Collectio sermonum, Pars III: Collectio sermonum a Felice episcopo parata sermonibus extravagantibus adiectis 3528200163

Citation preview

CCRIE VS CHBISILIANCOR VV SERIES

LO EINA

NINE

CRI

RODA

HOMME

V

S IIE EIE

PG

NS

Digitized by the Internet Archive in 2023 with funding from Kahle/Austin Foundation

https://archive.org/details/sanctipetrichrysO024pete

CORPVS CHRISTIANORVM Series Latina

XXIV B

CORPVS

CHRISTIANORVM Series

Latina

XXIV B

SANCTI PETRI CHRYSOLOGI (oOXISESERO SISIEO SERMONVM TAL ISCEPIT

TVRNHOLTI TYPOGRAPHI

BREPOLS

EDITORES

MCMILSNXXXILI

PONTIFICII

SONSPOIGSIEISPESPRT SS OI GG

COLLECTIO

SERMONVM

A FELICE EPISCOPO PARATA SERMONIBVS

EXTRAVAGANTIBVS ADIECTIS

GVRA

BF

ALEXANDRI

STVDIO

OLIVAR

TVRNHOLTI TYPOGRAPHI

BREPOLS

EDITORES

MCMLXXXII

PONTIFICII

vol. 34 5

SvMPTIBVS SVPPEDITANTE SvPREMO BELGARVM

MAGISTRATV

PvBLICAE ÍINSTITVTIONI ATQVE OPrTIMIS ARTIBVS PRAEPOSITO

EDITVM

(O Brepols 1982 No part of this work may be reproduced in any form, by print, photoprint, microfilm or any other means without written permission from the publisher.

VERZEICHNIS DER SIGELN UND ANDERER ABKÜRZUNGEN 1. Die Handschriften.

A B (G Clm A^ D Du E!

MAILAND, Biblioteca Ambrosiana, C. 77 sup. BRUÜGGE, Stadtbibliothek, 271 CAMBRAI, Stadtbibliothek, 543 MUNCHEN, Staatsbibliothek, Lat. 23621 CAMBRIDGE, Trinity College, B. 3. 32 DuRHAM, Kathedrale, A. III. x1 DusrIN, Trinity College, B. 2. 2 ERFURT, Wissenschaftliche Bibliothek, Amplon. Q. 105

E?

ERFURT, Wissenschaftliche Bibliothek, Amplon. Q. 125

F

FLORENZ,

Biblioteca

Medicea

Laurenziana,

XXXIV, sin. 7 BoLoGNA, Collegio di Spagna, 13

H H* TH Jl

BRUssEL, Kónigliche Bibliothek, 683 erster Teil der Hs. H zweiter Teil der Hs. H BRUÜssEL, Konigliche Bibliothek, 168-94

y

Toni, Stadtbibliothek, 107

K LB

VALENCIA, Universitát, 1759 LoNpox, British Museum, Royal D. 8 XXII

Linz M

LiNZ, Studienbibliothek, 618 MAILAND, Biblioteca Ambrosiana, I. 100 sup.

N

NAMUR, Stadtbibliothek, 60

[0) Ob

OxroRD, Balliol College, 163 OxroRD, Balliol College, 223

Pa Pb Pd Pe

Panis, Panis, Panis, Panis,

Bibliothéque Bibliothéque Bibliothéque Bibliothéque

Nationale, Nationale, Nationale, Nationale,

lat. lat. lat. lat.

16867 2146 2319 2320

T

Panis, Bibliothéque Nationale, lat. 2145

Pg

Panis, Bibliothéque Nationale, lat. 2148

Ph

Panis, Bibliothéque Nationale, lat. 15672

Pt PI Pz

Panis, Bibliothéque Mazarine, 997 Panis, Bibliothéque Nationale, lat. 13576 Panis, Bibliothéque Nationale, lat. 2471 CESENA, Biblioteca Malatesta, D. XII. 2 Row, Biblioteca Vallicelliana, B. 20 BarrIMORE, Walters Art Gallery, W. 19

Q R

5 Salzb.

SALZBURG, Studienbibliothek, M II 382

Tí

Touns, Stadtbibliothek, 308

U Ut

VATICANUS, Urbinas Lat. 95 UrnECHT, Universitát, 263

S. Crucis

plut.

760

SIGEL UND ABKÜRZUNGEN

V VATICANUS Latinus 4952 Va VATICANUS Latinus 5758 W WIEN, Nationalbibliothek, 3759 X OxroRD, Bodleian Library, 1412: Laud. misc. 641 y TuniN, Nationalbibliothek, K?-III-1 z VATICANUS Latinus 3836 Für die Erláuterung anderer Sigeln oder abgekürzt zitierter Handschriften sei der Leser hingewiesen auf die Vorbemerkungen, die verschiedenen Predigten vorausgeschickt sind. Über die in der Einleitung benützten Abkürzungen Casan. Flor. Ma Ma?? und Prat. gibt das Monitum zu Sermo XXXIV Auskunft. Am Ende der Ausgabe wird eine vollstándige Liste der Handschriften und ihrer Abkürzungen bzw. Sigeln dargeboten werden. fr. oder franc. — die Übereinstimmung der (für einen bestimmten Sermo benützten Handschriften der) fránkischen Uberlieferung: BCDADuGHIJ]JKNOPaPbPd4 Pe PfPAPzSTY fr. der. oder franc. deriu. — die Übereinstimmung der (gebrauchten) Zeugen der abgeleiteten fránkischen Texttradition C/m F LM PgPiPIQU Ut X Seu. — die Übereinstimmung der Zeugen der severianischen Textüberlieferung: 4 und die Homiliarien, die zur selben Textfami-

lie gehóren. Sind diese Handschriftengruppen in runden Klammern gesetzt, so heisst es, dass der angeführte consensus codicum nicht alle Zeugen der Gruppe betreffen will, sondern nur die wichtigsten oder eine bestimmte Anzahl angesehener Handschriften.

2. Náhere Abkürzungen und Zeichen.

ad lin.

|-— Hinweis auf das, was im Quellenapparat oder im kritischen Apparat zu einer bestimmten Zeile vermerkt ist. cf. comment. — Hinweis auf den philologischen Kommentar (vgl. Einleitung, II, 8). coni.

— conicio, conicil, coniectura.

ed. (im kritischen Apparat) — PL 52, 5-680 (vgl. Einleitung, II, 7). ed. (vor einem Personennamen) — edidit (ich wiederhole aber ed. nicht immer vor den Namen der Herausgeber). exp. — expunctus, expungnt. in seq. — — in sequentibus uerbis uel in sequenti contextu. lin. — Zeile. Wenn aber in den Hinweisen nach den rómischen Nummern der Sermones ohne die Abkürzung //n. eine arabische Ziffer folgt, so bezieht sich diese Ziffer nicht auf die Zeile, sondern auf den Abschnitt der betreffenden Rede.

SIGEL UND ABKÜRZUNGEN orthogr. I? 29 as

C)

761

-— rein orthographische (bemerkenswerte) Variante. das was die Hand eines Schreibers zuerst geschrieben hat. das was dieselbe Hand emendiert hat. Woórter oder Buchstaben die von mir ergánzt worden sind (nicht aber alle von mir ergánzten Wórter sind in spitze Klammern eingeschlossen; die Ergáànzungen sind jedenfalls im kritischen Apparat vermerkt). Über die Bedeutung der in runden Klammern eingeschlossenen Handschriftensigeln vgl. den ersten Abschnitt dieses Verzeichnisses. Vgl. noch was in der Einleitung, II, 7, bemerkt wird.

ABGEKURZT ZITIERTE LITERATUR (Vgl. 1. Teil, S. Lxiv f.) Dorn, JBLW 3 — A. Dorp, Unedierte liturgische Urkunden, in Jahrbuch

für Liturgiewissenschaft 3 (1923) 51-66. Dorp, Texte und Arbeiten, 7-9 — A. Dorp, Konstanzer altlateimische Propheten- und Evangelienbruchstücke mit Glossen nebst zugehóürigen Prophetentexte aus Zürich und St. Gallen, in Texte und Arbeiten, 1.

Abt., H. 7-9. Beuron, 1923.

ÉTAIX, Beaune — R. ÉTAIX, Le sermonnaire carolingien de Beaune, in Revue des études augustiniennes 25 (1979) 106-149. Gilb. 2 BALDUINUS AB AMSTERDAM, Gilberti de Tornaco, O. Min. (1284)

opusculum "de septem uerbis domini in crucem"', in Collectanea Franciscana 32 (1962) 230-270. HERZ — M. HERZ, Sacrum commercium. Eine begriffsgeschichtliche Studie zur Theologie der rómischen Liturgiesprache. (Münchener theologische Studien, II, 15.) München, 1958. JURGENS, Poma diaboli — H. JUÜRGENS, Pompa diaboli. Die lateimischen Kirchenváter und das antike Theater. (Tübinger Beitráge zur Altertumswissenschaft, 46). Stuttgart usw., 1972. Drs LuBac, Surnaturel — H. DE LuBac, Surnaturel. Etudes historiques.

(Theologie, 8.) Paris, 1946. Moos, Consolatio — P. voN Moos, Consolatio. Studien zur maittellateinischen Trostliteratur über den Tod und zum Problem der christlichen

Trauer. München, 1971-1972.

NTEDIKA — jJ. NTEDIKA, L 'évocation de l'au-delà dans la priére pour les mortis. Etude de patristique et de liturgie latines (IV*-VIII* s.). Lówen-Paris, 1971. OLIVAR, La duración de la predicación antigua — in Liturgica 3.(Scripta et documenta, 17.) Montserrat, 1966, 143-184.

PIETSCHMANN — P. PIETSCHMANN, Die nicht dem Psalter entnommenen Messgesangstücke auf ihrer Textgestaltl untersucht, in Jahrbuch für Liturgiewissenschaft 12 (1932) 87-144. SCORZA BARCELLONA — F. ScoRzA BARCELLONA, La celebrazione dei Santi Innocenti nell'omiletica latina dei secoli IV -V I,in Studi M edievali, 3? serie, XV, ii (1974), 705-767. WEYMAN, Zu den Sprichwórtern — C. WEYMAN, Zu den Sprichwórtern und

sprichwórtliche Redensarten der. Rómer, in Archiv für lateinische Lexikographie und Grammatik 13 (1903) 259-267.

SERMONES

CXXV-CXXVI MONITVM Praeter codicem 4, cuius folia 224"-230" praesentes sermones continent, alii adsunt testes eiusdem traditionis textualis, scl. Seuerianeae, ex quibus mihi hosce libros homiliarios Italicos mediae aetatis inspicere, non tamen omnes prorsus conferre, licuit: Beneuentanae Bibliothecae Capitularis codicem IV ro, saeculi XI uel

sequentis, qui foliis 9-1t sermonem CXXV adfert sub titulo Sermo sanct: (rep. sancti) Seueriani episcopi ;eius lectiones uariantes non signaui; Cas.

Casinensem codicem r14, saeculi XI, qui pp. 185-192 sermones

CX XV

et CXXVI ita coniunctos habet ac si deuna tantum homilia ageretur ; a scriptore enim peroratio seu caput 12 primi tractatus omissa fuit ;ipse autem scriptor alteri tractatui capita ret 2amputauit, ut apte ex duobus

contionibus una fieret homilia pro dominica III post octauas Pentecostis.

Vterque sermo iure disiuncte ab amanuensi codicis Casinensis 310 siue homiliarii, qui olim fuit monasterii Sanctae Mariae de Albaneta, codici 114 paulo recentioris, id est, eiusdem saeculi XI uel iam XII, exscriptus fuit. Codice Casin. 31o, p. 377, sermo CX XV ita inscriptus

legitur : Omelia sancti Seueriani episcop? ;pagina uero 380 sermo CX XVI sub titulo Sermo eiusdem (scl. Seueriani) inuenitur. Cum textus Casinensis codicis 310 ualde cum eo codicis 114 consonet, huius tantum lectiones uariantes notaui.

)

Quamuis sermo CXXVI continuatio sit CX XV', qua Petrus explanationem unius eiusdemque lectionis euangelicae de uillico iniquitatis (Luc. x6, 1-9 saltem) demum compleuit, non omnes homiliarii medii aeui, qui eos habent, ambo

sermones

descripserunt,

neque, ut fecit

librarius codicis Casinensis 310, ex duobus dictionibus unam confecerunt, sed adsunt sermonarii, qui primum tantum tractatum seu CXXV exhibent; exscriptio enim huius solius pro eorum utilitate sufficiebat.

Ex iis sunt

Vd

codex Vaticanus Latinus 1270, saeculi XI, qui folio 128 et sequenti, inter alios sermones Petri, sub nomine Seueriani episcopi inscriptos,

multasque aliorum Patrum homilias (cf. Los sermones, p. 28), tractatum CXXV Casan

continet ; et

Romanus Casanatensis Bibliothecae codex 716, saeculi XII, nisi saeculi XI exeuntis sit, iam nobis ex sermonibus XXXIV, L (uide

monita

eorum)

aliisque notus,

ascriptum, sermonem

CXXV

qui foliis 99-100,

sancto

Maximo

praebet.

Ex Casanatensi codice uel ex eius archetypo processit Pratensis cod. 2 Bibliothecae Roncionianae, saeculo XII exaratus, qui floliis 8s"-86, itidem sancto Maximo adsignatum, eundem sermonem habet. De isto codice uideat lector, si lubet, praedictos sermones XXXIV et L

eorumque monita. Casan. et Prat.

familiarissime

cohaerent.

Inter

testes

familiae

Seuerianeorum codicum utrumque censendum existimo ; nihilominus contaminati uidentur ab aliquo teste traditionis Felicianae ; insuper in communi

omissa,

eorum

textu

multa ex libidine inmutata

ut de aliis mendis

codicis Czszz.

adnotemus,

sunt, transposita,

sileatur. Sufficiat ut lectiones neque

uariantibus

Pratensis

uariantes

manuscripti,

MONITVM qui fere semper onerandus est.

cum

CXXV-CXXVI

Ca5zz.

concordat,

apparatus

765 criticus inutiliter

A, Cas. atque Vd mire consentiunt, praesertim uero 4 et V4. Seu.

sermone sermone

Ful.

CXXV

autem

consensum

CXXVI

designat codicum 4 Cas. Casan.

consensum

Vd,

4 Cai.

Quamdam adfinitatem cum familia manuscriptorum Seuerianeorum habere uidentur duo capita priora sermonis CXXV prout saeculo IX aut X exscripta reperiuntur in codice 20 bibliothecae publicae Fani Sancti Michaelis (Saint-Mihiel) in Lotharingia, inter excerpta uaria in fronte cuiusdam collectionis sermonum sancto Fulgentio falso adscriptorum (cf. G. MoniN, Notes sur um manuscrit des bomélies du Pseudo-

Fulgence, apud Revue bénédictine PL 65, 855 BC - 856 contuli. textuali iudicare, siue propter ipsum sat licenter descriptum

26, 1909, 224) posita. Textum ex editione Attamen difficile est de eius filiatione nimiam breuitatem fragmenti, siue quia est.

12

SERMO CXXV DE VILLICO INIOVITATIS

V^

T [9]

1. Omnium quidem ciborum sal salubre est condimentum, si mensura non desit ;alioquin, sine modo, et ipsum perit, et quod salierit perdit. Amarat enim nimietas, quod poterat saporare mensura. Sic qui in nobis est sensus, si teneat modum, dat saporem, intellectum parit, prudentiam generat, cor dilatat, auget ingenium, maturat dicenda, audienda conponit, fitque sibi dulcis, fit degustantibus tota dulcedinis plenitudo. Et plane erit ille melleus sensus, qui ore proferet nil amarum. 2. Hoc praemisimus, ut sit nobis in euangelicis sensibus nostri sensus constringenda mensura, quatenus uitalem cibum, diuinum pastum,

1 VA

caelestem

saporem

non uiolet, sed cautissima

nobis

sobrietate custodiat, iuxta illud apostoli: Non flus sapere quam oportet sapere, sed sapere ad sobrietatem. Sed iam quid dominus dixerit audiamus.

3/10 cf. serm. CXX, rz.

14/15 Rom. z2, 3.

Codd.: A4 Cas. Casan. Vd, VRW,

PfPbJOCPa

Inscriptio: uilico V (eius 1" manus sic fere constanter) R (constanter)

|Omelia

sancti Seueriani episcopi de eadem lectione Ca;., Item sermo sancti Seueriani de eadem lectione V, Item omelia sancti Maximi episcopi Czsaz. Prat. 3 sal

om. A per baplologiam ^ salubrae.4A Ful., est add. Pf Ph

^ 4sine]sipraemit.franc.

ipsud 4

periit VZ 1^ manus

— sine modo om. 5 sallierit Cas. V

(saluaret 1^?) O —— perdet Casaz.Ful ^ amaricatCPa saporari Fzl., sapere JOCPa 6 sic] si Pf quis PfPP nobis] bonis Czsaz. 7 saporem] sapere A4 Cas. Casan. Ful. paret 4 7/8 auget ingenium om. Casan. y auget] auditum 4 Cas. V2 —— 8audienda] audientaque A, audiendaque Cas. V4 componet Z4 fitque]eritque Cz:zz. — 9 fit] etiam adZ. Fzl., et add. C Pa degustantibus] gustantibus Fz/. dulcidines A 9/10 et plane erit ille] erit etiam plane ipse Fz/. et plane ziqze nil amarum oz. Casan. 10 mellicus Pf Pb qui] de cuius Fz/. proferet] A V 2^ manus R, proferit Cas., proferret V 1* manus, protulerit/O, prolatum fuerit FzL., profert ceter; nil] nihil 4 Fz. 11 in nobis zrazsp. Casan. sensibus] sententiis Fz/. nostris V 1^ manus

R

12 constringenda] certa praemit. Ful., constingendaJ 1^, contingenda O minsura A, mensuram R 1^ manus

qua tenus IW, quatinus Cas. V4. franc.

(praeter ]) 13 castissima Casar. nobis] in praemit. A Cas. Vd 14 costodiat 4 apostoli Casa. 15 oportit A4 sed 2] proinde Fz/. 15/19 sed iam usque possidebat om. Casan., quorum loco babet Homo quidam erat diues, et habebat uillicum, et hic diffamatus est apud illum eo quod dissipasset substantiam eius 16 audiamus] Zzc expl. fragm. Ful.

SERMO CXXV, 3-4

2o

767

3. Homo quidam erat diues. Et qui erat homo iste nisi Christus ? Qui diues, nisi ipse qui in paupertate nostra totas creaturae diuitias possidebat ? Homo quidam erat diues. Hoc Iudaeis dicebat saepe, ut intellegerent quod inesset ei locuples deitas, cui erat humana paupertas. Erat, erat diues, erat in maiestate sua diues,

qui oculis Iudaeorum erat pauper. Et quomodo diues non erat, cui ministrabant 25

230

angeli, uirtutes parebant, elementa seruiebant, et

quae non erant fiebant iussa, uocata ueniebant ? 4. Homo quidam erat diues, et habebat willicum. Quem nisi hominem, cui ad colendum mundi tota fuerat commissa possessio? Homo quidam erat diues, et habebat uwillicum, et hic diffamatus est apud illum. Quasi non praescierit, quasi non praeuiderit, cui occulta nota sunt, cuius oculis et illa nuda sunt quae teguntur. Et hic diffamatus est apud illum. Ergo ille famae credidit, fama nuntiante cognouit? Absit! Sed quia illa quae nouerat, quae pietate uelabat, quaerere tunc coepit, quando accusabat terra — Vox sanguinis fratris tui clamat de terra — Clamat terra, clamat

17219: T ucXr6230:

cEEMattb

DPI

exe

20 saepe] cf. Luc. 16, x et 18.

Marc

REDUCXGEI

era

23/24

25 ministrabant angeli]

cf. Rom.

4, 17.

25 Luci

29 oculis ... nuda] cf. Hebr. 4, x3.

6 TT

33 Gen. 4, 1o.

17 homo quidam erat diues] 224. sup. lin. 2^ manus V, om. R, et habebat uillicum et hic diffamatus est apud illum quod dissipasset substantiam eius.

Homo quidam erat diues 2424. C Pa et qui] et quis Cas. 2^ manus Vdfranc. iste homo /razsp. A Cas. Vd — 18 qui diues] quis d. A4 Cas. (?) V 2" manus PfPbJO 19/20 sepe dicebat ransp. Pb 20 intellegerent] intelli- A ceterique inessent

/ 1^ manus R

eis V 27^ manus RCPa

deitas rep. Pf in transitu ad al. lin.

locuplex Casaz. JO

20/21 cui erat humana paupertas ex

R W Pf Ph, add. sup. lin. 2" manus V, om. reliqui 21 erat 1^] om. Casan. R C Pa ed., exp. V, quu JO diues 1^] om. V C Pa erat in maiestate sua diues om. W per bomoeot. erat 3^] om. J O Pa, enim add. Casan. suaom.PfPb]O postsua interpungunt]O, qui ante in maiestate o7. erat

23 parebunt 4

24 erat V 1^ manus

usque possessio add. in marg. 2^ manus Vd

Casan.

qui ita interpungit:

uilicum.

22 oculis] in praemit. Casan.

iussu Vd

— 25/26 homo quidam

25 uilicum A Pic

Villicum

quem ?

uillicum rep.

26 colendum]

disponendum W mundum eZ. fuerat] ad fuerat, affuerat Pf Pb

totam Pb tota mundi /ransp. Vd 28 illum] eum O non sup. lin. add. 2* manus R praesciret /4, praescieret corr. 2^ manus antiqua 29 sunt nota transp. Casan. cuius oculis] ante cuius oculos Casaz. et illa] et oz. A, sup. lin. Vd 30 famam Casan. crededit A 31 illa quae] ille Casaz. 32

quaerere] quae 4. /iz. rete R

accusabat] illum praemit. C Pa

33 uox] sicut scriptum est praemit. P5, dixit praemit.

C Pa

terram /O uox sanguinis

usque de terraom. Casan. Vd — fratrisom. V (add. sup. lin. 2" manus) RW Pf Pb]O (cf. Ambrosii De Cain et Abel, lib. I1, 9, 29, ed. C. Schenkl, CSEL XXXII, p. 403, appar.

erit. ad. lin. 10) tui clamat] ad me a42. Ph CPa 33/34 clamabat t. clamabat c. Casan. Vdfranc.

clamat terra om. W

544

768

SERMO CXXV, 4-7

caelum, dolebant angeli, quando iam tota saeculi fama loqueba3 5 tur.

5. Et hic diffamatus est apud illum, quod dissipasset substantiam eius. Filius iunior ante istius hominis lectus est substantiam dissipasse, nunc ipsius bona uillicus dissipasse perhibetur. Sicut idem deus et homo Christus, idem paterfamilias et pater, sic hunc 40 eundem esse et uillicum constat et filium. Est hic causarum diuersitas, est mutatio nominum, non est uarietas personarum.

6. Et diffamatus est apud illum, quod dissipasset bona ipsius, et uocauit eum. Vocauit per euangelium. Ef ait 5/1. Et quid per euangelium non agit, per quod mores arguit, occulta nudat, 4 conscientiam pandit, commissa castigat, dinumerat mala, et in his persistenti minatur poenam, quamuis conuerso ueniam repromittit? Et uocauit eum, et ait illi : Quid hoc audio de te ? Cognita uelut VA

audita inputat, quia in reum non uult accelerare sententiam, et

5 VA

conuictum penes se uelut accusatum conuenit, qui iudicium gestit uenia sic praeire. Quid hoc audto de te? 7. Redde rationem wuillicationis tuae ; iam non poteris uillicare. Tam piis tam seuera cur iungit ? Cur ante a uillicatione submouet quam rationem cognoscat? Redde rationem; iam mom poteris uillicare. Rationem modo instar hominis expetit, modo sicut deus instantia denuntiat et futura. Redde rationem ; iam non poteris uillicare.

Rationem

petatur;

petit hic, ne petat ibi; petit in saeculo, ne petat in

petit, non

ut exigat, sed relaxet. Petit, ut

36/37 Luc. 16, 1 (loco substantiam legitur infra bona;cf. JOLICHER, LzcasEvangelium, p. 184). 38cf.Luc.15,13. | 42/43Luc.x6,1-2. | 47 Luc.16, 2: 50.51.53/54 Luc. 16, 2.

34 caelum] sustinebat 222. Casan. —— dolebant]clamabant W 1^ — loquebantur W 1^ manus 36 dissipasset] seq. 2 Litt. erasae (ei?) in V — 56/41 om. Cas., ex bomoeot. ? 39 pater familias disizngunt R et W in transitu ad al. lin., et pater] est et dominus C Pz hic A Vd, sic et Casaz., hunc om.

hic franc., simulesse hic Casaz.

sic hunc] sic hu- ex emend. V, si hunc R, sic W C Pa 40 esse et om. Casan. est hic] et

^ 41est mutatio]et m. V2Pa

— 43/44 et ait

usque non agitom. A Cas. Vd — 44agit] exemend. V, ait V (1"^ manus?) WJ OC Pa

Casan. quod] quo V 1" manus, quem A conscientiam] conscientiae secreta Cazsaz. hijs WPf 46 conuersioJ 1? O 1? 47 uelut] uelJO 48 quia] qui C Pz non uenit V ztz

iudicio Cz5zz.

nudat occulta zrazsp. C 45 denumerat 4 et om. Casan. repromittat 4 Czs. V4 Pf Pb C Pa 49 conuinctum Z4 accasatum

gestat O 1^ manus

50 uenit V R, ueniam

J Casan. prae irae V — 51 iam] enim a4. sup. lin. Vd — uilicari . A 52 piusPa . cur2]quurCas. ^ antea]aom. A Casan. Vd, antea W Pf P5] O, seg. in V litt. erasa

uilicationem A V4, uillicacionem

W

submouit A

55

rationem] de ratione Sez. 54 uilicari A modo] quipraemzt. Casan. 55 instantia] et Praemit. Seu., praesentia Casan. iam om. JO 56 uilicari 4 56/57 rationem petit ziqze ut petatur om. Casan.

SERMO CXXV, 7-9

6o

769

iudicio; petit cito, ne poenarum tempus tempus satisfactionis excludat. Redde rationem willicationis tuae ; iam mon poteris uillicare. Quare? Quia uenit finis uitae, tempus mortis; iam te adparitio superna constringit, iam iudicium uocat ;festina ergo, ne satisfactionis tempus perdas, qui tempus operis perdidisti. 8. Redde rationem. Hoc est dicere: conpone rationem, conpone

tua, ne reddas mea; conpones autem, si iam desinas dissipare. 65 Priora debita suscepi ego, cum te suscepi; solui ego, cum te

7 [9]

7 iu

absolui. Ego pro te cognitor audiendus adstiti, iudicium intraui iudex, rei mei reus factus sum, a poena liber suscepi poenas, a damnatis sententiam non refugi, mortis perditor mortem excepi, penetraui inferos distructor inferni, ut te per ista non modo subducerem tuae poenae, sed et meae ducerem dignitati. Age ergo, ut te, quem tempus tuae uillicationis exclusit, perpetuitas meae donationis includat. Sed uillicus quid responderit iam perscrutemur. 9. Ait, inquit, intra se: Quid faciam? Quid faciam modo? Semper homo bona facere tunc cupit, quando mors faciendi tempus

absumit.

A:7£, inquit, intra se. Quaerit, inquit, intra se

59.63 Luc. 16, 2.

74.76 Luc. 16, 3.

58 iudicio] hoc praemit. Casan. cito] R W Pf P5] (cyto) O, caro ceteri tempus semel Cas. Casan. 59 non iam £ransp. Cas. 1" manus poteris] enim praemit. P Pb] OC, ampliusadd.Pf uilicari4,uillicari R — 60 uitae]et add. A

CXXIV,

adparitio] 4, aparitio /, operatio Casaz., apparitio re//gui (cf. serm.

lin. 103)

perdat. Casan.

61 supprema Caizz. qui] quia V4 1" manus

satisfactionem Ca;zz. 62 perdedisti 4 64 tuam Sez.

reddas] des W. meam A Cas. Vd componisA Casan. Vd, componens R autem si iam] tu autem szp. emend. 1ae manus R si autem 7razsp. Casan. si] s- ex emend. 2ae manus

V

iam] eam

desines O — dissipare] peccare P^

Casaz.

desinis Vd 1^ manus,

65 debita] tua a2. Pb

W interpungit

inter debita et suscepi, R Pf]O inter suscepi et ego (sed cf. uarr. seqq.) suscipi ... suscipi A 1^ manus (ortbogr.) egocum]egosum PfJO . nter soluier ego interpungit R ego 2^] ea Pb 65/66 te absolui] te om. Casan. 66 pro] propter A4 zzzi cognitori C Pa WPfPbO intrauit P5, iuraui W

Casan. manus

audiendi R, addicendus Caszz. astiti iudicium intraui] intraui in iudicium

— 67 a poena liber] a penalibus RW PfP5] (a]et/) O — suscipiA 1* 68 mortem perditor mortis /razsp. A Cas. mortis rep. Casan. post

perditor

excepi] suscepi Cas. Casan.

R aliique

ista] sta A

69 distructor] V W 1^J1" manus, de-

70 sed et] et om. Seu. C Pa

ducerem] adducerem

Casan. Vd C Pa 71 uillicationis tue /ransp. Pf. — 71excludit Pf. 71/72 meae donationis] mei doni Czsaz. 72 qui V 1* manusJ iam responderit transp. Casan.

scrutemur A4 Cas. Vd 74 inquit (-id 4 Cas. V2 V )] enim Casan. Quid faciam ?] om. A4 Cas., Iterat quid faciat «ZZ. Casan — 75 mors] mRos 5c A 76 absumit] A V4 (ab- sup. ras.) V 2^ manus, assumit Cas. Casan., adsumit V 1^ manus R W Pa, ammittit Pf, admittit O, amittitJ1^ manus, excluditJ

2^, adimit P C, ademit eZ.

om. Seu. Pf Pb C Pa

ait] et Praemit. Casan.

inquid 4A

inquit 2"]

545

770

SERMO CXXV, 9, 11

consilium, qui foris unde sibi iam succurreret non habebat. A:

intra se. Pungit cor suum, stimulat mentem suam, et omnia uexat interna, ut a se poenitentiam, quam pro se dare possit, extorqueat. 10. Fodere non ualeo. Non uires isti, sed tempora defecerant ad 80 laborem. Fodere non ualeo, mendicare erubesco. Confusionem futuri iudicii pertimescit, in quo iam non petendi tempus est, sed poenarum, et ubi reus plus erubescit de conscientia, quam de gehennae erubescit incendio. Mendicare erubesco. Et qui non 85 erubescit in caelestibus mendicare? Miser quem temporalitas habuit diuitem, mendicum

90

95

sempiternitas possidebit, et habebit

hunc nudum tartarus, quem locupletem suscipere caelum potuit et tenere! 11. Praesens figura tendit ad populum: bonum nobis, bonum nimis, si ad nos ista aptemus singuli, si ad nos ista referamus, qui in terra nos debemus sentire uillicos, dominos non putare; prorogationis temporariae ministerium suscepisse, non inuenisse ius perpetuum possidendi; cauere ne ad patremfamilias fama uersae substantiae nos praecedat, iuxta illud apostoli: Quorwndam peccala manifesta sunt, praecedentia ad iudicium ; quosdam autem et subsequuntur. Non peruenit ad statutum terminum uitae, qui 77/78.80.81.84 Luc. 16, 5.

77 concilium AV42C AV4d

succurreret]

manus, occurreret W 1^

94/96 1 Tim. s, 24.

floris V 1^ | sibiiam]iam se sibi P/ — iam oz.

succurratur

V4 (-curatur 1^ manus), succurrere

habet V2.

V 1^

succurreret non habebat rep. Pf et exp.

primum ait] enim add. Casan. — 77/78 ait intra se om. W —— 79 dare JO posset P£ÁJ 80 uires isti] resistere Casan. (qui praemit. uult) JO — sti. A1" manus

sed] ut Casaz., om. JO

defecerunt JO, deficerant Cas. 1^ manus,

differant Casaz., deerant V2 — 81 erubisco A 1^ manus —— futuri] diuini A Cas. Vd 82 non iam /ransp. Casan. paenitendi non zransp. C petendi] poenitendi Casam. CPa ed. (sed cf. serm. CXXII, lin. 32) 85 erubescit 1^] erubiscit A 1^ manus, erubescat Vd C Pa 84 erubescit] erubiscit 4, erubescat PfP5JO et] ut JO quis franc., quid Casan. 85 erubiscit A, erubescat

franc. (praeter Pb) Casan. que Casaz. |^ 86 mendicum z:gze et habebit oz. AV4d sempiternitas] semper eternitas Pb 87 hunc] habet 4472. V4 nudum] mundum O . lucuplitem 4 89 figura om. Casan., qui babet bic spatium uacuum tendat A4 Cas. V4, tendebat Casan. populum] sed 224. CPa bonum i']om.Cas. ^ nobis]bonis4V42 ^ 90adi"]om.A ^ adnos ista 27] nobis istam Czszz. ista] sta 44 bic 91 in terra] interraJ, intra O dominos] daemones 4 dominos non putare] debemus nos computare Casan., non putare dominos 7ransp. Pb

92 temporariae] temporalis et Caszz. V, ministeriem

R, ministerii

est

IV

progationis V, prerogationis Pf Pb

ministerium] -um sz. ra. 2^ manus suscipisse 4

95 perpetui

PfO,

perpetuo Pb C Pa possidendi om. J cauere] debemus 44. Casan. patrem familias separant RPf] —— fama uersae] fame u. A Cas. (famae) V 1^ manus R W 1", fama euerse PfPb 94 praecidentia 4 96 subsecuntur WW franc. (praeter C)

statutum] statum V 1^ manus Pf Pb, tutum A Vd, totum Cas.,

strictum W — terminum] in termino P2

SERMO CXXV, r1

zjrht

uillicationis amittit tempus, quem sonarit credita dissipasse. Hinc, hinc est inmaturus exitus, hinc est ante diem mors, hinc est IOO

IOS

uocatio amara, hinc est se ipsa acerbior exhibitio, sicut propheta lamentat clamans: Vzri iniqui et dolosi nom dimidiabunt dies suos. Sed utinam quando nos de uocatione conmonet aegritudo, quando febris a uillicatione inclementer excludit, quando uis doloris ad reddendam uillicationem properare conpellit, praesentis uillici factum sensumque sequeremur, conuerteremur ad animae consilium, ad conpunctionem cordis, ad mentis poenitentiam, ad misericordiae suffragium, ad pietatis patrocinium, ad confessionis aduocationem! Certe peteremus dominicorum cirographa debitorum, et si non tota, uel media, sicut iste uillicus ad nostram ueniam

IIO

solueremus, ut qui bona credita dissipando iniquitatis uocamur uillici, in nouissimis pia fraude ipsius laudem iudicis consequamur — Et laudauit, inquit, willicum iniquitatis.

100 Ps. 54, 24.

TUE ucro

97 admittit O, ad mittit /

S

quem sonarit] quem sonauerit VZ, quem

conaret A 1^ manus, quem sonaret 2^, quem sonant P/ P^, quae constat Ca5az., qui

dominum dicitur CPz — 98 hinc semel AV4 W, hinc est hinc est franc. — hinc h. e. inmaturus] hic aestimaturus Czszz.

uocatio sz. in. ex 2^ manu Pa est om. A Vd

se om. Pf Pb C Pa

acerba PfPb]Pa, om. C

ex-), retributio PÉP?

98/99 hic ... hic ... hic Casa.

— 99 uotatio

est

A — amara uocatio transp. Pf Pb

seipsa W

acerbior] acertior Cz:zz.,

exhibitio]rexhibitio A, redibitio /O C Pa (exacerbior

profeta]

^ 100 lamentat] A4 Cas. VR Pf] OC Pa, om.

Casan., lamentatur cett. codd. cum ed. (sed contra formam deponentialem serm. CXI, lin. 7) exdimidiabunt Czsazz. 101 nos quando zrazsp. O de uocatione commonet] deuotione commouet Cz;zz. uocatione] ea 224. 2* manus Vd sup. fas. 102 febris] nos praemit. C Pa a uillicatione febris Casaz. transp. inclementer] hic clementer Cas, indementer W excludit inclementer transp. Pf 1^ 103 reddenda A properare] properarare A4, praepropere O C Pa, nos praemit. C Pa 104 sequamur 4A Caz;. conuerteremus Caszz.

consilium] Ait inquid intra se aZZ. A Cas. Vd aduocationis V/ 1? R, uocationem Casa.

106 aduocationem]

107 poteramus Casa.

domini-

corum] W Pf P» C Pa V 2" manus ed., domini dominorum fortasse ex dittogr. Seu. V, domini dominicorum RO

cirographa] A V, cirografa W, cyrografa Cas. Vd,

cyrographa religui 108 iste] ste 4 1^ manus 109 soluere Casan. iniquitatum Ca5az. 110 pia om. Casem. iudicis laudem :;ransp. C iudicis] ipsius 7 consequeremur V2 111 et laudauit ec. usque in finem om. Pb laudabit A4 Cas. V 1^ manus (ortbogr.) inquit om. Y — uillicum] dominus praemit. Cas. JO CPa uillicum iniquitatis laudauit zrazsp. W 1^ post iniquitatis sequitur in Cas. discrimine nullo sermo CXXVI, lin. 20 (quod prudenter erc.)

546

772

SERMO CXXV, 12

12. Et quia euangelici factum uillici non paruam generat quaestionem, qui reus de multis unam legitur placuisse per fraudem, quare placuerit sic, uel qui sit iste, sequenti per deum plenius zs sermone pandemus.

114/115 sequenti ... sermone] reapse CXXVI.

112 quia] qui O — euangelii V 1" manus R (Pf 1^?) JO, huius add. C Pa paruam] nobis 242. C Pa 113 qui] quare Pf per om. Casan. 114 placuerit] placuit Pf — sic uel]sicut V 1^ manus, sic que W — quisJ,quid V4 iste] ste A4 per deum] per domini gratiam V4 plenius om. Casan. 115 pandemus] V R Pf, pandamus ceter:

SERMO CXXVI DE EODEM

VA

IB

SECVNDVS

1. Quam sit commodum, quam lucrosum debitorum nodos soluere, cautionum uincula laxare, praesentis uillici nos edocet et informat exemplum, qui dum chirographorum cumulos pio moderatur adsensu, non modo euasit artissimas discussionis angustias,

I [0]

I5

2o

sed etiam discussoris laudem mansuram saeculis conquisiuit. Et nos, fratres, quod de praesenti lectione uobis fecit promissio me debere, auditu piissimo temperate, ne me uosque simul oneret seuera discussio, quos intellegentia poterat benigne releuare. Vnde quae supersunt lectionis euangelicae iam sequamur, et consilium uillicus quod inuenerit audiamus. 2. Ait, inquit, intra se : Quid faciam, quia dominus meus aufert a me uillicationem ? Fodere non ualeo, mendicave erubesco. Scio quid faciam. Conuocatis itaque singulis debitoribus domini sui, dicebat jrimo: Quantum debes domino meo? At ille dixit: Centum cados olei. Dixitque illi: Accipe cautionem tuam, et sede cito, scribe quinquaginta. Deinde alio dixit : Tu uero quantum debes ? Qui ait : Centum choros tritici. Et ait illi: Accipe litteras tuas, et scribe octoginta. Et laudauit dominus willicum, quod prudenter fecisset. 3. Vel nunc liquet, uel nunc patet, in euangelicis lectionibus

7 discussoris] cf. serm. LVIII, ad lin. ax.

13/20 Luc. 16, 5-8.

Codd.: 4 Cas. (eorum consensus : Sez.), V R W, PfJOC Pa serm. CXXV)

(uide monitum ante

Inscriptio: secundus om. CPa — Incipit deeademlectione 4 Qzod ad cod. Cas. adtinet, cf. monitum anteserm. CXXV | 31ocrosum A — 4uinclaRWPf]O uili- AR (uterque constanter) V (fere const.) 5 chirografum A, cirograforum W, cyrograforum C, cyrographorum cezerz cumulos] -mu- z4d2. sup. lin. 1* manus A pie W 6 ad et al. lin. sensum W. discussiones V 1^ manus R,

discussionum

C Pa

7 discussores

R

mensuram

lectione] me 222. C Paz, qui pronomen in seq. om. feci] Pa promissione V 1^ manus franc., promissionem R, me om. W

nostra debemus W

—— neme] nemo R

quae R onoret 44, hóneret intelligentia 4 W OC Paz

J/

8 uos

Pa

promissio me] 9 debere] nos

uosque] -que ex corr. 22e manus V, uos

O, heneretJ 1^ poterit RIO

10 quod V 1* manus? JO benigna AW franc. 11

supersunt R/O —— 12 quid (2) V 1^ manus — inuenerit]uillicus «ZZ. Pf — 15 inquid V ^ quia]quod AW Pf/JO auferet A láerubiscoA 16 Ad A chados

alij W— franc.

V W]O

quiom.A

^ 19chorusA4

cito] et ZZ. Pf

18 cinquaginta 4

— 20uillicum] iniquitatis ad. A (Cas.)

a uerbis quod prudenter adiungit se testimonium codicis Cas., uenientis a

sermone CXXV, lin. 111 manus

17 illi] ei Pf

V, lectionis R

quod]quia O

— 21lectionibus] -bus ex emend. 1ae

SERMO CXXVI, 3-4

774

obscuratas mysteriis diuinis, supernis uelatas sensibus, manere quam plurimas quaestiones, nec facile humano intellectui subiacere, quod ore Christi de caelestibus profertur archanis. Et laudauit, 25

inquit, dominus willicum iniquitatis, quod prudenter fecisset. Rogo, quid hoc loco mundanus capit animus ? Quid hic communis capit et recipit auditus? — ubi inter uillicum et dominicos debitores uersutae fraudis laudatur inuentio; ubi debitoris honestas tollitur, aufertur pudor, uiolatur innocentia, uerecundia sepelitur; ubi

uillicus reddendae rationis tempore plus ardet in fraude, quam tempore uillicationis anhelauit in luxu; in articulo discussionis ipso dominicum plus in dispendium saeuit, quam diebus suae fudit et disperdidit actionis; et qui ante substantiam uacuauerat dissipando, uacuando chirographa plus euertit ;nec curat unde possit 35 sarcire quod deerat, sed quod remansit quemadmodum minorare possit excogitat. 4. Dicebat debitori: Quantum debes domino meo ? Non dicebat: quantum debes mihi. Conueniebat conscientiam, testabatur debitoris animum sic dicendo. Et quid est quod sine respectu domini 40 debitor ad tantam fraudem uillico conspirabat ? Quantum debes domino meo ? Dicit ille : Centum cados olei. Accipe cautionem tuam, el scribe quinquaginta. Ad tantam fraudem uillicus conspirabat, et agebat, ut totam fidem perderet, dum mediat cautionem. Qwan230

24/25 Luc. 16, 8.

37 Luc.16,5.

| 40/42 Luc.16,5-6.

| 43/44Luc.

16, 5.

22 obscurata

V 1^ manus R W, obscuratis Cas., obscuritas /O

mysterii

(mi/O) diuini Ca;. JO (diuini misteriizransp. O) ^ supernis] diuina praemit. O uelata Czs.JO —— manare Car. 25 quamom./A plurimum quaestionibus

nec om. Á

intellictui A

archana R (V 1^ manus probabiliter) ex emend. V 1* manus

capit 2^] sapit Sez. recepit R 1^ manus

24 archanis] -is ex corr. 22e manus V,

25 inquit om. Cas. W — 26 capit 1^] -p27 et recipit zsque et domini(cos szp. ras. Pf. 28 uersatae Ca. intentio Sez. onestas

R1" 29aufertor A 1^ manus — uerecundia]tota «ZZ. RWPf]O sepilitur A 1* manus 30 redende A (-dae 2^ manus antiqua) O 1? (redd- 2^), aedende Cas., edendae V 1^ manus R 1" m. W

ardet] daret 4

fraudem Ca;.

31

anelauit VJ in luxum ? In articulo/ 32 ipsum VR suis R 33 disperdit 4 ^ actiones V I^ manus R — euacuauerat(?)/] 1^ ^ 34uacuanda V 1'(?) RW,uacuendoO cirographa A W, cyrografa Cas., cyrographa R franc. euertet A 1^ manus currat V/ 1^ manus 35 derat A 1^ manus quem admodum RJ

menorare Z4 1^ manus, minorari I, minore V 1^ manus

37

non om. O 38 debitoribus W 39/40 animum zsque debitor om. W per bomoeot. 40 uillicus W franc. conspirauerat VR (cf. seg.) 40/42 quantum debes usque conspirabat om. Seu. propter bomoeot, — AVilli V 1" manus (?) CPa cados]V WPfPa, chados ceteri — oleijetillesgZ. CPa —— 42tantam] ergo add. C — uillico V 1^ manus? (-us ex emend. 2ae) R (ef. lin. 40) 43 ut totam] in tutam V 1^ manus

medit A, meditat C, medicat Pa (-c-exp.)

547

SERMO CXXVI, 4-5 45

50

55

6o

775

tum debes domino meo ? Sciebant ambo, quia praesens erat ubique et semper supernus creditor, nec poterat fraude praeueniri ;sed neque in oculis dominicis desinit, semel coeperit qui furari. Esto tamen sit humani moris, ut debitor quaerat conpendia fraudulentiae, et uillicus sibi consulat sic furando: dominus iterum quare probat fraudem, furta conlaudat, praedicat falsitatem ?Quod est nequitia prudentiam dicit, et hoc pium iudicat quod multis pessimum falsitatis praestat exemplum. Sapiat ita carnalibus sensibus ; spiritalibus quod est diuini luminis iam lucescat. 5. Iterata est parabola per uillicum, quae fuerat iuniorem praelibata per filium. Villicus iniquitatis a mammona iniquo gentium populus nuncupatur — Facite wobis, inquit, amicos de mammona iniquitatis —, qui relicto creatore totum se mammonae tradiderat seruituti. Quisquis est ab huius mammonae captiuitate liber, et pecuniae iam crudeli pondere non grauatur, consistat in specula caelesti, et inde dispectet mammonam mundo et mundanis tirranico furore dominantem. Imperat gentibus, iubet regnis, bella mandat, conparat bellatores, sanguinem uendit, agit mortes,

proponit patrias, urbes destruit, subdit populos, arces urguet, uexat ciues, foro praesidet, ius delet, fas nefasque confundit, et ad mores usque tendendo fidem temptat, uiolat ueritatem, famam 65 carpit, honestatem

dissipat, soluit affectus, innocentiam tollit,

53/54 ... per filium] cf. Luc. rs, 12-32.

55/56 Luc. 16, 9.

58/59 in

specula caelesti] cf. serm. XII, lin. 29.

44 erat om. Seu., qui rep. praesens ubique

45et]est Cas, om.Pf

^ fraude

poterat zrazsp. C 46 desinit] non praemit. sup. lin. W —— qui semel ceperit transp. —— quiceperit /razsp. O — que A2^ manus, quis Cas. — furari]-1(?) A sto A 1^ manus (?) 47 sicJO, qui om. ut zn seq. debitor] et praemzt. Seu. quaeritJ 1^ O fraudolenta V 1^ manus, fraudulenta R W PfJO 48

furando] fraudando Cas.

iterum om. CPa

quareom.

R — 50 nequitiae A

51 falsitatis] -tis ex emend. V, om. Pf ^ praestetJO C Pa manus J

52 spiritualibus O

ita ex emend. 1ae

lucescat] luciscat A4 1^ manus, patescat C Pa

54 mamona 4 (semper) iniqua W 1^ 55 inquit PfCPa 56 mammonae] mammona R, et zZd. V (del.) R 1^ manus captiuitata] cupiditate uel praem:t. Cas. consistit 4 59 despectet RW Pf] 2" manus O RPfOCPa mundo] -o ex corr. lae manus V, mundum

uobis zrazzsp. Cas.

— 57 tradederat A 58 peccuniae JO mammona Cazi. V 1? (?) RPfJO

mundanis] mundans / 60 tirrannico V, tirannico VW, tyrannico R PfJO dominante R, domininetem/ 1^, domininatem 2" 61 uindit A.1^ manus

aget mortis Z4 patriam Pf/JO

62 proponit] proponet Ca;., praedatur C Pz, prodit eg. distruet 4, destruet Ca;. subdet Sez. — arces] RW]

ed., arcet O, artes reliqui

dolet Ca. 64 mores]

urget A 1^ manus

W Pf O

63 praesedet A 1^ manus

fasque nefasque/O — nefasquae V 1^ manus RW franc,

mortes

cett. codd.

ed.

tendendo]

— etom. CPa tenendo

Pa,

delendo (delendo usque zrazsp.) W — fame W 1^ — 65 affectos V 1" manus

776

70

SERMO CXXVI, 5-7

pietatem sepelit, necessitudinem scindit, amicitiam non sinit. Et quid plura? Hoc est mammona: dominus iniquitatis, quia inique humanis corporibus dominatur et mentibus. 6. Huius ergo mammonae uillicus, hoc est, gentilis populus, dissipatae taliter substantiae reus, a domino per euangelium conuenitur, ut reddat rationem uillicationis suae, id est, naturalis

boni. Cui tunc dicitur: Ja» non poteris uillicare, quando ei finis saeculi nuntiatur. Credit denique iuxta apostolum figuram praeterire mundi, transire tempora uillicationis humanae, et intra se 75

reuersus quid facere deberet interrogat. A71, inquit, ?nira se : Quid faciam ? Ingemuit cor, doluit mens, respondit fides, credulitas dedit consilium salutare, ut uillicus ad uerum dominum iam rediret, et erogando mammonam saeuum dominum suae uictor

subderet seruituti, ut fieret salutis occasio, quod perditionis extiterat instrumentum. 7. Pergit ergo uillicus, gentilis quondam, iam christianus, ad primum debitorem domini sui. Quem ? Iudaeum. Interrogat debitorem. Quid quantumque interrogat, quasi nesciat modum debiti. Portitor cautionis nouerat iam per euangelium, sed interrogando 85 taliter confessionem perquirebat. Denique et qualitatem et quantitatem debitor confitetur dicens: Centum cados olet. Quare non argenti uel auri pondus ? Quare non centum decem, aut nonaginta, sed centum? Vt et de debito et de numero caeleste luceat sacra8o

72 ucs652: iS pAScOSEG OE Ys 74/75 ... reuersus] cf. Luc. 15, 17. vy ns Me axes 81/97 cf. serm. V, 7. 86 Luc. 16, 6.

66 saépelit Cas. manus, subruit ed.

non sinit] non scindit V 1^ manus (?) R, sinit est V 27 et 0m. Seu.

67 quia] qui C Pz ed.

68 corporibus] et

praemit. RW PfJO 69 mamonae V Pic 71 reddam R idest W PfJO 72 tunc] nüo O (cf. ad lin. 130) uilicari 4, uillicari Cas. eis AR fines W 1^ — 75denique]ergo aZ. $ex. — 74tempora]corpora OO — intra se] in se «22. R W, et inseadd.]O ^ 75interrogat]excogitat CPa — inquid A 76 fide V 1* manus 77 ad uerum] aduersum O 78 et] ut Cz. erogandum RPfJOV 1* manus (?) mammona Cz. R franc. serum Pa 1* manus uictor suae /razsp. Seu. 39) ad e Cz fieret] ei 272. Pa 80 instrumentum] sacramentum W, documentum Pf 1^ — 81 quoddam A 82 diuitorem (?) A 1^ manus — ludaeum]id est praemit. C Pa, estimo add. W interrogat] interrogans C Pa, om. A

debitorem] dibitorem A, oz. C Pa

85 quid] quia 4 1^ manus, qn Cas. quantumque] debeat domino suo a44. CPa 84sed]seJO . 85 confessionem taliter transp. RW PfJO —— perquirat ZA et quantitatem oz. A 86 centum cados olei om. Pf ^ cados] Sez. W CPa, chadosreligui — 87 argenti] centum Pf (quod anteomiserat) — 88 et 1] om.Pf]Pa de debito] de om. per baplogr. Cas. V 1^ manus R.— de numero] de om. W

548

SERMO CXXVI, 7-8 90

mentum. Debebat Iudaeus oleum, quod per chirographum legis ad unguendos reges, prophetas et sacerdotes christiani chrismatis acceperat in figuram, donec ad ipsum regum et prophetarum et sacerdotum principem perueniret, cui tota reddenda et infundenda erat centenaria chrismatis plenitudo. Sed quia contra cautionis fidem debitor, ne debitum

95

py

redderet, occidit inpius creditorem,

legalis ipsa cautio peruenit ad gentes, hoc est, lex, ut Iudaeus, conuentus per gentilem, quia debitum conuertit in crimen, poenitentiae soluat usuram. 8. Vides ergo, quia uillicus non fraudem, sed poenitentiam suadet ; sollicitat ad quaerendam misericordiam, non inpellit ad

IOO

falsum, cum dicit: Accipe cautionem tuam, et sede cito, scribe quinquaginta. Quinquagesimum numerum ad misericordiam pertinere Dauid pandit, cum psalmum quinquagesimum cantat clamans: Miserere mei deus secundum magnam misericordiam tuam. Quinquagesimus numerus patefacit misericordiam, dum quinqua-

IOS gesimum annum, qui est iubileus, lex debitorum omnium, omnium

contractuum delere et soluere ligamenta perscribit. Villicus ergo agit iste, ut per misericordiam Christi idoneus sit Iudaeus, qui per cautionem legis insolubilibus confossus debitis tenebatur. Debet Iudaeus oleum, qui iuxta apostolum feracis in se oliuae pinguedi-

89/93 cf. Pelagii Librum de uita christiana, x (PL 40, 1033) ;D. VAN DEN EYNDE, Notes sur les vites postbaptismaux dans les églises d'Occident, apud Antonia-

num X4 (1939) 257-276 (uide cap. II) ;eiusdem Les rites liturgiques latins de la confirmation, in La Maison- Dieu 54 (1958) 69, adn. 71; E. LAMIRANDE, L'7dée d'onction dans l'écclésiologie de saint Augustin, apud Revue de l'Université d'Ottawa 35 (1965) 113. 100/101 Luc. 16, 6. 101/106 de quinquagesimo numero eiusque mystico sensu iterum Petrus in serm. LX XXV ter, r. T03IPS3so€7. 104/106 cf. Leu. 25, 8-55; serm. CX XXIX, ad linn. 89/95. 109 cf. Rom. II, 16-24.

89 debeat Pf — perom.VRO

chirografum

.4, cyrographum

chirographo

V 2^ manus

cirographum V 1^ manus O, cirografum W,

Cas. Pf]Pa,

90 ungendos

cyrografum

C, cyrographo

W Pf, unguendum

R,

O, ungendumJ

crismatis constanter Pf]Pa 91 in sup. lin. W — 92 principem zz marg. W refundenda A 95 centenarii Cas. C Pa, centenariae R Pf] (-ae ex emend. lae manus) O crismatis O 5c 94 debitor] creditor Pf 1^ ne om. AÁ

debitum ne 7ransp. Cas.

95 illegalis (?) V

creditorem] creditor est (6)/, debitorem W

96 conuentus]

conuictus JO CPa ed.

99 ad

quaerendam] ad adquirendam R W (acq-) eZ. 100 sede] scribe (exp.) et 244. Dc toV 102 salmum 4, 27^ manus antiquae praemit. p cantat rep. A 104 pate fecit /, patefecit C Pa 104/105 quinquagesimo anno CPz C Pa

105 iubeleus franc. omnium 2^] om. Seu., sup. lin. add. 27? manus V, atque 106 prescribit W (ed cf. sermm. XVI, lin. 75; XLII, lin. 56, etc.) 107

agit] oz. R, ait JO, qui transp. iste ait

Christi] dei O

108 in solubilibus O

confusus Sez. JO C Pa ed. 109 qui] quia Cas. I^ manus (?) JU uo olei «2 pinguinem A4 1^ manus

oliuae] olim

SERMO CXXVI, 8-9

778 IIO

nem incredulitatis sterelitate siccauerat. Vnde et euangelicae fidei calore iam fota redit in ramos

christianos, totam reuiuescit in

gratiam. 9. Deinde alio dicebat : Tu uero quantum debes ? Qui ait : Centum choros iritici. Postea quam granum tritici, quod est Christus, IIS

satum est in terra nostrae carnis, et ad ubertatem supernam per

dominicam centesimum

I20

fecundatum est sepulturam, factum est ut homo íructum

suo

iam

debeat

auctori

—

JN?s?, inquit,

granum lrilici cadens in lerra moriatur, ipsum solum manebit. Videns ergo uillicus satis prouidet, cum dicit: Acczpe cautionem tuam, et sede, scribe octoginta, quia sicut quinquagesimus numerus misericordiam confert, ita octogesimus totam fidem praefigurat et gratiam. Hic est numerus, quam decalogum legis esse et ogdoaden gratiae satis gnarus legis, satis studiosus euangelii lector intellegit. 123 qui decalogum legis per ogdoaden gratiae ad octogesimum numerum sacrata supputatione perducit, nàmlich die Fassung der Seu.-Uberlieferung ist in diesem Passus anscheinend so logisch, dass man sie nur mit grossen Bedenken als nicht ursprünglich verwerfen kann. Vergleiche man sie mit Sermo XXIX, Z. 62 5 277 non tricesimum, quadragesimum, quinquagesimum nummum tristis redigat supputator. Gehórten die Wórter des Sermo CXXVI zu ezzer ursprünglichen Fassung ? Im Vergleich zur felizianischen Tradition und zur eigenen, d. h., zur severianischen,

passen sie trotz allem dem vorangehenden wie dem folgenden Kontext nicht

II3/114 LucWwi67. 115 satum ... carnis] cf. serm. LXVII, lin. 58. 116 ... sepulturam] cf. serm. LXXI, lin. 75 s. 117/118 Ioh. z2, 24. 119/127 cf. F. J. DóLGER, De Oktav als Sinnbild des ewigen Lebens und der

Gnade, apud Antike und Christentum VI, 3 (1941) 240. 119/120 Luc. x6, 7. 122/123 ... ogdoaden gratiae] cf. sermm. CV, lin. 76; CXXXIX, lin. 83.

110 incrudelitatis

O

sterelitate] Seu. V 1? RJ 1', steri- ceteri

christianos] franc. ed., christianus cett. codd. C Pa, totus W.

"aui

—— totam] et praemit. Pf, totamque

reuiuiscit W Pf Pa, reuirescit Sez. C 27 manus

114 chorus A,

coros Cas. RCPa posteaquam RWC quod ex emend. 24e manus V — 115 satus est] est om. JO C Pa terram //.— hubertatem] — 116 factum est] est om. A 117 suo scripsi cum ed. contra codd., utpote generi Chrysologi magis conformatum 118 tritici] frumenti R C Pz terram W Pf (terraram) C Paz moriatur in terra /razip. R PfJO moriatur] in terra rep. bic V (cadens in terra moriatur in terra) 119 uidens] uides V Cas. (gui quam add. post uillicus in. 56q.) Pf (qui signum interrog. babet post ergo) J (qui incisionem ponit post ergo) O Pa (qui quia add. post ergo), Iudeis W ——— satis] sibi «dd. C Pa prouide A4 121itaom.W . 122hincV 1" manus]O — quem] V 2^ manus W C Pa, qui cett. codd. (cum 1" manu V probabiliter), in quo ed. esse om. Cas. ogdoaden] Seu., octoaden

W, ogdoadem

C eZ., octoadem Pa, ogdo ad al. lis. eneo

(ex

ogdoadeneo ? ) V 1" manus, ogdoaden corr. 2" manus V (quae exp. eneo), ocdo ac deneo R, ogdoadene Pf, ogdoade O,ocdoade/ ^ 123 gratiae]ad octogesimum numerum sacrata supputatione perducit decalogum legis esse et ogdoadem gratiae add. Sez. (cf. comment.) ignarus Cas. R— studiosus]studiosuis (2) V 1^ manui ewangelii O zc et sermone seq. intellegat (?) V, intelliget Cas.

549

SERMO CXXVI, 9-11

779

Itaque uillicus suadet, cum dicit, ut scribendo debitum octoginta 125

per gratiam soluat, quod reddere non poterat per naturam. Bene ergo iste uillicus meretur laudem domini sui, qui in chirographis non fraudem molitus est, sed salutem.

10. Quod autem dixit: Prudentiores sunt filii saeculi in generatione sua quam filii lucis: quia qui erant filii saeculi, id est, gentiles, 130 nunc

135

electi sunt dei, et qui erant filii dei, hoc est, Iudaei, nunc in

filiis saeculi sunt relicti. /n generatione sua: qua renati sunt, non qua nati sunt — Scribantur haec, inquit, im generatione allera. Altera haec est generatio quaerentium dominum. 11. Deus autem scientiae et inluminationis inluminet corda uestra, et totam scientiae suae plenitudinem in uestrae mentis infundat archanum. gut, so dass die in Frage kommende

Stelle eine Glosse einer zweiten sehr alten

Hand (schon in 4) zu sein scheinen, eine Lósung des allegorischen Zahlenrátsels, das der fleissige Kenner des Evangeliums (studiosus euangelii lector) raten sollte. Die angeblich eingeführte Glosse (44 octogesimum numerum sacrata supputatione perducit) hat den Kontext verándern müssen; das ist aber nur unvollkommen geschehen, und so haben wir wieder den Beweis, dass man in solchen umstrittenen Stellen regelrecht der felizianischen, nicht der severiani-

schen Tradition,

den Vorrang geben soll.

134/136

Abschnitt

zx Der

Schluss der Rede, als solcher, áhnelt nicht dem Stil des Chrysologus, auch nicht der Art, mit der unser Redner seine Predigten gewóhnlich abschliesst. So kónnen diese WoOrter, von Deus autem bis arcbanum, einer fremden Hand entstammen, sicher aber nicht der des Felix von Ravenna, denn sie sind schon

in der alten Hs. A4 vorhanden. Weil sie von allen Handschriften bezeugt sind, habe ich sie auch nicht ausgewiesen. Ist der kurze ziemlich platt verfasste Epilog nicht hinzugefügt worden, um der Rede einen abgerundeten Schluss zu gewáhren? Mehrmals habe ich aber bemerkt, dass Petrus manchmal seine Ansprachen schroff, ohne jeden künstlichen Schluss, wobei er sogar selbst die Schrifterklárung plótzlich abbricht, beendet.

128/129 Luc. 16, 8. 1:520Ps101:519; luminationis] cf. 2 Cor. 4, 6.

1:330psm226:

134 ... in-

124 itaque] bene praemit. W —— suadet]suadit A 17 manus, uadit] O, agit C Pa dicit zsque octoginta] sede scribe octoginta ut C Pa 125 quod] quotquot

Cas.

126 ste A

uillicus iste transp. Pf — cirographis V O, chirografis A,

cirografis W, cyrographis ceter? 127 fraudem] laudem Pf (landem) JO fraudem non /razsp. C — sedjadVRJO . 128dicitPa — fli4 — 129 lucis usque filii om. Cas. ob bomoeot. lucis] ideo (i6) 424. Pf, uerum est a4.

C Pa, ita intelligendum est add. ed. — idest PfJO —— 130 nunc 1'] non (n6) O (cf.adlin.72) ^ elicti4,aelectiJ — deiom.A 130/131infiliis]filiiJO C Pa 131 sunt 1^] om. W 1" sunt relicti saeculi /ragsp. O 1^ —— post relicti non interpungunt V W Pf O 131/132 nonqua]in (m) qua Pa 1^ manus — 132sunt om.Seu. ^ scribantur] iuxta illud praemit. CPa —— inquit]inquid V 1* manus, sup. lin. ante haec A, om.] OC Pa 133 altera om. Seu. J O,Ec CPa 133 est om. Seu. 134/136 cf. comment. 134 luminationis (?) A

CXXVII MONITVM Quum

Paulus

Diaconus

Homiliario

recepit,

notissimus

tamquam

una

tractatus

cum iste

de

sermonibus passione

L ac CLII sancti

hunc

lohannis

opus sancti Iohannis episcopi (idem nomen

in suo

Baptistae

Iohannis

episcopi praefert sermo L in Homiliario Diaconi Casinatis) euasit. Sic ergo per

totam

mediam

aetatem

in multis ecclesiis monasteriisque

legebatur, ideoque facile augebis numerum

sermo

CXXVII

codicum qui apud Los sermones, pp.

189-192, et a PETERS, p. 45, memorantur (uide etiam monitum in sermonem CXL ter). Sancto Hieronymo tribuit sermonem lectionarius liber quidam Ordinis Praedicatorum saeculi XIV, seu codex 82 bibliothecae Tolosanae ciuitatis, fol.

125 (cf. Catalogue général des manuscrits des bibliotbiques publiques des départements, t. VII, Parisiis, MDCCCLXXXV, p. 40). Sed non est cur haec adtributio iterum sollicitos nos faciat, cum de genuinitate dictionis, quae etiam sine nomine

auctoris in multis sermonariis antiquis inuenitur, nequaquam dubitari potest (cf. Los sermones, pp. 192-195) ; sermo enim CXXVII in omnibus dicendi genus Petri Chrysologi redolet. Praeter libros manuscriptos ordinatim pro aliis sermonibus in hac editione adhibitos, codicem Florentinum Laurentianum Medicaeum Sanctae Crucis plut.

XXX

sin. 2, saeculo XII uel sequenti exaratum, contuli (foll. 160"-r61") ; idem

codex quinque alios tractatus Collectionis Felicianae continet, quos omnes eorum uero auctori adsignat, id est, "Petro Grisologo". Dum autem collector homiliarii Florentini, quantum ad alios sermones adtinet, ex Seuerianeo fonte hausit (uide monita in sermm. L, LXXVIII et CIII), ipse in hac contione describenda codicem Felicianum, et quidem exemplar sat purum, prae manibus

habuit, quem tamen aliquando in rem suam conuertit (cf. monitum in serm. LXXXI). Sermone uerum CXXVII? adfinitas Florentinum codicem inter et V7 tanta est tamque perspicua, ut iure credere possimus Florentinum a Vaticano exemplari exscriptum esse. Notabiles equidem sunt quaedam lectiones communes, quae soli praedicti codices Vaticanum

habent:

(eius prima manus) et Florentinum

zirgimatis (ita), et bierunt, morumque,

carcerem, bodiosissima, criminosus,

tripudiat, etc. In aliis quibusdam ambo cum codice R consonant. Notatu dignum est unum ex insignioribus testibus traditionis Felicianae, codicem nempe /, insolito modo sermone isto ab hac traditione deuiare, ut se

formae aptet, qua textus in exemplaribus Homiliarii Pauli Diaconi legitur. Ibi enim textus non solum lectionibus uariantibus, sed praecipue interpolationibus

et additamentis

notabilioribus

mutatus

auctusque

est. Librarius

codicis /

sermonem in exemplari Feliciano, quod exscribebat, decurtatum uel mutilum esse putauit, et ideo primum plus quam semel spatia uacua reliquit, quae postea, ex quodam exemplari Pauli Diaconi describendo, litteris minoribus adimpleuit,

in marginibus quoque foliorum scribendo, tunc quando spatia praedicta non sufficiebant. Hoc contingit fol. CXLIX", ri? col. et 2*; fol. CXLIX", 1? col., ac in

marginibus eiusdem folii, recto et uerso. Additamenta haec ex Homiliario Pauli Diaconi, quae mera

scholia uel farturae sunt, in apparatu critico lege; ea habes etiam apud ed. PL 52, 549-552.

Nil in eis inuenies, quod Chrysologum sapiat. Adsunt certe concatenationes incisionum, ita aliquando ordinatae, ut structuram praebeant anaphoricam ; sed

absunt omnino compositiones chiasticae, quas Petrus constanter adhibet. Reapse sententiae additae, ualde ab ingenio sensuque Chrysologi elongatae,

MONITVM

CXXVII

781

auctoris sunt artem oratoriam Rauennatis imitari uolentis, sed moderationem,

pulchritudinis propriam, nescientis. - (Verba cuzus lingua clauis facta est caeli comparari possunt cum sermone CLIX, supposititio, Collectionis Felicianae, ubi

legitur :szella tamquam lingua caelorum.) Non

solum

codex/ a traditione

Pauli Diaconi

contaminatus

adparet, sed

'etiam alii, ut W et manuscripti libri familiae frazc. (deest sermo CXXVII codicibus Pa et P5), praesertim codex O, quamquam

hi omnes

minori gradu

quamJ infecti sunt, ut ex apparatu critico elucet. Ex ipsa traditione Homiliarii Pauli Diaconi procedit sermo noster antiquis editionibus operum sancti Iohannis

Chrysostomi:

Basileae,

Froben,

MDLVIII,

t. II, coll.

1zr9o-1192;

Venetiis, apud Iuntas, MDLXXIIII, foll. 399"-400", etc. Editionem Basileensem contuli eiusque lectiones uariantes signaui. Neque opus est ut dicatur formam sermonis prout in ueteribus sermonariis uel breuiariis inuenitur eam esse, quae a Paulo Diacono originem trahit. Exemplariorum manuscriptorum Homiliarii

Pauli Diaconi unum tantum comparaui, codicem Monacensem Latinum 14039; hocque sufficiat, quia parum confert hoc genus testimoniorum ad textum Chrysologi reparandum. Vndenam Paulus sermonem sumpsit nescio. Nullus exstat testis traditionis Seuerianeae (cf. Los sermones, p. 21). Codex Florentinus supra memoratus, qui secus aliis Petri sermonibus quos fert ex exemplari Seuerianeo hausit, hic, ut diximus, testem traditionis Felicianae, et quidem purioris, se praebet. Numquid forma, qua textus in Homiliario Casinatis Diaconi exsistit, Seuerianeae traditioni respondet, ut accidit sermonibus L (qui etiam sub nomine Iohannis episcopi ibi inscribitur) et CLII ? Probabile non est ;additamenta, de quibus supra, non eius

indolis sunt, quae Seuerianeis proprietatibus comparari queant. Chry.

Secundus tomus operum diui Iobannis Chrysostomi, Basileae, apud Froben,

CIm

MDLVIII, coll. 1190-1192. codex Monacensis Latinus 14039 (saec. X uel XI), foll. 262-264".

Flor.

codex Florentinus Bibliothecae Laurentianae Mediceae, Sanctae Cru-

cis plut. XXX

sin. 2 (saec. XII-XIII), foll. 16o"-16r.

PL

SERMO CXXVII DE NATALE

SANCTI IOHANNIS BAPTISTAE

1. Hodie nobis Iohannis uirtus, Herodis feritas dum refertur, concussa sunt uiscera, corda tremuerunt, caligauit uisus, intelleV

ctus hebuit, aufugit auditus. Aut quid constat in sensibus humanis, quando perdit uirtutum magnitudinem criminum magnitudo ? 2. Herodes, inquit, tenuit Iohannem, et allügauit eum, et posuit eum

IO

in carcere.

lohannes

uirtutum

schola, magisterium

uitae,

sanctitatis forma, norma morum, uirginitatis speculum, pudicitiae titulus, castitatis exemplum, poenitentiae uia, peccatorum

uenia, fidei disciplina. Iohannes maior homine, par angelis, legis summa, euangelii satio, apostolorum uox, silentium prophetarum, lucerna mundi, praeco iudicis, praecursor Christi, metator domini, dei testis, totius medius trinitatis.

4 concussa sunt uiscera] sermm. CXLIII, lin. 67; CLI, lin. 3; cf. LXXXIX,

lin. 23; CIII, lin. 6; CLXXIV, linn. 3/5. 7/8 Matth. x4, 3. 8 uirtutum schola] cf. sermm. XII, lin. 39; LIV, ad lin. 65. 10/11 peccatorum uenia] cf. serm. XCI, lin. 69. 11 maior homine] cf. Matth. rz, 11; Luc. 7, 28; eadem uerba serm. XCI, lin. 67. 12 silentium prophetarum] cf. serm. XCII, 5. 13 praeco iudicis] cf. sermm. LXXXVIII, lin. 57; XCI, linn. 67 et 77; XCII, lin. 59.

metator domini] cf. serm. XCI, lin. 63.

Codd.: V Flor.

R W, PfJOC, CIm (et cod. ex quo) Chry.

Titulus: natali W Pf, natiuitate O ^ Sermo beati Iohannis episcopi C/m De eodem C (praecedit sermo CLX XIV ) Chry. (In decollatione sancti Ioannis Baptistae ... homilia XV) Item sermo Petri Grisologi Flor. 3 uirtutes V 1^ manus dum referretur Chry. 4 confusa JO Cim Chry. sunt] baptiste add. et del. O — 4/5 hebuit intellectus transp. W] 2^ C Clm Chry. 5 ebuit VRWPfO aufugit]-itszp. ras. longiorem V 2" manus, affugit O — constabat V Flv.RC | 6 perdidit C — uirtutem (2) V 1^ — magnitudo criminum zrazsp. Chry. 7 alligans Cm Chry. eum oz. Clm 8 eum om. R carcerem WJO Chry. scola VRJOC schola uirtutum 7ransp. Clm Chry. 9 morum] iustitiae WO C/m Chry. uirginatis 5c V 1^ manus Flor., uirginalis R 10 titulum V 1^ manus 11 par] pro V 1^ manus 12 satio]]O Chry., sacio W, sanctio eZ., ratio V Flor. R, gratia Pf C silentio Flor. 13 praeco iudicis] W ed., preconis V R, praeconiis Fler., officium praeconis Pf C, praecursor iudicis

JO Clm Chry. — praecursor om. WO Chry. — meditator O 1^ manus — 14 dei] domini/OC/m Cbry., om. W (W Clm interpungunt Christi metator, domini testis) trinitatis] Et hic tantus datur incestae (incestui C/z J O ), traditur adulterae, addicitur saltatrici. Merito ergo concussa (confusa J OC/m Chry.) sunt uiscera, corda tremuerunt 242. W (merito usque tremuerunt 2 marg. W 1^ manu) J OClm Chry.

SERMO CXXVII, 3-4 15

783

3. At Herodes, ipse est qui profanauit templum, sacerdotium sustulit, confudit ordinem, temerauit regnum, corrupit quicquid erat religionis, legis, uitae morumque, fidei, disciplinae. Herodes,

20

25

sicarius in ciues, in nobiles latro, populator in socios, in domesticos praedo, interemptor plebis, occisor filiorum, homicida in extrane0$, in proprios parricida, inebrians cruore terram in siti sanguinis permanebat. Hinc est quod Iohannis sanguinem pium ingenti poculo crudelitatis obsorbuit. Sed ista lectio iam loquatur. 4. Herodes, inquit, tenuit Iohannem, et alligauit eum. Qui uincula soluerat peccatorum, peccatoris uinculis alligatur, ut uincta uenia locum ueniae non relinquat. A//;gauit eum, et posuit eum in carcere. Herodes,

tu adulterium

fecisti, et in carcerem

uadit Iohannes

Baptista? Sic iudicat sedens in loco iudicis reus, in loco uindicis innocentiae persecutor. Rogo, ubi rerum facies? Vbi fama? Vbi

15 A: Herodes. Die adversative Partikel 2? am Anfang des Satzes ist bei einem Rhetor wie Petrus Chrysologus zu geláufig, um sie hier, auch gegen V Flor. R, nicht als ursprünglich anzusehen. Sie wird in den Handschriften sehr oft mit der Práposition ad verwechselt, was, wie in unserem Fall, entsprechende Korruptionen des Textes bedingt.

15/17 cf. serm. CLVI, linn. 55/57. 16 confudit (cf. lin. 3x) ordinem] cf. sermm. LXXXIX, lin. 49 s.; CLII, lin. 33. 17/21 cf. serm. CLXXIII, ad lin. 64 s.

19 ... occisor filiorum] cf. Matth. 2, 16. In errorem incurrit orator,

dum Herodern Magnum, occisorem filiorum etc., cum Herode Antipa confundit.

23.25 Matth. x4, 3.

28 innocentiae persecutor] cf. serm. CLII, lin. x9.

15 at Herodes] uero zzzerponunt W J O Clm Cbry., Et ierunt (hier- V Flor.) ad herodem V Flor. R, Et erat herodes PfC (cf. comment.) ipse est om. W ] O Cim Chry estom.PfC quiom.]O Clm Chry. ^ prophanauit O, prophanauerat Pf sacerdocium V 16 ordinem confudit C/m transp. 17 legis usque disciplinae] quod legis, quod uitae, quod morum, quod fidei, quod disciplinae perdidit et confudit JO Clm Chry. morumque] V Flor, morum quae R (incisione utrumque uerbum sebarando), morum ceteri fortasse bene 18 siccarius (sicta- J?) JO inciuibusPf ^ innobiles]in sup. ras. V 2^ manus, ignobiles R, innobiles/O, in nobilibus Pf ^ insocios populator /razsp. Clm Chry. — socios, in domesticos] solijs in domesticis Pf. 19 predo V, praeco W— interemptor

V 1^ manus] ^ plebis interemptor transp. Clm Chry. — in extraneos homicida transp. ] Clm Chry. 20 terram cruore /ransp. Clm Chry. sitis R 1^ manus 21 ingenti eZ., ingens V 1^ manus R, ingentis V 2^ manus Flor., inJOC Cim Chry, om. WPf | 22 absorbuit W C, absoluit JO Cm Chry. 24 peccatoris]

peccatorum C/m uenia] habeat 222. W et del. 25 eum 2"] om. CIm Chry.J carcerem W franc. Clm Chry. 26 fecisti] facis Flor. C/m Chry. ed. 27; Baptista om. C Clm Chry. ed., wapt- W (ut etiam alibi) , non interrogant R Pf]

iudicat] iudicas R sedens in loco om. C iudicii OC reus om. Pf loco 2] locum Pf/7O 28 persecutor innocentiae /razsp. Pf ^ fama] forma C/m Chry. 28/29 ubi pudor ubi fama :ransp. W

784

SERMO CXXVII, 4-6

pudor? Vbi existimatio publici cognitoris? Certe, ubi deus? Vbi homo? Vbi fas? Vbi lex? Vbi ipsius iura naturae ? Simul omnia sunt, Herodes, te agente, te iudicante, te iubente confusa.

5. Tenuit, inquit, Iohannem, et alligauit eum, et posuit eum in carcere. Herodes, te causa petit, te arguunt uincula, te carcer accusat, te diuulgat producta in publicum Iohannis iniuria. Cau3 VA sam custodiae qui requirit, inuenit in te quod puniat, et quod doleat de Iohanne. Iohannes orbi notus, fama, uirtute cognitus,

celebratissimus sanctitate, dum iniuriae,

facit ut tuus

cunctis

trahit ad se suae inquisitores innotescat

incestus;

agit ut te

habeat confusio publica, quem corrigere non potuit secreta correptio. 6. Herodem Iohannes monitis, non accusatione pulsabat ; corri-

4V

gere uoluit, non perire; sed Herodes perire maluit quam redire. Captiuis criminum innocentiae odiosissima fit libertas. Virtus contraria uitiosis, sacrilegis exosa sanctitas, inimica castitas inpudicis, corruptis integritas poena, luxuriosis aduersa frugalitas; crudelibus misericordia, pietas inpiis, iniustis iustitia non ferenda. 30 fas] cf. serm. CLII, lin. 33. CLXXIV, linn. 56/59.

32/33 Matth. 14, 3.

41/42 cf. serm.

29 existimatio] extinctio V 1^ manus R PfO publici genitoris R, publicae cognitionis C, publicae cognationis Pf O certe om. Clm Chry. 30 iurae V

31 te 2^] W CIm Chry., ex baplogr. om. ceteri (ex 2^ manu in V]) ^ teiubente (iuuen-

V 1^ manus?,

te ex emend.

1ae manus J )] V W, et uiuente cezerz

32

tenuit] T zzit. insolitae magnitudinis apud V alligans Clm Chry. eum 2"] Ze. J, om. Flor. Clm Chry. —.33 carcerem R W Pf OC CIm Chry. — petit causa transp. Clm Chry. — te 2^] sup. lin. add. 2^ manus V. — uinclaClm — te 3"]om.W | 34 deuulgat C/m 1^ manus ^ publicum] -um ex emend. 2ae manus V, public et ras. 1 litt. O, publico R Flor. W C, poena ad4. Pf]C Clm Chry. — Yohannes iniuriatur nouam periodum inchoando Pf]C Clm Chry. iniuriae causae R causa Pf, causas J (c-ex emend., cui syllaba praecedit deleta apud J, qui boc uerbo nouae senten-

tiae initium dat) 35 custodia R, custodire Flor. in te inuenit JC/m Chry. quod 1^] ex emend. 2ae manus V, sed uidetur primam iam scripsisse quod 35/56 et quod doleat de Iohanne] et in Iohanne quod doleatJC/m Chry. 36 urbi C/m 1^ — famae uirtute C/m Chry. — 37 attrahit C/m Chry. ad om. V (add. 2" manus) Flor. R— suae] sui franc., om. Clm Chry. inquisitores] V 2^ manus W Clm Chry., inquisitoris re//qui iniuriam franc. 39 potuit] ualuit Cim Cbry. correptio] et priuata 2242. C/m Cbry. 41 pulsabat] pulsauit ut (ut] utpote CZry., utpute C/z) amator castitatis/ Chry. corrigere] quem

praemit.] CClm Chry.

— 42 Herodes] facibus (faces Pf 1^, face 2^) libidis ardens

add. Pf] C Clm Chry. redire] rediret V 1^ manus, Quod add. et del. W, et uxorem fratris illicite possidere et placere Pf]C (et placere rep. C ) Clm Chry. (cl. placere captiuis) 45 captius 1^ manus V post criminum sententiam concludunt 'Clm Pf ^ odiosissima] inimicis odiosa PfJ Clm Cbry. hodiosissima V 1" manus Flor. fit] semper aZZ.] CClm Chry. — uirtus] nam praemit. J €Im Chry.

46 crudelibus] crudelis V 1^ manus R, dura semper ad.

manus sup. lin. Clm Chry. iniustis iustitia o7z. Clm

impiis pietas zrazsp. Clm Chry.

W Pf] 2*

in iustis RO

SERMO CXXVII, 6-8

50

Probat hoc euangelista cum dicit: Dzcebat Iohannes : Non licet tibi accipere uxorem Philippi fratris tui. Ecce unde Iohannes incurrit. Malos qui monet, offendit. Incurrit, qui arguit criminosos. Dicebat Iohannes quod erat legis, quod iustitiae, quod salutis, certe quod erat non odii, sed amoris: ecce qualem consecutus est ab inpio pro pietate mercedem! 7. Volens, inquit, occidere eum, timuit populum. Facile deuiata iustitia, qui in causis non deum, sed homines

55

60

785

pertimescit. Hic

timor peccandi facultatem differre potest, auferre non potest uoluntatem. Vnde etiam quos suspenderit a crimine, auidiores reddit ad crimen. Solus est dei timor, qui mentes corrigit, fugat crimina, innocentiam seruat, perpetem tribuit facultatem. Sed audiamus ipsam Iohannis beatissimi passionem. 8. Die, inquit, natalis Herodis saltauit H erodiadis filia eius in medio triclinio, et blacuit Herodi, et vurevurando pollicitus est dare ei quodcumque postulasset ab eo. At illa, braemonita a matre sua, Da

47 probat hoc ...] cf. serm. XV, lin. 28 (XIX, lin. 51; Los sermones, p. 195).

47/48 Matth. x4, 4. 530 Natthdmais: 57/58 fugat crimina, innocentiam seruat] cf. Benedictionem Cerei Paschalis: fugat scelera ... reddit innocentiam ... fugat odia. 60/66 Matth. 14, 6-1.

47 aeuangelistaJ

habere C/z

dicebat] herodes a4. W 1^, herodi2?

phylippi C

48 accipere]

Iohannes om. Pf ^ incurrit] offendit, ecce unde

Herodes furit/C/m Chry. 49 malos zsqze incurrit ozz. Pf O C ob bomoeot. non nisi W Jpunctum ponunt inter incurrit et malos incurrit] odium zd. W 2^ manus

PfJ Clm Chry. — qui]quiaOC — criminosus primae manus V Flor., criminosum PfO dicebat] enim 224. O 50legis quodom. O — iustitiae] erat praeit. Cim salutis] erat praemit. Clm Chry. 53 nolens V — timuit] sed praemit. Clm ^ deuiaR . 54qui]nonzdd.Pfetexp. ^ pertimescit] formidat C/m Chry. hic] V Flor. 27 manus C, hoc Flor. 1" manus RO, huic W Pf], hinc C/m Chry. 54/56 hic usque uoluntatem] Hinc peccandi differt facultatem, non aufert uoluntatem C/m Chry. 55 auferre non potest oz. Flor., cuius 27 manus scripsit non up.lim. ^ 56uoluntatem]et estuat quousque perficiat malum quod cogitat add. Pf (cf. post ad crimen zm seg.) quos] quod primae manus V Flor. suspendit V (-dit ex corr.)J (d.) Clm. Chry. auiditores V — 57 reddet V 1^ manus (ortbogr.) Flor. R WO] 1* manus crimen] et aestuat animo quousque (quo usque Cry.) perficiat quod cogitat malum add. bic] (in marg.) Clm Chry., quod Pffecit baulo ante solus] enim 242. Clm Chry. dei est transp. Clm mentes] nocentes C7ry. 58 tribuet V 1^ manus (ortbogr.) R W ] 1* manus O, seq. in J ras. unius saltem uerbi 60 filia herodiadis zransp. C eius om. JOC Chry. 61 Herodi] et omnibus amicis eius «2d. Clm Chry. iure iurando /O Cim 62 at] ad Pf

551

786

SERMO CXXVII, 8-9

mihi, inquit, in disco caput Iohannis Baptistae. Et contristatus est rex propter iusiurandum ; tamen propter recumbentes iussit dari, 6 VA misitque decollari Iohannem, et adlatum est caput in disco, et datum

est puellae, et puella dedit matri suae.

9. Audistis, fratres, quanta sit nata de uoluptate crudelitas. ££

adlatum est caput eius in disco. In arenam uertitur domus, mensa migrat in caueam, fiunt de pransoribus expectatores, mutatur

fit cibus caedes, uinum transit in sanguinem, funus adponitur in natale, in ortu exhibetur occasus, conuiuium in

70 furore conuiuium,

homicidium conmutatur, organa tragoediam personant saeculorum. Intrat bestia, non puella ;discurrit fera, non femina ;spargit

67/68 Matth. 14, r1. 72 tragoediam personant] cf. sermm. CLV, lin. 3x; CLXXIII, lin. 94; H. JÜRGENS, Pompa diaboli, p. 227, adnot. s. 73/1 cf.serm. CLXXIV, linn. 19/23.

63 inquit oz. O in disco] hic praemzt. C — Baptistae] Haec est (h. e. rep. Clm) mulieris (mulier C/z 1^ manus Chry.) antiqua malitia, quae Adam eiecit de paradisii (paradysi C/z) deliciis; haec caelestes homines facit terrenos, haec humanum genus mersit in infernum, haec uitam abstulit mundo propter unius arboris pomum ; hoc malum quod homines ducit ad mortem ; hoc malum fugit

Helias propheta (helias propheta fugit zrazsp. Cl), et cuius lingua clauis facta est caeli, tamquam reus fugit a facie mulieris; haec inuenit uerum laborem et pressuram, quae nunc occidit Iohannem Baptistam. Deicit (deiecit/, deijcit Chry.) pueritiam, perdit iuuentutem, illicit et inquietat emortuam (mortuam Chry.) senectutem (Deiecit z34ze senectutem oz. C/m). Praemonita, inquit, a matre sua, Da mihi, inquit, in disco caput Iohannis Baptistae. Libidine aestuans

miscetur ipsa incestui, extinguit lucernam mundi 242.J (in marg.) Clm Chry. 65 Et contristatus] Tunc c. Cm — 64 rex propter iusiurandum] uehementer Cim Chry. ius iurandum V propter iusiurandum rep. Pf, quo nouam sententiam inchoat ^ tamen]tamquam O propter 2^] et W franc. (1" manus] add. propter), iusiurandum et aZZ. Clm Chry. dare C/Ám —— 65 misitque] et add. Chry. decollauit Cy — ablatum] — caput]eius aZ. W Pf] Clm Chry. 66 est 2^] om. CIm Chry. et om. Clm Chry., qui babet autem post puella (detulit matri suae puella transp. Clm) ^ dedit] detulit C/ Chry. — matris Flor. 67 nata sit transp. ]Clm Chry. — crudelitas] de libidine impietas eZ. C Cm Cry. et om. J Clm Chry. 68 eius] Iohannis J C/m Cbry. disco] qui salutaria monita dabat incestui 424.JC/m Chry. mensa migrat in caueam, in arenam uertitur domus /razsp. C Clm Chry. — arena Pf, harenam QC Clm 69 cauea Pf spectatores V 2^ manus W ] Chry. 70 furorem V 1^ manus, in furorem] ^ caedis V 1" manus (ortbogr.) PO —— 71funus]R 2? C Chry. ed. finis ceteri natali V 2^ manus W C Clm Chry. hortu V 1^ manus 71/72 in homicidium conmutatur] mutatur in homicidium C C/m Chry. 72 organa] uertuntur (uertunt C) in funus 222. C Clm Chry. — tragediam PfO, tragoediaeJ CIm Chry. saeculorum] scelerum /, saecularem eZ. 75 bestia] hostia O oe Quaerit caput amputare, non saltare adZ. JClm Cbry. aspergit J Chry.

552

SERMO CXXVII, 9-10 iubas per uerticem, 75

8o

8 V^

non capillos; membra

787 dilatat anfractibus,

saeuitiae crescit augmentis, fit grandis crudelitate, non corpore, et singularis fera fremit ore, dentibus frendit, ferrum non suscipit, sed producit. Praemonita, inquit, a matre sua, et de matris pectore dans sagittam, noua belua, contempta corporis praeda, caput ipsum truncatura peruadit. 10. Verum ne quis existimet declamare nos uelle de talibus, nos non declamare uolumus, sed clamare, ut festiuitatum gaudia sint cauta uestrarum, nataliumque uestrorum sollempnitas teneat in exultatione mensuram, epulis uestris intersit Christus, in facie prandeatur auctoris; honestate conuiuii natura ipsa, quae nos producit, honoretur; laetitia mensae uestrae pertingat ad pauperes, familia uestra innocentiae tripudiet disciplina. Luxus absistat, fugetur effusio; saltatricum pestis, lenocinia cantorum, uoluptatum fomenta, uentris onera, naufragia mentium cum Hero76 singularis fera] cf. Ps. 79, 14. Matth. 14, 8.

— dentibus frendit] cf. Ps. 34, 16.

— 77

81 non declamare] cf. serm. CIII, ad lin. 9o.

74 uerticem] ceruicem W, ceruices C/m Chry, om.] ^ noncapillos] non oz.] anfractibus dilatat membra 7razsp.J Clm Chry. dilatata fractibus V 1^ manus R 75 saeuitiae] Pf] V 2^ manus ed., saeuitia reliqui ecrescit Flor. (ex saeuitiae crescit) augmentum O 1^ manus,augmentu 2^ crudelitas V Flor. RPf,crudelità O — non corpore] Nam c. Flor, om. W — etom. Flor., dum add. C 76 fera] usque dum capiat praedam a2. J Clm Chry. — post fera interpungit Chry. fremit] firmit C, qui transp. firmit fera ore om. O frendetJ (ex ortbogr. archetypi ) 77 et om. Clm Chry. pectore] peccato C/m CPry. 78 sagittam] mugitum fortasse recte W J 2"manus in marg. (deleto sagittam) Clm Chry. ; abscidit caput, corpus reliquit truncum (relinquit truncatumJ) a4. C/m Chry.] 2" manus in marg.

bella V 1^ manus W 1^, bellua V 2^ manus, est add. 2^ manus

Clm sup. lin., quae add. Clm Chry. — 79 ipsa Clm Chry. , truncatura]truncatur et Chry. peruasit C/z Chry. 80 uerum] ue- ex corr. lae manus ] — existimet usque talibus] aestimet de talibus nos uelle declamare C/z CPry. de clamore V 1* manus nos 1l^om.W ^ 81nonom.C nolumus C — uolumus sed] sed

uoluimus

C/m

(uolumus 2^ manus)

Chry.

festiuitatem

festiuitatis JC/m Chry., uestrae add. J Clm Chry. transp. ]Clm Chry.

uestrarum cauta sint /razp. C

V 1^ manus

R,

81/82 cauta sint gaudia 82 uestrarum] V C ed.,

uestrorumque C/m Cbry., uestrorum reliqui nataliumque] natalium ; que F/or., natalium quae R VW, natalium C/zJ Chry. leticia add. J ^ uestrorum om. Cim] Chry. sollempnitas] -p- Ze. V, totum del.J,solempnitas W, laetitia C/m Cry. 83infatiae/ — 84 honestatem conuiuii Pf, honesta conuiuia Flor., honestate

conuiuium C/m Chry.

85 produxit Pf

letitiae Flor.

pertingant V 1^

manus Clm (mensae uestrae pertingant) pauperes] Christi adZ. sup. lin.J 86 innocentiae] innocentia Flor. RJ (-a ex emend. sed 1^ legebatur iam innocentia), om. Pf ^ tripudiat V Flor. C, tripiduet C/m 1^ manus, et add. ex dittogr.]1^ manus — disciplina] Absit ebrietas aZ. Jin marg. Clm Chry. — lusus [0) 87 effusio saltratricum (zc) V omissa interpunctione pestifera V 2^ manus ^ pestis lenocinia] pestileotinia Flor. (-ta- exp.) C 88 honera JO mentis franc. Clm Chry.

pesti V (Flor.) R, ^ cantatorum /O

788

SERMO CXXVII, 10-11

diadis conuiuiis abscindantur, ut praesens gaudium uestrum ad 9o laetitiam perueniat sempiternam. 11. Hodie, fratres, sermonem

tulimus in Herodem,

quia satis

auditor intellegit quanta sit felicitas martyris, quando miseriam persecutoris audierit. Verumtamen nos conuenit scire, quia et

Iohannes de morte sua natus est, et de natali suo mortuus est 95 Herodes.

93/95 cf. serm. CLXXV, linn. 69/72.

89 conuiuio

C/z

Chry.

abscindantur]

-da- ex emend.

2ae manus

V,

abscinduntur R, absciduntur Flor., abscidantur JO Clm Chry. — 90 perueniat] ueniat C/m Chry. 91 Fratres hodie zrazsp. Clm Chry. in Herodem] non praemit. C ed. (non in H. tantum, etiam in Herodiadem eZ.) quia] quo Cz 92 intelliget V 1* manus, intelligit 2^, intellegat C/g

felicitas] gloria C/m

Chry. miserias R — 93 et om. C CIm Chry. 94 Iohannis W Pf O Clm Chry. natale Clm — 94/95 Herodes mortuus est /ranip. Clm Chry. — 94 est 2^] om. R 1? 95 erodes R

SERMO CXXVIII DE NATALE

VA

IO

PL

SANCTI APOLENARIS

1. Beatus Apolenaris primus sacerdotio, solus hanc ecclesiam |555 uernaculo atque inclito martyrii honore decorauit. Merito Apolenaris, quia iuxta mandatum dei sui hic perdidit animam suam, ut eam in uita conquireret sempiterna. Beatus qui ita cursum consumauit, fidem seruauit, ut uere primus sibi credentibus repperiretur in loco. Nec eum quisquam confessoris uocabulo minorem credat esse quam martyrem, quem dei nutu cotidianum et multiplicem reuersum conspicit ad agonem. Audi Paulum dicentem: Cotidie morior. Semel mori parum est eum, qui potest regi suo gloriosam saepe de hostibus referre uictoriam. Non tam mors quam fides et deuotio martyrem facit; et sicut uirtutis est in acie, in conflictu,

pro regis amore subcumbere, ita perfectae uirtutis est diu agere et s consumare certamina. Non ideo perfunctum martyrem, quia non

Titel und mens

Zeilen 3 und 4/5: Apolenaris. Zur Rechtschreibung

ist auch

das Mosaik

der Hauptapside

der Basilika

des Na-

San Apollinare

in

Classe (6. Jahrhundert) heranzuziehen, wo man ebenso Zfolenaris liest. 15 perfunctum.

Die Stelle scheint

korrupt überliefert zu sein. Die Lesart

perfectum der Hs. Pf ist als Móglichkeit nicht zu verwerfen ;perfecit wáre aber vielleicht

verstándlicher.

Denn

es fehlt

nicht

nur

ein Verbum

im

ersten

4/5 nomen Apolenaris, iuxta Petrum, ab árróhÀuut, cum significatione perdendi se, originem ducit. 5ocfetoh3 12925. GEBEN Dim EE

10411014 GOr- 1153932:

Codd.:

VR W, PfJOC Pa

Titulus:

de natal. adbreu.

Apolenaris]

VR — in natali

W, de natali PfJO, om.

V, apollenaris R bic, appollinaris

apollinaris JO (cf. comment.)

episcopi

De sancto Apollinare C Pa

3 apollinaris W,

apollinaris Pf C Pa, apollonarisJ1^ manus O, apollenaris 2" manus

(ortbogr.), primos ceteri emend. V incliti R declarauit C Pa

apollinaris

W Pf C Pa, apollonaris /O

in conflictu] in oz. O

cottidianum V semper 11 gloriosam V C Pa

5 iuxta rep. 2^

7 ut] Et franc. (O excepto) reperiretur W, repperitur O,

8 confessoris] -ssoris szp. ras. Pa

multiplicem o. franc. Pf, cum add. cett. ex franc. R

primus V

4 uernaculo] gubernaculo /O atque] -que ex martyrio franc. honore] cum Praemit. franc.

manus C in marg. 6 uitam ... sempiternam W sibi credentibus] suo a credentibus franc. reperitur / C Pa

C Pa

W, apolinaris DS

9 quam martyrem zique

10 reuersum] cum Praemit. 13 inacieJ,macie (?) O 1^

14 diu agere] diuagare V 1" manus] C Pa, diuulgare

[5 perfunctum] baesitanter scripsi ex coniectura, perfectum Pf, persecutum

VR, persecutor W (qui add. non efficit, effecit 2^), persecutus O (qui praemit. non et add. est) C Pa (qui praemit. non est) (cf. comment.)

790

SERMO CXXVIII, 1-2

intulit mortem, sed probauit martyrem, quia non elicuit fidem; eiecit tela quae potuit, et omnia armorum suorum genera callidus expetit inimicus, nec tamen fortissimi ductoris locum mouere

20

25

potuit aut temerare constantiam. Summum est, fratres, pro domino praesentem uitam, si necesse sit, contempnere, sed gloriosum est etiam cum uita mundum suo temnere et conculcare cum principe. 2. Festinabat Christus ad martyrem, martyr suum festinabat ad regem. Bene diximus festinabat, iuxta illud prophetae: Exurge in occursum mihi, et uide. Sed ut propugnatorem suum sibi ecclesia sancta

retineret, Christo

uehementer

occurrit, ut et uincenti

iustitiae reseruaret coronam, et sibi belli tempore praeliatoris sui praesentiam condonaret. Fundebat saepe confessor sanguinem suum, suisque uulneribus, fide mentis, suum testabatur auctorem. 230

Caelum suspiciens carnem

dispiciebat et terram. Vicit tamen,

tenuit, eta suo desiderio retardari martyrem tenera adhuc ecclesi-

35

ae inpetrauit infantia. Infantiam dico, fratres, quae totum semper obtinet ; quae plus lacrimis quam uirium ratione contendit. Neque enim tantum uultus et sudor fortium, quantum possunt lacrimae paruulorum, quia ibi corpora, hic corda franguntur; ibi mentis iudicia uix mouentur, hic tota pietas inclinata descendit.

Satzglied, sondern die Abwesenheit eines Subjekts ist noch auffallender im ersten Teil der Periode. Dieses fehlende Subjekt muss nicht unbedingt als ausgefallen gedacht werden ; wir kónnen einfach vor uns mit einer Ellipse zu tun haben, die einem mehr oder weniger improvisierenden Redner angemessen ist. Vom Redner ist der cal/idus inimicus verstanden, der im folgenden Kontext erscheint.

24/25 Ps. 58, 6.

27 iustitiae ... coronam] cf. 2 Tim. 4, 8.

16 intulit] statim praemit. Pa VRWPf

17 omnium

V C Pa

18 expetiit J C Pz, exegit V 2^ manus

genera] germina

ductoris] eZ., doctoris V R,

ducis cett. codd. mouere locum :razsp. PfJ C Pa 19 temerare ex emend. 2ae manus V —— 20 sine necesseJ 1" (necesse sup. ras.) 21 cum uita oz. W tenere R W, tempnere PfO 2^, contempnere C Pz

PUE

24 regnum Pf 1^

benediximus

V

25 martyrem] mortem

RPfJ

26 retinet Christus W

et ut /ransp. Pf — 27 belli] b- ex corr. 24e manus V — suisup.lin.W fidem R W Pf, fideque

C Pz

suum] C Pa,

suae ceteri

dispiciebat] V, de- reliqui (despiti-/) ^ 31tenuit] et praemit.

teneram

... infantiam

V/

32 infantiam om. V

— 29

30 suscipiens /O

W.— 31/32

34 uultus] uult V RJ, ualet

PfO, om. W et om. PfO ualet tantum /razsp. O fortium] Pf e., fortiorumJ, fortior ceteri possint VR 36 uix iudicia transp. Pf. tota] mens ad4. O

554

SERMO CXXVIII, 3

791

3. Et quid plura, fratres? Egit, egit ecclesia sancta mater, ut nusquam a suo separaretur antistite. Ecce uiuit, ecce ut bonus "pastor suo medius adsistit in grege, nec umquam separatur spiritu, qui corpore praecessit ad tempus. Praecessit, dico, habitu ; cetero ipsa inter nos corporis sui habitatio requiescit. Extinctus est diabolus, persecutor obcubuit; ecce regnat et uiuit, qui pro 555 rege suo desiderauit occidi.

42 Die Schlussdoxologie, die die besten Handschriften (V R) bringen, passt nicht zum vorausgehenden Kontext, wo es sich ja um den hl. Apollinaris handelt, nicht um Christus! Die Doxologie muss also als nicht ursprünglich

verworfen werden (vgl. Los sermones, S. 257, Anm. 76).

37/40 hunc cum aliis Patrum locis comparat M. CARD. RAMPOLLA DEL TiNDARO, Santa Melania Giuniore Senatrice Romana (Romae, MCMV), nota XXXVI : Sentimento di S. Melania intorno la comoscenza che le anime dei defunti possono avere di ciü cbe passa tra i vivi, praesertim p. 243 S.

37 egit egit] semel O, utrumque disiungit R puncto (Et quid plura, fratres, egit. Egit ...) 38 separetur C 2" Pa 41 ceterum W franc. habitatio requisiuit

V R, habitatione quiescit eZ. 42 uiuit et regnat /razsp. CPa — A3 occidi] Qui uiuit et regnat cum patre in unitate spiritus sancti deus 222. VR (cf. comment.)

CXXIX

spurius

MONITVM "Hic

sermo

nihil sapit Chrysologicum"

(Lat.). Eum

inter supposititios

numerandum esse, etiam contra iudicium quorumdam, apud Los serzones, 196 s., demonstrare conatus sum. Nihilo minus oratiuncula antiqua est, nescio si antiquior ipso Petro. Opus est simplicioris oratoris, non tamen ineruditi. Ex eis

quae capite tertio dicuntur forsitan quis conligat panegyricum hunc Cyprianum Carthagine ipsa pronuntiatum esse, sed uera etiam sententia credentium eum non necessario iuxta martyrium uel prope sancti Cypriani prolatum. Vtinam haec noua editio aliquid conferat huius paruae contionis inuestigandam.

in martyrem potest esse sepulchrum ad originem

SERMO CXXIX DE NATALE

PI

SANCTI CYPRIANI

1. Quoniam hodie deo natale sancti martyris Cypriani conuenimur, in qua miro certamine diabolum triumphauit, et quia nobis uirtutum suarum gloriosum reliquit exemplum, ideo exultare nos conuenit et laetari. Natalem ergo sanctorum cum auditis, carissimi, nolite putare illum dici, quo nascimur de carne: non de utero in uterum — in terram -, sed de terra in caelum, de labore ad

requiem, de temptationibus ad quietem, de cruciatibus ad delicias IO

non fluxas, sed fortes et stabiles et aeternas, de mundanis risibus

ad coronam et gloriam. Tales natales digne martyrum celebrantur.

2. Cum ergo huiusmodi festiuitas agitur, noli aestimare, carissime, quod in solis prandiis et profusioribus epulis natales marty6/7 carissimi, nolite putare. Ym Folgenden gebraucht der Prediger mehrmals carissime m Singular. Da wir in hiesigen Fall bei V und R no/i statt no/ite lesen

(vgl. weiter unten am Anfang des 2. Abschnitts »o/ aestimare carissime), ist es móglich, dass es im Prototyp carissime noli usw. gestanden hat. (Pztari ist nur eine orthographische Variante von pztare in diesem dekadenten Latein, wo sehr leicht, wie oft bewiesen, e mit i verwechselt wird.)

3 hodie] XVIII kal. octobris 7/8 de utero

prandiis

in uterum]

in celebrationibus

5/6 exultare ... et laetari] cf. Ps. 117, 24.

cf. Iob rz, 2r.

martyrum

quae

13/16

uide loca Patrum

conlegit

H. LECLERCQ

de

apud

Dictionnaire d'Archéologie Chbrétienne et de Liturgie, X, 2 (Parisiis, MOMXXXII) 2458-2462.

Codd.:

VR W, PfJOCPa

Inscriptio: natale] V, nat. adbreu. R, natali Cypriano C Pa 3 quoniam] karissimi C Pz

W PfJO, om. CPa — De sancto deo] ad VW, ob Pf, die C Pz,

donante z44. JO natale] natal. zdbrez.J,natalem Pf (ob n.), natalis O C Pa cipriani W'O semper conuenimus RW PfC 4 qua] VRW Pf (quod rectum est, si die subaudias), quo cett. codd. cumed. — quia]inqua W — nobisom. Pf | 5relinquit VR ideo] Praemit.et V ROCPa — conuenit nos transp. Pa 6 et letari] rep. V 3" manus in marg., et decantari (?) V 2^manus — natale W

audistis VRP/JO

— 7 noli putari V R (cf. comment.)

^ quod] ^ nascun-

tur C 7/8 non de utero in uterum om. J O C Pa in uterum] R Pf, in utero V in uterum de utero /razsp. Pf. — 8terram]terraV RO — 9 delicias]leticiam Pf]€ (lae-) Pa, letitias O 10 non fluxas usque aeternas] de infirmis ad fortia, de caducis ad aeterna C Pa fluxam sed fortem et stabilem et eternam Pf mundanis] inmundanis V R 1^ manus risibus] erumpnis W, irrisionibus Pf, sinibus J Pa, finibus OC

transp. W/— bus C 1^

celebratur JOC Pa

11 talis natalis JO C Pa

13 huiusmodi]huius Pf

martirum

digne

14 profusioni-

794 15

20

SERMO CXXIX, 2-5

rum celebrentur, sed imitandum tibi proponitur, quod in memoria martyris celebres. 3. Aspice ergo, carissime, alacritatem populi circumstantis. In hac enim die aliquando turba adstitit impiorum, cum sanctus Cyprianus martyr iussu tyranni differiretur; turbae erant malorum, expectantium chori; nunc multitudo fidelium ad conlaetandum deuota confluxit. Tunc turba saeuientium, nunc exultanti-

um; tunc disperatorum, nunc sperantium. 4. Idcirco ergo natales martyrum annua laetitia celebrantur, ut quod semel actum est, per omne aeuum in memoria maneat 25 deuotorum.

Gesta res est, carissime, ne te diceres ignorare; celebratur annua, ne dicas: oblitus sum. 5. Ad haec ergo imitanda uos, animae carissimae, hanc magna-

230

nimitatem concupiscite; hoc petite dari uobis, quod ille meruit adipisci. Omnes enim caelestia cupientes terrenorum bonorum laqueis inretiri non possunt, quia conuersationem suam in caelestibus statuerunt, sicut ait sanctus apostolus: Nosíra autem conuer- 556 satio in caelis est. Dirigatur ergo cordis nostri desiderium ad

27/28 magnanimitatem. Vielleicht soll man mit W und Pf magnanimitatis gratiam lesen. Aber gratiam (gratia) ist allem Anscheinen nach ein Zusatz als Emendation zur sicher sehr alten Lesart zagnanimitatis, einem (kaum berechtigten) alleinstehenden Genitiv. Die Stelle bleibt unsicher.

17/20 cf. Pontii Vitam Cypriani, 18, 3 (ed. A. A. R. BASTIAENSEN, Vita di Cipriano etc., 1975, p. 46) ;Acta uerum Proconsularia, cap. 5 (ed. G. HARTEL, CSEL III, 3, p. cxiii) turbam et tumultus quidem memorant, sed fratrum. 27 uos, animae carissimae] Cicero, Epist. lib. 14, 14, 2: uos, meae animae carissimae.

31/32 Philip. 3, 20.

15 celebrantur C Pz 16 martires V caelebres J, celebras C Pa ed. probabiliter bene 17/18 in hac] Aliquando praemit. Pf et exp. 18 astitit W Pf 2"?OC Pa, consistit Pf 1

seq. differiretur) spectantium

CPa

19 tirranni V R, tiranni V7, tyrannidis Pf (-dis ex

differiretur] feriretur W franc, W praemit. gladio Lat.

ante

expectantium

70m

interpungit /

nunc] letancium aZ. W et interpungit, quod iam fecit post expectantium desperatorum codd. praeter V R

natalis

V RW (ortbogr.)

20 cori

V

— 22"

nunc] non V

23 id circo V J, iccirco O C Pa

celebratur W'

25 carissimae V — diceres]

dieris VR 1^ manus, diceris R 2^, dixeris Pf, dicas W 26 caelebraturJ 5c, celebrantur ed. 27 haec] hoc C Pz imitando V, immutateJ, inmittate O, immutate C Pa animo JO C Pa, animate Pf karissimi PfJO karissimi animate /razsp. Pf — hanc], ac V R Pf O, hac C, hoc Pa, om. W magnanimitatem] coz;., magna nimietatis V R, magnanimitatis W franc., gratiam add. W Pf,

gratia JO C Pa (cf. comment.) uestri Pa

30 inretyriO

— 31autem om. O

32 nostri]

SERMO CXXIX, 5 habitationem thesaurus

795

caelestem; illic omnis hic dispersus pauperibus

uester, illic erit et cor uestrum.

Thesaurus

autem

35 bonorum omnium Christus est, qui uos cum patre et filio et spiritu sancto donis caelestibus et nunc et in aeternum cumulare et replere dignetur.

33 habitationem caelestem] Matth. 6, 21; Luc. z2, 34.

cf. 2 Cor. 5, 2.

34 .. cor uestrum]

cf.

33 caelestis V R 1" manus Pf, Pfpraemit.pattie— omnes V (ortbogr.) — hic] ubi / 33/34 hic dispersus usque uester] hic dispersi thesauri pauperibus reconduntur dicente domino thesaurus noster est O, intentio uestra ut ubi fuerit

thesaurus uester C Pa 33 dispersus] fuerit 22. 34 uester] Vbi est thesaurusuesteradd.Pf ^ erit]sit CPa —— uestrum]nostrumO — 350omnium bonorum :razsp.Pf ^ qui]quiaV RW Pf ^ etfilioom. CPa 56caelestibus om. V C Pa ineternum WO

XXX MONITVM Satis est si huncce sermonem cum aliis orationibus in natalibus episcoporum

a Petro habitis (CXXX bis, CLXV et CLXXV) comparemus, ut dubium non sit de uera eius origine ;nempe sermo CXXX de ordinatione cuiusdam episcopi est, etiamsi aliqui in hac sententia discrepent uel dubitent, ut A. TEsTI RASPONI,

Note marginali al "Liber Pontificalis" di Agnello Ravennate, II, Bononiae, MCMX, 78-81; cf. SorrOCORNOLA,

112, paulo aliter tamen

idem auctor eodem

opere

p. 139, adn. 8; econtra G. LuccHssr, S/ato attuale degli studi sui santi dell'antica provincia

ravennate,

apud Atti dei Convegni

di Cesena e Ravenna,

l, Cesenae,

MCMLXIX, 79. Tractatus CXXX maxime sequenti CX XX bis consimilis est, quem ideo post CXXX in hac editione conlocaui. Sermo autem CXXX nomina tacet ecclesiae et episcopi eius, quem antistes Petrus tunc ordinauit. Haec ordinatio probabiliter Rauennae locum habuit, certe coram Gallam Placidiam, "matrem Christiani perennis et fidelis imperii", filiosque eius (cf. Los sermones,

237-239). Peroratione principes Romanorum,

sermonis

LXXXV

ter antistes Petrus similiter laudat

qui aderant praedicationi eius.

Modo solito codex ^44 additamentis uerborum quorumdam a traditione textuali Feliciana saepe discrepat. In isto autem sermone aliquid mirum adparet ex comparatione codicem Zl inter et ceteros. Codex enim 4 ciuibus habet ubi

reliqui regibus legunt; loco potestatibus ceterorum

ponit pauperibus ([ecclesia]

ciuibus obtemperet, pauperibus conlaboret ) ; omittit ultimam partem textus Matth. 19,

14 (talium enim est regnum caelorum), et totam perorationem contionis ignorat, ubi

Petrus principes adstantes laudat. Fortasse omissio posterioris partis textus Matthaei non ex eadem causa prouenit quam reliqua accidentia, quae in auctore quamdam, ut ita dicam, mentem "democraticam" significare uidentur, nisi his accidentibus ac praetermissioni laudis imperatorum alia sit causa. Praesertim laudatio imperatorum, tunc contioni praesentium, ad quid in re pastorali lectoribus posteriorum aetatum inseruire poterat ? Inde fortasse mutationes et

magna praetermissio.

Quidquid sit, formam "imperialem" - ut nomen ei demus - longiorem ut primordialem seu originalem retinemus. Hic iterum modo sat manifesto traditio Feliciana, Seuarianeae codicis // comparata, se praebet tamquam maiorem

auctoritatem habentem. A quonam

uero forma breuior - numquid

ab ipso

Petro? certe a librario antiquissimo - decurtata fuerit, nescimus.

Deficiente sermone CXXX

in codicibus Pf et Pz, codicem T adhibui (hoc

idem sermonibus CXXXIII, CXXXIV, CXXXV et CXXXVI feci, sermoni autem CXXXVII codice $ usus sum), ut ita melius traditio franca innotescat, quamuis non multum conferat codex T ad textum restaurandum. Palam adfinitas

T inter et C Pa adparet (cf. introductionem, pp. xxvii-xxxi).

SERMO CXXX

PL

DES3NATAER:EBISGOPI l. Sicut magnae promissionis longa expectatio accendit animum, VA

mentem

dixit Esaias,

IO

fatigat, sensus

omnes

et interna ipsa uiscerum

suscitat optatus promissionis effectus. Hinc est quod hodie, sicut ecclesia

mater

sancta,

festiua, tota gaudens

et

compta, processit; induit se tunicam 1ocunditatis suae, et ut sponsa inposuit sibi mitram, ac uario se conposuit et decorauit ornatu. Vt caelum stellis fulget luminibus suis, et terra floret floribus suis, et ut hortus producit germina sua, ita produxit laetitiam suam in conspectu omnium filiorum suorum, quia, iuxta pollicitationem Dauid, hodie pro patre natus est ei filius, qui eam non pondere inclinet, non auctoritate deterreat, non conmotione

r VA

sollicitet, non asperitate conturbet, sed fideli sustentet obsequio, cura peruigili faciat persecuram, sollicito labore necessaria procuret, familiam blanda institutione conponat, hospitibus occurrat, parentibus seruiat, regibus obtemperet, potestatibus conlaboret,

6/9 cf. Is. 61, 10-11. 6/8 ecclesia mater ... ut sponsa] cf. sermm. CXLVI, lin. 53; CLXXV, linn. 32; ecclesiam ut matrem saepe laudat Petrus sermm. LXVII, lin. 78; LXVIII, lin. 118; LXXII, lin. 48; LXXIII, lin. 44; CXXVIII lin. 37, etc. ; ut sponsam sermm. XXII, lin. 97 s. ;XXXI, lin. 6x; XCVIII, lin. 67 ; CIII,

Tinterr:

ISPs A7

AGPNsermw

e X XSXbissMlin er7ASS

Codd.: 4, VRW, JOTCPa Titulus: de natale]

AVR, de natali WJOT,

in natali CPa

episcopi]

ecclesiae A4, cuiusdam T, cuiusdam praemit. C Pa, in praesentia reginae zdZ. C Pa 4 sensusque franc.

et] ita T C Pz, ita et/O

ipsa om. ]O

5 optatae

franc. 6 Esaias A V J, isaias ceteri, propheta add. A sancta mater /razsp. W toto Á 7 compta] copta R, completa A, cuncta /O induit] enim 222. A

tunica / O C Pa uario] altario

8 sibi] siui A4, subi/(subimitram 1^ manus),om. T ^ ac

AV RJO, alterno W

nam praemit. A —— stellisom.

decorabit

AT CPa — fulgit.A

V

9 ornamento

R

ut]

— 9/10etterra usque suis om.

A floribus floret transp. T 10 ortus 7 producet 4 11 laetitiam] laetiam 4 suam o7. franc. suorum 077. Á 12 ei] om. A, sup. lin. T, ecJO 13 non pondere] nil p. R commutione A 14 fidelis A V, semper 224. A sustentes T 1^ manus, sustinet O 16 familiam] R 1^ manus (?) W, familiae omnes alii, uix recte

ciuibus 2^

17 parentibus] praesentibus A4

potestatibus] pauperibus 4

regibus] cuibus 4 1",

798

SERMO CXXX, r-3

det senibus reuerentiam, pueris gratiam, fratribus amorem, par-

20

uulis inpendat adfectum, liberam per Christum cunctis exhibeat : seruitutem. 2. Dauid dixit: Audi, filia, et vide. Ego dicam: Audi, mater, et uide: vo patribus tuis nati sunt tibi filii. Sint prudentia senes, grauitate patres, caritate filii, uirtute iuuenes, dulcedine soboles,

25

30

innocentia infantes, malitia Paruuli, quae mundi sunt nescientes, totam regni dei praesentiam possidentes, adtestante domino cum dicit: Sinite paruulos uenire ad me, talium est enim regnum caelovum. Tales generat perpetuae uirginitatis copula, tales generat caelestis ista coniunctio, sexus nescia, conceptus conscia, gnara partus, corruptionis ignara, pudore integra, integritate clausa, casta pignoribus, integritate diffusa. Haec tam pia mater, dum unius germinis sui hodie natalitia festa concelebrat, sinus aperit, extendit amplexus, emittit uocem, diuinis clamat in canticis, ut

omnes aduocet, omnes capiat, omnes ad congaudendum sibi gremio caritatis includat. 3. Adest ipsa etiam mater christiani perennis et fidelis imperii, 3s quae dum fide, opere misericordiae, sanctitate, in honore trinitatis beatam sectatur et imitatur ecclesiam, procreare, amplecti, possidere augustam meruit trinitatem. Sic remuneratur trinitas in sui amore 4o

et ardore feruentes. Ista meruit ut daret sibi honorem,

gauderet quod sibi fecit ei dei gratia religionem consimilem. Ista

21 Ps. 44, n. 22: PS344; 17» prudentia senes] cf. serm. CXXX bis, lin. 20. 23 soboles] cf. serm. CXXX bis, lin. 4; LXXII, lin. 58. 24 1 Cor. I4, 20. 26 Matth. r9, r4. 27/30 cf. serm. CXXX bis, ad linn. 4/14. 35/45 cf. serm. LXXXV ter, 3; Los sermones, pp. 237-239 et 355. 35/38 cf. serm. XLIII, lin. so s.

18 det] AW, de VR, om. franc. 21 Dauid] enim 42. A ego] autem add. A dico T C Pa 22 uide] quia zZ2. TCPa filii] qui aZ. A prudentia] V W, prudentiae cett. codd. senis A 25 iubenis A4, iuuinis Vatt dulcidine A 1^ manus suboles A zzz 24 innocentia infantes] W A, innocentes infantia re//gui parboli A4 25 praesentia 7 26 parbulus A4 talium z;gze caelorum om. A regnum enim zraz5p. T 28

ista] sta (?) A, itaA2^ manus, illa W, uitae franc. ed. sexu VRJO nascia Pz conceptu RJO, conceptionis 4 — gnara]ignara/4] ^ 30casta]aperta A

diffusa om. O haec] ergo 4424. A tam] W, tamen ceteri — 31 unius] -tinius 4 natalicia V concelebrat| celebrat RJO sinum 4 32 clamat] cantat/ 35 abocet A4 1^ manus, auocet 2^ capiat] W ed. (ex franc. deriu.), rapiat A4, cupiat religui, omnes

inuitet add. A

cumgaudendum

4

sibi] sui 4 54 includat] induat W —— 35/45 totum cap. nouissimum om. A 35 mater] augusta Praemit. W christianis JO perhennis V 36 misericordia W franc. 37 beata JO emittatur 7 ecclesia J O 38 angustiam O remunerat JC Paz 40 gauderet] gaudere /O, om. TC Pa quod] quia T C Pz eijet TCPa eideijeadem Y dei] eZ., de codd.

557

SERMO

CXXX, 3

799

meruit ut genitricis dignitas per genitricem redundaret in posteros. Orate, fratres, ut christiani principes, quia pia deuotione dignantur nostris occurrere gaudiis, nostris sollemnitatibus interesse, ipsos quoque pari gratia omnium sacerdotum longo in 45 tempore obsecratio deuota conmendet.

42 orate fratres] cf. sermm. CLXXV,

lin. 65; XXXII, lin. 71; XXXVI, ad

lin. rr8.

41 genitricis] genitrix T redundaret] fecundaret O 42 quia] qui/ deuotione] dignatione T 43 nostri ... nostri V solemnitatibus VW, sollempnitatibus ceter/ — inter esse V — 44 ipsos] T C Pa ed., ipsorum reliqui patriJ 1^ manus omnium] cum Praemit. VR 45 commendetur IW

CXXX

bis

MONITVM Sermonem LvpovicvM

olim extrauagantem ANTONIVM

II, ex uno

codice A, foll. 195-196, post

MvRATORI, Zinizquitates Italicae Medii Aeui, III (Me-

diolani, MDCCXL) 926, ipse in Los sermones, pp. 451-452, edidi. Hoc ipso opere, pp. 321-323, de genuinitate orationis egi. Vide etiam monitum in sermonem CXXX.

SERMO CXXX

bis (extrauagans II)

DE ORDINATIONE

EPISCOPI

1. Nemo miretur si sancta ecclesia, si uirgo materque numerosas suboles caelesti fecunditate diffundet, ipsa sibi pastores generet, pariat ipsa rectores, quando apes concubitus nescia, obscoenitatis ignara, corruptionis expers, ad formam pudicitiae, ad castitatis exemplum, ad uirginitatis insigne, quae solo rore caelesti ore concipit, ore parturit, ore germina casta componit, ore sibi duces

format, ore sibi reges ipsa generat et producit, ut propriosubiecta IO

I5

20

25

pignori caritatem doceat, oboedientiam monstret, uitae ordinem

tradat, agendis rebus instituat disciplinam, gloriosi operis ostendat affectum. Subiecta dixi proprio pignori, quia manet libertas uoluntariae seruituti; confusa uero dominatio quidquid est libertatis amittit. 2. Merito ergo uenerabilis ecclesia uelut apes illa oris sui testimonio delegit sibi et genuit ipsa pastorem, iuniorem ceteris, ut el iuxta propheticam uocem pro patre filius nasceretur: Pro patribus tuis nati sunt tibi filii. Constitues eos principes super omnem «terram». Iuniorem dixi, non sapientia, sed aetate. Ceterum grauitate, scientia, moribus, disciplina omnem exhibet senectutem.

3. Et quia hodierno germini aptauimus apis exemplum, quae producta de castris agmina uoce mouet, uoce ducit ad sedes proprias, ad locum dulcissimi operis et quietis, iam nos tacere conuenit, ut natus pastor suae uocis in diuinis eloquiis det clamo-

3 ecclesia uirgo materque] cf. serm. CXXX, ad linn. 6/8. ^ 4suboles] cf. sermo e XXX adllino3-2 74/14:22/24- ct? sermo GX:X:X o linn:927/30; Ambrosium, De Virginibus Y 8 (PL 16, 2xo s.) et Exameron V, 21, 66-72 (CSEL XXXII, 189-193), qui multa de Vergilii Georgzcorum libro IV hausit, quod et ipse Petrus fortasse fecit; sed Chrysologus in quibusdam Ambrosio magis accedere uidetur. De laudibus apum apud scriptores antiquitatis cum profanae tum christianae uidessis art. Biene in Reallexikon für Antike und Christentum V (1954), praesertim col. 280. 16/21 cf. serm. CXXX, lin. 12 et 2x s. 17/19 PS. 44. 7). 19/21 cf. serm. CXXX, linn. 22/24. 22/24 cf. supra linn. 4/14.

Ex uno cod. A

3 meretur 4 1^ manus

— Ásubules A

8 concepit A parturet 4 13 uoluntaria A liuertatis Z4 ducet A 25 det ] de A 1* manus

siui.4 semper ^ 5 obscinitatis A

9 producet A 10 pignore A4 1^ manus 19 sapientiam A 22 odierno A 23

802

SERMO CXXX bis, 3

rem, quatenus agmen domini cum suo moueat exortu, ad aluearia

propria comitante domino mox reuocet, mox reportet. Qualiter autem, fratres, cunabulis ab ipsis per ipsos aetatum gradus ecclesiastici conscendit officii, quia mihi dicere longum est, sicut 3o dixit euangelista, Aetatem habet, ipse pro se loquatur.

27/30 iisdem uerbis constat peroratio sermonis CLXV.

28/29 aetatum

gradus ecclesiastici] cf. R. GRYsON, Les degrés du clergé et leurs dénominations chez

saint Ambroise de Milan, apud Revue bénédictine 76 (1966), praesertim p. 120 s. ; cf. sermm. CL, lin. 86 s.; CLVIII, lin. 6: aetatum gradus.

30 Ioh. 9, 21.

28 gradus repetebat fortasse prototybus, saltem. subaudiatur repetitio 29 ecclesiasticis 4 — conscendit] onscendit 5zc A, postea a duabus manibus in onus ascendit mutatum; fortasse legendum est conscenderit

30 euangilista A4

(cf. serm. CLXV, lin. 20)

SERMO CXXXI

PI,

DE EVANGELIO VBI AIT: SI QVIS SERMONEM MEVM SERVAVERIT, NON VIDEBIT MORTEM IN AETERNVM 1. Saepe diximus quod deus corporeis oculis non uidetur, quod s diuinitas non clauditur mente carnali, quod humana ratio rerum non capit conditorem, sed deum sola fides audit, credulitas sentit

tota, nec quantus est, sed quia est, hominis, quantuscumque est, 558 intuetur aspectus. Denique Moyses, qui de seruo in amicum, de homine promouetur in deum, dei faciem quaerit, sed non inuenit ; 1o petit, sed non accipit ; et ut posteriora tantum dei uideat, admone-

tur, quatenus homo deum quaerat sequi, non praecedere, neque ante deum quae sint quaerere praesumat, sed quod post deum sint omnia adorator agnoscat. 2. Crebre deus hominibus formam hominis demonstrat, et ma-

1:5 gnitudinem suam tantam breuem nostri corporis colligit in figuram, ut praesentiam diuinam possit infirmus noster oculus intue-

6 sola fides audit. Adit statt audit kann auch, aber nur schwerlich, als Móglichkeit in Betracht kommen. Vielleicht steht der Lesart 224;t Rom. xo, 17 fides ex auditu im Hintergrund, wáhrend fides audit parallel zu credulitas sentit zu verstehen ist.

6 fides audit] cf. Rom. ro, 17.

8/10 cf. Exod. 33, 13-23.

Codd.: A4, VRW, Pf JOCPa

Inscriptio: sermo usque ait om. C Pa gustauit C

ait] dicit

mortem non uidebit zrazsp. W

W — uidebit] gustabit Pz,

in aeternum] ineternum W, om.

Pf] (deficiente spatio ubi scriberetur apud ]),et cetera Pa —— 5 diuinitas vsque carnali quod om. W (ob bomoeot. ? ) clauditur] capitur Pf —— 6 ciapit A (1^ i sup. a) fide W

comment. ) franc.

audit] A, audacii V R, audaci

W] O C Pa, attingit eZ., sola Pf (cf.

credulitate / O C Pa (audaci c.)

7 tota] totas V R, sola A, om.

nec] C Pa ed., ne V R, putasne Pf, non WO, neque A

est 3^] om.

WJOCPa

promouitur 4

10 accepit

8 animicum AR

V

tantum dei /razsp. Pf.

quatinus V 1^ (?) JOCPa — praecederem 4 quo 4, quae /O

sint 2^] sunt AR 1^ (?) C

V

VR

9

11 qua tenus W,

12sinti']sunt CPa

— quod]

13 adorator] eZ., doceatur A,

adocator V, aduocator R/O, aduocatus W, uocatus crebre] Hinc est quod Praemit. CPa, crebro AWO

forma ACPa (CPa praemit. se) homini 7 15 tanta J, tantum (?) A 1" manus, tam C Pa PfJO 16 oculis 7

homines

8/9 de hominem

C Pa, deuotus Pf formam] forma

14 V, in

demonstrat] se praemit. A breui J O C Pa figura

804

SERMO CXXXI, 2-3

ri, angustus noster recipere possit aspectus. Sic ad Abraham deus uenit hominis 20

humano

25

in formam,

succedit

hospitis in figuram, et lassi

uiatoris in morem accipit pedibus suis aquam ; sed et inuitatus ad mensam uituli et panis adpositione saturatur; et ita se totus credit et conmittit obsequio, ut ipso tactu, uisu, uerum

hominem uideatur explere, et hoc eo tempore, quo uerus deus sterelitati extremae senis disperatae, patefactis uisceribus in partum, sobolem largiturus aduenit. 3. Sic Iacob uianti conuiator occurrit, et ita se humano collegio parem praebet, ut prouocanti homini deus totus in luctam inseratur, et tunc uideatur neruis aut lacertis uincere, quando uictori caelestia dat dona, munera dat diuina. Sic Esaias deum regali habitu sedere conspexit, ut agnosceret nisi a deo rege regantur 18 in figuram. Es ist hier und auch sonst schwer zu beurteilen, ob Petrus

Chrysologus selber ungrammatikalisch den Ablativ mit dem Akkusativ nach der Práposition ;z vertauscht hat, denn eine solche Vertauschung ist bereits altlateinisch. Weil im vorliegenden Kontext die anderen Beispiele 7z formam und besonders 7» morem handschriftlich gut bezeugt sind, habe ich auch 7z figuram,

das keine so gute Belege für sich hat, behalten. Vgl. den Apparat zu Z. 37, u. a.

17/24 cf. Gen. 18, 1-10; serm. XLII, lin. or s. 28/30 cf. Is. 6, x et 5; serm. LVII, lin. 17.

17 possit recipere /razsp. Pf

25/28 cf. Gen. 32, 24-29.

sic] aspectus a44., rep. et totum del. O

ad

om. VRPa 1" manus — deus Abraham /ransp. V C 1* manus (abraham ad deus) 18 hominis] in praemit. V et rep. post hominis formam] V R Pf O, forma ceteri

in forma (-mam Pf) hominis transp. APf —— succedit] suscedit R 1^,

suscepit R 2^, suscipitur IW

hospites

VR

figuram] Pf] O, figura reliqui (ef.

comment.) in figura hospitis zrazsp. A 18/19 in morem lassi uiatoris /rzzp. A 19 accipit] 4/O C Pa Lat., accepit cett. codd. (ortbogr.) sed et] sedet AVW,

et om. JO

20 uituli] tulit VR

adpositione]

ad positionis

V,

adpositionis R, adpositioni A (seguenti uoc. adi. : adpositionisaturatur 1^ manus), adpositionem/ 1^

A

se om. O

toto A, totum C Paz

totum se /ransp. C Pa

210bsequium V uisoVR . 22explere]implere Pf ^ uerus]ut praemit. 25sterilitati W Pf, sterelitateJ 1^, sterilitate /22 OCPa — extremae] W Pf

ed., extremo

A, extrema

ceteri

senio A, seni CPa, se in W (cf. uar. seq.)

desperatae PfJO, indesperatae W Iacob uianti] iam coobuiantes R

— 24sobole VR, infantem add. A 25 uianti] W franc. ed., uiantes cett. codd.

conuiator franc. ed., cum uiator re//qui humano collegio] 4/ O C Paz ed., humani collegii W, humanum VR W, in praemit. Pf 26 parem] AC Paz, imparem /O, partem V RW, partum Pf prouocante homine C Pz in

luctam] eZ., in lactam V, inlatam R, ad luctam cett. codd. (nescio utrumnam bene) transponendo inseraturadluctam —— 27aut]et/4 — laceratis/ 1^manus —— uinci C Pa uictori] C Pz, uictor cett. codd. ac ed. litt. - at A munera] uictus 272. C Pa

28 caelestia dat] caelesti t ra. 2 isaias A 1^ manus, ysaias WO Pa

deum] Pf eZ., dum cett. codd. regali] in praemit. Pf — 29 nisi] nonnisi A adeo Pf / regnanturJ 1^ manus

SERMO CXXXI, 3-5 230

35

805

reges; Ipsos, cum sint homines, nichil regere posse rectores. Sic Danihel deum patrem crine niueo, senectute reuerenda, antiquitate terribilem, septum angelis, ignitum sede, ad iudicandum se residere conspicit. Sic ipse filium dei in hominis filium uenientem cum caeli nubibus intuetur, ut ignotum ante tantis perfidis Christum fidelibus notum semper fuisse cognoscat. 4. Si totiens deus ab hominibus in figura hominis uidetur, quid est quod Iudaeus modo in hominem uidens sic exasperat Christum, nisi forte figura, honor, ueritas putatur iniuria?

Retulit

euangelista hodie Christum dixisse: Si quis sermonem meum 40 seruauerit, non uidebit mortem in aeternum. Ad quod uerbum responderunt Iudaei: Nunc cognouimus quia daemonium habes. Abraham pater noster mortuus est et prophetae, et tu dicis : Si quis sermonem meum seruauerit, non uidebit mortem in aeternum. Numquid tu mator es patre nostro Abraham et prophetis ?Quem teipsum facis ? i; 45 5. Omnes perfidia qualiter excipit! O qualiter oculos claudit liuor! Quantum iudicium cordis nequitia praeiudicata confundit ! O quam dure amputat obstinatio rationem! Sensus humanus peruersus audire non potest quod semel statuit odisse. Malis

30/33 cf. Dan. 7, 9-10 et 13-14. cf. serm. XLVIII, lin. 47.

30 nichil] nil PfO

— 39/45 Ioh. 8, 31-53.

— 46/47 ...liuor]

posse regere ;ransp. Pf. — 51 Danihel] AV J, daniel

ceteri crinem 7 senectute] seruitute AV C Pa 32 septum] -um ex emend. lae manusJ,septu V ignita Pf, in ignea C Pa sede ad] sedere A 1* manus ad iudicandum] quasi praem:t. C Pa se om. ACPa ed. 33 resedere conspexit A ipsum JO C Pa ed. filium 2^] filio W 34 ignoto

VR 2' JO, ignito R 1^

tantis 5zp. J/z. W, tantum C Pa

transp. W 36 totiens] ergo add. C Pa homine PfJOC (cf. comment. ad lin. 18)

quia A4 A

35 fuisse semper

37 iudaeos A in o7. Pa ed. uidens] ueniens 4 38 nisi]

iniuria] in praemit. V,fortasse perdittogr. — 59 dixisse Christum transp. siquis/ semper

40 inaeternum

W (inet-)J, uterque constanter

41

cognoscimus Z4 42 noster om. J O C Pa 44 est V 1? prophete V 1^ R quem]quae V — teipsum R/O — 460omnes]V RJ, o (interiecto) W C Pa, o praemit. Pf, o mens

O, o mentis A

qualiter] qualiter homines perfidia excecat IW oculus VW RPfJO

perfidiam AVR, perfida O

RPfJO,laborem V — quantum] o praemit. VWPf humani

perfidia

C Pa excepit V 2^ manus, excitant A, 47 liuor] inuidiae Praem:t. C Pa, liuorem

ACPa — cordiVRPf ^ nequicia

praeiudicata] praeiudicat atque C Pa

48 durae A

humanus]

O C Pa (qui ante non interpunxerunt post rationem), hominis 44, hominae

VR, homine/, hoim (hominem)

W

49 quo R

statuerit 4

559

806 $30

SERMO CXXXI, 5-7

bonitas exosa, iustitia iniustis inimica. Hinc est quod homines mendacium inter praecognoscere nequeunt ueritatem. Iudex animus inuenire uerum non potest inter nuntia falsitatum. Quod uult, non quod est, audit semper qui decreuit errare.

55

6. Dixerat Christus: St quis sermonem meum seruauerit, mortem non uidebit in aeternum. Iudaeus non discutit audita, interpretari sibi dicta non quaerit; quod ipse inpossibile existimat, exigit ut ille adstruat, qui promittit. Sed mox de conceptu mentis blasphemia parturit, gignit iniurias, maledicta diffundit, et auctoritatem

60

dicentis ita contumeliis uacuare nititur, ut et aeterna dare posse mortalibus non credatur, qui sic humanis uidetur subiacere. 7. Nunc scimus quoniam daemonium habes. Daemon, mali auctor, mala promittit, non bona;occidere, non uiuificare consueuit:

nec uult aeternos esse homines, quos nec temporales esse permittit. Ergo non est daemon, sed deus est Christus, qui redonat quam 65 donauerat

uitam,

et uerbo

suo aeternos

facit homines,

quos

diabolus persuasione sua fecerat temporales.

50/51 bomines mendacium inter praecognoscere nequeunt ueritatem. Die Anastrophe mendacium inter, die in den besten Handschriften (VR) vorhanden ist, sollte hier nicht auffallend sein. Nicht destoweniger ist die Stelle den verschiedenen

Kopisten

unklar

erschienen.

Ich móchte

diese Gelegenheit

ausnützen, um die Aufmerksamkeit der Leser auf die bemerkenswerte Übereinstimmungen von 7/4 und WW, und von A und C Pz, die besonders in diesem Sermo hervortreten, zu lenken.

54/55 Ioh. 8, 51. 61 Ioh. 8, 52. lincexr- oXG VI m7 5s:

daemon mali auctor] cf. sermm. XI,

50 exora V, exorata R, exorat J C Pa iusticiam J C Pa hominem Pf 51 mendacium inter praecognoscere] V R, mendacio interprete cognoscere AW (cf. comment.), mendacium inter praeconis cognoscere Pf, mendaces in tempore cognoscere /, mendatio intercurrente cognoscere O, mendaces cog-

noscere C Pa ed.

nequeunt] ex emend. 1ae manus R, nequit O

iudex] enim

add. C Pa animas 4 52 inuenere R 1^ manus uerum inuenire /7z7z5p. C Pa inter nuntia] V R Pf], inter nuntios A, internuntia O, internuncius W,

internuntius

CPa — 54sequis R 1^ manus

AWOCPa praemit. V

55 Iudaeus non discutit audita o». W 56quo C ed. ipse] in inpossibile] in possibile V, inpos sibile Pf 1^, inops possibile R,

— 54/55 non uidebit mortem zrazp.

inops impossibile C Pz, inobs impossibile /O

praemit.

ACPa — 55astruat

existimabat A

exigit] non

O— 57 qui]JquodPf — conceptu]contemptu W

blasphemia] V R, blasphimias A4, blasphemiam ceterz 58 gignit] A W Pf, segnit V R, seminat J O C Paz, serit ed. 59 dicentis] iudicantisA uacare O 1?

uacua

renititur

/

aeternitatem Z, terrena /

ut om. Pf

et] om.

V, etiam

posse dare transp. franc.

CPa

aeterna]

60 non credatur] nunc

redatur V — qui] quia Pf uidebatur VPf subiacere] iniuriis praemit. A 61 quoniam] quia A 64/65 quam donauerat] quando nouerat R 65 facet A

66 persuasione] suasione A

SERMO CXXXI, 8

70

807

8. Abraham, inquit, mortuus est et prophetae, et tu dicis : Si quis sermonem meum seruauerit, mortem non widebit in aeternum. Audiat fidelis, ut fide reuelante cognoscat quod infidelis nescit audire, quod uidere non potest qui semel incredulitatis demersit obscuro. Dixit Christus: Mortem non uidebit. Obstinatio tua, Iudaee, meri-

to dicere falsitatem quaerit. Abraham et prophetae uerbum audientes tenaciter seruauerunt, sed tamen mortui sunt, sed non in 75

8o

aeternum. Ergo cum dicit: Mortem non uidebit, et addit: in aeternum, resurrectionem promittit, non temporaliter negat esse morituros. Iudaee, quos mors in praesenti saeculo faciebat non esse, hos resurrectio perpetuos reficit in futurum. Audi apertius hoc dicentem: Omnis qui crediderit, on morietur in aeternum, sed transibit de morie ad uitam. Quomodo non moritur ? quia de morte transit ad uitam. Moritur ergo, moritur omnis qui nascitur de

70 qui semel incredulitatis demersit obscuro. Der intransitive Gebrauch von demergo ist hier handschriftlich so gut verfochten, dass man semel, d. h., die Lesart

der besten Handschriften behalten kann. Semet ist bei Petrus Chrysologus ungewóhnlich. Die Anwesenheit des Reflexivums se bei verschiedenen Handschriften, sei es vor demersit (4, die aber semel bringt), sei es nachher (Pfund O,

bei O aber von der ersten Hand über der Zeile hinzugefügt), ist als Folge des missverstandenen, weil gewóhnlich als transitiv gebrauchten, Zeitworts Zemergo zu betrachten. 72 quaerit bleibt eine "lectio dubia", da sie nur von einigen Zeugen der Franc.-Überlieferung verteidigt wird. Sei es aber nur das Ergebnis

eines Emendationsversuches,

ist gzaeri? sehr annehmbar

und kann als ur-

sprünglich vermutet werden.

67/68.71.74/75 Ioh. 8, 52.

67 inquid V, inquiunt Z4, oz. Pa

reuelantem comment.)

78 Ioh. xz, 26.

78/79 loh. s, 24.

68 non uidebit mortem 7razsp. A

69

V 70 semel] A4 (qui praemit. se) V RWPf, semet ceteri (cf. dimersit I, demer scit V, se «2d. Pf O sup. lin. obscuro] obscura

W 1^, tenebris /O, in tenebras C Pa 71 dixit] dixisse R Pf, si dixisset A dicentem Christum W non uidebit mortem /razsp. Pf. uidebit] in aeternum. Et illi: Et prophetae mortui sunt aZZ. C Pa merito] mentitur I7 72 diceret A falsitate Pf. quaerit] quae dicit 4 V R W Pf (cf. comment.) post prophetae znterpungunt V R nouam sententiam incboando uerbum] dei

add. A audientis C 1^ manus —— 73 sed tamen] et t. CPa 74 addidit VRWIPf,abdidit / — 74/75 in aeternum et addit zrazsp. C 1^ manus — 76 Iudeae VJ (ut saepe), et add. A — quod Pf — facit ACPa — 76/77 non esse] breues. 4 — 77 perpetuum Y" — refecit 4 — futuroJOCPa — 78hoc]hunc C Pa

crediderit]

V R, credit re/igui, in me add.

AW C Pa

79 transiet 4

79/80 Quomodo que transit ad uitam bis n A.— 79 quia] C ed., quod W, qui cett., qui interrogationis signum ante quia om., codd. autem W R Pf] Opost uitam in seq. ponunt 80 transit ozz. primo A

808

SERMO CXXXI, 8-11

conditione mortali, sed uiuit, uiuit, et inaeternum uiuit, omnis qui

nascitur de generatione uitali. 9. Sed dico: qui potuit auferre mortem, quare hominem uoluit transire per mortem ? Gratior enim medicus quianticipat morbos, 85 quam qui morbis ingerit seram et non sine dolore medicinam. Iudaee, fecisset et hoc medicus Christus, si medico aegrotus non

fuisset ingratus. Ille et uitam dedit, et hominem mortem uenire admonuit. Sed ille, qui aduersa non senserat, prospera seruare

nesciuit. Bona, quam sit bona scire, nisi malorum cognitione non

9o

possumus. Ergo magnificabitur Christus, qui et ante inhabitam uitam dedit, et perditam modo reddit, et homo plus gnarus uitae erit sibi cautior, erit plus gratus auctori. 10. Numquid maior es, inquit, patre nostro Abraham? Plane maior, et tanto maior, quantum

D

homini, quantum

seruo dominus, quantum

factura factori, quantum

deus

uiuificans mortuo,

quantum suscitaturo suscitator.

11. Respondit Iesus: Abraham exultauit, ut uideret diem meum : el uidit, et gauisus est. Dixerunt Iudaei : Abraham mortuus est. Ille, ut ostenderet uiuere Abraham, dixit illum uidisse diem suum, id IOO

est, diem, quo mundo natus est Christus. Dierum conditor non 86 medicus Christus] cf. serm. L, lin. 63.

93 Ioh. 8, 53.

97/98

respondit Iesus] Ioh. 8, 54; ... gauisus est] Ioh. 8, 56; cet. Ioh. 8, 52.

81

znter uiuit e? uiuit zmzerpungunt

VR,

ita ut nouam

sententiam

incboent

uiuit 2^] om. C et om. A in om. O in aeternum rep.J uiuit et in aeternum]inaeternum uiuit/4A— uiuit 3^] om. C Pa, bic nouam sententiam incipiunt PfJO 82 regeneratione A 83 dicis A uoluit hominem /razsp.] — 84 per sup. lin. A(1* manus?) — enim]est add. J2^ manus ^ morbosPfJO | 85 seram] post Praemit. Pf — 86 Iudaee] Iudex praemit. O — et]om.AJOPa 87 hominem] homo ne AW C, neadd.Pa — mortem] in praemit. AWC, ad praemit. Pa uenire] Pf, inuenire O, ueniretceter — 87/88 mortem uenire admonuit] non uenire ad mortem monuit Pf 89 sint APfO (rep. in transitu ad al. lin.) C Pa ed. scin AVRCPa nisiom.Pf ^ cognitionem V — 90 possunt A ante o7. A

inhabitam] in hab- Zzszungit R n transitu ad al. [in., habitam W

91 reddidit AW ignarus 4 uitae] AV W, uita reliqui 92 sibi cautior] si uite redditus Pf 95 numquid] tu 24742. A franc. est VR inquid V, om. APfJOC 94 tantum Pf quantum 1^] quanto R 1" C, quando e z/. col. quantum O quantum 2^ efc.] quanto C Pz deus] quam praemit. A 95 homine 4]J (ex corr. 1ae manus, ut uidetur) C Pa factura factore Pa, facture (-re ex emend. primae ut uidetur manus) factori J, factor facturae A mortuum /R — 96quantum suscitaturo om. W — suscitaturo] Pf]O, suscitato ACPaz, suscitaturum

V

RW

suscitans suscitato Lat. (ed.)

frustra —|.97 respondit sup. ras. A (17 manus?) Iesus] christus 4 zzez sup. ras. (1* manus?), deus] ^ Abraham]pater nosteradZ. Cet del. — 98et uidit] oz. W dixerunt z;jgze mortuus est om. A 99 uiueret illum] ad Praemit. AVR uidiseem V — 99/100 idest JPf 100 diem add. sup. lin. 2^ manus antiqua

SERMO CXXXI, 1-13

IOS

809

tenetur die, temporis auctor tempora nescit. Sed Christus propter hominem homo natus et diem suscepit et tempus. Abraham exultauit, ut uideret diem meum. Si Moyses et Helias in monte occurrunt, ut promissum conspicerent Christum, quomodo nec Abraham occurrit ad partum uirginis, ut promissam benedictionem in gentibus, id est, in semine suo, patientissimus expectator

IIO

IIS

I20

intenderet? 12. Dico, inquit, uobis, quia ante Abraham ego sum. Tulerunt lapides, ut mitterent in illum. SY omnia per illum facta sunt, et sine ipsum factum est nichil, et hic est cui pater dixit: Faciamus hominem ad imaginem et similitudinem nostram, quomodo Abraham non uidit ? Faciamus hominem ad imaginem el similitudinem nostram. Angelus et deus, ut diuersa est substantia, sic imago. Lkrgo non nisi ad filium loquitur pater, cum dicit: Faciamus hominem ad imaginem et similitudinem nostram, quibus est imago eademque substantia. | 13. Ante Abraham ego sum. Twulerunt lapides, et aedificantes turrem, ut altius caderent, ipsi sibi lapides prouiderunt; et isti lapides, non ut deum occiderent, sed se unde occiderent, miserabiles adtulerunt. Jesus abscondit se, non timens, sed ignoscens. Deus

peccatorem, cum fugit, parcit; deus rebellem non uult perdere, cum declinat.

Gen.

102/103 Ioh. 8, 56. r2, 7; rS, 18.

103/104 cf. Matth. 17, 3 et parall. 105/106 cf. 108/109 Ioh. 8, 58-59. TOO/TOSIoh

110/111.112/113.114/115 Gen.r,26.

aedificantes turrem] cf. Gen. xz, 4.

1171oh.8,58-59.

117/118

118 ut altius caderent] cf. sermm. XIII, ad

lin. 79s. ; XXVI, ad lin. 3o s. 120 Ioh. 8, 59. 120/122 cf. sermm. CL, linn. 51/58; CLI, lin. 35; CLII, linn. 57/69; CLIII, linn. 30/32.

101 die] rerum A temporis] tempus AVR tempora] temporum 44 103 exultauit] non Praemit. A ut uideret] uidere 4 helyas PfO Pa monte] mortem W — 104 occurrerunt C Pz nec] et A 105 ut] etJ1^ manus

106

idest

PfJO

pacientissimus

/O

habraham 2^, zt saepe 109 illum] ipsum 4 frazc. codd. dicit A 111 ymaginem Pf semper O nostram o. AA O ob bomoeot. 112 himaginemJ 5c

108

habraam

J/ 1,

110 ipsum] A V, ipso cett. 111/113 quomodo z:gze 113 imago] una Praemit.

I, una add. AC Pa, eadem add. ed. 116 eademque] ea denique O 117 et] ut C Pa edificarent franc. 118 turrim frazc. ut]junde CPa . ipseV 1^ manus et isti lapides om. C Pa 118/119 et isti zsque occiderent add. in marg. W (1" manus?) 119/120 unde zsque adtulerunt om. C Pa 119 occidere PfJ ^ mirabilesJO 1* manus 120 Iesus]autem 222. CP4 122 declinat] Per 244. A

só1

SERMO CXXXII

PI

VBI DICIT: OMNIA QVAECVMQVE PETIERITIS A PATRE MEO IN NOMINE MEO, FIET VOBIS

5

1. Si perfecta omnia, si robusta, si nullius indiga gigneret et proferret natura, profecto aboleretur pietas, ingenium deficeret, ars periret, aurum obscuraretur in terra, gemma occultaretur in lapide; utraque tamen inuenit, purgat, distinguit, elimat opifex,

disciplina et ars eadem usque ad munilis pretiosi speciem gratiamque perducit. Et quod terra naturae largo de fonte producit, aut IO

asperatur sentibus, aut agresti luxuria dominante siluescit, nisl

illud ad cultum suum sollers agricolae reuocet industria. Et ne longius euagemur, uno et uernaculo ea, in quibus nitimur, adseramus exemplo. In cunabulis iam natus homo in hominem latet ; est corpus et non est, membra uidentur et non sunt, uiuent quae non 15 uigent sensu; inclinatur pietas, disudat industria, ars laborat et, ut plenius dicam, quot membra hominis, tot magisteria, ut homi-

nem perficiant, elaborant. Et quid plura? Cuncta quae natura generat uel producit, pietas nutrit, industria excolit, ars decorat. 20

2. Et quid mirum fratres, si deus, qui pati per hominem uoluit, ut hominis honoraret industriam, in rebus praesentibus infirmari uoluit et naturam ? Hinc est quod sensus in littera latet, occultatur diuinum in humano sermone mysterium, ut quae credentibus

4/9 cf. exordium

CLXIX, lin. 3.

Codd.:

sermonis

XCI.

21 sensus in littera latet] cf. serm.

21/29 cf. sermm. XCVI, 1; XCIX, linn. 94 s.

VR W, PfJOCPa

Inscriptio: sermo om. O— dicit] dominusagZ.Pf ^ quaecumque]quae P/7O petieritis] peti -F rs. 2 Jtt. -- eritis (petitis 1^) O in nomine meo om. W fiet] dabit P£JO —— Si duobus ex uobis (uel tres 422. Pa) consenserint super terram (et cetera add. Pa) CPa: — 4 nullo Pf, nulia JOC Pa indigna WJOPa

5 aleretur

W 1^

8 discipline franc.

aras /

munilis] R,

munile V (le- ex emend. 2ae manus), monile Pf, monilis cett. codd. 9 perducit] producit O quod sap. Jin. O terrae natura JO 10 aut] et Pf/JO egresti

manus

O

luxorie /, luxu Pf

in om.

Pf

afferamus

12 aeuagemur

C

V

inuernaculo/ 1^

12 exemplum

VRPf/J

1^ O

incunabulis R O hominem] W, hominis V R, homine Pf C Pa ed., homines JO latet] V, elatet V R, se praemit. Pf, et praemit. J O, est et praemit. C Pa ed.

14 est] up. m. V ^ uidentisVR — quae]qui R/O — 15 inclinatur] tunc add. C Pa desudat R W PfJO l6quod V . 18generant V ^ generat uel] generalis O 19 qui oz. W — 20/21 ut hominis zsqze uoluit om. W ob bornoeot.

21 et naturam] etiam n. V (?) 2^ manus R 2^ m., reficit add. W (ob omissionem antec.) 22 ministerium /O

SERMO CXXXII, 2-4

811

adhuc futura iam patent, iam facta perfidis et non credentibus obscurentur, ac sic infidelium poena fidelium redundet ad gloriam. 2 VA

35

Non enim parui est cruciatus uisa non cernere, audita nescire, salutifera uelut noxia declinare, uirtutes quasi uitia sic cauere,

dicente ipso domino: I» parabolis loquor, ut uidentes non wideant, et audientes non audiant. Et ad fideles: Vobis autem datum est nosse mysterium regni. 3. Nulli ergo, fratres, simplicitate sua aut communis aut uilis sermo euangelicus habeatur, praesertim cum ipsa prooemia euangelicae lectionis nichil petentibus et pie cupientibus praedixerit denegandum, dicendo: Qua si duobus uel tribus ex uobis comuenerit super lerram, de omni re quaecumque petieritis fiel uobis a patre meo. Audistis quantum possit et praeualeat sanctae petitionis adsensus: non dixit illud aut illud, sed totum se promittit, quicquid unitas postulationis concupierit praestaturum, cum dicit: De omni re quacumque petierint, fiet illis, salua tamen ea cautela et reuerentia, ut a deo quae digna sunt postulentur; qui enim mala a deo postulat, deum mali iudicat et sentit auctorem ; et quia uilia et indigna precatur, praestantis potestatem et potentiam degener petitor ignorat. Non ergo impia, sed pia; non terrena, sed caelestia; non inlecebris, sed uirtuti congrua ;non digna odiis, sed apta

45

concordiae a tàli semper exoranda sunt elargitore. 4. Vbi sunt qui ecclesiae conuentum praesumunt posse conte-

27/28 Matth. z3, 13. Matth. 18, 19. gationi

28/29 Marc. 4, 11; Luc. 8, xo.

... in conciliis

et congregatione

congregationis] cf. F. KATTENBUSCH, MCMLXII) 940.

23 futuram V

26uelud V

33/34.37/38

45.46.49.54.55 ecclesiae conuentum ... uenerandae congresanctorum

... uenerandi

coetus

et

Da: Zpostoliscbe Symbol, IY (Hildesheim,

24 osculentur O

— 29regni]om.C,deiadZ.

paenamJ 1" manus

W |^ 31sermoneVR

redundat Pf]

. prooemia]

serzpsi (cf. sermm. IX, lin. 6; XXXIV, lin. 77), praemia codz., paroemia Mantelli,

personans ed. (quae add. tuba post lectionis zz seq.)

32 nichil] nil W franc.

praedixerint W C Pa 33 negandum franc. dicendo zz marg. W quia si] quasi V duobus uel tribus] duo C Pz ed. uobis] uel tres 222. C Pa conuenerint ed. contra omnes codd. 34 de omni re super terram trazsp. Pf 1 quamcumque W Pf C Pa ed. petierint C Pa ed. uobis] illis ed. 36 aut] seu C Pa aut illud sed] sed ut illud, sed illuc /O sed om. franc.

totum] hoc Praemit. O 37 praestaturum 7z marg. W—. 38 quamcumque WPf,quecumque/ 39 digna] deo Praemit. Pf,a deo dictaJO —— 59/402 deo mala transp. Pf — 40 deum] deo VR mala R quia]qui P£7O — 4let potentiam om. C Pa degenerare Pf] 2" O, de generaJ 1^ (cf. uar. seq.) 42 petitor] repetitor /(de genera rep-) ^ 43uirtuteP/JO — 44 concordiis V 1^ elargitore] V, largitore

congruentes), largitate O C Pa

RW Pf] (fortasse recte, certe rbytbmo

clausulae

magis

S62

812

SERMO CXXXII, 4-5

mni, et solitarias preces uenerandae congregationi autumant anteferri, si duobus uel tribus compositis medium se futurum, et omnia se promittit quae postulatus fuerit praestaturum? Quid non dat plurimis ?Quid in conciliis et congregatione sanctorum poscentiSic credens propheta hoc adeptum se gloriatur, 30 bus denegabit? cum dicit: Confitebor tibi, domine, in toto corde meo, in consilio rectorum et congregatione. Toto corde confitetur, qui totum sibi in consilio sanctorum quod poposcerit audit esse praestandum. Sed non nulli sub specie fidei contemptus sui excusare nituntur ignaui55 am, ut neglecto uenerandi coetus et congregationis ardore illud se tempus orationi deputare confingant, quod domesticis dederint et inpenderint curis, et dum propriis desideriis mancipantur, diuina contempnunt et dispiciunt instituta. Isti sunt qui corpus Christi dissipant, membra dispergunt, nec ad decorem suum patiuntur 60 formam dominici habitus peruenire, quam propheta cum uidisset in spiritu, sic canebat: Speciosus forma prae filiis hominum. 5. Habent quidem singula membra proprium sui munus officii, quod tamen tunc implere poterunt, si conexa sibi et conpaginata perfecti corporis perueniant ad decorem. Hoc ergo interest inter 65 congregationis plenitudinem gloriosam et separationis praesumptam de ignorantia aut neglegentia uanitatem, quod in salute et honore integri corporis species est unitas membrorum, et in separatione uiscerum est foeda, letalis, horrenda pernicies. Homo,

quid aliud te docuit in tuo corpore aut sic diuisa coniunctio aut 70

tam coniuncta diuisio, nisi ut ex multis unus et unus ex multis 51/52 Ps. rro, 1.

61 Ps. 44, 3.

G2. CPSROIm2 4

46 autumant] W, cum mant V (cf. R in zar. seq.), eum Pf]O, eunt C Pa autumant anteferri] cum mactantem ferri R ante ferri J O, anteferre C Pa 47 compositis] con. ualde baesitans, qih positis V RJ O, compromisit W, in

unum Pf sel^| om. C Pa 48 promittit] proponit W dant R W PfC 49 congregationibus Pf 50 denegauit VR W Pf 51 concilio WO 52 rectorum] iustorum /O C Pz 53 concilio W/O C Pa sanctorum] rectorum Pf quod]que/ audet cod. esse ex emend. V — SÁ nonnulli RPf speciae V, spetiae] ignauia VR 55 neglecto] nec lecto VRW caetus VR, coitus W.— se] sed VR 55/56 tempus se transp. Pa 56 oratione V RJ 1^ O confingat V quo R 56/57 et inpenderint] impenderintque W 57 curis impenderint /rzzsp. C Pa 58 despiciunt PfOCPa Christi sup. lin. O 60 forma VR 60/61 dominici usque speciosus forma om. O ob bomoeot., add. in marg. 2" manus antiqua — 60 quam] Quem Paz nouam sententiam inchboando franc., potuerunt cett. codd.

connexa

61 in spiritu om. Pf —— 65 poterunt] WC, cognexa Pf

hoc ergo om. V C Pa 65 praesumpta V RJ 1^ neglegentieJ, negligentia ceteri, de praemit. JO C Pa PfJO

C Pa

V

et] om.J, in Pa

64 perueniunt Pf.

66 neglegentiam V R, uanitate / salutem

67 unitas] eZ., unitatem V R, unitate V Pf]O, unita

68 foeda letalis] fedalis talis V R, fides letalis (laet-])PfJO

pernities R/O

orrenda

SERMO CXXXII, 5-7

813

ulueres? Est membrorum commercio salutari pretiosus oculus, sed si perseueret in corpore ;alioquin ubi corpori defuerit, sibi non erit. Debent illi membra omnia suae lucis obsequium, sed et ipse 75

oculus sentit corpori se debere quod lux est, qui utique cum omnibus membris ministratu membrorum uideat, euulsus a corpore nec sibi uidet. 6. Quisquis ille sese putat esse aliquid, tali institutus exemplo maneat

8o

in ecclesia, ut sit aliquid; alioquin, ubi defuerit illi, sibi

esse mox desinit. Ouod qui plenius nosse desiderat, apostoli de corpore Christi loquentis perlegat instituta, quia nos illa percurrere sermonis breuitas amica non patitur. Lex est data non uni, sed omnibus. Christus non pro uno, nec ad unum, sed ad omnes et pro omnibus uenit, ut redintegraret omnes in unum, quod solum

85

90

bonum, solum iocundum propheta futuri praescius sic proclamat: Ecce quam bonum et quam tocundum habitare fratres in unum ! Fratres, qui omnes unum, ne unus, quia deo non singularitas est accepta, sed unitas. Spiritus sanctus apostolis in unum congregatis ubertate tota suae fontis inlabitur, cuius ut simul discipuli operirentur aduentu, dominica sunt praeceptione commoniti. 7. Fratres, amittit diuina munera, perdit gratiae largitatem, caritatis fraudatur bonis, unitatis illum benedictio non manebit,

71/76 cf. HERZ, Sacrum commercium, p. 93, adn. 298.

J2/7.6:chex oro:

16-17 et 21. 79 cf. ex. c. x Cor. 12. 81 sermonis breuitas amica] cf. serm. XXXVI, lin. 6 s.; Origenis hom. VI, x in lib. Iudic. (ed. W. A. BAEHRENS, Origenes Werke, VII, Lipsiae, MCMXXI, p. 498, lin. 22): breuitatem namque

auditores ecclesiae diligunt.

S5EPSSIS2 T.

87/88 cf. Act. 2, 1-4.

89

.. commoniti] cf. Act. rz, 4.

71 uiueres sup. [/n. W/— manus) m. R, et om. cett. codd.

est membrorum] emembrorum V, et (e- ex corr. 1ae commercium

V R W, comertio/

salutare W

uerbo salutari sententia desinit apud PÍJO —— 72 defuerit] non fuerit W.— 73 omnia membra /razsp. POC —— sua Pf,suiJOCPa locis RPf,lociJ OCPa 74 oculos VR corpori sentit /rzzp. Pa se corpori /razsp. Pf — 75 ministratu] serzps? (cf. serm. CLXVI, Im. 40), ministratum / C Pa, ministrato V R Pf, ministrator W, ministerium O ed., lumine add. Pf uideat] prouideat

CPaed. — 77quiquisJ,ergoadd. CPa — ileom.CPa sese]anceps coni, om. R, est qui Pf, est quise W'eZ., essereligui — esse]sefranc. — aliquid esse transp. W — talisVCPaz 78 aecclesiam VR] — ut]aitR — defuerit] fuerit Pf 1^ illi defuerit ;ransp. Pf — illic C Pa 79 desinit uique nosse om. V propter bomoeot. qui] ibi P£ nosse] esse RP/JO — 81 sermones breuiatas V R data est transp. C Pa

82prounum necabunum V . 83retintegraret V,

integraret franc. 86 fratres] sunt «4g. CPa — ne] non CPa — quiadeo R non]uno W'i^ | 87]om.punctum post unitas — sanctiR — 88uberitate V 89 aduentu] W Pf 2^, 88/89 discipuli operirentur] praestolarentur C Pa largitatem] liberta90 amitti V sunt] fuerant C Pz aduentum re/igu; tem WW 1^ — 91 fraudator Pf 1" illi W. so/us

814

SERMO CXXXII, 7

qui de se male fidus et ex defectu suo stulte sibi sufficiens, sic praeter ecclesiam uitam quaerit, quam in ipsam tantum esse propheta testatur dicendo: Ecce quam bonum et quam iocundum 95 habitare fratres in unum! Quia illic mandauit dominus benedictionem el uitam usque in saeculum.

94/96 Ps. 132, 1 et 3.

92 qui de se] quod esse P/JO (1'?), quod est O Z^, qui ex se CPz malefidus R O, mali fidus PfJ

fecatu O 2?

CXXXI, lin. 18)

95 aecclesiaeJ

defectu] defreto V W 1^, de fectu O 1^, de

ipsam V, ipsa ceterz

P

(cf. comment. comment. ad ad serm. («f-

SERMO CXXXIII DE NATALE

IO

15

PL

SANCTI ANDREAE

APOSTOLI

1. Beatus Andreas merito natus hodie credatur, quando non ad praesentem uitam materno est effusus ex utero, sed conceptu dei, martyrii partu, caelestem noscitur generatus ad gloriam ; quando non eum cunabula materna suscepere uagientem, sed superna triumphantem secreta receperunt; quando non infirmum lactis pastum genetricis trahit ex pectore, sed pro rege suo deuotissimus miles uirtutis sanguinem fudit. Viuit, qui mortem caelestis militiae bellator occidit. 2. Sequitur hic dominum aestuans et anhelans, ac toto uirtutis gradu dominicis incumbit haerere iste uestigiis, ne eum cursus faciat disparem fratri, quem natura similem, uocatio socium, parem gratia ipsa perfecerat. Ad unam uocem domini, sicut ille 564 patrem, patriam, censum reliquit, laboribus, obprobriis, itineri-

bus contumeliis, uigiliis, Christo indefesse se germani societate donauit. Solum quod tempore dominicae passionis fugit; sed neque hoc inpar, quia fugit. Negare autem, si aliqua putatur in culpa, non est grauius fugere quam negare.

3 hodie] pridie kal. decembris; hac ipsa die, alio equidem anno, sursum Petrus

tractatum

ad populum

habuit;

perfunctorie de sancto Andrea.

uide exordium

sermonis

CXXII,

ubi

13/15 cf. Matth. 4, 18-20; Marc. 1, 16-18.

17 ... fugit] cf. Matth. 26, 56; Marc. 14, 5o.

18/19 cf. Matth. 26, 69-75 et

parall.

Codd.:

VR W,JOTCPa

Titulus: de natale] V R, (adbreu. R nat.), in natali WJO (adbrez. natal. JO) apostoli oz. WO De sancto Andrea T C Pa, C Pa add. apostolo 3 hodie natus trazsp. T — crediturRW/JT — &materno] merito V 1^ manus RW] est sup. lin. T dei] £ídei WJOT 5 partu om. T — 6 materna] eterna W 1?, terrena T C Pz RWJO genitricis

suscipere V/ 2^ manus RWOT an traxit ?

WO 8 partum V 1^ manus expectore T 9 uiuit rep. W,

sed ipse solus est qui anadiplosin babeat mortem] moriendo praemit. W franc. 11 hic] moriendo z24. Pa hanelans/,anelansO ^ 11/12 actoto uirtutis grando VR iste] om. V, ille] 14 ille om. JO 15 censumque C opprobriis V zzzs 16 Christo] (?) Pa, Christiceter — indefessum T C Pa Mantelli se] om. fortasse ex baplogr. VRW]O, in add. CPa Mantelli germani] germana O, germanitati W, germani et aJ. [in. ta T sociatus IW

(germanitati sociatus)

17 solum] est «242. T C Pa

18 quia] qui T C Pa

Mantelli, qui add. C Pa fugit] non praemit. TC Pa Mantelli franc. non expungit post fugit, sed post negare negaret / O, neganti W, negauit T C Pa

Mantelli (qui non fugit negauit) in] hinc W, hicJO TPa Mantelli

autem] aut franc. Mantelli

si om. JO

816 20

SERMO CXXXIII, 3

3. Sed tacenda sunt alia. Aequauit, fratres, uenia, quos sic discreuerat culpa, et secuta deuotio perprobauit, quos metus inprobauerat antecedens. Nam crucem, quam refugerant, postea coniunctis uiribus ardenter inuadunt, ut unde reatum sumpserant, inde conscenderent

25

caelum,

inde praemium

sumerent

et

coronam. Petrus namque crucem, arborem conscendit Andreas etiam, ut qui Christo conpati gestiebant, in semetipsis figuram formamque ipsius exprimerent passionis ;et redempti ligno, ligno consumarentur ad palmam. Sic Andreas noster, etsi cedit ordini,

praemio tamen non cedit et labori.

28 etsi cedit ordini] cf. sermm. VIII, lin. 99; LXXVIII, lin. 79.

20tacendo Pa alia]talia T — quosexemend. V — sic]siV 1^ manus, om. W]OCPa .21culpa] Non est grauius fugere, quam negare, sed tacenda sunt alia rep. J O ex bomoeot. secutus V R deuotio] ut praemit. V R 22 ante cedens VJ postea T — 25/26 etiam andreas transp. T C Pa 26 ut eciam transp. W Christo conpati] pro Christo pati franc. semet ipsis T 27 formamque] que rep. V — ligno semel omnes codd. praeterJO — 28 et si franc. et labori] ad laborem R 29 cedit] cedat C Pz cedit] cedat T

CXXXIV MONITVM Nusquam in breui panegyrico nomen Felicitatis comparet, nisi in titulo, qui fortasse manus Petro posterioris est, nescio si ipsius Felicis episcopi Rauennatis.

Hinc est quod Romualdus Baroncini in sua dissertatione de hagiographia apud sermones sancti Petri Chrysologi, quod opus, quantum scio, typis non mandauit

(quae autem nunc expono per litteras benigne ad me a Iohanne Lucchesi die decima septembris A. D.MCMLXXIII missas cognoui), adserebat oratiunculam nostram non sanctam Felicitatem eiusque filios laudare, sed matrem illam

Machabaeorum, quae septem germina sua ardore adhortationibusque martyrio iterum peperit (cf. 2 Machab. 7). Equidem martyres Machabaei iam saeculo IV tum apud christianos orientales cum apud occidentales celebrabantur. Tamen

cultus sanctae Felicitatis filiorumque eius tempore Chrysologi profecto per Italiam acceptus erat; istorum memoria IX kal. decembris

(Felicitatis) ac VI

idib. iulii (septem fratrum) agebatur et agitur. Post Petrum Chrysologum tractator qui dicitur Eusebius Gallicanus

sermonem de Machabaeis (CC Cl, 365-371) composuit, ubi quaedam leguntur, quae ad oratiunculam Petri de sancta Felicitate ualde accedunt ;ita dum apud Eusebium (p. 369) legimus "respiciens quot funera tot tropaea", apud Petrum "tot brauia quot uulnera" ; apud Eusebium "numerosam prolem .., ad regnum dei «cmater Machabaeorum» secura peruenit, quia secutura praemittit", apud Petrum Chrysologum "beata quae tot praemisit ad regnum" ; sed et alia nimis consonant.

Ex altera autem

parte Gregorius Magnus, hom. III 7z Ezangelia (PL 72, 1086-1089), habita ad

populum in basilica sanctae Felicitatis martyris, in die natalis eius, nonnulla protulit quae sermonem CXXXIV Chrysologi in memoriam reuocant, praesertim

uerba 'septem pignoribus ad regnum praemissis" (col. 108; B). Non inmerito suspicari possumus Gregorium panegyricum Petri de sancta Felicitate legisse; certe autem alios sermones eiusdem Chrysologi, uti saepe dictum est,

pontifex Romanus cognouit. Sermo ergo CXXXIV iure de sancta Felicitate inscribi potest. Mors uero pretiosa septem fratrum Machabaeorum eorumque

matris

exemplar

fuit auctori passionis sanctae

Felicitatis et filiorum ipsius.

Chrysologus non a libro 2 Machab. 7, sed a praedicta passione dependet, et quidem a pristina eius forma, ut K. KONsrLE, Hagrographbische Studien über die

Passio Felicitatis cum VII filiis (Paderborn, MDCCCXCIV ) 106-115, demonstrauit.

PL

SERMO CXXXIV DE SANCTA FELICITATE

V^

IO

-m VA

1. Quoniam uarios martyrum multiplices triumphos, quos persecutoris crudelitas totiens inlusa cumulauit, tempus nos dinumerare non patitur, ad illam tota sermonis nostri confugit oratio, quae meruit filios tot habere, quot dies mundus accepit. Vere mater luminum, fons dierum, quae septenario corusco germinis sui toto orbe splendet. Beata quae non solum pro lege patitur, sed ipsius legis eptalismum meruit mater sancta generare; eptalismum, fratres, quod non unius et temporalis tabernaculi inlustraret archanum, sed ecclesiam sempiternam sacro inluminaret in-

censu. 2. Felix quae tot portare meruit uirtutum pignora, quot illa arca praeceptorum uolumina sacrata gestauit. Sed ut illa uerbo, 565 ita haec doceret exemplo. Iam tunc eos, fratres, martyres genuit, quando eos partus sui septenario numero consecrauit et mystico. 3 uarios martyrum multiplices triumphos. Bei V und R scheint hier eine Konjunktion zu fehlen. Ac von C Pa muss ich schon als einen emendierenden Zusatz betrachten. Ist mzitiplicesue von. W' ursprünglich ? Aus der schlecht gelesenen Endsilbe ze kann die Lesart nuzc der Hs. E! und der fránkischen Tradition entstanden sein. Immer noch bleibt die elliptische Strukturierung des Satzes als ursprünglich nicht ausgeschlossen. Deswegen, jedoch nicht ohne gewisse Bedenken, bin ich den besten Zeugen gefolgt.

4 crudelitas ... inlusa] cf. serm. CLII, lin. 9 s.

eptalismum] cf. Exod. 25, 31-40; 37, 17-24.

Codd.:

V R WE! (fol. 165"),

6 cf. Gen. z, 1-2, 3.

9

13/14 cf. Exod. 25, 16.

JOTC Pa

Titulus : sermo] om. franc., p«etri» rcauuennatis?» add. E! In natal. sancte felicitatis / 35 multiplices] ac praemit. C Pa, multiplicesue W, ue add. 2^ manus

V (cf. comment.), nunc add. E! franc.

4 comulauit 7

5totam / X nostri

sermonis /razsp. E!' C — 7 fonsque T (fons que) quae]qui O chorusco E'TO | 8orbiE! splendit V 1^ manus, resplendet TCPa — quae]quia/O lege] rege V 1" manus RE!JO petitur T 9 eptalismum 1^] RWJO semper, epitalismum V ic, eptalysmum T C Pa semper, ebdalissimum E! semper,

lege heptalychnum ex érrráAuxvoc eptalismum 2^] V hzc, eptalysmum Pa ex emend. 2ae ut uidetur manus (cf. uar. antec.) 10 quod] qui V 2^ manus ed., recte tabernaculis JO 11 ecclesiam sempiterna R, ecclesia sempiterna [2 ecclesiae sempiternae franc. in censu R, incenso W E! V 2^ manus 13 quae]

qui V 1^ meruit portare £ragsp. W uirtutum] insignia eZ. E! quot] quod (?) V 1* manus 14 archa E! franc. sacra E! gestiuit RI] — sed] eme

uerba T

16 parius W

SERMO CXXXIV, 2-3

819

Huc, huc sanctus Paulus ueniat, qui iterum parturit, donec Chri-

stus formetur in homine. Ecce mulier iterum atque iterum parturit, donec in uirtutem mutetur infirmitas, caro transcendat in spiri20

tum, terra transferatur in caelum. 3. Ardebat, anhelabat, ut eos uno die sacros martyres pare-

ret, quos uix paruulos per annorum

curricula generarat. Ecce

mulier, ecce mater, quam uita filiorum fecit anxiam, mors secu25

ram. Beata cui in futura gloria tot astant candelabra quot germina. Beata quae tot praemisit ad regnum, beatior quae suum in saeculo nil amisit. Discurrebat laetior inter confossa cadauera,

30

quam inter cunabula cara filiorum, quia internis oculis tot cernebat brauia quot uulnera, quot tormenta tot praemia, quot uictimas tot coronas. Et quid plura, fratres? Non est, non est uera mater quae nescit filios sic amare.

17 cf. Gal. 4, 19. 26/27 K. KONsTLE, Hagiograpbische Studien, p. 1xo s., hunc locum cum Ouidii Metamorph. VI, 275-279 (de Niobe), comparat.

17 huc semel franc. 19 uirtute R7 infirmitas oz. V C Pa transscendat W spiritu V 1^ manus JO 20 terra om. W trans feratur V 21 anelabatJ 2^ O 22 generarat] J2^ O T, generaretJ 1^, generat C Pa, generabat ceteri 25 uitam/ 1^ anxia .. secura /O 24 futuram gloriam W

adstant RJ, stant W quod/ 1^ O 25 regnum] beatorum add. E! suum]suorum/ 26nil]nichil V R E!, quorum lectionem propter rbytbmum («f serm. V, ad lin. 146 s.) postpono confusa E! 27 cunabula] cad E! 1? (cadauera ?) et exp. cernebat tot /ransp. I 28 tot praemia] quot pr. 1^ 29 uera non est /ransp. C 30 mater? O filios nescit /ransp. E! amare] Eplicit. deo gratias add. E!

CXXXV

spurius

MONITVM Vt recte animaduertit

Lar, hic sermo

"longe abest a Chrysostomi

(/ege

Chrysologi) dictione". Auctoris Augustinum imitantis est, nescio si Africani,

certe non Romani, quia de ecclesia Romana loquitur tamquam de aliena ("... in urbe Romana. Ibi enim diaconus ministrauit"). Ignotus tractator doctrinam Augustini de gratia propugnat. Cetera uida apud Los sermones, p. 199 s.

SERMO CXXXV DE NATALE

IO

PI

SANCTI LAVRENTII

1. Hodiernus dies beatissimi martyris Laurentii corona inlustratur, illius merita nulla pars Romani orbis ignorat. Passus est enim in ipso capite gentium, id est, in urbe Romana. Ibi enim diaconus ministrauit, et in ipso iuuentutis flore decorem iuuentutis suae sanguine purpurauit. Passio eius insignis est multumque mirabilis. Hanc breuiter domino adiuuante narrabo. 2. Illo tunc archidiacono beatus Syxtus erat episcopus, cuius triumphus martyrii ante triduum fuit. Cum ergo sanctus Laurentius episcopum suum Syxtum pergentem ad martyrium sequere-

tur, fide fultus, tristis affectu, non quia ille patiebatur, sed quia ab illo ipse deserebatur, respexit uenerabilis senex uenerabilem iuuenem, et ait illi: Noli esse tristis, fili; post triduum me sequeris. 15

20

Tunc ille ebibita prophetia, iam corde paratissimus et spiritu ebrius, certum sperauit futurum, quod praedixerat ille qui nouerat. Deinde adprehensus, abductus, et quoniam erat archidiaconus, apud illum esse utique credebantur opes ecclesiae, quas desiderabat persecutor, non minus auarus quam furiosus. Oderat quem occidebat, sed amabat apud eum quod ille contemnebat. Erat autem sanctus Laurentius pauper opibus, diues moribus. Non se negauit ecclesiae habere diuitias, sed ut eas ostenderet unius diei dilationem petiit. Deinde mandauit congregari agmina

3 hodiernus dies] IV idus augusti. 9/41 de passione sancti Laurentii uide Bibliotheca Hagiographica Latina, 4753-4759. 10 ante triduum] in Depositione Martyrum inscribitur Syxtus VIII idus augusti.

Codd.:

VR W,JOTCPa

Inscriptio: sermo om. franc.

de natale] V, de nat. R, de natali W, in natal.J,

om. ceteri Laurenti V mart(i)ris eZZ. W — De sancto laurentio O T C Pa 3 mart(i)ris eZ. in marg. W — laurentii mart(i)ris transp. C 4 illius] martyris praemit.

R W OJ T, nescio quo ture, nisi legendum sit martyrii illius ;cuius

egregii martyris praemit. 2^ manus recens V et ed. orbis romani zransp. T urbis W — 6flore decorem iuuentutis oz. V 1" manus C Pa, fortasse ob bomoeot. 7 suae om. T sanguinem R in signis O 8 adiuuante] iuuante O 9 archydiacono C semper Syxtus] Sixtus WOC, om. VR cuius] erat 222. O 10 fuit] fecit/ 1^ 11 sixtum/ Aic 12 fultus] ultus V 1* manus effectus JO 13 deserebatur] differebatur W iuuenem rep. R 15 ebibita

prophetia]

ebibit

aprophetia

sc VR,

ebibit

a prophetia /O, ebibit

oblatum sibi a prophetia calicem W et spiritu] ex sp. C 16 sperauit] qs add. et del. W — praedixerat] dixerat W —— qui] seq. Jtt. erasa in V (quia ?), quod W / 17abductus]est praemit. V 2" manus recentior, est add. CPa —— 21 moribus diues transp.

T C Pa

23 unius diei] tridui T

congregare/

822

SERMO CXXXV, 2

pauperum ; tunc deinde ipso die coronae suae praesentatus exami25 ni, tamquam

30

25

40

quod ille quaerebat, demonstra-

demonstraturus

uit quod habebat. Tunc ait persecutor: Vbi sunt ecclesiae facultates? At ille manum extendens in pauperes: Hae sunt, inquit, ecclesiae facultates. Verum dixit, sed amarum. Quid autem mirum, si ueritas auxit odium ? Inrisum se dolens crudelis tyrannus et auarus inimicus, qui forte mitiorem poenam cogitauerat ferro, de compendio interficere uenerabilem iuuenem, parari flammas praecepit. Plus ardebat, quam urebat: urebat in carne, ardebat in corde. Supplicium eius tanto erat grauius, quanto interius. Tunc oblata est torrendo et, ut uerius dicam, assando martyrii nobilis illa Laurentii

craticula, astrictus est ferro, sed ille craticulam

supplicii lectum quietis putabat. Supplicium dixi secundum animum punientis, non secundum conscientiam patientis ;nullum est enim supplicium damnati, ubi non est poena peccati. Itaque beatissimus martyr ostendens quam quiete iaceret in illo ignito ferro, ait circum astantibus: Iam me uersate, et si una pars cocta est, uorate.

30/32 qui forte mitiorem poenam cogitauerat ferro, de compendio imterfuere uenerabilem iuuenem, parari flammas praecepit. Der Satz, so wie er überliefert ist, ist nicht leicht zu verstehen. Ferri de compendio wáre auch eine mógliche Lesart. Aber etwas scheint ausgefallen zu sein, vielleicht ein determinierendes Zeitwort

(iussit?) zum Infinitiv interficere, denn. wenn praecepit für parari und interficere gilt, so móchte man glauben, dass eine Konjunktion zwischen den zwei letzten Satzgliedern fehlt.

28/29

.. si ueritas auxit odium] JÜRGENS,

comparat cum Terentii A4zZria, 67 s.

Pompa diaboli, p. 117, locum

40/41 Iam me uersate etc.] de hoc

Laurentii insultu apud antiquos Patres, nimirum apud Ambrosium, Augustinum, Maximum Taurinensem et Prudentium, cf. P. FRANCHI DE/ CAVALIERI,

Note agiograficbe [Studi e Testi, 27] (Romae, MCMXV ) 66-82 : III. Assuz est, uersa et manduca.

24 tunc] tum franc. (T 2") 1* manus R, examina JO

ipsi

coronae] caro ne W

27 haec V 1* manus

T | amarum]est adZ. TCPa

— 29 auxit] -x- ex corr. 2ae manus V, ausit R (et

probabiliter V 1" manus), aut siJ

tyrrannus V, tirannus WJ

T C Pa (ferri de] ferride T 1^) (cf. comment.) ardebat 1^] hostis «ZZ. T CPa urebatur. urebat WW 1^

do W

34 oblata] allata T C Pz

assanda martyrio franc.

manus, laurencio W, laurentio O

R

examinis 7

28 facultates ecclesie transp.

30 ferreJ, ferri

31 parare flammam franc. 32 Vrebatur T C Pa ardebat 2^]

torrendo] torrenda franc., corroden-

nobili V 1^ manus

35 laurenti V 1^

asstrictus W C, ad strictusJ

illa craticula

$6dixit V I? manus — 57 conscientiam] patientiam] OT — 38damnaJ 1? ubiom. W ^ itquePa,idquae C — 39ignibusW 4Ocircum astantibus]

VR, circumastantibus circunstantibus T

OCPz,

circum

adstantibus

J, circumstantibus

W,

SERMO CXXXV, 5

45

823

3. Miramur patientiam, donum dei miramur. Ibi fides non solum non arsit, sed et consolabatur ardentem. Quare fides consolabatur ardentem ? Quia fidelem tenebat promittentem. Vt fides non deficeret, ut spes nonauerteretur, ut caritas inter poenas igneas corporis plus ascenderetur, dei dona erant, fratres mei;

nemo arroget potentiae suae, quod non dat nisi deus. Merito apostolus alloquens martyres, sicut in epistola eius hodie cum legeretur audistis, Vobis, inquit, donatum est bro Christo non solum P1]

ut credatis in eum, sed etiam ul batiamini pro eo. Ergo martyrum merita

dei dona laudemus,

amemus,

honoremus,

subinferamus

uoluntatem nostram. Voluntas enim sequitur, non praeuenit. Sed tamen non deest caritas, si non desit uoluntas. Ipsa enim ardens uoluntas uocatur caritas. Quis est qui timet uolens ? Quis est qui 55 amet

nolens? Ferueat oratio, et festum martyris celebretur; sed

ut non sit inanis qui celebrat, imitetur.

48 sicut ist sehr wahrscheinlich eine Emendation, nicht weniger als z und die Auslassung seitens der franc.-Handschriften vom unkorrekten cum, das sich

sicher

schon

in den àltesten

Archetypen

dieses

im allgemeinen

schlecht

überlieferten Sermo vorfand. 51 bonoremus. Oremus lesen wir bei den meisten und besten Zeugen. Vermutlich stand im Prototyp omoremus, woraus oremus entstand.

49/50 Philip. z, 29.

43/44 consolabatur fides transp. T — 45 euerteretur V RJ, fortasse merito

48 sicut] W, ut eZ., cum

T C Pa

47 suae om.

VR, om. franc. (cf. comment.)

eius] ut ZZ. T C Pa 49 proJa TC Pa 51 deiom. W honoremus] T C Pa, oremus reliqui (cf. comment.), ex add. T Pa 52 sed]si W T Pa (sed 1^?) 53 tamen] non desit add. omnes codd. praeter V, et codd. franc. interpungunt post

desit (si tamen non desit. Non deest W T Pa 2") uoluntas edd. in marg. 2* manus T 54 qui timet uolens ? Quis est om. V R propter bomoeot. timeat C 55 amet] timet W 1^, amat C Pa martyrum WJTC caelebretur VJ 56 sintJ 1^ manus caelebrat / — imitemurJ 1^ manus

567

CXXXVI MONITVM Vt aliquibus uidetur, agitur de Adelfio episcopo Aquileiensi (cf. Los sermones,

pP- 96 et 239; J. LEMARIÉ, La Jiturgie de Ravenne au temps de Pierre Chrysologue et l'ancienne liturgie d'Aquilée, apud Antichità altoadriatiche XIII. (1978) 372). Submissus sermo, qui uirum laudatum uocat antistitem atque elocutiones adhibet ad hospitem dilaudandum propter nimiam diligentiam fere ridiculas,

oratorem iuniorem potius quam maturum praedicatorem probat.

CXXXVI

PI,

LAVDE SANCTI ADELFII EPISCOPI 1. Habet hoc Adelfii antistitis sanctus animus et plena pietate dignatio, ut diues pauperis hospitium, pauperis deponat ad mensam,

et humilibus

se faciat

esse

communem,

quem

diuitiae,

potestas, honor fecit et reddidit singularem. Inter maximas enim uirtutes numeranda est haec uoluntas, quae contempto obsequii sui fastu, dispecta magnificae

domus

reuerentia, calcato etiam

suae fastigio potestatis, et abiecta opum suarum interna conscienIO

tiae, unde tumor maximus

15

bus, ad uilissimas inopis se inclinauit angustias, ut suo pauperem contubernio sublimaret. Beatus plane iste animus et ab omni morbo arrogantiae persemotus, qui ad hoc pauperis diuersorium primus intrauit, ut ante humanitatis debitor quam largitor existeret. Imitari deum euidenter iste gestiuit, qui ante humana in

4/5

humanis semper dominatur in sensi-

ut diues pauperis bospitium, pauperis deponat ad mensam. Da hier ut keine

Vergleichungsfunktion haben kann, muss der Passus etwa so gelesen werden : z «ipse Adelfius, cum sit» diues, pauperis «intret (vgl. Pa)?» bospitium (die Variante bospitio als ablat. loci ist kaum denkbar), pauperis «se? deponat ad mensam. 1m strengsten Sinn kónnen beide Satzglieder als elliptisch konstruiert verstanden werden; aber man kann auch als móglich annehmen, dass in der Textüberliefe-

rung etwas ausgefallen ist.

13 persemotus. Für persemotus lásst sich sonst kein

Beleg finden. Der Ausdruck ist der von BAXTER, S$. 257 f., hergestellten Liste

hinzuzufügen, wo mehrere Ausdrücke mit dem Praefix per- nur von Petrus Chrysologus verwendet zu sein scheinen. Vgl. Sermo IX, zu Z. 147.

12/14 locus Lucam 2, 7 redolet.

Codd.: VRW, JOTCPa

Titulus:

VRW]

laude] de praemit. W]

sancti] semzdel.

V, om. W

Adelfii] scripsi, unica i codd. probabiliter ex contractione (cf. lin. 15 Adelfum), adelfi V RJ, adelphi W C Pz, aelphi T, adelfo O (cf. seg.) De sancto adelfo O, De natali (nat. T, natalis Pa 1^) sancti adelphi (aelphi T) T C Pa 3 Adelfi]

adelphi T bic, adelfi cett. codd. (cf. quae supra adnotaui sub titulo) 3/4 dignatio pietate zramip. C 4 dignatio] deuocio IW diues] se praemit. WJOT pauperi hospicio T C Paz, intret /nterponunt Pa ed.

(cf. comment.)

7 uoluptas VR

deponit R,deponatur W

8 fastus T 1^ manus

despecta WV] 2"

OP magnificae]J2^ manus ed., magnificentiae cett. codd. 9 potestates V 1* manus R operum T — conscientia] concupiscentia T C Pa 11 inopes VR 12 animus] omnibusJ/ 13 per semotus WW, per se motus JO (cf.

comment.) add. T C Pa

quid T 1^ manus extiterit / O

14 prius ed. contracodd. 15 deum] dum VJO

— largitor] diuinitatis humano W

826

20

SERMO CXXXVI, 1-2

corpore suscepit obsequia, quam beneficia homini diuina concederet. Quod pontificem dei summi praesentem Adelfium fecisse conspicimus, qui cum sit uerbo diues, scientia copiosus, magnus ingenio, loco primus, egeni sensus et mediocris eloquii nostr! audientiam concupiuit, illius prophetae instar, qui uictum uiduae esuriuit extremum, et paruulorum eius sua fame uexauit angustias, nouum differens sua petitione ministerium, ut petendo tribueret, esuriendo saturaret, et exhauriendo

deficientibus horreum

diuina largitate cumularet. 25

2. Et nos, filioli, quod habuimus dedisse non poenitet, quia etsi 568

nos factum conturbauit ad tempus, releuat et solatur exemplum. Cito ad uerbum huius dei hominis exiguitas ingenii nostri, ut uiduae illius pastus, caelesti proficiet incremento, ac deinceps a reposito cordis nostri non uitae substantiae deficiet, sed ipsa inopia abolebitur et defectus. Felix uena, quae suo ditatur inriguo, et fluenta sua tota adquirit atque adtrahit libertate. Ecce uenit, et sublimes uestros animos caelestis imber infudit, totusque impetus superni fluminis, quae in nobis est, ciuitatem dei suo rigauit inlapsu, ut terra nostra diuino rore madida centesimum fecunde29 reposito. Repositum als Substantiv ist meines Wissens auch nur von dieser Stelle im lateinischen Spracherbe belegt. Da aber der Ausdruck im neulateinischen Wortschatz (z. B. katalanisch rebos? — Speisekammer, aus der Synkope repostum, substantiviert) übergegangen ist, so ist hier der seltsame Nomen nicht auszuschliessen.

20/21 cf. 1 Reg. 17, 7-16.

32/33: c£ psu

17 summa

Noe

31 fluenta sua] cf. serm. CLXXIII, lin. z5. 34/35 cf. Matth. r3, 8.

VR, summum

W

adelfum

W OC Pa, ad elphium T

egeni sensus] ingens sensu /O T Pa et om. T C Pa R 22 inferens TC Pz inferens sua fransp. T

19

eloquiis 7. — nostram ministerium] O eZ.,

mynisterium/, misterium V R W T, mysterium C Pa 25 exhauriendo] exauV 1* manus R, esuriendo JOT 24 cumularet diuina largitate zrazsp. W

comularet I7 T

25 peniteat T Pa

26 ad tempus] aduentum t. O

etsi IWJO

25/26 etsi nos] et sinos

reuelat V, reuelet T

releuet et soletur

C Pa 27 cito] citetur T C Pa 28 pastu JO C Pa proficiat franc. 28/29 a reposito] eZ., et r. V W R, a proposito franc. (cf. comment.) 29 ipsae Jd 30 aboletur W, aboleuitur (?) V 17 manus dilatatur 7 — 31 fluenta) W ed., fluentis religui, putei add. ed. sua] seripsz, sui codd. tota] R, tuta V, totam ceteri adtrahet V R W (ortbogr.) libertatem W franc., ubertate Lat.

(ed.) ueniet V R, qui omittunt seq. et 32 ymber RWOT Pa totusque impetus] C Pa, totumque impetum cerz. codd. (totamque impetu V 2^ manus), totoque impetu eZ. 35 supernis quae] qui O7 uobis WJ] 34 terrena W

nostra] uestra Pa

rore madida] roré ad ida V z:z

madida]

adia R centesimum] usque Praemit. W franc. (usque ad cent. fec. fructum transp. T C Pa), usque add. ed., centum R

SERMO CXXXVI, 2-3

827

35 tur ad fructum. Aperite sensus, corda dilatate, et gremium uestrae

mentis extendite, ut quicquid de caelestibus iste thesauris ibi largiter effuderit, ad aeternam gloriam et censum perpetem possidere possitis.

35 aperire V 1^ manus — sensos V —— 36 ut add. sup. lin. 2^ manus V — de om.VR isteom. W —— thesaurus VW . thesauris iste razsp. TC Pa — ibi] W, tibi

transp. C

V

RJO, om. T C Pa, uobis ed.

perpete /

37 largitor codd.

37/38 possitis possidere /ransp. T

gloriam aeternam

pr

SERMO CXXXVII VBI IOHANNES CONVOLAT AD DESERTVM 1. Postea quam legis uomere et iugi cultu exinanita Iudaici cespitis est ubertas, beatus Iohannes gentium conuolans ad desertum, sentes criminum spiritus igne succendens, infructuosas arbo-

res excidens ultionis secure, complanans asperos superbiae colles, humilitatis conuallia erigens exaequando, et planitiem terrae totam uibramine perito aptans nutricibus effluentis, submittens IO

15

inriguo Iordanis, ac sic euangelico semini noualia diffusa praeparat, fecunda componit. 2. Factum est, inquit, uerbum domini super Iohannem Zachariae filium in deserto, et uenit in omnem regionem Iordanis. Factum est uerbum domini, quia uerbum caro factum est, et habitauit 1n nobis. Super Iohannem. Quare non ad Iohannem, sed super Iohannem? Quia quod desursum est, super omnes est. Factum est uerbum domini super Iohannem. Quia Iohannes uox est, deus uerbum. Factum est uerbum domini super Iohannem: deus super Iohannem, super seruum dominus, super uocem uerbum.

3 postea quam] cf. serm. LV, ad lin. 5. 3yMOlcfiserm" GLXlV45 N76 cf.serm. CVI,linn.9r/94. ^ 6..secure]cf.Luc.3,9. | 6/7 complanans zsqze exaequando] cf. Luc. 3, 5 — Is. 40, 4. Tuv12 D ucq22-27 13 Ioh. x, 14. 15 Ioh. 5, ax. Ty /11 Mes. 2 16 Iohannes uox, deus uerbum] figura Augustino cara; uide ex. c. eius serm. 288 (PL 38, 1302-1308).

Codd.: VR W, JOSCPa

Inscriptio: de eo praemit.$/— iohannisV ——— Factum est uerbum domini super iohannem filium zacharie in deserto C Pz, 2^ manus Pa add. in marg. : Sermo Beati Petri Rauennatis episcopi super uerbis euuangelicis 3 posteaquam W iudaice $

recte ?

4 cepitis V 1^ manus

conuocans (?) R 1^, conuolat WW S, a

5 in fructuosas / — G ultiones

V RJO

secure] V R VW, securi cett.

codd. 7 humiliatis V 27 manus conualla I — exequandam R etom. RC planitiem] -em ex emend. 22e manus V 8 uibramine perito oz. $C Pa

perdito /O incisionem

affluentiis

aptat $C, apté comi. Mantelli

ponunt

codd.

nutricibus,

nutricibus ;zf. ras. Pa

W' autem post

effluentibus

$CPa —— sub mittens] (qui saepe praefixa seiunxit), summittens$

in riguo O, irrigua WS

fecundat

ante

W

uique quia om. VR

domini 44. J

seminis O, semina /$ C Pa

11/12 filium zacharie frazsp.

JO C Pa

12 factum est] inquit zZZ. C Pa

factum est] uerbum domini «42. O

diffusa om. O

R,

—9 10

12/13 regionem 13 uerbum 2^] om. W,

14 quare non zsque

super Iohannem oz. franc. ob bomoeot. 15 de sursum R super] supra W omnes] iohannem R 16 Iohannes] -nis R deus] rep. C et del. primum 17 Iohannem 2^] hominem W franc., fortasse recte

SERMO CXXXVII, 3-4 20

829

3. Sed dicis mihi: quid quod uox praecedit uerbum ? Praecedit, sed non praecellit. Antecedit ad sequentis obsequium, non ad propriae potestatis indicium. Vox non est ipsa iudex, sed est nuntia iudicantis. Verbum iudicat, uox praeconat; iubentem potestas respicit, non clamantem. Sed hoc fateatur, testetur,

adserat uox ipsa, praeco ipse qui clamat: Qui fost me uenit, inquit, 25 fortior me est. Quare? Quia in me terror est, sententia est in illo. 4. Venit in omnem regionem Iordanis. Venit ad Iordanem, quia

Iudaicas sordes non poterat ydria iam lauare, sed flumen — sic scriptum est: Erant, inquit, ydriae lapideae secundum purificationem ludaeorum —. Venit ad Iordanem, ut poenitentes potaret aqua, non uino. Venit in omnem regionem Iordanis fraedicans baptismum poenitentiae in remissionem peccatorum. Erat penes Iohannem

35

uenia, sed non

sine poenitentia;

erat remissio, sed

luctibus conparata ; erat cura uulneris cum dolore ; erat baptisma, quod culpam tolleret, conscientiam non deleret. Et quid plura? Per baptisma Iohannis purificabatur homo ad poenitentiam, non promouebatur ad gratiam. At Christi uero baptisma sic regenerat, sic inmutat, sic hominem

reddit ex ueteri nouum, ut

praeterita nesciat, non recordetur antiqua, qui de terreno caelestis iam caelestia possidet et diuina. Hinc est quod redeunti post 40 luxuriam filio pater inmortalitatis reddit stolam primam, anulum libertatis inponit, occidit uitulum saginatum, aquas poenitentiae gratiae conuertit in uinum, ut conuiuium gratiae iam pocula

22 praeconat. Praecono ist eine Seltenheit soviel wie praetono. Gegen die besten Handschriften habe ich praeconat vorgezogen, weil dieses Verbum zu zzZzcat so steht, wie praeco zu iudex (vgl. praeco iudicis, bei Petrus Chrysologus háufig).

22

nuntia iudicantis .. praeconat] cf. sermm XCI, ad linn. 67 et 68. 24/25 Matth. 3, x1. 26Luc.2,3. 28/29 Ioh. 2, 6. 30//218bue 55: 38/39 cf. 1 Cor. 15, 47-48. 39/41 cf. Luc.15,22-23; serm. V, linn. 103/106. 39/40 redeunti post luxuriam filio] cf. sermm.II,lin. 3;ILlin.3. ^ 42/43 pocula merata] cf. serm. CLX, lin. 77 s.

19 sed dicis zque uerbum rep. VR

quicquod V 1^ manus (primum) 19/20 uerbum zigze sed non om. W 20praecellit] praecessit O — obsequium V — 21indiciumV — est 1^] rep. V. (in transitu ad al. lin.) R est non /ransp. C 1^ — 22 praetonat V R (ef. comment.) 24 inquid V 25 sententiae V 1^ manus R est 3^] om. C Pa 27 idria W semper ^ leuare] ^ sic]sicut/$ ^ 28inquidV lapideae] sex positae zd. SCPa — lapidee ydrie transp. S.— 29 ut]et R.— portaretJ1^ 29/30 aqua potaret /razsp. 5.— 31 babtismumJ,waptismum W/— poenes quid] est 244. R (non autem in rep.) franc.

V

36 promouetur I at] ad V 1^ manus R, om. mutat JW reddet V 1^ manus R ueteri] utero V7

W

37 generat W 39 et] om. V R, add.

V —.40 primam zn marg. W — 42 gratia O gratiae om. W propter bomoeot. ut] ec VR

conuertit Zqze

sup. lin. 2^ manus

830

SERMO CXXXVII, 4-6

merata satiarent, quatenus conscientiae dolores, poenitentiae gemitus, peccatorum lamenta, sobria dominici calicis aboleret

45

50

55

ebrietas, dicente propheta: Et calix tuus inebrians quam praeclarus est !Quantum enim terrena ebrietas est deformis, tantum praeclara et decora ebrietas est caelestis. 5. Dicebat ergo ad illos, qui exiebant, ut ab illo baptizarentur : Progenies uiperarum, quis ostendit uobis fugere ab ira uentura? Facite ergo dignos fructus poenitentiae, et ne ceperitis dicere : Patrem habemus Abraham. Dico enim uobis, quia potens est deus de lapidibus istis suscitare filios Abrahae. lam enim securis ad radices arborum posila est. Omnis arbor non faciens fructum bonum excidetur, el in ignem mittetur. 6. Progenies uiperarum. Exemplo corripit, conparatione notat, figura prodit, ut iam non mores, sed ipsam naturam possit uenenosi germinis inmutare. Progenies uiperarum. Quia quos deus creauerat

60

homines,

fecerat filios Abrahae,

malitia peperit et

conuertit in uiperas; et quos conditos caelesti dulcedine pietas infuderat, hos inpietas amare fecit letales uomitus, serpentium uirus effundere, et infando crudelitatis auspicio de morte patris concipi, matris de morte generari. Progenies uiperarum, soboles ingrata naturae, cuius ortus est genitoris exitium, cuius uita est

mors parentis. Progenies uiperarum. Vipera conceptus sui tempore 65 intra os suum receptum caput coniugis refertur abscindere, ut per cruenta

oscula non

affectum

concipiat illa, sed crimen, ac sic

carnifices sceleris sui pariat filios uindictae ordine, non naturae. Nam germina, patris concepta de caede, sanguinis antequam

44/45 sobria dominici calicis ebrietas] cf. Los sermones, p. 201; titulis illic

signatis adde H. J. SIEBEN, art. Ivresse spirituelle apud Dictionnaire de Spiritualité VII (1971) 2319, et nota quod oxymoron "praeclarae ebrietatis" ab Ambro-

sio Mediolanensi, De sacramentis V, 3, 17 (CSEL LXXIII, p. 65) usurpatur. 45/46 Ps. 22, 5. Cf. serm. CLX, lin. 79 s. 48/54 Luc. 3, 7-9. 55ietcLucus 62/73 cf. serm. XXXI, ad linn. 11/15.

43 merata] C Pa, merita V RJ O, merito W, mera Sed. quatinus OS C Pa conscientiae oz. W 45 tuus] meus W 46 est ebrietas transp. Pa 48 exibant / $ baptisarentur W 49 a uentura ira transp. W 50 fructus

dignos zransp. C fructus] sup. Jin. S, fructos V 51 habraham R 52 radicem C Pz 56 prodet S 1^ poscit V R 57 quia sz. Jin. $ quos] quod VRWO 58 habrahe RJ $ C Pa, pietatasJ 1^, pietatis re/igui

59 caelesti]/C Pa, caelestis ceter; pietas] 60 infunderat Pz hos], hoc cett. codd.

letales] laet- C, perletalesJ,per praemit. OS ^ uomitos V 1^ manus — 61 et] ut C, om. $ 61/62 patres ... matres JO concipiunt ... generant /O, conciperent ... generarent $ (conceperent $ 1^) C Pa 62 soboles] haec 242. SCPa 65 grata V 1" manus RJO genetoris $ 1^ 63/64 mors est transp. W 65abscidere franc. 66 affectum] ad praemit. sup. lin. O, fetum ed. 67 scelerisui V — ordinem/O 68 germina] V, genuina R frznc., congenuina W. ante quam R

570

SERMO CXXXVII, 6-8 7o

lactis exigunt nutrimentum, et ultionem petunt matris. Namque uterum uiperae dicuntur excindere, et scelestum conceptus sui domicilium adhuc inmaturis uisceribus maturo furore confringere, ut hoc sit illis uiuere matrem

35;

8o

85

831

suam,

matrem,

quae illos tales

genuit, non uidere. 7. Conpulsi latius comparationis, quam sanctus Iohannes fecerat, typum descripsimus et figuram, ut non maledicti, sed ueritatis sit, quod ab illo Iudaei taliter nuncupantur. Progenies uiperarum synagogam, fratres, eiusque filios taliter fuisse demonstrat, ad quam Christus affectu coniugis cum uenisset — dicente Iohanne: Qui sponsam habet, sbonsus est —, inter amplexus et oscula cruenta Iudae Christi caput est expetitum et ore petitum, cum dicitur: Crucifige, crucifige! Vnde pignora sanguine concepta tanto mox ad matris armantur interitum, ut disrupto synagogae utero ad uocem Iohannis currerent, et regenerarentur ad dei

progeniem. 8. Progenies uiperarum, quis ostendit uobis fugere ab ira wentura ? Quae est ira uentura ? Illa quae non habet finem, quae hominem non absoluit morte, sed conligat, nec iam ueniae spem habere permittit, quem semel tartari deputarit ad poenam. Ab ?ra uentuva. Progenies uiperarum. Admoniti taliter cognoscunt et genus et crimen, et ideo responderunt dicentes: Qwid faciemus, ut saluemur ? Qui respondens ait illis. Quod dicturus est, fratres, timeo dicere, ne quot auditores hodie uideo contemptores, ille tot faciat

77 synagogam]cf.serm. XXXI,lin.x2. — 791oh. 3,29. Cf. serm. XXXI, lin. 79/80 oscula ... Iudae] cf. Matth. 26, 48-49 et parall. 81 buc:2322T: Ioh. x9, 6. 85 Luc. 5, 7. 90/91 Lac. 3, 1o-11. 53 S.

69 et om. W franc.

70 excedere

celestum O conceptum I constringere /5 CPa, contingereO matrem

oz. O

74 lohannes]

V RJ 1^ O, excidere J 2^,exedere

W C PaS

71 inmaturis] in m. /, in matris O —— 72 matrem quae] matremque V RJ 1^,

-nis V, om. franc.

75 tipum

IWWJO

et

figuram]utfigura/O ^ maledicti]- dictiex 27 manu V — 77sinagogam VW] semper taliter] tales RW/OS demonstrauit /OS 78 affectum RO cum uenisset] conuenisset / — 79 habetsponsam:razsp. CPa ^ amplexos V 1* manus 80 iudae cruenta zransp. C 1? 82 dirupto IW O Pa 83 currerent]terrerentur / regerentur/O — addeijadeoJ,abeoSCPa X 84 progeniem oz. J$ CPa 85 progeniesom. V R, sup. lin. add. 2"? manus V — apud VR uiperarum ad progeniem pertinet seu ad nouissimum uocabulum capitis ant., ac pronomine quis noua periodus incibit ^ uobis ostendit ;ransp. C1^ — auenturaira transp. WO 86 quae om. JO, qui in seq. transp. ila est ira uentura 87 conligat]ligat $SCPa — 88quam C — deputarit /OS V 2* manus ed., deputauit W, deputaret ceteri

89 non nisi R W znterpungunt post uentura, ef soli W S nouam

periodum. |uerbo admoniti inchboant admonita /O quod V 1* manus RO auditorem V 1^ manus R

92 ne] dum zdZ4. C uideo] tot a2Z. W

832

SERMO CXXXVII, 8-9

contumaces. Quid faciam? Dicere timeo, tacere non possum. Aliud me prohibet pietas, aliud inpellit utilitas: pietas, ne auditor, 95 dum contemnit, incurrat ; utilitas, nequi

« quid» facturus sit non audiat, et per hoc doctor offendat. Dico, fratres, ut et nudus se

IOO

IO

V

IIO

uestiat, et ego me exuam: 9. Qui habet, inquit, duas tunicas, det non habenti ; et qui habet escas, similiter faciat. Putasne satis petit, qui de duabus tunicis unam petit? Non satis petit, quia non petit gemmam, sed tunicam; non aurum, sed panem. Et si qui de duabus tunicis non dederit unam, reus est, qualis est unam de plurimis qui negarit ? Quia ad hoc uestes suas carcerat, panem claudit, ut pauper fame pereat, frigore consumetur. Iste uestes sepelit, non reponit; nec credit diligentiae, sed sepulchris. Qui quod negat pauperi, dat tineis, et ipse uestibus suis corporis uorator est, dicente domino: Vermes eorum non morientur. Quia Christum concussit pauperis fames, dolor hominis dei prosiliuit ad uiscera, captiui gemitus ad Christi penetrauit interna, inopis contemptus ad creatoris sui redundauit iniuriam, profitente ipso cum dicit: Eswriut, et non 94/96 pietas, ne auditor bis offendat. Bei VRJO lesen wir: petas, quae non auditur, ne dum contempnit, incurrat. Ych bin der Fassung W gefolgt, sie stellt aber wahrscheinlich einen verbesserten Text dar. Wir kónnten den Passus, so wie er in den vier oben gennanten Handschriften überliefert ist, auch etwa so verstehen: petas, quae non «audiri uult», ne dum «auditor» contempnit, incurrat ; utilitas, ne «qui(s)7» (oder «auditor») quid facturus sit non audiat, et per boc doctor

offendat.

102 qui negarit. Zum

mehrfachen

Gebrauch

der Synkope

bei

Petrus Chrysologus, vgl. BÓHMER, S. 126 ; zum hiesigen Rhythmus, vgl. Sermo V,

Zu Z4

6E

93 dicere timeo, tacere non possum] cf. serm. LXVII, ad lin. zo.

Duc 25, 42 €t 423.

105/106 ... dat tineis] cf. serm. VII, linn. 90/95. 110/111 ... manducare] Matth. 25, 35.

98/99

107 Matth.

93 timeo dicere transp. SC Pa 94 aliud 1^] ab alio W aliud 2^] ad ne auditor] W ed., quae (quod $C Pa) non auditur cert. codd., quod nunc audit auditor Mantelli (cf. comment.) — neom. Wed. — 95 nequi]nequiJ,

praemit. S

ne quid Mazntelli (cf. comment. antec.)

96 et per] ac per C Pz, at Mantel; — 98 inquit oz. WS 99 putas ze JO putas nesatis V — 99/100 qui de usque petit om. R 1^ ex bomoeot. (add. in marg.) — 100petit 2"]petat$7^ — geminam V, geminas O, gemina / $C Pa

tunica/,unam

W, unicam O, unica C$

quis V/27 manus R franc. (siquis JO ) 102 reus ex emend. V negarit] /5,negauerit W C Pa, negaret reliqui (cf. comment.)

JOCPa

carcer ad VR

104 consumatur cod.

105/106 dat tineis] sibi perdit VW, tineis dat transp. O

101

unam 2^] unaJ 103 quia] qui

uestes] suas ad4. franc. 106 et ipse] quia i.

C Pa suis uestibus zransp. C Pa suis] suiJOC Paz, sui add. 5 corporis uorator] corpori suo rator O 107 quia] nam C Pz pauperis] frigus, exinaniuit Christum 108 dei] de R

aZZ. WJOSCPa 109 creditoris C

(post Christum

add.

pauperis

C Pa)

SERMO

II V^

CXXXVII, 9-12

833

dedistis mihi manducare ; nudus fui, el non uestistis me. 10. Venerunt et publicani dicentes: Quid faciemus? Audiant publicani: Nichil amplius quam quod constitutum est uobis faciatis. Prodidit quae res reum faciat publicanum: Ne amplius petatis. Qui plus petit, fraudis exactor est, non tributi. Cogitet quam deo reus est, qui defessum et depressum publicat; magis ac magis sua fraude deprimit et fatigat, et ad debita uix sufficienti superinponit et auget indebita. 11. Venerunt e£ milites dicentes. Audiant et milites, quid etiam

I20

militibus interrogantibus responderit hic magister. Ef nos, quid faciemus ? Neminem concutiatis neque calumniemini ; contenti estote stipendiis uestris. Verus miles est qui non concutit, sed defendit ;

qui calumniam non incutit, sed repellit; qui currit ad regis stipendia, non ciuis currit ad praedam. 125

12. Beatus Iohannes sic diuina docuit, ut non turbaret humana.

Instituit rempublicam, non dimouit. Probauit a deo ordinata esse quae docuit, posse facere et seruareiustitiam. Quid sit autem inter baptisma Iohannis et Christi baptisma, quia latius explanandum est, nunc

tacemus.

111 Matth. 25, 36. Id2Ducw ro 1515) Joe. zen 114 Luc. 3, 13. 119 Luc. 3, 14. 1220/2122 Duc33*r4* 128/129 quia latius explanandum est] explanatio hic promissa interiit, si promissis stetit tractator (cf. Lo: sermones, p. 200 S.).

llluestisti

O — 112faciamus

W 1^ — 113nichil] nilfrac. —— facitis O 1^

115 exactor] eZ., excutor V 1^ manus, executor V 2^ R W JO, exequutor C Pa,

ex secutor $ 117 depremet V 1* manus super i(n)ponit R/OS 118 auget] uiget /, iuget O 119 dicentes] Quid faciemus ? add. franc. 120 responderet V 1" manus R 121concuciatis W —— calumpnieminiR WOSC non constanter 122 est om. W 123 qui calumniam ziqze repellit oz. W 124 ciuis currit] qui discurrit R

126 rempublicam scerzpsi cum V Pa, sed

omnes alii codd. disiungunt rem publicam

128 waptisma W

adeo $ 127 iustitiam om. W latius] suo in loco praemit. C Pa 129 taceamus/S

CXXXVIII spurius

MONITVM Oratiuncula Chrysologum non redolet, non aliter quam sermo LIII, cui titulus sermonis CXXXVIII

magis conuenit; hic enim quidem de pace est, sed locum

euangelicum, quem inscriptio enuntiat, nequaquam explanat, sicut sermo LIII facit. Quis sit orator nescimus ;ignoramus insuper quae sit religiosa plebs domini, ad quam sermo CXXXVIII dirigitur, et quam tractator sat inhumaniter ineruditissimam

uocat.

Tandem

neque

quis sit pater ac magister communis,

quem declamator tamquam potentem magistrum laudat, elucet. Auctor, qui ad declamandum certe non imperitum se probat, quicquid de seipso dicat, peregrinum in ecclesia, in qua loquitur, se esse declarat et uiatorem. De patria

uero tacet ;tacet et de necessitate, qua impulsus pacem commendauit. Vide praeterea Los sermones, p. 122, adn. 94; p. 126, adn. 8 et p. 2or.

SERMO CXXXVIII DE EVANGELIO VBI DICIT: BEATI PACIFICI, OVONIAM FILII DEI VOCABVNTVR

IO

15

20

1. Melius quidem fuerat, fratres carissimi, si pater ac magister communis inperitiam nostram latere permitteret, ne publicaret penuriam, quae in nobis hactenus uelamento propriae uerecundiae tegitur. Melius fuerat, ut qui tam copiose abundat in spiritalibus doctrinae diuitiis, de nauicula pauperis nequaquam tenuis uerbi uectigal exigeret. Quid enim aut egenus diuitibus, aut peregrinus ciuibus, aut agrestis et ignarus studiosis conferat ?Tamen quoniam iussis parere cogimur, eadem nos humilitatis ratio, quae excusare uidetur, ad dicendum cogit, cogit ad obediendum. 2. Quid igitur est, o religiosa plebs domini, quod uobis, quamuis pauperes, quamuis ineruditissimi, attamen decenter offerimus ? Pacem sine dubio, quam dominus noster Iesus Christus ingredientes nos offerre omni domui iubet; unde et nos in principio salutationis nostrae pacem uobis a domino exorauimus, quae et habenda semper est, et semper oranda. Non illa infida et instabilis huius mundi pax, quae uel pro commodis quaeritur, uel pro timore seruatur, sed pax Christi, quae secundum sententiam apostoli Pauli superat omnem mentem, et credentium corda custodit ; pax

3 Matth. s, 9. 15/16 cf. Matth. zo, 12; Luc. zo, 5. GESTOS T277 21:cf- Philip... 7.

Codd.:

19 ... mundi pax]

VR W, PfJOCPa

Inscriptio: sermo om. O

dicit] ait W, dominus 222. Pf

— quoniam erc. om.

[0) De pace C Pa 4 ac] a V 1* manus 5 ne] nec C 6 actenus V 1* manu; WJO 7 melius]inquam 227. Pa — copiosae R, copiosaV CPa 8 diuitis Pa

de] ne Pz

tenuis uerbi] eZ., tenuis se uerbis V, tenuisse uerbis R,

tenuis uobis W, tenuis uerbis P/JO, tenuis uerbi C — 9exigat — quid enim] quidem (znterpunciione omissa) VRW]O genus JO 9/10 peregrinis aut agrestibus

et ignaris studiosisque /O

10 ciuibus]

W C Pa ed., om. ceteri

acrestis / quoniam om. CPa | 11 parare R heedem R 12 cogit 1^] om. JW cogit ad] cogitat 7 cogit ad obediendum] inuitat I 13 post igitur znterrogant R W Pf]O et nouam sententiam inchoant est o] esto omnes

codd. praeter CPa,

quam

uis VJ

inerudissimi

decenter

adesto

W 2", qui addit te (adestote)

13/14 quamuis

V, ineditissimi R

offerimus]

de cetero

pauperes

om.

W

attamen] ac tamen

(caet- R) ferimus

plebis V

14 quam

uis /

V R, alta tamen

VR

14/15

eZ.

znter

offerimus et pacem meque interrogant neque interpungunt RW Pf]O 15 ingrediens V, ingrediente R 16 domui] dicens add. W et del. 17 ad dominum exorauimus W exorabimus Pf]O 18 oranda] exoranda Pa 20 Christi]

quae exsuperat omnem

sensum add. Pf et exp.

21 Pauli om. W

836

SERMO CXXXVIII, 2-3

quae caritatem fecundis nutrit uberibus; pax alumna fidei, colu-

25

230

mna iustitiae. Pax futurae spei pignus idoneum; pax quae praesentes sociat, absentes inuitat; pax quae terrena caelestibus, et diuinis humana conciliat. Sic enim dicit apostolus, quod dominus noster lesus Christus pacificauit per sanguinem suum non solum quae in terris sunt, sed quae in caelis. 3. Haec ergo uobis, carissimi, pro uiribus pauperis uiatici peregrinus uiator exposuit, expectans magis una uobiscum apud mensam potentis magistri affluentibus et copiosis dapibus saginari. Deus autem pacis, qui caelestibus terrena coniunxit, concedat nobis eadem sapere in alterutrum, et plena unanimitate gaudere, per Christum dominum nostrum, per quem est deo patri omnipotenti gloria in saecula saeculorum. Amen.

24/25. cf. Gol. z, 20.

31 deus pacis] cf. 2 Cor. z3, xz etc.

SoNMD

alterutrum] cf. Rom. zs, 5.

22 caritatis franc. nutritur Pz 1* manus, a lumine R, alumpna W Pf C

W

prentes V 1" manus

pax] om. V C Pa alumna] alumina V columpna R W PfOC 25 ydoneum

24 terrena] eterna W

25 diuinaJ

dicit]

docet W quod] quoniam Pf 28 pauperi V 29 exposui W 30 afluentibus V 1^ manus R, a fluentibus I. 31 terrena caelestibus zran5sp. C Pa

32 et plena] ut p. /O 35 omnipotentis V R

uni animitate /1^ — gaudere] possimus add. JO 34 amen om. C (add. 2^ manus) Pa

CXXXIX MONITVM Codex Parisinus, Bibliothecae Nationalis, Lat. 2839, saeculo XII exaratus, miscellaneus liber, qui inter multa ac uaria, praesertim ad theologica et ascetica

atque historiam praedicationis spectantia (cf. Bibliotbéque Nationale. Catalogue général del manuscrits latins, tome III, Parisiis, MCMLII, pp. 140-144), foliis 171-184

florilegium quoddam continet sub titulo Verba de libro Petri Rauennatis excerpta, ubi //ber nihil aliud significat quam Collectionem Felicianam. Foliis uero 72"-73 sermo CXXXIX Petri exscriptus habetur sub rubrica De eo quod dictum est 5i peccauerit in te frater tuus; nomen

autem auctoris non indicatur. Praefati tituli

uerba zz te frater tuus consonant cum ultima parte inscriptionis, quam sermo noster in exemplaribus traditionis francae fert.

SERMO CXXXIX

3t

DE EVANGELIO VBI DICIT: SI PECCAVERIT IN ME FRATER MEVS 1. Sicut in terra latet aurum, ita diuinus sensus uerbis celatur

5

humanis. Et ideo quotiens dominica nobis eloquia panduntur, mens

uigilet, animus

intendat,

caelestis intrare secretum. audiamus.

ut intellectus possit scientiae

Quare dominus

hodie sic coeperit,

2. Adtendite, inquit, uobis. Quid sibi ista nouitas elocutionis ? IO

Quo ista tendit admonitio praeter usum ? Adtendite, inquit, uobis. Ille adtendit sibi, qui non alienis actibus inportunus, inpudens,

I5

curiosus intendit. Adtendite, inquit, 4wobis. Vagus oculus, passiuus intuitus, inprobus aspectus suas non respicit ad ruinas, alienos currit et decurrit ad lapsus; sua caecus ad crimina, ad aliena errata perlucens; malorum suorum nescius, alienorum est accusator et testis; suum tepidus ad reatum, ad alterius et innocentis flammatur et excandescit examen. Et ne multis, sicut dixit dominus, oculus in se trabem non uidet, uidet in alium festucam. Nonne

oculus praeuaricationis auctor — widit, inquit, quia speciosum est —,

4 aurum] cf. serm. XCI, ad lin. 3. diuinus sensus] cf. serm. CLXVIII, lin. 6. 9.10.12 Luc. x7, 3. 18 cf. Matth. 7, 3. 19 Gen. 3, 6 (Vetus Latina, Genesis, p. 6o).

Codd.: 4, VRWE!, PfJOC Pa 1 sermo om. AO ewangelium E!

1/2 sermo z5qze dicit om. A C Pa dicit] dicitur E!, ait W

3 peccaberit A

2 de euangelio] in in te frater tuus

Afran.. — meus(tuus)]etceteraadd. E!CPa — 4latit/A — caelatur V (totum uocabulum ex emend.) | — 5 quotiens sup. lin. A nobis dominica zrazsp. E! 6uigilat V. — ut]quatinus W — posset 44 — 7hodiaeV sic sup. lin. W ceperit R W E! JO fortasse bene 9 inquid V constanter sibi] uult 242. AWPfOCPa9/10 sta... sta 4 10quoJquid C 11/12 ille adtendit usque inquit uobis oz. franc. ob bomoeot. 12 coriosusA 13 intuitus] intentus A inprobus] -b- ex corr. 22e manus 13/15 alienos zsque perlucens om. A 14 lapsos (?) V 1" manus caecus] secus E! 15 perlucet C Pz nescius] ad ad2. Pf est] C Pa ed., om. W,et A, ut ceteri 16 testes A suum tepidus ad] cozz. e., sumat AV

R W E! O, spumat Pf, sumitJ,suumque

C Pa 17 inflammatur E! Ge fEA P 0291 741 excandescit] candiscit 4, exardescit V R E! Pf (seu optimi codd. felic., W excepto) multis] moremur 224. Pf dicit Pf dominus dixit E! 18 uidet 1^] uidens C Pa ed. fortasse recte

uidet 2^] uidit A4 alio E! PfCPa 19 praeuaricationis] est a4. Pf uidet/ ^ uidit usque speciosum est] uidit, inquit, mulier lignum quod esset est om.J speciosum uisu et caetera C Pz speciosa /4/O

573

SERMO CXXXIX, 2-4 20 mortis

ianua,

inuidiae

fax, liuoris caminus,

incendio uelocius per aliena percurrit, quam terrena per gramina? Dei est, dei est quod apertus artatur angustissimus in pupillam, uisum uideat, non inuideat; praeuideat, non 25

230

839 toto cupiditatis

currit ignis arida et oculus in orbem sic quatenus moderate praeripiat; prospi-

ciat, non despiciat; oculus sit animae fenestra, speculum sit mentis, sit lumen corporis, membrorum dux sit, non introitus

uitiorum. Sed ad praefata redeamus. 3. Adtendite, inquit, wobis. Vobis: non dixit tibi, quia quicquid alii adtenderit homo, adtendit sibi; et quantum uidebit ipse alteri, uidebit alter ipsi, sicut ex sequentibus elucescit. 4. Si peccauerit, inquit, in te frater tuus, increpa illum, et si poenitentiam egerit, dimitte illi. Age, homo, mandante deo, dei uices: dimitte peccata, esto misericors ad delicta, in te commisso-

35

rum tu remissor esto peccatorum, tu modo ne perdas in te diuinae infulas potestatis ;quicquid in alio tu non remiseris, tibi in alio tu negabis. 57 feccauerit, inquit, frater tuus, increpa illum. Increpa ut

20 inuidiae fax] cf. Ciceronis orat. Pro T. Annio Milone, 98: faces inuidiae (JANUEL). 25 animae fenestra] cf. serm. LII, ad lin. x5; uide art. 4zge apud Reallexikon für Antike und Christentum x (Stuttgart, MCML») 965-968. 28 Luc. 172. 21/32ul 0c 82 36 Luc. 17, 3.

20 mortis] oculus praemit. C Pa nouam sententiam inchoando caminuisJ 1^ manus, et add. A toto] V 2^ manus ed., totus E!, totum cett. codd. cupiditatis] mi 224. V et exp. ; R post spatium uacuum add. nil

21 incendium

WE! franc. per om. C Pa percurrit] discurrit E! arrida V 22 pergramina W oculos C Pa urbem 4 22/23 sic apertus in orbem transp. E! 23 artatus A quatinus W Pf O C Pa moderate] V 27 manus ed., moderantemJ, moderante omnes alii codd. 24 uisu AE! C Pa peruideat JO 25 dispiciat A fenestram V 26 membrorum] -orum ex emend. V

introitus] sit praemit. A — 28 uobis 2^] dixit add. E! non /ransp. C Pa

quidquid E! solus constanter

^ nonom.JO

dixit

29 adtenderit] J2^ manus,

adtenderet A4, attenderit W Pf, attendit E!, ad intenderit V, adintenderit RJ 1^ manus O, intenderit C Pa attenderit homo alii ;razsp. Pf ex emend. 1ae manus

alteri] tantum aZ. CPa — 30 ipsi] ipse V 1" manus R E! J O, sibi Pf 1^, alter add. W ^ exsequentibus/O eluciscet A, et lucescit V. — 31 inquit oz. A in te oz. ]O deo] domino E! om.

in te inquit /rzzp. C Pa

32 penetentiam egeret demitteA4

32/33 dei uices] A, dei uice R, da uices franc, diuites V,

W E! 33 demitte A delicta in] delictorum W^

sto A ad delicta] ad dilecta 4, adelicta VR comissorum O, comiserum I7 34 remisor V,

remissior O, remissiones W (qui om. esto)

esto] est V E!, es AJOC Pa, om. W

in te] per te CPaz, uite E! diuinae] diuitias E! quid 4 in alio 1^] in oz. PfO, in aliae V, in alieno

VRWE!'PfJO

35 quicquid] quia WE!PfJO tu 07.

non] fi praemit. V (aliae et al. lin. & non)

in alio 2^] in oz.

C Pa, in aliae V, in alii C Pa tu] non (fi) V, om. AC Pa 36 inquid A, om. C Pa inquit frater tuus] etc. E! frater] in te praemit. C Pa increpa illum om. W increpa 2?] om. A

840

SERMO CXXXIX, 4-5

iudex, ut frater remitte, quia iuncta libertati caritas, caritati mixta libertas, et terrorem conprimit, et suscitat fratrem. Fra-

trem frater est in febre cum laedit, est in frenesi proximo proxi-

mus cum delinquit, est sibi nescius, est humanitatis extraneus;

huic qui per conpassionem non subuenit, hunc qui per patientiam non curat, non per ueniam sanat, sanus non est, aegrotat infirmius, uiscera non habet, et ab humano

sensu monstratur alienus.

l'urit frater: adscribe aegritudini ; insanit frater: adscribe tu quod 45

50

sic geritur febri, et fratri non poteris inputare conmissum, dabis-

que tu prudenter infirmitati culpam, fratri ueniam, ut illius sanitas ad tuam gloriam recurrat, illius uenia tuum redundet ad praemium. 5. Si peccauerit, inquit, in te frater tuus, increpa illum ; si poenatentiam egerit, dimitte illi. Nemoista audiens censuram sibi remittentis adsumat, et inponat fratri delinquenti uana praesumptione personam, ac sic durum putet remittere delicta. Se peccatorem, peccaturum se homo cogitet, et tunc incipiet amare ueniam, non amare

55

uindictam.

Audis

tu quia remittere debeas, et quia tibi

remitti debeat non audis. Peccabis et tu illi cras, qui tibi hodie peccauit ;et erit tibi iudex, qui tibi erat reus ante, et reddet tibi ueniam, si dedisti; si non dedisti, aut negabit ueniam, aut, si

dederit, inputabit amplius quam donabit. Remitte peccanti, re49/50 Luc. 17, 3.

37 remitte] dimitte E! 38 compraemit Z4 fratrem 27] V R W, fratri JCPa,om.ceteri/— 39 frater] fratri O— estin febreom. W ——— febrae cum ledit V est 2^] et C Pa frenesi] A W, fide si V E!, idemsi R, fide (seg. parua vas.) sitJ,fide sic O C Pa, fame Pf, febre Mantelli proximo proximus]4,proximus

proximo Pf ( Pf interponit pror ultima x expuncta)JPa et cod. qui in usu erat Mantelli, proximus in proximo IZ, proximos V, proximus E proximo ROC 40 cum sup. lin. O delinquit] -id V, remittit C Pz Mantel Sibi] sui W C Pz Á1 per conpassione V7, per passione A4 subbenit Á hunc] huic 42 sanant V infirmus W Pf] O, infirmatur C Pa 44 adscribe] R, adscribae V, abscribe

(-b- del.), ascribo J O, asscribe reliqui insanit] tu illum insanit Z4, tu illum nit V, tu illum nil R, tu illud ut Pf, tu illum ut , tu illum sicut O, tu illum iuua ut C Paz ed., tumultuatur V, cura illum ut E! adscribae V, abscribe (-b- Ze.) A, ad

scribeJ,ascribe O, asscribe ceteri

— 45 comissumR

— 46infirmitati] infirmitui

V, infirmi tui RPf/JO ueniam] V 1^ manus ed., uenia cett. codd. ut]tu R 47 uenia] ueniam V R redundet] adet 222. et exp. Pf. — 49 illum] et a4.

C Pa

49/50 si poenitentiam zs4ze illi] etc. E?

50 remittentes Z4, remittendi

VR (an iure?), remittendis E! O 51 adsummat AV delinquentis W (numquid merito?) uane praesumptionis E! 52::sic]usiaR C;osibimE! dilecta A peccaturum]

se] si CPa, om. W peccatorem] peccator est C Pz 53 peccatorem 4C Paz, peccatorum 44 2^ manus PfJO incipiet]

PfO, incipiat C Pafortasse recte, incipit religzi ^ 54 tu quia] tu qualiter A (-liter ex emend.) et quia] et quam R 56 erat tibi transp. E! 57 si dedisti usque ueniam oz. Á

si dedisti] aut 272. W, gui om. aut ante negabit zz seg.

V | 58 donabit] C Paz ed., donauit ceteri

negauit

574

SERMO CXXXIX, 5-7 60

841

mitte poenitenti, ut cum tu peccaueris, repensetur tibi uenia, non donetur. Bona semper uenia, sed tunc dulcissima cum debetur. Vicit poenam, iudicem praeuenit, euasit iudicium, qui remittendo

ante sibi ueniam quam delinqueret, iam prouidit. 6. Et si septies, inquit, peccauerit in tle, el seblies in die conuersus fuerit ad te dicens : Poenitet me, dimitti illi septies. Quare ueniam 65 lege constringit, angustat numero, et definitione concludit, suam sic pulsat per misericordiam, per gratiam sic relaxat ? Sisepties, si octies, uincit numerus gratiam? Bonitati calculus obsistit? Et addicit una culpa poenae, quem commissa septem ueniae iam dederunt? Absit! Primum moralis intelligentia quod exigit: pie7 [9) tatem misericordiamque minus, non amplius, fecisse, peccatum est. Nam

sicut felix ille, qui septies remisit, ita felicior est iste,

septuagies septies qui remisit. 7. Petrus, J VA

8o

mandati

inmemor

huius, interrogat

dominum

di-

cens: Si peccauerit in me frater meus, quotiens remittam illi? Septies? Respondit dominus : Non solum septies, sed septuagies septies. Perscriptus ergo numerus non angustat ueniam, sed dilatat, et quod praecepto finit, sine fine relinquit arbitrio, ut si quantum iusserit remiseris, tantum sit oboedientiae, sin amplius sit praemii. Verum septimus numerus, qui numero uidetur paruus, inuenitur amplissimus sacramento. Nam septimus numerus per

63/64 Luc. 17, 4.

74/76 Matth. 18, 21-22.

79/95 cf. sesm. LXXXV

DINI

59 penetenti 4

ut] et A

peccaberis VR

tibi om. VRE!

uenia] in praemit., nescio si recte, codd. praeter AE!JO donetur om. E! 60 tunc] nunc R 61 euadit PfJO

Pf

59/60 uenia non remittendo oz. E!

62 delinquere VRWE!JO 63 etsi AV C Pa in die om. C Pa 64 penitit A 65 definitione] A4, finit donec V R E!, finit dampnat W, finite JO 2^, fine ceteri Rad.

concludat E!

66 sic] sit A

relassat A

si 1^] om. Pf, qui

non interrogat nec interpungit post relaxat si..Si|sic...sic CPa. ^ 67 octies? interr. bic Pf /— üicit.APfJO — gratum R. bonitatis/O (gratiam bonitatis) 68 addicit] adicit E', id dicitR — unaom.W ^ culpam W,culpeE! ^ que JO

69/71 primum ziqze peccatum est om. ed. ex difficultate, ut uidetur, loci, male

traditi et. dubii 69 primum] sed hic C Pz moralis] 4 Pf C Pa, mortalis reliqui intelligentiam V R Pf (non bene interpretari potest E!) quod] deus C Pa exigit] A franc., exegit reliqui 70 misericordiamque] J, misericordiaque O, misericordiam quae cordiam C Pa non oz. W

AVR E! Pf, misericordiam quia IW, quia miseri71 est 1^] om. E! ille oz. W. 73 mandat

VRO inmemor] memor A4, non praemit. CPa — huiusimmemor /ransp. E! Pf 75septagies.A —— 76 praescriptus WE! PfJO — ergoJigiturE! — 77et]A

ed., quia CPa, eo ceteri obidientiae A

septimus] septenarius C Pa numeret E!

JO

praecepta E!

finit] sit E!

sin amplius] oz. VR E!, si a. CPa

numerus oz. ] C Pa

80 inuenitur] tamen 244. E!

78 iusseris E! 79 uerum] nam E!

numero] numerus eZ.,

nam oz. Á

septimus] sextus

842

SERMO CXXXIX, 7-8

dies gradiens sabbatum facit, quod benedixit dominus, et depu-

tauit ad requiem tam sui operis quam laboris humani. Septimus numerus per ogdoadas currens sic septem septimplicat septimanas, ut pentecosten nobis impletam mysterii sollemnitatem con85 cludat, totumque sancti spiritus imbrem in ecclesiasticam segetem caelesti sonitu tunc defundat. Septimus numerus cum per menses properat, septimi mensis festa consecrat tota nobis ieiuni sanctitate. Septimus numerus cum uadit per annos, septimum facit annum, 90

qui requiem

terrae,

dat

nexus

omnes

fraternae

obligationis absoluit. Septimus numerus annorum cum circuit septimanas, annum quinquagesimum, qui iubeleus uocatur, ad plenitudinem totam ueniae et remissionis adducit, ut tollatur seruitus, redeat libertas, ut cautionum documenta, immo monu-

95

menta, rumpantur, resurgat debitor, debitum sit sepultum, redeat ut ager pauperis, ut pereat diuitis totus de cupiditate contractus. 8. Et si septimus numerus septimplicatus per dies, per menses, per annos, tantum contulit remissionis et ueniae, septimplicatus septuagies septies septimus numerus quid adferre possit, christianus aestimet et aduertat auditor. Tunc uere cessabit crediti 83 ogdoadas] cf. serm. CXXVI, ad lin. 122 s.

91 iubeleus] cf. Leu. 25,

8-55; serm. CXXVI, linn. 104/106 ;Ambrosium, Expos. Euangelii sec. Luc., VIII, 23

(CC XIV, p. 306, linn. 248-254).

81 bene dominus dixit 7mesi transp. Pf. — deputabit VR

— 82humanis V E!

83 ogdoadas] E!, octoadas R, ebdoades W, ocdoadas A V ceterique sic] si A septimplicat] A V E!, septiplicat Pf, septem plicatJ 1^ semper, septemplicat reliqui 84 penthecosten WE!, pentecostam Pf impletam] eZ., impleat PfOCPa, impleta ceteri mysterii] ministerii /O, digtate aZ. W et del. sollemnitatem] Pa, solemnitate E!, solempnitatem Pf, sollempnitatem ceterz

85 ymbrem WE! PfO Pa

aecclesiasticam V R, ecclesiasticum A

86

sonitu] soni 4 tunc] sic C Pa diffundat RJO C Pa 87 septimum mensem |, septimi menses 4 festa] manifesta W tota] et totam C Pz

88 sanctitate] sanctitatem Pf]O C Pa, refert praemit. C Pa Pf, annorum

W

annum] annus /O, quo nouam sententiam incipiunt 90

obligationis]

congregationis

quinquagensimum 4 2^ manus

4

91

septimanas]

acr

E!

e

(6

96 numerus]

ARJOCPa,

septenarios

—— iubeleus V A], iubileus E! ceterique

totus

95 ut 1^] om. E!JO

si zd.

A

C Pa

ed., totum

et docu-

an legendum pauperi ... diuiti? cett. codd.

septimplicatus]

septemplicatur Pf, 7'"5 E!

E'

92

immo monumenta] A4 nocumenta W 1^ ymo

93/94 documenta zigze rumpantur] monumenta

menta comparantur E!

89

nexos A, nexusque C Pa

plinitudinem A4 95 documenta] monimenta C Pa franc, immonumenta V, in monumenta R, ymo

monumenta 2^

annos] annuas

septimum] Z4 C Pz, septenario E!, septimanas re//gui

totus

VW]

diuitis /rggsp.

2, septemplicatus

97 tantum] totum

VRE!

et

ueniae] et om. W, sup. lin. O septemplicatus PfO C Pa 98 septies om. W. adferre] ferre Pf] O, conferre C Pa 99 aestimet] extimet E!, aduertat IPod

auertat / — adiutor VRE! . cessabunt E!

575

SERMO CXXXIX, 8

843

100 Contractus et debiti, tunc uere abolebitur tota conditio seruitutis, tunc illa, illa ueniet sine fine libertas, tunc aeternus ager ulcturis

semper remeabit. Veniet, ueniet remissio tunc uera, quando abolebitur etiam necessitas ipsa peccandi, quando pereunte inmunditia mundus uere iam uocabitur mundus, quando redeunte uita mors 105 non erit, quando regnante Christo diabolus iam peribit. Orate, fratres, ut et nobis dominus augeat fidem, quatenus haec credere

et tenere possimus.

104 mundus uocabitur mundus] lusus uerborum Augustino carus ; uide eius

sermm. 1os, vi, 8 (PL 38, 622) ; 283, ii, 1 (PL 38, 1286), etc. Cf. serm. CLXVII Petri, lin. 6x. 105/106 orate, fratres] cf. serm. XXXVI, ad lin. 118.

100 uero O

corditioJ 1^ manus

101 illa seme/ W franc.

uicturis] A4C Pa, uicturus reliqui codd. ed.

semel E! diabulus A

ueniit Z4

102 remanebit E!

ueniet

103 in munditia / — 104 iam om. E! — 105 dyabolus WE! Pf, 106 ut et] et om. A

dominus nobis zrazsp. E!

E!, qua tenus W, quatinus franc. — haec]hae V, bona add.

quatenus] oz.

RWEPfJO

107

et tenere] et om. V W J O C Pa, tenere om. A, uidere praemit. ] Oed., et uidere add. DA possimus] Per Christum dominum nostrum add. A, Amen. Explicit deo gratias add. E!

CXL-CLIV MONITVM Praeter ea, quae ad singulos hosce tractatus natalitios, qui proprium monitum

habent

(omnes

uidelicet, exceptis CXL

generalia praemittenda esse putaui. Sermonibus CXL ter, CXLIII, CLI

et CXLI), et

fortasse

notantur,

hic quaedam

CXLVIII

testes

adsunt

traditionis praefelicianae ("augustinianae"'), a traditione Seuerianea diuersae, cuius primus testis codex V/a est. Non omnes tractatus natalitii traditionis Seuerianeae testes habent. Sermones CXL, CXLI, CXLIV, CXLVII, CLIII et CLIV non nisi a codicibus Collectionis Felicianae uel ab aliis ab ea proditis

traditi sunt. Codex Berolinensis (Deutsche Staatsbibliothek) Ms. theol. lat. fol. 269 (Ber.), homiliarius Haffligemensis, postea Lacensis, saeculi XII, septem sermones Petri continet, scilicec CXLVIII, CXLIX, CXLVI, CLIV, CLII, CL atque CXLII, isto ordine, sed contionibus sacris aliorum auctorum permixtos. Horum sermonum tres saltem, CXLVI, CXLVIII et CLII, plane Seueriano episcopo

adsignat homiliarius Ber., dum alii tractatus Petri ibi anonymi habentur (aliqui tamen post Seuerianeos), unum autem ex eis sancto Augustino codex ascribit (CXLII) (cf. Los sermones, p. 3o s.). Quae fuit compilatori Haffligemensi Seuerianea fons nescimus. Nemo uero sit qui dicat Ber. purum esse testem traditionis Seuerianeae. Sermone praecipue CXLVI codex Ber. aliis codicibus familiae Seuerianeae maxime accedit. Nihilo minus ego codicem Ber. potius

inter testes Felicianos (francos) adnumerarem ; ipse tamen, quamquam

non

semper, a quoddam fonte Seuerianeo contaminatus est. Vndenam, nisi a Collectione Feliciana, Ber. sermonem spurium CXLIX hausisset ? Videtur mihi, quod monachus Haffligemensis, qui procul dubio exemplar Collectionis Felicianae prae manibus habuit, hos sermones Petri alibi ut tractatus sancti Seueriani episcopi inuenit, unde et tituli apud Ber,, contiones Rauennatis Seueriano adsignantes. Exemplar aut exemplaria Feliciana (franc.), quibus

librarius codicis Ber. usus est, adfinitatem cum codice A (de quo iterum inferius) habebant (uide praesertim apparatus sermonum CXLIX et CL); quaedam autem lectiones uariantes euocare uidentur etiam archetypum codicum P4et Pe,

de quibus etiam infra. Quicquid est, monachus Haffligemensis, qui codicem Ber. exscripsit,

sermones

Chrysologi,

et

si non

semper,

saepissime

in deterius

mutauit, uariationes inducendo, uel multa omittendo, aliquando etiam uerba ex propriis addendo, ita ut codex Ber. prauus testis euasit.

Inter testes traditione

Felicianos

Seuerianea,

codex

non

W, Vindobonensis

tantum

sermonibus

3759,

natalitiis,

est qui magis a sed

etiam

aliis,

contaminatus comparet. Vindobonensis liber manuscriptus cum praedicto codice A in multis concordat. Hic Cantabrigiensis Collegii Sanctissimae

Trinitatis codex B. 5. 32. saeculi XII (de quo apud Los sermones, p. 55), qui foll. 44-69 sequentes sermones isto ordine praebet: CXLVIII, CXLIX, CLIV, CLII, CLIII, CL et CLI, testis praestans est traditionis francae. Super libro manuscripto saeculi XIII PZ seu codice Parisino, Bibliothecae Nationalis, Lat. 2319, ex quo probabiliter Pe seu Parisinus 2320, eiusdem aetatis,

qui foll. 135*-168 (Pdl) et 27-37 (Pe) praeter seriem sermonum paschalium Petri Rauennatis tractatus quoque

natalitios CXL-CXLIV

eiusdem continent, uide

introductionis p. xxvi et monitum generale in sermones LXXIII-LXXXIV. Vterque codex ad familiam testium francorum pertinet. Codex Pe erat olim monasterii

Fulcardi

Montis

(Foucarmont),

prope

Rotomagum.

-

Saeculo

autem XII capitulo cathedrali Audomarensi legendarii uolumen in usu erat,

MONITVM

CXL-CLIV

845

hodie deperditum, in quo sermones CXL-CXLIII Petri, anonymi ut uidetur, pro

solemnitatibus beatae Mariae descripti erant (cf. F. DOLBEAU, Le tome perdu du légendier de Saint- Omer. reconstitué grace aux

Collectanea

Bollandiana,

apud

sermonum

natalitiorum

Petri

Analecta Bollandiana 95, 1975, 371). Paschasius

Radbertus

(Rad.)

multa

loca

Rauennatis transcripsit, non solum autem in Exposztzone in Mattbaeum, sed etiam, uti singulis in monitis animaduertitur, in opere Departu uirginis, et praesertim in

famosissima epistola illa quae falso nomen sancti Hieronymi praefert, incipienti uerbis Cogztis me. Loca sermonum in hac epistola a RaZ. exscripta indicat A. RiPBERGER, Der Pseudo- Hieronymus- Brief IX "Cogitis me", ein erster marianischer

Traktat des Mittelalters von Paschasius Radbert (Friburgi Helvetiae, MCMLXII), PP- 65. 69, 70, 71, 72, 73, 82, 85, 96, 98 et 105 (p. 7o, $ 27, lin. z, lege Sermo 143 ; item 8 28, lin. elegendum est Sermo 143 ; p. 72, 8 3x, lin. 3, legatur PL 52, 580 A, et$32, lin. 1 eadem pagina lege Sermo 140). Vbiautem in monitis ad singulos sermones nihil

aliud dicitur, nota Ra. in apparatu critico Exposztionem in Matthaeum designat. Fere numquam multum inseruit Paschasius ad textum Chrysologi emendandum, quia persaepe a Petro degreditur et ex libidine textum inmutat, ac simpliciorem reddit, atque loca difficiliora, id est, ea quae nobis in indagine critica maioris sunt momenti, utpote iam suo tempore male tradita, deuitat. Non igitur nisi raro

lectiones RaZ. consignaui. De successione chronologica horum sermonum egi apud Los sermones, pp. 272275 (paulo aliter SoTTOCORNOLA, pp. 114-122). Sermones extrauagantes olim IV et VI ideo post CXL, ut CXL bis et CXL ter, collocaui, quia fortasse CXL bis contio est, quam Petrus in fine sermonis CXL promisit; sermo autem CXL ter continuatio esse potest expositionis, quae sermone CXL bis coepit (cf. Los sermones, p. 274). Cum uero sermo olim extrauagans III nullam rationem chronologicam cum aliis sermonibus eiusdem seriei habere uideatur, eum in fine seriei, post CXLVIII, posui. Insertio sermonum extrauagantium IV et VI post CXL poposcit mutationes quasdam in titulis, quos habent sermones in Collectione Feliciana et qui a me communiter adhibentur. Ceterum inscriptiones de adnuntiatione primus, secundus,

etc. neque originales neque semper uerae sunt, cum ex. gr. sermo CXLI de adnuntiatione tractatus non sit.

Comparationes

multiplices sermonum

inter se, quas in apparatu fontium

inuenies, hoc sibi propununt, ut genuinitas orationum

magis eluceat.

pu

SERMO CXL DE ADNVNTIATIONE

DOMINI

1. Satis modo sit oculorum nostrorum pura acies, ut possit diuini ortus intendere claritatem. Nam si nascentis iubar solis oculorum nostrorum uix suffert sanitas tota uel puritas, quanta interni uisus est praeparanda sinceritas, ut splendorem sui ferre possit orientis et radiantis auctoris! 2. In sexto autem mense missus est, inquit, angelus Gabriel in

ciuitatem Galilaeae, cui nomen Nazareth, ad uirginem desponsatam IO

uiro, cui nomen

erat Ioseph. Locum, tempus, personam sanctus

euangelista designat, ut relationis ueritas manifestis ipsarum rerum comprobetur indiciis. Mzssus est angelus ad uirginem desponsatam. Ad uirginem deus aligerum petitorem mittit. Nam dat arram, dotem I5

suscipit, qui fert gratiam, fidem refert, et tradit

munera uirtutis, qui mox uirginel consensus resoluat sponsionem. Peruolat ad sponsam festinus interpres, ut a dei sponsa humanae

35/4 ... claritatem] cf. serm. CXIL, linn 59/61. ad lin. 6.

8/10 Luc. z, 26-27.

12/13

ibid.

— 4ortus] cf. serm. CXLVI, 13 aligerum] cf. serm. II, lin.

26. 15 munera uirtutis] cf. serm. CXLIII, lin. 37. 16 peruolat] cf. serm. II, lin. 26. interpres] cf. sermm. CXLIII, lin. 18; CXLVIII, lin. 47.

Codd.: VR W, PfPz (qui ob defectum codicis - uide introductionis p. XXV s.nonnisi ultima uerba huius sermonis habet, inde a zerris caelis gloriam circa finem

capitis 6, lin. 55) P2/O C Pa

Inscriptio: domini]

V C Pa, dominica Pd, om. cett.

super lucam a442. P4

Pf Pd C Pa praemit. sermoni initium euangelicae lectionis: In illo tempore (in usque tempore om. C Pa): Missus est angelus gabriel (gabrihel PZ) a deo in ciuitatem galileae, cui nomen nazareth (nazaret P2), ad uirginem desponsatam uiro, cui nomen erat ioseph de domo dauid (de ugue dauid om. Pa), et nomen

uirginis maria

solus Pf euangelium prosequitur: Et ingressus ad eam ait: Aue

gratia plena, dominus tecum. Et reliqua Pd addit post euangelium alteram inscripttonem ; Incipit sermo sancti petri episcopi, de eadem lectione 5aciens

J1* manus —— possintJOC Pa 5 sanitas] nostra a4.J et del. quanta] sit add. Pf et exp. 7 radicantis Pf 1^ manus, radientis O — 8 gabrihel Pf] — 9 galiléé PZ

nazaret R C Pa

disponsataJ hic ( 1" manus) unus

10locus V

1^ manus 12 est in marg. V 1" manus, quae add. inquid 13 petitorem] peritorem C Pa, portitorem JO ed., portatorem V 2^ manus sup. lin. mittit petitorem /ran:p. Pf 1! — nam dat] mandat JOC Pa, non dat PA 14 arram] V 1? (et 27 manus) R, arras cett. V 1* manus, trahit W

Mita (PL adn. e)

suscipit] sponsionem 244. O et exp.

tradidit

15 resoluit Pf]O ed., referat V 27 manus vecensior, resignat

sponsionem] passionem R

16 ad dei sponsam O

SERMO CXL, 2-5

20

847

disponsationis arceat et suspendat affectum, neque auferat ab Ioseph uirginem, sed reddat Christo, cui est in utero pignerata cum fieret. Christus ergo suam sponsam recipit, non praeripit alienam, nec separationem facit, quando suam sibi totam iungit in uno corpore creaturam. Sed quid egerit angelus audiamus. 3. Ingressus ad eam dicit: Haue, gratia plena, dominus tecum. In hac uoce oblatio est, oblatio muneris, non simplex salutationis officium. Haue, hoc est, accipe gratiam; ne trepides, ne sis sollicita

25

de natura. Plena, quia in aliis gratia, in te tota gratiae pariter ueniet plenitudo. Dominus tecum. Quid est in te dominus ? Quia ad te non uisitandi studio uenit, sed in te nouo nascendi inlabitur sacramento.

4. Adiecit congrue: Benedicta tu in mulieribus. Quia in quibus 30

Eua maledicta puniebat uiscera, nunc in illis gaudet, honoratur,

suspicitur Maria benedicta. Et facta est uere nunc mater uiuentium per gratiam, quae erat ante mater morientium per naturam. 5. Quae cum audisset, turbata est in sermone eius. Quid est quod personam uidet, et de sermone turbatur ? Quia uenerat angelus

26 Quid est in te dominus? Die Fassung bei W Quid est ? In te est dominus und qui anstatt quia bei franc. náhern sich vielleicht der ursprünglichen Form des Textes an.

18 pignerata] cf. serm. CXLIII, lin. 35.

accipe] iterum serm. CXLIII, lin. 36.

22 DLuc21,28:

24 haue hoc est

26 plenitudo] cf. serm. CXLIII, lin. 42.

27 inlabitur] cf. sermm. CXLIII, lin. 47; CXLV, lin. 64. 31 mater uiuentium] cf. Gen. 3, 20. 3330631129:

29 Luc. rz, 28.

17 disponsationis] serzpsz, dispositionis V 1^ manus (disponsitionis 2^) R W Pf Pa 1^, desponsationis J O C Pa 2' ed. 17/18aiosephW 18inutero] in ex emend. 2^ manus V — pignorata R WPfJOPAV 2^ manus — 19 recepit]O

20 quando] qui deo (2) V 1" manus

— sibitotam] subito tam Pf PZ, subito

tantam O, subito tam tam (tamtam 2^)J, tam subito C Pa coniungit Pf PZ 22 dixit W haue] V (cf. seq.), aue reliqui 23 oblatio 2^] om. W 24 haue] V W] 1* manus, aue cett.

25 gratia] grata V 1^ R

gratiae om. V C Pa

26 quid] quod V 1^ manus franc. est rep. W post te (Quid est? In te est dominus) (cf. comment.) quia]quiframe. —— 27 sed sup. lin. 2? manus antiqua V te up. lin. Pf — 29 tuom. R in mulieribus] inter mulieres W Pf]O C Pa in quibus] inoz. W —— 30aeua V puniebat maledicta razsp. PA 1^ — in om.JOC Pa in illis nunc zransp. Pd 31 suscipitur C Pa mater nunc transp.] — 32quaeerat ante mater morientium] W Pf] O, om. V, quae mater ante erat V 2^ manus (erat] extitit V 3^ antiqua manus), morientium R, quae erat ante mater uiuentium P4 C Pa 34 uidit V 1^ manus (ortbogr.) R

848 35

40

SERMO CXL, 5-6

blandus in specie, fortis in bello; mitis in habitu, sermone terribilis; humana praeferens, diuina repromittens. Vnde et uirginem, quam leuiter uisus sollicitauerat, nimium turbauit auditus, et

quam missi praesentia parum mouerat, concussit toto pondere mittentis auctoritas. Et quid plura? Mox sentit in se supernum suscipi iudicem, ubi ante iam caelestem uidit et contemplata est metatorem. Quamuis enim blando motu, affectu pio, uirginem sibi deus

in matrem,

sibi uerteret

seruam

dominus

in parentem,

turbata sunt tamen uiscera, mens refugit, ipsa est tremefacta conditio, cum deus, quem tota creatura non capit, totum se intra 45

pectus recepit et condidit humanum. 6. Et cogilabat, ait, wirgo quae esset ista salutatio. Aduertat uestra caritas, ut diximus, consensisse uirginem salutationi non uerborum fuisse, sed rerum, et uocem fuisse non communis obse-

50

quii, sed supernae uim totam fuisse uirtutis. Cogitat ergo uirgo, quia cito respondere est facilitatis humanae, cogitare uero ponderis est maximi et iudicii permaturi. Quantus sit deus satis ignorat ille, qui huius uirginis mentem non stupet, animum non miratur. Pauet caelum, tremunt angeli, creatura non sustinet, natura non sufficit, et una puellula sic deum in sui pectoris capit, recipit,

55

oblectat hospitio, ut pacem terris, caelis gloriam, salutem perditis, uitam mortuis, terrenis cum caelestibus parentelam, ipsius dei cum carne commercium, pro ipsa domo exigat pensionem, pro ipso

41 metatorem] cf. serm. XCI, ad lin. 63. 44 ... non capit] cf. serm. CXLIII, lin. 63. 45 pectus] cf. serm. CXLIII, ad lin. 7o 46 Luc. r, 29. 57 commercium] cf. sermm. LXXII, lin. 35; CXLII, lin. xz; CXLIII, lin. x1 ;

CLVI, lin. 52; CLX, lin. 19; HERZ, p. 139.

35 in habitu] in oz. C Pa PfPd

36 proferens W ed.

38 praesentia] / O, praesentiam cett. cod.

37 leniter O 39 sensit C Pa

uisu 40

suscipit/O —— 41/42 deus sibi transp. Pf — 42 seruansJ 1" manus O (qui post seruans

Znterpungit)

sibi

om.

CPa

dominus

uerteret

;ransp. franc.

dominus sap. Jin. W — 43 tamen sunt transp. W —— treme facta JO 44 cum] quum O (4zi bic, ut J, nouam sententiam inchoat) quem] tam a4. O totus W — 45 recipit V 2^ manus RJO condit R 27 manus — 46 uirgo] ergo W 47 uestra] corda praemit. O salutationis / 1^ manus O, salutationem W] 2" manus CPa — 47/48uerborum non transp. W.— 49 fuisse] V del.,om.Pd ^ cogitate Pd, cogitet CPa —— uirgoom. PfPd 50 facillitatis W, facilitas R, facultatis O

incipit quod codicis Pz superest

ipsa 444€ pensionem oz. Pd pensione / ipso] ipsius

52 stupet] et 242. C Pa

55 inter pacem et terris

56 parentela R, & (?) add. O et eradit

ipsajipsius PÉPz VW P/JO

57 pro

^ domu V 1", domus P/JO

577

SERMO CXL, 6-7

849

utero mercedem conquirat, et impleat illud prophetae: Ecce haereditas domini filii merces fructus uentris. 6o 7. Sed iam se concludat sermo, ut de partu uirginis donante deo et indulgente tempore gratius proloquamur.

58/59 Ps. 126, 3 (cf. Ambrosii Exp. in Lucam, Il, 24: CC XIV, p. 41; HERZ, p. 115). 60/61 cf. Los sermones, p. 273 s. uel monitum in sermm. CXL-CLIV.

58 uteri

V W Pf

mercis V/ 2^ manus O

61 indulgenti V 2* manus v

tempore] et praemit. V (ettépore 1^ manus) R sermo primus ad. Pd

proloquamur] Explicit

CXL bis MONITVM Vide generale monitum ante sermonem CXL. De genuinitate cf. Los sermones, pp. 327-334.

Post A. B. CArLLAU & B. SaiNT-Yvzs, Sancti Aurelii Augustini Hipponensis episcopi operum pars IV. Opera oratoria. Classis VI: sermones inediti (Parisiis, MDCCCXXXVI) pp. 103-105, ipse orationem euulgaui apud Los sermones, pp. 455-456, ex uno codice Casinensi 12, pp. 14-15, XI saeculi, de quo etiam in monitu ante sermonem

CXLVIII

bis. Suspicabar

conclusionem

tractatus, fortasse a

uerbis Iz praesepio denique ponitur ad finem usque, ab alio additam esse, quia

genuinum Chrysologum mihi minus referre uidebatur. At BIELER, p. 175 s., haec quoque nouissima dictionis uerba Petro adiudicanda esse putat.

SERMO CXL bis (extrauagans IV)

IN NATIVITATE DOMINI 1. Cum uirgineus partus et nascentis Christi diu mysterium perscrutamur, tandem meruimus ad sacra ortus eius peruenire cunabula; quae nobis hodie sic euangelico demonstrantur eloquio; Factum est, inquit, /n diebus illis, exiit edictum a Caesare Augusto, ut profiteretur unuersus orbis terrae. Haec professio prima facta est. Christo nascente uniuersus profitetur orbis, quia census Caesari, professio debetur auctori. In nummo est imago Caesaris, in IO

homine est imago dei. Profitetur itaque orbis, ut similitudo regis formetur in nummo, et imago dei reformetur in homine ; ac sic reddatur nummus Caesari, ut homo deo, et impleatur illud, quod a

I5

domino dictum est: Reddite quae sunt Caesaris Caesari, et quae dei sunt deo. 2. Haec professio, inquit, prima facta est. Pria mysterio, non tempore ;merito, non ordine; non descriptione, sed fide. Nam cum

longe ante orbis terrae romanis censibus subiaceret, quomodo nunc primum profiteri orbis dicitur uniuersus, nisi quia mystice 20

diuina praenuntiantur humanis ? 3. Ascendit itaque et Ioseph, ut profiteretur cum Maria uxore sibi desponsata. Bene ascendit, quia semper ad diuina sublimis habetur ascensus. Ascendit, ut profiteretur se sponsum esse, non coniugem; custodem, non maritum; datum ad obsequium germinis, non ad copulam genitricis; diuinam esse in utero sobolem, non

25

humanam. Ascendit et Maria, ut profiteretur se plus famulam quam parentem ; habere se conceptus indicia, conscientiam tamen non habere; portare diuinum munus, non pondus humanum ; quia quando genitricis uirginitas permanet, germen percreditur et probatur auctoris. 4. Et cum esset ibi, impleti sunt dies ut pareret. Hoc est, impleti

5 uirgineus partus] cf. serm. CXLVI, adlin.4. ^ 3/5 cf. serm. XCII, 1 et 7. 4 perscrutamur] cf. serm. CXLV, adlin.ror ^ ortus]cf.serm. CXLVI, ad lin. 6. 6/7 Luc. 2, 172. 13/14 Matth. 22, 21. 15206322: 20/21 EuogoxAtetts.

CLXXV, lin. 39.

25 custodem] cf. sermm. CXL ter, lin. 24; CXLV, lin. 26;

non maritum] cf. sermm. CXL ter, lin. 39; CLXXV, ad lin.

41. 26 ... conscientiam] cf. sermm. CXL ter, lin. 12; CXLI, lin. 25 ;CXLV, lin. 61; CXLVI, lin. 27; CLXXV, lin. 42. 50 Luc. 2, 6.

Cod. Casin. 12

Titulus : alius XII cod. ; antecedens in codice sermo In natiuitate domini Zzseribztur

4 perscrutatur 1^ zamus

26 indicia] inscia cod.

^ 5 demonstratur 1^ manus

18 mysticae cod.

852

SERMO CXL bis, 4-5

sunt dies magis saecularium temporum quam dierum ; audi apostolum: Postquam uenit plenitudo temporum, misit deus filium suum, ut infantiam mundi caperet. Hinc est quod primus homo mandati pondere grauatus occumbit. Hinc est quod Noe posteri25 tas, dum

caeli alta petit, corruit, et fragmentis

est contrita

linguarum. Hinc est quod Iudaicus populus, dum legis sarcinam

ferre non sufficit, pronum se dedit ad terram, et maluit iumentis

insipientibus comparari, quam cum legis inscitia coaequari. Merito ergo auctor temporum mundi tempus expectat, et erudiri 40 saeculum longa aetate permittit, ut maturior mundus restauratorem suum uel sero reciperet, qui ante rudis suum capere non ualuit creatorem.

45

5. Impleti sunt dies ut pareret, et peperit filium, et bannis eum inuoluit, et bosuit in praesepio. Qui claudit orbem, utero clauditur; naturae auctor nascitur; fit hominum primogenitus hominum creator et temporum; thesaurus caeli tegitur paupertate pannorum ; uibrator fulminum infantiae dat uagitum; iacet in praesepio, cui omnis subiacet creatura. Homo, ne sentis quis te persequitur, ut te reuocet Christus? Intrat uterum, ut utero te reformet ;

So nascitur, ut ad immortalitatem faciat te renasci; fit primogenitus,

55

ut te diuini generis praestet esse consortem. Hinc est quod Christus in praesepio ponitur, et ante ipsa ora exponitur iumentorum, ut creatorem suum uelut odorem sentirent. In praesepio denique ponitur, ut quod propheta dixit, confirmaretur: Agnowuit bos possessorem suum, et asinus praesepe domini sui. Et idem psalmigraphus: Homines et iumenta saluos facies, domine. Vocantur enim homines iumenta, quibus dicit Christus: T'o//tte tugum meum super uos, quia suaue est; et onus meum, quia leue est.

52/33 Gal.4,4. — 34... occumbit] cf. Gen. 3, 6. — 35/36 ... linguarum] cf. Gen. r1, 1-9. 37/38 ... comparari] cf. Ps. 48, 13. 45/44 Luc. 2, 6-7. 45 naturae auctor nascitur] cf. serm. CXLIII, ad lin. xo6. 47 uibrator fulminum infantiae dat uagitum] cf. serm. CXLIV, lin. 6; loca parallela antiqua

collegi apud lacebat in praesepio et fulgebat in caelo. Un estudio sobre fuentes patrísticas de textos litárgicos, in Eulogia. Miscellanea liturgica (Studia Anselmiana, 68: Romae,

MCMLXXIX)

pp. 267-275.

— 47/48 cf. serm. LXIX, linn. 45/48.

reformet ... faciat te renasci] cf. sermm. CXVII, lin. 52; CXLIII, lin. 8r.

consortem] cf. serm. L, ad lin. 28. CLVT, lin. 99 s. 56!PS33727 Matth. rz, 29 et 3o.

58 quia 1^] sup. Jin.

49/50 51

54/55 Is. 1, 3. Cf. sermm. CXLI, lin. 46. ; 57 ... iumenta] cf. serm. CXLI, 4. 57/58

CXL

ter

MONITVM De Petro Chrysologo

auctore

cf. DE BRUYNE,

pp. 365-368; Los sermones,

PpP- 338-340. Vide monitum generale ante sermonem CXL. Post monachos Benedictinos Congregationis Sancti Mauri aliasque ueteres editiones contionem ipse euulgaui ex codicibus Vaticanis Latinis 5758 et 4951 apud Los sermones, pp. 461-464. Codex Vatic. Lat. 4951 ipse est, qui sermones LXXXV bis et LXXXV ter solus, quantum scio, seruauit, qui etiam foll. 198-199, sub Iohannis episcopi nomine, ex Homiliario Pauli Diaconi sumptum, sermo-

nem CXXVII Petri Rauennatis adfert. Benedictini monachi textum de "codicibus Corbeiensibus optimae notae ac vetustissimis" (cf. locum Bez. infra cit., col. 1525) hauriunt, de quibus egit

CvRILLUS LAMBOT, Les manuscrits des sermons de saint Augustin utilisés par les Maurtistes, apud Mélanges Joseph De Ghellinck, S. J., tom. I (Gemblaci, MCMLI) pP- 251-263, praesertim p. 253. Huic nostrae editioni parandae nouum testem, hucusque non adhibitum, mihi

conferre licuit, Mellicensis uidelicet monasterii (in Austria) codicem 218, recentioris quidem aetatis, cuius lectiones uariantes exscripsi, quamuis Mellicensis non multum conferat ad textum castigandum ; contuli tamen, quia testes

manuscripti istius orationis rari sunt. Emendationes, induxerunt,

quas ex propriis contra

nescio.

Mellicensis

codex

suos codices

interdum

Benedictini editores

uerba transponit. Nonnum-

quam Vat. Lat. 4951 et Benedictini consentiunt, nonnumquam uero codices Vaticanus et Mellicensis, saepius autem Mellicensis et Benedictini, cum quibus praedictus codex Vaticanus 4951 certam adfinitatem habet. At testimonium ueteris manusscripti Vatic. Lat. 5758 indubitanter omnibus aliis praestantior. Codice Vatic. Lat. 5758 sermoni V: bodie a me possit adiunctum est commentariolum de fuga domini in Aegyptum, quod Dom. DoNATIANUS DE BRUYNE, p. 364, primus in lucem emisit atque Chrysologo adiudicandum esse putauit. Hanc sententiam reicere conatus sum (quam falso SOTTOCORNOLA, p. 131, contrarium de me adserit!) articulo Sobre un sermón de Epifanía yun fragmento de sermón de Navidad atribuidos erréneamente a san Pedro Crisólogo, apud Ephemerides

Liturgicae 67 (1953) 129-137 (praecipue 135-137); nihil enim in praedicto fragmento ingenium Chrysol ogi refert, sed opus fortasse est librarii, qui codicem Vaticanum, de quo iam saepe (cf. introductionis pp. xiv-xvii), in monasterio Bobiensi descripsit. Fragmentum de fuga domini denuo ad calcem apparatus critici euulgo, textu ita diuiso prout in ipso codice apparet. Notatu

autem dignum est fragmentum ab antecedenti genuina Petri homilia, de qua nunc, iam in ipso codice aliquantulum separatum exstare.

Va Vg

codex Vaticanus Latinus 5758, pp. 16-19, saeculi VI uel VII. codex Vaticanus Latinus 4951, fol. 12-12", saeculi XII.

Ben.

S. Aurelii Augustini Hipponensis episcopi operum tomus V, opera et studio Monachorum Ordinis S. Benedicti e Congregatione S. Mauri

Meal.

codex Mellicensis 218, fol. 66-66", saeculi XV.

(Parisiis, MDCLXXXIII),

col. 225 s. — PL 39, 1922.

SERMO CXL ter (extrauagans VI)

DE NATALE DOMINI «SECVNDVS» 1. Vt hodie a me possit, fratres, maiestas natiuitatis dominicae

VA

IO

praedicari, per uos mihi a domino facultas est inpetranda, quatenus ipse uerbum in ore sui constituat sacerdotis, nec nostr! oris dedignetur officium, qui nostrae carnis hodie dignatus est inire commercium. Non enim, fratres, ineffabile diuinae generationis contendimus aperire mysterium, sed nostrae salutis magnum et mirabile gestimus gaudium nuntiare, sicut dixit angelus: Ecce adnuntio uobis gaudium magnum, quod est omni populo. Nullum hodie, fratres, conceptus nullum terreat partus. Vbi enim uirgini-

tas concipit, integritas parit, dei est uirtus conscia, non uoluptas. Audi angelum dicentem: Spiritus domini superueniet 1n te, et uirtus altissimi obumbrabit tibi. Hodie, fratres, non inchoauit deitas, sed innouatur ;hodie natus est non sibi Christus, sed mihi.

I5 humanitas

Accedite ergo ad ewm et inluminamini, et uultus uestri non erubescent ; quia hodie in sole posuit, sicut dixit propheta, tabernaculum suum. 2. Diuinum est, fratres, quod geritur, non humanum. Num-

6/7 .. inire commercium]

iterum serm. CXLVII, lin. 4.

mysterium] iterum serm. CLIII, lin. 3. conscia]

cf. sermm.

CXL

13/14 Luc. 1, 35. 33, 6.

17/18 Ps. 18, 6.

9/10 Luc. 2, 1o.

bis, ad lin. 26; CXLIV,

8 ... aperire

12 .. uirtus

lin. 20; CXLVI,

15 ... sed mihi] cf. serm. CXLIV, ad lin. 92 s.

lin. 27.

16 Ps.

19 ... non humanum] cf. sermm. CXLVIII, lin. 7 ;

GPEILDApDcEE

Codd.: VaVQ Me. Ben.

Inscriptio ex Ben.; De natale domini

et de eo quod fugit in aegyptum Va

propter fragmentum in fine istius contionis boc codice additum; Vnde supra (scl. de natiuitate domini) V, cuzus in marg. quidam add.: * februario 1620, sed et alia manus eiusdem aetatis adicit: Sancti Augustini sermo uigesimus ;Sermo sancti

augustini episcopi Me. 3 possit a me /ransp. Mel. fratres] karissimi add. VQ Ben. Mal. 4 est a domino facultas transp. Mel. impetrata Vg 5 uerbum] suum add. Mel. et om. sui zn seq. suo VaVQ sacerdotis Va 2^ manus Ben., sacerdoti Va 1^ manus V à Mel. 7 fratres] karissimi aZZ. Va sap. Im. ineffabilem Va 1^ manus — 8 salutis nostrae transp. Mel. — 9 gestimus] gentibus Vg 10 est] Va,eritceter — 12 concepit Va (ortbogr.) Mel. 1" manus 135 domini] sanctus Me. Ben., fortasse recte

15 innouatur] inchoatur MZ., om. V B Ben.

14 inchoauit] inchoatur Bez.

est Christus sed michi non sibi

transp. Mel. mihi] nobis Va sz. ras. l6adeumom.Va uester VQ Mal. erubescat V/B, erubescet Me. 17 posuit in sole ;razsp. Mel. — sicut] ut Mel. 19 fratres] karissimi eZ. Mel. Ben.

SERMO 20

CXL ter, 2

855

quam est nuda uirginitas, quae aeterno pudoris sui uelamine decoratur. Ad domicilium castitatis angelus metator aduenit, ut regi aulam, deo templum, et caelesti sponso thalamum praepararet. Nascente enim domino non est ablata, sed consecrata uirginitas, quae ipsa sponsum sui genuit pudoris, ipsa custodem. PraeMaria fidele seruitium; feta, sed uirgo; uirgo, sed mater; sterelitate enim caruit, non pudore. Adstat sanctitas, sinceritas, pudicitia, castitas, integritas, fides, et omnes simul adfuere uirtu-

25 bet

tes, ut intrepida famula suo utero portaret auctorem, et caelestem paritura uirtutem, sexus sui uictrix, dolorem gemitumque nesci30

2»

ret. Beata fecunditas, quae et honorem adquisiuit maternum, et

castitatis praemium non amisit. Non ergo dedignatur inhabitare, quod est figurare dignatus ; nec indignatur in se carnem contingere, quod caelesti manu ante contrectauit in puluere. Venit ad faciem tuam, o homo, quia tu ad eius faciem peruenire non poteras; et qui erat inuisibilis, factus est pro tua redemptione uisibilis. Venit a tuis patribus postulatus. Audi uocem clamantis: Ostende faciem tuam, et salui erimus. Adstat testis innocentiae, adsertor pudoris, nec amisisse dolet sponsam, sed gloriatur agnouisse se dominum;

40

sequitur non ut maritus, sed ut famulus, et

obsequium se ei gaudet impendere, cui conspicit omnes angelos deseruire. 21 metator] cf. serm. CXL, ad lin. 4x. 24 custodem] cf. serm. CXL bis, ad lin. 23. 26/27 cf. serm. CXLVI, lin. 8o s. 35 ... puluere] cf. Gen. 2, 7. 36 ... uisibilis] cf. serm. L, ad lin. 4. AIPSOTO 4: testis innocentiae] cf. sermm. CXLIV, lin. 22; CXLV, lin. 25 s.; CLXXV, lin. 38. pudoris] cf. serm. CLXXV, lin. 46; testis pudoris adhibetur:

38 adsertor Ambrosius,

Exp. in Luc., II, 2 (CC XIV, p. az, lin. 28) ; uide Augustini serm. 225, 2 (PL 38, 1096). 39 non ... maritus] cf. serm. CXL bis, ad lin. 23. 41 ... deseruire] ciaiiucqox x2

20 est] enim eZ. Mel.

— 20/21aeterno usque decoratur] aeterno pudore sui

decoratur V B, in aeterno pudore suo decoratur Bez. ;uxta cod. Corbeiense unum, in altero autem Corbeiense :tegmine pudoris se decorauit ; aeterno pudoris sui honore decoratur Mel. et edd. uett., ut animaduertitur apud Ben. 21 metator] mediator

VQ Mel. Ben., sed angelus ad Mariam uirginem missus metator a Chrysologo sermone quoque CXL, lin. 41 (cf. adnotationem ibi) uocatur 22 regi] -gi szp. ras. Va deo] regi M.

praepararet] Va, procuraret ceter;

24 quae] quia Va 2*

manus genuit sui transp. Mel. Ben. custodem] custodi Me. Bez., qui ipsa custodire V p 25 Maria om. VB Mel. Ben. (ipsa custodi praebet fidele seruitium )

om. Mel.

26 sterelitate] scripsz, sterelitatem Va, sterilitate re//g2;

27 pudicitia] -ti- sup. iz. Va —— 28suiuteri Bez.

31dedignetur VB — 32 indignatur] indignetur V B, dedignatur Me.

quod] quo Va, quam VQ Bes.

— 35estom. VB Me.

enim

— 29 nesciuit Va 33

— 36partibus VB — 37

adstat] ioseph a4. sup. lin. VB — 38 amisisse] se add. Mel. fortassebene — dolet om. Va Mel. spossam Va 1^ manus, sponsumVQ — sed] -d sup. ras. Va 38/39 se agnouisse transp. V Ben. 39 se om. Mel. dominum] dominam MeL, deum V. — 40 ei se transp. Mel.

856

45

SERMO CXL ter,:3

3. Nascens ergo Christus non inuenit in diuersorio locum, per quem omnis creatus est locus; et uelut peregrinus nascitur, qui totius orbis est dominus, ut nos caelestis patriae faceret esse municipes. Pannis obuoluitur, ut scissam humani generis unitatem suo redintegraret in corpore, totumque inmortalitatis uestimentum purpureo sanguinis colore fulgens in caelestia regna perferret. Nascitur, fratres, ut ipsam, quam primus homo uitiauerat, melioraret naturam. Iacet in pannis, sed regnat in caelis ;humilia-

50

tur in cunabulis, sed in nubibus tonat; in praesepe ponitur, quia omnis caro faenum, Esaia dicente, monstratur. Hoc est faenum, fratres, cuius flos caelestem mutatur in panem, quem uescendo

aeternam peruenimus ad uitam.

88.

A42 ciultucio E 44 orbis ... dominus] cf. serm. L, ad lin. 35; CXLVI, lin. 45 municipes] cf. serm. L, ad lin. 27. ... Obuoluitur] cf. Luc. 2, 7. 49/50 Iacet usque tonat] cf. art. Iacebat in praesepio et fulgebat in caelo (cit.

serm. CXL bis, adlin. 47), pp. 271-274.

— 49/50 cf.Luc.2,7.

| 49/53 cf.Lo:

sermones, pp. 218 et 340 (comparari potest etiam cum conclusione addita sermoni CLII: uide eius appar. crit.) ;Ambrosii Exp. iz Luc., II, 43 (CC XIV, p. 5o);

Chromatii Aquileiensis serm. XXXII, 3 (CC IX A, p. 145). faenum] cf. serm. (spur.) CLIX, lin. 28.

SI ISPAONG.

42 locum in diuersorio zrazsp. VB Mel. — 44 esseom. Mel. — 45 ubuoluitur Va 1^ manus 46 reintegraret Meg. 47 fulgentem Va VQ perferret] deferret

V B Me. Ben.

48 primo Va

50 praesepio] -io uf. ras. Va, praesepi

Ben. 51 eseia Va 1^ manus (at emendatio esaia secundae manus non satis lucide legere queo), isaia VQ Ben., ysaia Mel. 51/53 Hoc est faenum erc.] Monstratur hoc fenum, fratres, eiusque flos celestem emundatur in panem, quo uescendo

peruenimus ad uitam aeternam. Amen Me. 51 hoc est faenum] hoc foenum V8, o foenum Bez. 51/52 hoc est faenum z;qze mutatur] nos foenum, fratres, eiusque flos caelestem

emundamur

zeteres edd., ut animaduertunt monachi Ben.

52 caeleste ... pane Va quem] quae Va 1^ manus, quo Ben. 53 perueniamus ad uitam aeternam 7razsp. VQ Ben. ad uitam] zz Va bomilia sequenti additamento aucta. est : Exsurgens ergo losepb accepit puerum et matrem eius. Nisi euigilauerit, fides accipere dominum non potest. Audi iterum apostulum dicentem : Exszrge qui dormis et inluminabit te Christus. In loseph, fratres, qui per Aegyptum circumfert dominum, typum apostolicae praedicationis fuisse non dubito, sicut in sancta Maria sanctae ecclesiae figuram fuisse manifestum est, quae disponsata quidem fuerat Ioseph, sed Sponsa inuenta est spiritui sancto.

1 Matth. 2, 14.

2/3 Eph. 5, 14.

2 accepere 1^ manus (ortbogr.) dubito] diuito 1^ manus

manus

3inluminauit 1^ mazzs

— 4domini(?) 1*

SERMO CXL ter Denique

spiritus generat,

857

fides concipit, uirginitas parit, integritas per-

seuerat; nullam pudor potest sentire iacturam, ubi uirtus est conscia, non uoluptas, dicente apostulo: Disponsaui uos uni uiro uirginem castam exbibere

Christo. Erat ergo losepb in Aegypto usque ad obitum Herodis. Permanet ergo et apostolica praedicatio in hoc mundo, ut princeps mundi fidelibus sit sepultus, et possint dicere : Nobis mundus mortuus est, et nos mundo. Et iterum : Non 2am nos

uiuimus, sed uiuit in nos Christus.

Vnde nos qui uocati sumus ex gentibus et ex uariis nationibus congregati, honorificemus deum non uerbis tantum, sed operibus bonis, mundantes corda nostra a sordibus et malis cogitationibus, et corpora nostra habitaculum spiritus sancti, et anima nostra semper sustinere possit dominum, et uidere mereamur dies bonos, et cum omnibus sanctis aeternum regnum et uitam

perpetuam consequamur.

7/9 cf. supra lin. x2 s. 9/012 Corm 2: 11 Matth. D TS Gal. 6, 14. 13/14 Gal. 2, 20. 18 ... dominum] cf. Ps. 32, 20. bonos] Ps. 33, r3.

ise

TOS

7 concepit 1^ manus (ortbogr.) 12 ut] cozz., ne cod. 18 sustenire 1^ manus 20 consequamur] in natiuitatem domini nostri lesu Christi qui regnat in saecula saeculorum. Amen add. litteris cursiuis manus saeculi VII

II,

SERMO CXLI «DE INCARNATIONE

CHRISTI»

1. Quantum secretum cubiculi sit regalis, quali reuerentia, quo tremore locus habeatur, ubi ipsa principis requiescit potestas;

quam nulli extraneo, inmundo nemini, nulli infideli pateat illuc et

permittatur accessus; quam munda, quam casta, quam fidelia ibidem praestolentur obsequia, imperialis aulae manifestis docetur insignibus. Quis ad ipsas palatii fores uilis, quis propinquat indignus ? Certe ad thalamum sponsi nisi satis proximus, nisi satis IO

intimus, nisi bonae conscientiae, nisi laudabilis famae, nisi probabilis uitae, nullus admittitur. Intra thalamum uero ipsum uirgi-

nem capit solam, suscipitur sola uirginitas inlibata.

Zum Titel. Die Titel, die die Handschriften bringen, entsprechen der Wahrheit nicht, denn es handelt sich hier nicht um eine Weihnachtspredigt, sondern um eine Rede über den Glauben an die Menschwerdung (áhnlich wie die Sermones CXLVII und CXLVIII), die zu einer Erklárung zu Lukas rz, 26 ff., die folgen soll, einführt. 11/12 Intra tbalamum uero ipsum uirginem capit

solam. Dem Satz scheint ein Subjekt zu fehlen. Vielleicht ist es vom Ur-Text ausgefallen, so dass alte Herausgeber (und die moderne Hand, die oft Hs. V verbessert) deus vor capit ergánzt haben, was allen Handschriften widerspricht,

wenn man nicht 7pse (sponsus — vgl. sponsi im vorigen Satz - oder zbalamus) anstatt /55zm lesen muss (doch ist hier ;pse als ein reines Pronomen personale im Zusammenhang schwerlich anzunehmen) und wenn nicht zzira als Adverb zu verstehen ist, so dass man es dem vorangehenden Satz zurechnet: zz/lus admittitur intra (was nicht unmóglich ist, doch aber ungewóhnlich, und der Interpunktion der Handschriften widerstehend; vgl. aber Hs. W, die nach

ipsum ein neues Satzglied mit der Konjunktion qziz - sicher ein Emendationsversuch - beginnt). Ich habe mich, trotz allem, der bemerkenswerten, hier auffallenden, Einstimmigkeit der Handschriften angepasst, und den Satz

subjektlos gelassen.

3 quantum] cf. serm. XXXVIII, ad lin. 4. secretum cubiculi regalis] cf. serm. XLII, ad lin. 29. 5 extraneo] contextum compara sis cum serm.

XCIII, 3.

Codd.: Va, VR W, PfPz P4JOCPa

Titulus ut ed. ; Sermo de natale domini Va, dei et saluatoris add. manus saeculi

XI uel XII ; Sermo de eodem secundus V R W franc. (sermo om. P4 O C Pa, sermo de eodem om. Pd) (cf. comment.) 3cubilis W — qualis Pf Pd Pa 5 quam] quia/ inmundo V1'P4] S8quis]enimadd. CPa 11 uirginem] quia praemit. W, deus add. V 2^ manus ed. (cf. comment.) 12 sola suscipitur zrazsp. C Pa uirginitatis V 1^ R 1^ manus

578

SERMO-CXLI, 2-3

15

859

2. Vnde, homo, his admonitus exemplis aestima quis sis, quantus sis, qualis sis, et tunc demum cogita utrum possis dominicae natiuitatis penetrare secretum ;utrum merearis ad illius pectoris cubiculum peruenire, ubi tota superni regis, tota diuinitatis requiescit maiestas; utrum debeas humanis oculis, corporeis sensi-

20

25

230

35

bus, conceptum uirginis temerarius discussor adtendere; utrum possis ipsas dei manus operantes sanctum sibi corporis templum intra alueum genetricis audax et curiosus arbiter intueri, conspectibus tuis absconditum saeculis nudare mysterium, reuelare tibi ipsis angelis inuisibile sacramentum, et ita caelesti fabricae praesidere, ut deprehendas liquido tu quomodo deus penetrale clausae carnis intrauerit, quemadmodum sacri corporis in illo uenerabili utero praeter uirginis conscientiam liniamenta pinxerit, quomodo praeter concipientis sensum mansura saeculis ossa solidauerit, qualiter praeter hominis ordinem hominis ueram produxerit formam, quemadmodum praeter carnis sollicitudinem totam carnis adsumpserit ueritatem, qua ratione praeter naturam naturae nostrae integram susceperit qualitatem. 3. Et si ad haec tibi liber non perpatuerit accessus, iam deus ex carne nunc adsumere non potuit, quod in principio adsumpsit ex limo? Immo quia totum deo est possibile, et tibi ne ad minima quidem operum dei possibile peruenire, conceptum uirginis noli discutere, sed crede; deum uoluisse nasci pie senti, quia facis

18.20 discussor ... arbiter] cf. infra lin. 35; sermm. LVIII, ad lin. ax; XXXVIII, ad lin. 31; LXII, lin. 124; CXLV, lin. 9;CXLVIII, lin. 5x; CXLVIII bis,

lin. 36. — 25 conscientiam] cf. serm. CXL bis, adlin.26.

^ 31 perpatuerit] cf.

serm. LXXXV bis, ad lin. 16. 32/33 ... ex limo]cf. Gen. 2, 7 ; sermm. CXLII, lins SPTTIEna 825 XT VMlineto2 5eG X EVATDSlin x2: 35 discutere] cf.

supra ad linn. r7 et 18.

13 homo] sequitur parua ras. apud Va existima O C Pa qui JO quantus sisom.Va ^ l14possisom.Pd ^ 15pectorisilliuszrazsp.Pa ^ 19 dei] domini Va 1^ manui, aluum

operantis a 20aluaeum V 1^ manus, alueum Va R W Pd ceteri genetricis Va V, geni- religui 21 suis O

absconditis Va V 1^ manus (? absconditum 2^ manus) R — 22angelisom. Pd 238ut|fetpJO deprehensas O penetrare P4 1^ 24 intrauit Pf quem admodum R/ 25 pincxeritJO 26concepcionis W — ossajosa Va 1^ manus, opus (?) 3" in marg., sup. lin. W — 27 preter V W semper — post

hominis 2^ O rep. ordinem ert del.

— 28 sollicitudinem] consuetudinem Va, az

recte ? 29 qua ratione] qua ueratione/ 1^ manus, quaue ratione/ 2^, qua ue ratione O 2? naturae om. VRW P4O 30 nostrae] carnis a2. C Pa V 2* manus recent. ed. suscepit IW 31 per patuerit V iam] an W 32 adsummere 7 33 nec Va 2* manus O minimum franc. 33/34 ne usque

dei] cf. Jin. 37 34 quidem om. Va operis Va, opus Pf Pz Pd Pa, om. C possibile] est aZ. Va 2^ manus V 2" manus sup. lin. Pf Pz Pd

860

SERMO CXLI, 3-5

iniuriam si requiris. Magnum dominicae natiuitatis sacramentum fide percipe, quia ne minima quidem operum dei adsequi poteris sine fide, dicente scriptura: Omnia opera eius in fide. Sed tu hic totum uis de ratione constare, ubi totum consistit ex fide, quod 40 tamen non sine ratione subsistit, sed ratione dei, non tua, homo.

Quid tam rationabile, nisi ut deus quicquid uoluerit possit ?Qui quod uult non potest, deus non est. 4. Quae ergo mandat deus, exsequitur angelus, implet spiritus,

efficit uirtus, uirgo credit, natura suscipit, caeli narrant, adnuntiat

45 firmamentum, ostendunt stellae, magi praedicant, pastores ado-

rant, pecora cognoscunt, adtestante propheta: Cognowtit bos possessorem suum, et asinus praesepe domini sui. Tu, homo, si non mox cum angelis, agnosce uel tardissime cum iumentis, ne dum

579

moraris et oblatras, ipsis iumentis, quibus ante uel comparatus fueras, postponaris.

Ecce iumenta

adulant

caudis, blandiuntur

auribus, linguis lambunt, et motu quo possunt auctorem suum fatentur contra naturam in tuam uenisse naturam; et tu cum Iudaeis discutis, carpis, qui excluserunt a diuersoriis suis domi55

num suum, quem iumenta suis in praesepibus susceperunt. 5. Vnde si tandem uel angelis es pium praestaturus auditum, quae ab angelo dicenda sunt, si non fideliter, uel dignanter

36 magnum

lin. 4. DIG

... sacramentum]

ORIDSIo2 T

cf. sermm.

CXLVIII

43/44 cf.Luc.1,26-38.

bis, lin. 3 s.; CXLIII,

^ 44/45 cf. Ps. 18, 2; Luc.

45 ... praedicant] cf. Matth. 2, 1-11; cf. serm. CXLV, ad lin. rz7.

:

adorant]cf.Luc.2,8-20. | 46/47]1s.1,3;cf.serm. CXL bis,lin. 4s. — 47/54 cf. serm. CXL bis, lin. 57. 49 oblatras] cf. serm. CL, lin. 43. 52 contra naturam] cf. serm. CXLII, lin. 39; DE LuBAcC, p. 36. 54 cE Luct2r7. 56 cf. Luc. rz, 26-38.

56 dominicae ;» marg. 2^ manus W — 37 fidem JO quia] qui V 1^ manus ne] Va 2* manus franc. (cf. linn. 33/34) 39 tutum V, totamJO, cum a44. 2* manus Pd sup. lin. uis de] mitte P/Pz JO, niteris CPa — rationem /O (totam mitte rationem) consistit] consubsistit Pz 40 subsistit] consistit V/ 17 manus homo apud Pf Pz Pd ad seq. uersum pertinet (Homo, quid ...) 41 quid] qui V I^ manus RJ 1^ manus — tam sup. lin.2^ manus W— nisi] quam W Pz 41/42 qui quod] qui quo V I^ manus, siquidquid Va — 42 uult add. sup. lin. J 2* manus potest] ergo ad. 2^ manus Va 45 exsequitur R Pf (exe- V aliique), exquirit C Pa, excipit / 44 enarrant Va 2^ manus franc., gloriam dei add. J, gloriam dei et opera manuum eius add. O 45 firmantumJ 1^ manus

48 ne zn marg. V dum] si Va 49 antea W comparatus] connumeratus l/a 50 post ponaris R PZ/O adulantur R — blandiunt I 51 motu|nutu P£ÉPzPZ]O | 52tuaV 53a diuersoriis] e diuerso a Va 55 angelo Pz ^ praesentatu /rus O C Pa 56 dicenda]dicta Va — si]et fideliter] Va, feliciter cett. codd. ed. praemit. C Pa

SERMO CXLI, 5

861

admitte; quod nos hodie differre et sequenti referre sermone, sancti fratres, satis uobis necessarius sermo compellit.

57 sequenti ... sermone] fortasse CXL uel CXLIII ; cf. Los sermones, p. 273; SoTTOCORNOLA, p. 114 S. 58 sermo compellit] cf. serm. LXII, lin. 23 s.

57 hodie om. CPa referre] V 27 manus Pf]O ed., disserere W, ferre reliqui sermone referre zransp. Pf —— 58 satis] -s sup. ras. ex corr. 2ae manus Va uobis] -bi-? Va, nobis Pz sermo] seruis Pf, qui transp. compellit seruis compellet /O

Explicit

sermo

secundus

P4

post compellit,

era:so

uocabulo (explicit 2), manus saeculi VII litteris cursiuis add. in Va: ut fiduciam habeatis in integram natiuitatem domini iesu, qui est benedictus, et regnat per omnia saecula saeculorum. Amen

CXLII MONITVM De codice Ber. agit monitum generale in tractatus natalitios ante sermonem CXL. Ber. (pp. 271-273 seu foll. 136"-137") diuidit homiliam nostram in octo lectiones iuxta ritum monasticum : I. Audistis bodie ... II. Audistis fragilem ... III. Ne timeas ... Verum est ... III. Ecce concipies ... Bene concipies ... V. Sermo audientis animum ... VI. Monita ergo ... VII. Merito ergo baec ... VIII. Spiritus sanctus superueniet ... Hunc enim librum omeliarum scripsit monachus quidam Haffligemensis,

et benedictino coenobio Lacensi in usum fuit. Numeros autem lectionum, quos codex V in suis marginibus exhibet, locis respectiuis apparatus critici signaui. Exstat sermo CXLII et apud miscellaneum librum manuscriptum saeculi XV

in Bibliotheca Regia Bruxellensi adseruatum, cod. 1922 (7993-96), foll. 232-232", ubi tractatus, ut in Ber., Augustino adscribitur: Sermo sancti augustini episcopi de

annunciatione dominica (cf. J. VAN DEN GHEYN, Catalogue des manuscrits de la Bibliothéque Royale de Belgique, t. YII, Bruxellis, MCMIII, p. 197), at omnia huius orationis Chrysologum auctorem clamant. Bruxellensem codicem non contuli. Econtra

recognoui

locum

istius

sermonis,

quem

[lacobus

de Voragine,

Legendae Aureae (leg. L, De annuntiatione, 81) (7 Vor.) inseruit. Hic enim auctor,

qui eadem leg. L paruum fragmentum capitis 5 sermonis CXL adfert, paulo post auctoritatem Petri Rauennatis iterum adducit, uerba capitis 8 sermonis CXLII exscribendo, uidelicet a Pectorum cognitor usque disputat coniugali. Etiam si Iacobus de Voragine in transcribendo magna libertate usus sit, uariantes eius lectiones consignare curaui.

SERMO CXLII DE ADNVNTIATIONE

PL

DOMINI «SECVNDVS»

1. Audistis hodie, fratres, angelum cum muliere de hominis reparatione tractantem. Audistis agi, ut homo cursibus eisdem, i»

quibus dilapsus fuerat ad mortem, rediret ad uitam. Agit, agit cum Maria angelus de salute, quia cum Eua angelus egerat de ruina. Audistis angelum de carnis nostrae limo templum diuinae maiestatis arte ineffabili construentem. Audistis in terris deum, in

IO

I5

caelis hominem sacramento incomprehensibili collocari. Audistis inaudita ratione in uno corpore deum hominemque misceri. Audistis fragilem nostrae carnis naturam ad portandam totam deitatis gloriam angelica exhortatione roborari. 2. Denique ne tanto pondere caelestis fabricae in Maria subtilis nostri corporis arena subcumberet, et in uirgine totius generis humani portatura fructum uirga tenuis frangeretur, fugatura metum uox angeli mox praecessit dicens: Ne timeas, Maria. Ante causam dignitas uirginis adnuntiatur ex nomine, nam Maria Hebraeo sermone domina nuncupatur. Vocat ergo angelus domi4 cursibus eisdem] cf. sermm. LXXVII, lin. 63; CXLVIII, linn. 73/76. 6/7 ...deruina]cf. Gen.3,1-5. — 7limo]cf.serm. CXLI, ad lin. 32 s. 10 .. misceri] cf. Leonis Magni serm. XXIII, 21 (CC CXXXVII, p. 103) : misceretur; HERZ, pp. 12r et 139. 16 Luc. rz, 3o. 17/18 ... domina nuncupatur] cf. H. BannÉ, La royauté de Marie pendant les neuf premiers si£cles in Recbercbes de

Science Religieuse 29 (1939) 136; O. BARDENHEWER, Der Name Maria. Geschicbte der Deutung desselben (Friburgi Brisgouiae, MDCCCXCV ) p. 79 s. Codd.:

VR WW, PfP4JOCPa

Ber.

Inscriptio: Sermo de eodem tertius coZZ. (sermo om. W O C Pa, de eodem om. Pd, tertius om. C Pa) (uide monitum ante serm. CXL) VIII (5c. lectio) «42. 2* manus in marg. V Sermo sancti augustini episcopi de eodem die (d. in annuntiatione sanctae mariae) Ber. 3 fratres hodie /razsp. franc. fratres]

carissimi edd. Ber. V 2^ manus ed. 3/4 de hominis reparatione] hominis reparationem Pf Pz P4O 4 agi] VWPfJO ed., age R, igitur V (cum signo interrogationis) ceterique — 6 quia] quomodo WBer. aeua V semper ^ egerant V 1^ manus

recte

7 audistis] fratres 242. Ber.

9 collocare R

gratiam Pf

exortatione

franc. (O excepto) ed. subtili V 1^ manus R

8 maiestati Ber. unus, fortasse

10 in audita P4, inaudistis Pf 1^

12 gloriam]

VW]

ponderi Ber.

13 ne tanto] natante I

caelestis W ed., et caelesti omnes alii 14 harena Ber. P4 C Pa

in om. Ber.

in uirgine] uirginea /C Pa

15 portatura] portatur a V 1^ manus, portatur ad R, portatur W

fragaretur

V — 15/16 fugatura metum] fugatur ametum V 1^ manus, fugatur a metum W, fugatur ametu RJ, fugatur a metu Ber. PfPz P40 16 uoxque PfPz Pa

processit Ber. franc..—

16/17 ante causam usque nomine nam om. Ber. — 18

ebreo WW, hebreo cett. codd. (hebraico 2^ manus V in marg.) add. 2^ manus V sup. lin. (ed.) Vocat] VIII? 7» marg. V

sermone] latine

864

20

SERMO CXLII, 2-5

nam, ut dominantis genetricem trepidatio deserat seruitutis, quam nasci et uocari dominam ipsa suis germinis fecit et imperauit auctoritas. 3. Ne timeas, Maria : inuenisti gratiam. Verum est: qui inuenit

25

gratiam nescit timere. Inuenisti gratiam. Apud quem? Apud deum. Beata quae inter homines audire sibi sola meruit prae omnibus: /nuenisti gratiam. Quantam ?Quantam superius dixerat: plenam. Et uere plenam, quae largo imbre totam funderet et infunderet creaturam. 4. Inuenisti gratiam apud deum. Haec cum dicit, et ipse angelus miratur aut feminam tantum, aut omnes homines uitam inuenisse

30

25

per feminam. Stupet angelus totum deum uenire intra uirginalis uteri angustias, cui tota simul angusta est creatura. Hinc est quod remoratur angelus, hinc est quod uirginem uocat de merito, de gratia conpellat, uix causam prodit audienti; sane ut sensum promoueat, uix longa trepidatione componit. Aestimate, fratres, qua reuerentia, quo tremore nos tanto interesse deceat et conueniat sacramento, quando Ipse angelus nonsine metu metum discutit audientis. 5. Ecce accipies in utero. Bene accipies, quod caro nescit, conditio non habet, non admittit natura. Ecce accipies in utero. Quis

22/225 1G 1420: 22/283 cf. serm. CXLIV, 2. 26 cf. Luc.1, 22. 31 angustias] cf. sermm. L, ad lin. 36; CXLVII, linn. 4 et 62. 32/533 de gratia] coDucTE28.

38:59 Luc rear

19 dominantis] dominatoris Ber.

39 non ... natura] cf. serm. CXLI, lin. 52.

genitricem RJ a/Zique, et ita inferius, at

non constanter codd. 20 domina R 22 qui] que Pf Pz Pd, quia praemit. V 2* manu inuénit PZ 25 aputl^ manus W (semper) 24/25 beata usque omnibus om. Ber. Pf Pz Pd 24 inter om. V (add. 2^ manus recent. in marg.) RWJO homines] ho nes 5c J1^ manus, gra(c)iam W — — sibi del. V, om. ed. sola rep. W C Pa prae om. V (add. 2^ manus recent.) RWOCPa 25 omnibus] inuenire «ZZ. VRW CJO — Quantam? om. W — quantam semelJO, interrogatiue |1" manus — 26 quae] per quam Pz Pd C Pa Rad., quam JO, qua Ber. ymbre Ber. funderet] perfunderet W, superfunderet PZ C Pa, (superfusa Rad.) cett. codd.

ras. Pd

28 inuenisti] enim add. franc.

29 aut l^] ut R

inuenisse] meruisse gratiam Ber.

31 uteri] C Pa V 2* manus recent. ed., om.

uitam] V Pz, unam

30 uirginales W PfPz, -s sup.

V R W Pf (et fortasse Pd, ubi

uocabulum erasum babetur), uentrisJO, uenire Pz, corporis Ber.

31/34 hinc est

quod remoratur z;gze componit o. Ber. 32 rememoratur VR compellit V 1^ manus R 35/54 uix causam z;que promoueat om. franc.

33 255)

audientis W sanae V 34 uix om. PfJO longa om. O componit] compellit Pf 1^, compellat /O 35 tanto om. V Pz Pd C Pa inter esse V RJ et conueniat o7. Ber. 36 quanto V 1^ manus metu rep. et del. Pz — 38 concipies ... concipies Ber.

uique utero om. Pz

39 amittit V/ 1^ manus R, ammittit Pz

concipies Ber.

39 ecce

580

SERMO CXLII, 5-7

865

40 ante ad fructum peruenit, quam

45

50

terrae laborem sentiat et sudorem? Quis ante poma capit, quam plantae suam tribuat et inpendat industriam ? Quis praeter uiam ad ullam peruenit mansionem? Quis praeter naturam naturae suscipit incrementum ? Beata ergo, et uere beata Maria, quae praeter generandi curas, praeter materna fastidia, tantam germinis peruenit ad gloriam. Beata quae diuinum pignus sic suo suscepit et seruauit in pectore, ut illud tota corporis externa nesciret. Beata quae quod de supernis angelo deferente susceperat, sic menti suae soli commisit et credidit. Intra domum uirginis negotium caeleste sic geritur, ut manentibus claustris ipsa domus septa non sentiat. 6. Concipies et paries filium. Qui ingreditur et egreditur, et introitus sui et exitus sui nulla uestigia relinquit, diuinus habitator est, non humanus. Et qui conceptu suo uirginem seruat, et ortu suo relinquit uirginem, non terrenus homo est, sed caelestis.

55

Nostrae ergo carnis ordo secedat, hic sibi natura nostra nil uendicet, ubi ad diuinam progeniem caelestis ordo diuinam instituitur in naturam. Conceptus et partus sermo audientis animum non fatiget, nec leuiter sensum moueat christiani, ubi ad caelestem

60

progeniem uirtutis dei diuina peraguntur insignia. 7. Concipies et paries filium. Non dixit tibi, non dixit tuum. Quare ? Quia sanctum uocabitur filius dei. Virgo, te matrem gratia praestitit, non natura ;genetricem te dici pietas uoluit, quam non sinebat integritas; in tuo conceptu, in tuo partu creuit pudor, aucta est castitas, integritas roborata est, est solidata uirginitas,

65 omnes perseuerauere uirtutes. Virgo, si tibisalua sunt omnia, quid

46 pectore] cf. serm. CXLIII, ad lin. 7o. (9i Jesse eov

55D ucsr31.

60 Luc. z, 31.

40 terre peruenit quam /razsp. Pf — sudorem sentiat et laborem zrazsp. Pz et sudorem sentiat /rzzsp P2 41carpit Ber. — suaefranc. — 45suscepit Ber. 44 uere beata] uirgo V 1^ manus — preter V W constanter — curam C Pa 45 materna] materni doloris CPzed. ^ 46quae]quam PzPaed. — 47 illuc Pf Pz Pd extrema WW Pf nescirent Ber. C Pa 48 mentis R 49 credidit] ut inde cum carne conscium nil haberet aZ. W 50 ipse Pz 1^ senciant W 52 sui 2^] semidel. V ulla Pf relinquid V constanter 52/55 habitator est] habitatores V 1" manus ]1^ manus, habitatorésR — 53 conceptus

V 1^ manus, concepto 2^

conceptus

sui RJ O Pz Pd Ber.

5á

uirginem relinquit /rzzsp. Ber. 55 ergo om. R ordo secedat] ordinem excedit R 56 uindicet R alique — 57 W ] Ber. interpungunt post partus, ubi W Ber. nouum uersum. inchoant animum audientis ?razsp. C Pa 58 moueat sensum /ransp.Pf ^ 59 uirtutes V 1" manus R, uirtute Ber.

dei diuina] diuinae

franc. diuina ad. in marg. 2^ manus W —— insigniaR — 60 non 2^ om. C Pa ed. — 62 dici] dei V 2^ manus (4 3^ recent. in dici emend.) R (di), sup. lin. 2?manus W . 63sciebat O 1^, scinebat 2 . 63/64 in tuo conceptu ziqze integritas o.

Pz ob bomoeot. SICUIPIA

— GA estsolidata]estom.W

^ solidataestramsp.PzPd ^ 65si]

S81

SERMO CXLII, 7-8

866

dedisti? Si uirgo, quomodo mater? Si sponsa, genetrix quomo-

do? Illo, quo tibi aucta sunt omnia, nil minuta. Virgo, coepit ex te auctor tuus, tua ex te oritur origo, in tuo germine est genitor tuus,

70

75

8o

8 VA

in tua carne est deus tuus, et ipse lucem mundi per te cepit, qui lucem mundo dedit. Monita ergo per angelum, uirgo, ne praesumas hunc uocare filium tuum, sed mox ut genueris, inuoca saluatorem, quia uirginitas non sibi parit filium, sed parit pignus auctori, et integritas suum gestat dominum, non alumnum, dicente angelo: Et uocabis nomen eius Iesum, quod saluator Hebraeo uocabulo nuncupatur. 8. Dixit autem Maria ad angelum: Quomodo fiet istud ? Ecce Maria interrogat, et si quis interrogat, dubitat, cur solus Zacharias uelut querulus percontator incurrit ? Quia pectorum cognitor non uerba, sed corda peruidit; non quid dixerint, sed quid senserint iudicauit. Erat enim interrogantum causa dissimilis, species perdiuisa. Haec contra naturam credidit, ille dubitat pro natura. Haec integrae rei ordinem quaerit, ille quae deus iubet fieri non posse perscribit. Ille inpellentibus exemplis non accedit ad fidem, haec sine exemplo percurrit ad fidem. Haec miratur de partu uirginis, ille de conceptu disputat coniugali. Merito ergo haec loquitur, haec deum suum

cognoscit, et confitetur in corpore; ille tacet, donec

Iohannem, quem negabat, conuictus proprio redderet ex corpore.

74Luc.x3r 75..nuncupatur]cf.serm.LVII, ad linn. 71/81. 76Luc. 1324: 77/78 cf. Luc. z, 18-20. 78 incurrit] cf. serm. LXXXVIII, lin. 23.

66 quomodo genitrix /razsp. Ber. Pd. — 67 illo] RW Pf P4] Ber., ille V et reliqui nil] nichil Pf. minutum Ber. C Pa, minuit V 2^ manus ed., uirgo add. V 2* manus ed. cepit R W aliique, concepit Pz Pd J, concipitur eZ. 69 ipsam

JO lucem] -cem ex corr. 24e manus V — 69/70 per te usque mundo om. O propter bomoeot.— 69 cepit] coepit V, cepit Ber., recepiteZ. — 70 mundo] mundi V1I'RPfPzPd] 73 auctori]

Monita] XII zz marg. V 71 inuoces I comicio cum 2" manu V, contra codd. et ed.

W Pf Pd O Ber. Ber.

74 uocabitur Ber.

Iesum] ihü R (czi 27 manus add. m), ihc

ebreo W, hebreo cett. codd., Latino ed. 78 uelud V

Ber. franc. corda Pf 1^

percontator]

77 qui W Pf Ber. ed., quaeJ

V R W, percuntator

V 2^ manus, percunctator

incurrit] penam praemit. W, crimen praemit. Ber. peruidet J O, praeuidit Vor. non] nec Pz, ne PZ

V 1* manus RW JO

Vor. ed., dixerit reliqui

senserint] R WO

Vor. ed., senserit ceterz

perdiuisa] per diuisa / O, diuersa Vor. 82 iubet] uult Vor.

4d al. lin.

79 uerba] dixerint]

sed quid] dixerint rep. O et del. 80 interrogantium Ber. franc. Vor.

81 credit C Pa

85 prescribit W Pf P4 Vor.

dubitauit Vor.

ille rep.J,sed zn transitu

accendit/O —— 84 percurrit] V 2" manus ed. (ef. ex. c. serm. XXV, lin.

58), per recurritJ,recurrit Ber., precurrit V 1" manus Vor. et reliqui

C Pa

72 parit om. Pf alumpnum

85 ergo om. franc.

reddet R, reddat Pz P4] O Ber.

86 suo W ed.

mirabatur

cognoscit suo /razsp. W — 87

SERMO CXLII, 9-12

90

9»

867

9. Quomodo fiet istud ?Quare? Quia uirum non cognosco. Mulier, quem uirum quaeris ? Quem tu in paradiso perdidisti ? Redde uirum, mulier, redde depositum dei; redde ex te, quem perdidisti per te; praetermitte naturae ordinem, recognosce ordinem creatoris. Ille ex te adsumet et faciet uirum, qui in principio te fecit et adsumpsit ex uiro. Ne quaeras uirum, cesset opus hominis, quia ad reparationem hominis sufficit ars diuina. Hinc est quod deus ipse ad te uenit, quia ad deum te poenituit hominem peruenisse ;nec iam caro ad carnem, sed spiritus sanctus superueniet in te, quia

IOO

IOS

IIO

quod de carne natum est, caro est, et quod de spiritu, spiritus est, quia deus spiritus est. Qui ergo de spiritu nascitur, sine controuersia deus est. 10. Spiritus sanctus superueniet in te, et uirtus altissimi obumbrabit tibi. Obumbrat dei uirtus, ne portatura deum fragilitas humana subcumbat. Et uirtus altissimi obumbrabit tibi. Aestus nostri corporis nesciat, quam diuinae protegit umbra uirtutis, nec secretum mundanae habitationis inquirat, quae se septam superni splendoris circumspicit uelamento. 11. Propterea quod nascetur ex te sanctum uocabitur filius det. Nemo hic communiter accipiat sanctum, sed illa singularitate, qua clamatur in caelestibus: Sanctus, sanctus, sanctus, dominus deus sabaoth. 12. Mittitur autem Maria ad Elisabeth, uirgo ad sterilem, infans

ad anum,

ut certamine pio sumant ambae, percipiant pariter,

88 Luc. z, 34. 88/91 cf. sermm. LXIV, linn. 88/90; LXXX, linn. 38/40. 92/93 cf. Gen. 2, 21-22. 96/98 Luc.z, 35. | 98/99 Ioh. 5, 6. Cf. A. Dorp,

in Texte und Arbeiten, I, 34 (Beuronae,

100/101.102 Luc. rz, 35. T1069Luc 110/112 cf. Luc. z, 36-37 et 39-45.

835:

MCMXLIII)

108/109

p. so.

Is. 6, 3.

88 fiet istud] fit illud Ber. quare om. W quia] qui / 1^ manus cognosco ? zzterrogat V —— 89 paradyso Pz C Pa Ber. 91 praeter mitte R 92 uiro] V Pf]O ed., utero V ceterique — 93quia]quiR — 94/95 adte deus ipse transp. C Pa 95 quia] qui R ad deum] ad om. V (qui bic paruam ras. babet) et franc. (O excepto) deum suppleui contectura, nisi deum fuerit uocabulum erasum apud V

poenituit (pe-)] OV 2^ manus ed., enituit

V R W C PaBer.,

renisus est P/Pd, reuisusest Pz — hominem] ad praemit. JOed. — peruenisse] non praemit. W.— 97 quod "que P21"^ manus — dei"]om.Pd ^ 98quiadeus spiritus est om. Pz spiritus oz. C qui] quia/ 100 obumbrauit 7 101/102 obumbrat zsque obumbrabit tibi om. J O C Pa ex bomoeot., ut uidetur 101 nec R

portatura deum] portatur adeum

V, portans deum Pf Pz Pd

102 obumbrauit V 1^ manus R 103 nescit eZ. quem V 1^ manus (?) RP4]O diuina W 1^ protegat O 104 mundanae] humane W inquirit. R W Ber. ed. superne P4 1^" manu; 105 circonspicit Pz, conspicit Ber. 106 propterea] propter ea /, propter R (an iuste? ), propter hoc

W C Pa, ideoque Ber., et add. Pz Pd Ber. ex te om. Ber. 107 hic om. W quae R — 109 sabahothJ,sabaot Pz —— 110 helisabeth V P4 J, helysabeth Pf Pz, elisabet

W, elisabeth C Paz, elysabeth O

111 ambo O 1?

868

SERMO

altera

IIS

de nouitate

fidem,

CXLII, 12-13

altera

de necessitate

uirtutem.

His

auditis respondit Maria: 13. Ecce ancilla domini, fiat mihi secundum uerbum tuum. Quae uocatur ab angelo domina, ipsa se cognoscit et confitetur ancillam, quia deuotus animus infulis beneficiorum crescit ad obsequi-

I20

um, augetur ad gratiam, non ad arrogantiam prosilit, non ad superbiam pertumescit. Fiat mihi secundum uerbum tuum. Quae credit uerbo, merito concipit uerbum — Zn frincipio erat uerbum, el uerbum erat apud deum, et deus erat uerbum —, et ad totam rem peruenit, quae secretum fidei consentit auditu. Quantum peccat haereticus, qui post causam non credit, cum tantum hanc credidis-

se conspicit ante causam!

112 de necessitate uirtutem] serm.

115 domina] cf. ad lin. x7 s.

XLII, lin. 8r.

119/120 Ioh. z, x.

114.118

Luc. rz, 38.

121 ... auditu] cf.

Rom. ro, 17.

112 altera de ... altera de] alter ade ... alter ade V, alteram ... alteram Pa 1^

manus

fidei Ber.

hiis W Pf Pz

116 beneficiorum oz. Ber.

116/117

beneficiorum zsgze ad gratiam om. W 117 ad arrogantiam] ad rogantiam Pa 1^, ad sup. lin. 2"? manus V 118 pertimescit V 1^ manus quae] quia W Pz JO,

qui Pf P4

119 uerbum 2^] quod a44. Ber.

in principio erat uerbum oz.

C Pa 121 secreto C Paz fidei] dei Pf 1? consentit] conscendit A4zonymus Thesaurensis (immerito, ut animaduertit Van den Hout), conseruat Ber., peruenit IW auditu 7» marg. W, auditum R 1^ manus Pf Pz Pd 122 non o. Ber.

QXILDTIT

MONITVM Praeter Va aliosque ex more adhibitos contuli codices sequentes: Cas. 12.

Casinensem 12, pp. 80-82, saeculi XI.

Cas. 98

Casinensem 98, pp. r5, item saeculi XI (priora folia, ea nempe, quae sermonem CXLIII eumque solum continent, perscripta sunt a manu

paulo recentiore quam ea, quae totum codicem conscripsit). Pc

Parisinum, Bibliothecae Nationalis, Lat. roz2, foll. 72-72", saeculi VIII

uel IX.

Vat. Vd Ven.

Vaticanum Latinum 1196, foll. x21"-122, saeculi XII. Vaticanum Latinum 1267, foll. 75"-76", saeculi XI. Venetianum, Bibliothecae Sancti Marci, 356, foll. 230 (233) -231 (234), saeculi XII.

Relationes codicum inter se p. xvi introductionis exposui; hic aliqua adicere lubet. Codices Va, V4 et Casinenses (quamuis hi ultimi sermonem sancto Seueriano ascribant) testes sunt traditionis praefelicianae illius, quam "augustinianam"

nuncupare licet, quia tractatus Rauennatis Augustino ascribere solet

(uide monitum in sermonem CLI). Ex his codicibus, praecipue V4 (qui pars est magni homiliarii Italici, de quo in monitu generali ante sermonem CXL) fidem erga l/a seruauit. Cas. 98 textui Feliciano in quibusdam adpropinquare uidetur ;sed nemo, nisi cautissime, de codicum contaminatione hic aliquid statuere audeat. Propter praedictam adfinitatem cum codice Va notatu dignum est codicem V4 praesentem

tractatum

fetum habere, praeponunt.

dum

non

Seueriano

codices

episcopo

Pc et Vat.

adscribere,

anonymas

sed ut Augustini

inscriptiones

dictioni

Codices Pc Vat. Ven. compluribus locis traditionem —'augustinianam" reddunt. V/27. uerum arbitratu suo ita textum inmutat, ut lectiones eius uariantes non nisi obiter et rarissime signaui, ne frustra apparatus criticus oneretur. In codice Pc textus etiam licentiis et mendositatibus scatet, uariantes tamen

adnotaui, quia de manuscripto

ualde antiquo agitur, in quo autem solum

descriptum est exordium sermonis CXLIII (caput primum et initium secundi

iuxta diuisionem nostram). Librarius codicis Vez. exemplar quoddam familiae france. exscripsit; nescio tamen utrum ipsi librario exemplar aliquod melioris traditionis Felicianae in subsidium fuit. Vt ut sit, sic libere in exscribendo librarius iste se gessit, ut

crebro textum nouauit. Suspicor codicem Vez. uel exemplar simile ei antiquis editoribus aliqua subpeditasse; lectiones enim quaedam editorum nisi in Vez. reperiuntur, sed paucissimae. Vide sis caetera quae in monitu ad sequentem sermonem

de codice Vez. statuuntur.

De alio libro manuscripto Venetiano, qui hodie Oxoniae seruatur (cod. Bodl. 19131 :Canon, patr. 145), ubi primo loco legitur sermo in annuntiatione sanctae Mariae collectus ex dictis sanctorum Gregorii, Ambrosii et Petri Chrysologi, incipiens Debetur quidem uobis natalicius sermo, uide Los sermones, p. 204. Hunc codicem non contuli. Adsunt auctores mediae aetatis, inter quos Martinus Legionensis, Thomas

Aquinas, Bonauentura (cf. Los sermones, p. 204), qui uerba quaedam sermonis CXLIII in suis scriptis adferunt, ea tamen non ex codice aliquo sermonum Petri Rauennatis sumunt, sed ex notissima epistola "Cogitis me" Paschasii Radberti

(Rad.), quam opus sancti Hieronymi esse credebant.

SERMO CXLIII DE ADNVNTIATIONE

DOMINI

PI

« TERTIVS

1. Debetur quidem uobis natalitius sermo, sed ineffabile natiuitatis dominicae sacramentum credere magis conuenit quam refer; re. Virgo peperit. Quod natura non habet, usus nescit, ignorat ratio, mens non capit, pauet caelum, stupet terra, creatura miratur, quomodo sermo narrabit humanus? Denique euangelista conceptum uirginis, uirginis partum, sicut humano sermone pandit, ita diuino claudit archano, et hoc facit, ut homo quod credere

1o lussus est, discutere non praesumat. Quis adtingit archanum dei, 583

3/4 ... sacramentum] cf. serm. CXLlI, adlin.36.

— 5/12cf.serm. CXVII, 5.

10 discutere] cf. serm. CXLI, ad linn. 18 et 20.

Codd.:

Va,

Casinenses 12 et 98 Pc Vd (Vat.) (eorum consensus 7 Sez.), VRW,

Pf Pz Pd (Pe) JO C Pa Ven. (istorum consensus — franc.)

Inscriptio: uide monitum generale ante serm. CXL ;de natale domini Va (2 et li add. 2^ manus in marg.), tem sermo tercius in natal(e) domini Pe, Item cuius supra (praecedit sermo " Augustini"), de natiuitate domini V4, In annuntiatione sanctae Mariae. Sermo sancti Seueriani episcopi Casznenses codd., In annuntiatione sanctae Mariae uirginis Vzr., In annuntiatione beatae Mariae uirginis Ver., cuius in marg. manus recentior addidit: Sermo sancti Petri Grisologi, Sermo de

eodem quartus

V

RW]O (sermo om. O), Sermo quartus P2, De eodem C Pa

3 uobis] fratres carissimi aZ. Va Cas. 12 Pc natalitius sermo oz. Pc sermo] fratres carissimi add. Cas. 98 V4 ineffauile Va 1^ manus natiuitatis] diuinitatis Czszzezses Pc 2^, diuinitas Pc 1^ Á credi ... referri Va

Seu. (credere Cas. 98) conuenit magis /razsp. Pf — quam om. Pc refferri Pc 5 post peperit Punctum om. W usus] unus Pc 6 ratio] ignoratio Pc capit] concipit Va V4 pauet] calet Pc terra] Ze. V4, cui 27 manus

superscripsit omnis, dum alia manus add. terra in marg. — 7 quomodo]et praeit. Vd nouam sententiam inchoando — 7/9 quomodo usque et hoc facit] Quomodo ergo humanus sermo de eo aliquid proferre possit, nisi secundum quod euangelista ipse de partu uirginis narrauit. Sicut humano sermone minime panditur, ita diuino clauditur archano. Et hoc fit Var. 7 narrabit] narrat Va Cas. 12 Pc, narrare possit V4 8 uirginis :emel Cas. 12 Pc V4 sermone] sermo

et Cas. 98 arcanum Pc

9diuinumPc oc Pc

quis] enim 472. Va Sez.

— claudit]rep. Cas. 12, cludit(?) Pe — arcano Pa 1^, ut om. Pc credere om. Vd 10 presumit VZ adtengat Pc, attingat Casizenses, attinget Pf Pz

SERMO CXLIII, 1-2

I VA

20

871

partum uirginis, rerum causas, saeculorum negotium, commercium diuinitatis et carnis, hominem deumque unum deum? 2. Euangelista sic ait: Missus est angelus Gabriel a domino in ciuitatem Galilaeae, cui nomen erat Nazareth, ad uirginem desponsalam uiro, cui nomen erat Ioseph, et nomen uirginis Maria. Missus est angelus a domino. Vbi mediator est angelus, humana cesset opinio. Vbi caelestis est nuntius, interpretatio terrena pellatur. Curiositas humana torpescat, ubi supernus habetur interpres. Missus est angelus a domino. Qui audit adtentius qui a quo missus sit, deitatis refugit perscrutari secretum. Quod per angelum deus mandat ille meretur scire, qui timet scire. Audi deum dicentem: Super quem requiescam ? Super humilem et mansuetum et trementem uerba mea. Hwumilem et mansuetum. Quantum mansuetus est, qui

11/12 commercium ...] cf. serm. CXLVII, lin. 4; HERZ, p. x17. Luc. rz, 26-27.

15/16.19 Luc. z, 26.

(Los sermones, p. 90), lin. 2x.

13/15

20 perscrutari] cf. Epist. ad Eutychen

22/23 Is. 66, 2.

11 causas] Seu. V, causa R, causam Va (?) et reliqui 11/12 diuinitatis et carnis commercium Ven. transp. 12 et carnis om. V4 hominum Pc deumque] deum qu$ R, deum ? quemJ ztz, dum O simplici incisione disiungit deum ef quem (deum, quem unum deum ewangelista erc. O, ac similiter J),deum quiPc . deumom.Ven. | 13euangelica/ 1^manus ^ sicait]sicat Pc 1^ manus gabriel Cas. 12 Pc R W Pf Pa, grabrihel V4, gabrihel cezt., P2 add. et cetera e

om. quae seq. usque uirginis Maria

gabriel angelus transp. Casinenses Pc Pa a domino]ad deum Pc — domino] deo R W Pf Pz]J C Pa Ven. 14 ciuitate l/a 1^ manus erat om. Cas. 98 V4 W Pf C Pa 14/15 ad uirginem zsqze Maria om. Ven.

14 disponsatam

Va, disponsata Pc

15 uiro] szp. In. addunt manus

secundae codicum Va VJ, om. Pc erat] nazaret Pc Ioseph] de domo dauid add. Va (27 manus saeculi X uelXI) Vd Maria] adiuuante domino nostro iesu christo cui est honor et gloria in saecula saeculorum

15/16 missus zique domino om. domino] deo V4. Vat. WPd CPa

add. Pe, qui bic desinit

V4 16 angelus] inquit z72. P4 ubi]ergo praemit. Ven. — humana om.

Pf Pz Pd 17 oppinio PZ caelestis] inter praemit. Va (interpres Va 2* manus) Vdfortasse tmesi (cf. internuntius Cas. 12 zn seq.) est caelestis zraz5p. V 2^ manus, quod 3^ iterum in caelestis est emendat nuntius est £razsp. Vd nuntius] internuntius Cz;. 12 18 superna Cz. 12 19 domino] deo WCPa attentius audit ;razsp. PfPzPd qui] PfPzP4] Ven., quis Casinenses O, quia ceteri (ed.) a quo] oz. V R, a om. Va W Pd, a deo C Pa ed. missus] commissus V R 20sit]est Pf Ven. ^ deitatis] dei tantum Pf Pz (tantum dei zrazsp. Pz) P4O C Pa refugatJ 2^ manus perscrutare Va Pf]O C Pa, perscrutaturi V 1^ manus 20/21 mandat deus ;ransp. Pd 21 timet] tremet V4 scire om. Seu. deum] dominum Pf ^ 22 requiescam] respiciam Vd, nisi edd. Seu. Pf Pz Pd C Pa Ven.

mansuetum] quietum V/a Sez.

22/23 et trementem z;gze quantum om. Ven. ob bomoeot. mansuetum

om.

W

et om.

quietum ... quietus l/a Sez.

Va

Vd Cas. 12

mansuetum

25 humilem et ... mansuetus]

872

25

30

25

SERMO

CXLIII, 2-4

iussis obtemperat, inmansuetus tantum est, qui iussa discutit deitatis. 3. Missus est angelus ad uirginem. Quia semper est angelis cognata uirginitas. In carne praeter carnem uiuere non terrena uita est, sed caelestis. Et si uultis scire, angelicam gloriam adquirere maius est quam habere. Esseangelum felicitatis est, uirginem esse uirtutis. Virginitas enim hoc obtinet uiribus, quod habet angelus ex natura. Angelus ergo et uirgo diuinum est officium, non humanum. 4. Ingressus, inquit, angelus ad eam dixit : Haue, gratia plena, dominus tecum, benedicta lu inter mulieres. Haue, gratia plena, dominus tecum. Videtis quibus est uirgo obpignerata muneribus. Haue, gratia plena, dominus tecum. Haue, hoc est, accipe. Quid? Virtutis munera, non pudoris. Haue, gratia plena. Haec est gratia,

XD

26 cf. Luc. rz, 26. 33//35536:37 00 C 1428: IS. 36 ... accipe] serm. CXL, lin. 24.

35 obpignerata] cf. serm. 37 uirtutis munera] serm.

C XOU TOSETSS

24 ubtemperat inquietus Va Sez.

tantum Vd PfO

Va 1^ manus inmansuetus] mansuetus P4 1" manus, tantum 07. Cas. 12, del. O tantum est oz. Pz Pd Ven.

inquietus /rgz3p. Casmenses

est tantum

/razsp. Va 2^ manus

25 deitatis] Va Seu., om. ceteri, nescio utrumnam

iure uel non

In

marginibus codicum Pd et Pe (margo codicis Pd mutila est, at ope codicis Pe ea, quae propter. mutilationem apud Pd desunt, suppleri possunt) secundae manus antiquae adnotauere: Hic occurrit nobis expositio ieronimj ; zztellge epistolam '"Cogitis me" Paschasii Radberti (Rad.), quae Hieronymi nomen ferebat, de qua in monitu ante sermonem CXL 26 angelis] angelo P/Pz P2] OC Pa 27 cognata] cognita Pz 1^ manus, coniuncta

Va Sez.

praeter carnem] autem uirginem Czszzenses,

textum puto monachis magis accommodare intendentes

(ortbogr.)

29 felicitati

Ven.

1^ manus

28 caelestes lV/a 1^ manus

30 uirtutis] est 274.

Va Seu.

optinet coZd. 31 ex natura] per naturam Sez. ergo om. W est] oz.J, add. O 1* manus sup. lin. post officium, agunt V 2^ manus ed. ofiicium Va, opificium 2^ manus 35 inquid V ad eam dixit] dixit mariae Va Sez.

dixit om. Ven. haue] Va V (semper) Vd, aue ceteri, maria add. Pd 34 benedicta tu inter mulieres om. W ——— inter mulieres]in mulieribus PZ —— 34/35 haue z:que tecum om. Va Sez. 55/56 uidetis usque gratia plena add. 2^ antiqua manus in marg.

Va

uidetis 4sq4€ dominus tecum om. J O, babet in marg. Pa

35 uidetis] uides Va 2^ manus Seu. obpignerata] Va V W Pa, obpignorata Va 2* manus V 2" manus Pd, oppignerata Casinenses VdC, opignerata Pf,

oppignorata z/7

muneribus] foederibus Va Sez. (fe-)

Va 1^, haue 2^, aue R W Pf aliique

haue 2^] aue WOPf et alii

dominus tecum o.

quid ? om. Va Sez.

36 haue 1^] habe Va Sez., nescio 5i recte

37 uirtutis munera]

Casinenses W Pf Pz Pd Baxter (p. 254, adn. 3, contra ed.; cf. serm. CXL, lin. 15), uirtutes munera l/a V4, uirtutes munerum V R C Pa ed., uirtutes numerum J, uirtutes muneris l/ez., uirtutis munerum O 1^, uirtutis munus 2^ pudoris]

detrimenta praemit. C Pa

aue W Pf]O Ven. aliique

est om. Casinenses

SERMO CXLIII, 4-5 40

45

873

quae dedit caelis gloriam, terris deum, fidem gentibus, finem uitiis, uitae ordinem, moribus disciplinam. Hanc gratiam detulit angelus, accepit uirgo salutem saeculis redditura. 5. Haue, gratia plena. Quia singulis gratia se est largita per partes, Mariae uero simulse totam dedit gratiae plenitudo. Omnes, inquit euangelista, de Plenitudine eius accepimus. Vnde et Dauid dicit: Descendit sicut pluuia in uellus. Vellus cum sit de corpore, nescit corporis passionem; sic uirginitas cum sit in carne, uitia carnis ignorat. Caelestis ergo imber uirgineum in uellus placido se fudit inlapsu, et tota diuinitatis unda bibulo se nostrae carnis

celauit in uellere, donec patibulo crucis pressum terris omnibus in pluuiam salutis effunderet — e£ sicut stillicidia stillantia. super

41 Laàc. rz, 28.

42 plenitudo] cf. serm. CXL, lin. 26.

42/43 Ioh. z, 16.

44 Ps. 71, 6; cf. HERZ, p. 56 (lege in eius adn. 144: serm. 143) ; alia parall.

patristica apud M. AUBINEAU, Homélies pascales (Sources chrétiennes, 187) p. 461 (Aubineau ignoro).

sermonem ut "Ps.-Pierre Chrysologue'" adfert, sed cur hoc facit 47 inlapsu] cf. serm. CXL, ad lin. 27. 49/50 Ps. 71, 6.

38 gloria (?) Va 1^ manus deum terris transp. Casinenses fidem] redemptionem Va Sez. 39 ordinem] originem Cas. 12 40 accipit V 1 manus (ortbogr.) R salutem om. W | saeculi V 1^ manus (?) R Cas. 12, saeculo C Pa Ven. (redditura saeculo transp. Ven.), saeculum V4 redditura] reddituram WWPfPz P4J O, redempturam $ez.. — 41aue RWOPf Ven.etalii — quiaom.

Va Seu. Ven. singulis] enim 224. Ven. gratia se est largita] gratias est partitus Casznenses largita est transp. Vd 42 se totam simul zrazsp. Vd se om. O totam] V V4 Ven. ed., tota reliqui codd. (om. Casinenses) et Rad. plenitudo gratiae ;razsp. Rad. — 42/43 omnes inquit euangelista] Iohannes igitur euangelista sic ait Caszzenses — 43 inquit] ut ait V7 — accepemus Va 1^ manus (ortbogr.), gratiam add. Va Seu. unde et Dauid dicit o». Pz 44 descendat

Va

1^ manus,

descendet JOCPa

Ven.

sicut om.

Casinenses J

uellus 2^] quidem 2422. Vez. 45 passionem Va Casznenses ed. — in carne cum sit /razsp. Vd ^ 46 ignorat] nescit Pf Rad. caelestes Va (ortbogr.), caelesti Ven. 2^ manus (cf. seq.) (ergo] plane Rz.) W Pf Pz O)] gratia imbuta Vez. (caelesti ergo gratia imbuta)

imber (ymin uellus] in oz.

Ven. Rad. (cf. tamen uarr. apud ed. Ripberger, p. 70) ^ placidose] 1" manus — 47 effudit V4 Pf Pz P4 C Pa inlapsu] in lapsu O, illapsu R 2^ Pf al/ique, elapsu Rad. (cf. lectiones uarr. L. c.) tota] ita Casznenses bibulo] riuulo (2?) Va ex emend. (bibulo 1^ manus ?), uiuido Sez. C Pa, nubilo O Ven. (bibulo se] nubilose Ven.) uiuido se zransp. Casinenses carnis nostrae zransp. Ven. carnes

Va 1* manus (ortbogr.)

48 caelauit / — in uellere] muliere

Va Seu. PzJO, per patibulum Rad. CPaV

expressum Rad. V 2" manus ed. C Pa, del. V J, inpluuiam Ven.

add. Casinenses Vd

W — patibulo]

2* manus ed., patibulum cett. codd.

48/49 in pluuiam] in om. Va Sez. Rad.

49 et om. Cas. 12

stellantia Va 1^ manus

stillicidia] rep. Pz, inquit

874 50

55

SERMO

CXLIII, 5-7

lerram —, ut uitalibus partita stillicidiis tenera fidei rigaret germi-

na, non negaret. Haue, gratia plena, dominus lecum. 6. Missus est angelus a domino. Et quid dicit? Dominus tecum. Ergo erat cum uirgine, qui ad uirginem miserat. Praecessit nuntium suum deus, sed a deo non recessit. Teneri locis non potest, qui omnibus habetur in locis, et totus ubique est, sine quo nihil est totum.

7. Benedicta tu inter mulieres. Vere benedicta, quae et uirginitatis possedit decus, et matris pertulit dignitatem. Vere benedicta,

50/51 ut uitalibus partita stillicidiis tenera fidei rigaret germina, non negaret. Dass der Archetypus der frünkischen Texttradition bereits vor Paschasius Radbertus korrupt überliefert war, beweist die Tatsache, dass Rad., der einige Sátze des Sermo CXLIII ziemlich wórtlich abschreibt, an dieser Stelle frei vom Text der Rede abweicht, um dem Passus einen Sinn zu verleihen ; er schreibt : e

stillicidia gratiae bumanis praestitit mentibus. Das vorangehende Zitat von Ps. 71, 6 muss

m.

E. als eine

Parenthese

verstanden

werden;

andere

solcher

vom

grammatikalischen Kontext ganz unabhángige Satzeinschiebsel sind beim Chrysologus nachweisbar. Also ist hier p/uzia, von welcher vor dem Schriftzitat die Rede gewesen

ist, das Subjekt des besprochenen

Satzgliedes, so das wir

rigaret und negaret, nicht den Plural rzgarent und negarent der Hs. V, zu lesen haben. Rigaret ist den Lesarten rzgans und zrrzgans álterer Zeugen wegen des Reimes (rzgaret ..., non negaret) vorzuziehen.

51 Luc. r, 28.

52 Luc. rz, 26.28.

57A ucene28

57/58 cf. sermm.

DVITIDSSSALEXOS

50 ut] et PzP2]OC

partita] par cum 2 uel3 litt. del. Pz, parata (?) O 2^,

potata W tenera] Va Sez., tempore Pd, om. Pz, tempora cett. codd. ed. fidei om. Pz, fide Casinenses rigaret] W Pf P4] O, rigarent V R C Pa Ven., rigare Pz,

rigans Va Vd, irrigans Casinenses bomoeot.

VJ CPa

50/51 germina non negaret oz. R propter

51 negaret] V4 Pf Pz Pd O, necaret Va, nocerent Casznenses, negarent

Ven., om. R, rigaret W (cf. comment.)

aue RW

Pf O Ven. inter alios

52 tecum] benedicta tu in mulieribus 244. 2^ manus Cas. 12 sup. lin. 53 ergo]iam aZ. V4 erat ergo transp. Va Vd rasuras babet post qui atque post miserat (Erat (?) boc ultimoloco) ^ pr(a)ecesserat W, enim add. Va Seu. — 54a deo] adeo Pf Ven. 1" manus, a loco Va Vd, loco Casinense:

recessit] nuntius

add. Pf (-cius) PzPd ^ teneri] enim add. Cas. 12 (in marg. a 27 manu) Cas. 98 55 habetis Pz 2^ manus in om. Ven. totus de. Pz nichil serzbunt V R et. plerique alii 55/56 est totum] est om. Rad.J 57 benedicta tu inter mulieres om. Va Seu., iniuria quidem 57/58 quae et uirginitatis zsgze Vere benedicta om. V R per bomoeot. — 57 benedicta uere transp. W ——— benedicta] est maria add. V4, uirgo add. Casinenses Pz Pd. — quae et] quia Pf Pz Pd, qui et JO uirginitas I 1^, uirginitati Vez. 1? 58 possedit] Cas. 12, possides O (qf. seq.), possidet reliqui (fortasse ex ortbogr. prototypi)

decus] seq. in Cas. 12

dimidia pars lineae erasa, ubi uidetur primam manum et uirginitatis possidet zterum scripsisse pertulit] pertulis O 2^ (possides... pertulis), pretulit Va 2^ manus C Pa, continet V4

uere benedicta o». Va V4 (219912

584

SERMO CXLIII, 7-9 60

875

quia et superni conceptus meruit gratiam, et sustulit integritatis coronam. Vere benedicta, quae et diuini germinis suscepit gloriam, et regina totius extitit castitatis. Vere benedicta, quae fuit maior caelo, fortior terra, orbe latior, nam deum, quam mundus

non capit, sola cepit; portauit eum, qui portat orbem; genuit genitorem suum, nutriuit omnium uiuentium nutritorem. Sed 65 uideamus quid ait euangelista. 8. Maria, inquit, «£ widit angelum, turbata est in introitu eius. Turbata est caro, concussa sunt uiscera, mens tremuit, tota cordis

7o

obstupuit altitudo, quia ingresso angelo uirgo sensit diuinitatis ingressum. Turbabatur humani corporis templum, et carnalis domicilii mouebantur angustiae, cum se in uirgineo pectore tota dei conderetur magnitudo, et inter angustas pectoris metas tanta se maiestas artauit. 9. Sed, si placet, priusquam christianae fidei penetremus archa71/72

et inter angustas pectoris metas

tanta se maiestas artauit.

Wie

im

kritischen Apparat angedeutet, ist dieser letzte Satzglied von V R W und der fránkischen Tradition (deshalb auch von eZ.) unbekannt. Allem Anscheinen nach sind aber diese Worte als ursprünglich zu behalten. Die Stelle ist mit Sermo XLVIII, Z. 15 bis r9, zu vergleichen (siehe auch Sermo L, zu Z. 36).

61 regina] cf. BARRÉ, l. c. ; serm. CXLII, lin. 17 s. 61/64 cf. sermm. LXII, linn. 128/132; CXL, lin. 44. 66 Luc. r1, 29. 67 concussa sunt uiscera]

serm. CXXVII, lin. 4 (cf. CXL, lin. 38). 70 pectore] cf. lin. 71; sermm. CXL, lin. 45; CXLII, lin. 46. 73/16 cf. serm. CXLII, zx.

59 quia] qui V 1^ manus, quae (que) V2 W PfJO Ven. | supernis V 1^ manus meruit] pertulit Va (pre- secunda manus) Seu. 60 et diuini] et eradit O (sed fortasse uerbum erasum erat et uel hec aut ut), et diuina R 1^ — suscepit] sustulit VZ 61 regna Va 1^ manus — benedictazz marg.] ^ 62caelisCPa — terre] 1? manus orbi Va 1^ manus Cas. 12 deum] dominum Va V4 Cas. 98 63 capit] cepit V 17 manus, cepit R WJ 1* manus O

cepit] cepit VJ, concepit Va

Seu. (concaepit V4) R, accepit Ven. portat orbem] portator est orbis Casinenses 64/65 sed zsque euangelista om. Va Seu. 65 euangelista] euangelium / 66 inquid V more suo ut oz. JO ut uidit] uidens C Pa introytu Cz. 98 67 sunt] est R 1? 67/69 mens tremuit Zigze turbabatur] mens tremuit tota, angeli uirgo sensit diuinitatis ingressum. Cordis obstupuit altitudo, quia ingressu turbatur Casznenses

68 obstipuit /a RJ,

quod lectio originalis esse potest altitudo obstupuit /razsp. Pz 1^ ingresso angelo] in ingressu (iningressu V47) angeli V2 R W P/]JO Ven. sentit C Pz 69 turbabatur] Pz Pd C Pa ed., turbatur ceter; 70 domicilium mouebatur angustia Ven.

Pfi'

mouentur

tota]seadd.Va

VZ

se om.

Pz Pd

pectore] corpore Va Sez.

— 71conderet V2W PzP2]OCPa

angustas z;que artauit ex Seu., om. reliqui (cf. comment.) manus,

angusti Casznenses

pectoris] pectorem

Va

— 71/72etinter 71 angustias V4 1^

1^ manus,

corporis V4

maetas V4 72 magestas Casinenses — 75 siom. Pz —— priusquam (prius quam)]ante W' — christianae] om. W, humane Pf, cuius 1* manus add. in marg.: christiane

archana Casznenses

876 315)

SERMO CXLIII, 9-10

num, loquamur ad eos, qui partum uirginis, qui magnum pietatis sacramentum, qui reparationem salutis humanae referunt ad diuinitatis iniuriam. Venit ad uirginem deus, hoc est, ad opus suum

opifex, creator ad creaturam suam. Quando ad opificis honorem operis restauratio non redundat ? Quando honor non deputatur ad gloriam, si factor facturam suam reparet ?Ne amittat quis opus 8o

suum, nonne

cum

ueterescit renouat, et cum

cadit erigit, et cum

destruitur in melius reformat ? Ergo quod in partu uirginis agitur,

non

est creatoris iniuria, sed salus est creaturae.

Si deus fecit

hominem, quis arguit cur refecit? Et quod ex limo formasse dignum creditur, quare ex carne reformasse iudicatur indignum ? 85 Quid pretiosius, caro aut limum ? Ergo reparationis nostrae quanto pretiosior materia, tanto maior est gloria.

v

10. Aut quando deus non in utero plasmator est hominis ? Audi Iob: Manus tuae fecerunt me, et finxerunt me. Et post: Vt lac coagolasti me, pelle et carnibus induisti me, ossibus et neruis

81 reformat] cf. serm. CXL bis, ad lin. 49. 83 exlimo] cf. Gen. 2, 7 ; serm. CXLI, ad lin. 32 s. 88 Iob xo, 8. 88/90 Iob xo, 10-12.

74 loquamur zsqze uirginis qui] loquamur de sancto (sanctae V4, sancte Cas. 12) uirginis partu, quia multi fide (fidei V4) pauperes uenerabilem uirginis partum et V/a Sez. 75 qui] et Va V4 Cas. 12 humanae] nostrae Va Sez.

76 uenit] Et praeuenit VZ non oz.

RJ O Ven., sup. lin.

— 78 honorom. Va Vd Cas.98

V 27 manus

79 si] sic Cas. 12 Cas. 98 1" manus

non add. Pf et exp.

— non deputatur]

de puta tur V4, reputatur Casznenses

facturam rep. Pf et exp. alterum

suam]

reparet] Pz P4 CPa Ven. V 2" manus ed., repararat Va

Casinenses, repararet reliqui

post reparet Ven. om. interrogationis szignum

amittat /rzzsp. W' — admittat / (ad mittat)

O — opus] ad praemit.

quis

O — 80

nonne] Dic mouum uersum incboant V RJ, non et Va, et add. Casinenses ueterescet l/a, ueterascet W, ueterascit V4 Casinenses PÍPd CPa Ven. renouat] reuocat Pz PZ cadet Va erigit] non praemit. Va 2* manus sup.

lin.

81

reformat]

partum Caszmenses 1^ manus), quia W 1^

non praemit.

Vd Casinenses

— 82fecit] quod «2d. Oetdel.

W Pf Pz Pd, reformatur

R

— 83 cur]cuiJ (cuire fecit

refecit] reficit R 2^ manus, se fecit Vd, fecit Casznenses

et quod] si quod Sez. W.— ex limo] exom. W — formasse] formasset V 1^ manus R, formauit Va 2" manus Vd W, creauit Casinenses— 84 quare]quod add. Va Casznenses, quod est add. V 2^ manus recent. in marg. reformasse] Va 1^ manus Pz C Pa Ven. V 27 manus ed., formasset V 1" manus R, formasse W Pf P4 ]JO, reformauit l/a 27 manus Casinenses, formauit Vd indignum iudicatur zrzz5p. Ven. in dignum O 85 pretiosius] est z2ZZ. Va 2^ manus aut] an

Casinenses reparationis] huius praemzt. Va Seu. 86 tanto] et Praemit. Pd est] et RPZJ 87 homines Va 1^ manus (ortbogr.) 88 Iob] beatum praemit. Pz, dicentem add. Va Casinenses — tuae] inquit add. Ven. fecerunt] me add. Va Casinenses R finxerunt] -in- ex corr. Va, fixeruntJ1^ manus O Pa, plasmauerunt Vez. et post] ut p. O 1^ manus 89 coagulasti V4 Pf]O Ven., mulsisti W. pelle et carnibus (carne V4 ) induisti me Va Sez., om. reliqui, utrum iure nescio

SERMO CXLIII, ro 90

$5

877

inseruisti me, uitam et misericordiam dedisti mihi. Et Dauid: Tu formasti me, et posuisti suber me manum tuam. Et ad Hieremiam deus: Priusquam esses in utero noui te, et in wulua sanctificaui te. Si 585 ergo parentis in aluo Iob liniamenta depinxit, si matris in utero Dauid membra conpegit, si Hieremiam genetricis sanctificauit in uuluam, si Iohannem sterelis in utero repleuit spiritu sancto, quid mirum modo, si uirginis habitauit in utero ? Qui mulierem hominis sumpsit ex latere, ipse hominem mulieris resumpsit ex utero, ipse

96/99 Qui mulierem bis babentur antiqua. Nur mit dem gróssten Bedenken habe ich die Fassung der Hs. Vatic. Lat. 5758 und der Sez.-Überlieferung beim letzten Teil des Passus vorgezogen, wáhrend ich im ersten Teil, wie regelmássig,

der felizianischen Tradition gefolgt bin. Der ganze in Frage kommende Text heisst also bei Vaund Sez. : Qui uirginem uiri formauit ex carne, ipse bominem mulieris resumpsit ex utero, ipse uirum uirginis (vgl. Varr.) reformauit ex corpore. Diese Fassung war selbstverstándlich den bisherigen Herausgebern unbekannt. Der

gedruckte Text bei Migne (eZ.) ándert die Interpunktion, die die felizianischen und

fránkischen

Handschriften

bringen, und liest den Passus

in folgender

(beachtenswerten) Weise: ... quid mirum modo, si uirginis babitauit in utero, qui

mulierem bominis sumpsit ex latere? Ipse bominem mulieris resumpsit ex utero, qui uirginem uiri formauit ex corpore (PL 52, 585 A). Als Rechtfertigung unserer textkritischen

Verbesserung

des Textes

sei hier Sermo

LVII, Z. 9x f., zum

Vergleich angebracht: Soporatus est Adam, ut de uiro uirgo semeretur ;nunc stupuit uirgo, ut uir repararetur ex uirgine; dazu noch Sermo CXLVI,

Z. 31 ff.: Est ergo

muneris uirginalis, ut regeneret per deum uirgo, quod per deum uirgo generauit.

90/91 Ps. 138, 5. O28Ieuar a5 95 ... spiritu sancto] cf. Luc. rz, 41. 96/98 cf. sermm. LVII, lin. ox s.; CXLVI, linn. 21/22.

90 inseruisti] compegisti Ver. dedisti] tribuisti O C Pa 90/91 et Dauid ziqze manum tuam ponunt PfPzPd

michi VZR

Ven.

sanctificaui te

90 Dauid] dicit 222. Casznenses

im seq. post

91 ieremiam

W Pf Ven.,

iheremiam O C, dicit aZ. Pz — 92 priusquam V2 — sanctificaui te] Et dauid: tu formasti eic. 444€ manum tuam Pabent bic Pf Pz Pd, quae ante omiserant — 95 parentis in aluoom. Vd ^ parentes Va 1" manus V 1* manus (ortbogr.) R— aluo] uulua

Va Casznenses

depincxit

matris zsgze compegit oz. Cas. 12

RPfJO

Vez., distinxit V4

94 ieremiam Cas. 12 W Pf Ven., iheremiam PzP4JO

Va (ortbogr.), genitricis Va R W Ven. et alii, matrisPf W PfJO Ven.

si om.

Va Vd

si

matris] patris V 1^ manus (m- ex emend.)

genetrices

^ 95 uulua V2 V 2* manus:

sterelis] Va 1^ manusJ 1" manus, sterilem V4, sterili Casznenses,

om. O, sterilis cett. inutero/ Ven. repleuit]impleuit W — spiritu szp. /n. O 96/97 qui mulierem zs4ze latere] qui uirginem uiri formauit ex carne Va Sez. (ef. seq.) 97 ipse hominem zigqze utero om. Vd —— hominem] mulierem Pf 1^ ex utero resumpsit /raz5p.J

97/98 ipse uirum zsgze corpore ex V/a Sez., qui

uirginem uiri formauit ex corpore re//qui (cf. comment.)

878

IOO

IOS

SERMO CXLIII, 10-11

uirum uirginis reformauit ex corpore. Ac perinde, homo, quae tibi uidentur noua, deo habentur antiqua. 11. Sed dicis: quae nascendi necessitas deo, cui suppetit faciendi potestas? Quae? Quia ipse naturam nascendo refecerat, quam fecerat operando, quia quae facta fuerat, ut generaret ad uitam, ipsa generabat ad mortem. Per peccatum primi hominis natura letale uulnus accepit, et coepit esse origo mortis, quae erat 1nitium uitae. Hoc est ergo negotium natiuitatis, quod nasci compulit Christum, ut naturae curam natiuitas daret auctoris, et naturae

curatio esset uiuificatio filiorum.

100/101 nascendi necessitas deo etc.] cf. sermm. CXLVIII, ad lin. 8 s.; CXLVIII bis, lin. 14 s. 103 ... generabat ad mortem] cf. serm. CXI, lin. 6r. 106 naturae ... auctoris] cf. sermm. XC, lin. 13; CXL bis, lin. 45; CXL VIII, lino DUDSlinsA Gb VINIIDn$27:

98 uirginis] V4 Casinenses, uirgini Va 1^ manus, uirgineo 2^ reformauit] formauit V4 perinde] perpende franc. (Ven. autem per inde), deinde W homo] o Praemit. Vd

100 necessitas] fuit praemit. Va 2^ manus, add. Vd,

qui transponit necessitas fuit nascendi

sub petit/

101 quae ?] quaeris

praemit. Vd 1" manus quia] ut V4 ed. ipse] fluctuans ex W Vd recepi, ipsa Va Casinenses, ipsum V R Pf] 1" manus O (ipm) Ven., ipsamJ 27 manus Pz Pd CPa

(naturam ipsam 7razsp. C Pa) ed.

natura l/a Casinenses V R W Pf, in praemit.

Casinenses reficeret V4 ed., refecit Pz quam] quod Vez. 102 fuerant Va Vd V 1" manus W generaret] generarent Va Sez. (Vd 1" manus) 103 generabat] generabant

Va V4 1" manus, generarent Casinenses, generabit R 1^

peccatum] enim aZ. J O,namque add. Vd 2" manus sup. lin. 103/104 natura letale] W ed. (leth- eZ.), natura tale Va V4 Cas. 12 (seq. rasura unius uocabuli )V R 2^, naturale Cas. 98 Ven. R 1^ Pf 1^ (naturale tale Pf ), natura taliterJ, nature taliter O

104 accepit] cepit/,cepit O

coepit] caepit V4, cepit Ven.,

CO cepit 5zcJ,cepit O initium] nuncium Pf, nuntium O 105 ergo om. Pd Ven. negotium]initium V4 natiuitatis om. W — nasci add. 27 manus Cas. 12 in marg. manus

Casinenses

106 curam] curationem actoris

Vez.

Pz, auctorem

natiuitas] natiuitatem Casznenses

107

Va 1^

filiorum]

qui

benedicendi erunt in natiuitate eius id est domini nostri iesu christi qui uiuit et regnat in saecula saeculorum amen add. 2^ manus Va characteribus uncialibus et cursiuis permixtis (eius id est del.), cui est honor et gloria in saecula saeculo-

rum amen ad4. Casinenses, Explicit sermo quartus add. Pd — sine diremptione aliqua (solummodo legitur in marg. Item alius a 2" manu add.) adsuitur apud Ven. sermo CXLIV

CXLIV MONITVM Vt iam dictum est, scriptor codicis

Vez. (cf. monitum

in antecedentem

sermonem) coniuncte sermones CXLIII et CXLIV exscripsit, perinde ac si de contione una ageretur, ideoque in Venetiano libro manuscripto alter sermo uero

titulo caret. Fortasse praedictus scriptor ambo tractatus iunxit, eo quod sermo CXLIV explanationem capitis primi Euangelii secundum Lucam ibi prosequitur,

ubi in explicando Euangelio concionator steterat homilia praecedenti (de successione horum sermonum consule monitum generale ante CXL). Sermo

CXLIV folia 231 (234) - 232 (235) occupat. Nullus

testis traditionis

Seuerianeae

ad meam

notitiam

peruenit.

Vt ex

collatione codicum sermonis CXLIII apparet, Vez. ad familiam Felicianam seu

potius francam pertinet. Hac probabiliter de causa sermo CXLIV non crebro extra Collectionem Felicianam transcriptus inuenitur, quia oratio ista, media praecipue parte (capite septimo), magis ut tractatus inuehens in haereticos,

incarnationem domini quasi iniuriam diuinitati inferentem negantes, quam ut homilia in usum

liturgicum utilis, uel lectioni spirituali apta, experiebatur.

Eiusdem familiae esse uidetur textus sermonis prout exstat in codice 2248 Bibliothecae Vniuersitatis Bononiensis, foll. 5-6", saeculi XI ineuntis, si fidem

praebes A. CAMPANA, Due novi codici nonantolani nella Biblioteca Vaticana, apud

Atti e memorie della Deputazione di storia patria per le antiche provinzie modenesi, ser. IX, vol. V (1953) p. 374; saeculi autem XI uel XII, si G. GuLLOTTA, G/i antichi cataloghi e i codici della Abbazia di Nonantola [Studi e Testi, 182] (In Ciuitate Vaticana,

1955) p. 168, credis. In codice

olim Nonantolano

ita inscribitur

homilia de qua nunc : Vt supra de natiuitate (nauitate cod.) domini. Sermo iobannis chrisostomi, et habet ipso initio lectionem uariantem cum perbendinare, qua cum

codicibus licuit.

V RJ O consonat. Sed totum textum Bononiensem mihi conferre non

Certe non ex Seuerianeis fontibus hausit Alcuinus (— Z/c.), quando in libro eius IV Aduersus Felicem, cap. 4 (PL xor, 177 A-C) capita 5 et 6 nostri sermonis transcripsit. Nouit Alcuinus orationes Chrysologi ut opera Petri Rauanensis uel Rauennensis, id est, Rauennatis uel Rauennatensis (cf. Los sermones, p. 84 s.). Ceterum lege quae introductionis p. xxiii de Alcuino dicuntur. Conclusio doxologica tractatus, inde a uerbis ab ipso domino nostro, etiam contra omnium codicum auctoritatem reicienda est tamquam pro usu liturgico

post Petrum addita (cf. Los sermones, p. 257).

Iat

SERMO CXLIV DE ADNVNTIATIONE

DOMINI «QVARTVS»

1. De natiuitate Christi nos comperendinare sermonem altitudo rei facit, et cogit mysterii magnitudo. Virgo peperit: quis loquetur? Verbum caro factum est: quis narrabit? Si uerbum dei infantiae dat uagitum, homo inde perfectus quomodo clamabit in uerbo? Quantam stella magis nocte dedit quaerentibus lucem, tantam doctoris sermo ortus dominici praebet audientibus claritaIO

15

tem, ut Christum inuenisse gaudeant, discutere non praesumant ; honorent muneribus infantiam, non minorent. Sed orate, fratres,

ut qui nostro sensim creuit in corpore, paulatim nostro crescere dignetur in uerbo. 2. Euangelista hodie angelum retulit sic locutum: Ne tzmeas, Maria, inuenisti gratiam apud deum. Ne timeas, Maria. Quare? Quia inuenisti. Timet non qui inuenit, sed qui perdidit. Inuenit, inuenit haec concipiendo superni germinis gratiam, quae pariendo non perdidit uirginitatis insignia. Ne timeas, Maria. Quid timet, quae securitatem rerum concipit, parit gaudia saeculorum? Ti4 mysterii magnitudo] cf. serm. CXLVIII bis, lin. 3. 5 Ioh. rz, 14. 6 infantiae dat uagitum] cf. serm. CXL bis, ad lin. 47. VEGRRNIatChW 227710! 10 muneribus] cf. Matth. 2, rr.

orate, fratres] cf. serm. XXXII, lin. 71;

XXXVI, ad lin. x18. 13/14.17 Luc. z, 30. 13/22 cf. serm. CXLII, lin. 22 s. 17 uirginitatis insignia] loca parall. apud BARRÉ in Marianum 25 (1963) 77.

Codd.:

VRW,

Alc, PfPz P4J OC Pa Ven.

Titulus : cf. monitum ante serm. CXL Sermo de eodem quintus V R WPf]O (sermo om. O), De eodem C Pz, quintus PZ, Item alius Vez. 27 manus in marg.

(uide finem apparatus. crit. sermonis praeced.) 3 comperendinare] cum per hendinare V R, cum perhendinareJ(2^ manus iungit cumper-) (cf. monitum in bunc serm.), cum perordinare Vez., compendinare W Pz 4 loquetur] Pz Pd e4., loquitur V (ortbogr.) ceterique 5 narrauit WJOC Pa 6 infantiae dat uagitum] infantium Pz inde perfectus] imperfectus C Pz ed. clamabat Ven. 7 stellam V noctem O 8 sermo doctoris transp. W ortus] W C Pa ed., or- ex emend. antiquae manus V, totus V 1^ manus (2?) R Pf Pd J, tutus O, om. Pz Ven. dominici] V 17 manus W Pf Pz Pd ed., dominicamJ O, dominicae V 2* manus R C Pa, natiuitatis edd. Ven. praebet] praebeat C Pz, pectoribus

praemit. Pf Pz Pd (pectoribus dominicae transp. Pf)

audientis V 1^ manus, audientium R PfPz P4JO audientium praebet zrazsp. Pz 10 minorent] inhonorent J2^ manus sup. ras. 11 sensim creuit in] minoratur sensu Ven., qui

incistonem facit ante corpore

13 euangelium /O

deum om. Ven., rep. Pd et del. alterum

inuenisti] gratiam Z4. Ven. V 2^ recens manus ed.

concepit V 1" manus (ortbogr.)

RW.

13/14 ne timeas zsque

14 deum] dominum R perdit W Pf]O Ven.

15 quia 18

SERMO CXLIV, 2-5 20

25

230

881

mor non est ubi diuinum est negotium, non humanum ; ubi uirtutis est conscientia, non pudoris. Quid timet, quae suscipit quem timent omnia quae timentur ? Quid timet, cuiiudex causae est adsertor, integritas testis innocentiae? 3. Ne timeas, Maria, inuenisti gratiam apud deum. Quod erat in principio apud deum, uerbum deus, intra se uirgo repperit, et factum est magnum deitatis templum, quae erat pusillum humanitatis hospitium, et quem non capiebat pusillitas humani corporis, cepit uirginalis uteri magnitudo. 4. Ne timeas, Maria. Ecce, inquit, concipies in utero. Concipies in utero. Propter reuerentiam dixisse suffecerat conci ies. Quod exaggerat /— utero, quid est? Vt conceptus esset ueritas, non figura; ut partus esset proprietas, non imago ;ut sicut de deo uero deus uerus natus est, sic de uero conceptu ueritas humani corporis nasceretur. In ortu Christi, fratres, humani corporis iniuria ablata est, non natura, nec est creatura deleta, sed culpa damnata. Est

35

ergo haeresis, quae Christum aereum corpus adsumpsisse mentitur, nec habuisse carnem, sed hominem simulasse confingit. 5. Concipies, inquit, 2n utero, et paries filium, et uocabis nomen

20 uirtutis ... conscientia] cf. serm. CXL ter, ad lin. x2. serm. CLXXV, lin. 54.

quid timet] cf.

22 testis innocentiae] serm. CXL ter, ad lin. 37.

23 Luc. rz, 30. 25/24 Ioh. rz, 2. 28 Luc. rz, 30 et 3r. 30 exaggerat] cf. sermm. XCIII, lin. 5x; CLI, lin. 34; CLXIII, lin. 56. 31/32 de deo uero deus uerus] ex Symbolo Nicaeno-Constantinopolitano (F. KATTENBUSCH, Da; apostolische Symbol, Lipsiae, MDCCCXCIV, pp.229et234). — 35aereum corpus] cf. ex. gr. pseudo-Tertullianum, Zdzersus omnes baereses, VI, 5 (CC II, p. 1409) ; Augustinum, De Paeresibus, XI (CC XLVI, p. 295). Sy d 2X:3 Makes ves o

20 uirtutis] Praecedit parua ras. apud V, uirtus O conscientia] scientia W 20/21 quae suscipit ziqze quid timet oz. Ven. per bomoeot. 20 suscipit] V 1* manus, suscepit omnes alii codd. ex ortbogr. archetyporum (cf. ex. gr. serm. XX, ad lin. 11), eum add. W]O

21 iudex] iudee V 1" manus, iudeae R, iudeus JO

causa RPzP4JO Ven. (RW PfO incisionem faciunt post causae est e£ post integritas) 22adsertor]integritatis/O ——— testis] est 2422. ]O innocentia Ven 1^ 23 deum] dominum Vez. 23/24 quod erat in principio apud deum om. Ven. 25factaPzCPa | templum]et z4Z. Ven.et del. — 25/26 quae erat uique ospicium add. in marg. 2^ manus Ven. 27cepit V] — uteri] V 27 manus ed. contra meriti codicum 28 in utero om. C Pa 29 sufficerat V 1^, sufficiat franc. 30 exaggerat] ex se generat Ven., qui post bunc uocabulum interpungit

yi

quid est] quidem Vez. 3lutpartus]et p. Vez. — ymago W Pf O, immago uero] sicut add. Pf et exp. 32 natus rep. O et exp. primum — conceptus W 33 in ortu z;qze corporis oz.JO

35 aerium aetherium ?)

oblata V 1^ manus, sublata R W J O Pf Ven.

PfP4]JO (sup. litt. ae add. 2^ manus Pd signum quoddam: 36 con fingit V 37/54 transcripsit Alc.

586

882

SERMO CXLIV, 5-6

eius Iesum. Quod Hebraice Iesus, Graece sotir, hoc dicitur Latine

40

45

50

saluator. Merito ergo uirgini salua sunt omnia, quae omnium genuit saluatorem. Et wocabis nomen eius Iesum. Quia in hoc nomine deitatis adoratur tota maiestas; omnes qui conmorantur in caelis, uniuersi qui habitant terram, cuncti qui in profundo tenentur inferni, huic prosternuntur nomini, hunc adorant. Audi apostolum dicentem: V4 m nomine lesu omme genu flectatur caelestium, terrestrium et infernorum. Hoc nomen, quod dedit caecis uisum, auditum

surdis, clodis cursum,

sermonem

mutis,

uitam mortuis, totamque diaboli potestatem de obsessis corporibus uirtus huius nominis effugatur. Et si nomen tantum est, quanta potestas? Sed quis est iste, qui uocatur hoc nomine, iam dicat angelus. 6. Etfilius, inquit, altissimi uocabitur. Videtis quia quod conci-

45/46 quod dedit caecis uisum, auditum surdis, clodis cursum (Var. gressum), sermonem mutis, uitam mortuis. Fast wórtlich wiederum Sermo CL, xo: Zatzrum caecis uisum, clodis cursum, mutis uerbum, auditum surdis, peccatoribus remissionem,

mortuis uitam. Es handelt sich um eine typische (chiastische) Konkatenation, die vermutlich eine alte Tradition hat, die aber bei den mir bekannten spáteren Zeugen die chiastische Struktur, welche Petrus Chrysologus ihr gegeben hat,

nicht mehr aufweist. So in einer Práfation eines Messformulars für den heiligen Martin : caecis uisum, surdis auditum, claudis gressum, mortuis etiam uitam restituit

(A. OrtvaR, E/ sacramentario de Vichb, Barcelona, 1953, S. 98, Nr. 680). Diese Worte sind wieder im Sermo Glorzosissimorum uirorum, auf den heiligen Paulus von Narbonne, nachweisbar : surds auditum, caecis uisum, claudis gressum (vgl. A. M. MUuNDÓ, Sermó inidit sobre sant Pau de Narbona atributt al bisbe Oliba de Vic, in

Narbonne : archéologie et histoire, Montpellier, 1973, S. 1xo).

58/59 ... saluator] cf. serm. LVII, ad linn. 71/81; Augustinum, De Trinitate, XIII, x, x4 (CC L A, p. 40r) ;uide P. pE LABRIOLLE, Salvator apud Archivum Latinitatis Medii Aeui x4 (939) 23-36. 40 Luc.r 3r . 44/45 Philip. 2, xo. 45/48 cf. Matth. rz, 5; Luc. 7, 22; Marc. 7, 37; Is. 35, 5-6 (cf. comment.) ;

serm. CL, linn. 88/9o.

38 Iesum] ihs Vez.

519LucaD2:

hebraice V Pa,ebraicePf

^ graece V Pa

sotir] V,

sotyr R Ven., soter W Pf Pd], sother Pz OC Pa hoc dicitur] interpretatur Z/c. post. saluator latine V latine dicitur zrezsp. C Pa 39 uirginis Pz salua] saluata Vez. deitatis] dignitatis JO terram] in terris AA. Ven. ed. adorabunt Pz

omnium 07. Alc. 40 eius om. R ihs Ven. 41 conmorantur] morantur R 1^ 42 inhabitant C Paz 45 prosternunt R, prosternentur Pf Pz hunc]hoc 44 apostolum] populum O 1^ manus 45 nomen]

est add. Alc. franc. Ven. — A6 surdis auditum transp. Ven. — clodis] V 1^ manus (?) R, claudis cett. codd. cursum] gressum Pf Pz P40 gressum claudis transp. Pf effugabit O

48 huius] eius ZA. effugauit R W Pf] WVen., nescio si recte, 49 iam om. Alc. 51 concepit Vez.

SERMO CXLIV, 6-7

883

pit uirgo non terrenum germen est, sed caeleste. Virgo peperit, sed deus suscepit filium. Ergo qui de hac natiuitate humano modo disputat, ad omnem tendit tanti genitoris iniuriam. 55

7. Et dabit, inquit, e? dominus

sedem. Dauid patris sui. Hinc

haereticus generat perfidiae suae nebulas, hic sibi fingit erroris materiam.

Ecce, inquit — non ego dico, sed angelus —, dabit illi

dominus deus. Numquid non maior est qui dat quam qui accipit ? Et qui accipit, antequam acciperet, non habebat. Sed nos ista, 87 VA

60

fratres, audiamus non ut perfidi, sed fideles, et sit nobis argumen-

tum fidei, quod illis est erroris occasio. Dabit :lli dominus deus. Qui dat? Aut cui dat? Nisi utique deus homini dat, diuinitas carni? Dabit illi deus. Qui deus? Vtique uerbum, quod erat in principio semper deus. Cui dat ? Quod caro factum est, et habitauit in nobis. 65 Audi apostolum dicentem: Deus erat in Christo mundum reconcilians sibi: sibi utique, non alii. Hic ergo deus, qui in Christo erat, regnum sibi dabat in Christo, et conferebat suscepto corpori, quod semper diuinitate possederat, sicut ex ipso angeli probatur eloquio: Dabit illi dominus deus sedem Dauid patris eius. Vides quia 70

quando accipit, Dauid filius dicitur ;quando dat, dei filius nuncu-

patur; ipse dixit: Omn:a quae habet pater, mea sunt. Et quae necessitas accipiendi, ubi est habendi potestas? Ait: Omnia quae habet pater, mea sunt. Quis accipit quae sua sunt? Aut in gratia

55.57/58.61.63 Luc. 1, 32. 2: Cor. 5519. 69 Luc. z, 32.

63 Ioh. z, 2. 64 Ioh. rz, 14. 71.72/75 loh. x6, x5.

65/66

52 terrenum 4ique peperit] terreno germine, sed caelesti conceptu uirgo peperit Ac. est sup. lin. 2^ manus ] — caeleste ? interrogat R— uirgo] uiro O 53 suscipit Pa 1^ manus 54 disputant ... tendunt /O tendit tanti] temperatur Vez. iniuriam] Pac usque transcripsit Alc. 55 ei sup. lin. add.] dominus] deus W 56 ereticusJ 1^ nebulam W 57 ecce inquit] econtra Ven. 58 non] edd. a 2"manu V, om. R franc. (O excepto, qui transp. maior

non) Ven. acciperit Pf. transp. franc.

59 et om. W ante quam RJ Ven. acciperet] acceperat W, 60 fideles] ut praemit. V 2^ manus Pf]O Ven. 61 erroris est dominus]dabitPz ^ 61/62quidat]nisiaZZ. CPa —— 620 om.

signa interrogationis post bina dat, Pf post primum

nisi om. Pf.

deus om. O

homini dat deus /razsp. CPa —— homini dat] dat oz. Vez., dat homini transp. O

post carni non nisi V W O signum interrogationis iterant

carnis R 1^

63

deus 1^] dominus praem:t. Ven. quis Pf ^ uerbum]deusW 1^ — 64semper] et erat praemit. Ven. caro szp. lin. O habitabit V 1^ manus R Pz Pd C Pa 66 sibi utique om. Ven. diuinitate] sua praemit.

deus sup. lin. W 68 semper] regnum 242. Ven. W Pf O Ven. probantur V 1^ manus 69 dabit]

inquit eZZ. CPa quia sup. lin. W.— 70 dat] W franc. Ven. ed. om. VR — 71 ipse] enim adZ. Vez. —— quae habet] quaecumque h. PPP2]OCPa — 71/75et quae necessitas zque mea sunt 0m. W ob bomoeot.

Ven.

72 potestas habendi transp.

72/73 ait usque mea sunt om. Ven. — 72ait] ergo add. sup. lin. O.— 75

quis] autem 2424. Ven. gratiae C Pa

aut in gratia] aut que gratia Pf Pz Pd, ut gratia /O, ut

884 75

SERMO CXLIV, 7-8

dantis est, si accipientis est quod donatur? Fatemur accepit ; sed iste qui natus est, qui suscepit carnem, qui suscepit infantiam, qui cunabula pertulit, qui suscepit aetates, qui labores sustinuit, qui famem sensit, qui sitim passus est, qui tot iniuriarum genera non refugit, qui ascendit

qui subiit

crucem,

mortem,

qui intrauit

sepulchrum, haeretice, huic quod accepit ascribe. Aut putas quod a deo dedignatur accipere, qui ab hominibus tantas 8o honorem accepit iniurias ? Aut existimas quod conferri sibi regnum a patre fastidit, qui ab inimicis poenas mortemque suscepit ? Haeretice, quod est iniuriae, quod infantiae, quod aetatis, quod temporis, quod dati, quod accepti, quod minorationis, quod mortis, si 85 intellexeris non esse diuinitatis, sed corporis, tu nullam filio inrogabis iniuriam, nullam tu facies in trinitate distantiam. Sed reuertamur ad nos, et quae sunt nostra iam loquamur. 8. Dabit illi, inquit, dominus deus sedem Dauid patris sut, et regnabit in domo Iacob in aeternum, et vegni evus non erit finis. Qui 9o in caelo semper consedit patri, nunc sedem Dauid accepit in terra. Qui regnauit sibi semper, modo nobis in domum Iacob regnum sortitus est aeternum. Gaudeamus, fratres, quia qui sibi regnauit, regnaturus est nobis. Gaudeamus, quia ueniet regnaturus in terram, ut nos cum illo regnare possimus. Audi apostolum: 5: 95 compatimur,

et conregnabimus.

Nobis

natus

est, nobis

utique

79 haeretice] cf. serm. CXLV, ad lin. x16. 84 minorationis] cf. serm. LX, ad lin. 59; H. GoELzzn, Remarques lexicograpbiques sur le latin de saint Avit in

Archiuum Latinitatis Medii Aeui 3 (1927) 184; et uide serm. CXLVIII, lin. zr. 86 iniuriam] cf. sermm. CXLV, lin. 85; CXLVIII, lin. 9.

32-22.

90 consedit] cf. serm. LVII, ad lin. xz9.

linn. 37/39 (LXX, linn. 41/44).

74 si] sic JO C Pa 75 iste] huic Vez. habuit i. V/ez.

88/89 Luc. rz,

91/92 cf. serm. LXVII,

94/95 2 Tim. 2, 12 (SABATIER, III, 886).

donatur] zoz znterrogant JO accepit] accepisse Vez. carnem suscepit /ransp. Ven. suscepit infantiam]

76 etatem

Ven.

77 famen Pd

tot] Pf Pz Pd Lart., tota

ceteri 78 crucem] in praemit. Ven. 79 haeretice (-ce V ) om. Ven. huic] hunc O 2^ manus accipit. Pf Pd accepit ascribe] accipias scribe Pz asscribe W P4 C Pa aut] an Venz. 80 honorem] honores Pf Pz Pd, honor est V 1" manus R C Pa adeo O 1^ manus Ven. abjaV1^manus; 81 accepit iniurias] dignatus est iniurias accipere Ven. quod] quia Vez. conferre Pf 1^ 82 suscepit] sustinuit V/ez. heretice VJ 84 quod dat, quod accipit V R

mortis] est aZ. Pz

86 irrogas IW

nullam zsgqze

distantiam oz.JO — 87 nostri PPP4 — 88 dominus om. Ven. dauit O (;ta et infra) 89 ineternum W7O 90 consedit semper /ransp. W —— consedit] sedit Ven. 91 regnabit V R Pz C Pa, regnabat W reliqui 92 sortitus est] sortitur PÁJOC Pa Ven.

qui]si W

caelo add. Pz ed.

regnabit W franc. (- Ven.)

94 terra franc. W

apostolum] dicentem 244. JO

uique promittente cum oz. franc. (babet Ven.)

domum] VJ C Pz, domo est] in P/Pz Pd, om. W

possimus] in

95/96 utique regnum

SERMO CXLIV, 8-9

885

regnum ueniet donaturus, ipso promittente cum dicit: Venite, benedicti patris mei, percipite regnum, quod uobis baratum est ab origine mundi. Vobis dixit, non mihi. Veniet, ut sit nobiscum semper, ut nostris sit in oculis, qui nunc tantum nostris habetur in IOO

IOS

cordibus. Veniet, ut quibus est gloria de regno, sit de familiaritate fiducia. 9. Et regni eius non erit finis. Qui eius aduentum credis, gaude, quia regnum sine fine promisit, ubi est sine successore militia, ubi sunt perpetuae dignitates. Sed quid est quod permansura non ambiunt, qui ambiunt transitura ? Quid est, quid est quod caducos honores caros comparant, et uolunt gratis accipere sempiternos? Fratres, hic parantur officia, hic decernuntur

loca, honores hic

designantur ;hic qui non de euangelii fide acceperit codicellos, ibi aeternarum infulas non habebit dignitatum. Ergo si delectat IIO

militia, si uolumus semper militare, arripiamus arma Christi, uigilemus, sobrii simus, uincamus diabolum, prosternamus uitia,

ut possimus accipere praemia pariter et coronas.

96/98 Matth. 25, 34. GXTIPSlin-oosE

Symbolum fidei

GI ein99.

98 uobis ... non mihi] cf. sermm. CXL ter lin. 15; TO2SIncED$22-

... aduentum

credis] iuxta

Jer uhessEs 6:

98 uobis dixit non mihi om. Pz non e.V mihiom. VR ueniet] quidem «44. Ven. 98/99 semper nobiscum :ransp. W 100 cordibus] oculis Pf 1^ ^ gloria est zrazsp. PfPzPd ^ 102 qui] quia Ver. creditJ 1* manus O, qui bic uersum finiunt 103 est sup. lin. Pf 104 permansura] mansura O C Pa 105 quid est] seme W Pf] CPa Ven., quid O — honores oz. Ven. 106 caros] care W Pf Pz Pd, caro J O C Pa, auro ed. uolunt] nolunt RW Ven., non uult /O accipere] habere Pz accipere gratis /razp. Ven. 107 hic] hinc W P/P4C parantur] comparantur Vez. hic decernuntur] hinc d. V W franc. (hic Ven.) 107/108 hic designantur] hic d. V franc. W Ven. hic designantur honores rransp. Ven. 108 hic qui] hinc qui frzzc. (hic qui Ven.) non] qui Pf, om. Pz acceperint Pf 1? 109 sic delectat P4 1* manus 111 diabolum (dy- W PfPz)] et add. Pf 112 praemia om. Ven. coronas] ab (ab suf. ras.])ipso domino (domino oz. J O)nostro iesu (iesu om. V Pz Pd C Pa) christo, qui cum deo patre regnat nunc et semper et per omnia saecula saeculorum. Amen add. codd. (uide monitum)

CXLV MONITVM Ab homiliario Alani Farfensis euulgatissimus, sermo CXLV saepe numero transcriptus est, non autem ex solo Alano. In exemplaribus praedicti homiliarii

legitur aut sancto

homilia aut anonyma

ascripta, sed et capite

Augustino

truncata, duo enim priora capita iuxta diuisionem nostram ab alio suffecto, ualde breuiori, exordio male supplentur. Haec forma initio decurtata A. B.

Caillau (Caill.) et Dom. L. d'Achery (Dacherius 7 Dac.) edidere, prior eam e

codicibus Casinensi 117 et Florentino Laurentiano plut. XIV, z, eruens, alter uero

ex innominato

fonte. Adulterinum

exordium

indebitaque

adscriptio ambo

editores in errorem induxerunt, ipsi enim tractatum ineditum esse putarunt ; Caillau insuper, inmaturissimo quidem iudicio, eum Augustini fetum esse existimauit.

quorum

Multi

sunt

collationem

testes

non

huius

multum

formae

ab Alano

proficit ad textum

editiones Call. et Dach. unum tantum manuscriptum codicem Florentinum Riccardianum 224.

traditae

quos

inueni,

restituendum.

Praeter

librum

contuli,

scl.

Exemplaria homiliarii Farfensis solent sermonem CXLV sermoni CXLVIII adsuere (uidessis P. SALMON, L'office divin, Parisiis MCMLIKX, p. 150). E contra prima uerba contionis, usque ad Christi generatio sic erat, crebro inseruierunt ad

sermonem CXXVIII appendicis Augustiniani (PL 39, 1997-2001) introducendum. Ita iam saeculo VIII exeunte, ut probat liber homiliarius Eginonis (cf. monitum in sermonem XCI), ubi homilia, hoc modo constructa, primum locum

tenet. Sed si inter ueteres collectiones sermonum

quaeris, facile numerum

codicum augebis, quos codicibus et editionibus a me apud Los sermones, p. 206 s. notatis, adicere poteris. Textus sermonis CXLV prout inuenitur in homiliario Alani, fragmentum

quoque, quod sermoni CXXVIII pseudo-augustiniano praefixum est, sumpti sunt de antiquissima traditione Seuerianea, quae hoc in tractatu multos testes profert, de quibus iam in Los sermones, p. 205 s. Libris manuscriptis ibi notatis adde

Toletanum

Archiui

Cathedralis

codicem

48-12,

id est,

homiliarium

probabiliter Romae circa annum rooo descriptum, in quo folio 222" sermo noster ut Omelia sancti Seueriani episcopi inscribitur. Habes infra elenchum codicum et editionum, quos praeter A4 ad textum restituendum adhibui. Neque necessarium neque utile erat alia testimonia conferre.

Ex Casinensibus, codices rro, pp. 83-85 (saeculi XI), 115, pp. 9-14 (saeculi XII uel XIII) et 31o, pp. 45-48 (saeculi XI uel XII) praetermisi, hoc est,

eorum

lectiones uariantes non indicaui, quamuis de bonis testibus agatur, nil

enim noui adferunt quam quae alii codices Casinenses, quibus usus sum, praebent. Codicis Va//., cum sit mendosissimus, tantummodo obiter et rarissime

aliquas uariantes consignaui. Meliorem textum praebet codex Wo, qui collectionem

sermonum

augustinianorum

"De quatuor uirtutibus" dictam continet, in

quam et noster sermo, Augustino equidem adscripto, introiuit (cf. P. VERBRAKEN, Le sermon ancien du manuscrit R. II. 18 de l'Escurial, apud La Ciudad de Dios

181, 1968, 560-566). Textum Guelferbytanum ope imaginum arte photographica confectarum, mihi benignissime a confratri meo Dom. Petro-Patricio Verbraken, Maretsiolensi monacho, prouisarum, conferre potui. In nonnullis lectioni-

bus Wo cum Dach. et W conuenit. Ceterum non multum pollet Wo ad sermonem emendandum. Super testibus traditionis Seuerianeae haec insuper nota: codex Ve, litteris Beneuentanis exaratus, inde a capite 5 incepto mutilus habetur, ut inter notas criticas animaduertitur. Lectiones codicis Casin. 117 indicaui iuxta ed. Caillau. Notatu dignum est hunc codicem minime litteris Beneuentanis, ut ceteri

MONITVM

CXLV

887

Casinenses, scriptum esse, sed Carolinis; textum praeterea sermonis, quamuis

eiusdem familiae sit, illic a ceteris codicibus archicoenobii Casinensis differre.

Ideo quando breuiato modo apparatus ad Casimenses se refert, nisi aliud adiungatur, solos codices Cass. 99.103.106.116 significare intendit, non autem cod. 117. Nota uero Sez. omnes testes familiae Seuerianeae iuxta consuetudinem significat.

Ad eandem

familiam Seuerianeam, sicut iam notum

est uel facile elucere

potest, pertinet fragmentum sermonis nostri, quod transcriptum in Cazena Aurea

sancti Thomae Aquinatis (ed. Taurinensis, MCMXXV, p. 20, col. ??, linn. 7 ss.) legimus (T5om.). Thomas eum ut uerba Seueriani adfert, atque in fine capitis 5 (diuisionis nostrae) lectione z/tam, contra uirum codicum Felicianorum et aliorum

non

Seuerianorum,

cum

homiliariis

Casinensibus

et aliis testibus Sez.

consonat. Cum Feliciani codices multis in locis corruptum textum tradant, Seuerianei testes nobis in maximum adiutorium ueniunt, quamuis solito more non semper lectiones Seuerianeas praeferendas esse putamus. Vt aliis in sermonibus, hoc CXLV? elucet modo specialissimo mira concordantia codicem W inter et testes Seuerianeos. Praesertim ab exemplaribus Casinensibus uel ab aliis his proximis contaminatus esse uidetur codex W.

In epistula ad Eutychen (cf. Los sermones, p. 93) adducit Petrus uerba simillima his, quae nouissimo capite sermonis CXLV circa humanas leges de praescriptione

quaestionum triginta annis leguntur. Dum uero Andreas Agnellus (A4gz.) Libro

Pontifiali Ecclesiae Rauennatis

(ed. A. TEsTI-RASPONI,

p. 142 s.) epistulam

praedictam producere intendit, decipitur a similitudine uerborum, atque loco epistulae sermonem CXLV adfert, quod insuper memoriter et tam magna licentia facit, ut eius testimonium, quod pretiosissimum nobis esse potuisset, ad textum emendandum uel confirmandum fere nullatenus adiuuat. Plus huic rei inseruit testimonium Alcuini (Z4/c.), qui sicut praecedentem,

sermonem quoque praesentem in libro VI ZAdzersus Felicem, capp. 9-1o (PL ror, 21 D - 212 A) producit, finem capitis 9 nostri tractatus, a uerbis Verbum caro factum est, sat fideliter describendo. Exemplar autem, ex quo Alcuinus transcribebat, traditionis Felicianae erat. Propter eorum antiquitatem testimonia Alcuini nobis magni pretii sunt, at uero loca Rauennatis ab eo transcripta parua sunt.

Cail| Cas. 99

| A. B. CAILLAU & B. SaiNT-Y vss, Collectio selecta SS. Ecclesiae Patrum, CXXX : S. Augustinus X XIII (Parisiis, M.DCCC. XXXVI) pp. 61-65. codex Casinensis 99, pp. 14-22, A. D. 1072.

Cas. 103 codex Casinensis 103, pp. 25-29, saeculi XI. Cas. 106 codex Casinensis ro6, pp. 210-214, saeculi XI. Cas. 116 codex Casinensis 116, pp. 88-92, tempore Desiderii abbatis scriptus, scl.

inter annos 1058 et 1087. Cas. 117 codex Casinensis 117, pp. 97-98, saeculi XI uel XII, iuxta ed. Ca//. Dach. | L. D'ACHERY, Spicilegium siue collectio ueterum aliquot scriptorum. Noua ed.

a S. BALUZE, E. MARTÉNE & L. E. J. DE LA BARRE parata, tomus I (Parisiis, M. DCC. XXIII) p. 41 s. Laur.

codex Florentinus, Bibliothecae Mediceae-Laurentianae, plut. XIV, rz,

Pad.

codex Patauinus, Bibliothecae saeculi XIII.

Ric.

codex Florentinus, Bibliothecae LXXXXII, saeculi XII ineuntis.

fol. 2x s., saeculi XII, secundum ed. Ca//. Antonianae,

scaff. IV, 72, foll. 40-41,

Riccardianae,

224, foll.

LX XXX-

MONITVM codex codex saeculi codex

CXLV

Vaticanus Latinus 4222, foll. 24-25", saeculi XI. Romanus, Bibliothecae Vallicellianae, Ms. Tom. II, foll. 35-36, XI. Guelferbytanus (Wolfenbüttel), Bibliothecae Ducis Augusti,

Helmst. 28r, foll. 27-28, saeculi XII.

SERMO CXLV DE GENERATIONE

IE

CHRISTI

1. Audituri estis hodie, fratres, quemadmodum

IO

nobis beatus

euangelista generationis Christi retulit sacramentum. C/risti, inquit, generatio sic erat. Cum esset desponsata mater eius Maria Ioseph, ante quam conuenirent, inuenta est in utero habens de spiritu sancto. loseph autem wir eius, cum esset iustus, et nolet eam traducere, uoluit occulte dimittere eam. Et quomodo iustus, qui conceptum sponsae duxit non discutere, suspecti non exquirit causam pudoris, coniugii famam non uindicat, sed relinquit? 3 Audituri. Zu dieser Lesart, die ich gegen bevorzugt habe, vgl. Sermo XXXIII, zu Zeile 3.

3 audituri] cf. comment.

audistis

5/8 Matth. rz, 18-19.

aller Seu.-Zeugen

9 discutere] cf. serm.

CXLI, ad linn. 18 et 20.

Codd. : A Casinenses 99 103 106 116 Caill. (— Cas. 117 Laur.) Dach. Pad. Ric. (Vall.) Ve Wo (horum

consensus

— Sez., sed uide monitum)

V RW, (Alc.), PfPzJ OC Pa

Inscriptio ex

V RW PfJO (Christi] domini R), Sermo de natale domini A,

Sermo sancti Seueriani episcopi Cz. 99, In uigilia natalis domini sermo beati Seueriani episcopi, 2^ autem manus praemit. sermoni Lectio sancti euangelii secundum Matheum. In illo tempore. Cum esset desponsata mater Iesu Maria Ioseph etc. Omelia sancti Seueriani episcopi Cas. 103, Omelia beati Seueriani

episcopi de eadem lectione Cas. 116 Ric. (beati] sancti Rzc.), Omelia sancti Seuerini episcopi Vz/.., Omelia beati Seuerini episcopi de eadem lectione Ve (n

marg. 2^ manus: S&), Sermo sancti augustini de natiuitate domini secundum carnem Io, In natali domini DacP., titulum De incarnatione szbi finxit Caill., Cum

esset desponsata mater lesu Maria Ioseph C Pa, uide etiam monitum 3/7 exordium usque de spiritu sancto om. Pad. (cf. app. crit. buius sermonis in fine) 3/40 audituri zsgze pariet autem om. Ric. et aliud breuius exordium praebet : Audiuit

in praesenti dilectio uestra, fratres karissimi, quemadmodum

Esaias

propheta de domino nostro Iesu Christo adnuntiauit dicens : Ecce uirgo in utero

concipiet et pariet (Is. 7, 14) 3 audituri estis hodie] audistis Sez. (cf. comment.) quem admodum R/ nobis]om. Vall., hodie add. bic Seu. (excepto Cas. 116) (beatus hodie zrazsp. 1^ manus Wo) — beatusom.W ^ 4euangilistaA 17 manus generationes 4A

Cas. 1l6,intulit Pf.

Christi 1^] om. .A

retulit] rettulit 4 2^ manus antiqua

Christi 2^] Christo Vz//.

5 inquid V semper — dispon-

sata A Ve eius] iesu Pz C Pa 6 conueniret 7 7 Ioseph] ic incipit Pad. esset] eratJ1^ manus, homo add. Wo 8 transducere Wo 9 duxit] oz.

Seu., dixit J O, iussit Pz

duxit non

discutere] non discutit (-tet 4) Sez.

suspecti] suscepti /4 Cass. 103.106 Pad. Val. exequitur Sez., exquiritur V ceterique

Seu. (exc. Cas. 99), causa VR

exquirit] WOPf ed.,

10 causam] Cas. 99 W franc. ed., causas

famam] causam Pad.

relinquid Wo V 1^ manus, relinquens Ve, requirit C ed.

uendicat / O C Pa

CXLV, 1

SERMO

890

Voluit occulte dimittere eam. Hoc pio magis uidetur conuenire quam iusto, sed humano

I5

iudicio, non diuino. Penes deum neque

pietas sine iustitia est, neque sine pietate iustitia. Caelesti sensu sine bonitate aequitas, sine aequitate bonitas non habetur. Virtutes semper conexae sunt sibi. Virtutes, si separatae fuerint, dilabuntur.

Aequitas sine bonitate saeuitia est, et iustitia sine

pietate crudelitas. Ioseph ergo merito iustus quia pius, pius quia iustus. Denique dum pietatem cogitat, crudelitate caruit; dum causam

20

25

temperat, iudicium

custodiuit; dum

uindictam differt,

crimen euasit ; dum refugit accusare, fugit ipse sententiam. Aestuabat animus sanctus negotii nouitate perculsus: stabat sponsa praegnans, sed uirgo; stabat plena pignore, sed uacua non pudore; stabat de conceptu sollicita, sed de integritate secura; stabat uestita materno munere, sed non honore uirginitatis exuta. Sponsus quid faceret ad ista ? Accusaret crimen ? Sed erat ipse innocentiae testis. Culpam diceret? Sed ipse erat custus pudoris. Vrgueret adulterium? Sed erat ipse uirginitatis adsertor. Quid faceret ad 589 11 Matth. r, 19. 14/15 uirtutes conexae sunt sibi] Ambrosius, Exp. 7z J'uc EN GaN (GG XT p r5 7): 25/26 innocentiae testis] cf. serm. CXL ter, ad lin. 37. 26 custus] cf. serm. CXL bis, ad lin. 23.

11 demittere A pio] impio P/ ^ 11/12 conuenire quam iusto uidetur transp. A, quam iusto conuenire uidetur zrazp. Wo 12paenesV ^ 13 pietas sine iustitia] iustitia sine pietate Cas. 99.116 Pad. Ve sine pietate iustitia] iustitia sine pietate /razsp. Cass. 103.106 caelestis R celestis sensusJO 14 sine aequitate bonitas oz. Á 14/15 uirtutes semper (semper om. Wo)

conexae

sunt sibi] Sez. (exceptis Cas. 116 Vall.) W, om. ceteri, quo iure nescio

14 uirtutis A

15 conexae]

connexae

Cass. 99.103.106, complexe

Wo W'

fuerint] sunt A4 (Ve 1^?) 16 dilatabuntur V — et iustitia] et oz. Cass. 103.116 — 17 crudelitas] crudilitas 4 1^ manus, est add. W —— pius 2^] et praemit. VR, filius RJO

18 dum

pietatem]

cum

p. Wo

crudilitatem A

19

causam temperet] causantem sperat V RJO costodiuit A 1^ manus uindictam dum /ransp. A deffert A 20 crimina PfPzJO accusare] 4 Casinenses Pad. Ve, accusatorem reliqui cum ed. fugit] ipse «ZZ. A Casznenses Pad. Ve, et add. PfPz sententiam] praesentiam VR, per sentiam (/ege sententiam) O, persententiam/ 22 plena] pleno 227. W — uacua non] non om. À Pad., non uacua transp. Wo W, uacuata non Cass. 99.116 (116 del. -ta), non

uacuata Cas. 103 C Pa 25 conteptu/ integritate] uirginitate C Pa 24 materno] mater nouo franc. honore om. Á exuta] A Casznenses Pad. Ve WoW, exculsa V 1^ manus, exula R, exclusa V 2^ manus ceterique cum ed. sed non exuta uirginitatis honore 7/rzzsp. Wo 25 istam Pad., RJO om. notam

interrogationis post istam (cf. seq.)

accusaret crimen] Cass. 99.103.106 Pad.

Ve W Pf, accusare crimen A Cas. 116, accusaret de crimine eZ., accusante crimine

VR franc. ipse erat /razsp. O — ipseom.Pz ^ 26culpam]non Praemit. R, qui cum J O non interrogat post diceret erat ipse /ransp. Wo custos A 1" manus argueret Casznenses Pad. Ve RWoW, urgeret PfO 27 adulterii Cas. 106 ipse erat /ranip. PfO asertor V 1^ manus 27/28 quid faceret usque dimittere rep. O et del. primum 27 quid] ergo a44. C Pa ad om. O (1?)

SERMO CXLV, 1-3

891

ista? Cogitat dimittere, quia non poterat uel foris prodere, uel intus quod euenerat continere. Cogitat dimittere, et dicit deo 3o totum, quia quod homini diceret non habebat. 2. Et nos, fratres, quotiens causa turbat, fallit species, facit color negotii interna nescire, declinemus iudicium, subtrahamus uindictam, sententiam fugiamus, dicamus deo totum, ne dum

facile innocentum forte gestimus in poenam, ipse nobis noxiam 35 sententiam proferamus, dicente domino: In quo iudicio iudicauevitis, vudicabitur de ucbis. Certe, si nos tacuerimus, clamabit deus,

respondebit angelus, qui Ioseph, ne innocentiam desereret, sic praeuenit :

3. Ioseph, inquit, fili Dauid, noli timere accipere Mariam coniu4o gem tuam ; quod in ea natum est, de spiritu sancto est. Pariet autem filium, et uocabis nomen eius lesum, ipse enim saluum faciet populum suum a peccatis eorum. Ioseph, fili Dauid. Videtis, fratres, in persona genus uocari; uidetis in uno totam prosapiam nuncupari ;uidetis in Ioseph seriem Dauitici stemmatis iam citari.

35/36 Matth. 7, 2.

28 istam Pad.

contenere

4

39/42 Matth. r, 20-21.

cogitabat Cass. 99.103.116

Ve

quia] quod O

cogitabat Ca5:. 99.103.116 Ve —— dicit] dicebat Ve

quod :ransp. A

dicere A 1^ manus VR

29

— 30 homini

31 causa] Sez. W, om. ceteri, res ed.

turbat om. Pf Pz fallet A species] et 222. Pf Pz facit] facet A, fallit cett. ex Seu. 32 color] dolor Wo interna] inter 4 1^ manus nescimus

Cas.106 27^ manus

^ iudicia A

33 fugiamus] et 222. sup. lin. Pad.

— nedum

Pad., necdum A 34 innocentum] innocentem Caszzenses Pad. Ve, et praemit. lidem codd. et RW JO CPa, et innocentiam Wo forte] Cass. 103.106 Pad. R W Pf]O ed., ferre ceteri gestimus] gestemus 4, condemnamus Cass. 99.116

Ve, condempnamus Pad.

pena Pad.

noxe W Pf Pz, noxJ 1" manus, nos O 27 manus 36 iudicabitur] iudicauetur A4 1^ manus

mini Io

noxiam] nocxam 4 (-c-? erasa), 35 domino] deo A Casznenses Wo iudicabitur de uobis] iudicabi-

certe om. bic franc. et ponunt post loseph zmfra

clamauit A Ve

tacueremus Z4

57 qui] A Casinenses Pad. ed., quia Ve, angelus W (angelus.

Angelus), om. ceteri — Ioseph]certe add. hic franc. desereret] discuteret Cz. 99.103.116 Pad. Ve, discutiret (?) Cas. 106 1? 39 iosep A 1^ manus (ut inferius)

fili dauid rep. V — 40 quod] enim a2. Casinenses Pad. Ve WoR W C PaV 2* manused. | 41 nomen secundae manus O et Pa sup. lin. — 42 suum sup. lin. add. 2^ manus Wo

iosep A4 1" manus, rep. Cass. 103.106 Pad., in marg Cass. 103.106 :

Lectio iii uidetis fratres] Pic incipiunt Ric. Caill. Dach. — 42/43 in persona fratres transp. Pad. — 43 personis 4 — in unum A4 Call. Dach. — prosapiaem Ric. 44 nunc cupari 4 nuncupari ? znterrogat Pf. Dauitici] -dici Dach. ed., dauiti A 1^ manus, Dauidis Cail/. stematis Cass. 99.103.116 Pad. Pz]JO, stimatis A 1^ manus, sticmatis Z4 2^ manus, stegmatis R Pa

Caill. Dach.

iam om. A Ric. Pad.

citari] sanciri fortasse recte A Ric. Dach. Wo, sancxiri Pad., sancciri

W, mutari franc.

(post mutari babet Pf signum interrog.)

892 45

ple)

SERMO CXLV, 3-5

Ioseph, fili Dauid. Vicesima octaua generatione natus, quomodo filius Dauid dicitur, nisi quia generis aperitur archanum, fides promissionis impletur, superna conceptio, caelestis partus uirginea iam signatur in carne? 4. Ioseph, fili Dauid. Tali uocead Dauid prolata fuerat promissio dei patris: Jurauit dominus Dauid ueritatem, et non frustrabitur eum : de fructu uentris tui bonam super sedem meam. Quod factum quidem tale tali gloriatur in cantico: Dixit dominus domino meo : sede a dextris meis. De fructu uentris tui. Bene de fructu uentris tui, bene de utero, quia caelestis hospes, supernus habitator, sic in

9»;

uteri descendit hospitium, ut corporis claustra nesciret; sic de habitaculo uentris exiit, ut uirginalis ianua non pateret, et imple-

60

retur illud, quod cantatur in Cantico Canticorum: Sponsa mea hortus clausus, fons signatus. 5. Ioseph, fili Dauid, noli timere. Sponsae causas sponsus ne timeat admonetur. Et uere pius animus dum compatitur, plus

45.49 Matth. r, 20.

45 uicesima octaua generatione] cf. Matth. rz, 17.

50//518538 PS r2x EI.

52/53 Ps. roo, r1.

Canticorum] cf. serm. LX, lin. 73 s.

56/57 et impleretur zigze

57/58 Cant. 4, 2.

59 Matth. rz, 20.

45 filius Casznenses Ve (Cas. 103 om. punctum post Dauid)

uicesima] Sez.

(uecesima 4), uigesima Ca//., tricesima V R W Rad. franc., sed uide PL 52, 589, adn. c tricesimaoctaua 7ungit W natus] estus Z4. A et de. 46 Dauid filius transp. Pa Dacb. ed. apperitur Pz4. fidis A 1^ manus, hide V 1" manus

(?) PzO 47 conceptione Pad. uirgine A4 1^ manus, uirginis Pad. 48 iam]tam O 1^ — iamsignatur]nascitur Cz7/ signatus R, saginatur Rzc. Dac. in carne] in om. R, mon interrogat Pf ^ 49 prolata] facta Pf 1! | 49/50 promissio prolata dei fuerat transp. Wo 50 frustrauitur A, frustabitur V7 51 eum] Pc abrumpitur Ve tui ad. 2^ antiqua manus A sup. lin. meam]tuam

W Pf 1? Pz OC Pa Caill. Dacb. 51/53 quod factum zigze uentris tui oz. A Ric. Dach. | 52 quidem] quod V, quid Pad. R Pf Pz]JO, dauid Cass. 99.103.106 Caill. Wo(- Seu.) W ^ tale]tali R, om. Cass. 103.106 Pad. Caill. W franc. (factum quid Pf) ed. tali] taliter Casznenses Cazll. Pad. 53 a dextris] ad d. V 1* manus, adextris Pa.J fructus V 1^ manus bene zsqzue tui om. R Wo de fructu] de om. VR tui 2^] om. Casinenses Pad. Ric. 54 uteroJ 1^ manus 55

hospitio A4 Cal

Dach.

nesciret ;zp. //m. O, nescirent Pf

55/56 de

habitaculo] ex utero Caszzenses Pad. Wo 56 hauitaculo 4A exibit A4 1^ manus, exiuit A 2^ manus Casinenses Caill. Dach. Wo C Pa uirginalis] claustri add. Dach. et impleretur] Pa. eZ., ut impleretur 4 Cas. 116 Rzc., et impletur

Cass. 99.103.106 Caill. Dach. W, et impleret V R franc. (et implet O ) quod

dictum

est

«4d.

Ric,

quod

scriptum

est

add.

Cas.

117,

57 illud] om.

Laur.

decantatur A Cantico] Canticis Sez., fortasse recte (sed cf. serm. LX, lin. 74) 58 ortus Pad. Cas. 106Jet quidam alii fons signatus ortus clausus /ransp.

Pf ^ clausus] conclusus Cass. 99.103.106 Ric. Pa Casinenses Pad.

clausas O C Pa

— 59 loseph zsque timere om.

sponsae causas] sponsa excusatur W 1^

59/60 ammonetur ne timeat /razsp. Ric. cumpatitur 4

causa Rzc. Caill.,

60 animus] qui zZ4.

590

SERMO CXLV, 5-6

893

pauescit. Joseph, fili Dauid, noli timere, ne qui de conscientia securus es, de sacramenti cognitione subcumbas. Joseph, fili Dauid, noli timere. Quam uides, uirtus est ista, non crimen. Hic

non humanus lapsus est, sed est diuinus inlapsus. Hic praemium 65 est, non reatus. Hic incrementum caeli est, non est corporis detrimentum. Hic non est proditio personae, iudicis est secretum. Hic palma cognitoris est, non supplicii poena. Hic hominis furtum non est, thesaurus est dei. Hic non est mortis causa, sed uitae. Et 70

ideo noli timere, quia quae uitam parturit, non meretur occidi. 6. Ioseph, fili Dauid, noli timere Mariam coniugem tuam acci pere. Sponsam uocari coniugem legis est hoc diuinae. Sicut ergo manente uirginitate mater est, ita coniux pudore dicitur permanente. Joseph, fili Dauid, noli timere Mariam coniugem tuam accipere; quod in ea natum est, de spiritu sancto est. Veniant,

61.62/63

Matth. rz, 20.

61 conscientia] cf. serm. CXL

bis, ad lin. 26.

635 uirtus ... non crimen] cf. sermm. CXLVI, lin. 44 s.; CXLVIII, lin. 48. 64 inlapsus] cf. serm. CXLIII, ad lin. 47.

lin. 55.

69.70

Matth.

73/74 Matth. rz, 20.

rz, 20.

70/72

65 reatus] cf. serm. CLXXV,

cf. serm.

CXLVI, linn. 22/27. 74.76 ueniant] cf. sermm. XLV, lin. 66; LIX, lin. 4.

61 pauescet A filii Rzc. Dauid] auut P£Á— 61/63 ne qui zsqze noli timere ad4. in marg. 1" manus R, quae ob bomoeot. primum uerba omiserat, om. bic Pad. et ponit in fie cap. 5 61/62 ne qui zsgze subcumbas om. Lamr. 61 conscientiae R

62 es] Sez. W, sit O, sis cett. codd. (om. Pad., quando inferius locum

transcripsit) ed. (cum ... sis) cognitione] cogitatione 7/4 Cass. 106.117 Pad. (infra) Ric. Dach. 63 est add. 2^ antiqua manus A 64 est lapsus humanus transp. Casinenses est lapsus zransp. Pad. sed om. Ric. est 2^] om. Caill. C Pa hic praemium] O 1^ Pa ed., hoc pr. omnes alii anapborae aduersantes, hoc praemium est Wo 65 incrementum] crementum Io caeli] salutis Pf Pz

66 perditio Caz/].

iudicis] iudices A 1" manus, sed praemit. Ric. Caill. Dach.

67 cognitoris] conditoris 2^ antiqua manus A, genitoris Call. supplicii] supplicis W, duplicis R/O, iudicis PfPz, est praemit. A Ric. Caill. Dach.

furtum] scortum 44 Pad. Ric. Caill. (Laur., ortus Cas. 117) Dach. Wo 68 nonest|nonom. Cas. 117 thesaurus]tensaurus A, sed praemit. Casinenses Pad. WoW sed dei est thesaurus zransp. Wo dei] Christi A4 Rzc. Cazl. Dacb. est 3^] om. Wo —— 69 quae] qui Cas. 177. — uitam] talem A4 Ric. Caz/7., uirum VRPfPz]O occidi] Noli 224. Pf et exp., Ioseph fili dauid noli timere, ne cum de conscientia securus, de sacramenti cogitatione subcumbas szppleuit bic Pad.

quae ante omiserat 70 accipere Mariam coniugem tuam zrazsp. Seu. W Pf (non ita tamen Pf quando inferius Petrus textum euangelicum resumit ) 71/74 sponsam uocari z3que accipere om. Ric. propter bomoeot. 71 uocare Lazr. coniungem V ergo] enim W 72 uirginitate] diuinitate Cas. 117 coniunx Cas. 99 Cas. 106 2^ manus V 2* manus

dicitur pudore zransp. C 1" manus Pa

dicitur

permanente pudore 7razsp. Dach. Wo 73 coniungem V — 73/74 accipere Mariam coniugem tuam /raz5p. Seu. 74accipe 4 quod]enim 242. Cass. 99.103.116 Pad. Caill WoRCPa ueniant]et add. Pad. Ric. Caill. Wo — 74/76 ueniant audiant que sancto est supplet ipsa 1" manus W in marg., quae ex bomoeot. omiserat

SERMO CXLV, 6

894 75

audiant, qui requirunt qui sit, quem Maria genuit. Quod in ea natum

8o

est, de spiritu sancto

est. Veniant,

audiant, qui Graeco

turbine Latinam nubilare nisi sunt puritatem áàvOporrorókov, xpicToróxkov, ut Ocorókov tollerent, blasphemantes. Quod in ea natum est, de spiritu sancto est. Et quod de spiritu sancto natum est, spiritus est, quia deus spiritus est. Quid ergo requiris, qui de spiritu sancto natus est, cum tibi, quia deus est, deus ipse respondeat, cum tibi Iohannes increpet, qui dicit: In principio erat uerbum, et uerbum erat apud deum, el deus erat uerbum ? Et uerbum deus caro factum est, et habitauil in nobis, et widimus gloriam eius. Iohannes

75.76 audiant] cf. serm.

XV, lin. ro.

79/80 ... est, spiritus est] Ioh. 3, 6. 82/83 Ioh. z, 1. 83/84 Ioh. rz, 14.

75/76.78/79

Matth.

rz, 20.

80 deus spiritus est] Ioh. 4, 24.

75 qui2^] quis Pa2. Caill Dach. Wo R Pf Pz C Pa sit] est A4 Rzc. Dach. quod] enim a4. R 76 ueniant] et 222. Rz. Call Dacb. Wo 7 turbidine Wo nubilare latinam £razsp. Wo nisi sunt nubilare zrazsp. Pz puritatem] zanus recentior add. in marg. R: Nestorius 77/18 uocabula Graeca etc. usque tollerent oz. Casinenses, loco nominum Graecorum spatium uacuum

apud W, nomina Graeca etc. usque blasphemantes om. Pz

77 ávOpc»riorókov]

antropotochon 4, antropocon Lazr. Pad., antropokon Wo, antrophocón R;c., anthropotocon Ca/l. (Cas. 117) Dacb., ANTEPOTITOKON V, ANTPOTITOKON R, ANTPOIVOTOKON Pf, ANIPIOIOI OKAON J, ANTPO[IOTOK-

TON O sup. ras. nec perspicuum legenti, ANTPOI YVTOPON C Pa (C disiungt! AN TPOI), antropi yv tochon sup. /i. CPa (C separat an tropi) 78 Xpicrorókov]

xpotochon 4, xpotocHoN Pad., om. Ric., Christotocon

Caill. Dacb., PACTOTOKON V, PHCTOTOKON R, KPHCTOTOKON Pf, KPHCTOKON /, RPHCTOKON 0, RPNCTO TORON CPaz, xpo tochon Jup. lin. C Pa occristoto contheotocon Wo ut] eZ., A Ric. Caill. Dach. Wo ( — Seu.) ponunt ut post theotokon, VTO V (fortasse legendum ut o) C Pa, üto sup. lin. CPa, YTO R Pf, YTOO J, YZO O, om. ceteri Ocorókov] thetokon 4, TEOTOCHON Pa4., theotocon Rzc. (-cón) Caill. Dachb., 06E.9TOKON VR IDA QI TEOTOKON , 0c&o TORON CPa, teo tochon szf. Jin. C Pa tollerent

blasphemantes om. Pf tollerent] tolerent O C Pa (O babet litt. init. T ualde ornatam, ac si bic moua lectio inciperet), tollant Dach. post blasphemantes abrumpitur Cas. 116 ob folium auulsum quod] enim a4. R 79 sancto om. Cas.99 — natusR — SOspiritus]sanctusadd. PfPz ^ requiris] quid sit «d. A Ric. Caill. Dacb., quid est add. V 2"manused. — qui] quis Pf, quod DacP., om. Ric. Pad. Caill Pz CPa —— 81 natum Pad. Laur. Dach. — est 1"] om. Laur., quid est ? add. JO deus est] e.d. transp. W 82 tibi] te Casznenses Pad. WoV Pz increpet] concrepet Ric. qui dicit] om. Sez., cum dicit Wo R W JO C Pa, et dicat Pz 82/85 et uerbum rep. J|— 83 uerbum deus AV RW]Pf, ceteri om. deus, deus (del.) uerbum transp. Wo

84 est om. A

post eius znterrogationis notam ponunt W Pf

habitabit /

non nisi

SERMO CXLYV, 6-7

895

85 uidit gloriam, respicit infidelis iniuriam. Quod in ea natum est, de

90

spiritu sancto est, et widimus gloriam eius. Cuius? Eius qui natus est de spiritu sancto, eius qui uerbum caro factum est, et habitauit in nobis. 7. Quod in ea natum est, de spiritu sancto est. Virgo concipit, sed de spiritu. Virgo parturit, sed eum, quem praedixit Esaias: Virgo in utero accipiet, et pariet filium, et uocabunt nomen eius Emmanuhel, quod interpretatur Nobiscumdeus. Nobiscumdeus, cum illis homo, et maledictus homo, qui spem suam ponit in hominem. Audiant, qui requirunt, qui est, qui natus est de Maria: 85/86 Quod in ea natum est, de spiritu sancto est, et uidimus gloriam eius. Diese unmittelbare Verbindung von Matth. 2, 20b mit Joh. z, z4b ist auffallend, sie ist aber von allen Handschriften gestützt und muss m. E. als ursprünglich

betrachtet samkeit

werden.

des Redners

Ist das kombinierte entstanden ? Wollte

Schriftzitat nicht aus einer Unachtnicht Petrus anstatt Matth. 2, 2ob

eher Joh. r, 14a et uerbum caro factum est, et babitauit in nobis zitieren ? In diesem Fall hátten wir vor uns nicht die einzige aus solchen Zerstreuungen, die sich bei Petrus Chrysologus erfahren lassen (vgl. z. B. Sermo LXXVII, zu Z. 86,

und Sermo XCVIII, zu Z. 85) und denen alle (mehr oder weniger) improvisierende Redner unterliegen. Weiter unten, am Anfang des 9. Abschnittes unserer Predigt, verwechselt Petrus Mattháus rz, 21 mit Lukas r, ar.

85 iniuriam] cf. sermm. CXLIII, lin. 82; CXLIV, lin. 86; CXLVII, lin. 88.

85/86 Matth. rz, 20. 87/88 Ioh. z, x4. 89 Matth. rz, 20. 89/90 ... Sed de spiritu] cf. Symbolum fidei ^ 89/90 uirgo concipit ... uirgo parturit] cf. sermm. LXII, ad lin. 125 s.; CXL VIII, lin. 5; CXLVIII bis, lin. 38 s.

90/93

Is. 7, 14; Matth. z, 23 (cf. PIETSCHMANN, p. 126).

85 respice A Ric. Caill. Dach. Wo Pf (Pf nouam sententiam incboando), respi Pz in fine lin. (id.), responde add. 2" manus Pz in marg. infidelis] delis Pz znztzo In. 85/86 quod in ea usque sancto est] cf. comment. — 86 sententiam inchoat]uerbis Et uidimus 86/87 cuius usque sancto om. Ric. per bomoeot. 86 cuius] eius C Pa (eius? Eius), quia edd. O et del. (cf. seq.) cuius eius ? Znterpungunt A Cas. 99 VJO 1' qui] quia O 87 inhabitauit/ 89 quod] enim 224. Cass. 99.106

natum est]est oz. Á

concipit] W, concepit oznes alit, puto quod

ex corrupta ortbogr. prototyporum (cf. serm. XXI, ad lin. 11) add. Seu. W.

90 spiritu] sancto

parturit] parturet A4, peperit Cass. 99.103 franc.

isaias A 1^

manus (es- 2^) Cas. 99 Pad. Ric.J,ysaias WoR WPfOCPa, ysayas Pz ^ uirgo] ecce praemit. Seu., inquit add. CPa —— 90/91 uirgo in utero accipiet] ecce uirgo concipiet in utero Wo — 91 in utero] zz marg. Pf, om. Caill. Dach. — accipiet] concipiet Sez. (sed cf. serm. LVII, lin. 42) om. Pf emmanuel

inmanuhel A 1^ manus, RPfO Dacb., emanuel W

uocabitur PaZ. Caill. Dach.

eius

emanuhel Pad., emmanuhél Cas. 106, 92 interpretatum Pz nobiscum-

deus 1^] V Cas. 106, disiungunt nobiscum deus regu

^ nobiscumdeus 2"] nobis

cum deus disiungit bic V, nobis cum er aJ. /in. deus Pad., nobiscum deus ceteri 93 et om. W suam oz. C ponet A hominem] A4 V 1" manus, homine

omnes alii 94 audiant] ueniant praem:t. Cass. 99.103 VR, quis est Sez. franc. natus est] et oz. Wo

qui est] VW, quid est

896 95

IOO

IOS

SERMO CXLV, 8-9

8. Pariet filium, inquit angelus, et wocabunt nomen eius Iesum. Quare Iesum? Apostolus dicat: V£ in nomine Iesu omne genu flectetur, caelestium, terrestrium et infernorum. In nomine Iesu omne genu flectitur, caelestium, terrestrium et infernorum, et tu qui sit Iesus dolosus cognitor nunc requiris ?Omnis iam lingua confitetur, quia dominus Iesus in gloria est dei patris, et tu adhuc modo qui est Iesus nequiter perscrutaris. Audi adhuc qui sit Iesus: 9. Paries filium, et uocabis nomen eius Iesum, ipse enim saluum faciet populum suum. Suum, non alterius saluum faciet. Vnde? A peccatis eorum. Esse deum, qui peccata donat, si christianis non credis, crede, infidelissime, uel Iudaeis dicentibus: Cun sis homo,

95 Matth. rz, 21. 96/98 Philip. 2, 10; cf. Epist. ad Eutychen (Los sermones, p. 90), lin. 17 s. 99/100 Philip. 2, xx. 101 perscrutaris] cf. serm. CXL bis,

lin. 4; Epist. ad Eutychen, lin. 22. 102/103 Luc. z, 31 et Matth. z, 2x (cf. 103/104 Matth. rz, 21. 105/106 Ioh. zo, 33.

comment. ad lin. 85).

95 inquit filium angelus zransp. Casinenses Pad. transp. Dach. Wo — eiusom. V (add. 2^ manus in marg.)

inquit angelus filium R— 96 quare Iesum ?]

om., nescio quo iure, A Cass. 99.106 V Pz C Pa, ipse enim, inquit euangelista, saluum

faciet populum suum a peccatis eorum ad. Pad. dicit Cas. 117 Pad. Dach. WoVRW Pz omne genua 7/z R bic et inferius, omnia genua franc. (praeter Pz) 97 flectetur] serzpsi, zta lectionem flectitur codicis V ut prauam ortbograpbiam ueterum arcbetyporum (cf. serm. XXI, ad lin. 11) interpretando, flectant franc. (praeter Pz), flectatur Pz et reliqui 96/98 in nomine Iesu zsque infernorum de. R, om. (inmerito, puto) A Pad. Ric. Caill.ed. — 971Iesu]iam add. Dach. W — 98 genuaR (sicut. supra)

flectitur] Cas. 99 V W Pf] 2^ manus, flectis 1^ manus, flectit O,

flectant cete — qui] quid A Cas. 99 1" manus (?) Ric. Caill. Dach. — 99 requires A 1* manus (?) omnes 4A iam om. Casinenses 100 dominus Iesus] dominus noster iesus christus Lazr. in sup. Lin. A ( 1* manus ? ) est] 224. 2* manus in V,om.R — adhuc] (ut saepe), aduc W semper ^ modo adhuc transp. Pf modo] quaeris «44. franc. (qui nequiter perscrutaris etc. zz seq. om.) 101 qui 1^] quis A 1" manus Pad. Wo O, quid A 27 manus Ric. Caill. Dach. — est] sit Sez. W (nescio si recte: cf. in seq.) nequiter z5que sit Iesus] ex Seu. W, om. V R franc. qui 2^] quis PzZ., quid Call. 102 pariet Cas. 117 Pf Pz Pa (ab ipsa 1" manu in paries emend.) (cf. comment. ad linn. 85/86) eius szp. Lin. Wo 103 suum. Suum] Casznenses, alterum suum

om. ceteri

post unicum suum

Zn fine sententiae

add. a peccatis eorum Ric. Caill. Dach. Pf (Pf om. a peccatis eorum post unde zz seq.) non alterius zigze unde om. A 103/104 non alterius z;gze a peccatis eorum o. Pf (cf. in antec.) Pz 103 alterius] alterum/O, alium C Pz, sed suum add. W faciet] populum 244. Dacb., populum suum add. Caill., populum sed suum ad2. Pad., a peccatis eorum add. Ric. 104 si] sic, n5 egas sit, add.J 1" 105 infidelissime] infidelibus. SineJO, infidelibus sane C Pa, om. Pz cum] tu praemit. Pz, tu add. Pad.

SERMO CXLV, 9-1o

IIO

897

facis te deum. Nemo potest peccata dimittere, nisi solus deus. Illi eum negabant deum, qui eum peccata dimittere non credebant. Tu ab eo peccata dimitti credis, et deum dubitas confiteri? Verbum caro factum est, ut hominis caro promoueretur in gloriam dei, non ut deus in carnis uerteretur iniuriam, sicut dicit apostolus: Qui se iungit domino, unus spiritus est. Et quomodo non, quando se iungit deus homini, unus est deus?

10. Humanae leges intra triginta annos litigiosas omnes interimunt quaestiones, et Christus circa quingentos annos natiuitatis IIS suae

causas

praestat, ortus sul lites patitur, status sui sustinet

106 cf. Marc. 2, 7; Luc. 5, 21 (Matth. 9, 3: JULICHER, MattbZus- Evangelium, p. 48; uide serm. L, lin. 78 s.). 108 dubitas] cf. serm. LXII bis, ad lin. 3. 108/109 Ioh. rz, 14. Hoy tts: (Cos Gs gr 113/114 cf. constitutionem Theodosii II A. D. CCCC XXIV (Co. Iustin. lib. VII, tit. xxxix, lex 3) ; uide tamen Los sermones, p. 239. 113/116 cf. Epist ad Eutychen, linn. 9/1.

106 te] te ipsum Cz;. 103 Pad. Wo, teipsum Cass. 99.106.117 Dach. V W Pf Pz,

contra eos qui dicunt quod homo homini possit dimittere peccata 442. Pad. nemo] enim 224. Pad. dimittere potest peccata razsp. Pad. dimittere peccata transp. Caill. nisi] ni.A 1^ manus eum] enim Rzc. Dach., ergo Call. 107 negant 4A deum] christum Rzc. eum 07. Casinenses Pad. Wo dimittere]

dimitteret

Cass

103.106,

peccata cum dimitteret /rzz5p. Wo om.

Cas.

117 ob bomoeot.

uerbum] Azc incipit. Alc.

108

cum

dimitteret

Cas.

99

Pad.

Wo

107/108 non credebant zsqze dimitti

dimitti peccata

109 hominis]

/razsp.

W

credis om. Pz

V W, homo Sez. R Alc. franc.

caro] carnem Pad. RJO C Pa, carne Pf Pz, om. Cass. 99.103, del. Cas. 106 promoueretur] pro moueret/,proueheretur Pad. gloria Cas. 117 110

apostolus dicit transp. Wo 111 domino] deo PzZ. Call. Dach. C Pa Casinenses, (et) Caill. sic, procul dubio eo quod coniunctio et deest apud Cas. 117

et 07. ; reapse

codex iste om. et quomodo non quando, cuius loco babet tantummodo qui (Qui se iungit deus ... ) non om. Alc. bic et ponit fine periodus — 112 est deus ?] deus est ? transp. Cass. 103.106 Caill. Dach. Pf, deus non est? Alc, qui buc usque fragmentum sermonis transcripsit 113/117 inde ab humanae (humanas Zgz.) leges sermonem memorat Agn. 113 legis Cas. 117 RJ 1? intra om. Pad. annos om. Pz omnes] hominis Cas. 117 (Caill.) interimunt] perimunt Wo 114 Christus] tu Zgz. circa] intra Cass. 99.103 Pad. quingentos] triginta Pad. 115 praestat] praetendit 4 (-tendit ex emend. ueteris secundae manus) hortus Cas. 106 sui lites] solutas VR patitur] pariter R sustinet] contenit 4, continet Ric. Cai//.

SERMO CXLV, 1o

898 quaestiones?

Haeretice, desine iudicare iudicem tuum, et adora

in caelis deum, quem deum magus adorauit 1n terris.

116 haeretice] cf. serm. CXLIV, lin. 79 (CXLII, lin. 122).

117 magus]

cf. Matth. 2, 11; sermm. CXLI, lin. 45; CLX, lin. 25; Epist. ad Eutychen, lin.z3 s. ;

similia apud Basilium, homil. de natiu. Christi (PG ar, 1474 C).

116 quaestio Pz 1^ manus boc fere loco in marg. V secunda manus, non longis temporibus ante nostram aetatem codicem recensentis, quaedam adnotauit circa Romanae leges litigiosas quaestiones interimentes et] sed Wo adhora 117 deum 1^] dominum Pz, tuum a4. Laur., deus VO, om. Ric. magus] Ze. Cas. 106, magnus

Amen

O

adorauerit

add. A, Qui cum

Rz,

adorabat

W Pf Pz CO,

patre et spiritu sancto

adhorabatJ

terris]

uiuit et regnat in saecula

saeculorum amen add. Pad., Cui honor est et gloria, laus et imperium in saecula

saeculorum.

Amen

add.

Cail.

(nulla ratione

orationem :hic plurima desiderantur) jermo CXLV sermoni CXLVIII

adnotauit

Caill

ad extremam

apud Ric. sine ullo discrimine iungitur

CXLVI MONITVM Praeter codicem adhibere potui :

^ hosce

alios testes traditionis

Seuerianeae

inuenire et

Pad.

codicem Patauinum, Bibliothecae Antonianae, scaff. IV, 72, foll. 39-41,

Ber.

saeculi XIII. Berolinensem, Deutsche Staatsbibliothek, Ms. theol. Lat. fol. 269, fol.

94-94", saeculi XII. Seu. consensus codicum 4 Pad. Ber. Interdum codex Pa4. textui familiae frase. proximare uidetur, ita ut hunc librum manuscriptum a codice Pf uel alio ualde simili contaminatum esse existimes. Pad. et Ber. codices uere germani sunt, at PaZ. maiorem fidem erga

traditionem Seuerianeam (codicis A4) seruat quam Ber., quatenus iste sine scrupulo textum inmutat arbitratu suo. Lectiones uariantes codicis Ber. nihilominus signaui, quum testes Seuerianei non multi adsint. Bis saltem Paschasius Radbertus quaedam ex capitibus 1 et 2 sermonis nostri

exscripsit, ut in apparatu critico notaui. Fecit hoc Radbertus et in sua Exfosztzone in Mattbaeum et in tractatu De partu uirginis. Fragmenta transcripta eadem fere

sunt ambobus operibus. Quum autem aliquando pro sua utilitate Radbertus sat libere transcribat, ex comparatione utriusque transcriptionis differentiae quaedam apparent, quae ut debite distinguantur, ita opera Radberti notaui:

Rad.!| Expositio in Mattbaeum, circa finem libri I (PL 120, xox s.). Rad? . De partu uirginis, liber I (PL 120, 1373 B). Rad.*

ubi lectiones Rad.! et Rad? consentiunt.

SERMO CXLVI DE GENERATIONE

Jab

CHRISTI SECVNDVS

1. Quotiens transcursis anni metis dies dominicae natiuitatis aduentat, et uirginei partus fulgor orbe toto diffunditur flammeo corusco, pauoris, non uoluntatis est quod tacemus. Quae mens in ipso ortu diuini regis obicere se praesumat? Solis radii cum erumpunt, uisus hebetatur humanus; radiante deo, quomodo non

totus animorum sauciatur aspectus ? Reparatis ergo sensibus noui

3/9 cf. exordia sermonum LXIV et LXXXVII.

4 aduentat] cf. serm.

CXLVIII bis, lin. 23; SOTTOCORNOLA, p. 276 s. uirginei partus] cf. lin. 58; sermm. LXXXVII, lin. xos. ; XCII, lin. 77 ;CXL bis, lin. 3;CLIII, lin. 3;CLXXV,

lin. xo.

5 corusco] cf. serm. XXXVII, lin.83.

— 6ortu]cf. sermm. CXL, lin.

AST GX Tbiswlin acq G EVIIMIIDn 22-9 G DVITLPPlimd94solis radii ...] similia exordiis sermonum LXIV, LXXXVII et CXL. 7 radiante deo] cf. CXL, lin. 7.

8/9 noui luminis] cf. F.J.DÓLGER, Das Sonnengleicbnis in einer Weibnacbtspredigt des Bischofs Zeno von Verona in Antike und Christentum 6 (1940) 3o; B. BoTTE, Les origines de la Nodl et de l'Épipbanie. Étude bistorique (Louanii, MOMXXXII) p. 65.

Codd.: A Pad. Ber, VRW,

PfPzJ OC Pa

Titulum ipse confeci :cf. serm. CXLV, sermo de eodem secundus VR W PfJO (sermo om. O), de eodem C Pa (post CXLV),De natale domini secundum carnem 4, Sermo

sancti seueriani episcopi unde supra Pad., Item unde supra sermo

seueriani episcopi Ber. 3 transcursis] Pad. Ber. W franc. (praeter O ) ed., transiui A 1^ (?) (utrum sic legendum sit quod primum scriptum erat apud A, dubitat etiam A. Reifferscheid, Bibliotheca Patrum Latinorum Italica, t. I1, Vindobonae, MDCCCLXXI, p. 76), transcurrisse Z4 2^, transcursi V R, transcursus O anni 072. Á metis] Pad. Ber. WPfPzCPa, metas VR, me A, momentis JO 4 adueniat W/

uirginei] uirtutum 4.

fulgor]fulgur W,choruscusPz

^ totoorbe trazsp.

Pa diffundet A, diffundit R W flammeo diffunditur zrazsp. Pz flammeo] se ad. A 5 corrusco V, coruscos Pf, chorusco Ber. OC Pa, om. Pz

pauoris non uoluntatis est] W, uoluntatis non pauoris est reliqui (sed post uoluntatis/aZ. est et om. est post pauoris, uoluntatis est pauoris est A4, uoluntatis non est pauoris est Ber., uoluntatis non sed pauoris est Pa4.) mens] se z44. Ber. 6 diuini] diuino R 1^, tanti Ber. regis] luminis 4 se] si R, oz. Ber. praesumebat O — post praesumat notam interrogationis non babent RJO, JO eam ponunt post erumpunt 7 ebetatur R W, euitatur V — post humanus zoz interpungunt]O, qui nouam sententiam incboant post radiante deo deo] domino Pf 1^, sole iustitiae Ber.

8 saucietur Ber. aspectus] affectus I reparati O C Pa 8/9 noui luminis] nouis luminibus PaZ., nostris et luminibus Ber. post stuporem noui luminis zrazsp. Pf Pz

SERMO CXLVILr2 IO

9o1

luminis post stuporem, et temperato iam nobis per carnem ipsius diuinitatis uisu, generationis Christi contemplemur arcana. 2. Christi, inquit euangelista, generatio sic erat. Fratres, si

uolumus intelligere quae dicuntur, diuina uerba modis non pensemus humanis; seponendus est humanus sensus, ubi totum quod dicitur est diuinum. Sic Christus quod nascitur, non est consuetu15 do, sed

signum; non est natura, sed uirtus; non ordo est, sed potestas; et est caeleste miraculum, ratio non humana. Hic

mundana scientia quid capiet ? Hic carnis intelligentia quid requiret ? Christi, inquit, generatio sic erat. Non dixit: sic facta est, sed:

sic erat, quia Christi generatio erat apud patrem, quando genera20

batur ex matre. Quod erat, semper erat; quod factum est, hoc reddebat. Erat deus, reddebatur homo; ex utero nos suscepit ille,

qui nos plasmarat ex limo. 20/21 boc reddebat. 1m folgenden Kontext lesen wir reddebatur, das alle Handschriften bieten. Vielleicht wáre hier anstatt Poc reddebat ebenso Poc reddebatur zu lesen, wie es auch Hs. Pf tut, aber nur sie. Die Sez.-Zeugen bringen reddebat, was sich von der Lesart der felizianischen (und fránkischen, ausser

PfJO) Textüberlieferung redebat (redibat W) nur orthographisch unterscheidet. Hoc reddebat scheint aber vom Rhythmus befürwortet zu sein, denn wir haben hier vor uns eine der typischsten Klauseln des Chrysologus (vgl. zu Sermo V, Z. 146 f.). 11 Matth. rz, 18. 13/14 totum ... diuinum] cf. serm. LVII, lin. 89. 14 consuetudo] cf. sermm. CXVII, ad lin. 41; CXLVIII, lin. 5; CXLVIII bis, lin. 35 ; (Qni ds 62s 15 uirtus] cf. serm. CXLVIII, lin. 6; CXLVIII bis, lin. 40.

ordo] cf. serm. CXLVIII bis, ad lin. 4o. patrem] cf. Ioh. z, 1-2.

— 18 Matth. 1, 18.

— 19... apud

22 ex limo] cf. Gen. 2, 7; serm. CXLI, ad lin. 32 s.

9 et temperato] Sez. W, et tempora quo VR, et tempora quibus PfPz, et tempore quodam JO, tempus est quo CPzed. — iamom. A Pad. PfJ O(quodam contrabunt J O ex quo iam) per carnem] perenne 4 ipsius oz. Pf Pz 10 diuinitatis] apparuit Pf Pz (et temperato zigze uisu] et tempora, quibus nobis per carnem diuinitatis apparuit Pf Pz) uisu] uisa C Pa, om Pf Pz, praestito ad. J|O Christi] eius Ber. arcana A, archana cett. codd. 11 siuolumus]si oz. W, bic incipit fragmentum Rad.! 12 intellegere/ so/z: diuina] diuinitatis A 13 seponendus] sed ponendus / 1^O, si ponendus Pad., deponendus Rad!

humanus] humanarum rationum Pz

14 diuinum] humanum W 1^

sic]

si W C Pa, nam Ber.; hic incipit Rad? consuitudo A4, conswetudo IW 15 signum] mysterium Rad.* ordo est] est ordo zransp. Rad.* C Pa, nascendi

add. Rad, est om. Ber.

16 non ratio zransp. Ber. W — ' 17 scientia] sapientia

Ber. Rad.! capit Sez. intelligentia carnis zransp. Rad.! requirit Sez. 18 inquit] autem Z4 sic erat] sic oz.]O 19 generatio erat] erat o. Ber. generabitur /1^ manus O — 20 ex matre] a matre Ber. quod erat] erat om. € Pa

semper erat] erat om. A; Pucusque Rad.! et Rad? 21 reddebat] Sez.]O, redibat W, reddebatur Pf ed., redebat ceteri (cf. comment.) nos suscepit] non s. JOCPa 22qui]Sez. R, quoJ, quod O CPa, quos V WPfPz — nos]Sez. RO, om. reliqui

plasmarat]

limo] e limo Pad.

R W Pf C Pa, plasmauit A4, plasmauerat cefer?

ex

pos

SERMO

902

CXLVI, 3

3. Cum desponsata esset mater eius Maria. Suffecerat dixisse: cum desponsata esset Maria. Quid sibi uult sponsa mater? Si mater. Cum desponsata esset Maria mater: uirginitate sponsa, fecunditate mater; mater

25 mater, non sponsa ; si sponsa, non adhuc

30

uiri nescia, partus conscia. Aut quomodo non ante conceptum mater, quae post partum uirgo, uirgo mater? Aut genetrix quando non, quae saeculorum generauit auctorem ? Principium dedit rebus natura uirgo, finem rebus adtulit natura uitiata. Sic rerum uirgo mater, sic rerum semper nouerca corruptio est. Est ergo muneris uirginalis, ut regeneret per deum uirgo, quod per deum uirgo generauit. Deus et integritas est caeleste consortium ; uirgi-

23.25/26 Matth. rz, 18.

23/27 cf. serm. CXLV,

conscia] cf. sermm. CXL bis, ad lin. 26; CXL ter, lin. x2.

LVII, linn. 91/97 ;CXLIII, linn. 96/98. LXII bis, lin. zs.

linn. 70/72.

27

29/33 cf. sermm.

33 caeleste consortium] cf. serm.

23 esset desponsata transp. A Ber. CPa disponsata 44 semper V 1" (?) essit A maria matereius/razsp.AA ^ sufficerat V — 24 esset desponsata transp. C Pa esset] seg. in O 2 uel 3 uocabula erasa (mater eius ?) Maria] mater eius edd. Pad. sponsa mater] desponsata mater non praemit. C Pa sponsa om. Pf Pz

mater si 77 jeq. mater 77 eq.

post sponsa sZgnum interrogationis babent ]O, qui omittunt

24/25 si mater non sponsa oz. Pf Pz bic et ponunt post adhuc si mater] eius 224. insulse Pad.

25 non sponsa] iam praemit. A

adhuc mater] Si mater non iam sponsa add. hic Pf Pz, quod antea omiserant 26 Maria mater] Maria om. A, sponsa znterserit Pad., eius add. Seu.

uirginitatis Z4 fecunditate mater] mater oz. R 27 partu A conscia om. Pz aut om. Ber. ante] con ante z474. A conceptum] uirgo zdZ. A 28 uirgo semel Ber. W PfJO uirgo mater] et Praemit. Ber., mater uirgo transp. A, fuit et interserit Pad., Virgo ? Mater Pz ita struendo, dum Pf punctum tantum. interponit aut] non add. CPa, et om. non post quando zm seq.

genetrix] AV 1* manus, genitrix z/; quando]quomodo Ber. V — 28/29 quando non genitrix /razip. Pad., quomodo non genitrix /razsp. Ber. non quando /ransp. Pf Pz quando, non quae zzterpungit R 29 non om. J O C Pa 29/50 rebus dedit transp. Ber. 50 uirgo om. franc. (praeter Pf) finem uique uitiata. Sic rerum om. V R rebus om. franc. (praeterJ) naturae uitiatae franc. sic] sicut P/7O 30/31 uirgo rerum /razsp. A 31 uirgo] semper praemit. Pz, om. Pad. Pf mater] semper add. PfJ mater sic rerum om. Pa corruptio est] est oz. A, est corruptio razsp. O — Est rep. Pad. (est. Est est) 32 muneri A 1^ manus regeneret] generat 4/O 35 deus] enim a4. Ber. est om.J est caeleste] caelestis est Ber.

SERMO CXLVI, 3-4 35

903

nitas iuncta Christo copula est perfecta uirtutis. Quod uirgo concipit est honor spiritus, non onus est carnis; quod parturit uirgo, secretum est dei, non est mysterium coniugale; quod nascitur Christus diuinae maiestatis est, non est inbecillitatis humanae; et est gloria deitatis tota, ubi nulla carnis sentitur

45

iniuria. 4. Cum esset desponsata mater eius Maria Ioseph, antequam conuenirent inuenta est in utero habens de spiritu sancto. Quid est quod ad sponsam et non ad liberam caelestis innocentiae destinatur arcanum ? Quid est quod sic zelo sponsi sponsae periculum comparatur ? Quid est quod uirtus tanta putatur crimen, salus tota discrimen? Quid est quod inter innocentes taliter laborat pudor, uerecundia subcumbit, fatigatur castitas, sauciatur fides,

34/35 Quod uirgo concipit est bonor spiritus, non onus est carnis. Da onus zu bonor gegenübergestellt ist, ist es denkbar, dass ono: anstatt bonor im ursprünglichen

"Text gestanden hat. Doch ist Pozos von keiner der Handschriften unterstützt. Vielleicht ist aber schon sehr früh 5ozos - eine lectio difficilior — in Poenor umgewandelt

worden.

Zur Gegenüberstellung

5onos-onus, vgl. J. H. BAXTER,

Varia. YV. - Honos, onus, im Archivum Latinitatis Medii Aeui 5 (1927) 75, welcher auf OrrO, Sprichwürter, S. 167, und auf WEYvMAN, Archiv für lateinische Lexikograpbie 8, S. 3o, und 13, S. 384 hinweist, und zu den Stellen, die die

letztgenannten Verfassern angeben, Augustinus, Sermo 355, 4, 6 (wo auch Ponor und ozzs gegenüberstehen) (PL 39, 1573) und die besprochenen Worte des

Petrus Chrysologus hinzufügt. Man kónnte aber noch auf weitere Stellen des Chrysologus hinweisen, wie auf Sermo IX, Z. 88.

35 honor - onus] cf. comment. crimen] cf. serm. CXLV, ad lin. 63.

34

copula

est

perfecta

uirtutis]

40/41 Matth. r, 18.

perfectae

uirtutis

est

44 uirtus ...

copulatio

Ber.

perfectae Ber. PfPzJ OPa uirtutum I 35 concepit Sez. PzJOC (concepit) Pa honor] cf. comment. honor est traz:5p. Ber. onus] honus 7 1^ manus Pz, usus A est carnis] est om. Ber. 36 dei est transp. A Ber. misterium V R W Pf Pad., ministerium J O Ber. ed. est] est om. Pad. Ber. Pa

inbecellitatis

57 deuinae A

A4, inbecillitas

V 1^ manus

non R Pz J,

imbecillitas P/O 38 humana Pf Pz]O et est] et om. A nulla] ullà Pf (quod etiam recte de nulla interpretabis) ^—40 cum essetrep.A ^ 41conueniret A 41/42 quid est quod] quidquod Pf 1^ — 42 innocentiae] innocentia V ^R, mysterii Ber. — distenatur/A ^ 43arcanum],arch-cezt.codd. — sicom. franc. (praeter J)

C Pa

zelo] Pad. Ber. V R ed., zelus

AW, genus Pf PzJ O, ex generatione

sponsi] rep. R (sponsi, sponsi sponsae), pene PfPz, peneJ (pene 2*

manus), om. O (qui babet penes post sponsae 7n seq.), prolis C Pa periculo Pf Pz, piaculo W

44 comparabitur O, comprobatur

44/45 salus tota discrimen om. R ob bomoeot.

periculum] /

putetur Pf

45 tota] tanta Pad. Pf Pz

discrimen] crimen Pf] O, reatus Pz innocentes add. in marg. 2^ manus Pz taliter] aliter A labor W 1^ 46 uerecunda A succumbat V 1* manus

SERMO CXLVI, 4-6

904

exstat accusatio, urget causa, facultas tota excusationis aufertur ?

Quis excusat sponsam, quam conceptus accusat ? Aut quid proficiet defensor externus, quando facti testis internus adsistit ? Ouid 50

55

6o

tenemus,

fratres?

Non

apices, non

litterae, non

syllabae, non

uerbum, non nomina, non personae in euangelio diuinis uacua sunt figuris. 5. Sponsa quaeritur, ut iam tunc ecclesia Christi sponsa signetur, iuxta illud Oseae prophetae: Sponsabo te mihi in iudicio et iustitia; sponsabo le mihi in misericordia et miserationibus, et desponsabo le mihi in fide. Hinc Iohannes ait :Qu? habet sponsam, sponsus est. Et beatus Paulus: Sponsaut uos uni uiro, uirginem castam exhibere uos Christo. Vere sponsa, quae uirginali partu nouam Christi regignit infantiam. 6. Procuratur Ioseph sponsus, ut iste in illo Ioseph Christi

50/52 cf. J. ScuitpENBERGER, Vom Gebeimnis des Gotteswortes (Heidelbergae, MCML) p. 83. 53 ecclesia ... sponsa] cf. serm. CXXX, ad linn. 6/8. 54/56 Os. 2, 19-20. 56/57 Ioh. 3, 29. 57/5 82x G O ror" 58

uirginali partu] cf. supralin. 4.

— 60/70 H. KocH, Petrus Chbrysologus in PAULY-

WissowA-KmRoLL, Real-Encyclopadie der klassischen Altertumswissenscbaft, Halbband 38 (Stutgardiae, MCMXXXVIII) 1371, locum cum alio cuiusdam orationis Seueriani Gabalitani in martyrem Acacium (PG 87-1, 475) comparabat ; at

saepe antiqui Ioseph illum libri Geneseos

Iesu typologice componunt

R. GAUTHIER in Dictionnaire de Spiritualité, VIII, Parisiis, MCMLXXIV,

(cf. r206).

47 extat] codd., exstuat Pad., astat Ber. extat del.Jet rep. laborat pudor, uerecundia succumbit, fatigatur castitas, saucietur fides, quae ommia del. et prosequitur extat acusatio (accu- 2^ manus) etc. urget] -et exemend. V, urguet V

1^ manus (?) RJ 1" manus, uiget Ber. excusatione

V R Pa ed., excusationi

sponsam excusat /razsp. Ber.

excusationis] Sez. franc. (praeter Pa), W

auffertur

W

proficiit 4 1^ manus

48 quis] quid Pf

—— 49 deffensor Pz

externus] hesternus V 1" manus R testes Á internus] in aeternum Pz4Z. ad sistitJ, assistit Ber. V 2^ manus W, existit A 50 silabe V, sillabe V 2^ manu; RW franc. 51 uerba AW persona franc. 53 iamtunc Pz ecclesia J 54 osce R, osee J disponsabo 4 te] -e ex corr. A

54/55 iudicium et iustitiam Ber. te] t- ex corr. V

aeternum add. Pad. castam 0m. Á

et iustitia] ac. i. / O, et edd. Pad.

56 et desponsabo] et om. Pz, et disp- A

ait om. A Pad.

uos om. Pad. franc.

uirginalis RJ (?)

55

fide] idem Ber., in

57 sponsaui] disponsaui 4

58

sponsa] sponsam Ber., sponsatam Pad.

59 regignit] gignit Sez. franc., cottidie praemit. A — 60 iosep 4 (non constanter) sponsus]

procurator Pz Pa ed., procurauit Pad. exponsus Z, ex sponsus 2^ manus

del. primum add. Ber.

iste] stilo A4

exponsus iosep zrazp. A

in illo] in illum PzZ., per illum Ber.

ut iste rep. R et

Christi] et

593

SERMO CXLVI, 6-7

905

passionis impleat figuram. Ioseph infamatur a fratribus, Christus falsis testibus accusatur. Ioseph prophetalibus somniis incurrit zelum, Christus propheticis uisionibus suscepit inuidiam. Ioseph missus in lacum mortis uiuus emergit a lacu, Christus mortis 65 sepulchro datus uiuus remeat a sepulchro. Ioseph uenundatus est, pretio taxatus est Christus. Ioseph transducitur in Aegyptum, ad Aegyptum fugatur Christus. Ioseph esurientibus populis panis copiam subministrat, Christus caeli pane manentes orbe toto exsaturat nationes. Sic lucet quur loseph iste caelestis sponsi 70 typum praetulerit, portauerit imaginem, ambulauerit in figuram. 7. Maria mater uocatur; et quando non Maria mater? Congregationes, inquit, aquarum uocauit maria. Nonne haec exeuntem de

61/62 cf. Gen. 57, 4-11; Marc. 14, 55-59et parall. ^ 62/63 cf. Gen. 37, 5-10 (uide serm. XLVIII, lin. 85) ;Matth. z3, 53-58 et parall. 63/65 cf. Gen. 37, 22-28; Matth. 28, 2-6 et parall.

65/66 cf. Gen. 37, 28; Matth. 26, 15 et parall.

66/67 cf. Gen. 37, 28; Matth. 2, x4. 67/68 cf. Gen. 41, 53-57. 70 typum z;gze figuram] cf. serm. XCIX,lin.84s. | 71/72 Gen.rn xo. 72/73 ... populum] cf. Gen. x4, 15-31.

61 passiones V R W, passionem Pad. — figuram]et praemit. Seu., in figura W, om. VR passionis impleat figuram *razsp. franc. 61/62 Ioseph infamatur usque accusatur] ex Seu., om. cett. codd. ed. (W babet boc post inuidiam zn seq.) 62 falsi. A 62/63 Ioseph prophetalibus z;42e zelum om. VR —— 62 profitalibus A sompniis Pf 63 Christum IW propheticis] proficuis C Pa inuidia W, qui post inuidia add. ea quae ante babent codd. traditionis Seu. : Yoseph infamatur

a fratribus,

Christus

a falsis

testibus

accusatur

64

locum

Pf 1^

emergit]euasit P/1^ ^ a lacu emergit transp. Pf (2^) a lacu]e lacu A, om. Pad. Ber. morti V R 1? W Pf (Pf add. et), an bene ?, mortuus Pad. 65 uiuos A I* manus

uenundatus

taxatus] traditus Ber.

est] u. es R 1^, est om. A

Christus

om. A

66 praetio bz; A Ber.

in Aegyptum]

aegiptum R, egyptum franc. (et V R in seq.), inconstanter tamen

fugatur zransp. A

ad aeg. 4 67 Christus

67/68 panis copiam] AJ 2^ manus (-is -am ex corr. 2ae

manui), panem copiose Pad. V 2^ manus R W Pf Pz ed., panem copiosum Ber.,

panem copiae V 1^ manus C, panem (1* manus J?) copieJ 1" manus O

68

subministrat] sumi- 4, summi- I, ministrat Ber. caeli] caelesti A manentes] moriente PzZ., manducantes Ber. 69 exsaturat] saturat Pad. Ber. Pf, et

saturatJ (del. et) O, exsaturatur W — sic lucet] sic elucet Ber., sic liquet 4, scilicet franc. (Pf 1^)

om. franc.

quur] V, cur Ber. R (qui nouum uersum incboat) W, ut A,

isteom. Pf — caelesti V 1^ manus

RO — 70 tipum WO, thipum

praetulit franc. (praeter Pa) portauit franc. lauit / O C Pa aumbulauerit in] habuit Pf Pz

mater] maria autem C Pa

ymaginem WO figura C Pa

— ambu71 Maria

quando]quomodo Pf 1^ ^ maria non transp. Ber.

congregationes] congregationem / O, nam et praemit. Ber. et om. inquit zz seg.

71/72 congregationes zsqze uocauit maria om. W

72 uocauit] uocabun-

tur Pad., dicuntur Ber., apellauit Pa mária C Paz haec om: R exeunte AW, et praemit. Pa, et euntem J, ex eundem O

exeuntem]

SERMO

906

75

8o

CXLVI, 7-8

Aegypto populum concepit uno utero, ut emergeret caelestis in nouam creaturam renata progenies? Iuxta illud apostoli: Patres in mari baptizati sunt. Et ut semper Maria humanae praeula sit salutis, populum, quem unda genetrix misit in lucem, ipsa diuino praecessit in cantico. Mara, inquit, soror Aaron, sumens tympanum in manu sua dixil : Cantemus domino, gloriose enim honorifica(us est. Nomen hoc prophetiae germanum, hoc renascentibus salutare, hoc uirginitatis insigne, hoc pudicitiae decus, hoc indicium castitatis, hoc dei sacrificium, hoc hospitalitatis uirtus, hoc

collegium sanctitatis. Merito ergo, merito Christi nomen est hoc maternum.

8. Diximus quare mater sponsa, quare Ioseph sponsus, quare 85 Mariae

maternum

nomen,

ut totum

circa ortum

Christi fuisse

mysticum panderemus. Nunc quare sponsa quaesita sit ad partum Christi aliis pandamus ex causis. Praedixerat Esaias et uirgo parere deum caeli, regem terrae, orbis dominum, reparatorem

753/74 cf. Benedictionem fontis Romanam : ab inmaculato diuini fontis utero in nouam renata creaturam progenies caelestis emergat (Los sermones, pp. 208 et 409). | 74/75 cf.1 Cor. xo, 1-2. 77/719 Exod. zs, 20-21. 80/81 cf. serm. CXL ter, lin. 26 s. 87/88 cf. Is. 7, 14. 88 orbis dominum] cf. serm. L, ad lin. 35; CXL ter, lin. 44.

73 egipto VR W, egypto Pf, alii aliter concepit Ber. V — uno] in Ber. Sez. franc. 75 semper] esset uirgo 44. Ber.

74 patres] nostri aZ.

75/76 salutis praeuia transp. Ber.

quem

unda] quae munda AV

populumque) in unda Ber.

franc.

75 sit] oz. Ber., sint J1^ manus O

1^ manus J, que munda

76

O, que (zt copula:

genetrix] V A, genitrix Ber. W aliique, generatrix

misit] emisit Sez. W franc. V 2^ manus ed.

ipsam Pad.

Seu., uiri non V R, uirino VW, uiros franc., iure ed., an legendum est merito ?

diuino] yn

Aaron] ar - 1 Jit. erasa -- on A (aaron 2^ manus) timpanum W 78 honorificatus] magnificatus Pa. 79 est] es A 1^ manus — prophetiae zsqze hoc] prophetiae germen est hoc add. im marg. R, quia 1" om. ob bomoeot. profitiae A, prophetice /O germinum A, gerrn R hoc] rep. V, est hoc R ed., om. W 80 uirginitati A4 81 dei] 2 Zitt. erasae -- i Pz sacrificium]

sacrum 4 Pad., sacrarium Ber. hospitalitatis uirtus] comz. cum uett. edd., hospitale uirtutis contra cbiasmum A Ber. W franc. (uirtus O), principale uirtutis Pad.Pf

^ 82 sanctitatis] et gloriae 224. Ber.

merito] matris V/ 2^ manus ed.

contra. codd. Christi] hoc praemit. Pad. et om. in seq., christiano JO C Pa nomen] non/ hoc om. Pad. (bic) V 85 maria Ber. R totum] quomodo z44. Ber.

— fuisset Ber.

86 misticum

W Pf

2^O, ministicum Pf 1',

misteriumJ, mysterium C Pz panderemus misticum /razsp. Pf1^ ^ que sita Pf . ad partum] ad add. 2^ manus V, partu R 87 pandamus] prodamus

RWPfO

esayas R,isaias Ber., ysaias W franc. (ysayas O) — et] quod A Ber.,

ut Pad. franc., om. W et add.: Ecce uirgo concipiet et pariet filium et uocabitur

nomen eius emanuel

Ij. additum

uirgo] Virginem W nouam periodum incboando post locum

— 88 parere] pareret Ber. franc. (] 2" manus, pararet 1^), paritura A

deum, caeli regem, terrae orbis erc. zntercidunt

V R

SERMO CXLVI, 8

907

mundi, mortificatorem mortis, redditorem uitae, perpetuitatis 90

auctorem.

Hoc

quam

esset

mundanis

triste, terribile regibus,

pauendum Iudaeis, ipse dominicae natiuitatis probauit euentus. Namque ubi natum Christum nuntiantibus magis audiuit Iudaea, Herodes didicit, mox prodere Iudaei, Herodes occidere molitus est Christum, et dum successorem sibi timent, omnium perdere conati 95

sunt saluatorem. Denique quia inuenire nequierunt, delent patriam, lac miscent

IOO

sanguini, coaeuos

eius parricidali furore conli-

dunt, laniant innocentiae socios, quia culpae participes inuenire non poterant, quos punirent. Et si iam nato Christo haec faciunt, concepto Christo tanta feritas quid fecisset? Hinc est quod prouidetur sponsus, prouidetur maritalis species, ut celet miraculum, ut tegat signum, ut uelet uirginis partum, ut crimini non det locum, ut furentis insidias sic eludat. Christus quamuis morti deditus, si in utero fuisset extinctus, mors praeceps, quod nostrae saluti uenerat, abstulisset.

89

mortificatorem

mortis]

cf. sermm.

XIX,

lin. 295; XXXIII,

lin. 58.

92/98 cf. Matth. 2, 1-18. 96 lac miscent sanguini] cf. sermm. CLII ad lin. x6. coaeuos] cf. serm. CLXXII, ad lin. 3o. 102/104 cf. sermm. CL, linn. 64/67 ;CLI, lin. 39 s.

89 reditorem V 1^ manus, additorem A

a

90 regibus terribile zrazsp. Ber.

narrantibus Ber.

perpetuis A 1^ manus, perpetuitas

91 propabit 4

audit] natum praemit. Ber.

iudexR (iudex herodes) 93 didicit] dicit PaZ.

93herodis.4

— 93/94 didicit zsque et dum om. Ber.

prodidere A W franc., num recte?

molitus est occidere transp. Pad.

iudeis Pad. R

94 Christum om. PfPz Pa ^ successo-

rem sibi timent] sibi eum timens successorem

sibimet Pf O

92 nuntiantibus]

Iudaea] in iudea PaZ., om. Ber.,

Ber.

94/95 conati sunt perdere zrazsp. A

sibi timent] sibi metJ,

conati sunt] conatus est

Ber. franc. — 95 saluatorem]auctorem Ber. — denique zique nequierunt] Quem extinguere dum nequeunt Ber. quia sup. lim. W —— inuenire] ipsum praeit. RWPf]J nequierunt] V W]/ (nequi erunt /), nequiuerunt cerer? dolent patria W | patrias franc. 96 coaeuos eius] 4 W Pf Pz C Pa, co euo (coeuo 2^ manus) scioJ, coeuo scios O, seuos e V, seuo se R, nouo Pad., nouos partus Ber.

98 si iam] suam / 1^ manus

iam sup. Lin. W

iam aque faciunt]

innocentibus impietas non pepercit Ber. 99 fecisset] et add. A 100 prouidetur 1^] praeuidetur Ber., prouidet Pf Pz prouidetur 2^] procuratur Z4, prouidet Pf]O, praeuidet Pz caelet AC, celaret V 1^ manus RW PfPz]JO 101 uilet A, uellet V 2^ manusJ 1* manus 101/102 locum non det £razsp. Seu. 102 furentesJ2^ O elidat A Christus] enim a4. Ber. mortis 7

1^ manui 103 deditus] pro nobis praemt. Ber. si in utero fuisset] si interfuisset A utero] cunabulis Ber. praeceps (pr(a)eceps /)] siquidem immatura magnum Ber. nostri VR 104 saluti] salutis Sez., causa Praemit. Pad. uenerat] uenisset W 1^ abstulisset] gaudium praemit. Pad. Ber.

594

908 ;5

SERMO CXLVI, 9

9. Et quia locus iste multa nobis conferre poterit, si dicatur,

praelibasse nos hodie, fratres, dominicum sufficiat sacramentum.

105/106 cf. monitum generale ante serm. CXL.

105 locus iste] ista W nobis szp. Jin. R si dicatur] latius praemit. A 106 praelibrasse Pz, preliasse / fratres om. Sem. sufficit J C Pa sacramentum] 57ze diremptione sequitur apud Pad.: Yoseph autem uir eius erc. seu sermo CXLV, lin. 7 ss.

SERMO CXLVII DE GENERATIONE

imt

CHRISTI TERTIVS

1. Dominum Christum, fratres, quae res fecerit terreni corporis

inire commercium, intrare humanae carnis angustias, habitare uirginalis uteri mansionem, quia antehac audire coepimus, hodie plenius audiamus. Vos mihi uita, uos mihi salus, uos gloria mea, et

ideo non patior nescire uos, quod deus mihi dederit scire. 2. Deum IO

sciuit angelus, audiuit

homo,

sensit mundus,

uidit

nemo, probante euangelista cum dicit: Deum nemo uidit umquam. Ergo deum, quem sciebat, agnoscebat, sentiebat, quia uidere non poterat creatura, ferebat seruitute dura, triste exhibebat obsequi-

um pro inuisibili maiestate. Obsederat pauor omnia, timor soluerat uniuersa, cuncta concusserat terror. In caelo diuinus splendor prostrauerat angelos, in terra tonitrua et fulmina mortalium I5 corda quassabant. Sic nimius pauor amorem

dominantis exclusit,

angelos fugauit ad terras, hominem traxit ad idola, mundum uanis erroribus occupauit, fecit omnes creatorem fugere, colere creatu-

4 inire commercium] cf. sermm. LXII bis, ad lin. 15; CXL ter, lin. 6 s. (inire commercium) ; HERZ, p. xxx.

31.

angustias] cf. sermm. L, ad lin. 36; CXLII, lin.

6 ... gloria mea] cf. x Thess. 2, 19-20.

9 Ioh. rz, 18.

Codd.: VR W, PfPzJ OCPa Inscriptionem congruentem ipse composui. (cf. serm. CXLV), Sermo (om. O) de eodem tertius codd. praeter C Pa, qui babent De incarnatione domini 3 quae res] queresJ 1^ manus 4 humanae carnis] humani corporis W 5 uterisf quia] qui VO

antehac]

VR, hac om.

C Pa, ante hec W, ante has /O,

antea Pf Pz audere R 1^ manus 7 mihi deus zransp. franc. 8 sciuit] sentit Pa 8/9 angelus ugue probante om. V R 9 deum zique umquam o. W 10 sciebat] angelus 242. Pf Pz sentiebat] om. Pz, nemo add. W 11 creatura] creatorem praem:t. W seruitute] se uirtute/ seruitutem duram

PfPzOCPa manifeste

I2 C Pa

pro|Bpers

Oma

obsideratJ 1^ manus

inuisibile

V Pz C Pa

maiestate]

13 terror] W C Pa ed., error reliqui

splendor oz. Pz 15 quassabant] V, lassabant ceteri (W babet signum in marg.) nimius] minus Pz ed. amorem] amor ez z. //z eo R exclusit] expauit Pf 1^ 16 ydola R W PfPzOCPa

SERMO CXLVII, 2-4

QIO

20

25

30

ras. Amare non potest, qui satis timet. Hinc est quod mundus perire maluit quam timere. Pauore mors ipsa leuior. 3. Denique Cain, ubi parricidali coepit terrore uexari, mortem petit, requiem credidit, si periret. Et quid dicam Cain ? Helias ille, ubi sensit toto se timore aspergi, repetebat quam fugerat mortem, melius existimans morti subcumbere quam timori. Petrus quoque dominicae uirtutis timore turbatus, Christum ut à se discederet supplicabat. Discede, inquit, a me, quia homo peccator sum. Hoc dicebat, quia quicquid erat amoris, fidei, pondus pauoris extinxerat. Sic timor, nisi amore fuerit temperatus, quamuis deuotam, seruitutem efficit contumacem. 4. Videns ergo deus mundum labefactari timore continuo, agit, ut cum amore reuocet, inuitet gratia, caritate teneat, constringat affectu. Hinc est quod inueteratam malis terram abluit ulciscente diluuio,

et Noe

noui saeculi

uocat

parentem,

blando

sermone

compellat, dat familiarem fiduciam, pie de praesentibus instruit,

20/21 cf. Gen. 4, 13-14. 32/37 cf. Gen. 7, 17-9, 17.

21/23 cf. 1 Reg. r9, 4.

25 Luc: 5. 8:

18 satis om. WW 19 maluit]timuit P/ 11^ — 20cayn RPz, cayn O 21 petiit franc. praeter Pz credit V RPz cayn RWPzO, de praemit. Pf helyas PfPzOCPa, elias R 22 sentit JO totum franc. spargi JOCPa fugeret O— 23 timori] pauori C Pa 24adse]J1*manusO — 25 subplicabat O — homo sup. /ix. W — 26amorPfJO fdei]etpraemir. W ed. (utrumnam bene nescio), quicquid praemit. C Pa 27 amore] amoris R, a morte O 1* manus fuerat R 1^ — deuoratam R 29 deus om. Pz mundi labe factari (factori J d. manus)

timorem JO

30 cum] eum

W (4e.)

Pf CPa

gratia] ad gratiam franc. caritatem /O — teneat] tineat Pa 1^, contineat W — 31afectum] — estom.] inueteratam] Pf] O, inueterata ceiz. codd. terra V 52noeV — nouisseculis W — parentem uocat;ramsp. W — 33 compellit V 1^ (?) RJO dat familiarem fiduciam] ditat (om. Pz) de familiari

fiducia (-tia Pz Pa] franc.

instruit] inserit V R, inferit O, uerba conserit I

SERMO CXLVII, 4-5 35

QII

consolatur per gratiam de futuris, et iam non iussis, sed participato labore una in arca claudit totius saeculi partum, ut societatis amor timorem seruitutis auferret, et seruaretur amore communi,

quod fuerat communi labore saluatum. Hinc est quod Abraham uocat de gentibus, auget nomine, patrem fidei facit, comitatur uiam, inter exteros seruat, ditat rebus, honorat triumphis, pro40 missis obpignerat, eripit iniuriis, hospitalitate blanditur, mirificat

germine disperato, ut tot repletus bonis, tanta diuinae illectus dulcedine caritatis, deum diligere disceret, non timere; amando

colere, non pauendo. Hinc est quod Iacob fugientem solatur in somnis, redeuntem pio certamine prouocat, luctatoris constringit 45

amplexu, ut amaret parem certaminis, non timeret.

5. Hinc est quod Moysen patria uoce uocat, paterna adloquitur caritate, ut sit integritatis suae liberator inuitat. Et quid plura?

30

55

Deum facit — dedi te n deum pharaonis — deum facit, munit signis, armat uirtutibus, iussis bella expugnat.milite ipso mundo, uincere tribuit, praeceptis triumphare concedit, atque omnes uirtutum coronas ad amicitiam suam promouet, caelestis regni praestat esse participem, et ut ipse sit legis lator indulget ;totum tamen ut amaret accepit. Denique tantum esset dei amore succensus, ut et ipse ardenter diligeret, et alios ut diligerent sic moneret: Diliges dominum deum tuum ex toto corde tuo, et ex tota anima tua, et ex tota uirtute tua. Quicquid est cordis, quicquid mentis, quicquid uirtutis humanae ita dei amore uoluit possideri, ut hominis mundanus non haberet quid uiolaret adfectus.

37/43cf.Gen.12,1-21, 7. — 45/45 cf. Gen.28,12-313et 32,24. Exod. 3, 4-12. 48 Exod. 7, rz. 55/56 Deut. 6, 5.

— 46/47 cf.

34etiam]etiam V RO, eciam W .— iussis] uisis W 1^ — 35archaR WP/]O totius saeculi partum] tot iussa culparum PfPz]/O, tota claudit iura culparum C, tota uita culparum Pa 36 aufferret W 37 habraamJ augitJ1^ manui facit fidei transp. W comitetur WW 1^, comittatur Pa

uia ed., contra codd. R W, externos ceter:

38 39

exteros) Pf]O ed., aesteros V 1" manus, hesteros 2^, esteros honeret/ 1^ manus 40 obpignerat] W, oppignorat/ O,

opignorat Pf, oppinorat Pz (oppinerat 1^?) manus, desperato reliqui inlectus (?)J 1"

41 disperato V 1^ manusJ 1* 42 discere R 45 est om. O 43/44 in somnis solatur zransp. Pz 44 sompnis Pf pio] pro Paz ed. luctaturis (2) V 1^ manus — 45 parem] W Pf], partem V R, patrem J 27 manus ceterique codd. ed. 47 ut sit] et praemit. C Pa integritatis] hereditatis Paz,

hereditas C, plebis ed. dedit cert., inquit adZ.

48 dedi te] W franc. (dedite /), dedit eum R eZ., Pf Pz CPa

faraonis V R Pf, pharaonis O, pharaoni W PzJCPa (an recte?) 49 iussi ex emend. O militem franc. mundo] modo franc., uerbo ed. 50 omnes] per Praemit. W ed. 51 promouit V72^ manus (?) RWJO regnicaelestis transp. W — 52legislator W —— indulsit O

53 esset dei] dei est W, est franc. — 54utet]etom.Pzed. PfO ed., ut diligeret reliqui — 56 mentis] est praemit. W franc.— praemit. Pz 58 mundani Pf PzO quid] quod franc.

^ ut diligerent] 57 uirtutis] est

595

SERMO CXLVII, 6-8

012

6. Sed per haec, quae memorauimus, ubi humana corda flamma

60

diuinae caritatis accendit, et humanis sensibus amoris dei tota se

fudit ebrietas, saucia mente coeperunt deum carnalibus uelle oculis intueri. Deum, quem mundus non capit angustus, quomodo capere poterat humanus aspectus ? Quid uelit, quid debeat, quid possit, non respicit uis amoris. Amor ignorat iudicium, ratione 65 caret, modum nescit; amor non accipit de inpossibilitate solacium, non recipit de difficultate remedium. Amor, nisi desiderata

peruaserit, necat amantem. Et ideo uadit quo ducitur, non quo debeat. Amor parit desiderium, desiderium gliscit ardorem, ardor 7o

ad inconcessa pertendit. Et quid plura? Amor quod amat non potest non uidere. 7. Hinc est quod omnes sancti omnia quae meruerunt parua duxerunt, si dominum non uiderent. Et reuera, fratres, quomodo

pro beneficiis reddet obsequium, si beneficiorum non uideat largitorem? 75

Aut quomodo

credit a deo se amari, cuius non meretur

aspectum ? Hinc est quod amor, qui cupit uidere deum, et si non habet iudicium, habet tamen studium pietatis. Hinc est quod Moyses audet dicere: Si inuenit gratiam coram

80

te, ostende mihi

faciem tuam. Hinc est quod Helias dicit: Ostende mihi faciem tuam. Denique et ipsi gentiles ob hoc simulacra finxerunt, ut in ipsis erroribus oculis cernerent quod colebant. 8. Sciens ergo deus uisendi se desiderio cruciari lassarique mortales, unde se uisibilem faceret, hoc elegit, quod esset et terrenis magnum, et minimum non supernis. Nam quod in terra a 62 ... angustus] cf. serm. CXLII, ad lin. 31. 64 uis amoris] sermm. III, linn. 47 et 84; IV, lin. 75, etc. 77/18 Exod. 353, 13. 78/79 fortasse ex 1 Reg. 19, 9 ss. Eliam hoc dixisse finxit sibi Rauennas ; cf. serm. CXL ter, lin. 36 s.

60 amores V 1* manus (ortbogr.), amor JO 61 fundit RO, effudit Pf Pz saucie mentis W, sauciementis Pf, sauciae mentes cert. ex franc. 61/62 oculis uelle ;razsp. Pf ^ 62 capit] cape Pz 65 uelit] W franc., erit VR 65/64 quid possit quid debeat transp. Pz 1^ manus — 65 debebat J1^ manus O 63/64qui possit O — 64 uis] ius C Pa ed. 64/65 amor ignorat zique nescit amor om. W — 66 ex difficultate Rad. desiderata] ad praemit. V 2^ manus 67 amentem/ 1^ manus ideo uadit] id euadit V 1^ manus R, in id euadit WW, ideo uiditJO dicitur O 1^ — 68 debet Pf. amoriJ 1^ manus O desiderium rep. climacis in forma PfPzC tantum 69 plura] fratres a4. Pf Pz 70 non uidere] non om. W — 71 meruerant C Pa 72 dixeruntJ quomodo] quis Pz 74 adeo RO 75 et si] om. C Pa, si om. cett. praeter V 2* manus ed. 76 iuditii V, -cii R, -ciisJO — tamen habet /ragsp.O — 77 moises V mihi oz. Pz 78/79 hinc est usque faciem tuam om. fortasse ob

bomoeot. uel ex diffcultate loci S. Scripturae R W Pf Pz (cf. appar. fontium) 78 helyas OCPz, alius ed. 79 simulachra R, symulachra C 81 uisendi (uisenda 1^ manus V ?)| uincendi O, hoc PfPz — se desiderio rramsp. O.— 82 esset et] esset om. JO, et om. C Pa 85 terrenis] terrenus. Honora igitur W non minimum z7ransp. franc. (praeterJ) ed. supernes W 83/84 adeo

RPfJO

SERMO CXLVII, 8

913

deo sibi simile factum est, in caelo non poterat honorificum non 596 85 haberi. Faciamus, inquit, hominem ad imaginem et similitudinem

nostram. Perfecta deuotio hoc debet imagini, quod debet et regi. Si de caelo sumpsisset angelum, nihilo minus inuisibilis haberetur. Sed de terra minus homine et diuinitatis esset iniuria, et deiecisset hominem, non leuasset. Nemo ergo, carissimi, dei credat iniuriam, 9o 5i deus ad homines per hominem uenit, et adsumpsit ex nobis, ubi uideretur a nobis.

85/86 Gen. 1, 26.

87 inuisibilis] cf. serm. CXL

ter, lin. 35.

89

iniuriam] cf. serm. CXLV, ad lin. 85. 84 sibi simile] franc. ed., dissimulate VRW

.— 84/85 non haberi hono-

rificum /ragsp. W — 85 ymaginem W (non semper) PO rei Bulbart

87 assumpsisset Pz

—— 86 et regi] etom. W, et

nihilo e z/. Jiz. minus V, nichilominus

R Pf, nichil ominus VW, nichil hominusJ, n(ich)il hominis O 88 sed] si Pf hominem R deiecisset] se praemit. W 89 hominem] et praemit. W 90 ubi] ut C Pa 91 nobis] Qui uiuit et regnat deus nunc et (semper 224.

W ) per omnia saecula saeculorum. Amen (amen om. Pz) add. codd., quae, cum Chrysologo minime congruant, omisi

CXLVIIHI MONITVM In uno tantum libro manuscripto sermonem

istum inueni nomen Seueriani

episcopi praeferentem, uidelicet in homiliario Lacensi (Ber.). Alia tamen adsunt testimonia traditionis Seuerianeae eiusdem tractatus, quamuis uel nomen Seueriani taceant, uel alio auctori quam

Seueriano contionem adscribant, ubi

non anonyma inuenitur, nisi de diuersa traditione textuali huius sermonis agatur, id est, de ea quam "augustinianam"' uocamus (cf. monita in sermones CXLIII et CLI) uel de alia; sed desunt testimonia, ut hoc probetur. Dolendum est hic maxime quod ista oratio codici A4 desit. Testimonia quae ego conferre potui, sunt codices Ca;., Ric., Matr., Vall. et Ven. (inferius hae notae explicantur). Anonymus

legitur sermo in Cas. Titulo caret apud Rzc., ubi sermo CXLVIII

sermoni CXLV absque separatione ulla iungitur. Ita coniunctus uterque sermo ab homiliario Alani Farfensis euulgatus est, uti in monitu in sermonem CXLV adnotaui. Sic indiscriminatim iunctos sermones legi et in antiquo homiliario codice 105 Archiui Sancti Petri in Vaticano, saeculi IX uel X, in cuius folio 37" sermo CXLV inchoatur ;manus autem saeculi XII exeuntis notauit in margine loci ubi sermo CXLVIII incipit :Izez sermo. Sed hoc in codice, etiam sine ullo discrimine, sermoni CXLVIII alius tractatus adiunctus legitur, cuius priora

uerba sunt: Fratres dilectissimi, non parua de filio dei etc. (iterum eadem manus saeculi XII hic in margine adnotauit : [zem sermo), quem Caillau (0. c. in monitu in sermonem CXLV, pp. 93-96) ex aliis codicibus edidit et incassum sancto

Augustino adsignare conatus est ;at nihil habet quod uel Hipponensis episcopi uel Rauennatis nostri dignum sit. In codice Marr.

sermo

CXLVIII

a CXLV

disiunctus

adparet, sed itidem

tractatu a Caillau in lucem emisso auctus. Marr., qui multis in locis praesertim cum

Val]. consonat, prauum

textum

praebet, quia multa adulterat, quaedam

uerba transponit, nec dignus est ut omnes eius lectiones uariantes in apparatu critico signentur. Titulus Izez sermo, quo in Matr. sermo CXLVIII inscribitur, idem est ac inscriptio marginalis, quam praedictum exemplar homiliarii Alani in Archiuo Sancti Petri in Vaticano adseruati contioni confert.

Ob mutilationem codicis VaL, ibi sermo nonnisi usque ad uerba cazsa deus, conceptus integritas medii capitis 3 pergit. Et iste codex, quamuis sermonem quoque XX Petri sub nomine Seuerini episcopi contineat, CXLVIIIum anonymum

habet.

Sancto Ambrosio adscribit sermonem codex Vez., quem J. LEMARIÉ, Qzatre bomiliaires du XII* siécle de la végion bolonaise, apud Miscellanea liturgica in onore di Sua Eminenza il Cardinale Giacomo Lercaro (Romae etc., MCMLXVI) pp. 479-516, adcurate descripsit aliisque libris homiliariis comparauit, dum alia collectio sermonum seu codex 2192 (687) Vniuersitatis Valentinae nostrum tractatum

beato Fulgentio episcopo adtribuit (cf. J.-P. BounHor, L'boméliaire des Sancti Catbolici Patres. Tradition manuscrite, in Revue des Études Augustiniennes 22 (1976) 172); sed hunc codicem saeculi XV non inspexi.

In codice Ber. sermo CXLVIII ita adulteratus adparet, ut nisi obiter atque ad aliquas aliorum

lectiones

confirmandas

uel comparandas

eius uariantes

in

apparatu signaui, secus apparatus criticus inutiliter oneraretur mutationibus et

additamentis ab hoc codice inductis, innumeris atque magnis. Quoniam uero Ber. liber manuscriptus est unus, qui tractatum Seueriano adscribat, minime eius

testimonium spernendum est. Vndenam sermonem CXLVIII is, qui homiliarium

Lacensem

(Ber.) composuit, hauserit, nescio (de hoc libro sermonum

apud Los sermones,

p. 3x s. trataui). Sed praetermissis

iis, quae

fusius

amanuensis

Lacensis (uel is ex quo ipse descripsit) ex propriis induxit, nemo putet Ber.

MONITVM CXLVIII

915

purum esse testem traditionis Seuerianeae ;hoc neque ipse est, neque codices eiusdem familiae, de quibus nunc agimus. Plus minusue omnes, praecipue uero Ber. et Ven., a codicibus familiae franc. contaminati esse uidentur. Ad solum

codicem Ber. reuertendo, meipsum interrogo utrumnam forma uel uerba, quibus Petrus de incarnatione Christi aut circa hunc mysterium loquitur, monacho Lacensi non semper placuere ; hoc fortasse ei ansam praebuit textum sermonis ad eius placitum immutandi.

Exstat praeterea sermo in codice 59 Academiae Medicinae Montis Pessulani, foll. 89-90", saeculi X ineuntis ("homiliaire pour la période de l'Avent au samedi saint, basé sur l'homiliaire de Paul Diacre, mais avec insertion d'une copieuse série de sermons pour la Noél de caractére particulier" : C. LAMBOT, La tradition manuscrite des sermons de saint Augustin pour la Noél et l'Épiphanie, apud Révze

bénédictine 77 (1967) 238; cf. H. BARRÉ, Sermons marials inédits "in Natali Domini", apud Marianum 25 (1962) 85), quem non contuli ; textum ibi ex Alani homiliario transcriptum esse puto. Adest sermo, sed mutilus, et in fragmento cuiusdam breuiarii saeculo XII in Italia, uti uidetur, exarati, nunc in Regali Archiuo

ciuitatis Osloensis adseruato (Oslo, Riksarkivet, Lat. fragm. 787, foll. 4-5; cf. L. MCMLXXIX, p. 276 et

GJERLOw, Antipbonarium Nidrosiensis Ecclesiae, Osloiae,

tab. 81), cuius lectiones uariantes non esse notatu dignas existimaui, cum textus

ibi ualde foedatus se praebeat. Sermone

CXLVIII

incipit series sermonum

natalitiorum

"Petri episcopi",

quos, contionibus sacris aliorum auctorum permixtos, continet codex B. 3. 32 Collegii Sanctissimae Trinitatis, Cantabrigiae. Fusius de hoc libro manuscripto monitum generale ante sermonem CXL.

Particulam capitis 3 sermonis CXLVIII Paschasius Radbertus in suo opere De partu uirginis inseruit : Idcirco, scribit Radbertus, szcut Petrus Rauennas in sermone 5o monet, non te conceptus turbet etc. usque uirginitas partus, uirgo mater. Tum ita

pergit Radbertus : Ac deinde in eodem : Stulte, inquit, unde sordes in uirgine matre, ubi

non est concubitus cum bomine patre ? Vnde sordes in ea quae nec concipiendo libidinem, nec partiendo est bassa dolorem ? Vnde sordes in domo, ad quam nullus bospes accessit, sed s0lus ad eam fabricator dominus uenit, uestem quam non babebat induit, eamque (al. eam quia) sicut inuenit clausam relinquit ? Et sicut ille natus est solus inter mortuos liber (Ps. 87, 6), szc istius, ex qua natus est, matris pudor solus integer est. Hae sententiae, certe non a Petro Chrysologo dictae, et ab eius genere dicendi alienae, ex illo alio sermone Fratres dilectissimi, non parua (Caillau I, 9 : 0. c., p. 95 s.), erutae sunt, qui in antiquissimis libris homiliaris CXLVIII? adsutus inuenitur, uti supra dictum est, et in quo olim sententiam ex Quoduultdeo, Coztra quinque baereses, 5, 7, excerptam detexi (cf. L'image du soleil non souillé dans la littérature patristique, apud

Didaskalia 5, 1975, 9). Denique uerba, quibus Radbertus locum usurpatum prosequitur : E; /Zeo nemo uestrum iudicet etc. usque ullo metiatur exemplo. Haec ille, id est, Petrus Rauennas, sermonis CXLVIII sunt. Ber. Berolinensis, Bibliothecae Status (Deutsche Staatsbibliothek), Ms.

Theol. Lat. fol. 269, foll. 75-76, saeculi XII. Cas.

Matr. Ric.

monasterii Casinensis codex 1x, pp. 208-210, saeculi XI.

— Matritensis, Bibliothecae Nationalis, codex 9, foll. 31-32, saeculi XIII. Florentinus, Riccardianae saeculi XII ineuntis.

Vallicellianae,

cod. 224, foll. Ixxxxi-Ixxxxii,

Vall.

Romanus,

Ven.

saeculi XI uel XII. Venetianus, Bibliothecae Sancti Marci, cod. CLIII, foll. 39"-40, saeculi

XII.

Bibliothecae

Bibliothecae,

Ms.

Tom.

XXVI,

fol. 86",

916 A^

MONITVM CXLVIII Cantabrigiensis, Collegii Sanctissimae Trinitatis, codex B. 3. 32, foll. 44-46, saeculi XII.

Rad.

Paschasii Radberti, De partu uirginis: PL 96, 229 s.

SERMO CXLVIII DE NATIVITATE 1. Hodie, VA

CHRISTI

fratres, hesternum

ME

c TERTIVS

debemus

redhibere

sermonem,

hodie dominicae natiuitatis laetitiam debemus iterare. Quando concipit uirgo, uirgo parit, manet uirgo, non est consuetudo, sed signum ; non est ratio, sed uirtus; auctor est, non natura ;non est commune, sed solum; diuinum est, non humanum. Cesset ergo

inanis philosophiae labor. Nasci Christum non fuit necessitas, sed potestas; fuit honor, iniuria non fuit; sacramentum pietatis fuit, IO

deitatis non fuit detrimentum; fuit reparatio salutis humanae, imminutio substantiae non fuit hoc diuinae. Qui tangendo ex intacto limo fecit hominem, nascendo ipse hominem de corpore

3 hesternum] cf. SoTTOCORNOLA, p. 146, adn. 31.

5 concipit uirgo ...] cf.

infra lin. 44; serm. CXLVIII bis, lin. 38 s. 5/6 non est consuetudo, sed signum]serm. CXLVI, lin. 4. 6 ratio] cf. sermm. LXII bis, ad lin. 7 ; CXL VI, lin. 16. auctor - natura] cf. serm. CXLIII, ad lin. xo6. 7 diuinum est, non

humanum

(cf. lin. 5o s.)] serm. LXII bis, lin. 16 s.; cf. serm. CXL ter, lin. 19.

8/9 necessitas - potestas] cf. sermm. CXLIII, lin. roo s. ;(CXLVIII bis, lin.

145.); CL,lin. 66. — 8/16 cf.serm. CXLIIL 9. — 9 iniuria (cf. linn. 16 et 40)] cf. sermm. XLIX, lin. 25; CXLIV, adlin. 86. ^ sacramentum pietatis] cf. serm. CXLIII, lin. 74 s. 11 imminutio] cf. serm. CXLIV, ad lin. 84. 11/12 ex... limo] serm. CXLI, ad lin. 32 s.

Codd.: (Ber.) Cas. (Matr.) Ric. Vall. Ven. (consensus istorum - Sez.)

VRW, ^PfPzJOCPa

Inscriptio: De domini A, Sermo Ber., Sermo sancti Cas., Irem sermo

natiuitate domini O C Pz, Sermo beati petri episcopi de ntl. in nat. domini Va//., Item unde supra sermo seueriani episcopi ambrosii episcopi Vez., Vnde supra ( — de natiuitate domini) Matr. (uide etiam monitum) 3 fratres] dilectissimi Rzc.,

dilectissimi edd. Cas. Vall. Ven. (sup. ras.), karissimi Ber. debemus] uobis praemit. Cas. redimere Mar. Vall, reddere Ric.

externum Ric.

redhibere] redibere Ber. VW franc., 4 iterare] intrare frazc., annuntiare Sez.

5 concepit (ex ortbogr. archetypi) Matr. Ric. Vall. Ven. ] 1* manus O uirgo zransp. Ber. Matr.

Matr.

parit] peperit Vez.

uirgo manet /razp. Seu., Quid miraris? add. Cas.

consuetudo sed signum oz. A

parit

manet] permanet Ca;. 17 manus

6auctor]auctoritas Pf Pz

5/6 non est 7 sed solum] sed

sup. lin.] —— inter non et humanum parza ras. (est?) im Cas. — 8 filosofiae V, phylosophie Matr., phylosophiae CPa, phylosophye Pz ^ 9 pietas V — fuit pietatis trazip. Vall. 10 non fuit deitatis /razsp. Cas. 10/11 fuit reparatio usque qui tangendo om. Cas.

10 fuit reparatio] hoc /nzexunt Matr. Ric. Vall.

Ven. 11 non fuit imminutio substantiae /razsp. WA —— substantiae] diuinae praemit. Ven. diuinae]diuite/ 1^ ^ qui]quia/O ^ tangendo]Sew., om. W Pf, nascendo V RPz/O, non nascendo CPaed. — 12intacto]tacto O — nascendo ipse hominem om. R

nascendo oz. Cas.

SERMO CXLVIII, 1-2

918

15

fecit intacto. Manus, quae in nostrum plasma lutum dignanter adsumpsit, ad reparationem nostram dignanter adsumpsit et carnem. Ergo quod creator in creatura sua, quod deus inuenitur in carne, creaturae honor est, non est creatoris iniuria.

20

2. Sed hoc contumeliam credit, qui credit lutum pretiosius esse quam carnem. Fortasse poenitet de luti iniuria in honorem carnis, in hominis gloriam se mutatum ? Homo, quare tibi tam uilis es, qui tam pretiosus es deo? Quare sic honoratus a deo teipsum taliter inhonoras? Quare quaeris unde factus sis, et ad quod factus sis non requiris? Nonne tota ista, quam uides, tibi facta est mundi domus? Tibi infusa lux circumfusas remouet tenebras. Tibi est temperata nox, tibi dimensus est dies. Tibi caelum solis, lunae,

25

stellarum uario fulgore radiatum est. Tibi terra floribus, nemoribus, fructibus est depicta. Tibi creata est in aere, in campis, in aqua spatiosa concinnans mirabilis animantium multitudo, ne gaudium noui saeculi tristis solitudo confunderet. Hinc est quod fecit te esse de terra, ut esses tu dominus terrenorum, et esses ipsis 13/14 cf. Gen. 2, 7; Ps. r18, 73.

16 iniuria] cf. lin. 9.

cf. Ambrosii Exameron, III, 8, 36 (CSEL X XXII, p. 85, lin. 65.).

26 depicta] 29 ... deterra]

cf. Gen. 5, 7.

13 fecit] sumpsit Ber. Pz

manus zigze lutum om. Pz

manus quae]

manusque V 1^ manus in nostrum] in oz. Rzc. Ven. W ^, ad nostrum Ber. plasma lutum] plasmatum Vz//. Ven., lutum om. Matr. Ric. 14 adsumpsit 1^] creauit Ric., fecit Ven. ad reparationem ziqze adsumpsit o., fortasse ex

bomoeot., ] O 15 ergo quod] ergo quid Marr. Vall. Ven. Matr. Vall. quod 2^] quid Mar. Vall. ^ deus om. Ric. manus creaturae] creator Rzc. non est] est oz. Vall. liam credit :ransp. Ric. Vall. Ven. qui om. Cas. Matr. pretiosorem Ric. ita

18 fortasse] et aZ.

Cas. Matr.

creaturam suam 16 carnem Cz;. 1^ 17 qui contumecredit om. Vall. Ven., te add. Ric.

(fortasset 1^ manus?) deltem pps luti iniuria] lutum uile Ca. iniuriam PfPz ^ honoreR carnis] carnem zZ4. Cas. 19 se] esse Sez. PfPz mutatam Cz. Vall. Pf Pz homo] o praemit. Ven. tibi oz. Vall. tam 3zf. Jin. O 20 pretiosius Cas. 1" manus es om. Vall. deo 1'] om. Ric. es deo] deo existis Marr. teipsum (te ipsum Ber. JO) taliter inhonoras] Ber. W Pf]O (in honoras), seipsum t. inhonorat ceterz 21 sis 1^] es

Pa" etad quod factus sis om. J O propter bomoeot. ad quod] ad quid Ber. RW Pf, a quo Marr. 22non]fíie O requiris] inquiris Mazrr., quaeris Va//. tota om. Ric. ista tota /ramsp. Seu. quam] quae Cas. ValL, quaJ uides] tibi facta sunt aZ4. Cas. 25 lux] circumfusa lux az4Z. Ric. remoue Rzc. tenebras] umbras Vzil. 24 demensus Ven. caelum] celsum Ven.

25 radiatum] radiat Ber., ratum Rzc. Vall., decoratum Cas.

fructibus om. Ven.

fmit

in aere] inereJ 1^, in sup. lin. Pf

speciosae Pa, speciosa cett. codd. ed.

JO, concinens

26

creata est in aere] creatum est in mare A, qui bic sententiam

cert. codd., continens

27 spatiosa] comz., spetiosa V,

concinnans] Cz». C Pa, concinnens Matr.

ed.

mirabilem

a. multitudinem

Vez.

28 noui] nobis Marr. Rzc. Vall. Ven. solitudo] sollicitudo Marr. Ven. 29 te] et Cas. Val]. Ven., et te W J (et tede -te de 2^manus- terra Jinseq.) Pf (cef. 564.) Pz, ex te O

esse] om. Seu. franc., ecce ^

tu] et Praemit. Ven.

et de terra te /razsp. DAI

SERMO CXLVIII, 2-3 230

35

9I9

in ipsius substantiae communione communis. Nec tamen te terrenum terrestribus sic aequauit, ut non etiam caelestibus animatum te caelitus exaequaret, et esset tibi cum deo ratio communis, corpus commune cum iumentis. Dedit tibi animam de caelo, dedit tibi corpus a terra, ut in te nexa caeli terraeque concordia seruaretur. Adhuc tamen quid adiciat ad honorem tuum tuus creator excogitat: in te imaginem suam ponit, ut terris inuisibilem conditorem uisibilis imago praesentem poneret essetque terrenus;

dedit

tibi uices suas, ut non

mundi tam larga 40 3. Et si ista ita quod per se fecit, uere uideri uoluit,

fraudaretur

domini

uicaria:

possessio. sunt, quare modo putatur iniuria, quando deus, mire in se clementer excepit, et in hominem se in quoante imaginario uoluit se uideri, deditque

37 essetque terrenus, nàmlich Gott, der Schópfer, creator. Diese Lesart von W ist nur als Konjektur zu nehmen, da sie anscheinend nur ein Emendationsversuch ist, die aber, dem Gedankengang nach, dem ursprünglichen Text offensichtlich sehr nahesteht. Vielleicht würe ef esset anstatt essefque vorzuschlagen, da die kopulative Partikel gze von Petrus Chrysologus nicht sehr oft gebraucht wird.

36 cf. Gen. rz, 26.

40 iniuria] cf. supra lin. 9.

30 in ipsius] V, in oz. R, in ipsa Rzc. Vall. Ven. ^ Pz C, ipsa Marr.

W Pf O, om.

Cas. ] Pa in ipsius substantiae] ipsisque substantiis in Ber. substantia Ven. communionem Va/l. te om. Sez. 31 sic] se O 31/32 animatum te] anima tute (-te szf. ras.) Ven., animalibus te Cas., qui om. caelitus zn seq., te om. Ber.

Ric. exequaret (-et sup. ras.) Ven., exequare Vall. 32 et esset] ut esset Cas. Ric, ut interserit ed. deo] angelis Cas. 32/33 communis corpus commune] conieci cum ed., cum bic aliquid (corpus uel buic simile) excidisse uideaiur; corporis communio

IP, communis

om.

C Pa, communio

/zntum cett. codd.

(cum munio V 1^) (cum iumentis ergo communio ransp. Mar.) dabit R dedit tibi] didicit R 34 tibi om. Seu. ^ Pf Pz Pa praemit. C Pa connexa Ber. A^

a terra] e t. Rzc. Vall. ^, de t. Marr. ed. 35 tuum] tuus R 1^, om. ^

terreno ad4. Cas.

ymaginem semper Pf O

33 dedit]

corpus] et terram Vall. nexa]

36 excogita Ber. Pz

in te]

ponit] nouit Rzc., om. Cas. C Pa

terris] in praemit. ^, terrestris Rzc. Ven., om. Marr. inuisibilem] uisibilem Rzc. Matr. Vall. 37 imago uisibilis ;razsp. C Pa poneret] proderet C Pz, faceret Ca. essetque] WW, esset Matr. V R, esse Cas. Ric. Ven. Pf Pz C Pa, om.

Ber. Vall. JO ed. (cf. uar. seq.) (ef. comment.) terrenus] in terris Mzrr., terrenis Ven. Pf O ed. (et in terrenis ed.), om. A, signum X notauit in marg. 27? manus] — 38 uoces R frauderetur Ven. Matr. 1^ manus (?), frauderentur Cas. 1^ manus, fraudetur Vall.

domini] deo A, fideli Ber.

39 mundi oz. Seu. om. Seu.

sunt oz. W

uicario Ber. Marr. Ven. Pf ] O ed.

— 40 si]sic ^ 1^? — ista] om. W A, haec Ber. Cas. potatur Rzc.

quando] si C Pz

ita

41 per se fecit]

perfecit Sez. franc. — mire]intePae2. — hominem] VR, homine Sez. W franc. 42 uidere VR Vall. imaginario] V RJ C Pa, imaginaro Marr. 5c, ymaginario O, imaginarie Cas. Ven. A Pz, imaginarie Va/L, ymaginarie W Pf, imaginali-

ter Ric, imaginaria mente Ber. sententiam inchoando

se uoluit ?razsp. A

Dedit que Pz nouam

597

SERMO CXLVIII, 3-4

920

45

ut proprietas esset ipse, qui ante ut similitudo esset acceperat? Concepit uirgo, uirgo peperit: non te conceptus turbet, partus te non confundat auditus, quando uirginitas quicquid est humani pudoris excusat. Aut quae tibi uerecundiae laesio, ubi init deitas cum amica sibi semper integritate consortium, ubi est interpres angelus, fides pronuba,

disponsatio

castitas, dominatio uirtus,

30

iudex conscientia, causa deus, conceptus integritas, uirginitas partus, uirgo mater? Nemo ergo iudicet humano modo quod diuino geritur sacramento, nemo mysterium caeleste discutiat

55

quod singulare est metiatur exemplo, nemo contumeliam de pietate componat, nemo periculum subeat de salute. 4. Certe qui scire desiderat altiora, recurrat ad legem, per legem legis scientiam quaerat, auctoris factum auctoritate cognoscat auctoris. Lex refert quod deus hominem perpetuam creauit ad uitam, quod homini terram iussit proferre fructus spontanea

ex usu tractet nouitatis arcanum,

ratione humana, nemo

nemo

seruitute, quod bestias, pecudes, armenta humanae iussit potestanon arti, ut homo laboris nescius, doloris ignarus,

6 o ti subiacere,

44 ... peperit] cf. supra linn. s. interpres] cf. sermm.

47 ... consortium] cf. serm. CXLIII, 5.

CXL, lin. 16; CXLIII, lin. 18.

50/51

diuino] cf. supra lin. 7. 51 discutiat] cf. serm. CXLIL,adlin.18et20. usu] cf. serm. CXLVIII bis, ad lin. 9. 57/61 cf. Gen. rz, 26-30.

43 esset om. JO chiasmum Matr. Vall.

humano

-

| 52ex

acciperet / OO, affecerat W 44 peperit uirgo coztra turbet] conturbet Rzc. 44/45 non te partus /ranp.

Rad. | 45confundet] 1^ manu: O ^ auditus] om. Pz, auditu V C Pa (quo bi tres nouae sententiae initium dant) W Pf (audi tu Pf 1", qui add. quicquid et exp., ac ponit suo loco in seq.) J O, pateat sensus obstupeat a4. Cas. uirginitas quando /raz5p. Pf | humanis Vall. 46 Autque/ — autom. Rad. tibi] ibi R, hic Sez. Rad., esse potest 222. Ca;., inquit add. Rad.

iniuit Va/.., inhiat Ven. tem Vall. consortiu A

iniit Ber. Matr. Ric. W A^ (-it ex corr.) Pz,

deitas] diuinitas Rag. —— 47sibi]siPz integritainterpres V — 48 pronubi R dispensacio R 1^,

desponsacio R 2^, desponsatio Pf] 2^ manus, dispensatio Marr. Ven.

domina-

tio] donatio Sez. franc. ed., dotatio Rad. — 49 deusrep. V ^ integritas] bucusque Vall. 50 ergo] uestrum Cas. Rzc. Matr. Ven. Rad. humanum Ric. 51 diuine Rzc. sacramentum Rz. mysterium] ministerium Vez. celeste misterium /razp. Pf. discutiet primae manus JO 52 ex usu] exusu Vez., usu humano Ber., humano uisu A tractet] tentet Rad. a/;a lectio nouitatis ex 27 manu Cas. archana Ber. W A, archanum RJ aliique 55 metiatur] metietur O, meditetur Rzc.J,ullo praem:t. Rad. contumeliam] calumniam Cas. Rzc. Ven. Pz,

calumpniam Marr. Pf. — 53/54 de pietate] depietatis causa Cas. — 55 scireom. Cas. Marr. Ric. Ven. altiorem PfPz JO 56 legis scientiam] lucis inueniat

Scientia Czj.

facto franc.

56/57 auctoritatis cognoscat auctorem

Ven.

franc. 56 auctoritatem] -tem szf. ras. Cas. 57 refert] fert Ven. franc. perpetuam] propriam V R W ed. 58 proferre] profodere Pf 1^ ^ 58/59 spontanee seruitutis Vez.

Ric. VRPzC

59 armenta] iumenta Pf Pz

humanae] hominis

humaniussit V —— potestati iussit /rzzsp. ^ — potestate Cas. Ric. Ven. Pa

SERMO CXLVIII, 4-5

921

beatus beatas delicias possideret. Sed omnia haec, ne haberet homo, angelus, qui inter primos habebatur, inuidit, maluitque in diabolum commutari, ne hominem plenum gloria sic uideret. Denique hoc liuore succensus, adgreditur dolis feminam, uirgi65 nemque ut uetitum degustaret inducit. Inducta uirgo inducit uirginem mox maritum, deiecit uitae statum mortis cibum, pecca-

ti pabulum dum ministrat, et ipsa fit totius materia ruinae, quae facta fuerat ad solacium singulare. Hinc peccatum primum, hinc origo mortis, hinc labor, hinc dolor, hinc gemitus, hinc amara 7 [9]

nostrae uitae conditio seruitutis. Namque homo, ante dominus omnium, in omnium deiectus est seruitutem, et timet omnes, qui

timebatur ab omnibus, et uix arte ualet, qui potestate regnabat. 5. Hinc est, fratres, hinc est quod Christi talis est ordo nascen75

tis: ad uirginem diabolus uenerat, uenit angelus ad Mariam, ut quod malus deiecerat angelus, bonus angelus adleuaret. Perfidiam suasit

ille, hic fidem;

suasori

credit illa, ista credit auctori.

Nascitur Christus, ut nascendo corruptam redintegraret naturam. 598 Infantiam suscepit ille, patitur nutrimenta, percurrit aetates, ut 62 ... inuidit] cf. serm. IV, ad lin. 2r. cf. serm. CXLII, linn. 3/7.

64/72 cf. Gen. 3, 1-19.

73/176

61 beatus beatas] W A, beatus beatus Ber. V R, beatus Ven. ed., beatas tantum

Ric. franc. haec om. W | Mhaecomnia zrazsp. Matr. C Pa ne] ut non (non sup. lin. J)JO aberet V 1^ manus — 62 primos] primus 224. Cas. habetur Cas. 63ne]quam Pa gloria]gratia Vez. — 64hoc]hicO — libore Cas. uirginemque] oz. Pz, uirginem quae V R A, uirginem Sez. 65 ut uetitum degustaret] post uetita degustata Cas. Rzc. Ven., post uetitum degustatam Matr.

uetita Seu.

W A franc, fortasse recte

degustasset R A^ Pf] 2^ manus O

inducit] om. Pf, seducit mulierem Pz 65/66 inducta uique uitae statum] seducta mulier mox maritum deiecit a statu Pz ^ 66uirginem] perpraeit. Cas. deiecit] sic per eam praemit. Cas. statum] dum 244. Ca;., dum ministrat add. Matr. — cybum Pz, cybi Pf, cyboJ, ciboO,etadZ. ^ — 67 dum ministrat] sumministrat Cas., om. Marr. (cf. antec. post statum) —— etipsa]etom.Venm. ^ ipsa fit] extitit Sez. materia ruinae] Cas. Matr. Ven. franc. ed., materiae (materiei Ber.) ruina Ber. Ric. W, materiae disciplina VR

68 solacium] socium Rc. 68/69 hic origo ...hiclabor O — 69origo uique gemitus additum esse uidetur a 2" manu in hinc labor oz. W 70nostra W — 71 0mnium in omnium om. Ric. seruitute Marr. Ric. Ven. (ser- et al. lin. -uite Ven.) timet omnes] omnes

timet /razsp. Ric, omnes

qui timet Cas, omnis

Ver.

72 omnibus]

hominibus Cas. 1^ manus Ven. 73 fratres hinc est om. Ven. talis christi transp. Ven. talis] natalis Marr. 74 uirginem] nascentis add. et del. O — ad mariam angelus /raz5p. A 75 quod] quam Marr. deicerat R;c., deieceret UE

adleuaret angelus transp. Cas. Ric., alleuaret archangelus Marr.

diam] Ille angelus praem:t. Ven.

76 suasit] sumpsit Sez.

perfi-

hic] ex emend. 1ae

manus V, hinc V 1? A JO ( JO non interpungunt post dem) fidei A 2^ manus suasoris V 1^ manus A] credidit Ven. Pz CPa credit] credidit Vez., obediuit Marr. 77 corruptam nascendo transp. Ven. — reintegraret W.— 78 suscipit Ber. Cas.

ille om. Seu. W

SERMO CXL VIII, 5

922

unam, perfectam, manentem, quam ipse fecerat, instauraret aeta-

8o tem. Portat hominem, ne iam cadere homo possit. Quem terrenum fecerat, fecit esse caelestem. Animatum humano spiritu, spiritum

uiuificat in diuinum, et sic eum totum tollit in deum, ut in eo quod

peccati, quod mortis, quod laboris, quod doloris, quod terrae est, nil relinquat.

79 unam] iam Marr.

manentem] manentemque Marr. C Pa

instauret

Ven. PfPzO 80 ne] nec Cas. 1^ manus Ven. homo om. ^ posset A 81 facit Cas. Rzc. Matr. esse om. Pf humanum AMaztr. Ric. Spiritu spiritum] spiritu oz. Rzc., spiritum oz. Cz., spiritus sanctus Mazr., per spiritum

sanctum

Vem.,

spiritu

in spiritum

totum] toto Vez., tulit Rzc.

Cas.

W

82

83 quod doloris quod laboris transp. Cas. est om. Ric. Ven. V, uix zuste

uiuificauit franc.

in deum] in oz.J

(excepto O)

ut o. Ric. Ven., sup. lin.

terrae] terra R W O, ei Ric.

84 nil] nichil cogtra rbytbmum (cf. serm. V, ad

lin. 146 s.) Ber. Matr. Ric. Ven. ^ relinquit Rzc. Ven. in fine VR add.: Praestante domino nostro Iesu Christo, qui cum patre uiuit et regnat in unitate spiritus sancti deus nunc et semper et per immortalia saecula saeculorum. Amen ; banc uero clausulam Petri non esse, sed posterioris aetatis, perspicuum est

CXLVIII bis MONITVM Quod ad auctoritatem huius oratiunculae spectat, uide Los sermones, pp. 323327. Prodit ex uno codice Casinensi r2, qui aliam quoque orationem Petri in natiuitatem

domini

solus seruauit, illam nempe

quae in hac nostra editione

locum CXL bis obtinuit. Primum ab A. B. CAILLAU, o. c., pp. 91-93, in lucem euulgatus, denuo a me apud Los Sermones, p. 453 s., nunc tertio sermo editur, paulum emendatus et in tria capita diuisus. Codicem autem Casinensem 12,

quamuis recentioris aetatis sit, recte fratrem codicum Vaticanorum Latinorum 3835 et 3836 (Z) nuncupabis, sermonariorum uidelicet, quibus prima deest pars, quae bene a codice Casinensi suppletur (cf. C. LAMBOT, art. cit. in monitu ad sermonem CXLVIII, p. 227; A. CHAVAsSE, Le Sermonnaire d'Agimond. Ses sources immédiates, apud Kyriakon. Festschrift]. Quasten, II, Monasterii Westph.,

MCMLXX, pp. 800-810). Vaticanus codex Lat. 3836 nobis iam notus est, quum alios Petri sermones contineat, uel anonymos uel Augustini sub nomine. Inaniter atque ridicule Caillau sermonem CXLVIII bis (olim extrauagantem III)

sancto Augustino adscribere ausus est. Fortasse cuidam librario haec festiua contio nimis breuis adparuit, et hoc puto ansas dedit ad perorationem addendam, quam in apparatu critico habes ; eam enim separaui, quum ultimae sententiae orationis ualde a genere dicendi

(hac eadem de causa fratres barissimi, quo sermo in codice incipit, reieci) Chrysologi et ab eius rhythmo et uersuum structura ualde discedant. In hac aliena

peroratione

quaedam

uerba

inueniuntur

notatu

digna,

ut

sunt

de

augmenta succrescunt, (deus) se bomini sibique bominem inseruit et uniuit, temperamento quodam admirandi mysterii, et alia.

SERMO CXLVIII bis (extrauagans III)

«IN NATIVITATE DOMINI QVARTVS»

IO

iV

20

25

1. Quantum magnitudo salutaris mysterii et dominicae natiuitatis expetit sacramentum, nulla humanitatis obsequia, praeconia nulla sufficiunt. Quae enim tanto muneri tantaeque gratiae deuotionis nostrae infirmitas respondebit, ubi unigenitus altissimo patri cum patre aeternitate perpetuus, caelo, terris infernisque terribilis, pro salute hominis humani corporis uoluit subire consortium? Aut quae lingua narrare poterit, quod usus inuestigare praeualet, quis uero hominum illud aestimare conabitur, in quo solus sibi est deus et auctor et conscius? Nemo enim nouit filium nisi Paler. Quomodo potest ad secretum uirgineae natiuitatis corrupta peccatis hominum fragilitas peruenire? 2. Nascitur itaque, nascitur Christus non necessitate uiuendi, sed uoluntate saluandi. Nascitur inter mortuos, qui uitam donat

mortuis. Nec dubitemus effectum, quod futurum prophetarum maximus Esaias in diebus antiquis sancti spiritus auctoritate praedixit: Ecce uirgo im utero accipiet, et. pariet. filium. Quod [emina parturit, uerae incarnationis est fides; quid uirgo parit, aeterna nascentis est gloria. Nascitur ab intacta femina Christus, quia fas non erat, ut uirtus per uoluptatem, castitas per luxuriam, per corruptionem incorruptio nasceretur. Nec poterat «nisi» nouo ordine aduentare de caelo, qui uetustum mortis destruere ueniebat imperium. Neque uero poterat uniuersitatis dominus formam serui suscipere, qua nos redimere disponebat, nisi eum peperisset ancilla. Aut quomodo pro nobis sputamenta, palmas et crucem Dei filius sustineret, nisi se filium hominis praebuisset? 3 quantum magnitudo] cf. serm. XXXVIII, ad lin. 4. magnitudo ... mysterii] cf. serm. CXLIV, lin. 4. 5/4 dominicae natiuitatis ... sacramentum] cf. serm. CXLIII, ad lin. 3 s.

(RICEVE

8 consortium]

7 caelo terris infernisque] cf. Philip. 2, 10; serm.

cf. serm.

L, ad lin. 28. 9 usus] cf. sermm. 11/12 Matth. zz, 27. 14 non necessitate] 16/17 prophetarum maximus Esaias] cf.

CXLVIII, lin. 52; CLIII, lin. 8. cf. serm. CXLIII, ad lin. roo s. sermm.

LVII, lin. 3; LXII, lin. 137.

18/20 cf. infra lin. 38/40. 25 ancilla] cf. Luc. rz, 38.

18 Is. 7, 14; cf. serm. CLIII, ad lin. 6 s.

24/25 Philip. 2,

7;cf. serm. LXXII ter, lin. o.

Ex cod. Cas. 12, pp. 2-3

Inscriptionem. deprompsi ex sermone praecedenti: Sermo in natiuitate domini. Sancti

Augustini,

gz/ est sermo

127 appendicis augustiniani,

inter supposititios

(PL 39, 1996); alius ij cod. 3 Fratres karissimi £o7 orationi praemit. cod. (cf. monitum) 10 praeualet] non praemit cod. 18 ecce] inquit 244. sz. lin. 2" manus 19 uere cod.

SERMO CXL VIII bis, 3 230

25)

925

3. Vere infelix Iudaea, quae per adulterii calumniam tenebrosis suspicionibus tantum sibi lumen obscurat; quae dum non credit uirginem concepisse, dignationem dei sui humanum uocat in crimen, et inuidiae suae hebetata caligine culpam clamat esse quod uirtus est. Sed crede, miserande homo, cui sola salutis tuae fuit causa nascendi. Perpendite, fratres, quae et quanta sit caecitas perfidorum, quae Christum negat nasci potuisse de uirgine, et in natiuitate caelesti consuetudinem requirit humanam, ac deum creaturarum legibus discutit creatura. Nihil itaque de natiuitate eius humana retractet impietas, quem nasci pro homine pietas inuitauit. Quod hominis et dei filius «se?» humiliauit in carne; quod uirgo

40

concipit, uirgo parturit, et quod permanet uirgo post partum, caelestis mysterii uirtus est, non mortalis ordo naturae.

31 hebetata] cf. sermm. CXI, lin. 8; CXII, lin. 59; CL, lin. 14; CLX, lin. 73.

35 consuetudinem] cf. serm. CXLVI, ad lin. x4. 36 discutit] cf. serm. (eX eadein Er Fete rs 38 humuliauit] cf. Philip. 2, 8. 38/39 uirgo concipit 4544e post partum (cf. linn. 18/20)] cf. sermm. LXII, lin. 126; CXVII, lin. 36 s. ; CXLV, lin. 89 s. ;CXLVIII, lin. 5. Cf.J.A. pE ALDAMA, Virgo mater. Estudios

de teología patrística (Granatae, MCMLXIII) 223-247. 40 uirtus] cf. serm. CXLVI, linn. xs et 44. ordo] cf. sermm. CXLVI, lin. 15; CXLVIII, lin. 73.

naturae] cf. serm. CXLIII, ad lin. xo6.

29 quae] qui cod. 36 itaque] que a2. cod. —— 38 se] n cod. add. 27 manus post humiliauit ^ 40 naturae] codex addit :Quis uero omnipotentis esse dubitet sacramentum, ubi audit caelorum regem prodire de femina, et natum feminae caelestibus imperare ? Quae autem quantaque, fratres, ob salutem gentium

beneficiorum dei augmenta succrescunt ?Olim nanque post transitum rubri maris, ut hebreorum populo diuini cultus praecepta disponeret, Moysen famulum suum uocauit in montem (vcf. Exod. 24, 1), quatinus per unum seruulum genti exiguae dispositionum suarum proderet uoluntatem. Nunc vero ut in fine temporum, ut gentibus uniuersis perennis uitae sacramenta deferret, ipse de caelestibus, de sinu patris adueniens ita se homini sibique hominem

inseruit et uniuit, ut incomprehensibili gloria unus idemque et homo esset et deus. Sic enim potentissimus prodiit ex Maria, ut et infirma carnis subiret et

unigeniti non amitteret maiestatem, ac temperamento quodam admirandi mysterii, et per hominem deus cum hominibus loqueretur, et homo per deum de diabulo triumpharet.

CXLIX spurius MONITVM Hic sermo opus Seueriani Gabalorum episcopi est (cf. Clauis Patrum Graecorum 4214), qui eum habuit, cum susceptus esset ab Iohanne episcopo Constantinopolitano seu Chrysostomo. Pauca praebet orator Graecus, quibus Chrysologus inuidere potuisset. Cum apud Los sermones, pp. 119-122, de ipso

tractatu deque insertione eius collectioni sermonum Petri Rauennatis, a Felice episcopo paratae, fuse disputaui, hic non nisi pauca uel repetam uel addam. Textum Graecum A. PAPADOPOULOS-KERAMEUS, AváAekra iepoooAuut Tikfig oraxuoAoyíac, t. I (Petrogradi, MDCCCXCI, cuius facta est reeditio anastatica Bruxellis, MCMLXIII), pp. 15-26 (cf. p. Y' et seq.) ex uno codice Hierosolymitano Sancti Sabbae 32, foll. 1302135", primus solusque euulgauit (7 Graec.). Noua de originali Graeco nuper MICHAEL AUBINEAU, Textes de Jean Chrysostome et. Sévérien de Gabala, apud Athos, Pantocrator x, in Jabrbuch. der üsterreichischen Byzantinistib 25 (1976) 25-30, adferre potuit. Trium priorum capitum Graeci textus, prout ipse in praedicta editione diuisus

est, adest antiqua (cf. WILMART infra cit., p. 305) uersio Latina, quae duplici traditione ad nos usque peruenit. Primam, si libet, eam traditionem dicamus, qua

sermo in collectione illa adparet, quam "triginta et octo homiliarum Latinarum sancti Iohannis Chrysostomi" uocant, et quae a Dom. ANDREA WILMART, La collection des 38 bomélies latines de saint Jean Chrysostome, apud The Journal of

Theological Studies XIX. (1918) 305-327, descripta esse meruit (tractatus de quo nunc in hac collectione uicesimum quintum locum occupat :WILMART, p. 320;

libris manuscriptis a Wilmart adductis addere possum codicem Barchinonensem, Bibliothecae Catalauniae, 553, foll. 35"-36, saeculi XV : cf. C. BARAUT, E/; manuscrits de l'antiga biblioteca del monestir de Montserrat, segles XI- XVIII, in Analecta Montserratensia VIL, 1955, 384). Istam formam huius uersionis in lucem euulgauit Gelenius, editor operum sancti Iohannis Chrysostomi, Basileae, MDXLVIII, t. V, 967 s. et reperitur in editionibus posterioribus operum

eiusdem Chrysostomi (PG 52, 425-428), tandem apud A. B. CAILLAU, Sancti Chrysostomi opera, t. XXIII (Parisiis, MDCCCXLII) (Collect. Selecta pp. 103-105. Papadopoulos-Kerameus textum Latinum ex editione Caillau sumpsit, atque iuxta Graecum positum iterum edere curauit ( — Chr.). Altera traditio eiusdem uersionis: Latinae ea est, quam Felix episcopus Rauennas, cui certe tractatus de pace placebant (memento sermonum, etiam

lobannis Patrum)

spuriorum, LIII ac CX XXVIII), suae collectioni inseruit. Forma a Felice recepta originali Graeco, prout ipse nunc exstat, quandoque fidelior uidetur esse quam

primae traditionis forma ; aliquando uero - et hoc quidem saepius - prima haec forma Graeco proximior adparet, nonnumquam autem ambo a textu Graeco nobis noto abalienatae se praebent, quod non semper unanimiter faciunt. Sed quia, ut diximus, unum tantum exemplar Graecum notum est, haud facile

iudicium fieri potest de ualore uariantium Latinarum sub hoc aspectu. Quicquid Sit, et ne sermo in nostra editione prorsus omittatur, de antiquissima enim uersione Latina agitur, traditionem Felicianam reddam, quia praesenti editione aliud a me nemo poscere potest ;ideo lectiones uariantes alterius traditionis, illius nempe quam ante primo loco descripsimus, modo ordinario in apparatum criticum relegaui ; inscriptionem autem iuxta Collectionem Felicianam aptaui.

Codex

Ber. (foll. 39-39" uel 76-76Y), codicis ^ ualde adfinis, traditionis

Felicianae testis est. Hoc sermone Ber. insolenter sincerum textum, minime ex propriis adulteratum, seruauit.

Editionem meam modaui.

ad diuisionem editionis Papadopoulos-Kerameus adcom-

SERMO CXLIX

PL 52 PG 52

DE NATIVITATE CHRISTI 1l. In aduentu domini et saluatoris nostri atque in praesentia eius corporali, angeli ducentes choros caelestes euangelizabant pastoribus dicentes: Adnuntiamus uobis gaudium magnum hodie, quod erit omni bopulo. Ab ipsis ergo sanctis angelis etiam nos mutuati uocem, adnuntiamus uobis gaudium magnum. Hodie enim ecclesia in pace est, et haeretici in ira. Hodie ecclesiae nauis in portu est, et haereticorum IO

furor iactatur in fluctibus. Hodie,

fratres, pastores ecclesiae in securitate, et haeretici in perturbatione sunt. Hodie oues domini in tuto, et lupi insaniunt. Hodie uinea domini 1n abundantia, et operarii iniquitatis in egentia. Hodie populus Christi, carissimi, exaltatus est, et inimici ueritatis humiliati sunt. Hodie, dilectissimi, Christus in laetitia, et diabolus in

25

luctu. Hodie angeli in exultatione, quid plura dicere ? Hodie Christus, procedens fugauit omne discidium, am proturbauit. Et sicut caelum

5/6 Luc. 2, xo.

et daemones in confusione. Et qui est rex pacis, cum sua pace dissensiones depulit, discordisplendor solis, ita ecclesiam

9 ... fluctibus] cf. Matth. x4, 24.

12 operarii iniquita-

tis|icf tEuc-32727.

Codd.: VR W, ^ PfPzJOC Pa Ber. Chr. (Graec.) Inscriptio: Sermo (om. O C Pa) de eodem (5c. de natiuitate Christi :cf. serm. CXLVIII ) secundus (secundus om. CPa) VRW franc., Vnde supra A, Item sermo unde supra Ber., Seueriani episcopi sermo de pace cum susceptus esset ab

episcopo Iohanne p/urimi codd. Chr. (ut Barchinon. 553, Berolin. Phillipps 1673, Clm 8109, Pictautensis 62 etc.) (sermo Seueriani episcopi transp. Cas. 288, de pace om. Bruxell. 1204 (1258-59), cum susceptus esset erc. om. Londin. Regius 6.A.V. et monasterii Sancti Galli 103 etc., Sermo Seueriani episcopi cum receptus esset ab

Iohanne Crisostomo patriarcha C/z 3586, etc.), ToO a0ro0 (sc. Xpucooróyuou) 5 nostri om. Pz 4 ducentes om. Pz 5 hodie gaudium magnum 7ransp. Chr. Graec. hodie om. CPa 6 ergo] enim Cr. 6/7 mutuati nos zrazsp. Cbr. 7 mutuatim Pf, mutuatam Pz | mutuata uoceO uobis]hodie 227. Cbr. — gaudium magnum om. Graec. — 8in pace ecclesia transp. Cbr. — 9importu Pz — 10 fratresom. Chr. Grae. — 11 domini om.W uinea] in praemzt. R 13 karissimi populus Christi 7raz5p. C Pa Ber. carissimi oz.JChr. Graec. exultatus V 1^ manus (?) R 14 dilectissimi] dauid W A Pf, dominus C Pa, om. J OBer. Chr. Graec. 16 plura] opus est multa Aóyoc rrepi eiprjvnc Graec.

Chr. Graec.

dicere] dicerem C Pz, dicam W, om. Pf Pz

om.

res

CPa

C

17 procedens

om.

W

proturbauit (&&cpicev)] Pf7O, perturbauit cer.

qui est oz. ]O

dissidium

aecclesia R

R Cr.

est

18

426

SERMO CXLIX, 1

928 20

25

30

fulgor pacis inluminat. Quia natus est uobis hodie, ait, saluator mundi. O quam desiderabile nomen pacis !Quam religionis christi-

anae stabile fundamentum, et altaris dominici caelestis ornatus!

Et quid dignum possumus de pace proloqui? Pax nomen est ipsius Christi, sicut et apostolus dicit: Quia Christus est pax nostra, qui fecit utraque unum. Vtraque, quae non sententiis neque fide, sed inuidia diaboli dissidebant. Verum sicut procedente rege et plateae mundantur, et omnis ciuitas diuersis floribus et ornatibus coronatur, et nihil fit quod minus dignum uultui regis appareat, ita et nunc procedente rege pacis omne quod triste est auferatura medio, et inlucescente ueritate fugetur mendacium, fugiat discordia, resplendeat concordia ;et sicut frequenter fieri uidemus, ubi

regum uel fratrum tabulae depinguntur, ut inter utrosque unanimitatis declarentur insignia, artifex pictor femineo habitu post tergum utriusque concordiam statuit, quae brachiis suis utrumque complectens indicet quod hi, qui uidentur corporibus separati, sententiis et uoluntate conueniant, ita nunc pax domini medias

adsistens, et utrumque nostrum gremio palpante connectens, discreta corpora in unum conuenire animum ulnis iungentibus docet, in quo sine dubio conpleretur sermo propheticus, qui ait : ££ erit consilium pacificum tn utrosque.

19/20 Luc. 2, n.

23/24 Ephes. 2, 14.

38/39 Zach. 6, 13.

19 fulgore C Paz ed. (contra Graec.) 19/20 quia natus zqze mundi om. Chr. Graec. 19 ait om. W ^ 21 ornatus (KáA^oG)] armatura CPr. 22 dignum om. Cbr. proloqui] loqui O 23 dicit et apostolus trazsp. Cbr. et om. franc. (babent ^ Ber.) est oz. Chr., sup. lin. N 1* manus — pax nostra est transp. Ber. 24 utraque oz. ed. Chr. (babet Graec.) quae oz. Cbr. (Graec.) W ^ Ber. franc. non sententiis 072. Chr. neque|nequaquam Chr. — 25 discedebant JO . 26 platea mundatur R— omnis]tota Chr. ^ ciuitas] quae add. et del. R 27etnihilut n. W] — fit] sit/Chr. (nihil situelfit]unóe£v aví) digne A Ber. uultui V 1^ — 28/29 e medio]franc. (- O) Cbr. — 29 inlucescenteJ, illucessente O 30 resplendeat (ériéAauWev)] resplendescente Cbr. et sicut] Nam s. C Pa uidimus C7r. 31 fratrum uel regum zrazsp. A^ 1" manus regnum Pf 1^ Pz uel fratrum om. Pf depinguntur] pinguntur Cr. ut] quod W inter utrosque] in utrisque C/r. ed. (cf. lin. 39) 9x declarantur W artifex] artis JO, arte sua C Pa artifex pictor (oi ápicroi

TOV ypa$éov)] pictor oz. Pz, artifex picto Chr. — habitu]uultu Pf1?^ ^ 32/33 post tergum] prostergumJ (cf. serm. XX XVI, linn. 40 et 97) 33 quae om. Chr. ( Graec.) 54 complectentem C/r. (Graec.), amplectens Pf — indicat Pf Pz, indicans C7r. (Graec.) quod] ut A Ber. hii W franc., ii ^ 35 medias] media Pf]O Ber. Chbr., in medio W 36 conectens melius Pf Pz JBer., conectans O 37 discreta] disceret V, discerat R animum conuenire zrazsp. A

iungentibus] ingentibus Pz, uiuentibusJ 1^ manus (?) O

Lu zn. 31

Chr.

38 completur

39 in utrosque] in utrisque Ber., inter utrosque C/r. eZ. (cf.

e

SERMO CXLIX, 2 40

929

2. Et hesterno quidem pater noster communis euangelico pacis sermone praefatus est; hodie uero nos uerba pacis expromimus. Ipse nos hesterno resupinis manibus in uerbo pacis excepit ; et nos hodie, dilatato pectore ulnisque patentibus, ad eum cum muneri"bus pacis occurrimus. Iam bella destructa sunt, pulchritudo pacis

4 i obtinuit.

Nunc in luctu est diabolus, et in lamentatione omnis daemonum turma; nunc in caelestibus laetitia, et in angelis

5o

exultatio, quibus specialius familiaris est pax. Hanc enim etiam caelestes admirantur uirtutes, apud quas fons eius habetur perennis, ex quo etiam terreni guttis quibusdam exinde stillantibus inrorantur. Et ideo etiam si in terris pax laudatur a sanctis, laudis eius splendor redundat in caelum. Laudant eam caelestes angeli, et dicunt: Gloria 1n excelsis deo, et in terra bax hominibus bonae uoluntatis. Videtis, fratres, quomodo caelestes omnes et terrestres inuicem sibi munera pacis mittunt: caelestes angeli pacem terris

55 adnuntiant,

sancti in terris Christum, qui es pax nostra, conlau-

dant in caelestibus positum, et mysticis choris conclamant: Osanna 1n excelsis! Dicamus ergo et nos cum angelis: Gloria in altissimis deo, quia humiliauit diabolum, et exaltauit Christum suum. Gloria tn altissimis deo, quia discordiam fugauit, et pacem

60

statuit. Videte, fratres, uocem

angelicam exultantem:

G/lor?ia in

excelsis deo, et in terra pax. 40/41 pacis sermone] uidelicet De recipiendo Seueriano (WILMART, num. 24) (PG 52, 423-426). 527/53 Duczon r4: 55 Ephes. 2, 14. 56/57 Marc. n, 10; Matth.

21, 9.

57/58.59

Luc. 2, 14.

58 exaltauit] cf. Philip. 2, 9.

60/61 Luc. 2, 14.

40 et om. PfPzJ OC Pa quidem] die W, die «22. Cbr. ^ pacis (Graec.)] pacem Cbr. 41 praefatus] profectus /O expromimus ("jyoóue8a)] exprimimus Pf Pz]O, expromamus

C Pz, promimus

hesterno] ex Praemit. ^ Ber., heri Chr.

excepit V

W, exponamus Cr.

42

— 43 dilatato] delicato W

petentibus C Pa 1^ ad eum] ei C Pz, ad dominum Cr. Á4 occurramus Pf Pz] O C Pa Chr., uenimus W 1" 45 obtinuit] omnia 222. C Pa luctum Pz

est sup. lin. add. 27 manus] | 47 specialis Cbr. — hanc]hoc Cbr. — etiam sup. lin. W, sup.ras.] — 48apud]opusCPhr. | quos]A1^ fonsom.],qui tamen signum X babet in marg. habet CPr. perhennis cett. 49 etiam VJ, om. Pz V R W Pf Pz]JO, terrena haec nostra C7r.

perennis] W A J CPr., perempnis Pf, terreni] A C Pa Ber. ed., terrenis exinde] JO C Pa CPr., ex inde Pz, et

inde cett. (etindestillantibus V, etin destillantibus R)

stillantibus] distillan-

tibus Pz 50 inrorantur] irrigantur Ber. pax om. W A Ber. laudatur a sanctis om. Chr. 51 splendor] in splendore /O eum Pf Pz 53 uidetis fratres] uides CPr. Graec. omnes celestes zrazsp. Pf Pz 54 mittunt] mittant

^, omittunt VR, emittunt C/r.

56 positum]

V R WO Cr. (abest in Graec.),

posito A Ber., positi PÉPPzJ CPa — et mysticis (mi- V aliique)] et om. Pf Pz Ber. choris (xopógc )] Ber. CPr., oribus C Pa, orationibus Pz, horis cetr. conclamant] ad clamantJ, clamant Ber.

qui PfJO Ber.

57 cum angelis om. Chr. Graec.

59 quia] qui Pf/JO Ber. Cbr.

usque pax om. Chr. Graec.

— fugat Cbr.

58 quia]

— 60/61 uidete

SERMO CXLIX, 3

930

3. Dico enim uobis artem diaboli, cuius neque uos ignoratis astutias. Vidit Sathanas firmitatem fidei stabilitatemque, uidit eam pietate dogmatum septam, uidit eam operum bonorum

6s fructibus abundantem, et ideo pro his omnibus ad insaniam uenit, et rabie furoris exarsit, ut inscinderet concordiam, ut conuelleret

caritatem, ut inrumperet pacem. Sed pax semper sit uobiscum.

Ber.

62/63 astutiam ignoratis Chr. — 63 uidit 1^] uidet (orzbogr.) V — satanas] — 65/64 stabilitatemque uidit eam] stabilitatem inea Chr. — 64 dogmate

pietatum pf

— eam]et C/r.

65 fructibusom. Pf — habundantem V 1^ manus

RJ aliique

66 inscinderet] scinderet R W A Ber. Chr., discinderet Pf Pz, in

sederet J O

concordiam (TOv áó£A$Ov ópóvoia) ut conuelleret] amicitiam

ut euelleret C/r. ut conuelleret] et c. C Pz 67 ut inrumperet] et irrumperet C Pa, ut in rumperet O, ut inirrumperet R, ut corrumperet W 2^ (ut irrum- 1^), ut

disrumperet C/r. ed. pax] dei 222. C Pa sitom. W uobiscum]in Christo Iesu domino nostro, cum quo est deo patri et spiritui sancto gloria in saecula saeculorum. Amen ad4. Cbr., non tamen Graec., qui tractatum ualde longiorem praebet

CL MONITVM Praeter A4 hosce testes traditionis Seuerianeae

Cas.

Flor.

sermonis CL noui:

Codicem Casinensem ro6, pp. 425-429, saeculi XI. codicem Florentinum, Bibliothecae Mediceae Laurentianae, plut. XIV,

1, foll. 55-55" saeculi XII. Matr.

codicem Matritensem, Bibliothecae Nationalis, 9, foll. 87"-89, saeculi

XIII, qui sermonem Seuerino adscribit (Omelia sancti Seuerini episcopi). Prauus quidem testis est et non minus quam sermone XXI erroribus

mendositatibusque scatens, ita ut eius lectiones uariantes minime significandas esse duxi. Vall.

codicem

Romanum,

Bibliothecae

Vallicellianae, A ro, foll. 136-136",

litteris Beneuentanis saeculo XII exaratum, qui, quantum ad textum adtinet, codicis Ca. ualde proximus est (cf. monitum sermonis XXI) ; Vallicellianus autem codex contaminatus esse uidetur ab alio traditionis Felicianae, qui uel codici Pz similis erat.

Vall. b

Codicem Romanum Vallicellianum Ms. Tom. VI, foll. 67-68, saeculi XI uel XII, quem non contuli.

Vd

codicem Vaticanum Latinum 1267, fol. 138, saeculi XI.

Ve

codicem Vaticanum Latinum 4222, foll. 65-65", item characteribus Beneuentanis saeculi XI scriptum (cf. monitum in sermonem XXI). Saltem codices Cas. V4 Ve Vall. et Matr. testes esse uidentur partis cuiusdam

libri homiliarum

antiqui, qui praeter sermonem

CL alios tractatus Rauennatis,

inter quos XXIum Seueriani sub nomine continebat. Quibusdam in locis textus ita uulneratus adparet, ut utriusque traditionis testimonia, etiam antiquissima, nil ualent ad loca emendanda ; neque RzZ., qui multa sermonis istius exscripsit (PL x20, 139 s.), sed, sicut semper, loca difficiliora euasit, nobis subuenit.

SERMO CL DE FVGA DOMINI IN AEGYPTVM 1. Si conceptum uirginis, uirginis partum sermo non aperit, sensus non recipit, non capit mens humana, deum fugisse ut hominem quis loquatur? Apparuit, inquit, angelus domini in somnis Ioseph dicens : Accipe puerum et matrem eius, et fuge in Aegyptum. Si pietatis esse diximus quod natus est Christus, quod fugisse legitur quid dicemus? Forte sicut natum diximus ut repararet naturam, dicamus ut fugaces reuocaret aufugit. Et IO

reuera,

si ut reuocet

errantem

ouem

in montibus,

ipse errat,

quomodo ipse non fugit, fugientes populos ut reducat? 2. Accipe puerum et matrem eius, et fuge in Aegyptum. Quid est quod sic caelestis causa tractatur, ut humanus se confundat auditus, lassetur animus, laboret intelligentia, sensus hebetetur, IV

fides nutet, spes titubet, credulitas ipsa subcumbat?

5/7 Matth. 2, 13. Matth.

2, r3.

10 ... in montibus] cf. Matth. 18, 12.

14 auditus] cf. serm.

CLI, lin. 4.

hebetetur]

Accipe

12.15/16 cf. serm.

CXLVIII bis, ad lin. ar.

Codd.: A Cas. Vall. Ve (Flor.) (Vd) (consensus horum 7 Sez.) VRW A Pf PzJ O C Pa Ber. (istorum consensus 7 franc.)

Inscriptio: sermo episcopi rauennatis

om. O

aegypto 74, egypto O Sermo beati petri Apparuit angelus domini in somnis De ... (uocabulum erasum) domini (semzerasum)

de fuga erc. ^

(sompnis Pa) ioseph C Pz

sermo sancti seueriani de fuga domini Cas.

Sermo sancti seueriani (seuerini

Flor.) episcopi Flor. Vall. Ve (item scriptura Beneuentana 2" manus Ve rep. in marg. bunc titulum), de fuga domini a4. Flor. Lectio unde supra V4 Item de innocentibus sermo Ber. 3 uirginis semel Cas. Flor. Vall. Vd (alterum uirginis add. Vd. in marg. et del.) R 4 mens] res V4 fugisse] fuisse V4]O ut] V R ed., om. cett. 5hominum Sez. loquitur CPa ^ dominisup.g.W — 6 sompnis Pf/JO 7 aegiptum RJ, egyptum PfO, egiptum W — pietates V4 1^ manus, pietatem W 7/8 quod natus usque natum diximus om. Sez. 7 Christus rep. per anadiplosin Pf] Ber. legitur] dicitur Pf 1^ 9 repararet] reparet A V, recuperaret W 1^ naturam] natus est 2442. Val. dicamus] ita add. Seu. (itaque Vall.), quod add. ed. reuocaret fugaces Cas. Flor. Vall. Ve aut fugit A 10 si ut] A Cas. Vd ^ ed., sicut Vall. Ve, cett. codd. om. si. reuocaret Cas. Flor. VeW C Pa ouem errantem /ransp. Pf errat] erat AJ OC Pa 11 quomodo] et praemit. PPz ^ non ipse transp. Vall. non om. Ber. ut fugientes populos zrazsp.JO ^ 12quidest]ergo add. Pz ^ 13 sic om. JO caelestes V (ortbogr.) causas tractaui V R ut] et praemit. Pf 14 laboret] et 222. O ex dittogr. — intellegentia Cas] — hebetetur]hebetur A 1* manus, ebetetur

W Pa, laberetur O

15 crudelitas Cas. Flor. R 1" ^ 17 manus

SERMO CL, 2-4

20

933

puerum et matrem eius, et fuge in Aegyptum. Persequente homine deus fugit, saeuiente terra caelum trepidat, uolitante puluere turbantur angeli, et pauor patris filio fugiente monstratur. 3. Accipe puerum et matrem eius, et uade in Aegyptum. Dauid persequente Saul ad Iudaeam confugit, recepit uicina; domus unius uiduae Heliam sufficit ad latebras: Christo fugienti locus deest, prouincia deficit, non subuenit patria. Dum migrat, non uicinae gentes, non finitimae, sufficiunt regiones, sed Aegypti tristem locum, extorrem habitu, lingua, moribus, barbarum pro-

25

curatur exilium. 4. Accipe puerum et matrem eius, et fuge in Aegyptum. Sirerum refugium fugit, auxilium latescit omnium, si formidat fortitudo cunctorum, si se uniuersorum defensio non defensat, quare huma-

na notatur fuga, arguitur trepidatio, formido culpatur? Quare

19 Matth. 2, 13. serm. CLI, lin. 30 s.

19/20 cf. 1 Sam. 19, rx ss.

20/21 ccm Res

21 latebras] cf. serm. CLI, lin. 20.

cf. sermm. X, lin. 100; XXIX, lin. 537; L, lin. 41; CLXII, lin. 54.

2 I2:

78BISSEE

24 extorrem]

26 Matth.

27 refugium fugit] serm. CLI, lin. 29.

16 per sequente /O

16/17 persequentem hominem ... seuientem terram

VR 17 tripidat A 1^ manus uolitante oz. V R, uoluntante Pf 1^ puluere] pauore aZ4. ed. cum 2" manu recenti V, quae del. puluere 18 monstretur A,

monstraretur V4Z 19 accipe] tolle A4 Va/L, inquit aZ. Seu. praeter A et matrem eius oz. Cas. Flor. Vall. Ve 20 persequentes Sez., qui om. Saul — ad Iudaeam] iudea C Pz, ad speluncam Pz cum fugit V2 CPza . recipiunt A Ber. RJ O interpungunt postdomus —— 21 heliae A VaL. JBer., helie W, helyae Pa, helye Pf Pz O, helias R suffecit A4 (ortbogr.) fugienti A4, fugiente cef. codd. ed. 222 els csJf(8) prouincia deficit om. J OC Pa patria] atria V2 dum] eZ., domum V, domus omnes ali 22/23 non uicinae om. Vall. et transp. non finitimae gentes zz seg. 23 sufficiunt] -ci- sup. ras. V, om. W regiones sufficiunt /razsp. Cas. Ve sufficiunt regiones] non regiones uicinae sufficiunt Vz//. 24 tristem locum] triste (et 222. Va/I.) longum Sez., triste loco WCPa Mantelli, tristis locus A (cf. seq.), triste solum Pf Pz extorrem] exturre 4, extorre cett. cod. Seu. W Pf Pz C Pa Mantelli (triste loco extorre Mantelli), om. Ber., locum add. V — extorrem habitu] aditur ex strepitu A Ber.

inter extorrem et habitu znzerpungit Vall.

moribusque / O

ábitu Cas. Ve, habitum]O

26 accipe] tolle A Cas. Vall, inquit «2d. Cas. Vall. Ve

rerum] uerum PfPz CPa, reorum praemit. Flor. Vall. Pf] C Pa Ber. ed.

Ber. 27 fugis VR auxilium] si latescit] V eZ., lacessito R, lassescet A,

lassescit cett. si formidat] si om. Cas. 28 si se] si (?) erasum apud Cas. (om. D defensat] defendat .4 O 28/29 om. fuga in seq. 29 notatur] nutatur uitatur R (ui- ex corr.), mutatur / fortitudo Cas. Ve

Flor. fortitudo formidat transp. Sez. Flor.), seom.JO —— defensio] fortitudo humana notatur] humane nature W, qu: V 1^ (?) ^ PfPz O 2? (nututatur O 1^), trepedatio /4 1^ manus formido]

SERMO CL, 4-6

934 io

35

uocatur in crimen Petrus, qui timet et negat; Iohannes, qui expauescit et fugit ; discipuli omnes, quia deserunt per pauorem ? 5. Et ista, fratres, esto facta sunt: quare litteris mandantur, quare referuntur in libris, quare recitantur saeculis, quare cottidianis lectionibus innotescunt, quare omnes panduntur in gentes? Numquid ut diuinum timorem lingua, locus, aetas, tempus, uniuersa

enim

Sicut

cognoscant?

uirtutes

cum

leguntur,

animos

erigunt ad profectum, ita deponunt animos, cum recitantur infirma. Quid sibi uult ergo euangelista, quod haec scribit ad memoriam sempiternam ? Deuoti militis est regis sui tacere fugam, referre 40 constantiam, uirtutes loqui, timores silere, aperire fortia, infirma reticere, aduersa delere, praedicare uictorias, quo et hostium frangere ausus possit, et sociorum excitare uirtutem. Euangelista ergo referendo talia uidetur excitasse haereticorum latratus et defensionem fidelibus sustulisse. 6. Tolle, ait, Puerum et matrem eius, et fuge in Aegyptum. Mandatur fuga, non profectio; inponitur necessitas, non uolun-

30/31 cf. lin. 104 s.; serm. CLXI, ad lin. 1o2 s. 30 Petrus] cf. Matth. 26, 69-75 et parall.; cf. infra lin. 104 s. 30/31 Iohannes] cf. serm. LXXVIII, ad

lin. 40 s.; cf. infra lin. 1os. 31 discipuli] cf. Matth. 26, 56 et parall. 33 ... saeculis] cf. serm. CLV, lin. ar. 33/34 cottidianis lectionibus] cf. serm. XCII, lin. 5. 39/42 cf. serm. LXVIII, linn. 71/76. 43 latratus] cf. serm. CXLLlin.49. ^ 45 Matth.2,13; cf. Lossermones, p. 2095. — 46 mandatur fuga] serm. CLI, lin. rx. lin. ro.

necessitas, non uoluntas] cf. sermm. XLI, ad lin. 36; CLI,

30 qui timet] quia t. Cas. Ve Flor. Cas. Flor.

qui] quia Sez.

et negat oz. A

Iohannes] et praemit.

31 expauiscit A, et pauescit/O

quia deserunt]

qui d. J sup. Jin. 27? manus, quia deseruerunt Sez. 32 ista] ita 4 27 manus (cf. seg.) esto] ista 44 27 manus (Et ista, fratres, ista facta sint), om. cett. codd. Seu. sint] 4 C Pa ed, sunt reliqui — 33referuntur]feruntur 4 — libros P/J O Pa quare recitantur] cur r. CPa quare cottidianis] quur cotidianis / cottidianis] 4 V W, coti- plurimi codd. 34 innotiscunt 4 ingentes JO Flor. 35 timorem rep. R aestas V, estas R tempus etas /ranzsp. W uinuersa] et Praemir. Pz 36/37 animos erigunt zigze animos cum oz. JO 37 deponunt] demunt Pz 38 ergo om. Pf Pz euangilista A4 1^ manus scribet A4 (ortbogr.), scripsit cett. ex Sez.

39 regis suo O, regi suoJ, qui

imterbungit post suo —— 4O uirtutis A ('ortbogr.) A I? manus, dolere Pz

optimorum codd.

silire 4 1^ manus

—— 41 dilire

quo] Va. Pa ed., quos O, contra quod omnium cett. atque

— ostium

AA 1* manus

— 42possit]ualeatPz

^ etsociorum]

om. V R, et suorum Pz (cf. seg.), possit rep. bic, si iure nescio, Seu. W A PfC Pa Ber.

excitare] scitare 44 1^ manus, suscitare 2^ ( cf. antec.)

Ve

uirtutem] sociorum a4Z. Pz

45 ergo] igitur A4 1? manus, legitur 2^, sibi C Pa

excitare A

haereticorum excitasse Sex. praeter A

referente Cas.

44 fedelibus A

sustulisse] abstulisse Seu. praeter A — 45 ait] sup. [in. add. 2^ manus antiqua A,

om. Pf | puerum ait transp. Pz

et matrem eius o. Seu. ex more

tuge uique tolle puerum babet Flor. in marg. manus, perfectio Pz

— 46 fugaom.W

45/51 et

profecto A 1^

SERMO CL, 6-8

935

tas ;indicit angelus latentem peregrinationem, non liberum com-

meatum, ut uia, quae est per se molesta semper, esset molestior

per timorem. Ergo ob quam causam haec nobis scripta sunt, iam

50

tempus est ut quaeramus.

7. Tolle puerum et matrem eius, et fuge in Aegyptum. Bellicosus quod in bello fugit, artis est, non timoris. Deus quando fugit hominem, sacramenti est, non pauoris. Potens quando se subducit 55

infirmo, insequentem non pauet, sed foris producit. Vult enim in aperto uincere, qui publicam referre cupit ex hoste uictoriam. Occultum se non patitur inire conflictum, qui mandare suum saeculis uult triumphum.

60

Secreta uictoria, latens uirtus, exem-

plum posteris non relinquunt. 8. Hinc est quod Christus fugit, ut cedat tempori, non Herodi. Neque enim mortem fugit, qui uenerat de hoste reportare uictoriam; neque humanas insidias expauescit, qui totas uenerat diabolicae fraudis aperire uersutias ;neque tunc timuit, quando infans et

57/58 Secreta uictoria bis relinquunt. Ale Handschriften haben carent vor Secreta,

SO

dass

sie mit

carent

den

Satz

beginnen.

Aber

carent

ist hier so

unverstándlich, dass die alten Herausgeber (und ich ihnen folgend) das Wort einfach getilgt haben, wobei wir einen klaren Satz erhalten, unter der Bedingung

aber, dass wir mit Hs. V (von R bestátigt) am Schluss des Satzes relinquunt, gegen die Lesart relinquit von Seu. (ausser Cas.) W und franc., lesen. Doch ist carent so vollkommen einstimmig von den Handschriften bezeugt, dass wir in die Vermutung gedrungen werden, die Stelle sei fehlerhaft überliefert: etwas

kann vom ursprünglichen Text ausgefallen sein, vielleicht ein ganzes Satzglied zwischen carent (sein angebliches Anfangswort, wenn es nicht cazent heissen

soll: vgl. Sermo CLI, Z. 62) und secreta.

51 Matth. 2, 13.

51/58 cf. lin. gr s.; serm. CXXXI], linn. 120/122.

59

Herodi] cf. Matth. 2, x3. 47 indicit] incidit 4 Cas. ed. — comeatum Cas. Flor. Ve — 48 molesta per se transp. Cas. Flor. Vall. V R W Pf] O Ber. ed. incidunt sententiam inter molesta et semper 49 scribta À sint A Ve ed. 50 quaeramus] inquiramus JW 51 et matrem eius om. Seu. sicut supra 52 in bello] -o ex emend. secundae manus V, inbellum R (2^ exp. in) PfJ, in bellum O (V 1" manus?), inbellem W est up. lin. W | timores A (ortbogr.) 54 infirmo om. O — insequente Cas. Flor. Vall. Ve V 1" manus (?) ^ Pf]OBer., persequentePz ^ non pauet] non non pauit 4 foras Cas. Flor. VePz ^ producit] se add. A Ber. — insup. lin. R 54/55 inapertoJO — 55 uinceret Ve publicam ex hoste cupit referre uictoriam zran5sp. A, cupit publicam ex hoste referre uictoriam razsp. cett. codd.

ex Seu. 57 uult om. Ve secreta] carent praemit. codd. (cf. comment.) uictoriam Ve — post uictoriam znterpungit O uirtus] uictor Sez. praeter A 58 relinquunt] Cas. V R A 1^ manus ed., relinquid A, relinquit re//gu; 60 de hoste] ab h. JO — 62 fraudes A (ortbogr.) 62/63 et secundum 1] et om. W Ber.

6or

936

SERMO

CL, 8-9

secundum hominem timere nesciuit, et secundum deum potuit non timere. Christus, fratres, si mactatus in illo grege lactantium

fuerat, 65 tunc fuisset, mors ei casus fuerat, non uoluntas ;non uirtus fuisset e innocentia et ; potestas non fuerat, sed egestas ; necessitas

7o

praemium, maiestatis gloria non fuisset. Certe ubi esset quod a deo dictum est: Non occides agnum in lacte matris suae? 9. Futurum est, inquit, «t Herodes quaerat puerum. Herodes quaerebat, sed quaerebat diabolus per Herodem, qui uidebat sibi

65/66 non uirtus fuerat, sed egestas; necessitas fuerat, nom potestas. Die severianische Handschriften und Pz lassen sed potestas necessitas fuerat aus. Aber necessitas

ist bei Petrus

Chrysologus

ein sehr beliebter

Ausdruck;

wie hier,

erscheint er im Gegensatz zu fotestas z. B. in den Sermones XXXVII, Z. 52 und XXXIX, Z. 24. Die von den genannten Handschriften ausgelassenen Worte sind also als ursprünglich zu betrachten. Die grósste Schwierigkeit, die der hiesige Passus darbietet, besteht im Wort potestas des ersten Satzgliedes, das die anderen Handschriften, ausser W, nach uirtus fuerat sed bringen, da potestas sich am Ende

des folgenden Satzgliedes sehr gut bezeugt wiederfindet (nur Hs. Ber. ándert potestas in uoluntas, um die Wiederholung zu vermeiden). Anstatt des ersten potestas hat Hs. W necessitas und ed. infmitas; aber beide Ersátze widerstehen dem Rhythmus, der hier vom Redner streng beobachtet wird. In diesem ganzen Passus, so wie im unmittelbaren Kontext, enden die Satzglieder mit den

typischen Klauseln, die aus dreisilbigen auf der zweiten Silbe betonten Wórter bestehen, denen eine einsilbige Partikel (sehr oft zoz) vorangeht : 2on timere, tunc fuisset (vgl. den Apparat), non uoluntas, non potestas, non fuisset. Deshalb kann ich nicht die Vorschláge von W und eZ. annehmen, obwohl sie sinnvoll potestas, das als Gegensatz zu zirizs keinen Sinn hat, durch die erwáhnten Varianten ersetzen.

Nur mit grossen Zweifeln und als reine Konjektur schlage ich egestas statt potestas vor, weil egestas der Schrift nach an potestas nahe steht, sich dem Reim anpasst, zu z/rius gut entgegengesetzt ist und zu zecessztas ebenso gut parallel steht.

64/67

cf. serm. CXLVI, ad linn. 102/104.

cf. serm. CXLVIII, ad lin. 8 s.

66 necessitas - potestas]

68 Exod. 23, 19; 34, 26; Deut. 14, 21.

69

Matth. 2, 13.

63 et secundum 2^] om. ^ 63/64 timere non potuit /razsp. Ber. 64 timire A 1^ manus lactentium Cas. 2^ manus VeR W A Pf PzJ 2^ manus Ber. 65 tunc] Vall. R W Pf] Ber., om. cett. codd., nescio utrumnam merito (cf. comment.

ad lin. 66) fugisset R eiJilli Pf ^ uoluntas] potestas Cz. — 65/66 non uirtus z5gue necessitas fuerat om. Seu. Pz (cf. seq.) 66 egestas] ex mera coniectura scripsi, infirmitas eZ., necessitas W, potestas cett. codd. (om. Seu. Pz) (cf. comment.) post fuerat babetur ras. in Cas. (non potestas?) postestas] uoluntas Ber. post potestas dimidium lineae mansit uacuum apud A et innocentiae] si inserit Cas., sed i. Ve 67 gloria om. JO, gloriam VeV 17 manus adeo RJ 68 occides] occidis 4 1^ manus, coques Ve W ed. — 69 est] enim add. Pf Pz inquit (-id V 1" manus) om. Seu. praeterquam A. herrodes]J 1^ manus — 70 quaerebat

...

quaerebat]

uiderat A Ber. Pz et ponit in seq.

WPzCPa

ed.

currebat

...

currebat

ommes

ceteri

70/71 sibi magos quos habebat om. Ve — sibi magos om.

SERMO

e

9

937

magos, quos habebat in erroribus suis principes, aufugisse. Chri-

stus, $i uinctus pannis, si sub matris uberibus occupatus, si tacens

7b)

lingua, si latens opera, si gressu nullus, diaboli signiferos, hoc est, magos in duces suos fidelissimos commutauit, perfectae aetatis Christus quid posset facere diabolus iam uidebat; et ideo inmittebat

Iudaeos,

instigabat

Herodem,

ut Christi suspectam

sibi

praeueniret infantiam, ut futura uirtutis eius anticiparet insignia, ut peremptorium sibi, nobis uictoriosissimum uexillum crucis callidus machinator auferret. Sentiebat diabolus, sentiebat quod

Christus doctrinis, uirtutibus uitam mox repararet et mundum totum, qui adhuc uagiens, ipsum quod erat mundani uerticis occuparat, iuxta illud prophetae: Priusquam sciat puer uocare patrem aut matrem, accipiet uirtutem Damasci et spolia Samariae ; et ut ipsi probant Iudaei, cum dicunt: Videtis quia totus mundus 85 post ipsum uadit. 8o

79/81

Ist der lange Passus, besonders von sentiebat quod Christus bis et

mundum totum, nicht fehlerhaft überliefert ? Die Konstruktion doctrinis, uirtutibus

uitam (vielleicht muss man zita im Ablativ lesen) mox repararet et (et fehlt bei Cas. und W ) totum und das folgende Relativ qui (quia bei Ve) scheinen dem Stil des Chrysologus nicht ganz zu entsprechen und wirken seltsam.

71 magos] cf. Matth. 2, 16.

72 pannis] cf. Luc. 2, 7; serm. CLI, lin. 57.

78 uexillum crucis] adde hunc testimonium Chrysologi et serm. XVII, lin. 76, ad ea quae E. Skanp, Vexillum crucis in Symbolae Osloenses 25 (1947) 26-30, memorat. 82/83 Is. 8, 4. 84/85 Ioh. z2, r9.

71 in erroribus] in herroribus 4, interroribus V, moribus / O (moribus suis transp. O ) principes] sibi magos «4d. Pz, quod antea om. aut fugisse Zl,

affuisse O 72sisub]siom.VRW occopatus A4 1^ manus ^ 73 0perae A, opere Sez. franc. Ber. ed. si gressu] non zztericiunt CPa —— gressus A Val. VeRW nullus] non nullos Pf7O C, nonnullos Pz Pa signiferos] ipsos 244. A 74 in duces] induces O Pa, indices Seu. ^ PfPz Ber. fidelissimus A4

(ortbogr.), suos add. Pz perfecta V — 75 quod Vall. Ve —— possit Cas. Val. [0) inmittebat] Sez. W franc. (in mitt- ), mittebat VR 76 ludaeos] eos W Christus Ve

susceptam

V R Pf

77 praebeniret A

ut] et Z4, oz. Pz

futura om. franc. uertutis Z4 eius rep. A 78 per emptorium V, peremptorum W' — nobis //; A crucis uexillum ;ransp. Pz — 79 macinatur A1" manus 80 doctrinis] et «ZZ. Cas. VePz ^ uitam]ad praemit. Cas. Vall., uita A Ve fortasse W recte (cf. comment.) repararet] aperit et mundum] et om. Cas. W 80/81 totum mundum 7razsp. Seu. praeter A 81 qui] quia Ve mundane / O uertitis O 82 occuparet Sez. Ber. ed. illu V 1* manus

prophetae] ysaye praemit. O prius quam Vall. (in trans. ad al. lin.) Pz 83 patrem om. W —— aut] et VaJJ. spoliam O 1^ manus —— spoliasamariae V 84 et ut] et add. in marg. 27^ manus Pf, ut om. A ipse O 1^ ipsis probantibus iudaeis V R quia] quoniam Sez. praeter quam Vall.

SERMO CL, ro-11

938

10. Christus se in carne uenturum, ascensurum per aetatum gradus, adnuntiaturum gloriam caelestis regni, praedicaturum

fidei doctrinam, et imperio uerbi solo fugaturum daemones, daturum caecis uisum, clodis cursum, mutis uerbum, auditum surdis,

90

95

IOO

peccatoribus remissionem, mortuis uitam, per legem promiserat et prophetas. Vnde hoc Christus impleturus uir, infans mortem distulit, non fugit. 11. Denique fuga eius non de periculi metu, sed de prophetiae uenisse mysterio, euangelista adserit sic dicendo: Accipe puerum et matrem eius, et fuge in Aegyptum. Et post: Vt impleretur quod scriptum est: Ex Aegypto uocaui filium meum. Christus ergo fugit, ut staret legis ueritas, prophetiae fides, psalterii testimonium, dicente ipso domino: Necesse erat impleri quae scripta sunt in lege et Brophetis et bsalmis de me. Christus fugit nobis, non sibi ; Christus fugit, ut dispensata temporibus sacramenta seruaret. Christus fugit, ut futuris uirtutibus et perfidis materiam tolleret excusandi, et credituris fidei documenta permonstraret. Et ad summam 102/103 documenta bis fugiendi. Für die ursprüngliche Echtheit der nur aus der severianischen

Tradition

überlieferten

Stelle spricht nicht nur der Sinn,

86/87 peraetatum gradus] cf. serm. CXXX bis,lin.28s. — 88/90 cf.serm. CXLIV, adlinn.45/48. | 91/92cf.cap.7;serm.CLIL, 4. | 94/95 Matth. 2, I3. 95/96 Matth. 2, 15; Os. n, 1. 98/99 Luc. 24, 44. 99 nobis, non sibi] cf. serm. CXLIV, ad lin. 98. 102 et ad summam] sermm. CLI, lin. 54; CLXXVIII,

lin. 36.

86 Christus] namque 222. C Pa ascensurum per] ascensurumque Va//. 87 gloria Ve regni celestis transp. Vall. Pz celestis regni gloriam transp. W praedecaturum 4 88 imperii uerbo I solo om. Ber. daemonas A 1* manus (sed cf. serm. LI, lin. 88), daemonaes 2^ 89 clodis V 1^ manus

RA^

1* manus,

claudis

ommes

ali

cursum]

gressum

Vall

Pz

uerbum] uisum Pz 1^ surdis auditum 7razsp. Pf (surditum 1^) Pz Ber. 90 uitam] q. (7 quae) add. 27 manus A — 91 prophetis Cas. 1^ — Christus] Christo Pz, om. CPa 92 fugit] refugit Sez. 93 fugam franc. ed., rectius? de periculi] de om. A^ periculis V 1^ manus metu szf. Jm. A^ prophetae A (an legendum apudA propheta euenisse ?) 94 uenisse om. Ber. adserit om. A accipe] tolle Sez. 95 et post oz. Seu. (sed cf. serm. III, In. 30) 96 scriptum est] per prophetam A, dictum est per prophetam dicentem (dicentem om. Vall.) cett. codd. Seu., dictum est O 97 ueritas legis zransp. Vall. ueritas] prophetiae ueritas 222. A^ profitiae 4.— 98 ipsoom.Ve ^ erat] est Cas. Ve scripta sunt] impleri 224.J et del. 99 de me] seg. 2 litt. erasae (dm?) apud A 100 dispensanda PzCPa ed, dispensa ] 1^ manus: O sacramenta temporibus zrazsp. Pf Pz 101 futuri V R 1? uirtutibus] subueniret a44. ed. et perfidis] et om. Pf Pz, et perfedis A excusandis Cz;. 102 fidei om. Ber. 102/105 documenta zigze nobis fugiendi ex Seu., om. 102 ducumenta A 1^ manus — permonstraret] A, cett. codd. ed. (cf. comment.) prestaret cez£. codd. Seu. ad om. A summa Ve

602

SERMO CL, r1

939

Christus fugit, ut nobis fugiendi fiduciam largiretur, quia in persecutione melius est fugere quam negare. Denique Petrus, quia 105 fugere noluit, abnegauit; Iohannes, ne abnegaret, aufugit.

sondern auch das von Hs. 4 beglaubigte Zeitwort permonstraret, das den mit dem Práfix per- ausgestatteten Wortbildungen (oft Neologismen) des Petrus Chrysologus zuzurechnen ist (vgl. BAXTER, S. 257 f.). In Sermo XVII, Z. 68 finden wir das sonst unbezeugte Verbum perdemonistro.

104 ... fugere] cf. Matth. xo, 25; serm. CLI, 6.

105 Iohannes] cf. lin. 30 s.

104 est om.

Ve

quia] qui WA

Ber.

Petrus] cf. supra lin. 30.

GI MONITVM Sermoni

CLI nullus est testis traditionis Seuerianae,

at praeter consuetu-

dinem aliquot adsunt testes traditionis praefelicianae, eius nempe quae tractatus Petri Augustino adscribere solet (cf. introductionis p. xv et seq.), propter quod pro usu nostro hanc traditionem ut "augustinianam (/4zg.) nuncupauimus (uide monitum in sermonem CXLIII). Ad eam pertinent, praeter uenerabilem codicem

Va, tres sequentes libri manuscripti, qui sermonem

VG

Vaticanus

Av.

LXXV et CXV notus, saeculi XI, foll. 48"-50". Auenionensis, Archives départamentales, G. II. 94, liber sermonarius

Latinus

70r7, homiliarius

ipsa Gallia meridionali

Or.

foll. 72-74. Aurelianensis exaratus,

nobis

CLI continent:

iam iam ex sermonibus

probabiliter, saeculo IX exeunte, descriptus,

341 (289), item homiliarius, saeculo X uel sequenti

pp. 81-84.

De conexione codicum V/a inter et VG quantum ad textum, iam dictum est introductionis p. xv. In quibusdam codex Pz traditionis francae ab "augustiniana" contaminatus

esse uidetur.

Haud

dubio

codices 7v. et Or. communem

archetypum habent. Vterque codex textum Rauennatis sat adulteratum exhibet ;

in hoc Zfv. peior est quam Or. Hi codices, propter ea quae de traditione diximus, et propter istorum librorum manuscriptorum antiquitatem, testes non spernendi

sunt.

Loca quae ob corruptionem foliorum pergameneorum codices Va legi iam nequeunt, uncis angulatis [ ]inclusi.

SERMO CLI DE EODEM

PL

SECVNDVS

1. Hodierna lectio mouit corda, concussit uiscera, stupere fecit

auditum. Ecce, inquit, angelus domini apparuit Ioseph in somnis dicens : Surge, accipe puerum et matrem etus, el fuge in Aegyptum. Cui nascenti uirginitas non resistit, nonobuiat ratio, non contradicit natura, potestas quae, quae uis, quod discrimen praeualeret, ut

conpelleret ad fugam? Accipe puerum et matrem eius, et fuge in Aegyptum. Reuerentius diceret: uade in Aegyptum, ut esset IO

profectio, non fuga; uoluntas, non necessitas; iudicium, non metus; humanum saltim, si non diuinum. At nunc mandatur fuga, mandatur caelitus, mandatur per angelum, ut uideatur caelum

timor ante tenuisse quam terram. 2. Accipe puerum et matrem eius, et fuge in Aegyptum.

3 concussit uiscera] concussa sunt uiscera :sermm. CXXVII, lin.

lin. 67.

4 auditum] cf. serm. CL, lin. x4.

CL, lin. 46.

4;CXLIII,

— 4/5.8/9 cf. Matth. 2, 13.

uoluntas, non necessitas] cf. serm. CL, ad lin. 46.

In

10

11 mandatur fuga] serm.

14 Matth. 2, 13.

Codd.: Va V6 Av. Or.: horum consensus — Zug. VRW A Pf PzJ OC Pa: consensus istorum - franc.

Inscriptio: sermo om. O C Pa secundus om. C Pa De eo quod fugit in aegypto Va Circumcisio domini. Incipit de eo quod fugit (figit coZ.) in egipto Or. Omelia 4v. Sermo aurelii augustini episcopi VO Sermo unde supra (post CL) ^ 3 lectio] fratres 224. Va, fratres karissimi 224. Av. Or. mouit] commouit

Zv., communit

Or.

uiscera] corda Pf 1?

stupere

fecit] stupefecit Va VG Av. Or. |.4dominiom.Or. ^ insomnis ioseph zransp. Wo sompnis Pf 5 surge] et add. VaVt Or. W^ aegiptum V R, egiptum

IJ, egyptum

PfO, non tamen constanter

6 nascendi v. Or.

7

potestas quae om. Aug. quae 1^]om. O — quaequae]quequae V J, quaeque Va Or., om. Av. quae 2^ quaecumque Và quae uis] queuis O, non audet contraire (eius add. VC Or.) potestas (potestati VC, potestatis Or.) add. Aug. praeualet Zug. C Pa ed. 8 conpelleretur Zug. (compelletur Va 1^ manus) V franc., numquid recte? accipe] inquid 222. Aug. (-id Va 2^ manus antiqua Or.) 9 dicerat V 1^, dixerat Va Av. W franc., dixisset R (dixiset 1^) 10 profecto V 2" manus 11 saltim Va V0 Or. V Pf]O, saltem ceter: si 07. WA^O at] ad Va 1" manus 12 caelitus mandatur oz. Or. angelos Aug. 12/13 timor celum zransp. Pf 1^ 13 timor zz marg. W, om. Av. Or. (cf. seg.) ante timor zrazsp. Va VG ante up. Jin. ^ tenuisse] timuisse W 1^, timere 4v. Or. (qui antea om. timor) terra 7v. Or. 14 accipe zique in Aegyptum om. Av 14/15 in Aegyptum (2^) om. Av. W

SERMO CLI, 2

942 I VA

Aegyptum

fuge, a tuis ad extraneos, ad sacrilegos a sanctis, a

templo tuo ad daemonum fana, ad idolorum patriam a regione sanctorum. Sic Iudaeae non sufficit latitudo, sic angustatur saecu-

li diffusa possessio, non capit secretum templi, sacerdotalis turba

20

non sufficit, non abscondit numerositas inuestigabilis cognatorum, ut ad deitatis latebras profana Aegyptus conducatur. Sic res urget, sic non uacat intueri uerecundiam uirginis, laborem matris,

25

sexus pudorem, periculum Ioseph, longinquitatis angorem, exitium totius domus, et quod his durius, Iudaeos peregrinaturos 1n gentibus, quibus nec ipsis est communio, immo est profundum legis transgressione naufragium.

18 non capit secretum templi. Capit ist wohl als eine Emendation zu betrachten, doch eine berechtigte, denn etwas (ein Zeitwort) muss an dieser Stelle (eben hier, wegen des Chiasmus) schon früh (mit Rücksicht auf die sehr alten Zeugen, wie die der Überlieferung ^g. muss es sehr früh gewesen sein) vom ursprünglichen Text ausgefallen sein. Dieser textgeschichtliche Zufall hat dann die Interpunktion bedingt (vgl. den Apparat). Die von uns angenommene Interpunktion (nach Hs. R und franc.) passt sich der chiastischen Struktur der Satzglieder an. Der Ausdruck secretum hat hier dieselbe Bedeutung wie am Anfang des Sermo CXLI (vgl. auch Sermo XLII, zu Z. 29).

20 latebras] serm. CL, lin. 2r.

15 ad phana VG

fuge] rep. Va VG 4v., dicit «24. Av. a tuis] atuisJ 1^ manus, otius Zv. extraneos] ad om. Pa a sanctis ad sacrilegos transp. VC 16 fana] Zv., uana Or. 16/17 a regione sanctorum ad patriam ydolorum rap. 16 idolorum ad /razs. ^ — ydolorum VCRW PfO — aregione] a szp.

lin. add. 2^ manus

V, cregione 4v. 17 Iudeae] iudéé O, tota a44. Aug. angustatur] angusta totius /v. Or. (cf. seg.) saeculi] Vafranc. ed., israelis Av. Or., saeculis reliqui 18 capit] W Pf]O ed., om. ceteri (cf. comment.) post templi zzzerpungunt R franc. ed., ante templi cett. codd. 18/19 t(urba non]Va 19 sufficit] suscipit C Pa eZ. numer[ositas] Va 20 a[d deitatis] Va prophana Ztv. Pf Pz 20/21 res urget] resurget V 1^ manus ^, resurgit R 1^, res urgit Pf 1^, res urguet Va VC, refugiet J O,urget res Or., agit res /Z4v. 21 sic

non]si non V4 4v. Or. ^ ed. laborem]timorem C Pa matris] matres Va 1^ manus, om. Or. 22 loseph] in praemit. Pa ed. longinquitatis] longae iniquitatis 4v. angorem] Ag. Pa, fatigationem eZ., laborem religu; exitum Or. 23 domus totius /ransp. Pz 1^ quod om. Zug. hüs W Pf durius] est 222. C Pa, domos add. Or.

Iudaeos peregrinaturos] franc. ed.,

iudeum peregrinaturum /v., iudaeus peregrinaturus cett. codd. (sed considera ortbogr. arcbetypi accus. plur.), est interserit V&L.— 25/24 in gentibus] ingentibus, in om. R 24 quibus] cum praemit. Pz, ei add. VC, nec ipsis est] non est aliqua cum eo /v., necesse est Or. ipsis] -is (2) ex corr. secundae manus V,, ipse R (V 1^ manus?), ipsa cett. codd. ed., num recte? communio] communione

praemit. Va VC, uite praemit. W, uitae add. Av. Or. transp. VC

25 transgressione legis

603

SERMO CLI, 3-4

20

25

943

3. O quam durum! Peregrinatio dura et inter ciues fratresque. Sapit quid sit sua domus, qui sentit alienam. Et ubi est illud: Domine, refugium factus es nobis, et Deus noster refugium et uirtus? Si refugium fugit, si timet uirtus, si praesidium migrat, quae uita, quae spes, quae securitas, quod munimen ? Heliae contra insidias liberi regis una uidua sufficit; Christo contra Herodis captiui minas Iudaea tota non sufficit. Helias missos ad se caelesti igne consumit ;Christus sola fuga fit saluus. Hucusque fugae Christi querimonias exaggerasse sufficiat. 4. Fratres, quod fugit Christus

fuit mysterii, non timoris;

creaturae fuit liberatio, non periculum creatoris ; diuinae uirtutis fuit, non fuit fragilitatis humanae; non fuit propter auctoris mortem, sed fuit propter saeculi uitam. Nam qui mori uenerat, quare fugeret mortem? Christus totam causam nostrae salutis

28 Ps. 89, 1. Poo. 29 refugium fugit] serm. CL, lin. 27. 30/31 cf. serm. CL, lin. 20 s. 31/32 cf. Matth. 2, 15. 32/35. cf:a Reg. 1, 9-12. 34 exaggerasse] cf. serm. CXLIV, adlin.3o. ^ 35... non timoris] cf. serm. GIndsr s. 39/40 cf. serm. CXLVI, ad linn. 102/104.

26 durum] dura Aug. (Va 2^ manus antiqua, duorum 1^), est add. Pz ed., peregrinatio ad. Va VG W A C Pa et repetunt postea, dum nouam sententiam incboant peregrinatio] est add. Or. dura] quam Praemit. C Pa, O quam durum Pz 26/27 dura usque sentit alienam] ciues mutare, fratres deserere, domum derelinquere, peregrinos petere, ignotos quaerere, alienos subdi (subdere 7v.)

Av.Or. | 26ífratresque]fratres, quae R— non interpungunt codd. post fratresque, facit. ed. 27 quid] quod Pf qui sentit om. APz aliena 74v. Or. VRWPf/JO etubiestillud om. Or. — illud ubi est transp. Va VC Av. (sed cf. Baxter, p. 256)

29sirefugium]siregium

A 1^ — 30 munimem] mu- ex corr. A,

restat edd. Av. Or. — haeliae Or., helyae C Pa, helye PÉPzO — 931liberizz marg. Av. uidua una /razsp. RW PfJO — suffecit CPa — captiui oz. Or (cf. serm. CXVI, Ln. 14)

32 ad se] a ^

igni Or.

Christus] Christo C Paz, uero ad4. Aug.

AJPz (in transitu ad al. lin. Pz)

33 consumpsit 4v. Or. Pa

salus Pa

huc usque separant R

fuga Va Ztv., fugas Or., fugam VO

34

querimonias] querimoniis Va 2^ manus VC, cerimonias VWAPfPz]O, caeli monias R, cerimoniis Va 1^ manus, caerimoniis Or., cerimonis v. exagge-

rasse duplici g VaVG V W Pf]O, unica g ali — 35 fratres] carissimi add. Aug. quod] quae Or. fuit] fugit Or. mysterii fuit 7zramsp. Av. 36 creaturae] ex solis C Pa, chiasmo aduersantes add. Aug. Pz post liberatio fuit liberatio z;gze creatoris oz. Or. uirtutes J 1^ manus non fuit fragilitatis humanae o7. ZÁv. 37 non fuit] non fug ef 1 Jtt. erasa (fugit 12) et e] (cf. seq.) fuit 3^] fugit V 2^ manus O C Pa ed.

corruptum

add. V,siRW sed fugit ed.

auctoris] actoris Pz, deest in Va ob perg.

38 auctoris mortem sed fuit propter om. J O ex bomoeot.

sed] nisi

38/39 fuit propter saeculi z4gue quare om. VR ——— 38 sed fuit] fuit add. sup. lin. A — sae[culi uit]am Va — 39 fugerat Or. W

V R non interpungunt post mortem Christus om. VG

(sed nisi fugeret mortem

Christus ...)

SERMO CLI, 4

944

40 occideret, si se paruulum permisisset occidi. Christus uenerat, ut

45

50

quod praeceptis docuerat, firmaret exemplis, et ipse faceret quae facienda mandauerat, et uisu probaret possibilia, quae inpossibilia uidebantur auditu. Venerat signis mundo notitiam suae deitatis infundere, et humani generis ignorantiae ignorationes auferre. Venerat pigra mortalium corda ad fidem uirtutibus excitare. Venerat diabolum publico superare conflictu, ut ab hominibus et diuino uinceretur iussu, et humano prosterneretur exemplo. Venerat praesentiae suae promissa persoluere, ut quibus scire se dederat, concederet se uidere. Vt ueniret Iudaeus uenerat de contemptu legis. Venerat introducere ad fidem gentes. Venerat adlegere apostolos doctores orbis, eosque caelestibus implere

doctrinis, munire uirtutibus, armare signis, ut signis edomarent feros, sanarent uirtutibus infirmos, doctrinis indociles edocerent.

40 occiderat Va Or. 1" manus franc. paruulum] Christus praem:zt. VO permisisse V/a 1^ manus Christus] Ideo Zv. 41 quod] quos W Pf] preceptis V firmaret] formaret R franc, informaret W ——— exemplo W ipse] ut praemit. Pz,sipsaW ^ faceret]et egg. R — 42 etuisu probaret] ac u. p. Aug. W franc, Qui se probaret inpossibilia] possibilia O 1^

V 17^ manus, Et uise p. 2^, cui superaret R 43 auditu oz. Or., Audito R zozum uersum

incipiendo 45/44 uenerat signis zgze auferre] uenerat signis suae deitatis mundo infundere et ignorantiae ignorantiam auferre 7v. 43/45 signis mundo z;gze auferre uenerat om. Or. propter bomoeot. — 43 signis] Aug. ] 2"manus O, segnisJ 1* manus, segni W franc. (praeterJ),signum V (signumundo) R, ut eZ., ut praemit. V 2^ manus (add. sup. signum) 44 infunderet V] 1^ manus — et humani generis] in humano genere /a, humano generi VC ignorantia JO, ignorantiam ed. ignorationes] ignorantias Pf, om. ed. auferret V — 45 uenerat] ut zZZ. VR excitaret V R 2^ manus Pf 1^ — 46 publico] publicano C Pa, supplicii W

superato Zfv.

ut] et Zv. Or.

hominibus] R V franc.,

ominibus V 2^ (abominibus szc), omnibus cett. codd. ed., am recte? 47 uinceretur] uincerentur Or., prosterneretur C Pa (cf. seq.) iussu] uisu Va VG V

1*

manus

WAPf/]O,

nutu

4v.

Or.

prosterneretur]

prosternetur

O,

prosterneret Zv., uinceretur C Pa (cf. antec.) 48/49 se dederat] sederat Or. 49/50 ut ueniret usque legis om. Av. Or. 49 ut ueniret Iudaeus uenerat] uenerat ut iudeus ueniret /ran5p. W A, uenerat ut ueniret iudeus /razsp. Pz ed., uenerat ut per ortum eius ueniret iudeus ad uitam qui ad mortem eius uenerat C Pa ueniret] om. Va, uenire VQ, cuius 2^ manus uocabulum exp. et add. eruere (ef. V in seq.) Iudaeus] iudaeos Va, iudaeos argueret VC 50 gentes ad fidem transp. Pf finem Or. 51 adlegere] R, allegere Pf, ad legere] C Pa, ad elegere V 1" manus, ad eligere 2^, eligere Va 2^ manus VC 27 manus W A Pz O ed., elegere Va 1^ manus Or. 2^, elegerat Or. 1^, ad uocare /tv., nisi legere malis adlegare

(cf. serm. XXVIII, lin. 12) 52/55 munire sque edocerent om. Or. 52 domarent Zv. 53 uirtutibus sanarent /razsp. VC indociles Va 2^ manus VC, indoceles

Va 1^ manus, indocibiles A4v., dociles cett. codd. ed.

SERMO CLI, 4-6 55

045

Et ad summam uenerat mortem perdere moriendo, penetrando inferna dissoluere, resurgendo sepulchra reserare, ascendendo ad caelos caelestibus donare terrenos. Omnia haec utique perissent nobis, si Christus, cum esset in cunabulis, non fugisset. 5. Sed, auditor, dicas: cum posset aliter, quare tantis, quare

talibus se submisit iniuriis? Quare? Primum quia neque sine homine poterat saluari homo, neque sine humanis iniuriis iniuriae humanae poterant amputari. Causam suam facit, quialterius uult cauere. Qui non compatitur, amputare non potest passiones. Christus nos in se suscepit, ut se daret nobis; pertulit passiones nostras, ut nostras tolleret passiones. 6. Hinc est quod Christus fugit, ut nostras fugas in persecutioni65 bus temperaret. Martyr comprehensus debet tenere constantiam, non comprehensus debet fugere persequentem, ut persecutori indulgeat resipiscendi tempus, et sibi tempus non auferat supplicandi, dicente domino: S6 «os persecuti fuerint in hac ciuitate, 7o fugite in aliam. Persecutorem qui prouocat, facit; corrigit, qui 60

54 et ad summam] cf. serm. CL, ad lin. 1o2.

mortem perdere moriendo]

cf. serm. LVII, ad lin. xo4.

56 caelestibus donare terrenos (cf. lin. 83 s.))

cf. serm. LXXII ter, lin. 62.

57 ...in cunabulis] cf. serm. CL, lin. 72.

serm. L, lin. 19 s.

63 suscepit] cf. serm. XLIX, ad lin. 24.

62 cf.

69/70 Matth. xo,

2a cfe serm CL-lin- 104.

54 summam] summum

add. Pz

fv. eZ., mensuram

Or.

uenerat] uitam perducere

54/62 penetrando inferna zsque non potest passiones oz. Or.

sepulcra O, simulacra A 1^ manus

asscendendo Pf.

RJ 1* manus O

terrenos donaret /razsp. | — peperissent O 1^ manus

incunabulis

cunabulis]

Pf

-bu- ex corr. 24e manus

55

56 donaret V 1" manus

57

V, cunacubulis 4v. ita

fugisset] fuisset 4v. V R 1^ manus — 58auditor]tu praemit. VG — discas ^ posset] Va 2^ manus VUfranc. (- A) ed., possitomnesalii — taliter R 1* manus quare tantis] intelligi 4v. 59 submisit] commisit W franc. neque 072. VaVü Av. 60 poterat] non Praemit. VG iniuriis Partzm ex corr. 3up. ras. Va

61 poterant] non Praemit. Av.

amputare O 1^

alterius] alteri W eZ.,

causam add. Av. ^ 62 cauere] curare Va VG Av., sed add. Av. — non amputat WF — non potest] oz. W Pf Pz] O, add. 2* manus V, non (transponendo non ualet amputare), non poterit C Pa passiones] uulnus VC 63 in se nos transp. Pa suscepit V, suscipit Av 1^ Or.

1']om. W ualet RA passionis (ortbogr.)

sedaret V 1^ manus perculit R 64 nostras 1^] fugas add. Or. et exp. (cf. seq.) nostras tolleret] nos transtolleret 7v. 1^ mazus ^ 65 persequuentibus Pa unus 66 temperet 7v. Or. 67 ut] et praemit. Av., et add. VaVüG persecutor V 1^ manu; R 1* PfJO 68 tempus resipiscendi frazsp. VG sibi] nobis Zzg. supplicandi] praedicandi Pf Pz 69 hac ciuitate] una ciuitate /4v., unam

ciuitatem

VC, hanc ciuitatem Va R fortasse recte

70

alium Or. 1^ — qui prouocat persecutorem /razip. Av. — facit] peccare praemit. A (in marg.), peiorem adZ. VaV( Or., eum peiorem add. Av.

corrigi A

604

946

75

SERMO CLI, 6-8

declinat. Fugere debemus ergo, prouocare non debemus, si saluari persecutores nostros uolumus, pro quibus praeceptum est nos orare: Orate, inquit, ro persequentibus uos. Orandum est, fugiendum est, ut et ille, qui per ignorantiam furit, sanetur ; et ille, qui patitur, de patientia palmam subeat, non subeat de temeritate discrimen. martyrem

Fratres, si Saulum martyres non fugissent, Paulum non fecissent. Hoc faciendum docuit Christus, hoc

nobis reliquit exemplum, ut fugiente domino fugere indignum non putet seruus. 8o

85

7. Et alia est causa quid fugit Christus, quod infans tempus suae distulit passionis, quod crucem supra trigesimum annum uitae corporalis ascendit, ut qui ad uitam perfectum hominem fecerat, perfectam repararet in uitam; et qualem terris dederat, talem redderet caelo. 8. Et quod ad Aegyptum fugit, aliam procedit ad causam: fugit ad Aegyptum, ut perfidiam Iudaeorum per fidem gentium castigaret, nam dominum suum, quem Iudaea fugarat, Aegyptus obsequenter excepit, ut ecclesiam synagogae, Iudaeis gentes anteponendas in fide suam panderet in figuram.

73 Matth. 5, 44. 76 Saulum] cf. Act. 9, 26. 81 trigesimum annum] cf. A. STROBEL, Ursprung und Geschichte des frübcbristlichen Osterkalenders, apud Texte und Untersuchungen yz (Berolini, MCMLXXVII) p.xo3. — 84... redderet caelo] cf. supra lin. 56.

71 ergo fugere debemus /ransp. 7v. ergo debemus :ransp. VG Pz C Pa debemus om. ^ prouocare non debemus oz. C Pa non prouocare transp. WA saluare VG 72 uolumus nostros /razsp. W —— uelimus Zzg. 73 persequentibus] et calumniantibus 47. Or. uos] ut sitis filii patris uestri qui in celis est. Qui uiuit et regnat per (in Or.) omnia saecula saeculorum. Amen add. Av. Or., qui sic desinunt

74 furit] fuerit Va 1^ manus, fecerit A^

sanetur] san * 1 /;tt. erasa ^ etur (sanietur?) Va 1^ manus 75 subeat oz. VC 76 Saulum] W Pz ed., paulum cert. codd. 77 martyrem] martyremque

VaVüfranc.(-J) mum

|^78relinquit/

— 81destulit (?) Va 1^ manus — tricensi-

V/a 1* manus, tricesimum R W Pf] 2^ manus O

82 corporalis] temporalis

V6 JO ascendit corporalis /razsp. W ——— perfectum] perfectam V 2^ manus A Pa ed. 85 perfectam] -à ex corr. 2ae manus V, perfectum V 1" manus (?) RJO repararet] -et (-it 2) ex corr. 22e manus V, reparasset V 1^ manus (?)) RAPfJO 85 quod om. J| — procedit] prodit W —— ad om. W, add. sup. lin. 2" manus A, qui transp. ad aliam procedit causam 87 fugarat] Va (-at ex corr. 2ae manus antiquae) VG W, fugauerat ed. aduersus contrabendi consuetudinem. Chrysologi propriam, fugerat cett. codd. 88 excepit V C, accepit A eZ. aecclesiam RJ sinagog(a)e V (-e ex corr. 24e manus) WAJ —— gentis Va 1^ manus ante ponendas R, ante ponendos /OC, anteponendos Va PfPa ed., anteponens ^ 89 fidem VaVCR sua VAJ panderet] dominus praemit. Va VC figura Pz] ^ postfiguram A add.: dominus castigaret infideles, qui uiuit et regnat deus per omnia secula seculorum, amen

CLII

MONITVM Aderat sermo in illa parte deperdita codicis A4, quia in breuiculo seu indice

huius libri manuscripti titulum legimus De /aude infanctum, quod magis nostrum

quam sequentem sermonem indicare censemus. Triplici ergo traditione sermo prior de innocentibus ad nos peruenit. Prima illa est, quam "augustinianam" adpellamus, quae codicem Va testem praecipuum habet. Ad eum accedit codex

Ve seu Vaticanus Latinus 4222, de quo iterum infra. Textus huius codicis Vea duplici fonte emenauit, nempe a codice Va et a traditione, inferius explicanda, Pauli Diaconi. Si codicem Ve inter testes traditionis Pauli Diaconi ponendum

censui, aequali fere iure eum inter testes traditionis "augustinianae" collocarem. Iuxta Va sermonem

edidit ANGELUS cardinalis Mar, Noza Patrum Bibliotheca, I,

pP- 229-232. Altera

traditio

Feliciana

est

et

testium

ab

ea

deriuatorum,

uidelicet

francorum. Inter hos codex Pf non nisi prima uerba tractatus adfert, fortasse ideo quia iam sermo satis ex Paulo Diacono notus erat. Hac eadem de causa

prorsus omisit contionem librarius codicis Pz. Ita euulgatus erat sermo Zelus quo tendat, in cultu ex Homiliario Pauli Diaconi lectus, ut non numquam aliqui codices nostri traditionis francae a praedicto Homiliario contaminati adpareant. A. codice Ber. uel ab alio huic ualde simili uetus editor LAURENTIUS SuRrUs, Homiliae, siue conciones praestantissimorum Ecclesiae catholicae doctorum in totius anni Euangelia ab Albino Flacco Alcuino iussu Caroli Magni primum acri studio collectae, &

subinde ab aliis non parum auctae

(Coloniae, MDLXXVI),

p. 105 s.: Sermo

Seueriani, Gabalanorum in Syria Episcopi, textum mutuatus est, non ab Homiliario Pauli. Tertio sermo CLII traditur a memorato Paulo Diacono, qui tractatum in eius percelebrem Homiliarium inseruit. Paulus, Casinas monachus, probabiliter

contionem

de libris homiliariis

eius monasterii sermonem

deprompsit, qui

tractatum ut opus Seueriani episcopi exhibebant, de quo ego iam iam in opere Los Sermones, pp. 16 et 20 s., egi. Notandum est textum sermonis apud Paulum

adfinitatem magis cum traditione "augustiniana" (Va Ve) quam cum Feliciana

habere. Quicquid de hac re sit, quum uulgatissimus

euasit,

innumerabiles

Homiliarius Pauli tota media aetate

exstant

hodie

transcriptiones

orationis

nostrae, de quibus ego item in opere cit., pp. 21-25 et 211-212. Vide etiam PETERS,

p. 52. Fere constanter nomen

Seueriani praefert sermo in exemplaribus Pauli,

non numquam uero corrupte Seuerino (uel Seuero) adscribitur. Quia multi, ut dixi, huius traditionis testes adsunt, necesse fuit eligere aliquos inter antiquissimos. Sequentium tantum codicum lectiones uariantes notaui: Cim

Monacensis, Bayerische Staatsbibliothek, Lat. 6256, foll. 26-28", saeculi IX uel sequentis.

Einsied.

monasterii Einsiedlensis in Heluetia, 42, foll. 8s bis - 86, saeculi X.

Rem.

Remensis, Bibliothecae Municipalis, 296, foll. 44-45", saeculi IX, de quo nuperrime RAYMUNDUS ÉrAiXx, Les Pomiliatres liturgiques de SaintThierry, apud Saint- Thierry, une abbaye du VI au XX sicle. Actes du Colloque international d'Histoire monastique : Reims- Saint - Thierry, 11 au 14

octobre 1976 (Saint-Thierry, MCMLXXIX) Sed.

p. 147 s. Rem. descriptio est

imperiti librarii. Berolinensis, Deutsche Staatsbibliothek, Phillipps 166o, fol. 2x recto et uerso, saeculi X. Codex Berolinensis iste Co/lectaneum in Mattbaeum adhuc ineditum continet Sedulii Scotti, qui operi suo sermonem CLII insertauit, eum tamen non totum descripsit, sed plus quam alii testes

MONITVM

948

CLII

traditionis Pauli Diaconi partes tractatus omisit, ut in apparatu notatur.

Sed. ad codices Rem. et Vat. accedit. Treu.

Berolinensis, eiusdem bibliothecae, Lat. Fol. 756, ex monasterio Treuerensi Sancti Maximini, foll. 98"-roo, saeculi X. In margine

superiori folii 98", incepto iam sermone, sequens formula legitur ad concludendam lectionem, manu saeculi XII exeuntis addita (incisiones meae sunt, ad rhythmum signandum) : Tu autem domine, /pro cuius

nomine | infantum corpora | mactata sunt tenera | iussu berodis, [. miserere nobis. Vat.

Vaticani Latini 8562, foll. 68-69, saeculi X. Vaticani Latini 4222, foll. 66Y-67, litteris Beneuentanis saeculo XI exarati. Ipsum supra memorauimus, quando de traditione prima seu "augustiniana" agebatur.

Vat., a quodam codice familiae frage. contaminatus, et Ezszed. boni testes

sunt traditionis Pauli. Vat. in quibusdam cum Seg. et Rem. concordat. Paulus non integrum sermonem suo Homiliario inseruit, sed uariis omissionibus et fine decurtatum ; omisit praesertim concatenationes quasdam uerborum, ac loca

difficiliora deuitauit. Ideoque traditio Pauli non ea est, quae magis confert ad textum emendandum, quamuis antiquissima sit; praefeliciana enim est, ueri similiter Seuerianea. Tamen nullibi fortasse ut sermone CLII elucet auctoritas codicis V, praestantissimi certe omnium testium.

De genuinitate huius orationis, qua declamator Chrysologus seipsum uicit, haud ambigendum est (cf. Los sermones, p. 212 s.).

SERMO CLII DE HERODE

DI

ET INFANTIBVS

1. Zelus quo tendat, quo prosiliat liuor, inuidia quo feratur,

Herodiana hodie patefecit inmanitas, quae dum temporalis regni aemulatur angustias, aeterni regis ortum molitur extinguere, sicut ait euangelista: T'unc Herodes, inquit, widens quia inlusus est a magis, misit in Bethleem, et occidi iussit omnes pueros, qui erant in ea et in omnibus eius finibus. 2. Videns quia inlusus est a magis. Dolet inpietas se inlusam, dilatans se crudelitas furit, fremit dolositas se deceptam, et in se fraus reuersa conliditur. Herodes stridet, cadens ipse in laqueum, quem tetendit. Hinc iniquitatem, quam condiderat, euaginat ;de fide perfidiae sumit arma; terreno quaerit furore quem natum

5 zelus - liuor] cf. sermm. IV, linn. 5, 14, x9, 41, 44 s. ; XXXI, linn. 34/37, etc. 6/8.9 Matth. 2, 16.

Codd.: Va VRW A Pf JO C Ber.: horum codd. consensus 7 franc. Cim Einsied. Rem. Sed. Treu. Vat. Ve: consensus istorum — Paul.

Inscriptio ex V (infantes V) RW PfJO Sermo beati petri reuennatis (772) episcopi praem. 4A In natale innocentum lectiones. Sermo Seueriani

eipiscopi de innocentibus Ber. (2^ manus add. in marg.: 1n choro leccio prima; sermo diuisus est in octo lectiones) De eodem C De laude infanctum 4 (cf. monitum) Tractatus de occisione infantum ab Herode Va — De(in Eznszed. Treu.) natale innocentum sermo beati Seueriani (Seuerini Ezzszed. 2^ manus Treu.) episcopi (episcopi om. Clm Rem.) Clm Einsied. Rem. Treu. Item deiusdem innocefi. beati Seuerini episcopi Ve De innocentibus sermo beati Seueriani Var. Seueriani SeZ. 3 libor Clm Treu. 1^ manus Á hodie nimirum om. Sed. pate fecit /, pate fecit Cm 4/8 quae dum ziqze eius finibus oz. Sed. 5 aemulamur austias Rez. 5/6 sicut ait euangelista oz. Va Paul. 6 herodis Va — inquit sz. ras. 2^ manus Treu. inlusus] et cetera add. Pf, qui bic desinit 7/9 misit ugue a magis om. Va 7 betleem W occidit R 1^ manus Clm 2* occidi iussit] occidit franc. Paul. ( - Treu.) 8 finibus eius /razsp. Paul., finibus eorumJ (eius 2^ manus) O 9 uidens zique magis add. 27 manus Vat.

esset AJOC, om. R

uidens] inquid 242. Vzt., Herodes add. Sed.

se]esseadd. WA^Paul.(-Clm)

est)

^ 10dilitans Va, dilatam

A Treu. 27 manus (?) furit] fuerit Rem. 1^ manus dolositas] dolitas Seg. 17 manus — se deceptam] decepta R 11 reuersa] conuersa Ezmsed. ^ cliditur Treu. 1" manus stridit C/m Eznsied. Rem. Sed. Treu. 1" manus 12 hanc W hinc iniquitatem] hiniquitatem R 1^ manus: ^ considerat Ber. C/m Rem. Sed. 13 perfidiam R 1^ Vat. Ve — terrena Rem. quem szp. Jin. Rem. natus Ve

605

950 I5

20

25

SERMO CLII, 2-4

caelitus credidit. Ad sinus matrum militum cogit castra, inter ubera arcem pietatis obpugnat, in teneris uberibus ferrum durat, lac fundit ante quam sanguinem, dat ante mortem sentire quam uitam, tenebras ingerit intrantibus lucem. 3. Sic agit magister mali, minister doli, irae artifex, inuentor sceleris, inpietatis auctor, pietatis praedo, inimicus innocentiae, hostis naturae, suis peior, pessimus sibi, quem Christus non ut euaderet, sed ne uideret, aufugit. In altum tendens cadit alte, caelum pulsans intrat profundum. In se uadit, qui uadit in deum; se occidit, qui uitam conatur occidere, quia capere non potest perditio salutem. 4. Oambitio quam caeca semper ! O quam semper praesumptio pessima !O quam perdit concessa, qui inconcessa captatur !Hero-

26 captatur. Einen zweiten Beispiel der deponenten Form von capto kann ich aus dem historischen lateinischen Spracherbe nicht anführen. Captatzr ist aber hier von den Handschriften sehr gut beglaubigt.

14 ... credidit] cf. Ambrosii Exp. zn Lzc., II, 49 (CC XIV, p. 52, lin. 685). 14/15 inter ubera] cf. serm. CLVIII, lin. 29; Prudentii Cazbem., XII, xo3 s. 16 lac ugue sanguinem] cf. sermm. CXLVI, lin. 96; CLIII, lin. 38; CLXXII,

lin. 30; Prudentii Perzst., X, 700 (uide WEYMAN, p. 467). 16/17 cf.lin. 645. ; serm. CLVIII, lin. 28/21. 19 inimicus innocentiae] cf. serm. CXXVII, lin. 28. 21 aufugit] cf. Matth. 2, 13-15. cadit alte] cf. sermm. XIII, lin. 80; XXVI, ad lin. 30 s. 25 ambitio ... caeca] cf. Senecae De beneficiis, lib. VIL, 26, 4.

14 credidit] V, credit Va Ve Rem., non credit cett. codd. (sup. lin. add. 2^ manus

Sed.) ed.

sinum VaV coegit C/m castra cogit zrzgsp. W 15 inteneris zungit Treu. tenebris R. 1^ manus 16 fudit Eznsied. 1" manus antequam 7zon separant V et alii mortem rep. Va 17 tenebris V R IW A CIm Einsied. 1* manus Sed. ingerit oz. Rem. 18sic] nunc Rez. ^ agit]ait R dolo Rem. 1^ manus doli minister £razsp. A 18/22 irae artifex zique profundum om. Sed. 18 inuento (?) J 1^ manus 19 sceleris Trez. impietatis z44e predo /n marg. ^ —— 20 naturae] malus omnibus a4Z. franc. ( - Ber.) ut] zp. lin. W, ex corr. 24e manus Treu. 21 aeuaderetJ, uaderet C/m 1^ manus uideretur / C Ber. Paul. ( - Einsied.) affugit O C/m Treu., haud fugit Va —— cadens Va alte] ab alto W franc. (-]) Paul., sedcf.serm. XXVI, lin. 31 22 in se] quipraemit. Sed. qui uadit] rep. O 1^, cum uadit WAJ 1* manus (cumuadit 1^) Ber. Paul. (-Vat.) in deum] contra deum V 23 se occidit] si occ. Rem. Sed. 1^ manus — 23/32 quia capere usque ad crimen om. Sed. 24 perditio salutem] perditionem (per ditionem C/m) salus Va AJ C Paul., qui omnes add. occisionem uita aeternitas finem (-nem salus occ. uita up. T43.,

atque eternitas z344e ambitio quam 7z marg. J), W autem post salutem add. occisio uitam, eternitasfinem — salutem]salus nonest R— 25 quam caeca] quam om. V2*"manusR — semper2']om.VaA^ Paul ^ 26perditioVe ^ qui] non add. R, in sup. lin. 27 manus qui inconcessa (incessa Trez.) om. Ve captatur] captat CO 2^ Vat. 2^ manus; babent capta, cui sequitur parua ras. (baud dubio captatur 1^) AO Ber. Trex. («f.comment.)

SERMO CLII, 4-5

951

des obsidens terrenum regnum, inpugnat caeleste; terrenis inhians, inruit in diuina, ipsamque pietatem tota inpietate sectatur. Audierat natum regem; quaesierat ubi, quando, unde, et ad quid 20

aut qualiter non quaesiuit, quia apud illum peccandi timor, amor innocentiae non manebat. Destinatus ad scelus, ad piaculum promptus, paratus ad crimen, causas innocentiae non requirit. Ius abrogat, confundit fas nefasque, cui nequitia est sodalis, cui odiosa est aequitas, iniquitas est amica ;qui caedibus uiuit, qui se munit

95

sanguine, qui crudelitatibus hebetat ;cui de timore stat totum, de amore nil constat. 5. Herodes tunc caecus sic Christum gladiis quaerit, inuestigat cruore, crudelitate rimatur. Successorem

40

timens incessit aucto-

rem; peremit innocentes uolens nequitiam deperire. Rector populi, morum custus, disciplinae censor, iustitiae indago, aequitatis defensor, seruator innocentiae, ampliator populi, innocentis causam tacet, crimen unius nati natorum uertit in poenam, auctoris 29 cf. Matth. 2, 3-9. quando, unde] cf. serm. XCVII, lin. 63. 33 confundit] cf. serm. CXXVII, linn. 16 et 3x. fas] cf. ibid., lin. 3o. 39/41 cf. serm. CLXXIII, ad lin. 64 s. 27 regnum oz. VR, sup. ras. C

caelestem

VaR

28 diuinum

Va Ve

totaom.W totainpietate om. Paul. (- Ve) insectatur C Eznszed. Vat. 2* manus Treu. 29/31 quaesierat ubi zsqze non manebat om. Paul. ( -Ve) 29 ubi] et 227. Ve et ad] et om. R W franc. quid] uce» (quidue) zzt uel» add. Va 30 aut] et C Ve, om. R W franc. (A Ber. uerbo qualiter nouam sententiam inchboant ;Qualiter non quaesiuit ? Quia etc. A) peccandi] non praemit. Va Ve (cf. seg.) ^ amor] non praemit. Va Ve, qui non omittunt ante manebat — 31non manebat] iam m. Va, non om. Ve, qui transp. manebat innocentiae er 224. Iam

manebat nouum uersum incipiendo 32 prumptus/ 1^, promptu Ve Ve

33 abrogat] abnegat A O Paz/.

distinatus/ 1^ scelus Trez., caelos Va causas] quaerit casus innocentis Praezut. confundit] con- ex corr. 22e manus Treu.,

confudit Ve 1^ manus —— fasque JO C Ber. Paul. (fas Clm 1" manus) fasque nefasque confundit zrazsp. Sed. 33/51 cui nequitia z;4ze apud Herodem oz. Sed. 33 sodalis est zransp. Ber. otiosa VR Ber. 34 amica] semper praemit. Paul. et, probabiliter ex Paul, W A Ber. semunit Trez. 3 crudelitatem C, credulitatibus Rem., credilitatibus Trez. 1^ manus hebetat] saeuit Va WA Ber.J27 manus Paul., sectaturJ 1^ manus O C, sed cf. serm. CL, ad

lin. 14 Treu. Vat. credulitate VaVR

stat] extat R, constatJ1^ manus —— 36 nichil R Ber. Einsied., nihil Clm Ve 37 tunc] tum Va, om. W gladiis] gaudiis Rez. 38 Rem., crudelitas Ezn5zed. auctorem] in Praemit. omnes codd. praeter 39 perimit Va 2^ manus W ^ C, pr(a)emit Pal. (-Vat.), punit Ber.

innocentiam O 39/41 rector populi zsgze ampliator populi oz. Pal. 40 custus] / 1^, cultus O, custos re/gui omnes (cf. serm. XXV, lin. 66)

iustitiae] Praecedit parua ras. apud Va — 41/42 causam tacet] V, causam facit Va, causam facit nocentium E;zsed., causa facit innocentium R W franc.

(-C) Vat. Ve, causa facit nocentium C C/m Rem. Treu. (praeter unum V, codd. non interpungunt inter innocentium ze nocentium ef crimen) 42 crimen oz.J unius] unus V 1^ manus, munus franc. Paul. uertit] uitam add. Ve auctorum Rez.

052

SERMO

CLII, 5-6

ortum orientium mandat occasum, negotium saluantis saluandorum iubet esse discrimen. Iudex audientes uocat, interrogat

4 VA

loquentes, negantes arguit, urget reos, percellit socios, conscios J carpit, adducit complices, sententiae dat detectos. 6. Infantes quid? Quorum lingua tacuit, oculi nil uiderunt, nil audierunt aures, manus

nil fecerunt, et quibus actus nullus est,

unde culpam ? Subierunt mortem, qui uere uiuere nescierunt. Non adfuit, non excusauit aetas, silentium non defendit, qui-

3)o tempus

bus apud Herodem

solum quod nati sunt, hoc fuit crimen. Et

reuera, quomodo non redderent naturae creditum, a quibus causa

5V

exigebatur auctoris? Infelix homo, qui sibi ad accusationem parauit omnia, ad excusandum speciem non reliquit, sed totum parauit ad poenam! Quis excusabit quem pulsat innocentia, infantia inpetit, lac ut sanguis accusat? Hoc Herodem.

45

negantes

arguit] cf. Ambrosii

hymnum

Zleterge rerum

conditor,

V, 4

(ed. G. M. DnEvzs, Hymnographi Latini. Lateinische Hymnendicbter des Mittelalters. 2. Folge, Lipsiae, MCMVII,

p. 11).

urget] cf. serm. CLXXII, lin. 29.

56

lac ut sanguis] cf. lin. 16 supra.

45 ortus mandato ( - Ve) 45 conscios] franc. Ve

A Ve orientium] orientum /, orientis VR, morientium Ve Va 1" manus, mundat Rem. 44/46 iudex usque detectos om. Paul arguit] urguet Va RJ 1^ manus pr(a)ecellit / O sotios/

consotios /O 46 adducit usque detectos om. Va addicit 47 infantes quid ?] R (absque signo interrog.) W franc., quorum soli

A W C znterrogant, O Ber. non interpungunt post quid, J del. interpuctionem, V Paul. om.

quid (Eznsied. interpungit post infantes : detectos infantes. Quorum etc.) oculi sup. lin. Vat. nil uiderunt] ni(c)hil u. Rem. Treu. Vat. Ve 47/48 nil audierunt] ni(c)hil a. Va Rem. Treu. Vat. 48 nil fecerunt] ni(c)hil f. Va Ve Ber. Rem. Treu.

49 culpam] Va, culpas V ex emend., culpa WJOC (qui soli

interrogant), culpae ^ Paul. subierunt] sumpserunt Paz. (- Ve), et add. Va uere] V 1^ manus RA 1* manus J O, om. ceteri nescierunt ? Zzterrogat Clm 49/50 non tempus zsque defendit om. Paul. ( -Ve) 50 adfuit] Va J, affuit R WAOCVe, at fugit (?) V 1* manus, affugit V 2^manus Paul. ( - Ve), aufugit Ber. 51 solum] Zzc textum resumit Sed. hoc fuit] paruulis praemit. Sed. 51/56 et reuera zsqze hoc Herodem om. Paul. (-Ve) 51/60 et reuera usque rex caelestis oz. Sed.

J.credent

51 re uera R, fratres add. Va Ve

52 redderent] crederent

O— creditum] — 53 exigebatur] exhibetur A, exhibeatur Ber.

54

omnia] totum l/a Ve excausandum/ 1" manus O, lectio considerabilis quidem non] nonon Va 1^ manus speciem] spem Ve sed om. Va Ve 55

poenam] nil (nicil27anus) reseruauitad ueniam eZ. Va — excusauit Va VeR Ber. pulsat] culpat Ve 56 infantia] infamia W infantiam petit Ber. lac ut] lactens

Va Ve

hoc] hunc

Herodem] erodemJ/ 1^, he- 2^, herodes

O, om. C Ber., est add. R 2^ manus Ve, qui edd. V

606

SERMO CLII, 7

953

7. Quid Christus? Futurorum praescius, conscius secretorum, cogitationum iudex, mentium perscrutator, quare deseruit quos sciebat quaerendos esse propter se, propter se nouerat occiden60

dos? Natus rex, et rex caelestis, quare neglexit milites innocentiae

suae ? Coaetaneum sibi quare contempsit exercitum ? Quare cunabulis suis deputatas excubias sic reliquit, ut regem solum quaesiturus hostis totum crassaretur in militem?

Fratres, Christus non

despexit suos milites, sed peruexit, quibus dedit ante triumphare 65 quam uiuere, quos fecit capere sine concertatione uictoriam, quos donauit coronis ante quam membris, quos uoluit uirtutibus uitia praeterire, ante caelum possidere quam terram, nec ante humanis

57/69 cf. sermm. CLIII, 5; CXXXI, linn. 120/122. 57 futurorum praescius] cf. sermm. XX, lin. 5; XXI, lin. xoz; XLVI, lin. 2o, etc. conscius] cf. serm. XLVI, lin. 3o. 58 mentium perscrutator] cf. serm. L, ad lin. 93 s.

60 milites] cf. serm. CLIIL, lin. rj. — 61 coaetaneum] cf. sermm. CXLVI, lin. 96 (coaeuos) ;CLXXII, lin. 29 (id.). 64/65 ante triumphare quam uiuere] serm. LXVIII, ad linn. 112/116. 65/68 cf. sermm. CLIII, linn. 17/19; CLVIII, lin. 3o s.; Cypriani Epist. LVIII, 6 (ed. G. HARTEL, CSEL III, ii, p. 66z, lin.

23 s.) ;Optati Mileuetani sermonem In natali sanctorum innocentium, 4 (PLS I,

289) ; Augustini serm. 199, I, 2 (PL 38, 1027) ; sermonem Zdueniet ecce dies, 2 (ed. G. MORIN, Sanci Aureli Augustini tractatus siue sermones inediti ex codice Guelferbytano 4096 , Campoduni et Monaci, MCMXVII, p.171) ; sermonem Hodie

fratres carissimi caeli desuper (PLS II, 3341) ;pseudo-Augustini serm. 218, 2 (PL 39, 2150) ; Maximini ariani, serm. In natale infantum (PLS I, 748). Alia testimonia uide apud F. SCORzA BARCELLONA, La celebrazione dei santi Innocenti nell'omiletica

latina dei secoli IV- VI, in Studi Medievali, 3* ser., XV, ii («MCMLXXIV) 705-767. Paradoxa

haec

de innocentibus,

colis etiam

antitheticis

composita,

uerbis

similibus in libros liturgicos antiquos transiere: cf. ex. gr. Sacramentarium Veronense,

ed.

Sacramentarium MCMXXXIX),

C. MOHLBERG,

num.

1286;

K.

MonrBEmG,

Das frünkische

Gelasianum in. alamannischer |Überlieferung (Monasterii W., pp. 9-11 (uide loca parall. p. 294) ;F. CABROL, Les origines

liturgiques (Parisiis, MCMVI) pp. 293-2905: H. M. BANNISTER, Liturgical Fragments. B. Irisb. Missal, in Tbe Journal of Theological Studies 9 (1908) 414 s.

57 quid] et praemit. V 2^ manus Quid Christus] Christus qui est R ex corr. lae manus nec interrogat nec incidit Ber. post Christus (accusat herodem. Quid Christus futurorum ...) 58 perscrutator] -scrutator de. Rem. 59 propter se 2^] quos praemit. Va fortasse bene, et praemit. Ber., om. V RJ O Clm 1* manus (add. 2^ sup. lin.) Rem. Ve — GOetrex]sedrexVe —— quare]sed quare Christus SeZ., qui hic sermonem vesumit 60/62 neglexit zsgze cunabulis suis om. O ob bomoeot. 61/65 quare cunabulis z;gze in militem om. Sez. —— 61 cunabilis ^ — 63 grassaretur C Paul. (-Vat., grassaret Rem.), sed cf.serm. XXIV, lin. 19

om. Treu.

— 64 dispexit Va RJ 1" CIm fortasse recte/—

Rem. Sed. Vat.

65 capere om. R

Christus

prouexit AJ O Ber. Eznsied.

concertationem Ve 1^ manus, certatione A

Sed. 66 antequam V aliique — membris] memoris C/m 1^ manus — 66/68 quos uoluit zsgue diuinis om. Sed. 67/68 nec ante usque diuinis om. Paul. ( -Ve) 67 ante] miserat 242. O huminis primae manus codicum V R

diuinis. Praemisit ergo Christus suos milites, non

inseri quam

amisit; recepit suas acies, non reliquit.

7o

8. Beatos quos martyrio natos uidimus esse, non saeculo! Beati qui labores in requiem, in refrigerium dolores, maerores 1n gaudium commutarunt! Viuunt, uiuunt, quia uere uiuunt qui pro Christo merentur occidi. Beati uentres, qui portauerunt tales! Beata ubera, quae se talibus infuderunt!

75

8o

Beatae lacrimae, quae

Nam pro talibus fusae flentibus gratiam baptismatis contulerunt. diuerso modo, dono uno, in lacrimis suis matres et sui filii suo

sanguine baptizantur. In martyrio filiorum passae sunt matres, nam gladius filiorum pertransiens membra ad matrum corda peruenit. Et necesse est, ut sint praemii consortes, quae fuerunt sociae passionis. Adridebat paruulus occissori, gladio aduocabatur infantulus, nutricis loco adtendebat lactans percussoris horrorem,

nescia lucis aetas moritura gaudebat. Infans filius omnem hominem non hostem respicit, sed parentem. Matres, matres tulerunt

73cf.Luc.11,27.

78 gladius ... pertransiens] cf. Luc. 2, 35.

— 80 sociae

passionis] cf. 2 Cor. rz, 7.

68 inseri] W 1^ manus ^ 2^ manus Ve 2" manus, inserit Va, inseris Ve 1^ manus, inseruit C, inserat V 1^ manus ^ 1" manusJ,om. O, inserere Paul. et reliqui codd. seu

manus cum ed., numquid recte? 69 sua Rem. acies sup. lin. ^ 70/74 beatos quos sque infuderunt om. Sed. 70 beati W A J Paul. (beatis Rem.) natos martyrio /razsp. Va Paul. ^ uidemus Va (am ortbogr. pro uidimus ?) ^ Ber.Paul ^ esseom.]C | non]inVR A] 71doloresin refrigerium rraz5f. Ber. merores memores Rez.

in refrigerium dolores in gaudium zransp. Ve maerores] gaudio Va 72 commutauerunt Vat. Ve uiuunt ;e72e/J

1^ manus; O . quia]et W— textum sermonis bic resumendo

73 meruerunt Ve

74 beatae] matrum aZ. Sed.

quae] sunt 2422. Ve

75 talibus] sunt praemit.

Va, qui cum Ve interpungit post fusae flentibus] Poc uocabulo nouam sententiam inchoant Va Ve, enim ad2. Ve, fletibus WA^JO Paul. (-Ve) contulerunt

baptismatis zrazsp. Clm 76 matres] -res ex corr. V, mater R (V 1^ manus?) etom.VaVe . suiom.OC matresetsuifilii] martyres Paz/. ( - Ve) sui filii] suorum filiorum Ve suo om. VaVeC 77 baptisantur W matres passae sunt /ransp. Paul. (-Ve) 78 corde Rem. 79 peruenit] deuenit Cz Rem. Sed. Treu. Vat. sint praemii] in praemiis sint Va 2^ manus premiis Paul. (premii Vat. 27 manus) 80/85 adridebant zsque fuderunt om. Sed. 80 arridebant paruuli Ve, qzi iuxta Va interserit enim tunc

Ve Einsied. loco

occisoris V 2" manus

80/81 V aliique (non tamen Va) incidunt periodum post gladio et post

80 aduocabatur] R, aduocabantur Ve, uocabaturJ 1^ O, iocabaturJ 2",

adiocabatur W A 2^ manus C Ber. Einsied. (2) Treu. 27 manus Vat. ed. et ex ista una lectione uar. Thesaurus Linguae Latinae, auocabatur Va V A^ 1^ manus Clm Rem. Treu. 1" manus 81 infantes Ve locum A Rem Treu. Ve, loca Vat. ex emend. lactens A J 2^ manus C Ber. honorem Rem. 1^ manus 82 nescias Ve lucis] salutis moritura] moritur ac O omnium V7 1^ manus R 83

hostem] hospitem (?) V 1^ manus

matres semel V

RW] 1" manus O Ve

SERMO CLII, 8-9

955

quicquid et angoris est et doloris; et ideo non carebunt martyrii 85 gaudio, martyrii lacrimas quae fuderunt. 9. Hoc loco adtendat auditor ;adtendat, ut intellegat martyri- 67 um non constare per meritum, sed uenire per gratiam. In paruulis quae uoluntas, quod arbitrium, ubi captiua fuit et ipsa natura ? De 90

martyrio ergo demus totum deo, nil nobis. Vincere diabolum, corpus tradere, contemnere uiscera, tormenta expendere, lassare tortorem, capere de iniuriis gloriam, de morte uitam, non est

uirtutis humanae, muneris est diuini. Ad martyrium uirtute currit, non peruenit ad coronam.

qui sua

95 per Christum non peruenit ad coronam heisst es in allen Handschriften ausser C, die einzige, die per Christum auslásst. Der folgende Satz bei den Handschriften, ausser l/a und Ve, Sed ipse bis zn stabulo ist unzweifelhaft eine unechte fade

Hinzufügung (von Bischof Felix ? Vgl. Sermo CXL ter, zu Zz. 50/53.) Also hat die Rede ursprünglich mit den Worten ad coronam geendigt. Per Christum hat hier keinen Sinn, sei der Ausdruck mit dem vorangehenden Zeitwort currit in Beziehung gestellt, sei er es mit dem folgenden peruenit. Kónnte es sich nicht um

die Anfangswórter einer doxologischen Schlussformel (per Christum dominum nostrum, qui uiuit usw.), die man sehr oft (auch in unserem Fall: vgl. den Apparat) am Ende der alten Predigten, meist künstlich hinzugefügt, findet ? Die

Konjektur erweiternd, ein alter Kopist hátte aus Missverstándnis die abgekürzte Formel verkehrt und an einer falschen Stelle des Texts einverleibt.

92 muneris est diuini] serm. CLXXVIII, lin. 24.

84 quicquid et] et oz. Va VeOC Rem. Tren. doloris] laboris Va

angoris] anguoris/,languoris VROC carebunt] matres add. W martyrii]

martyris A 1^ manus Clm Einsied. Vat., martyrum

Rem.,matres Trev.

W A 27 manusJ Ber., martyres

— 85 martyrii] martyris (?) Vat. 1^ manus

— lacrimas quae]

lacrimasque R 87 constare]stare Vat. ^ gratia Rem. ^ 88quod]ex 2? manu sup. ras. Va, qui add. ad et del. — 89 demus] debemus (?) primae manus coddicum AJ nilnobis] 5bzc desznit Sed. 90 tradere]terere C — contempnere plurimi codd., non autem V et Va 91 de iniuriis] deozm. Va non est] non oz. Ber. Clm Rem. Treu. Vat., non del. ] — 92uirtus Ve — muneris] sed praemit. W J 27 manus Ber. Clm Rem. Treu. Ve muneris est] m. esse Vat. 1? manus —— diuini] diuinae Va 1* manus, bic desin. Paul. (-Ve) ad martyrium om. Ve qui] quia Va 93 currit 4sque coronam] posse se currere (zotum ex emend., currere] occurrere 1^?) credit per Christum, non (non iz et emendatum) peruenit (emend. in peruenire) ad coronam Va; non se posse credit, sed per Christum peruenit ad coronam Ve currit] cucurrit A 2^ manus, per Christum add. codd., C excepto (cf.

comment.)

coronam] Sed ipse nos caeleste perducat ad pabulum (palatium

Ber.), qui nostro dignatus est iacere in stabulo add. V R W franc., id est, omnes codd.

praeter Va Ve; perpetuam ad uitam eternam in Christum (xmp coz.) Iesum dominum nostrum add. 27 manus Va — post in stabulo add. lesus Christus V R, Iesus Christus dominus noster adZ. JOC, I. Chr. dom. n. qui uiuit et regnat 224. W, I. Chr. dom. n. qui u. et r. in secula amen add. Ber., idem usque regnat babetA et tunc add. deus per omnia secula seculorum amen

SERMO CLIII

IE

DE EODEM SECVNDVS 1. Fratres, humani sensus non est uirginei partus aperire mysterium. Quod natura non habet, auctoris est, non naturae; est opus

IO

superni spiritus, quod sentire non potest caro. Vbi non est humanitatis indicium, ibi deitatis est signum, dicente propheta: Ipse dominus dabit uobis signum : ecce uirgo in utero accipiet. Vbi nil est terreni usus, est ibi caelestis ordinis totum. Quod de mundo non est, mundano intellectui non potest subiacere. Conceptus qui uirginem seruat, partus uirginem qui relinquit, diuinum est quod generat, non humanum. Deus graditur ubi uestigium nullatenus humani

transitus

inuenitur;

consuetudo

deficit, miracula

cum

geruntur. Consuetudines non respiciunt signa, singularitas non admittit exemplum, sicut hodierna pandit lectio, quae diuina narrat praelia paruulorum. 2. Coorta regi cohors regi suo magis praemori quam commori tota gestiit. Christo dicati milites coeperunt ante militare quam 3 uirginei partus] cf. serm. CXLVI, ad lin. 4. aperire mysterium] serm. CXL ter, lin. 8. 4 ... naturae] cf. serm. CXL bis,adlin.45. — 4/6 cf.sermm. CXL VIII bis, ad lin. xo (usus) ; LX XII bis, linn. 20/22 (naturae - usus - ordinis). 6/7 Is. 7, 14; cf. sermm. LVII, lin. 42 s.; CXLVIII bis, lin. 18 s. 10/11 diuinum ... non humanum] cf. serm. CXL ter, ad lin. 19. 12.13 consuetudo ... consuetudines] cf. serm. CXLVI, ad lin. 14. 14 lectio] Matth. 2, 16-18. 17 milites] cf. serm. CLII, lin. 6o. ante militare quam uiuere] cf. serm. LXVIII,

ad linn. 112/116.

17/24 cf. serm. CLII, ad linn. 65/68.

Codd.: VR W, ^PfPzJOCPa Inscriptio: sermo om.

OCPa

secundus om. C Pa (post CLI Pa, uide monitum

in serm. CLII) Vnde supra A (uide titulum codicis A in appar. sermonis CLII) 4 auctoris est] a. ec V R est opus] et Praemit. Pz, etopusO —— 4/5 opus superni est /razp. Pf Pz 6 ibi] ubi R 6/7 dicente zique signum om. A, 2^ manus

add.

dicente

propheta

i» marg.

concipiet PzJO (cf. Pietschmann, p. 126)

7 accipiet]

accipiat A 1^ zanus,

concipiet in utero /razip.JO — nil)

ex emend. longioris uocabuli (nichil?) Pf — 8 terrenumJ (terrenum, usus est ibi celestis, ordinis totum quod erc., ;ta incidit J)

celeste Pf Pz C Pa

ordinis

om. franc. 10 seruat] saluat Pz partus qui uirginem 7razsp. A^ qui relinquit] quid relinquid O, qui non derelinquit 12 defecit WA 12/13 cum geruntur] congeruntur W7O 14 amittit Pz lectio pandit rrazsp. Pf. 16 coorta] cohorta R, co ortaJ, coarta W, om. O

manus

W, regis ^

cohors]

coors

regi 1^] sup. lin. add. 2*

V 1^ manus ] (co ors), choors

C

commorari W — 17 gestiit] V, gestit Paz, gestabitJ,gestabat O, gestiuit cet. fortasse recte /— Christi VJO —— dicat V 1^ manus R— militari 1 O— 17/18 quam uiuere oz. Pz

SERMO CLIII, 2-3

20

957

uiuere, ante pugnare quam ludere, fundere ante sanguinem quam lactis ubera perpotare. Ardentes animae moras corporis non tulerunt: e gremio ad furentes hostium cuneos peruolantes anticipant uirtutibus blandimenta, uulneribus oscula, unguenta ferro, ut caelum possint ante inhabitare quam terra, praemia spiritus ante portare quam carnem, ante referre triumphos deo quam perferre hominum nutrimenta. Vere, uere, fratres, isti sunt gratiae

25

martyres: confitentur tacentes, nescientes pugnant, uincunt inscii, moriuntur inconscii, ignari tollunt palmas, coronas rapiunt

ignorantes. Ergo sicut uirginitas corruptionis nescia tulit honorem matris, sic infantia passionis ignara martyrii palmas rapuit et 30

coronas. 3. Sed quid dicimus, quod rex ipse, qui stare debuit, fugit solus, et fugit monente patre? Fugere istud est amoris intimi, non est timoris ignauiae. Si stetisset Christus, haberet eos synagoga filios, hos ecclesia martyres non haberet.

18/19 fundere zique perpotare] cf. serm. CLII, ad lin. x6. 25/2 CE: Ambrosii Exp. in Luc., Il, 49 (CC XIV, p. 53,lin. 690). — 30/33 cf. sermm. CLII, 7; CXXXI, lin. 120/122.

19 perpotare] peroptare Pz Paed., potare WA —— 20tulerunt] pertulerunt Pz e gremio] aegremio V J, egremio RA Pf, a gremio Pa ed. anticipiant/ 1^

21 ungenda W . ferre] 1^ — 22/23 praemia uique carnem om. Pz — 25 referre] -e ex corr. 2ae manus V (-et 1*?), efferre W 24 uere semelJ 1" manus 25 uincunt] -u- szp. ras. a 2^ manu V 26 moriuntur inconscii oz. O palmam

V ACPz Pa, fortasse recte, compara tamen cum coronas

27 sicut

ergo iranip. Pz tulit] contulit C Pa ed. 28 passionis] pars W 29 coronam Pz 30 sed quid dicimus rep. Pf dicemus A Pa ed. ipse] Christus Pz, om. W ^ 31 non est] est om. ^ O Pa ed. 32timori/ O ignaui

C Pa ed.

habet W

— sinagogaVW]JO . 5353 hos]hoc est V 1" manus, om. ^

608

SERMO CLIV

PL

DE NATALE SANCTI STEPHANI 1. Sicut dominum praediorum semper liminibus adfixi tituli proloquuntur, ita nomina ipsa saepe sanctorum merita indicant, testantur insignia. Sic Abraham quod fide credidit nominis adiectione monstrauit, quando ex Abram Abraham diuinitus nuncupatur, ut dilatandus genere, nomine ante dilataretur, dicente domi-

no: [am non uocaberis Abram, sed Abraham uocabitur nomen tuum, quia patrem multarum gentium fosui te ante deum. Sic coniux IO

sancta eius, cum de stereli fit fecunda, ex Sarai uocitata est Sarra,

ut et ipsa ante crescat nomine, quam crescat pignore; et quia permittente domino risum edidit, si uetula conciperet exarata iam rugis, si pareret etiam disperata fecunditas, si sterelitas iam penes senectutis extrema, risum mox quod genuit nuncupauit, et hoc 13/14 si sterelitas iam penes senectutis extrema. Die Handschriften C und Pa, und aus ihnen ed., fügen praegnans fieret hinzu, was als eine Textemendation zu betrachten ist. Es ist móglich, dass hier etwas vom ursprünglichen Text

ausgefallen ist; jedoch kónnte es sich im strengsten Sinn um ein zeugmatisch ausgedruckter Kolon handeln.

8/9 Gen. 17, 5 (cf. Vetus Latina, Genesis, p. 385s.). 11/14 cf. Gen. 18, xo-15.

— 9/11cf. Gen.17, 15.

14 senectutis extrema] serm. XC, ad lin. z5.

Codd.: VRW A Pf Pz] O C Pa Ber. (franc. — istorum consonantia)

Titulus : de natale] R, de natal. (adbrez.) V, de natali W Pf, in natali O sancto

Stephano

C Pa

Sermo

beati petri episcopi de sancto

Item sermo unde supra Ber. limitibus Pz ed.

3 semper ;up. //n. O — liminibus semper Pf.

4 prolocuntur W Pf Pz

habraham /,abram CP2

De

stephano A

5sic]sicut Pf

Abraham]

nomine Pf ^ 6quandoex2^manu(?)V

^ abram

om. O Abraham om. V J 7 dilatatur V R W'A, dilatetur P/Pz]O domino sup. lin. ^ 8 Abraham] abraam V, sed add. O et del. 9 ante deum om. Pz Pa sic] si V 1* manus 10 sancta om. R stereli] V a/Zique, sterili plerique codd.,

et sic etiam inferius

fit] sit Ber.

fecunda Ber.

Sarai] W J O C Ber., saray

RA Pf Pa, sarra V Pz, nisi cum Graeco legendum sit Sara uocata I Sarra] sara RA Pf CPa Ber., sarai W, W add.: id est ex principe meo princeps (cf. Hieronymi Hebraicas quaestiones in. librum Geneseos, ad locum: CC LXXII, p. 21) 11 ante om. Pz nomine] nominis significacione W 12 permittente] zZ., promittente cod. edidit] credidit cozZ. uetula] coniux 224. R iam szp. lin. W 27 manus 13 eciam V, et iam / C Pa, iam R desperata codd. praeter

quam V et 1* manus J iam] iamque adZ.

WAPfPzO mox

Ber.

fecunditas Ber., fecundata JO, generaret add. C Pa W

penes]

C Pa ed., pene cett. codd.

14 senectus

— extrema] praegnans fieret add. C Pa et ex eis ed. (cf. comment.)

risum /razip.

C Pa

nuncupauit] non curauit Pz

hoc om. ^ Ber.

SERMO CLIV, 1-3 15

2i [9]

25

059

aptauit in nomine, quod sensu passa est, cum rideret: Et uocauit nomen eius Isaac, quod interpretatur risus. 2. Sic Iacob, qui in utero coepit ante luctari quam uiuere, ante uiribus superare quam membris, et inter uiscera materna triumphum duxit, ipse subplantatoris est uocabulum consecutus, eo quod antequam nasceretur, noscitur diuinitus reprobatum subplantasse germanum. 3. Et quia longum est ire per singula, sicut Petrus a petra nomen indeptus est, quia primus meruit ecclesiam fidei firmitate fundare, ita Stephanus uocatus est a corona, quia primus meruit pro Christi nomine subire conflictum, primus meruit sanguine suo militum Christi martyrium dedicare. Petrus apostolici chori ue26 Petrus. Die Auslassung des Namens des Apostels seitens der Handschrif-

ten VR und derjenigen der fránkischen Überlieferung (die Anwesenheit von Petrus bei C und Pa ist sehr wahrscheinlich eine emeridierende Hinzufügung) ist auffallend. Eine áhnliche Auslassung bei Sermo LXXVIII, Zz. 77-79 seitens der severianischen Textüberlieferung. Handelt es sich nicht um absichtliche Tilgungen, die aus kirchlich-politischen Beweggrunden herrühren, etwa aus den historischen Differenzen zwischen Ravenna und Rom ?

15/16 Gen. 2r, 3 (Vetus Latina, Genesis, p. 222) ; cf. serm. XCII, lin. so s. 17/21 cf. Gen. 25, 22-25. 17/18 coepit ante luctari ...] cf. serm. LXVIII, ad linn. 112/116. 22 longum est ire per singula] cf. Zenonis Veronensis tractatus I, 36, 1o (CC XXII, p. 94) ; 1, 38, 7 (p. 106) ; II, 4,16(p.163). — 22/23 cf. Matth. 16, 18. 24/25 cf. Act. 7, 57-60. 24 a corona] cf. lin. 33. 26 ... rmartyrium dedicare] cf. Saeramentarium Veronense, ed. C. MOHLBERG, or. 671 et parall. 26/27 similia in hymno Te deum (cf. Los sermones, pp. 214 et 410, adn. 105). 26 apostolici chori] cf. serm. XL, lin. 38; Patrum testimonia (non autem hunc Chrysologi locum) apud I. HENNiG, Die Chóre der Heiligen, in Archiv für Liturgiewissenschaft 8 (1964) 436-456.

15 nomine /, omne

7

16 Isaac AJ Ber., ysaac cett. codd.

inter preta-

tur V, interpretatur Ber. 17 ante cepit zrzzsp. Pz luctare A uidere A ed. 18/19 et inter z:gue ipse om. Pz 18 et inter] ante intra C Pa 18/19 triumphum duxit] cozzeci, triumphum dedit VRA Pf, triumphauit W, triumphans /O, triumphi Ber. (cf. seg.), triumphare quam in lucem procedere C Paz, ed. om. bunc locum dubium 19 ipse] R WA, om. C Pa, de ipsa Ber., ipsa reliqui cum ed. supplantatoris Pf eZ., supplantatione Ber., subplantator

(suppl-) cett. codd. uocabulum est zransp. A^ 20 ante quam RAJO reprobatum] PzJOCPa ed., adprobatum (appr-) ceteri 29. juge qu sicut] sic /O a petra petruszrazsp.Pz ^ 23adeptusRP/ indeptusest nomen

/ransp. Pa

23/24 ecclesiam usque primus meruit om. R ob bomoeot.

23 aecclesiam/ Ber. fidei V 24 ita] sicJO — stefanus V, sed non constanter ad coronam W 25 pro Christi zsqze primus meruit om. Ber. propter bomoeot., et supplet postea 26 martirium V W semper ^ post dedicare supplet Ber. quae ante omiserat:

et primus meruit pro Christi nomine subire conflictum 26/28 Petrus uique absoluat om. Pz — 26 Petrus] W C Pa ed., ut J O, omittunt ceteri (cf. comment.) uetustum] uestitum C Paz, uetus praemit. ^

960

SERMO CLIV, 3

tustum teneat principatum, aperiat intrantibus regna caelorum, reos potestate uinciat, poenitentes clementer absoluat; Stephanus est martyrum primus, Stephanus purpuratum ducit exercitum, 609 3o qui pro domini sui adhuc calente sanguine sanguinem suum auidus bellator effudit. Et quia cruore proprio tinctam sibiipsi purpuram conquisiuit, merito a rege suo consecutus est post coronam, quia iam cum nasceretur nomen sortitus est a corona. Vere quem jraesciuit et praedestinauit, ipsum nunc martyrii primum uocauit 3s ad gloriam.

27 principatum] cf. sermm. VIII, lin. 99; LXXVIII, lin. 75; LXXXIV, linn.

6o et 79/84. supra lin. 24.

ed.

aperiat] cf. Matth. 16, 19. 34 Rom. 8, 29.

29/55 cf. Act. 7, 57-60.

Eje eit.

27 principatum ex emend. V (principa 1 Jitt. erasa - tum) regnum Ber. 28 uincat V RJO, uinctiat Pf 29 ducit] W^ Pf Pz O, dicit VR Ber.,

duxit /, ducat 32/55 quia ipsum add. W praedestinauit]

CPa ed. 31 ipse RWPf]JO Ber. 32 consequutus Pa iam] qui iam Ber., quam W Pf]O, iam om. Pz C Pa 35 nomen]

franc. quem] quáe R (quà 1^?), que J, om. Pz 34 quedestinauit V, quem praemit. RW Ber., dei filius add. Pz

ipsaJ (ipá) O

nunc o7. Pz

omnia secula seculorum, amen 44. A

55 gloriam] qui uiuit et regnat deus per

SERMO CLV DE KALENDIS

IO

DI

IANVARIIS

1. Vbi nostram Christus pie natus est ad salutem, mox diabolus diuinae bonitati numerosa genuit et perniciosa portenta, ut ridiculum de religione conponeret, in sacrilegium uerteret sanctitatem, de honore dei dei pararet iniuriam. Hinc est, fratres, hinc est quod hodie gentiles deos suos, foeditatibus exquisitis, excogitato dedecore, et ipsa turpitudine turpiores —, deos suos uidendos trahunt, distrahunt, pertrahunt, quos faciunt non uidendos. Quae uanitas, qualis dementia, quanta caecitas fateri deos et eos ludibriis infelicibus infamari! Inrisores sunt, cultores non sunt, qui deos, quos uenerantur, inludunt. Iniuriis afficiunt, non honorant, qui deos, a quibus se formatos existimant, sic deformant ; confundunt,

I5

non glorificant, qui eos de ipsa confusione conponunt. 2. Vere, sicut dixit apostolus, quia non probauerunt deum habere in notitiam, tradidit illos deus in reprobum sensum, ut faciant ea quae non conueniunt. Quando eis, quibus humana abrogant, dant diuina; quando eos iudicant dignos caelo; quando eos faciunt terra ipsa non dignos, uere dati sunt in reprobum sensum ;et non

4 portenta] cf. serm. CLV bis, lin. r3.

ridiculum] cf. serm. CXX, lin. 20.

5 sacrilegium] cf. infra, linn. 49.50.54; serm. CLV bis, lin. xo. 8 turpitudine turpiores (cf. lin. 24)] cf. serm. CLV bis, lin. 13. 8/9 ... trahunt etc.] cf. ibid., lin. 8 s.; A. MOLLER, Die Neujabrsfeier im rümischen Kaiserreicbe, in Philologus 68 (1909) 484; M. P. NIELssON, apud Realenzyklopadie der klassischen Altertumswissenscbaft, t. X (1919) 1563. 13 deformant] cf. serm. CLV bis, lin. 14. 15/17 Rom. rz, 28. Eumdem istum locum apostoli adfert Augustinus serm. 197, de kalendis ianuariis (PL 38, 1021-1023). 19/21 cf. serm. CLV bis, linn. 23/25.

Codd.: VR W, PfPz]OC Pa

Inscriptio iuxta. ianuarii W Pf

V RW Pf et. breuiculum codicis A. (cf. Los sermones, p. 13) Incipit kalendas ianuarias / Kl. ianuarii O In

circumcisione domini C Paz

4 innumerosa C Pa

6 dei 2^] om. Pz, deo C Pa

ed. quod om. VRJO (cf. lin. 36) 6/7 hodie quod :ranzsp. Pf Pz 7 exquisitis] W eZ., exquisitos re//gu 8 deos suos om. franc. ed. — 9 distrahunt om. ] O protrahunt/ ^ uidendos. Quae] uidendosque V — 10 qualis] que D 11 qui deos] quid eos Pz et boc iterum lin. seq. 12 honorant ? ;zzerrogat Pf. 14 eos] nisi contra codd. legas deos — deipsaom.V Pz C Pa 15 dicit]om. V, ait ed. (sed. cf. serm. VII, lin. 24) deum om. VR habere deum zrazsp. O 16 in notitiam] in noticia Pf, innoticia O, in nocentiamJ,innotiam R

deus

om. franc. faciunt I 17 arrogant PfO 18 quando eos] quos W franc. (praeterquam J) 19 terra rep. in transitu ad al. lin. J| ipsosW —— 19/20 non est hoc] hoc est Pz

962 20

SERMO CLV, 2-3

est hoc iudicii humani, est hoc sapientiae dei, ut ipsi sint iniuriarum dei uindices, qui iniuriae probantur auctores. Quae ira, quae ultio sic in deos de idolis exsequeretur offensam, ut eos, quos uetustas aris, incenso, uictimis, gemmis, auro deos esse mentita

est, posteritas turpi cultu homines fuisse turpissimos indicaret, et 25 eorum

uitam, mores,

actus ipsis eorum

signaret in uultibus, ac

doceret tales fugiendos esse potius quam colendos? 3. Defleamus, fratres, et eos qui talia sunt secuti, et nos euasisse

talia caelitus gaudeamus. Quorum formant adulteria in simulacris. Quorum fornicationes imaginibus mandant, quorum titulant incesta picturis, quorum crudelitates conmendant libris, quorum parricidia tradunt saeculis, quorum inpietates personant tragodiis, quorum obscena ludunt, hos qua dementia deos crederent, nisi quia criminum desiderio, amore scelerum possidentur, criminum 95;

deos exoptant habere criminosos ? Qui peccare cupit, peccatorum colit et ueneratur auctores. Hinc est quod Veneri adulter inseruit, hinc est quod se Marti crudelis addicit.

24 ... turpissimos] cf. serm. LVII, lin. 82. 27/28 ... gaudeamus (cf. lin. 46)] cf. ibid., lin. 49 s. 28 ...insimulacris(cf.lin.47)] cf.ibid.,lin.49. — 31 . tradunt saeculis] cf. serm. CL, lin. 33. personant tragodiis] cf. sermm. CX XVII, lin. 72; CLXXIII, lin. 94; JORGENS, Pompa diaboli, p. 53, adn. 2.

obscena ludunt] loca parall. Augustini apud JÜRGENS, p. 234, adn. 4.

32

33/34

... criminosos] cf. JÜRGENS, p. 227, adn. 4.

20 humani] eZ., diuini coZZ. (humani J 2^ manus ?)

JCPa

iniuriarum] iniuriae Pz ed.

archetypi ?), in deum

VR ed., deum

est hoc] non praemit.

22 in deos] serzps ;in deus JO (ex deos W, in dei PfPz, in domini

C Pa

ydolis

codd. praeterquam V ] — exsequeretur] R Pf Pz, exe- V aliique, exsequebatur JO 23 uetusta VR aris] res R 24 indicare W, iudicaret J O e.

incensum V/ RPz C Pa 25 eorum] horum W

gemis V, om.J ipsis] ipsi se W

27 sequuti Pz 28 caelitus zn marg. W — formant] sequitur parua ras. apud J (formantur 1^ manus?) simulachris R Pf a/zigque 29 ymaginibus W O, inymaginibus Pf quorum] Equorum O tera E expuncta 30 quorum crudelitates

c.

libris

;» marg.

W

credulitates

/R

31

tragodiis

V,

tragoediis R Pz, tragediis cett. (trage dijsJ1^ manus) 32 quade dementiaJ 1^ manus — deoscrederent] deo serederent V —— 33 quia] oz. Pf, qui coni. Bulbart criminum oz. franc. ed. 34 deas ed. 35 uenerantur/ 1^ manus — quod] om. V R («f. lin. 6), se add. Pf] (se) O

SERMO

CLV, 4

963

4. Haec diximus, fratres, ut proderemus causam, quare facientes hodie quae talia sustinemus, faciant gentiles deos suos, et faciant tales, qui uidentibus et horrori sint et pudori; faciant, ut 4 o eos aliquando et ipsi qui faciunt horreant et relinquant, et christia-

ni glorientur a talibus se liberatos esse per Christum, si modo non eorum exspectaculis polluantur, si eorum non inquinentur adtactu, si huiusmodi 45

fugiunt de adsensione

discrimen,

quia factis

semper est aequalis adsensus, apostolo probante cum dicit: Non solum qui faciunt ea, sed etiam qui consentiunt facientibus. Et si tanta est de adsentione damnatio, quomodo lugebimus eos, qui

37/38 .. ut proderemus causam, quare facientes bodie quae talia sustinemus, faciant gentiles deos suos usw. Diese Stelle, sowie andere dieser für die Kopisten des Verstándnis

wegen

besonders schwierigen Predigt, ist vielleicht schlecht

überliefert. Für die ganze Rede bietet Hs. V einen ungewóhnlich fehlerhaften

Text. Im gegenwártigen Passus sind Jedoch die besten Zeugen sehr einstimmig, besonders bei der Lesart facientes, so dass sie anscheinend richtig überliefert ist,

wie auch qzi talia sustinemus und der darauf folgende Kontext. Ist diese (trotz allem aufallende) Stelle nicht verdorben, sondern so überliefert, wie sie von den Schnellschreibern dem improvisierenden Redner treu abgenommen wurde ? Der Sinn des Passus würde deutlicher hervorleuchten, wenn der Satz anders

geordnet wáre, etwa so: ut proderemus causam, quare gentiles facientes (oder qui faciunt) bodie talia, quae sustinemus, faciant deos suos tales usw. Weil der Satz schwer zu verstehen war, hat Hs. Pz den ersten Teil der behandelten Stelle, bis sustinemus, ausgelassen. Alte Herausgeber (eZ.) haben sie willkürlich geándert: .. causam, quare gentiles bodie faciant deos suos talia committere, quae sustinemus, et

faciant tales usw. Bemerkungen

39 borrori sint et pudori. Vgl. Sermo XV, Z. 48 und die

von J. H. BAXTER,

Some Predicative Datives in Late Latin, im

Archivum Latinitatis Medii Aevi 2 (1926) 85-87.

41 ... liberatos] cf. supra lin. 27 s. 44 apostolo probante cum dicit] cf. sermm. CII, lin. 55; CLXVII, lin. xo (cf. Los sermones, p. 195). 44/45 Rom. 1, 32; cf. serm. CLV bis, ad lin. 36.

37/38 haec diximus zsque sustinemus om. Pz 37 diximus] uobis a2. W facientes] patientes Pf (cf. comment. ) 38 quae] quiJbabens sZgnum in marg. om. C Pa faciant] boc uerbo nouam periodum inchoant Pz Pa 39 horrori ... pudori] W Pf (cf. comment.), horroris ... pudoris V R Pz C Pa, honoris ... pudores JI 40 et ipsi eos aliquando 7razsp. W 41 si] tamen a4d. C Pa 42 exspectaculis]

W, expect-

V R Pf, spectaculis cett. codd.

inquinentur

(in-

quientur Pa 1^) attactu (ad tactu / C Pa)] inquinent tura (thura R) tactu VR 43 huiusmodi (huius modi V)] huius Pf. fugiant W Pf] 44 est om.J equalis est transp. O

T2029 02191

46 dampnatio R W et plurimi codd.

lugebis C, lugemus Pa

quo modo

[Os:

964

SERMO CLV, 4-6

simulacra faciunt semet ipsos? Nonne isti amiserunt imaginem

dei, dei similitudinem perdiderunt ? Christi exuti sunt indumen50

tum, qui se simulacrorum formis sacrilegis formauerunt.. 5. Sed dicit aliquis: non sunt haec sacrilegiorum studia, uota

sunt haec iocorum ; et hoc esse nouitatis laetitiam, non uetustatis

errorem;

esse hoc anni principium, non gentilitatis offensam.

Erras, homo! Non sunt, non sunt haec ludicra, sunt crimina. Quis 55

6o

de inpietate ludit ? De sacrilegio quis iocatur ? Piaculum quis dicit risum? Satis se decipit, satis se, qui sic sentit. Tyrannus est, tyranni habitum qui praesumit. Qui se deum facit, deo uero contradictor existit. Imaginem dei portare noluit, qui idoli uoluerit portare personam. Qui iocari uoluerit cum diabolo, non poterit gaudere cum Christo. Nemo cum serpente securus ludit; nemo cum diabolo iocatur inpune. 6. Si qua sunt ergo uiscera pietatis in nobis, si qua inest nobis contemplatio humanitatis, si qua nos habet fraternae salutis affectio, abstrahamus eos, qui sic ad perditionem currunt, rapiuntur ad mortem,

trahuntur ad tartara, festini sunt in gehennam.

48 ... similitudinem (cf. lin. 57)] cf. Gen. 1,26. — Christi ... indumentum] cta Galea 27: 50/58 cf. serm. CLV bis, linn. 19/22. 50 uota] cf. R. ARBESMANN, T/e "Ceruuli" and '"Anniculae" in Caesarius ofArles, apud Traditio

35 (1979) 12 s. supra lin. 48.

53 erras, homo] cf. BAXTER, p. 255.

57 imaginem dei] cf.

58/59 qui iocari usque cum Christo] cf. serm. CLXVIL, lin. 2x s.

Sententiis huic proximis a C. WEYMAN, apud Historisches Jabrbucb der Gürresgesell-

schaft 16 (1895) 99, et a me, Los sermones, p. 214 s., collectis, adde potissimum illud Cypriani, De mortalitate, x8 (ed. SrMoNETTI, CC III A, p. 27) : si ... uota potiora

sunt seruire istic diabolo quam regnare cum Christo.

47 simulachra O et alii ex franc.

semetipsos R W aliique

admiserunt O

ymaginem Pf O, non constanter bi et alii codd. 48 inter utrumque dei notam interrogationis ponit Pf atque eam om. post perdiderunt zz seq. dei 2^] om. Pz ed. similitudinem dei zrazsp. O indumentum] forte deest salutis ezzmaduertit

Mantelli, sine causa VRW

49 simulachrorum R et alii codd. ex franc.

50 haec om. O

sacrilegiorum] simulacrorum

W 1^

sacrilegiis 51 esse] est

JO uenustatis V W]JC Pa 52 non gentilitatis offensam om. W 53 non sunt sezel franc. (sed cf.serm. CLV bis, lin. 19) ludicra] W franc. ed., ludi causa VR sunt] sed W C Pa, sicut O, hec aZ. Pf —— 54 de inpietate] de om. Pa sacrilegio Pf ed., sacrilego cett. codd. iocat] V Pz C Pa, sed idem uerbum modo deponenti bis ab oratore sumitur in seq. 55 satis se (2^)] om. franc. W ed., sed de uero zeugmate agi potest — tirrannus VPf — 56tyranni] tirranni V, tiranus D tiranni IW

57 ymaginem W/Pf ^ uoluerit] V, uoluit oznes ali

uoluerit 2']

V W, uoluit re/qui 61lergosunt:zramsp.CPa ^ suntom.Pz ^ ergoinnobis uiscera pietatis sunt /razsp. Pf — inest] in add. W —— 62 contemplacio V W] nos] JCP« eZ., nobis VR WO, om. Pf, inest Pz (qui om. habet) 63 perditionem] dampnationem

gehenna R

W 1^

64 tartara] terramJO, penam C, penam Pz

SERMO CLV, 6

965

65 Abstrahat ergo pater filium, seruum dominus, parens parentem, ciuem

ciuis, homo

hominem,

christianus

omnes

qui se bestiis

conpararunt, exaequarunt iumentis, aptauerunt pecudibus, daemonibus formauerunt: et ille qui liberat, inuenit praemium ;qui neglegit, adquirit offensam. Beatus qui et suae uitae custus est, et 7o prouisor est salutis alienae.

65/66 pater filium, seruum dominus, parens parentem, ciuem ciuis] serm. CLXXVIII, lin. xo s. Iohannes Chrysostomus, homilia de kalendis ianuariis

(PG 48, 955), et homilia aduersus eos qui non occurrerunt etc., 3 (PG 51, 176), modo ualde simili loquitur.

66 homo hominem] cf. serm. CXXI, ad lin. 132 s.

67 ... exequarunt iumentis] cf. serm. XXII, ad lin. 95; MOLLER, p. 485.

65 seruus

dominum

christianos omnes alii codd.

O

66 ciuis] ciues/ 1^ O

christianus]

——67 conpararunt] comparant V (con-)

W ed.,

RPf — 68

formauerunt] coformauerunt Pz 69 negligit franc. (J 2^ manus) custus]/ 1" manus, quam formam amplectendam esse censui (cf. serm. XXV, lin. 66 etc.), custos reliqui 70 est salutis om. Pz

CLV bis MONITVM Post ANGELUM Mai, Spicilegium Romanum, X (Romae, MDCCCXLIV), p. 221

(ex quo

PG

6s, 28 s.), FRANCISCUS

LIVERANI,

Spicilegium Liberianum,

l

(Florentiae, MDCCCLXIII), p. 192 s., tractatum euulgauit, editionem Maii ignorans. Liverani codices Fa Fb Fd FeFh et Fz adhibuit, dum Mai sermonem ex codice Sess. eruit, sed et "de alio exemplari" mentionem facit, quod etiam contulit, num

omnes

lectiones eius uariantes recolligendo nescio. Ex indiculo

codicis A4 deduci potest tractatum nostrum exstetisse in illa parte huius libri manuscripti, quae nunc

deficit propter deperdita folia.

Ipse codicem Sess. et eos, quos Liverani adhibuit, contuli, quibus alios adicere

potui, quando tractatum edidi (Los sermones, pp. 457-460 ; uide pp. 334-338, ubi de Petro auctore). Postea autem alium inueni codicem, nempe Czszz., qui bonus

testis est, codici Fg proximus. Testimonium Casanatensis ac Florentinorum codicum praetulendum censui, praesertim F2 Fb Fg. Fa et Fe seorsum ab aliis saepe consonant. Fa cum Sess.

aliquam adfinitatem habet. Testimonium codicis Fz, qui a Fg quocumque modo, sed certo, deriuatur, fere nullius est pretii, cuius nihilominus lectiones uariantes

notaui. Casan.

codex Romanus, TIE

Casanatensis Bibliothecae, 717, foll. 70-7", saeculi

Fa

codex Florentinus, Bibliothecae Mediceae Laurentianae, Aedilium Ecclesiae Florentinae 138, 63, foll. 9o-9r, saeculi XI uel sequentis.

Fb

id., Aedilium codex 143, foll. 131-131", saeculi XI uel XII.

Fd

Florentinus Laurentianus, plut. XXI, codex zo, foll. 62-62", saeculi XII, quem partim tantum contuli.

Fe

codex Florentinus, Bibliothecae Riccardianae, 224, foll. 389-189", item saeculi XII.

Fg

Florentinus Laurentianus, plut. XIV, codex rz, fol. 59", eiusdem saeculi

Fh

XII. id., plut. XVI, codex 41, fol. 57, saeculi XII.

Fz

Florentinus Riccardianus codex 308, fol. 18, saeculi XV.

Par.

codex Parisinus, Bibliothecae Nationalis, Latinus 794, foll. 40-41, in Italia saeculo XII scriptus.

Sess.

codex Sessorianus 6, nunc Romanus,

Bibliothecae Nationalis, XXX,

fol. 25", saeculi XI.

Vg

codex Vaticanus Latinus 6450, fol. 41, saeculi XII.

SERMO CLV bis (extrauagans V)

PG 65

DE KALENDIS IANVARIIS cSECVNDVS»

IO

1. Euangelica modo claudenda nobis est tuba, modo tacendi nobis sunt apostolici sensus, ut illa tantum lamentationis propheticae resonet cantilena, quae dicit: Obmutui et humiliatus sum, et silui a bonis, et dolor meus renouatus est. Renouatur dolor pontificis christiani, quando gentilium error nec ueterescit tempore, nec tanto fidei fulgore dispergitur. Ecce ueniunt dies, ecce kalendae ueniunt, et tota daemonum pompa procedit, idolorum tota producitur officina, et sacrilegio uetusto anni nouitas consecratur. Figurant Saturnum, faciunt Iouem, formant Herculem, exponunt cum uernantibus suis Dianam, circumducunt Vulcanum uerbis

anhelantem turpitudines suas, et plura, quorum, quia portenta sunt, nomina sunt tacenda; quorum deformitates, quia natura I5 non habet, creatura nescit, fingere ars laborat. Praeterea uestiun-

3 euangelica ... tuba] cf. Augustini serm. Morin XV, initio; editor G. MORIN, Sancti Augustini sermones post Maurinos reperti (Romae, MDCCCCXXX) p. 646, ad lin. x5, loca parall. Augustini adfert ; alia testimonia Patrum ipse in Lor

sermones, p. 337, adn. ai, signaui. 5/6 .Ps7 381. 28/10.15/16 cf. ARBESMANN (uide serm, CLV, ad lin. 50), p. 113. 9/310 :; procedit, L. producitur] cf. serm. CLV, ad lin. 8 s. 10 sacrilegio] cf. serm. CLV, lin. 5. 13 turpitudines] cf. serm. CLV, lin. 8.

portenta] cf. serm. CLV, lin. 4.

14 deformitates] cf. serm. CLV, lin. r3.

Codd.: Casan. Fa Fb Fd Fe Fg Fb Fz Par. Sess. Vg

Inscriptio ex breuiculo codicis A (cf. serm. CLV ) In kalendas ianuarii sermo F^ Sermo sancti Seuerini episcopi dicendü in kl. ianuar. F2 — De quo supra: sermo sancti Seueriani in k. FP

Sermo

sancti

Seueriani

Sermo sancti Seueriani in kalendis ianuarii Fz

(Seuerini

Fa Fg) episcopi

Casam.

Fa FeFgPar.

Sermo sancti Seueriani episcopi de pitonibus et maleficiis Sess., /n cutus marg. manus saeculi fortasse XII. add.: Nota. «Homelia» pulcra per totum contra augures et fitones atque maleficos Sermo sancti Augustini episcopi Vg 3

nobis om. Fz

est nobis zransp. FaFeFg

turba F4, lectio Mai al. cod.

modo oz. Fz

tuba est transp. Par. Sess.

tuba]

tacendi] tacenda Vg, dicendi

Casan. 4 nobis tacendi :zransp. Fz apostolicis Fz Vg, apostoliis Sess. prophetiae sonet] prophetici cero sonet FZ 5 cantilene Fd 1^ manus 7 ueterescet Fa Fb FdFe Par. 1" manus Sess., ueterascit Fz edd.

8 uenient Fa Fb

Par. Sess. 8/9 ueniunt kalendae transp. Fg Fz 8 kalendas Par. 1^ manus 9 procedet FbFe Sess. Vg — hydol- Casan. semper — totaom.Fe — 13quia om. Casan. Fg Fz Sess. 14 nomine] et praemit. Fz sunt 2^] add. sup. Jin. 2* manus Par. Fg 2" manus

deformitas Par. 2^ manus quia ozz. Fz 15 creaturam Par. fringere Casan.

naturam non habent uestiunt Fz

968

SERMO

CLV bis, 1-2

tur homines in pecudes, in feminas uiros uertunt, honestatem uiolant, iudicia subsannant, censuram publicam rident, inludunt saeculo, teste saeculo, et dicunt se facientes ista locari.

2. Non sunt, non sunt ioca: sunt crimina. In idolum transfigu20

25

30

ratur homo;

etsi iread idola crimen est, esse idolum quid uidetur ?

Ad dei imaginem factus es, homo; quicquid in te impie propria deformitate intuleris, ad dei prosilit, ad dei pertendit iniuriam. Plane non sunt haec usquequaque tua uota, sed ex parte maxima sunt iudicia dei, ut eorum quorum per diem perit cultus, per te saeculorum pertendatur et maneat turpitudo. Namque talium deorum facies ut pernigrari possint, carbo deficit; et ut eorum habitus pleno cumuletur horrore, paleae, pelles, panni, stercora toto saeculo perquiruntur, et quicquid est confusionis humanae in eorum facie collocatur. Quia ille inter tales deos magnificentior creditur, qui inter turpes turplor inuenitur ; et ille magnificentissimus habetur, quem pro deformitate singulari potuerint ipsa monstra mirari. Impletum est propheticum maledictum: Similes illis fiant qui faciunt ea, et omnes qui confidunt in eis. Et hoc

16 .. uertunt] cf. LXXII ter., lin. 24. Gen. r, 26. 23/25 GUXXVIILD lin:452-

16 in pecudes] honestatem]

serm. CXX, lin. x7. 18 teste saeculo] cf. serm. 19/22 cf. serm. CLV, s. 21 ad dei imaginem ...] cf. cf. serm. CLV, linn. xo/2z. 32 monstra] cf. serm. 32/33 PS: x12. 8.

ut p. Fg, in om.

rident 227. Ma

rident] irrident Casan. Fg Fz

Vg, et add. Sess. 17 uolant

Fe

uiros om. FaFe subsannant

18 teste saeculo om. Casan.

om. Ma:

saeculo 2"]

secula Fb 1 manus, om. Sess. Mai se om. Fz 19 non sunt sezel Fz Sess. Maz, sed ef. serm. CLV, lin. 53 post primum non sunt Fz add. ista non sunt ioca, sunt

crimina] non sunt iocare non sunt crimina Vg sunt crimina] sed crimina Fb Fz, sed praemit. Fa Fe Par. Sess. in idolum] in dolum Vg, in ydolorum F^ transfigurabatur F2, transformatur Fz 20 idola] ydola Fa Fe, hydolum Fg, ydolum Fz 21 es] est Sess. Ma impie] propria impietate Fz propria] Casan. Fb Par. 2^ manus, propriae Vg, proprie cerer: 22 deformitate] informitate Fh 1^ manus Par. intuleris] detuleris Fb 1^ manus ad dei prosilit om. Mai prosiliuit FP 25 planae Sess. 24 dei sunt iudicia transp. Fz diem] Vg Liverani, deum alii omne: perit Fz, pergit Fa Fe 25 permi26 deorum] eorum F7, om. Fa Fe protendatur Fz Par. Vg Liverani

grari Casa. Par. 1* manus

28 perquiruntur] quaeruntur Fz — confusioni carboni Sess. 29 collocatur] Et peius operantur qui gyrant (girans co., quem

cum Maio emendaui) bestiola sua, ubi ignem accendunt, et in tali insania confidunt; putant bonum opus facere sibi, et sic incurrunt graue delictum a44.

Sess.

inter tales deos ille ?razsp. Par.

magnificus

omnes

alii

potuerunt Cajzz. Fg Fz

31 habetur]

30 magnificentissimus] Vg. Liverani, habet F5, om. Fz

ipsa] ista Par.

quem] quae Pzr.

32 impletum est] et praemit. Fz,

in aliis «42. Sess, illud edd. Fz — 33 qui faciunt wsqueineis]etc.Fz usque in eis om. Casan. Fb Fg Par.

^ etomnes

D»]

SERMO

CLV bis, 2-3

969

christiani uident, christiani expectant, admittunt in domus suas,

in domibus suis recipiunt christiani, inmemores illius apostolici dicti: Quoniam qui talia agunt, digni sunt morte. 3. Sed dicis: qui faciunt ea moriantur. Non te excusat sermo, quem uoluntas non excusat ; nec separat officium, quem constringit et adiungit adsensus. Audi quod sequitur: Non solum qui 4o faciunt ea, sed el qui consentiunt facientibus. Rogo uel inter mala 35

cessent mala.

Credite,

credite,

deficerent,

si ea christianorum

simulatio non transiret. Fugite ista, claudite uos uestrasque domus istis, quia deus qui in occulto uidet, circumueniri non potest in aperto. E xite, exite, sicut dixit propheta, de medio eorum 45

el separamimi ab eis, et ne inmundum letigeritis ;ut tandem nostro

resipiscant studio, qui hactenus nostro conludio sunt decepti. Fugite ergo daemoniaca ista, si diuina desideratis audire.

36 Rom. z, 32; cf. sermm. CXX, linn. 30/32; CLV,lin.44s. 35 £V

43 in occulto uidet] cf. Matth. 6, 4.6.

34 christiani uident om. Vg

— 39/40 Rom.

44/45 2 Cor. 6, 17 ; Is. 52, rx.

expectant] spectant Lzveran: contra auctorita-

tem omnium codd.

—— domus] domos Casan. aliique bic et inferius

domitibus Fz

christiani in domibus suis recipiunt zrazsp. Sess.

Casan.

excusat te /razsp. Fa

Sess. Vg, accusat

Par.1^ manus

— 38quaeuoluntasg

Casan. Fg Fz Mat

— 35 domibus] 37 dicit

^ nonexcusat] non oz.

39 et adiungit om. Casan.

adsensum

^ audiquod sequiturom. Vg ^ quod]quid Fz Sess. (quem Mai in

quod emendauit) 40 ea om. Casan. Fg Fz, fortasse recte, sed cf.lin. 37 et om. Fz rogo] uos a4. Sess. inter] in Fe 41 deficerent] ista 242. Fz 42 ista] iste Fb. 1^ manus Fe Sess. 1^ manus (sed non Mai), om. Vg; o christiani, fugite, claudite uos, ut non uideamini talia insania add. Sess., quem Mai sic emendauit : ...

uideatis talia insanientes claudetes Fa 42/43 uestrasque domos rep. FbFeVg 45istis om. Fa Sess. quia] quoniam Fz ^ uidet in occulto /razf. AE

circumuenire Fz 43/44 non potest circumueniri /razsp. Casan. Fg Fz 44 exiite Fb 2^ manus utraque uice dicit Fz 45 separabimini Fa Fe Sess.

tandem om.Fz Fz

| 45/46 nostro usque hactenusom. Fa Fe — nostro 1^ et 2^ om.

47 ista demoniaca ransp. Fz

Sess. absque intermissione; Quamquam

sollicitudinem erc., uidelicet Pseudo-

demonica $ess. non dubitem

audire] exzn sequitur in

uos, karissimi, per paternam

Maximi Taurinensis bomilia XVI (PL 57, 255)

SERMO CLVI

Dr

DE EPIPHANIA 1. Quotiens salutaribus sucis contra letales morbos antidotum temperat peritia praecauta medicorum, si praeter artem, praeter medicinam, praeter tempus accipere praesumat aegrotus, sit

IO

periculi causa, quod prouisum est ad salutem, sic dei uerbum, si praeter magisterium, praeter doctrinam, praeter dogma fidei scire temerarius praesumat auditor, quod est uitae materia, fit perditionis occasio. Quaerendum est, fratres, ne per audiendi inperitiam quod ad profectum nobis diuinitus scriptum est, ad animarum ueniat detrimentum. 2. Putasne

Chaldeos, siderum

scrutatores, errantes per astra

magos, caeli negotia in tenebris noctium perquirentes, nascendi moriendi I5

20

causas stellarum

cursibus adscribentes,

bona malaue

hominum de arbitrio luminarium firmantes, euangelista hodie ortum Christi absconditum saeculis stella duce docuit inuenisse ? Absit! Sic sentit mundus, sic gentiles intellegunt, sic fallit species lectionis. Ceterum sermo euangelicus non humana loquitur, sed diuina; non usitata, sed noua; non arte fallentia, sed ueritate subnixa ;non oculis adludentia, sed cordibus infixa ; non coniecturis nutantia, sed auctoritate firmata ;a deo uenientia, non a fato;

non collecta numeris, sed uirtutibus adquisita. 3. Cum natus esset 25

Iesus, inquit, ?n Bethleem Iudaeae, ecce magi ab

oriente uenerunt Hierosolimam dicentes : Vbi est, qui natus est vex Iudaeorum ? Vidimus stellam eius, et uenimus adorare eum. Cum natus esset Iesus. Oritur origo rerum, generatur largitor generis,

4 peritia medicorum] cf. serm. XLVI, lin. 3. GICXSMlinsxs. 23/26 Matth. 2, 1-2.

12 scrutatores] cf. serm.

Codd.: VR W, PfPzJOCPa

Titulus: ephyphania R, epyfaniaJ De epiphania primus O Cum natus esset iesus in bethleem (bethlem Pz) iudae CPz 3 succis Pz, fucis JO

letales C — 4siszp.lin.V | arcem O 5 sit] fit W] Bulbart 12 putas ne VPf] caldeos W]Pz C, inconstanter — syderum R PfPz C Pa semper — 14 moriendique W franc. asscribentes W Pf O C Pa mala ue W PfJO ills firmantes]etaZZ. Pz C — 17 gentilis intelligit W franc. (intellegitJ ),fortasse bene 19 fallantia V 1" manus 21 adeo RJ a facto Pa 1" manus, afato JO 25 inquit 1esus zransp. W franc. betleem W semper iude RC, iude Pf Pz O, in diebus herodis regis add. C Pa 23/24 ab oriente rep. R in trans. ad al. lin. 24 iherosolimam O C Pa, ieros- W Pf Pz, sine constantia 25 stellam

eius] in oriente eZ. W —— 26 origo] boni aZ. C Pa incidit post origo et generator)

generator Pf/TO (Pf

SERMO CLVI, 3-5

971

nascitur auctor naturae, ut repararet naturam, genus redderet,

originem recrearet. Adam primus homo, pater generis, origo generationis, naturae bonum, libertatem generis et germinis ui30

tam

sic perdidit, dum

deliquit, ut malum

naturae, seruitutem

generis, germinis mortem successio lamentanda portaret. Hinc est quod Christus nascendo naturam reddidit, tulit moriendo mortem, uitam reuocat, dum resurgit, et qui homini animam dederat de caelo, inde hominem fecit et carne constare, ne terrena labes

caelestem sensum rursum carnis demergat in lapsum, dicente apostolo: Primus homo de terra terrenus, secundus homo de caelo caelestis. Qualis terrenus tales et terreni, et qualis caelestis tales et caelestes. Et Iohannes euangelista :Omnis qui ex deo natus est non feccat, quia natura dei seruat illum. Hinc est quod nascitur ergo 40 Christus, ut iacentes in terreno germine caelestem tolleret ad

35

naturam. 4. Cum natus esset Iesus in Bethleem Iudaeae. Bethleem, fratres,

45

30

Hebraice domus uocatur. His ergo uocabulis iure signatur domus, genus uocatur, ut promissionis fides, ut prophetiae ueritas inpleatur, dicente Iacob: Juda, te laudabunt fratres tui, manus tua supra dorsa inimicorum, adorabunt te filii patris tui. Et post: Non deficiet princeps de Iuda, nec dux de femoribus evus, donec ueniat cui reposita sunt, et ipse erit expectatio gentium. Vnde et Dauid: Juda rex menus. 5. Cum natus esset Iesus in Bethleem in diebus Herodis regis. Quid est quod tempore regis nefandi deus discendit ad terras,

27 nascitur auctor naturae] cf. serm. CXL bis, ad lin. 45.

28/31 cf.

(Sene. 32 tulit moriendo mortem] cf. serm. LVII, ad lin. 1o4. 36/38 1 Cor. 15, 47-48. 38/39:1oh.3,9. | 42Matth.2,r. | 45/46 Gen. 49, 8. 46/48 Gen. 49, xo. 48/49 Ps. 59, 9. 50 Matth. 2, 1. 519/152:cfHERZ, Sacrum commercium, pp. 118, 139 et 241.

29 et germinis] et om. franc. W 29/31 uitam zsque generis germinis oz.JO ob bomoeot. 30 reliquit Pz — male Pf malum naturaeom.Pz ^ 54unde P fecit hominem /ransp. Pf — hominem fecit] uoluit hominem W —— et carne] ex c.franc. 35 sensum add. in marg. 2^ manus W —— 39 hinc est quod om. C Pa ergoom. WPf ^ 40germinae V —— 42 Bethleem 1'] bethleem Zic iude

RJ, iude Pf

43

ebraice franc.

domus 1^] panis a44.

codd.

praeterquam. V Pf uocatur] interpretatur R, luda confessio add. CPa domus 2" dominus Pf 1^ ^ 44 prophaetiae V, profetiaeJ,prophetice O 1^ 45/46 supra dorsa] s. dorsum

W O, indorsum]

46 inimicorum] tuorum

add. Pz C Pa 47 femore Pz cui] cum O 1^ manus — 50 bethleemJ ^ic, iude add. W C Pa 51 quid est zsque regis om. W propter bomoeot. infandi descendit V 2? RWJPf

613

972

SERMO

CLVI, 5-7

miscetur diuinitas carni, fit terreno corpori caeleste commercium ? Quid est? Et quando non uerus rex expulsurus tyrannum, uindicaturus patriam, instauraturus orbem, libertatem redditurus ad55

uentat? Herodes, refuga gentis Iudaicae, inuasit regnum, libertatem sustulit, profanauit sancta, confudit ordinem, quicquid disci-

plinae, quicquid cultus aboleuit. Merito ergo genti sanctae, quia humana

defecerant,

diuina succurrunt,

et adest deus ipse, cui

homo non erat qui adesset. Sic iterum Christus ueniet, ut anti6o christus subruatur, liberetur orbis, paradisi patria reddatur, mundi perpetuetur libertas, saeculi seruitus tota tollatur. 6. Ecce magi ab oriente uenerunt. Ab oriente ad orientem ueniunt magi, ut susciperet uenientes ipse qui iusserat ut uenirent. Quando enim deum magus nisi deo iubente perquireret? Quando regem 65 caeli nisi reuelante deo astrologus inuenisset? Quando unum deum sine deo Chaldeus adoraret in terra, qui in caelis diis tantis quantis sideribus seruiebat ? Plus caeleste de magis quam de stella signum est, quod Iudaeae regem, quod legis auctorem magus scit, nescit Iudaeus, Chaldea 70

defert, non defert Iudaea, Hierosolima

auersatur, refugit, Syria sequitur et adorat. 7. Ecce magi ab oriente uenerunt dicentes : Vbi est qui natus est vex Iudaeorum? Vidimus stellam eius. Et quid non eius quod uidetur?

52 fut terreno corpori caeleste commercium ? Anstatt terreno corpori bringen die

besten Zeugen

(V RW) cum terreno corpore, so dass ich fit ... corpori als eine

Emendation des fránkischen Archetypus zu betrachten gezwungen bin. Sicher aber ist hier vom ursprünglichen Text etwas ausgefallen:fi oder ein áhnliches Zeitwort (die von M. HERZ, Sacrum commercium, gesammelten Parallelstellen des

Petrus

lassen nicht gut erraten,

folgende Lesung commercium.

als

móglich

welches

es sein kónnte). Man

vorschlagen:

55/57 cf. serm. CXXVII, linn. 15/17. 2, 1-2.

fif cum

terreno

62 Matth. 2, x.

kann auch

corpore

caeleste

71/72 Matth.

72 et quid non eius ?] serm. CLVII, lin. 20.

52 carnis V 1^ manus R

fit terreno corpori] cum t. corpore VRW

(df.

comment.) 53 Quid est ? Et] notam interrogationis om. W, qui loco et babet quod, PfJO non om. Pz non uerus oz. W tirrannum V, tirannum W 5á restauraturus Pz 55 refugae V gentis] alienae, gentis 444. franc.

inuadit Pz

56 profanabit V, prophanauit Pz 57 cultus] erat praemit. 58 humanae R defecerunt Pz C Pz, deferunt

C Pa, est add. V 2" manus ed. V, deferant R ipsi C Pa ed.

59 anti christus V, antichristum R W Pf] (anti

christum) 60 paradysi CPa — 6lperpetua/O ó5astralogus Pa — 66 Chaldeus (cal- PzPa)] diabolus W ^ caelis] caelo Pf Pz C Pa ed. 68 iudaee V,iudeae R/CPa legiO . G9defert i"] defert] 1^ manus — nonom. VRW defert 2^] deerit W/

70 aduersatur R W 1^ manus Pz

franc. (V RW incisionem faciunt post Syria) 72 non] tamen eZ.

eius] franc., est VRW

siria V WO ed.

refugit] et Praemit.

71 aboriente /O

SERMO CLVI, 7-8

973

Vere, sicut dixit apostolus, cum esset diues, bauper factus est. Cum esset in deitate sua diues, nostra fit pauper in carne, et habere 9

80

coepit stellam unam, totam qui fecit, habet et continet creaturam.

Vidimus stellam eius. Aliquando uidet magus, qui habet stellam, non habetur ab stella; nec ipse agitur in cursu stellae, sed ipse stellae agit cursum, cuius per caelum sic cursum dirigit, sic moderatur incessum, sic uiam temperat, ut magorum seruiat et mittatur ad gressum. Nam ambulante mago stella ambulat, sedente mago stat stella, mago dormiente excubat stella. Sic sentit magus, ut quibus uiandi par conditio est, par sit necessitas seruiendi;

et stellam

1am

non

deum

credit, sed iudicat esse

conseruam, quam cernit taliter suis obsequiis mancipatam. 8. Vbi estqui natus est rex Iudaeorum? Vidimus stellam eius in 85 oriente, et uenimus adorare eum. Dicendo ubi est qui natus est rex Iudaeorum ? non interrogant, sed insultant, quando scientes in-

terrogant nescientes, non ignorant, sed neglegentes arguunt, increpant 90

95

desides, malos produnt, contumaces

uerberant, seruos

domino non occurrisse causantur. Nam quid ab hominibus quaerunt, qui per deum nouerant quod quaerebant ? Vt quid illis ad hoc humanae demonstrationis officium, quibus ad hoc caeli sidera seruiebant ? Quo illis lucerna templi, quibus caeli sidus mirabile perlucebat ? Vbi est qui natus est rex Iudaeorum ? Hoc est dicere: cur rex Iudaeorum in praesepi iacet, et non decumbit in templo? Cur non fulget in purpura, sed squalet in pannis? Cur latet in speleo, et manifestus in sanctuario non habetur? Receperunt iumenta in praesepe, quem in domo sua recipere uos spreuistis.

35 8 (Co Gh Gk 76 Matth. 2, 2. praesepi] cf. Luc. 2, 7.

85/87.94 Matth. 2, 2.

95 in

73 dicit C Pa 73/74 diues usque Cum esset om. W ob bomoeot. 75 cepit V aliique habet et] etom. W — 76 qui] R franc. ed. (illum praemit. ed.), quia V W

77 ab stella] a st. W Pz]J C Pa agit V —— 77/78 ipsastella J — 78 agit stellae transp. CPa 79 uitam J seruiat] et (om. CPa) comitetur (committetur O ) add. franc. (exceptoJ) 80 mittatur] mitatur I, muteturJ, miscetur O 1^, mittetur O 2^, imitetur C Pa ad gressum] ad gressu V R 2^, ad gressus Pz, aggressus Pf ambulat] ambulabat V Pf]Pa 81 sedente] et

add. C Pa mago

stabat franc. (Pz excepto)

fransp. O

D/PzOPz

stella stabat ;razsp. Pf — dormiente

excubant J 1^ manus O, excubabantJ 27 manus, excubabat

stella 2^] stelle /O

82 uiando W 1?

condicio I7

est 072.

JKGJEE, est conditio /razsp. Pf Pz 83 stella V]O esse] et franc. 84 conseruat Pf Pz]O 88 soli JO incidunt inter nescientes et non negligentes W franc.

89

quererent

I

seruum

V

90

causantur]

91 ut] et Pf, aut C

93 quo] quid franc.

accusant

ad hoc om.

94 praelucebat C Pa

96 cur 1^] quur/ cur 2^] quur V] praesepe] praesepi suo Pz

C Paz

C Pa

quaerent

R,

hoc om. Pf Pz]O

95 pr(a)esepe

97 speleo] spelunca franc.

V PzJO 98

974

SERMO CLVI, 8-9

Agnouil, sicut scriptum est, bos possessorem suwm, el aswnus 100 fraesepe domini sui ; iu autem, Israel, tuum dominum non quaesista. 9. Vidimus stellam eius. Apparuit stella non uolens, sed iussa ; non caeli nutu, sed diuinitatis inpulsu; non lege siderum, sed nouitate signorum ;non caeli climate, sed uirtute nascentis; non a 105

mathesi, sed a deo; non astrologi scientia, sed praescientia conditoris ; non arithmetica ratione, sed sanctione diuina; superna

procuratione, non curiositate Chaldea; non arte magica, sed Iudaica prophetia. Sic ubi uidit magus humanas perisse curas, suas defecisse artes, mundanae IIO

sapientiae exinanitos labores,

omnium sudores obriguisse sectarum, totius philosophiae thesauros esse uacuatos, fugisse paganam noctem, opinionum nebulas concidisse,

ipsas daemonum

diluisse umbras,

stellam

non

ut

cometem in confuso crine occultare quod nuntiat, obscurare quod lucet, sic dicit: Fas est, uade, et tenuo radio, signifero lumine, IIS

splendore certo radiare Iudaeam, illicque natum regem praeter mundi legem, praeter carnis ordinem, praeter humanam monstrare naturam. Sic deposito errore sequitur, currit, peruenit, inuenit, gaudet, procidit, adorat, quia non per stellam, non per artem, sed

per deum se inuenisse humana miratur in carne.

99/100 Is. x, 3; cf. serm. CXL bis, lin. 54 s.

curiositate] cf. serm. CLXIV, lin. 105.

22:

106/107

Ambrosii

101 Matth. 2, 2.

106

arte (cf. lin. 117)] cf. serm. CLX, ad lin.

cf. serm. CLVII, lin. 45.

108 suas defecisse artes] cf.

Exp. in Luc, II, 48 (CC XIV, p. 52, lin. 672): suas cessare artes.

116/117 cf. Matth. 2, xx.

100 quaesisti] nouisti C Pz Pz C Pa, climmateJ, dimate O

117 non per artem] cf. lin. xo6.

102 siderum] signorum Pz

103 clymate

103/104 a mathesi] W, amathes R, amate V,a

mathematicis franc. (amathJO )

104 astrologiaeJO, austrologie O 1^ manus

praesentia R 105 aritmetica Pz, arismetica Pf, arismetrica W, arimetica J O, artemetica V, arte metrica R 106 chaldeaeJ 1^ 107 curas] securas 1^

manus ex dittogr.

109 filosofiaeJ,phylosophiae W (phy&) Pz C

110 esse

om. W 111 concidisse] occidisse W Pz diluisse] coz;., diluit set V, diluisset R, delicuisse W, dilituisse J 1^ manus O, delituisse PfPz] 2^ manus C Pa ed. 112 cometem] W Pf, com trem V, comitem RJO, cometam reliqui in confuso] inconfuso R, incircumfuso C Pz, incirconfuso ed., confuso IV 113

sic dicit] /O, sed dici VR (sed dici fas est), si dici W Pf Pz C Pa (si dici fas est)

est] comitem 222. Pz ^ uadej]ualde Pf 1^, uidit W (qui om. seq. et), om. O ed. tenuo] tento

W, tenui PfPz] 2^, tu nouo ed. (qui om. antec. et), te

raduoO | — 114iudaeaVR illi quem

VW, illucque Pz, illic ubi C Pa

monstres

C Paz, monstraret

117 praecedit VR

C Pa

illicque] illi que J27manus (q * vas. 1?) O,

V R W Pz

118 humanam

115 monstrare] eZ., monstra Pf]O, praeter monstra

VR

humanam

carnem R

transp. ]O

SERMO

CEVE

IO

975

10. Ergo, fratres, lectione praesenti non est firmatus error 120 magicus, sed solutus. Sed sufficiant ista hodie, ut per deum quae sunt in sequentibus clare elucescant.

120/121 quae sunt in sequentibus Petrus sermone uti uidetur CLVIII? explicauit (cf. Los sermones, p. 275 s.).

121 e lucescat V :;ta

SERMO CLVII

PE

DE EPIPHANIA SECVNDVS 1. Dominicae festiuitates causas suas suis uocabulis eloquuntur, nam sicut nascendo Christus diem dedit natalem, et resurgen-

do resurrectionis diem dedit, sic lumine signorum diem suae inluminationis effudit. Qui nascendo ante humano corpore se uelauit, postea operando ipse se caelesti reuelauit arcano. Post deus ipse apparuit trino modo, qui homo ante partu patuit singulari. Merito ergo solemnitas praesens epiphaniae uocabulo nuncupatur, in qua inluxit deitas, quae nostra nobis obscurabatur in carne.

Ista est, fratres, ista est festiultas,

quae

concepta

tempore diuerso peperit tria deitatis insignia. Per epiphaniam magi Christum deum muneribus mysticis confitentur, et cultores siderum, noctis incolae, auctorem lucis densis inueniunt in tene15 bris, ut sit hoc auctoris gratia, non sit hoc industria sic quaerentis ; non sit stellae, sed dei sit creatoris donum ; non sit beneficium creaturae, non sit humanae artis, muneris sit diuini.

2. Ecce magi, inquit, ab oriente uenerunt dicentes : Vbi est qui natus est rex Iudaeorum ? Vidimus enim stellam etus, et uenimus

11 ista est, fratres, ista est] cf. serm. XXXV, mysticis] cf. Matth. 2, x1; serm. CLX, ad lin. 27.

adilinso7s

Godd

lin. 75 s. 13 muneribus confitentur] cf. serm. CLX,

17 artis (cf. lin. 45)] cf. serm. CLX, ad lin. 22.

ENPZRUIZ OP Pp nOGPZ

Titulum confeci Sermo (om. O) de eodem secundus (secundus oz. C Paz) codd. 3 festiuitatis Pz 1^ elocuntur Pf — 4 nascendi V/O, nascenti R 6 effudit] ostendit eZ., quia «42. W 7 uelauit]leuauit/ ipse se] ipse sic V, deum se ipse W celesti se transp. C Pa releuauit arcano] V, archcum R plurima pars codd. 8 ante partu] in partu frac. ed. 9 singulari] W, singularis cett. codd. ed. solemnitas] W, sollemnitas V, solennitas Pz,

sollempnitas R Pf]O etc. epifanie W J (ita et in indiculo codicis A), epyphanie R Pz C Pa fere semper — YO qua inluxit]J, quam luxit V (ex falsa znterpretatione puto prototypi), qua illuxit

R W OC Pa

ed., qua luxit Pz

deitas] dies ista franc.

nobis] est edd. Oet del. — 12tria]aJ (del.) O 1"? manus,ad 2^ — epiphaniam] presepis famam WW 13 deum] dominum PzO ed. misticis V W PfJO inconstanter 14 syderum R PfPzOCPa auctores V R auctoris lucem franc. in tenebris] in om. V J, quos propter rbytbmum non amplectendos censui 15 sit hoc industria] industria sit W — sic] sitJ (Pbzc J O nouam sententiam inchoant), om. W

16 sit dei transp. C Pa

17 humanae] creaturae 242. Pz

18 inquit magi /rzzs. R— uenerunt] iherosolimam (ieros- Pa) add. C Pa 19 enim oz. J C Pa eius] in oriente 242. Pz 19/20 et uenimus zsque stellam eius om. R, qui in seq. ita interpungit :Et quid ? Non eius stellam,ezoz. seq. eius

615

SERMO CLVII, 2-4 20

977

adorare eum. Vidimus stellam eius. Et quid non eius ? Stellam eius, non illum stellae. Stellam eius, quae accepit esse, sed non dedit.

Stellam, cuius ortum tenebat auctor, non quae ortum tenebat auctoris. Stellam

eius, uenientem

non a genesi, sed a genitore;

mandato, non fato; nona computatione, sed ab auctore; non quae 25

daret ortum, sed quae sustineret occasum. Stellam non legiferam, sed signiferam ; ferentem non dierum ordinem, sed noctium lumen. Stella ministra uiae, non uitae; comes magorum, non cognata Christi; non dominantis domina, sed ancillula seruulorum.

3. Sed dicit aliquis: quare magi, quare per stellam, si cum 3o stellis, cum origine, nulla causa est, nulla ratio cum natura ? Quare

35

40

magi ?Quare stella? Vt per Christum ipsa materia erroris sic fieret salutis occasio, quemadmodum per Christum mortis causa causa facta est uitae. Hostem proprio mucrone turbare singulare est insigne uirtutis. Apud magos in culpa erat ignorantia, non uoluntas, et erat in crimine non studium, sed error. Quaerere deum et nescire quaerere, necessitas magis est quam reatus. Fuit ergo pium, ut et deus inueniri se quaerentibus daret, et culpam deputaret errori. Denique Paulus iudicio tali de persecutore factus est praedicator, quia per zelum legis inpugnabat legem, et in deum dei amore peccabat. Hinc est quod fides currit ad Paulum, perfidia ad ignorantiam percurrit. 4. Sed adhuc dicit auditor: esto quod stella non nutu proprio, sed dei iussu ostenderet uiam quaerentibus magis, unde tanta

20 et quid non eius ?] serm. CLVI, lin. 72. 21/28 cf. serm. CLVII, 7. 22 ortum] cf. serm. CXLVI, ad lin. 5. SS/ATECONexE CSI impo 42/51 cf. Matth. 2, nx.

20 stellam 1^] om. O

20/21 eius non zsqze stellam om. O propter bomoeot.

21 illum] de illo J, ille PfPz C Pa ed.

stellam eius] stella eius Pf, eius

om. PzOCPa accipit V (ortbogr.) RPf]J esse franc. 22 stella PfO C Pa 23 auctoris] Vidimus 23/24 genitoris mandato W —— 24 fato] J2"manus C (c expuncta), factoJ 1^ manus et cett. codd. 26 ferentem signorum Pf 1', qui transp. lumen noctium 27

om. Pa sed om. R stellam eius 274. C Pa Pa ed., factio J 3"manus om.franc. noctium] stella] illa 222. C Pa cognata] cometa C Pa 28 seruorum /O 29 per stellam] ducuntur 242. VW, uadunt add. C Pa 29/30 cum stellis] cum om. W Pf Pz (aliter interpungit Pf: .. per stellam ? Si stellis cum origine nulla causa est efc. et om. notas interrogationis post natura ef magi 32 quem admodum RJ 35 mucrone proprio transp. Pf — 35 punctum om. ]inter error et quaerere, et cum V O incidit post nescire 7» seq. 36 necessitas] est add. Pz 37 ut et] et oz. W inuenire VRW 38 paulo R 1^ persequutore Paz 39 quia] qui O C Pa per

zelum] per om. R, zelo W franc.

40 cucurrit I

perfidiam O 1" manus

Á1

percurrit] recurrit W/PfJO —— 42 dicitom. W — estoJestimo CPa — quoJ 1* manus 43 iussu] nutu C Pa ostenderit W Pf, ostenderat Pz ^ quaerentibus uiam /ransp. C Pa et interpungunt post uiam

978 45

SERMO CLVII, 4-6

munerum scientia mysticorum ?Vnde donorum sacramenta tanta? Non Chaldea arte, sed de prisca sanctorum traditione maiorum. Erant isti de genere Noe, de filiis Abrahae, qui Christum nasci per deum didicerant, non per artem, eumque hominem, deum, regem, moriturum alto cognouerant sacramento. Hinc est

quod apta patrum fidei munera portauerunt, ut aurum regi, incensum deo, morituro myrram scienter offerrent, talique munere et pietati satis facerent et honori. Sed magis ista sufficiant. 5. Per epiphaniam Christus in nuptiis aquas saporauit in uinum, ut Christum nuptiis interfuisse uirtutis fuerit, non uoluptatis; non fuerit humanitatis, sed potestatis; signi fuerit causa, non 55 uentris; ebrietatis non fuerit apparatus, fuerit deitatis ostensio.

60

Denique ubi aquae mutauit naturam, mox patefecit auctorem, et elementorum creator mutatione reuelatus est creaturae. Felices nuptiae, felices illae, quibus praesens est Christus, quae non luxu, sed uirtutibus consecrantur !Quid ibi non transibit in gratiam, ubi aqua transiuit in uinum? 6. Per epiphaniam Christus Iordanis aluum baptisma nostrum consecraturus intrauit, ut quos nascendo in terra susceperat, hos

renascendo eleuaret in caelum ; in se haberet liberos, quos praeter se uiderat esse captiuos; faceret uitales ipse, quos culpa fecerat 65 esse mortales; perpetuos redderet, quos mors dederat temporales; et quos diabolus exules fecerat terrenorum, hos ipsein caelestibus sibi faceret esse consortes. Hinc est, fratres, quod spiritus sanctus

44/45 cf. serm. CLVI,lin.ro6s.

^ 45arte]cf.supralin.xy.

sermm. CLVIII, lin. 97 s.; CLX, linn. 19 s. et 27 s.

^ 48/51 cf.

57 elementorum] cf. serm. CLX, lin. 7o. 61/62 ... intrauit] cf. ibid., lin. 37 s. 61/70 cf. Matth. 3, 13-17 et parall. 65 renascendo] cf. Los sermones, p. 391, adn. 17. 67 consortes] cf. sermm. XXXI, lin. 64; LXII bis, lin. zs.

44 munerum] muneris Pf, multorum

52/60 cf. Ioh. 2, x-x1.

V R 2^ manus, mutum R 1* manus sup.

r4i,numerorum / X scientia] seruicia 44/45 sacramenta usque sanctorum 0m. franc. 45 caldei W pristica 7 traditio R. 1^ manus franc. (donorum traditio) 46 noe R 49 fidei n marg. W 50 mirram V W] offerent R 51 pietatis V Pz C Pa satisfacerent codd. praeterquam V J magis] de Praemit. franc. 52/55 aquas zigue nuptiis zn marg. O 53 ^R — SSebrietas PfPz C Pa, Christum] -m excorr. J— uirtus R — uoluptasV abrahetatis Jbabens signum X ex 2" manu in marg.

gulae add. CPa

apparatus] appetitus 224. Pz,

^ 56aquam RPf2" manus (?) ^ 57 mutatione creator rrazp.

Ww est reuelatus /ransp. Pf 58 felices] om. Pf 59 transibit R 1^ JO, transiuit ozzzes ali 61 post Christus ob defectum codicis abrumpitur V usque ad serm. CLXIII, In. 98 aluum] 7a codd., sed cf.serm. CLX, lin. 37 nostrum ex

emend.] W

— 62quasR

— inom.WCPa

libros R. 1* manusJ id.

. 63adcaelum W — in se] ut praemit.

66 ipse rep. O et del.

SERMO CLVII, 6-7

70

PS

tunc toto se fudit inlapsu, quod pater de caelestibus clamat: Hc est filius meus dilectus, ut quibus in creandis nobis operatio fuerat una cum filio, una fieret de nostra reparatione dignatio. 7. Sic Christus diuerso tempore, uno eodemque die, magorum munere, mutatione aquae, patris uoce deus trino testimonio nosceretur, fieretque de trina ostensione Christi epiphaniae una et sacrata solemnitas.

68/69 Matth. 3, 17.

68 toto se fudit] totas effudit O — fudit] effudit franc. (Jexcepto) — inlapsu 69 in creandis] increandis O, Js quod pater] quo p. PfPzJO increpandis W.— 70 denostraom. W — 71sicJetpraemit.CPa — 72 aquae] R, atque W franc. trino deus /ransp. Pa — 73 de trina] hac tr. C Pa, doctrina]O aepyphaniae Pa bic 74 solemnitas W, alter alii codd. (cf. supra)

PD

SERMO CLVIII DE EPIPHANIA TERTIVS 1. Saepe quaerimus quare sic mundum suum Christus intrat,ut uentris experiatur angustias, partus patiatur iniuriam, sustineat uincla

IO

I5

pannorum,

cunabula

uberum

toleret inbecilla, lacrimis

nutrimenta disquirat, aetatum gradus necessitatesque persentiat. Et qualiter uenire debuit, qui uoluit expetere gratiam, timorem pellere, quaerere caritatem ? Natura docet omnis quid ualet, quid meretur infantia. Infantia quam barbariem non uincit! Quam non feritatem mitigat! Quam crudelitatem non comprimit ! Quem non compescit furorem! Quam non potestatem deponit! Quem non mollit rigorem! Quam duritiam non resoluit! Quid non amoris expostulat! Quid non affectionis extorquet! Quam non inponit gratiam! Quam non inpetrat caritatem! Hoc ita esse sciunt patres, matres sentiunt, probant omnes, uiscera humana testantur. Sic ergo nasci uoluit, qui amari uoluit, non timeri. Et tamen apud malitiam humanam sic blanda, sic pia, sic cara audite quid proficit infantia. 2. Audiens, inquit, Herodes turbatus est, et omnis Hierosolima

20

cum ipso. Et congregans principes sacerdotum et scribas populi, sciscitabatur ab eis, ubi Christus nasceretur. SY Hierosolima, sirex,

si scribae, si principes sacerdotum ad Christi sic turbantur infantiam, quid isti facerent, Christus perfectum mox in hominem si

4 angustias] cf. serm. L, ad lin. 36. bis, lin. 28 s.

6 aetatum gradus] cf. serm. CXXX

16 ... non timeri] serm. LXVII, lin. 25; cf. II, ad lin. 8x s.

19/21 Matth. 2, 3-4.

Codd.: R W, PfPzJOCPa

Titulum composui Sermo (om. O C Pa) de eodem tertius (tertius oz. C Pa) codd. 3 querimur R WJO Paz, queritur Pz suum oz. R intraret / O intrat Christus /razsp. CPa — 5uinclaR — tolleret PfPz] (tolle ret) O Pa imbecillia Pf] O, imbecilia Pz

6 necessitates R C,fortasse iure per asyndeton

praesentiat R, pr(a)esentit W (sed. cf. serm. XXVI, ad lin. 8) noluit Pz

RW

7 ueniret I]

expetere] R W, expectare Pf Pz] O, apportare C Pa

9 miretur /O

feritatem non /razsp. Pz

infantia 27] infantiam R 11 potestatem non £ransp. Pz

14 gratiam] Quam non impetrat gratiam add. W

barbaries R

80mnes

9/10

13 quam]quia O 7^

Quam non inpetrat

caritatem o. Pz ita] om. W, se add. C Pa esse ita /razsp. O 18 profecit PfCPa 19 Herodes] rex 222. C Pa Hierosolima scripsi zuxta V sermone CLVI et R inferius, iherosolima J O C, iero- cett. codd., sed inconstantia 20 ipso] illo Pz C Pa congregatis Pz 20/22 et scribas ugue sacerdotum om. O propter bomoeot. 22 sic om. C Pa 23 perfecto ... homine W

6:7

SERMO CLVIII, 2-4

981

uenisset, si fultus diuitiis, multitudine, si cum suspectis, si cum 25

extraneis, qui nil dant tempori, nil aetati, nil pauperi, nil parenti ? Sed ut audiunt natum, parant nascenti mortem, innocenti dolos, scelus pio, nudo gladios, soli milites, uagienti necem, poenam

30

35

parcenti. Et ut uis misceatur sanguini, crudelitas acerba bella cunabulis indicit, ubera telis urguet, clipeos inlidit gremiis, quatenus humanam diuinamque sobolem ante sepulchrum faciat intrare quam mundum. 3. Esto quod Herodes rex amore regni, successoris timore coactus sit talia moliri: quare Hierosolima, quare principes, quare scribae? Quare? Quia nasci non uult profanus deum, seruus dominum, iudicem reus, rebellis principem, perfidus cognitorem. Hierosolima uaria se contaminatione perfuderat, sacerdotes profanauerant sancta, et peccata uendentes in quaestum ueniam pietatemque conuerterant. Scribae doctrinam caelestem, scientiam salutarem, uitale magisterium, in saeuum sensum, in perfidi-

40 ae lapsum,

in letale uaniloquium commutarant. Hinc est quod Christum nolunt nasci, uiuere timent, quia nouerant se mox ignominiae dandos, trahendos obprobriis, eiciendos templo, priuandos sacerdotio, oblationum

45

munere

uacuandos. Semel enim

cupiditate flammati, capti pompa, uitiis sauciati, uanitate ebrii, madefacti luxu, quia de correctione nil cogitare poterant, de uenia nil sperabant. 4. Bonus uilicus, quando copiosum fructum continuo labore

28/29 cf. serm. CLII,lin.

4s.

— 29/30 cf.ibid.,linn.x6s.et 65/68.

— 42

eiciendos templo] cf. Matth. 2r, 12 et parall.

24 diuitiis multitudine] JOCPa,

diuitiarum

R W Pf (per asyndeton, ut uidetur), et imtericiunt

multitudine

Pz

26 sed ut] Christum

a44.

Pf C Pa

natum] R W, tantum omnes ali nascentis W Pf 1^J 1" manus 27 soli milites oz.J uagienti necem om. O 27/28 parenti penam zransp. R 28 parenti RW]O —— uis]eius CPa —— acerbia Pf — 29inducit W —— urguet] R7 1^ manus, urget reliqui

clypeos C, clipeus /O

inliditur / O

gremiis]

germini / O C Pa quatenus] RJ, quatinus cert. codd. 30 sobulemJ 1^ (?) sepulcrum. PzO 33 sit alia / 1" manus ierosolimam Paz 34 prophanus Pz (-ph- semper) non uult profanus nasci /ramsp. Pf 35 principem] uindicem WW cognitorem] genitorem W 36 se sup. lin. O profanauerunt O 1^

37 ueniam] R W, uitam Pz, uiam cett.

38 pietatem

que /C, pietatem quem / 1^ (?) O — JO incisionem faciunt post scribae 39 inperfidie J O 40 laetale/ uani loquium/ commutarunt I, commutauerunt R 41 nolunt nasci] noli, uitam Pz nouerant] non praemtt. ] O, cognouerant Pz se] Sed JO nouam sententiam incboando 42 ignominia edandos W ^ tradendosPz etiendosP/ ^ templo]praepositionem e praemii. Pa 44 inflammati Pf Pz C Pa haebrii (2)J 1" manus 45 correptione PfPzO cogitare] de cogitacione W 47 uilicus] R, uillicus omnes air laborare R

982

50

55

SERMO CLVIII, 4-7

conquirit, uenire dominum suum ad lucrum suum cupit, suum concupiscit ad gaudium. Diligens operarius, quando opus suscepti laboris inpleuerit, ut mercedem percipiat, patrem familias desiderat aduenire. Deuotus miles post conflictum, post uictoriam, praesentiam regis optat, ut praemii sudores et uulnera remuneratione compenset. Sic ad palmam suam cupit uenire Christum, qui bella mundi indefessa uirtute prosternit. Sic Christum uenire nolunt, qui superati inlecebris saeculi de poena trepidant, de uenia nil praesumunt. 5. Fratres, faciamus bona, declinemus a malis ;fugiamus uitia,

uirtutes sequamur; dissimulemus praesentia, futura cogitemus. Nostrum petamus ad regnum, nostram ueniamus ad palmam; 60 optemus ad gloriam, expetamus uotis omnibus ad coronam. Sed ad illa sermo, quae sunt in sequentibus, iam recurrat. 6. Herodes, inquit, conuocatis magis, diligenter didicit ab eis lempus stellae quae apparuit eis. Et mittens in Bethleem dixit : Ite, interrogate, el cum tnueneritis, renuntiate mihi, ut et ego ueniens 65 adorem eum. Occulte uocat magos, quia palam nil audet simulata mens, conscientia dolosa. Occulte uocat magos, quia fur amat noctem, latro in occulto tendit insidias. Diligenter inquirit tempus stellae, sed cum timet regnum, signum caeli non timet, temporis non pertimescit auctorem. Quid turbaris, Herodes ? Quid es tanto 70 successore sollicitus? Cui sidera militant, terreno imperio non tenetur. 51/53 cf. serm. LXVIII, 62/65 Matth. 2, 7-8.

linn. 71/76.

48 lucrum] R W, agrum franc.

iam Pz

aEnmalislict Ps

cupit] et 274. C Pa

50 patremfamilias izuzgunt W PfPzO PÉPzCPa sudoris et uulnerum /O 55 superati] W, superatum

illecebris franc.

5a

49 operarios R 1?

(?) C 52 obtat/ remunerationem (?) O R, superantur frac.

de poena trepidant oz. Pz

627»

praemiis 53 suam] inlecebris] ab

trepidat RPf.

55/56 de

uenia nil praesumunt om. Pz usque praesumunt zerba numero

56 praesumit R Pf (fortasse a sic Christum singulari legenda sunt: non uult .. supera-

tus ... trepidat ... praesumit)

57 fratres faciamus bona aet O post a malis

faciamus bona fratres transp.J a malis] mala W7 59 nostrum] Christum dominum praemit. W ad regnum] R W Pf, ad om. ceteri 60 ad gloriam] R PfTO, ad om. reliqui expetamus] W, expectemus ozznes ali 61 sermo

ponit Pf post sequentibus ite] et 242. ]O

— 63eisom. CPa

— mittens]illos eZ. franc. (eos Pz)

64 interrogate] diligenter de puero 244. Pz

inueneritis]

ueneritis J 1^ manus nunciate I7, nuntiate PzO ut et] et oz. O adhorem O 2 eum] meumJ 17^ manus audet nil zrazsp. Pz J O C Pa 2"

regem IW 1^

temporum Pz

69 herodisJ 1^ manus

es om.J

65 68

69/70

tanto successore] R, tantum de successore a/7 omnes 70 seccessore R 1? sollicitus? Cui] zm znterpungendo PfC JequuIui sum, cett. codd. incisionem solummodo faciunt inter sollicitus et cui, 4c ]JO notam interrogationis ponunt post tenetur 7g seq. cui sidera] consideraJ 1^ manus O sydera PfPzCPa militant terreno om. Pz

618

SERMO CLVIII, 7-10

983

7. Ite et interrogate, et cum inueneritis, renuntiate mihi. Herodes, erras! Magus adorare iussus est, non deferre; testari uenit ille, non prodere; uidere illi datum est, tibi non datum est inuenire. //e ef [25

8o

interrogate. Quasi magos semel interrogare non sufficit ! Interrogantibus pie datum est sine pietate responsum. Salutis nuntius male audientibus conuersus est in ruinam. Contumax seruus audit natum dominum, sed domino nascenti parat laqueos, non honorem; mortem praeparat, ut careat seruitute. Sed quia nec finiri deus, nec perire salus, nec uita poterat interire, permanet in honore dominus, seruus remansit in crimine. Sed ad poenam trahitur, qui ad obsequium uenire contempsit ; rapitur ad senten-

tiam, qui ad gratiam noluit peruenire. 8. Ite, interrogate, et cum inueneritis, venuntiate mihi. Conue85 nienter dixit renunttate mihi, quia semper diabolo renuntiat, qui peruenire festinat ad Christum. Christianus futurus a sacerdote cum audit: Renuntias diabolo?, respondet: Renuntio. Proprie ergo Herodes a magis sibi renuntiari debere dicit, qui se diaboli sciebat tenere locum, Sathanae nouerat inplere personam. 90 9. Vt ego ueniens adorem eum. Vult mentiri, sed non potest. Veniet, ut ad tormenta curuetur, ad supplicia iaceat, sternatur ad poenam, qui adorare finxerat, ut saeuiret. Sed magi, ubi Iudaicae perfidiae nubila transierunt, et in christianae fidei serenum reuident quam uiderant stellam, ipsa praeuia, ipsa duce, ad ortus 95 dominici locum sacratissimum peruenerunt. 10. Et apertis thesauris suis obtulerunt ei munera : aurum, thus et

72 Matth. 2, 8.

74/75 Matth. 2, 8.

84 Matth. 2, 8.

90 Matth. 2, 8.

92/93 Iudaicae perfidiae] cf. E. PETERSON, Perfidia judaica, apud Epbemerides Liturgicas so (1936) 306, adn. 44. 93/95 cf. Matth.2,9-11..— 94 praeuia] cf. Sedulii hymnum II, 34 (ed. G. M. DnEVES, Analecta bymnica medii aeui, c. L, Lipsiae, MCMVII, p. 58). ortus] cf. serm. CLVII, ad lin. 22. 96/97 Matth. 2, rr.

73 iussus] missus Pf Pz

deferre] auferre Pz 74 datum non transp. W 75 semel interrogasse Pz C Pa 76 pie] . datumrep.R — sine pietate] pietatis IW, sine om. Pz

responsum] salutis ad. Pz

78 dominum] deum W

79 seruitutem R 81 honorem W C Pa 82qui]|quia WF 83 gratiam] gloriam Pa uoluit/ ^ 84 ite] et aZZ. W Pf Pz]O 85 semper rep. C et del. renuntiare Pa 87 audiat O 1^ manus renuntias] renuntiatis (?)J 1* manus respondit / 1^ manus O proprie / 88 renuntiari debere] renuntiare O dixit Pz C Pa 90 ego] et Praemit. W (sup. lin.) PfJ CPa adorem ex emend. J (adorare 1^ manus?) mentiri] W Pf (n marg.) Pz, meritis ce£erz 91 ueniat IW R finxerat] se praemit. Pz

iaciatur franc. 92 qui] quia W O adoraret seuiret PfJ O 2^,suiret O 1^, seruiret re//qui 93

christiana Pf.

fide PfPz

reuident] VW, re uident R, se uident JO, rediit Pf

(rediit serenum

/razsp.)

uiderant] prius praemit.

Pz 2^ manus,

C Pa

trediit uident Pz 17", om.

stellam] uiderunt 2442. C Pa

95 sacratissimum locum zrazsp. Pz

C Pa

94

adortus RJ

619

SERMO CLVIII, 1o

984

myrram. Aurum regi, thus deo, morituro myrram dominica deuotione offerunt, scientiae thesauros maximos in posterum credituris. Sic ad sua per innocentiae uiam redeunt, qui iter Herodianae 1» fraudis calcauerunt in ruinam.

97 morituro] cf. sermm. CLVII, lin. so; CLX, linn. 20 et 28.

serm. CLVII, lin. 48/51.

97 mirram dominicae

sicque W C Pa iter] tunc O

97/98 cf.

99/100 cf. Matth. 2, z2.

W Pf semper deuotioni franc.

aurum

regi zigze myrram oz. Pz Pa

98 scientiae] scientiam et franc.

suam R Pf Pz, regionem ad4. Pz 100 in ruinam] iniuriam

W/

tusJ 99 sic]

innocentiae] sue aZ4. O

CLIX spurius

MONITVM Valde a Chrysologi contionatoris indole abest sermo CLIX, et multa quae in eo circa Epiphaniam

ignotus declamator expromit, parum concordant cum

a

Rauennate dictis in eius de eiusdem solemnitate sermonibus. Sermo CLIX cuiusdam sancti Augustini imitatoris opus est (uide apparatum fontium et Lo; sermones, pp. 216-222). Non semel concordat contio cum sermone Caillau I, 19 (A. CAILLAU, Sancti Augustini ... opera, t. XXIII, Parisiis MDCCCXXXVI, pp. 130-

133), de quo GERMANUS MORIN, Sancti Augustini sermones post Maurinos reperti, p. 727, Scribebat: "Auctor certe antiquus, saeculi V ut uidetur, et licet ignotus,

tamen minime ineruditus ;dicendi genus ad eloquentiam Petri Chrysologi mihi uidetur accedere". Sed suspicor Germanum Morin a similitudinibus cum sermone CLIX seductum fuisse; de genuinitate enim huius sermonis ante me

nemo

dubitauit (uide nunc F. SCORZA BARCELLONA, La celebrazione dei Santi

Innocenti nell'omiletica latina dei secoli IV- VI, apud Studi Medievali, 3* ser., XV,

ii, MCMLXXIV, p. 739 s.). : Sermonem CLIX nusquam alibi nisi in Collectione Feliciana traditum inueni.

Ir

SERMO CLIX DE EPIPHANIA l. Ante

IO

15

hos dies, id est, die octauo

kalendarum

huius, quo

crescere dies coepit, quia dies uerus inluxit, in carne natum dominum Christum Iesum in euangelio scriptum facile recolunt, qui legerunt, uel qui aurem legentibus praebuerunt. Israelitici pastores super greges suos uigilantes angelis nuntiantibus cognouerunt; hodie in eadem carne manifestum gentiles magi curiosa sectantes signis indicantibus inuenerunt. Illis ortum dominicae natiuitatis adnuntians locuta est uox spiritualium ministrorum; istis stella tamquam lingua caelorum. Dicunt illi, ad quos saepius prophetae missi fuerant: Eamus, et uideamus hoc uerbum, quod factum est ad nos; dicunt isti, quibus nullus umquam locutus fuerat prophetarum, et sciscitantes interrogabant: Vbi est qui natus est rex Iudaeorum? Vidimus stellam eius in oriente, et uenimus adorare eum. 2. Accedunt ergo illi de proximo, hii ueniunt de longinquo, utique tamen ad unum eundemque fidei locum pia deuotione

3 ante hos dies] cf. Augustini sermones 203 (PL 38, 1035), 204 (1037 s.), dubium 375 (PL 39, 1668) et spurium Caillau I x9 (ed. A. B. CariiAU & M. N. S. GuILLON, Collectio selecta sanctorum Ecclesiae Patrum, t. CX XX, Parisiis,

MDCCCXXXVI, p.130). 5cf.Luc.2,7. 5/6cf.Luc.2,8-20. 11 stella ...lingua caelorum] cf. Augustini sermm. 201 (PL 38, 1031), 203 (1035) et dubium 375 (PL 29, 1668). I5) Mae. pi soy 14 sciscitantes] cf. pseudoAugustini serm. Caillau I 19 (ed. cit., p. 132). 14/16 Matth. 2, 2. Tyde longinquo] cf. Augustini serm. 203 (PL 38,1035). 18/28 cf. Augustini serm. 204 (PL 38, 1037 s.) ; alia testimonia parall. apud ScoRzA BARCELLONA, p. 739, adn. 64.

Codd.: RW, PfPzJ OCPa Titulus ex me, Sermo (om. WO CPa) de eodem quartus (quartus om. C Pa) 3 huius] mensis praemit. PzO quos R 4 dies crescere transp. R

uerus dies transp.

O — 5 iesum christum zransp. W Pf Pz

colunt R WO C Pa

facile] felices R

6 israhelitici Pz, israelici Pz, hunc praemit. C Pa

8

hodie] hunc praemit. C Pa magis R curiose franc. 9 dicantibus W 10 spiritalium WO C Pa lllinguae RPfJO —— post dicunt znterpungit R 11/12 prophete sepius /razsp. Pz 12/13 et uideamus zgze dicunt isti] transposttionem in archetypo accidisse susbicans, textum ex coniectura emendaui ; ita enim

in codd. legitur: et uideamus (hoc uerbum add. Pz ed.) quod factum est (ad nos add. ed.) hoc (om. JO) uerbum ad nos (hoc uerbum ad nos om. ed.) (bic

interpungunt W Pf ] O ed.) dicunt (bic interpungit R) isti SED

14 et sciscitantes] sed

17 hii] hi JO, isti C Pz, qui transp. ueniunt isti

tranib. Pf ^ pia] quia J O, aequa C, equa Pa

18 locum fidei

SERMO CLIX, 2-4 20

25

230

987

conueniunt, ibique regem Christum adpositum ante duo illa prophetica iumenta, duorum uidelicet populorum typum figuramque gestantia intuentur, admirantur, agnoscunt. Agnouit emim bos possessorem suum, et asinus praesepe domini sui. Agnouit enim bos Iudaeus iugo legis excusso, agnouit et asinus paganus stultitiae feritate deposita ; ille deserens superfluum obseruationis laborem, hic relinquens uagum superstitionis errorem. Vterque agnouit, quia uterque ad unum praesepe domini epulaturus accessit: epulaturus non faenum mortis, sed cibum salutis. 3. Edite, edite, pia animalia, aeternae uitae cibaria, et perpetuae retributionis escam auidis quantum potestis faucibus occupate, non diuidentes in frusta, sed integrum solidumque sumentes. Non potest enim edi Christus et diuidi: integer a credentibus sumitur,

integer in ore cordis recipitur. Verbum enim caro factum est, et habitauit in nobis. Habitauit ex quo uterum uirginis dignanter impleuit. : 4. Obtulerunt illi, ut scriptum est, aurum, thus et myrram. Nos 35 fidei thus longinquae regionis, nos proximae confessionis myrram boni odoris, nos suaueolentia caritatis. Tria namque ista offerimus, quando Christum et regem et deum et hominem confitemur,

sed si in spiritu et ueritate adoramus Christum, si ei munera fidei et 40 confessionis obtulimus, et nos sicut illi magi, qui sunt fidei nostrae duces credulitatisque principes, commoniti in somnis, id est, in hac uita, quae somno est similis, inluso Herode rege, id est, diabolo, huius mundi principe, fer aliam uiam, id est, per alteram uitam,

221/2221 6:360

27 faenum] cf. serm. CXL ter, lin. 5x.

28 cibaria]loca

parallela Augustini aliorumque in Los sermones, p. 219 s., consignaui.

32/33

Ioh. z, 14. 35/34 uterum ... impleuit] cf. Augustini serm. 195 (PL 38, 1o18). 35 Matth. 2, rr. 39 Ioh. 4, 23-24. 42 uita quae somno est similis] uita ista somnium est: Augustinus, serm. Frangipane III, x (ed. G. MonIN, S. Augustini sermones post Maurinos reperti, p. 202, lin. 23). Alia loca Augustini apud

A. FARINELLI, La vita à un sogno (Taurini, MCMXVI) pp. 50-52. Similia Iohannes Chrysostomus, homilia VII in Lazarum, 2 (PG 48, 1048), dum Petrus Rauennas

contraria exprimere uidetur initio sermonis XXIV (CC XXIV, p.139).

— 43

Matth. 2, x2.

19adpositum/O prophetica illa ;raz;p. W P/JO — 21enimom.O — 24 deferens J O 25uanum Pa X 28uiteeterne/ransp.Pz ^ 29 quantus Pa 1* manus 30 integrum solidumque] R, integram solidamque omnes al 31 enim z» marg. W enim potest /raz5p. C Pa 35illiom. W —— tus] non semper mirram W semper 35/537 nos fidei usque caritatis om. Pz 36fhde] 37 suaue olentia Pf] O, suaue olenciam W — tria namque ista] Et nos tria haec Pz ' 39siin]sic in franc. adoremus /O — 40 confessionis] et caritatis ad4. C Pa

add. Pz

obtulerimus Pz, offerimus

O C Pa

41 crudelitatisque/ 1^ manus

et nos] si zztexzt Pz

illi] beati

42 inluso]/, in luso O, ill- ceterz

988

SERMO CLIX, 4

ad illam nostram patriam reuertamur, de qua per Adam eiecti 45 infeliciter sumus, per Christum uero misericorditer nunc reducti.

44 patriam] cf. Augustini serm. dub. 375 (PL 39, 1669).

Genoa

Adam] cf

SERMO CLX DE EPIPHANIA

IO

Tr

QVARTVS

1. Quamuis in ipso incarnationis dominicae sacramento adfuerint clara semper diuinitatis insignia, deum tamen uenisse in humanum corpus multis modis aperit et reuelat hodierna solemnitas, ne perdat per ignorantiam semper obscuritate inuoluta mortalitas, quod tantam tenere meruit et possidere per gratiam. Nam qui nobis nasci uoluit, a nobis noluit ignorari; et ideo sic aperit, ne magnum pietatis sacramentum magna fieret erroris occasio. 2. Hodie magus quem fulgentem quaerebat in stellis, in cunis reperit uagientem. Hodie magus clarum miratur in pannis, quem diu in astris patiebatur obscurum. Hodie magus quid ubi uideat, 12 quid ubi uideat. Hier, wo

man

vermuten

würde,

dass etwas vom

ur-

sprünglichen Text ausgefallen sei, fállt die Einstimmigkeit der Zeugen auf, auch derjenigen der franc. und franc. deriu.-Uberlieferung, die im Apparat nicht angegeben werden. Der Text bei / O muss ich als einen Emendationsversuch verstehen. Falls 7oZze magus, das unmittelbar vorausgeht, nicht eine unberechtigte Wiederholung in diesen anaphorischen Satzbildungen ist, so dass man den Passus eigentlich folgendermassen lesen sollte: ... quem diu in astris patiebatur obscurum. Quod ubi uideat ..., so konnte vielleicht zwischen bodie magus und quid ubi etwas von der Originalfassung fehlen. Aber ich will mich vorsichtshalber auf seiten der Handschriften WR u. a. halten.

3 incarnationis dominicae sacramento] cf. serm. LXI, lin. 52. Matth. 2, 1-12.

10/36 cf.

10.37.39.41.42.49.56.58.68 hodie] cf. G. PINELL, L' "bod e"

festivo negli antifonari latini, apud Rivista liturgica 6x (x974) 579-592, spec. 588 s. 11 uagientem] cf. serm. CXL bis, lin. 47; Hieronymi homil. de natiuitate domini (CC LXXXVIII, p. 528) et epist. LXXXII (CSEL LV, p. xo8). in pannis] cf. serm. CXL ter, lin. 49; cum aliis Patrum testimoniis comparaui in lacebat in praesepio et fulgebat in caelo. Un estudio sobre fuentes patrísticas de textos litárgicos, apud Studia Anselmiana 68 (Romae, MCMLXXIX) pp. 267-275.

Codd.: R W, PfPz (usque ad lin. ro ob codicem truncum) /O C Pa

Inscriptionem ipse composui

— Sermo (om. O C Pa) de eodem quintus (quintus

om. C Pa, quartus scripsi, quia sermo CLIX spurius ejt) codd. natiuitatis IO qui 1* transp. dominice sacramento natiuitatis

lin. W

ROC,

affuerunt O

5 multimodis O 1?

solemnitas] W, sollempnitas

solempnitas Pf, sollemnitas / Pa, festiuitas Pz

ignorancie W tibus C Pa

3 incarnationis] dominice ;z.

6 per ignoranciam]

obscuritate] Pf Pz, obscuritatis RJ O, obscuritas W, obscurita8 aperit] apparuit Pz, se praemit. W C Pa 9 erroris occasio)

occasio contradictionis I

10 in cu-] bucusque Pz propter folia deperdita

11

reperit] R W, repp- cett. codd. 11/12 hodie magus clarum ziqze obscurum oz. franc. 12 hodie sque uideat] querebat in stellis qui ubique uidet /O (cf. comment.) qui Pf 2

990

SERMO

CLX, 2

profundo stupore peruoluit: in terra caelum, in caelo terram ; in

15

deo hominem, in homine deum ; et uniuerso saeculo non capacem concludi corpore perpusillo. Vnde magus, quia scrutari non ualet, capere non potest, mox adorat. Videt enim non sic lucere in caclo

stellas, lunam, solem, qualiter, inluxisse carnem contemplatur in

terris. Videt in uno eodemque corpore diuinitatis et humanitatis conuenisse 20

commercium.

Hic

dum

credit

deum,

sentit

regem,

intellegit humani generis amore moriturum, pauida cogitatione pertractat, quemadmodum possit mori deus, qualiter possit uitae restitutor occidi, ac sic magus cessat arte quaerere, quod arte non potest inuenire. Et quia se in caelo diu cum astris errantibus uidet errasse, gaudet in terra sead deum ducatu unici sideris peruenisse,

25

et deprehendit magus cuncta quae uidentur in caelo humanis clara oculis profundis esse obscurata mysteriis, iamque uidens credere se, et non discutere, mysticis muneribus confitetur: thure deum, auro regem, myrra esse moriturum. Thure deum, auro regem, ut et

diuiti placaret obsequio, quem curioso et inportuno cassauerat et offenderat instituto, atque inpleret illud, quod multi de spadone et de Aethiopia suspicantur: Aethiopia Praeueniet manus eius. Vidit Christum magus, Iudaeum praeuenit manibus suis, quia quando Christum Iudaeus Herodi scelere prodebat, tunc magus deum 14 uniuerso saeculo non capacem. Hier ist capax im passiven Sinn aufzufassen, wie bei Sermo VI, Z. 71, wo nostri in nostris zu verbessern ist.

15 scrutari] cf. serm. CLVI, lin. zx.

18/19 in uno eodemque corpore

usque commercium] cf. sermm. CXLII, lin. 10; CLVI, lin. sx s.; HERZ, Sacrum commercium, pp. xx2 S., 2x et 139. 20 moriturum] cf. sermm. CLVII, lin. 50; CL VIII, lin. 97. 22 arte] cf. sermm. CLVI, linn. 1o6 et 1:7 ;CLVII, linn. 7 et

45. 27 non discutere] cf. serm. CXLI, ad linn. 18 et 2o. mysticis muneribus confitentur] cf. serm. CLVII, lin. 13; Epist. ad Eutychen, lin. 13 s. (Los sermones, p. 90) ;serm. CXVII, ad lin. 42. 27/28 cf. sermm. CLVII, linn. 48/51; CLVIII, lin. 97. 30 spadone] cf. Act. 8, 27-39. SIMPsuo7 22:

13

profundos J 1^

peruoluit]

uoluit

W/

in terram

O, interram J

caelum] uidet praemit. CPa — terram caelo zransp. C 14 deo] domino /O capace R, capaci JO (cf. comment.) 15 per pusillo /O, per pusillum W Vnde] VidetJO lucere] lucem W

16 enim non ex emend. O non sic] ut sic W, nunc /O in celo lucere transp. Pf 20 pauida] et praemit.

R Pf]O (quo RJ O nouae sententiae initium dant), ex praemit. W

possit om. J O ob bomoeot.

21 mori z;gze

possit 2] om. W — 24 syderis codd. praeterquam W

25 clara] cara /O, clausa W. 261am que IW uidens] C Pa, uidet codd. ed., fortasse recte 27 tureJ semper 28 auro regem om. W Thure deum auro regem (2^)] om. Pf, del. R 29 diuite W Pf, diuitem JO placeret R in oportuno O 30 implet /O 31 de Aethiopia] de om. O eius] deo 44. ($27 uidit ]serzpsi e conzectura de ortbogr. archetyporum cogitans, uidet codd. 32 pr(a)eueniet

W J|1* manus O, praeueniens C Pz

621

SERMO CLX, 2-5 35

99I

Christum muneribus fatebatur. Hinc est quod gentilis, qui erat nouissimus, factus est primus, quia tunc ex magorum fide est gentium credulitas dedicata, et Iudaeorum est notata crudelitas. 3. Hodie Christus Iordanis alueum mundi peccatum lauaturus intrauit. Ad hoc eum uenisse Iohannes ipse testatur: Ecce agnus

dei, ecce qui tollit beccatum mundi. Hodie seruus dominum, homo 40 deum, Iohannes Christum tenet. Tenet accepturus ueniam, non

daturus. Hodie, sicut ait propheta, uox domini super aquas. Quae uox ? Hic est filius meus dilectus, in quo mihi complacui. Hodie uox dei super aquas, quia pater deus, ut probaret generis fidem, ipse sibi sui testis, ipse adsertor adsistit: H?c est filius meus dilectus, 5

quia alterum, qui testimonium diceret, non habebat. Archanum patris arbitrium non habet ;testem generatio nescit diuina. Diuinitas Christi externam non recipit notionem, ipso filio dicente: Nemo nowit filium nisi pater, neque patrem quis nouit nisi filtus. 4. Hodie spiritus sanctus supernatat aquas specie columbae, ut sicut illa columba Noe nuntiarat diluuium discessisse mundi, ita

55

ista indice nosceretur perpetuum mundi cessasse naufragium. Neque sicut illa ueteris oliuae surculum portaret, sed totum in caput parentis noui chrismatis pinguedinem fundit, ut inpleat illud, quod propheta dixit: Deus, deus tuus, unxit te oleo laetitiae prae consortibus tuis. 5. Hodie dominus super aquas. Bene super aquas, et non subtus aquas, quia Christus baptismati suo non seruit, sed inperat

35 ... primus] cf. Matth. xo, 30; 20, 16 et parall.

et parall.

37/67 cf. Matth. 3, 13-17

37/38 ... intrauit] cf. serm. CLVII, lin. 6x s.

40 Iohannes

... tenet] cf. sermm.

41.42/43 Ps. 28, 3.

38/59 Ioh. z, 29.

XLIII, ad lin. 5o s.; CLXXIX,

42.44 Matth. 3, 17.

48 cf. Matth. 11,27.

lin. 16.

— 49

cf. Matth. 3, 16. 50/52 cf. Gen. 8, x1; Ambrosii De mysteriis, IV, 24 (ed. O. FALLER, CSEL LXXIII, p. 99). 53 chrismatis] cf. sermm. XXXV, lin. 54;

LVII, ad linn. 7/81.

54/55 Ps. 44, 8.

38 iohannes uenisse peccata O 40 tenet JOCPa 44sui]fuit qui W 1^ (?) dicere scripsi e coni., requirit

RW Pf]O, (9L 35^

/razsp. OO — ipseom.Pf ^ ecce]inquitzgZ. CPa 39 2^] teneat Pf] 41 sicut] sicJO 43 dei] domini O — ipse]sibiadgZ. CPa dilectusom. W ^ 45 quia] R 46 arbitrum] W, arbitrium 2/7 omnes habet]

C Pa, habebat

generantis praemit.

diuina om.

56 Ps. 28, 3.

CPa

omnes alii

generatio]

(non habebat

testem

W' (testem generationis nescit diuinitas)

47 Christi om.

W Pf]O

C Pz, generantis

generantis JO) diuinitas] diuinas

externam] R 2" W, hesternamJ/, aeternam

reliqui, recipit add. C et del. respicit / O 49 specie] in Praemit. Pf C Pa . 50 discessisse] deesse W, disscesse Pf (qui 1" transp. mundi dissc.) mundi] a mundo C Pa 51 indice] duce W — 52 neque] ista 444. C Pa illa]oliua/1^ ^ portat CPa — 53crismatis WPfOCPa — fuditPf — 54 dixit] R, praedixit ores alii, nescio 51 recte

57 baptismatis sui franc.

56 bene] dixit 422.J (benedixit) O

992

SERMO

CEN

SE

sacramentis. Hodie deus maiestatis intonuit. Et si pater de caelo intonat, si filius Iordanis infestat fluenta, si spiritus sanctus 6o corporaliter adparet de supernis, quid est quod Iordanis, qui fugit ad praesentiam legalis arcae, ad totius trinitatis praesentiam non refugit? Quid est? Quia qui pietati obsequitur, incipit non esse timori. Hic trinitas exercet gratiam totam, totam saeculi loquitur caritatem ;ibi elementa corripit, ut seruulos instituat ad timorem. Inter haec tamen talia et tanta intrepidus stat Iohannes, quia 65 timere non potest, qui totus ad dei amorem natus angelico testimonio comprobatur. 6. Hodie Christus initium dat signorum caelestium, dum con-

uertit aquas in uinum, ut quem pater uoce filium iam probaret, 7o ipse se deum uirtutibus adprobaret, quia auctor est elementorum, qui elementa conmutat ; et naturam fecit ipse, qui contra naturam facere non laborat. Aquas transfert in uinum, ut diuinitatis uigore naturae nostrae proficiat hebetudo. Nam qui panes quinque fragmento profluo et furtiuo incremento ad quinque milia homi75 num tetendit et dilatauit saginam, potuit augmentis subcrescentibus ad nuptiarum festa uini ampliare et perpetuare mensuram. Sed aqua in sanguinis erat conuertenda mysterium, ut mera pocula de uase corporis sui Christus bibentibus propinaret, ut inpleret illud prophetae: £t calix tuus tnebrians quam praeclarus 80

est ! 7. Tribus autem modis hodie Christi deitas est probata: mago-

rum munere, patris testimonio, aquae mutatione in uinum, quia

58 Ps. 28, 5. 60/61 cf. Ps. 113, 3.5; Iosue 3, 15-17. 64 elementa] cf. serm. VI, lin. 65. 65 cf. Matth. 3, x4. 66/67 cf. Luc. 1, 13:175. 68/69 cf. Ioh. 2, x-r. 70 elementorum] cf. serm. CLVII, lin. 57. 73 hebetudo] cf. serm. CXLVIII bis, ad lin. 3x. 73/75 cf. Matth. 14, 15-21 et parall. 77/78 mera pocula] cf. serm. CXXXVII, lin. 42 s. 79/80 Ps. 22, 5.

58 maiestate R pater] dominus O 1^ celis W 59 infesta — 60 aparece uilquiaqo NNTE fugit] fuitJ 7? 61 arche C Pz, arche W 62 Quid est ? Quia] Pf, Quid est quia R WO (est sup. lin.), Quid est nisi quia C Pa (sed cf. sermm. CXLIII, lin. 101; CLI, lin. 59; CLVIII, lin. 34, etc.)

qui o7.

Pf pietateJ, pietatis Pf. bSecum Pf . 63 timoris Pf (quia pietatis obsequium incipit non esse timoris) hicom.W trinitatis W'1^ — saeculi] secum WJOC alloquitur C Pa 64 seruulo [27^manus O — 69 probauit Pf. 70 se om.J quia] et praemit. C Pa, qui J 27 manus 71 qui 1^] quia R qui 2"] est 442. R et del. 72 uigorem R, uino C Pa 75 nostrae om. Pf ebitudo R, ebetudo W Pf (ebetutudo 1^), haebitudo J, hebitudo O C Pa 75 saginam potuit] sanguinem post uitam /O, sanguine post uina C Paz potuit] postea Pf — augmentiJ1^(?)O ^ 76uini]uenit Pf C Pa, ueniat O mansuras R 1^, mensuras 2^ 78/79 ut inpleret] et impleret C Pa 79 prophecie W tuus] meus W 81 hodie 7z marg. W 82 mutationis R

622

SERMO CLX, 7

993

tribus stare omne uerbum scripturae firmat auctoritas dicendo: Tribus testibus stat omne uerbum. Sed quia festiuitas ipsa ad

85 mensam

nos domini

et calicis istius laetitiam

conmonet

uenire, res amplas breui sermone sufficiat conclusisse.

iam

84 cf. Deut. 19, 15; Matth. 18, 16; 2 Cor. 13, 1. 86 ... conclusisse] compara cum peroratione sermonis LXXXVII: breuiato cupimus sermone concludere.

83 tribus] in tribus testibus C Pa firmauit WWPf] C Pa auctoritas] auctoramentum O, augmentum / dicendo]quia 442. P/CPa — 84ipsa]ista C Pa 85 domini nos transp. Pa conmonet] nos praemit. W et del. 86 sufficit WO

conclusisse] Per dominum

nostrum Iesum Christum, qui uiuit

et regnat nunc et semper et per omnia saecula saeculorum. Amen add. R franc., sed et regnat etc. om. J O, nunc

et semper et per omnia] in C Pa

PL

SERMO CLXI DE SERVO REGRESSO

DE AGRO

1. Audistis, fratres, quemadmodum famulatum diuinum domi-

IO

nus exigit humanae seruitutis exemplo, dicendo: Quis uestrum habens seruum arantem aut pascentem oues, cui regresso de agro dicil statim : Transi, recumbe, et non dicit ei: Transi, praecinge te, et ministra mihi, donec manducem el bibam, et post haec tu manducabis et bibes? Numquid gratiam habet seruo illi, quia fecit quae sibi inperauil ? Non, puto. Sic et uos, inquit, cum feceritis omnia quae praecepta sunt uobis, dicite : Serui inutiles sumus ; quae debuimus facere, fecimus. 2. Sic et uos. Quid simile? Immo longe dissimile! Tantum debet homo deo, quantum homini homo? Absit! Satis est alter ordo, diuersa causa, dissimilis fides. Deus hominem fecit esse, nasci

iussit, dedit uiuere, concessit sapere; donauit ei tempora, distribuit aetates, concessit ad gloriam, aperuit ad honorem, praefecit animantibus, et toti terrae definita lege et aetate perscripsit. Et cum talia tantaque homini dei beneficia prima deperissent, secunda reparauit, maiora tantum quantum diuina, praestantiora tan20 tum quantum caelestia. Nam caeli post habitatorem dedit, quem 15

4/11

Luc. 17, 7-10.

l2 uctr7 IO:

16/17 praefecit zsgzue perscripsit]

cf. Gen. rz, 26.

Codd.: RW, JOCPa Inscriptio: sermo om.J regresso] W zzus, egresso RJ, uide tamen tabulam codicis V in prima parte buius editionis, p. 12 Htulo caret O De eo quod dicit: Quis uestrum habens seruum arantem aut pascentem oues, et caetera C Pa 5 egresso O 1^ 6 praecinge te] precingereJ 1^ manus 10 sumus oz. C 11 fecimus] non praemit. R 12 qui R simili R interrogationis notam om. RW'[O, babent CPa post homini homo zz seq. non nisi codd. franc. interpungunt post dissimile 13 quantum] debet aZ2. W franc., 5i recte nescio

satis] nam eZ. post satis est Znterpungit R ordo] homo W 1^ 14 dissimiles R 15eiJjetO — 16aperuit]impensat W — 17 toti] R 1^? W, totae R 2" CPa, totus JO

alia JO

secundo

definit a R, de finita J

IW

dedit quem add. seu rep. R

19 reparauit ozz. W

praescripsit C Pa

18 talia]

20 quem] post habitatorem

623

SERMO

CLXI, 2

995

dederat ante incolam terrenorum, ut aduersum nullum illi, nullus

incursus nullusque terrenis inreptor bonis amplius in hominem non ualeret ; seruaret conditio iam certa, quem perdiderat incerta libertas, et esset homo liber omnium 2 Iv

230

sola domini seruitute, cui

conditione, qua factus est, debet, debet origine; quod redemptus est, quod emptus est, debet utique seruitutem, dicente apostolo: Pretio empti estis; nolite fieri serui hominum. Et propheta, ut conditionem et originem fateretur: Ego seruus tuus, inquit, et filius ancillae tuae. Deo ista; homini quid tale debet homo? Et tamen quaerit deus uel tantum, quia reddere homo deo nil uult, cui debet

totum.

Sed repetamus

lectionem,

et oculis nostris

similitudinem proponamus ipsam, et quod diximus tunc lucebit, quia nullam deo, homini totam dependimus seruitutem.

21/22 ut aduersum bis bonis. Der an so wichtigen Zeugen wie V Pf und P» mangelnde Sermo CLXI ist bei mehreren Stellen so verdorben überliefert, dass eine Rekonstruktion der Texte sich als sehr schwer, wenn überhaupt móglich,

erweist. So heisst der Passus hier bei R: z£ aduersum nullum illis nullus incursus

nullusque terrenis inreparat bonis. Alle Abweichungen dieser Fassung seitens der anderen Zeugen muss ich als Emendationsversuche betrachten. Die Einführung der Lesart //s statt 7///s der fránkischen Uberlieferung hat »z//a anstatt na/lus verlangt. Der Text von D. MiTA (PL 52, 623 AB) ist Frucht reiner Phantasie : z/

aduersum nullum illi, nullus incursus, nullusque serpens terrenis latens in bonis irrepere amplius usw. — 24/26 cui conditione bis utique seruitutem. Die Ablative conditione und origine sind durch die handschriftliche Übetrlieferung so gut verbürgt, dass ich bei den Handschriften bleibe und nicht mit eZ. conditionem und orzginem schreibe, da auch im letzten Grund die Ablative durch eine angebliche kausale Funktion im Satz gerechtfertigt sein kónnen. Trotz alledem bleibt der Satz nicht ganz befriedigend; etwas kónnte vom ursprünglichem Text ausgefallen sein, besonders dann, wenn beide Satzglieder, die mit 4202 anfangen, bezüglich auf

seruitutem keinen kausalen Sinn haben (eo quod). Fraglich ist ob man diese Satzglieder elliptisch verstehen darf: debet quod redemptus est, quod emptus est debet, abgetrennt vom

16.

letzten Glied des besprochenen Passus.

22/23 ... non ualeret] cf. Gen. 5, 1 ss. Q7 Gon x23: 29 homini ... homo] cf. serm. CXXI, ad lin. 132 s.

21 nullum]

illum C Pa

illi] eZ., illis

nullus] nulla frazc. (lis nulla) add. prius

terrenis] terrae ius/

R W 2^ manus in marg., lis franc.

22 nullusque] R, oz. W, nullus quae C Pa et inreptor] scrzp5z, irreptor W, inreparat R,

inreperet /O, irrepserant C Pa (cf. comment.)

franc. add.)

28/29 Ps. 1x5,

bonis] et 224.]O

homine

23 ualerent C Pz seruaretque franc. (-que babet R s. Ll. a 27 manu conditionem O 1^ manus 24 etesset]etom. O — 25 conditionem

quia / debet semel W originem J O 26 seruitutem W franc. (cf. comment.)

ut o. W C Pa

29 tuae om. W

redemptus] reddendus/ 1^ manus O 27 precio codd. 28 et originem]

30 querit W C Pa

deus R

deo om. O

996 35

SERMO CLXI, 3

3. Quis uestrum habens seruum arantem aut pascentem oues, cui vegresso de agro dicet statim: Transi, recumbe, et non dicil ei: Transi, et praecinge te, el ministra mihi, donec manducem et bibam, et post haec tu manducabis et bibes ?Quam familiaris, quam uernacula, quam

40

45

de cottidiano usu ueniens, quam

communis

est ista

doctrina! Si dominus est qui audit, agnoscit talia se exigere a seruo; si seruus, exhibere se domino ista cognoscit. Seruus namque post uigilias antelucanas, post totius diei uarios et duros labores, post trepidantes et anxios concursus, et parat domino suo cenam, et cinctus quod parauerit subministrat. Non est elatus quia fecit, sed conditione singula faciens contremescit, et adponit domino suo cibos multiplices, arte tota totius saporis conditos, ipseautem semicoctam nec salitam forsitan cenulam gustaturus; porrigens tendentia et crebra pocula uariat calices, uina mutat ;ad longissimi conuiuii fabulas longiores stat fixus, stat moueri nescius, stat

30

cul lassescere non licet seruituti. Et cum dominus iam partem noctis in somnum deducit, peragit in quietem, seruus colligit, curat, adcurat, ponit, componit, reponit, et sic in rebus necessariis inmoratur, ut nihil sibi aut parum noctis ad escam reseruet aut

D»

soporem. Post haec omnia, nisi peruigilet in crastinum, et dominum praeuenerit dormientem, fessus indefessus manicabit ad uerbera, ad praesentem poenam, nihil hesterno ei subuenit de labore, quia quicquid dominus indebite, iracunde, libens, nolens, oblitus, cogitans, sciens, nesciens circa seruum fecerit, iudicium,

34/37 Luc. 17, 7-8.

35 dicet] dicit C Pa fortasse bene (cf. eundem textum euangelicum supra et infra) transi] et 227. W dicit] dicet R 37 uernaculus R (zzre 5; dominus loquens subzntelligendum est), uernaculos ]O 38 cotidiano codd. praeterquam W 39 se agnoscittalia/ransp.Pa ^ 41lantelucanas/O —— 42 et parat] preparat W cenam C Paz 45 subministrat] et a7. CPa (W]JO dumtaxat nouam sententiam post subministrant Zzcboznt) elatus J 44 contremiscit W/ 2* manus C Pa (ef. serm. CIX, lin. 51) etadponit]etom. CPz 45 cibos om. W toto sapore franc. ^ 46sallitam WO — 47 tendentia] quoque mellea C Pz (tendentia

et om.

ed.)

uariat] eZ., uaria RJO,

uarios

W, in uario

C Pa

calicis /O, calice C Pa (in uario calice) mutat] eZ., mutata codd. 48 longiores] langwore W 49 cui] quia C Pa lassiscere R (sed cf. serm. XXVIII, ad lin. 29), lassessere O 50 in somnum] in om. 1^ manus W (quae Iransb. sompno noctis), insomnum Paz, in sompnum C, in somno RJ, in sompno

WO (compara tamen quietem in seq.) peragit] colligit W (sed cf. W zn seq.) in quietem] C, inquietem R/O Pa, in quiete W — colligit] peragit I7 — 51

cura Pz adcurat] 1^ ?O, ac curat Pz, accurat ceteri 54 praeuenerit] non praemit. CPa fessum manducabit R 55 hesternum CPaz, externo 56 iracundiae RJ, iracunde Pa

52 nichil ozzes codd. bic C Pa inde fessus O RW subueniet C Paz

624

SERMO CLXI, 3-6

997

iustitia, lex est. Imperantis ira subdito ius est, et ad libitum 60

domini uocem non habet conditio seruitutis. 4. Sic ergo et seruus sentit quid deo debeat homini taliter

seruiendo,

et dominando

dominus

qualem

seruitutem

domino

dominorum debeat docetur, et intellegit se magistro. Hoc implebat Paulus, qui seruitutis suae titulo sic scribebat: Vsque ad hanc horam esurimus et sitimus, et nudi sumus, et fastidiamur, et colaphis 65 agimur. Et alibi: Liutdum facio corpus meum, et seruituti subicio. Praebebat uindictam bonus seruus, qui se usque ad liuorem sic agens iugiter uerberabat, nec laxabat frena corpori, ne per indulgentiam caro lapsa alterius incurreret seruitutem. 5. Sed, homo, quod a seruo exigis, inpende ei, qui te dominum 70 fecit. Tu qui semper dormis, a seruo exigis uigilias indefessas, aliquando uigila tu domino pro te sine cessatione uigilanti. Adsiste tu domino tuo uel momento

seruus

semper

blanditur dominus 75

8o

uno ieiunans, cui manducanti tuus

adsistit. Remitte

seruo innocenti, cui peccanti

tuus. Da interim ueniam, cui tuus dominus

semper ignoscit. Certe si quicquam boni feceris, crede te donanti soluisse creditum, non beneficium praestitisse. Cum feceritis, inquit, omnia quae praecepta sunt uobis, dicite : Serui inutiles sumus ; quae debuimus facere fecimus. Quando per se homo utilis ad diuina, qui sic sibi est inutilis ad humana? Cogitet homo cordis mala, carnis uitia, uoluptatum fluctus, desideriorum procellas, irarum

scopulos, naufragia criminum, et tunc quicquid in se est utile dabit deo, sibi quicquid inutile est deputabit. Sed ad proposita redeamus, ut quare dominus discipulos suos admonuerit, iam patescat. 6. Apostolos suos Christus ut mitteret ad populos uario dolore

63/65 1 Cor. 4, i.

65911G0r39,227*

71 ... uigilanti] cf. Ps. 120, 3-4.

75 quicquam boni] cf. ad linn. 81/82. 76/78 Luc. 17, 1o. 81/82 quicquid in se zique deputabit] cf. Augustini sermm. 96, 2 (PL 38, 586); Guelferb. XXII, 5 (ed. G. MoniN, S. Augustini sermones post Maurinos reperti, p. 514) ; tract. XLIII, zin Iohannem (CC XXXVI, p. 353). — 84/86 cf. Luc.1o, 9.

58 iusticia W (quo nouam sententiam inchoat), iustitiam ommes ali?— inter estet imperantis non interpungunt codd. (C Pa faciunt post imperantis) 60 debeat] et add. RW 62 magistro] eZ., ministrum W, magistrum re/igui 63 seruituti RPa titulos WJOC 64 sitiuimus R 1^ manus et fastidiamur om.J fastidimur O C Pa 64/65 colaphisamur W —. 65 agimur] cedimurJ,qu add. et instabiles sumus 67 nec] ne R/O 68 lapsa] laxata /O 70 dormis] et 224. franc. 72 tu domino tuo] tuo domino W franc. ieiunanti RW ed. manducanti] te 222. R 73 innocuo IW 74 interdum franc. cuituus]cuituuel O — 75dominanti CPa — 76creditum]R, debitum cet. codd. ed. 77 sumus sup. lin. 2" manusJ,om. C — 79 inutilis est transp. C Pa 80 desideria procella R— 81scopulus(?)/1' ^ quicquid] inutile 222. O e del.

in se om. C Pa

ut] cum C Pa

82 deo, sibi] sibi deus R

inutile est] est om. C

84

998

SERMO CLXI, 6-7

85 languentes, dedit illis uirtutem spiritus, potestatem supernam dedit, dedit gratiam sanitatum. Vnde perambulantes illi redde-

bant uisum

90

caecis, clodis cursum,

surdis auditum

et — ne per

singula uos morer — cunctis male habentibus dans salutem. Vnde redeuntes gloriabantur dicentes: Domine, etiam in nomine tuo daemonia subiecta sunt nobis. Quos dominus temperat dicens: Nolite gaudere quia daemonia subiecta sunt uobis ; gaudete ergo quia nomina uestra scripta sunl in caelis. Ergo ne per elationem perderent quod conquisierant per laborem, et deputarent sibi quod diuinitus sunt consecuti, ad humilitatem, quae mater est doctri-

95

IOO

nae, tali reuocat exemplo: 7. Quis uestrum habens seruum arantem aut pascentem oues, cut regresso de agro dicit ei statim: Transi, recumbe, et non dicit &i: Transi, fraecinge le, el ministra mihi, donec manducem et bibam, et fost haec tu manducabis et bibes ? Post exactos labores et magna et multa documenta uirtutum, apostoli satis sibi utiles uidebantur,

sed inruebant in luto carnis et limo corporis huius, et quod essent

88 dans salutem. Ych kann die Lesart Zazs vom besten Zeugen (Hs. R ) nicht schlechterdings

verwerfen,

zumal

die Varianten

der anderen

Handschriften

nicht befriedigen (Zazt ist hóchstwahrscheinlich aus Zazs entstanden ; es sei auch bemerkt, dass keine Handschrift Zaztes bringt, was vielleicht überzeugender wáre) und das einsilbige 225 vor dem dreisilbigen auf der vorletzten Silbe betontem Wort sz/utem, eine durchaus typische, oft bemerkte Klausel der Redensart des Chrysologus ergibt, es sei auch Zaz; grammatikalisch schwer zu rechtfertigen. Der Redner kann es so ausgesprochen haben, und man kann sich noch fragen, ob dieses Participium Praesentis nicht als ein Gerundium gedacht ist. 101 sed znruebant. Mit inruebant glaube ich nicht die richtige

Lesung gefunden zu haben. Aber /rrzit der Handschriften (was C Pa bieten : e sé uersari, und daraus sed gersari von ed., ist zweifellos ein Emendationsversuch),

nicht weniger als deprebendit der Hs. R im náchsten Satz, áhnlich wie Praeparauil, ebenso

im Singular,

im

vorletzten

Satz

der Predigt, kann

87 uisum caecis etc.] cf. sermm. CXLIV, linn. 45/48; CL, ro. IO, 17. 91/92 Luc. ro, 20. 96/99 Luc. 17, 7-8.

R

m.

E. nicht

89/90 Luc.

85 languentes]laborantes W' — potestatem spiritus/ransp. CPa —— superna 86 dedit 1^] om.J sanitatis W 1^ manus illi] angeli R 87 clodis]

claudis codd., sed tamen cf. sermm. CXLIV, lin. 46, et CL, lin. 89

88 uos om. W

IDOrcm dans] R, dantes cert. codd., dabant ed. (cf. comment.) 90 temperabat W'—— 91 gaudete ergo]sed gaudete C Pa 92 caelo O 94 sunt) coni., sic codd. (om. ed.), fuerant praemit. franc. 97 eiom. W 99 tu om.JO

99/100 et multa] multaque C Pa

101 sed inruebant] cozz., sed irruit

R W]O, et se uersari C Pa, sed uersari eZ. (cf. comment.)

SERMO CLXI, 7-8

999

inutiles nesciebant. Sed deprehenditur cum Iudas tradit, Petrus negat, Iohannes fugit, relinquunt omnes, ut solus, in quoeratetex 105

IIO

quo erat tota utilitas, appareret. 8. Quod autem dixit: Et fostea tu manducabis, monet discipulos, ut post ascensionem suam statim copulari se domino beatitudine superna gestirent. Quod denique hic relicturos adprobat, et praecingit ad tolerantiam passionis, ministerii sui perficit ad laborem. Nam tunc tanto tempore ministrarunt apostoli discumbenti, in quanto tempore inter peccatorum coquinas et gentium focos cenam domini super mensas ecclesiae in memoriam perpetem praepararunt. Hanc cenam scire desideret, ut sit fidelis.

qui fidelis est nouit ;qui nescit,

angenommen werden. Wáre die Konjunktion e vor quod essent im folgenden Kontext nicht von allen Zeugen beglaubigt, so dass ich an ihr nicht rühren mag, kónnte man anstelle von 7rrzzt ein Partizip, etwa Zemersz, vermuten.

103

solus ist eine von allen Zeugen verfochtene Lesart. Sonst kónnte man an so/um

(Adverb) als Konjektur denken.

102/103 cf. sermm. LXXVIII, lin. 4o s.; LXXXI, lin. 35 s. ;CL, lin. 30 s.; GIAXX^ lin- 66; 102 Iudas] cf. Matth. 26, 14 et parall.; serm. LXXX, ad lin. 23.

Petrus] cf. Matth. 26, 69-75 et parall. 103 Iohannes] cf. Marc. 14, 51; serm. LXXVIII, ad lin. 40 s. 105 Luc. r7, 8. 106 post ascensionem] cf. serm. LXXXV,

ad lin. 22.

102 deprehendit R, deprehenduntur eZ. (cf. comment. ad lect. uar. antec. sed inruebant) 103 solus] cf. comment. 105 monet discipulos om. W 106 ut] W ed., et RO, ne C Pa copularisJ1^ manus O se]sed O domino oz.

O

106/107 domino zsque gestirent ;zp. ras. 1^ manus C

illa praemit. franc. inter

om.

C Pa

107 quos WW. peccatorum]

relicturus W.— W ed., perrectorum

106 beatitudine] in

108 proficit CPa — 110 R, per rectorum

C Pa,

perfectorum / O coccinas R 111 cenam] sibi 242. C Pa dominus C Pa super] eos 224. C Pa 112 praepararunt] eZ., praeparauit codZ. (cf. comment. in super. lect. uar. sed inruebant) nescit] et 224. W ed. 113 desiderat R W ut om. WO ed.

SERMO CLXII

PI,

VBI DICIT: MAGISTER, DIC FRATRI MEO, VT DIVIDAT MECVM HAEREDITATEM

D

15

20

1. Audistis, fratres, hodie quid a domino haeres bonorum petierit mundanorum. Magister, inquit, dic fratri meo, ut diuidat mecum haereditatem. Praeceps cupiditas et incauta mundanae litis arbitrum credidit ipsum saeculi cognitorem, et eum fieri uoluit diuisionis auctorem, qui ad restituendam uenerat humani generis unitatem. Magister, dic fratri meo, ut diuidat mecum haereditatem. Hic non magister questus est, sed amoris. Dic fratri meo, ut diuidat mecum haereditatem. Cum dicit dic fratri meo, dicendo dic fratri meo, praemisit quod caritatem moneat, quod interpellet naturam, quod pulset affectum. Dic fratri meo, ut diuidat mecum haereditatem. Non potest dicere Iratri: diuide, qui per prophetam dicit: Ecce quam bonum el quam iocundum habitare fratres Àm unum. Dic fratri meo, ut diuidat mecum haereditatem. Quae maior haereditas, quae alia haereditas quam diuinae uinculum caritatis? Quia haereditas perit aliquando, caritas numquam, dicente apostolo: Caritas numquam excidit. 2. Sed dicit aliquis: ergo caritas numquam perit, numquam uiolatur? Plane numquam, quia caritas si est, permanet ; si non permanet, non est. Sicut sterelis arbor, quae uernali tempore, cum tota candescit in flore, fructum non dat illa, sed fallit, ita ista

caritas, quae putatur, et non est, occasionum concussa fluctibus 25

euanescit, ac sic laedit sollicitos, et decipit incautos. Et ut ad

coepta redeamus, 3. Magister, dic fratri meo, ut diuidat mecum haereditatem. Hae5/6 Luc. z2, 13.

6 praeceps cupiditas] cf. serm. I, lin. 41; Ciceronis Iz

M. Antonium orationem pbilippicam, 5, so; Senecae Dialog. xo, 2, x.

I3.

I5JPS*r22 4I:

TICOLJST2 8

15/16Luc.12,13!1

9 Luc. x2,

17 uineulum]c£: Col?3, 34 1 19

2j Mies ovis ey

Codd.: RW, PfPbJOCPa Titulus : sermo om. codd. praeterJ De illo qui hereditatem noluit possidere cum fratre C Pa 6 arbitum O 1^, arbitrium R W/ 7 credit C Pa sacculi R

eum]cum R

Pb

uoluit feri ;razsp. Pf — 9 magister usque haereditatem om.

10 magisterii P/

amor ed.

meo ? cum nota interrogationis O 12 interpellat W

quando R transp. O

11 cum dicit dic fratri meo om. C Pa

11/12 dicendo dic fratri meo om. Pb

17 diuinae] diuitie O

18 perit aliquando] spiritalis

caritas numquam] excidit add. W franc. fortasse recte $i non] non si O 7^

ista ita transp. fructibus Pf P

W

22 sterilis codd. praeter R

24 et non est om. JOCPa 25 acsi R et decipit] sed d. R

21 est si

23 candescat Pb

occasione ut om. W

PfPb

626

SERMO CLXII, 3-5

230

reditas mundana ante posteris infert iurgia, quam conferat censum; ante quam diuidat facultates, scindit haeredes; ante quam debitas tradat singulis portiones, successores ipsos desecat et mittit in partes. Proinde non est haereditas ista, sed pugna; et haec

35

IOOI

nouerca

filiorum

est, non

facultas.

Ille ditat filios, qui

relinquit filiis plenissimam caritatem. 4. At tu, quisquis ille es, qui dominum tali petitione compellas, dominum prouocas, dominum producis ad litem, cum quo tibi apostolus haereditatem docet et ostendit esse communem haeredes, inquit, de? sumus, cohaeredes autem Christi —, hic tibi si cohaeres est, hic est tibi frater, qui nascendi sorte, conditione crescendi, uiuendi ordine, moriendi exitu, per omnia tibi uoluit

45

similis inueniri. Nam cum esset et solus dei haeres et filius unicus per naturam, te participem sibi, te cohaeredem sibi uoluit, et fecit esse per gratiam, qui eras miser et subiectus ultimae seruituti. Habebis itaque, et conlata poteris feliciter possidere, si manseris in aula patris, si fueris in diuina haereditate communis. Dari potest, diuidi non potest sors diuina, quia caelestia et qui dederit, non amittit, et qui acceperit, sibi singulariter non recondit. 5. Vnde, homo, quid hunc ad diuisionem uocas, quid hunc ad

50

discussionem miserandus inuitas, quid ab eo partem petis, qui tibi quaesiuit et contulit totum ? Vel expertus cessa, et ante poeniteat talia te petisse. Nam partem substantiae principalis, sicut euangelista refert, a patre taliter tu petisti: Da mhi portionem substantiae, quae me contingit, et acceptam peregrinus, uagus, luxuriosus, cum

52/53 cum luxuria belluo perdidisti. Da belluo (elluo) ein Nominativ ist (einige Kopisten haben es anscheinend als Ablativ verstanden), kann die von der Hs. R

bezeugte Lesart /uxurio (zum seltsamen und zweifelhaften Adjektiv /uxuriz: vgl. Thes. Ling. Lat., VIL, 2, 1934) nicht akzeptiert werden ; ebenso nicht /uxzrioso der

Hss;.Pf Pb. 29 scindit haeredes] cf. serm. I, lin. 28 s. 37 Rom. 8, 17. aula patris] cf. serm. I, lin. 86. 51/52 Luc-rs, r2.

28 mundana] humana usque ante quam om. franc. dissecat W

34at]ad

31 perinde

iurgia] uirga Pa 28/29 conferat censum 30 singulis debitas tradat transp. W —— dessecat R, RW

pugna et] et oz. W

32 hoc W R, an recte?

RPh,hacPf — quisquis]quicumque PfP^ —— illeom.R fortasse recte

37 hereditas Pf Pb

tibi est /ransp. C

Pf et exp.

W

43/44 ...in

cohaeres] scripsi, sic heres W R, si heres franc.

41/42 esse uoluit et fecit transp. Pb

seruitutis RP»?

43 itaque] utique

diuisionem] deuotionem R/O, deuocacionem

38

42 esse] nonpraemit.

R— 47 homo] o Praemit. ]O Ww

48 inuitas miserandus

transp. W//— 49 etante]etom. W,etiam]/ed. — 51apatretalitertu petisti] ex V, homo R, om. franc. (cf. ad lin. 82) 52 uagus] profugus add. C Pa 52/53 cum luxuria oz. C Pa

1002

SERMO

CLXII, 5-7

luxuria helluo perdidisti. Hinc paradisi exul, hinc haereditatis 627 exsors, hinc extorris a uita. Homo, dicit tibi Christus: Quod a me

et per me consecutus es, sine me non poteris possidere, quia sine me qualis fueris iam uidisti. Hoc sciens pro te patrem, ingrate omnium, sic poposci: Pater, uolo, ut ubi ego sum et tu es, et isti ibi sint. Et quia nec hoc tibi sufficere poterat ad tutelam, nam cum mecum esses in paradiso, et extra me tu peristi, adieci dicens: 60 Paler, sicul ego inte et tuin me, ita et isti in nobis unum sint, Ego ut patris bona habeam, processi de patre, a patre penitus non recessi ; et ideo tantum te in nobis habere uolo, quantum nos ipsi sumus nobis, et manemus in nobis. Desine ergo uel superna diuidere, uel de terrenis me audiente litigare, ne quem tenes et habes hodie 65 largitorem pium, seuerissimum sentias cognitorem. Sed iam quid responderit dominus audiamus. 55

6. Quis, inquit, me constituit iudicem aut diuisorem super uos ? Quis, inquit, me constituit iudicem? Et ubi est illud — tu dixisti, 70

75

domine — Pater neminem iudicat, sed omne iudicium dedit filio? Aut diuisorem super uos ? Et quis diuidet iustos ab iniustis, sicut segregat pastor oues ab haedis ? Si tibiiudicium debetur hominis, et per te est totius saeculi celebranda diuisio, quomodo dicis: Quis me constituit iudicem aut diuisorem super uos ? Est quidem penes Christum et fuit atque erit omne iudicium, sed tunc non iudicaturus uenerat, sed iudicandus, nec addicturus reos, sed a reis innocens addicendus. In homine agebat deum, in seruo dominum,

ut esset uernaculus temporis, qui erat et factor et cognitor saeculorum. Merito ergo respondit: 7. Quis me constituit vudicem aul diuisorem super uos ? Et quis 8o

eum

constitueret

iudicem,

qui constituit

et restituit uniuersa?

Christus ad litigatoris arbitrium arbiter esse non poterat, qui

57/58 Ioh. r7, 24. 60 Ioh. x7, 21. 61 processi] cf. Ioh. 8, 42. 67 Luc. x2, 14. 69 Ioh. s, 22. Zostucdro: 70/71 Matth. 25, 32. 727/238 00612 8142 75/78 addicturus uique cognitor saeculorum] cf. serm. XLV, lin. 73. "zo rca TA

53 luxurio R, luxurioso Pf P^, luxuriosis ed. (cf. comment.)

helluo] C ed.,

elluo RJ O Pz, illud W, om. Pf (spatium uacuum) Pb paradysi Pb C Pa semper exul] factus es 2247. C Pa heredis R 54 exors codd. praeter Pb hinc)

et C Pa, om.JO extorri R 55res|lesqJ Me 56 ingrate] integrantem J C Pa 57/58 sint ibi transp. Pf 1" 59 adiecit R IWJO 60 ut] et ] 1^ 61 recessitJ.1" manus 62 nosipsi O 65 quid iam transp. C 67 inquit oz. C Pa

68 illud] cum

nota interrogationis Pf, tu add. Pb et exp., quod add.

PbJOCPa 71 edis WPfJ debetur iudicium :/ragsp. W 31/27 celebranda diuisio tocius seculi trazsp. W.—— 73 super uos ? Est quidem oz. W,

qui sententiam post diuisorem claudit 74 atque] et P£ omnem O 75 addicturos R 1^ reos] eos Pb 76 hominem R W (ta fortasse in prototypo)

SERMO CL XII, 7-8

1003

totius iudicii summa est et potestas. Illi iurgator non inuitatus, sed inuisus adsistit, ut adiudicantis illi fas non sit resilire sententiam. Et quia correcturus uenerat, non damnaturus reum, praece85 pto remouet

9o

fomitem iurgiorum dicendo:

8. Cauete ab omni auaritia. Hoc est dicere: abiciatur auaritia, et non erit in haereditate contentio. Auaritia, fratres, parentes negat, germanos diuidit, separat socios, amicitiam soluit, excludit affectum. Hanc qui intra se habuerit, erit nullius, suus non erit. Auaritia, fratres, sicut dicit apostolus, radix est omnium malorum,

82/84 Illi iurgator bis resilire sententiam. Die Stelle hat von jeher Schwierigkeiten

gemacht.

P^ hat sie einfach

ausgelassen.

Nach

zmuitatus

fügen alle

Handschriften ausser W apatre taliter tu petisti. Dieser Zusatz befindet sich bei W/ nach szcut euangelista refert oben Z.. so f., wo diese Wórter sich dem Kontext ganz gut anpassen, wáhrend anderseits us Tilgung nach zzzitatus einen reinen, klaren Text ergiebt: zoz inuitatus, sed inuisus, wobei die dem Geschmack des

Chrysologus sehr entsprechende Übereinstimmung

zwischen

Alliteration zu beachten ist. Jedoch ist die

Hs. R und

die fránkische

Tradition

auffallend.

Rátselhaft, wie aus ihrer richtigen Stelle verdrángt, wirkt die Lesart 5omo, die an beiden der besprochenen Stellen erscheint ;an der ersten, d. h., oben nach

refert, von den franc.-Handschriften verbürgt ;an der hiesigen Stelle, nach perzszz, von den selben Zeugen und von R verfochten. Mantelli setzt an der zweiten Stelle Pbodze anstatt bomo, weil er die von ihm benutzte Handschrift falsch gelesen hat. Wenn ich ratlos den Vokativ bomo im Text nicht aufgenommen habe, meine ich nicht damit, dass ich ihn nicht als eine móglich ursprüngliche Lesart betrachte. Auch die doppelte Anwesenheit von 7/// im Satz ist auffallend. Das erste Pronomen ist von Mantelli als Konjektur in 7///c umgewandelt worden ;

jedoch kann dieser gut bezeugte Dativ 7// zu adsistit (vielleicht besser adstitit) kongruieren. Auch wenn wir adiudicantis im Genitiv (die Form adiudicantes, ühnlich

wie resZere, entspricht sehr wahrscheinlich

der dekadenten

Phonetik

der Archetypen, die wir oft beobachtet haben : vgl. z. B. die Sermones XXI, zu Z. x1; LIV, zu den Zz. 73-75, usw.), bleibt der Satz nicht deutlich genug. Was Migne darbietet ist weniger eine Rekonstruktion des Textes, als eine erklárende Glosse des Domenico Mita. Aber vielleicht kónnen sich andere Verbesserungs-

vorschláge finden lassen. 86 Luc. 12, 15.

87/91 cf. serm. XIX, linn. 21/26.

82 totus J 1^ manus

90 x Tim. 6, xo.

O

est ;up. lin. O 82/83 illi iurgator zsque 82 illic conz. Mantell; inuitatus] a patre hodie Mantelli) add. codd. praeterquam W' (cf. appar. ad lin. 51), sequitur apud R spatium uacuum fere unius lineae — 83 dy coni. ed. Mantelli (uel ita. sistit Mantelli) fortasse bene adiudicantis eZ., sententiam om. Pb (cf. comment.) taliter tu. petisti homo (homo]

iudicantis Manztelli, adiudicantes R W O, iudicantes Pf] C Pa

resilere nx

(J 27^ manus) sententiam] eZ., sententia codd. 84 correpturus PfO 84/85 praecepto remouet] praeceptor r. JO, praeceptor monet W Pf. 87 contensio Pf, contemptio O 1^ manus praeceptor cauendum monet P 88 necat W P» 89 nullus PP non ex emend. 1ae manus R 90 fratres om. ]O

628

1004

SERMO CLXII, 8

quae cum radicari coeperit in corde, sic morum dissipat ornamenta, sicut arbor noxia feralibus radicibus nexa soluit, et dissipat monumenta maiorum.

91 coeperit] poterit IW

92 radicibus] 5c abrumpitur Pa ob folium deper-

ditum, quod nouissima uerba buius sermonis continebat et fere totum sermonem sequentem,

qui in isto codice menta Pb

CLX X" est iuxta ordinationem Felicis (cf. ibi, lin. 98)

moni-

SERMOSCEXIII

PI

VBI DICIT: NOLITE SOLLICITI ESSE ANIMAE VESTRAE OVID MANDVCETIS 1. Beati quorum corda hodiernus dominici sermonis penetrauit auditus! Beati quorum mentes prouehit ad fidem tanta et talis promissio saluatoris! Beati qui credulitate caelestium mandatorum duris absoluti sunt praesentium curis! Tali namque hodie discipulos suos, immo omnes auditores suos, dominus uoce comIO

I5

20

25

pellat: No/ite solliciti esse animae uestrae quid manducetis, neque corpori uestro quid uestiamini, quia anima plus est quam esca, et corpus plus est quam uestimentum. 2. Qui sic ita inuidus bonis suis, qui sic deliciis suis inimicus, ut spontanea et caelitus praeparata despiciat, et concupiscat mundanis laboribus et doloribus conquisita? Degener nimis animus, mens tota seruilis, quae cocorum factus, squalores coquinae, hesterno horrore foetentia perquirat obsonia, cui iugiter deseruit regius atque adiacet adparatus. Noli ergo, homo, inania prouidendo gemere, noli laborare caduca praeparando, quia prandii tui semper et ubique deus praeparator adsistit. Qui rex deuotis militibus debitam non procurat annonam ? Quis dominus fidelibus suis iusta cibaria non ministrat ? Quis pater non dat panem filiis ? $1 ergo nobis deus et rex et dominus et pater est, quid negabit ? Stipendiis suis militans derogat miles regi, suis uiuens sumptibus dominum seruus accusat, pro se sollicitus filius culpat superstitem patrem. Noli ergo, homo, uelle exponere deum pro te taliter cogitando, qui et iustitia regnantis et dominantis studio et gene9/115Duc12:22-23-

21 ... filiis] cf. Matth. 7, 9; Luc. xz, zr.

Codd.: V (a lin. 98) RW, PfPbJOCPa

Inscriptio: sermo] om.J O C Pa, de euangelio aZ. Pf ubi] deeo quod C Pa dicit]ait/ ^ solliciti o». R uestrae ozm.Pf | quodC manducetis]et corpori quid induamini 272. J| — 5 prouehit] promouit / OC Pa, om. W et ponit promouit fos! promissio ;z seg. ^ Gsaluatoris]ueritatis P^ — 7 curis] crucis] 1^ manus 9 uestrae om. Pf sicut in titulo, sup. lin. add. 27 manus] 10 plus est quam] plusquam O 12 quisic l^] quisfrazc. — qui2^]quis/ramc. ^ diliciis7 13 spontanee Pb dispiciatJ1^ manus 14 et laboribus ;razsp. Pb — et doloribus

om.

CPa,

doloribus

om.

coquorum Pf P» Pa, coctorum O

Pb

15 cocorum]

R WC,

coccorum ,

factus] Pa (utrumnam bene alii iudicent),

factos R, facta W, fastus franc. praeter Pa, afflatus ed. (affatus alia lectio ed.)

squalore WW 16 horrore] errore Pf 1^ 17 regius om. C Pa adiacet] iacet R inauia Pb 19 quis rex franc. 22 et pater] et sp. Jin. O 23 suis2"]suiPa 25 uelle] uel P£P5JO, om. CPa exponere] exacerbare C Pa taliter] et aliter P/TO

SERMO CLXIII, 2-5

1006

rantis affectu in se totam tui recepit sollicitudinem, refudit et curam, dicendo: Nolite solliciti esse quid manducetis.

30

35

3. Sed te forte mellitus imber et singularis cibus Iudaici fastidii deterret exemplo, nec carnem credis humorum uarietate concretam per solum manna sua uoluntate compleri. Dicis: deus corpus sicut ex diuersis uoluit constare membris, ita uariatis dapibus uoluit et iussit enutriri. Superfluus est, o homo, iste qui te exagitat timor. Nam creatoris ad prandium tota concurrit et aduolat creatura. Vnde si te legalis cibi singularitas et parcitas terret, inuitet et prouocet euangelici conuiuii caelestis effusio, qui in uno ferculo manducaturo Petro totius adponit genera creaturae. Nam quicquid Noe, uector noui saeculi, saeculi seruauit ad semen, quicquid

in aere uolitat et fertur, quicquid gignitur et uiuit in terra, 40 quicquid in aquas est et mouetur, hoc unam Petri caelitus mactatur, exhibetur ad cenam. 4. Si ergo uis, homo, accipere diuinitus et omnia manducare,

45

despice magnis probare de suis

uilia et caduca tibi ipse prouidere cellaria. Et nos quidem exemplis tibi superna cogitanti carnalia non esse defutura contendimus. Deus autem pro suae maiestatis insignibus dubitantem promissionibus ad uilia et extrema remittit

exempla, ut redarguat te examinatione tali, quem tanta inuitatio-

ne non traxit. 5. Considerate, inquit, coruos, qui non seminant neque metunt, et 350

deus pascit illos ; quanto magis uos pluris estis illis !Dubium merito

28 Luc. x2, 22.

29/31.55 cf. Num. xz, 6; 21, 5.

38 Noe] cf. Gen. 9, 3; H. RAHNER,

36/41 cf. Act. xo, 9-16.

Nauvicula Petri, apud Zeztschbrift für

katholische Theologie 69 (1947) x7; eiusdem, Antenna crucis, eadem ephem. 86 (1964) 137, adn. 2 (iste locus Chrysologi comparatur aliis testimoniis antiquorum de similitudine Noe cum apostolo Petro) ;OzivaR, E/s principis exegetics, .

p. 17, adn. 13.

49/50 Luc. x2, 24.

27 tui] sui R W Pf P» solam Pf, solamen R

29/41 sed te usque ad cenam om. Pb. — 31 solum] mannam R, magna Pa sua uoluntate] moyseo

uoluntatem Pf 32 uariatis]J eZ., uariis C Pz, uarietatis cett. ali dapibus] lapidibus Pf 1^, pasci add. C Pa 33 enutriri] pasci Pf, sustentari O, om. J Pa

o homo] o om. franc. (ho[-o exp.] homo J) 34 concurrit] currit I aduolat] -lat ex corr.J (litt. erasa inter | et at) 35 legalis] elegantis W terret] terre/ 2^ manus 36 effusio] confusio W 38 noe R uictor

RPfJ

saeculi seme] R W 39 fertur et uolitat /ransp. C Pa 40 aquis IW. unam] unum R, uniciJ 1^ manus (?) O, uniusJ2^ manus, uno ed. mactatur] et 224. Pf C Pa ed. 42 ergo om. Pb 44 esse] deesse OD defutura/O — 45 insignibus] et «47. CPa — 46 promissis W franc. et extrema] et om. Pf (spatium uacuum) 47 tantam R imitatione Lat. ed. 48 non traxit] contraxit R 49 qui non seminant coruos /razsp. Pf 2" non oz. O 50 quantomagis Ph O merito rep. Pf] Oante ad auem zn seq.

franc., 5i recte nescio

629

SERMO CLXIII, 5-8

1007

infidelem ad auem mittit amicam bellis, furoris sociam, crudelita-

55

tis ministram, insaciatam sanguine, et in ipsos mortuos ferro grauius saeuientem. Namque cessante iam gladio carnifex inprobissimus exanime crassatur in corpus, laniat, dissipat, spargit, ne quid funeris inuentum quieti misericors sepultura commendet. Itaque deus exemplo tali exaggerat dubitantis insaniam, qui putat deum hoc denegaturum piis filiis, quod impiis auibus subministrat, et existimant relinquentibus propter se patriam, domum parentes, filios, coniuges, uictus subsidia non daturum, qui nasci

60

dedit, indulsit crescere, terminauit corporis incrementum. 6. O nefas quantum! O quam miserum, o tota infelicitate dignissimum, qui cum detur regnum, suspirat panem ; cum perpetuitate donetur, deflet potum; cum induatur inmortalitatis glo-

ria, plangit corporis uestimentum! Genuinae infelicitatis conscius, 65 fieri non credit se felicem;

70

o

et terreno enutritus in puluere, caelico-

lam dubitat se futurum. Conuenienter ergo dominus quae secuntur adiecit. 7. Quis autem uestrum potest adicere ad staturam suam cubitum unum ? Et de uestimento quid solliciti estis ?Humanarum mentium cogitationes intimus scrutator exponit. Namque omnis homo, dum sui corporis pulchritudinem concupiscit, procerum se esse ardenter exoptat. Sed cogitare hoc homo potest, hoc per se homo non potest obtinere. Quis autem uestrum cogitando potest adicere ? Ad id tamen credendo peruenit, ad quod peruenire non potest cogitando. Hinc est quod deus, desiderii conscius humani, hominem Christi tetendit in formam, ut in mensuram Christi speciositate tota decorus esset, qui in breuitate sua erat ipso se erubescente deformis. Vnde bene subiunxit: 8. Si nec quod minimum est potestis, de ceteris quid solliciti estis?

56 exaggerat] cf. serm. CXLIV, ad lin. 3o. 58/59 relinquentibus zisque coniuges] cf. Matth. r9, 29 et parall. 62 regnum] cf. Luc. x2, a1. 68/69 Luc. x2, 25-26 (cf. JOLICHER, Lzcas- Evangelium, p. 148). 70 scrutator] cf. serm. L, ad lin. 93 s. 733uc:12425; 76 in mensuram Christi] cf. Eph. 4, x3. ZO ucmio*26:

51 bellis] -s exp. Pf, belli P2]O ed. examine R 1^ manus

W O, om. Pb

53iamom.Pa grassatur franc.

improuisaW

56 dubitantis exaggerat transp. Pb. — 57 deum] eum C Pa dedit] nascenti / O C Pa regnum] regno Pz, impuluere/ »ore suo

exponat R 1^ manus

60 crescere] et add. C Pa om.

R 63 donatur ]W caeli incolam W franc.

54

55 O incidit post quieti

59/60 nasci

62 qui] cui Pf P5 ed. 65 nutritus / OC Pa 70 intimus] cordium P7

— nam C — omnis namque /ransp. Pb — 72 hoc perse

homo zon babet R, an ture nescio 73 obtinere non potest trazp. C Pa quis autem zique adicere om. Pf C 74 non potest peruenire /raz5p. O 75 humani

conscius desiderii transp. Pb

— 76 mensura WCPa — 77suaom.Pf ^ eratrep. 79 nec] neque franc. praeter O — ceteris R

R, in quo seq. baruum spatium uacuum

80

CLXIII, 8-10

SERMO

1008

Hoc est: o homo, quid maiora cogitatione praesumis, qui per fidem

minora

desperas?

Quid uestimento

minus,

quid maius

corporis incremento ? Crede ergo tibi a deo uestitum corporis posse praestari, a quo tibi fides corporis incrementa repromittit. Verum quia deus sic humanum diligit genus, ut ipsos, quos dominantis , post 630 85 iure corripit, mox paterno soletur et mulceat blandimento speciosi et odorati floris ad auis foedissimae nem comparatio nimium nos reducit exemplum. 9. Considerate, inquit, J21ia agri, quomodo crescunt. Dico autem uobis, quia nec Salomon in omni gloria sua uestiebatur sicut unum ex 90 istis. O quanto sesuperna pietas hominis amore deponit ! Namque qui poterat praecepta sua sola auctoritate firmare, toto insinuat et astruit labore doctoris ;et qui sufficiebat in sola fide promissionis suae terminum collocare, auditores ad fidem promissi suasoris perducit exemplo, dubios lilii comparatione confirmat, lilium 95 Salomonis sublimat exemplo, quia ipso domino testante inter omnes mundi reges Salomon singulari gloria et ornatu unico speciosus effulsit, et omnes terrae flores lilium uincit et praecellit in gratiam, tantumque distat ab uniuerso germine lilium, quan100

tum regem specie, honore, gloria cunctis constat excellere. Nec a nobis latius lilii describenda est pulchritudo, cuius praerogatiuam dominica testatio reddit singularem. 10. Iteranda sunt sane illa, quae ad robur fidei nostrae geminato dominus commendauit exemplo, quia christianus de uita, de regno, de inmortalitate certus, de pastus et uestitus non debet

105

necessitate pulsari, cum uideat deum hodie nato et perituro crastino germini tantam uestitus gloriam contulisse. Sed sicut ariditati ista, sicut clibani

88/90 Luc. z2, 27.

deputantur

incendio,

ita morti, ita

107/108 cf. Luc. z2, 28.

80quid]/ 1^?, qui 2 . 82incrementum R adeo] | 84 dominantes R (ortbogr.) W 85/86 post comparationem] quos comparatione RWJO, a comparatione C Pa

86 auis] terruit zd. W, exasperasse uidebatur adZ. C Pa

ed. (cf. serm. CLXIV,

lin. 6)

ad] aut O adorati R 86/87 speciosi nimium] speciosissimi W, nimium om. P5 87 nos] hos C ed. exemplo R 90 quanto] P2 O, quantum C e4., quanta ceteri (W praemit. ad) se om. W hominis pietas /ransp. Pb nam C — 91sinuat W/ 1^, insinuatur Pf — 92 adstruitJ,asstruit IW 92/93 sue promissionis ;ransp.Pf — 94/95 dubios lilii

usque sublimat exemplo germine] flore PZ lacunam uenientem a serm. cunctos O constat]

om. PbO propter bomoeot. 98 gratia W franc. lilium] oc zocabulo resumimus textum codicis V post CLVIL, lin. 61 99 honore] honorare W, et add.J oz. O, -a- ex emend. 1ae manus Pf 100 discribenda]

1^ manus describenda est lilii zragsp. O 101 dominicam R reddit testatio /rzzp. C Pa 102 ruborem /O C Pz 104 pastu et uestitu Pf Pb C Pa 105 perituro) cras Praemit. Pb, qui crastino om. 106 crastino] in Praemit.

Jup. lin. 27 manus clybani Pb C

V tantum ita 27] om. W

R

107

areditati

V C, ariditate

Pa ed.

SERMO CLXIII, ro-11

1009

gehennae ignibus destinantur, qui praesentia sibi a deo praestari dubitant, cum futura sibi iam sentiant contributa. IIO

11. Nolte solliciti esse quid manducetis neque quid uestiamini. Pater autem caelestis scit quoniam his omnibus indigetis. Quaerite regnum caeleste, et omnia adicientur uobis. Cum se patrem nostrum dicit, nostri sibi piam curam comprobat non deesse; cum nos regnum caeleste iubet quaerere, nobis subicienda monstrat omnia,

IIS

nobis quicquid caelestis exigit apparatus indicat adfuturum.

110 Luc. r2, 22. Philip. 3, 2r.

111/112 Luc.z2, 30-21.

114 subicienda ... omnia] cf.

108 iehenne W praesentia qui a deo sibi /ransp. Pf. adeo VJ] 109 sentiat V R Pf PP 110 esse] dicentes 222. P» neque] aut R, quid bibatis (bibamini Pa) neque add. Pf C Pa uestiamini] induamini Pb, bibatis W J O,

neque quid uestiamini add. JO

111 autem] enim P5

caelestis om. Pf. quicquid] quid quid V futuram / O, affuturum cett. codd.

adfuturam

hijs W Pf

115

V 1^ manus R, ad

pr

SERMO CL XIV VBI DICIT: IGNEM VENI MITTERE IN TERRA

IO

15

1. Sicut febrientibus amarus est semper salutaris cibus, ita et saepe dominicus sermo contrarius inperitis, utrisque tamen aliter aut ex corporis aut ex mentis infirmitate contingit. Hodie dominus exasperasse non nullorum uidetur auditum dicendo: 7 gnem ueni mittere in terram, el quid uolo nisi ut accendatur ? Et infra: Putatis quia pacem ueni mittere in terram ? Non, sed separationem. 2. Et ubi est illud: Ecce agnus dei? Vbi illud: Sicut ouis ad occisionem ductus est, el sicul agnus coram tondente se non aperuit os suum? Sed et illud: Dicite, filiae Syon: ecce rex tuus uenit tibi mansuetus ? Et quid est quod agnus iste in praedicatione tam dure percutit? Quid quod sic arietat in uerbo, qui in passione tanta patientia tacet, in morte tota humilitate subcumbit ? Et reuera, fratres, mundum suum Christus per omnia mitis et mansuetus intrauit ; dum nascitur nostro dulcis in germine, dum cunis blande

blandior ipse uegetatur, dum paruulus in gremio se fundit et resoluit humano, dum parentis in collo stringitur, stringit toto caritatis amplexu; et ut enutriat, toto dum nutritur affectu, per 20

omnes sensim currit et adolescit aetates; pauper agit semper, solitarius semper incedit, quia pauper communis est semper, patet omnibus solitarius semper. 3. Et quid est quod tantum uerbis spargit ignem, quod tanta et talia inflammat et dilatat incendia dicendo: / gnem ueni mittere in

3/5 cf. serm. CLVI, x. 6/7 Luc. 12, 49. 8 Luc. z2, 51. SY Go 11/12 Matth. 2r, 5 ; Is. 62, 11; Zach.9, 9. Matth. rz, 29.

16 dum nascitur ...] cf. Luc. 2, 7.

9 Ioh. z, 29. 15 mitis] cf.

20 ... aetates] cf. Luc. 2, 52.

24/25 Luc. 12, 49.

Codd.: VRW, PfPb]OCPa Titulus: sermo om. terram

OC Pa

ubi dicit] de eo quod dicit C Pz, de eo O

W PfO C Pa, et quid uolo nisi ut accendatur a4.

C Pa

Pb, qui

titulo caret, praemit. sermoni Ignem ueni mittere in terram, et quid uolo nisi ut accendatur ? 3 semper salutaris est trazsp. J O C Pa cibusom.O . 3/Ket saepe] est semper franc. praeterJ 4 inperitusJ 17 manus U 5 contigit R 6 nonnullorum W P2, nonullorum

separationem] et non separationem ? O tundente Paz

V

12 agnus om. O

16 dulci R

10

19 nutritur] nutriatur O

20 omnem

R

20/22 pauper agit zgze omnibus solitarius semper oz. Pb

22 solicitarius O tranip. Pa

9 ubi illud] est zzterserit Pb

13 quid quod] est zsterponunt C Pa, quod oz.

in germine dulcis zrazsp. Pf — 17 uigetatur V 1^ manus

18 stringit] ut stringat C Pz

sensus JO

taliter frazc. praeter Pf 8 non sed

23 est om. R

uerbi 7

24 ueni mittere ignem

631

SERMO CLXIV, 3-4 25

230

35

40

IOII

lerram ? Quid est? Ager quotiens longa incuria siluescit, et toto luxuriae agrestis sordescit horrore, peritissimi cultoris utique semper aperitur et purgatur incendio, ac studio benigno cultor ignis adponitur, ut exustis sentibus reueletur facies prima campi, praestetur agricolae libertas, fiat facilis uia uomeri, sit germinis ferax sterilis diu terra, et longa ac maesta otia laeto laetissima iam repenset in fructu. Ergo ubi Iudaicus caespes continuo aratro legis et iugi cultu effetatus ad inopiam, non respondit germini, non labori, sed pro tritico lolium reddidit, protulit pro uitibus spinas, Christus ad sata gentium diuini cultus conuertit industriam, ac diu oppressa dumis nationum cupiens noualia purgare, ignem mittit primum maximus magister in terram, et quicquid naturalis squalefecerat luxus, quicquid arefecerat brumalis rigor, artifici depurgat et consumit incendio, quatenus sola, longa, exhausta ieiunio, ipso suo cinere saginata pinguescerent, et post diuturnam duritiem tenera redderentur et mollia, ac sic euangelico apta cultro semini redderentur commoda, et felici sulco iam redderent tricesimum, sexagesimum, centesimum fructum.

4 V^

4. Sed hic ipse cultus non est nouus agriculae ueteris et caelestis, nam legem pangere, gratiam serere, ignis semper opere consueuit. Daturus legem ignem praemisit in rubo, sed diuinum rubus portauit, non concepit incendium, iam tunc aculis malitiae ple-

25/42 cf. serm. CXXXVII, ... Spinas] cf. Matth. 7, 16. .. incendium] cf. Exod. 5, 2.

r. 33 .. reddidit] cf. Matth. 13, 24-31. 42 ... fructum] cf. Matth. z5, 8. 45/46

25 quid est ? om. Pb cotiens V — soluescitR — 25/26toto luxuriae om. Pb,totaluxuria (?) Pf — 26agresti W 27/28 ac studio uique adponitur om.

Pb

27 cultoris Pf — 28 ignem apponit C Pa 29 uomeri] u- ex corr.

J,moueri

O, uemeri Pa

sensibus O, gentibus R sit] sic O

germinis]

criminis V 1^ manus R (ut infra), seminis PÉPb — 30 etlongaom.]O 1^, letio R 1^ manus ubi ergo transp. W

^ lato Pf

latissima Pf 1" C, letissimoque W, qui omittit iam 31 cespis V 1" manus (qui add. s et del.) R 2'J, cepis R 1?

legis aratro transp. C Pa

32 effecatus V W, effetused.

^ abinopia C Pa

germini] crimini V 1" manus (ut supra) R Pf, cultui Pb, om. W 32/33 non labori] non om. W 33 lollium V, liliumJ 1* manus 35 oppressa] protecta W nacionem

W

capiensJ 1^

37 squale feceratJ 17 manus

fecerat J 1^ manus O artificis R 1^ manus W 38 depugnat W Pb CPa exausta / R 39saginataom.Pa ^ 4Oduritiam/ PfJO redderet /O 42 sexagesimum] et add. C Pa 45 nouus] sed est a4. O agriculae scrzbunt codd. bic (agricole manus J), sed superius et inferius ac serm.

O Pa

are

O longo — 4lsemine hic] haec R ex emend. 2ae

VII, linn. 66 et 73, etc., babent agrico-

ueteris] est praemit. C Pa ueteri et caelesti eZ. 44 nam] Non Pa pangere] spargere W C Pa ed. (lect. al.) semper] sed C Pa operariJO,

operire C Pa

45 daturus] semper add. J| — rubor R 1" manus

— 46 conci-

pit-(2) J4* acules V (ortbogr.), acolesJ (e expuncta), a coles O, accolam C Pa, aculeis cett. codd. ed. militiae /O

SERMO CLXIV, 4-6

IOI2

num et ingratum culturae legis populum praefigurans. Et nunc ad arua gentium cum destinaret apostolos, sic eos igneo imbre perfudit, apparuit sicut ignis, consedit super eos, ut possint so umecta siccare, sicca infundere, decoquere cruda, frigida calefacere, accendere extincta, conburere noxia, et in opere diuerso uno atque eodem igne ad caelestem copiam tota percolere deserta terrarum, dicente propheta: /» omnent terram exiuit sonus eorum, et in fines orbis terrae uerba eorum, Sed ad illud iam quod sequitur 55

transeamus.

5. Baptisma, ait, habeo baptizari, et quomodo coartor, usque dum perficiatur! Ignem ueni mittere in terram, et quid uolo nist ut accendatur ?Vrguet ignem, cogit undam: quae est talis tam diuisa coniunctio? Vrguet unda flammam, multiplicat flamma undam: quae est talis tam concors ista discordia? Geritur hic, sicut diximus, agricolae diuini species; plena namque omnia calore germinant, humore nutriuntur. Vnde rerum parens deus ignis et aquae commercio festino nos gerit, nos enutrit, quorum tanto ardet, calet, exaestuat, anhelat affectu. 6. Baptisma habeo baptizari. Christus suo baptizatur in sangui65 ne, ut quicquid ex nostra carne suscepit, diluat, renouet, et totam suae diuinae maiestatis reddat in formam. Baptizatur Christus

48/49 ... super eos] cf. Act. 2, 5. 53/54 Ps. 18, 5. 56/58 Luc. x2, so. 57 Luc. 12, 49. 60 concors ... discordia] cf. M. Manilii Aszronomzcorum lib.

I, u. 142 (ed. I. vAN WAGENINGEN, Lipsiae, MCMXV, p. 6) ;WEYMAN, p. 465, adn. 6.

62 rerum parens deus] cf. sermm. XXXIII, ad lin. 28 s.; L, lin. 38.

65 Duc 12:50.

47 populis /O, et add. et del. ] — 47/48 ad arua] ad om. V R PfPb, in arua ed.

48 cum destinaret] condestinaret / 1^ manus apparuit sicut] sic apparuit VW, sicut om. C Pa ed.

ymbre IW PKfPb0

49

ignis] et praemit. R ( exp.) P5,

et add. W C Pa cum sedit PP possent P) 50 umecta] V, humecta R Pf Ph C Pa, humectata V 2^ manus JO, uincta W—— decoquere] ex emend. 1ae manusJ,dequoquere V 51 accendere om. R, qui aliter sententiam incidit 52 atque eodem] eodemque W Pf totarumJ 1^ manus O 54 illam V 1* manus iam del. C quod sequitur iam frazip. Pf P) 56 baptismo V 27 manus WPb

(J 1*?),

baptismate / (-ate

baptisari I suo more constanter

ex emend.

cohartor R

lae

manus)

O

ait om.

JO

58/59 urguet ignem usque

flamma undam om. Pb 58 urguet] V RJ 1* manus, urget reliqui bic et inferius, baptisma «dd. CPa — cogit undam] cogitandum /O C Pa, cogitandumque Pf 59 urgetJ, ceteri ut supra flamma multiplicat transp. C Pa 60 consors O 61 dicimus R 1? diuini] duri Pf P2 post plena znterpungunt codd. franc. praeterquam ] colore V 1^ manus R 62 parens] est add. Pf — 63 festino commercio /ramsp. Pf — gerit]J2^ manus O, geret J 1^ manus ex emend. longioris uocabuli, gerere

VR, germinat

C Pa ed., om. W (cf. seg.)

gerit nos] terrenos

Pf Pb nos 2^] om. W 64 calet] et add. W anelat V] 17" manus baptismo W Pf 2^ C 67 maiestatis diuine transp. Pf reddatur /

65

632

SERMO CLXIV, 6-8 7o

1013

suae baptismate passionis, qui totius peccatum mundi non nisi ab eo, qui mundum fecerat, non poterat aboleri. 7. Putatis, ait, quia ueni pacem mittere ín terram? Non, sed separationem. Quare ? Quia coniunctio caelestis est in ista separa-

tione terrena. Nemo potest connecti terrae et iungi caelo. Grata ergo €t cara sit ista terrena separatio, quae nos sic a terrenis 75

5o

separat, ut inserat nos diuinis. 8. Erunt, inquit, ex hoc quinque in domo una, diuisi tres ín duo, et duo in tres :pater in filum, et filius in patrem ;mater in filiam, el filia in matrem ; socrus in nurum suam, nurus in socrum suam. Dum quinque dixerit ex hoc in una domo diuidendos numero, nomina nurum;

sex uidentur: patrem, filium, matrem; filiam, socrum, sed quia est ipsa socrus quae mater est, certum est

quinque tantum personas in his omnibus nominibus inueniri. Diuiduntur autem tres in duo, dum in sponso sponsa coniunctis socrus, quae tertia est, diuisa remanebit in domo. Ergo ista, in qua ecclesia coniungitur Christo, synagoga, quae socrus est, permanet 85 suo jam merito perdiuisa. Duo ergo in tres ita diuiduntur, dum de isto Christi et ecclesiae consortio altera haereseos scinditur et diuiditur synagoga, ut Christus et ecclesia diuisi ab haereticis uno maneant et iungantur in spiritu. Diuiditur et pater in filium, et filium in patrem, dum Iudaicus populus, qui per carnalem Christi go generationem paternum sortitus est nomen, a Christo filio per inuidiam separatur, pater liuidusin odium uertit affectum, cui filii

68 peccatum mundi] Ioh. rz, 29. 52755.

70/749

p0c12795x:

75/7: buco

68 5suoJO passionis] ut quicquid ex carne suscepit aZ. Ph et de. qui totius] quia t. franc. praeter C — 69 non poterat] non om. franc. praeter Pb. — 70 uenie R 75

terra JO separatio

sed om.

terrena

/ransp.

V R (non separationem) W

74

nos] om.

W

72 conecti franc. 75

una

om.

Pb

R W Pf] incidunt post diuisi induosW ^ 76etfilius] et om. Pb et filia] et filiam V 1^ manus, et om. Pb O 78 dixerintJ hoc om. V R (fortasse cum ed. legendum est ex una domo, niii legas in una domo, omissis ex hoc) 79 uidentur]

diuidentur Ced. filiumJ 1" manus

79/80 pater filius mater filia socrus nurus P5 80 ipse R

hijs W Pf, ut ipsis codd. moris est

RJO

79 filiam]

mater est) est om. O (mater ? Certum)

omnibus om. Pf P^ C Pa

| 82in sponso] in om. Pa, et add. W Pb C Pa

81

nominibus oz.

coniuncti V, coniuncta

C Pa ed. (locus quidem incertus, quem forte quis sic legere malit :dum in - uel in omisso-

sponso et sponsa coniunctis ) 83 diuisa om. Pb post remanebit 2ozam sententiam incipit W — in qua] in quam P£J OPa, inquam PfC — 84 ecclesia V (hic) J (ut saepius) sinagoga V W semper, alii inconstanter 85 marito ed. 86 heres eos O, haeresis Lat., haeres ed.

87 Christus et] et om. R, sup. Im.

add. 2^ manus V diuisa W uno] ut non O 88 in filium] in ex corr. 1ae manus R —.90 Christo] R Pf Ph ed., Christi ceteri — 90/91 per inuidiam oz. C Pa

91 separatur] zz separatus?

leuidusJ 1^ manus

fili V 1* manus

IOI4

SERMO CL XIV, 8-9

gloria iugis est poena, est continuus cruciatus, dicente apostolo: Vnde patres, et ex quibus Christus secundum carnem, qu est benedictus in saecula. Diuiditur autem mater in filiam: est namque 95 synagoga mater, ex qua per Petrum

et ceteros apostolos nascitur

ecclesia filia, quae, ubi diuini regis Christi meruit habere consorti-

um,

matrem

et aemulam

pertulit et nouercam.

Et quae filiae

mater talis, qualis nurui socrus? Haec namque synagoga mater, ubi ecclesiam nurum uidit ex gentibus aduenisse, occidit scelesta filium, nurus consortium ne uideret. Occidit Christum, si uel sic

amorem nurus furibunda ualeret extinguere. Sed ex morte totum resurrexit in ecclesiae coniugium Christus, ut probaret caritatem non separari morte, sed crescere. 9. Arguit eos autem dominus, qui faciem caeli, ortus nubium, 105

IIO

stellarum cursus, plagas orbis student uana curiositate perquirere, et tempus salutis suae nullis studiis, nullis indiciis nituntur agnoscere. H ypocritae, ait, faciem caeli nostis probare, et quomodo tempus istud non probatis ? Oculus effusus perdit lumen, quia tota hominis intra pupillam uisio continetur. Ne ergo studeas uidere multa, ut uideas te; ne studeas excelsa conspicere; ne praesumas,

ne longinqua ambias intueri, quia angustus oculus non capit multa, non penetrat excelsa, longinqua non perspicit, atque ita uidet nihil, qui uidere existimat totum. Agnosce ergo diem salutis, tempus acceptum. 113/114 Agnosce bis acceptum. Bei den vortrefflichsten Handschriften (vgl. jedoch den kritischen Apparat) endet die Predigt folgendermassen: Zgnosce ergo diem salutis, tempus acceptum,

Christum lesum dominum nostrum, si uis a te.

93/94 Rom.9,5. — 99/100 occidit ... filium] cf. Matth. 2r, 37-38. 103 . morte] cf. Rom. 8, 35. 105 curiositate] cf. serm. CLVI, lin. ro6. 107/108 Luc. z2, 56. TUS APIS CO2ISOrS 632:

92 gloriam V 1" 95 ceteros VR matrem] et praemit. 99 ecclesiam V R om. Pb occiditur rum 1^?)

manus R continuus est /razsp. W — 95 et ex] et om. C 96 regis om. C Pa post habere O rep. meruit 97 W 98 post socrus non imterrogant codd. praeterquam W. (semper) | ^ aduenisseR/J — scelesta] 100 ne uideret Christus/ si] ut P7 sic] si V 101 nuru R (nu-

ualeat P^

104 autem eos transp. franc.

urbis VR — student uana] studendum a/O R, hypochrite P5, ypocrite V ceterique alii effosus PfJ O, om. W

totam V W

qui| quod/O

105

106 indicii Pb 107 ypocrite 108 probastis Pf 1^ effusus]

110 praesumas] altiora te quaerere add. O

uerbo praesumas sententiam claudit] 111 lonqua V 1* manus 112 prospicit C Pa atque] ad (?) que V 1* manus 113 nichil RW P^JO 113/114 agnosce zique acceptum] ef. comment. 113 diem salutis] deum

dum dies salutis est, dum ad. Pb

114 acceptum] per z42. franc., Christum

Iesum (Iesum om. Pf CPa) dominum nostrum, si uis a te (si uisa te] si uisitat te R, om. W Pb O C Pa) add. codd. (cf. comment. ad anteced.)

633

SERMO CLXIV

IOIS

Die unverstándlichen Schlusswórter 57 zs a te (vgl. die Varianten) entsprechen vielleicht einer Korruption von qzi uiuit (et regnat) einer für den liturgischen Gebrauch hinzugefügten Endung, zu der ebenso die vorangehenden Worter Christum lesum dominum nostrum gehóren würden. Aber auch die Harmlosigkeit des Satzstiles von agnosce bis acceptum leistet keine grosse Bürgschaft für die Ursprünglichkeit dieses Textes, den ich trotz allem beibehalten habe, weil er von allen Handschriften gestützt ist. Sicher sind auch die náchstfolgenden Wórter 7 uis à te von guten handschriftlichen Zeugen verfochten ; sie lassen sich jedoch im Zusammenhang schlechter berechtigen, abgesehen von ihrer offensichtlich korrupten Überlieferung.

CLXV MONITVM Parua quidem oratio, sed maximi momenti quantum ad personam Petri Rauennatis, contionatoris nostri, spectat. Vide Los sermones, pp. 95 s. et 222 s. Nostrum non est hoc loco nouas istius oratiunculae interpretationes a IOHANNE LuccHEsi, Stato attuale degli studi sui santi dell'antica provincia ravennate, apud Atti

dei Convegni di Cesena e Ravenna, I (Centro Studi e Ricerche sull'Antica Provincia Ecclesiastica Ravennate, Badia di Santa Maria del Monte-Cesena, MCMLXIX)

pp. 51-80 (cf. p. 78) ; Cornelio, vescovo di Imola (?) (sic), santo, apud Bibliothecam Sanctorum, IV (Romae, MCMLXIV), col. 192, et Prozetto, vescovo di Imola, santo:

ibid.: X (MCMLXVIII), rr81-1184, elucubratas resoluere. Breuiter feci in Rese2a de las publicaciones recientes referentes a San Pedro Crisólogo, apud ephemeridem

Didasbalia Vl (1977) 134-136. Cum desit sermo apud codices Pf et Pb, alium testem traditionis francae adhibui, id est, codicem T.

SERMO CLXV

Ig

DE ORDINATIONE EPISCOPI FORVM CORNILIENSIS NOMINE PROIECTI

5

Omnibus quidem ecclesiis uenerationem me debere, debere me fidelissimam profiteor seruitutem, sed Corneliensi ecclesiae inseruire peculiarius ipsius nominis amore conpellor. Cornelius namque memoriae

IO

beatissimae, uita clarus, cunctis uirtutum titulis

ubique fulgens, operum magnitudine notus uniuersis, pater mihi fuit, ipse me per euangelium genuit, ipse pius piissime nutriuit, ipse sanctus sancta instituit seruitute, ipse pontifex sacris obtulit et consecrauit altaribus; et ideo mihi carum, colendum, mirabile

Corneli nomen. Amor ergo cognominis me conpellit Corneliensis ecclesiae desideriis desideranter occurrere, et Proiectum uenerabilem uirum amabilius pontificem consecrare. Proiectum dixi, sed non abiectum, iuxta illud: /n te proiectus sum ex utero; de uentre

matris meae deus meus es tu. Et uere iste Proiectus ex utero humanae matris, matris diuinae in utero iugiter mansit, qui domus suae nescius, domus dei esse perstitit habitator. Qualiter autem, fratres, cunabulis ab ipsis gradus ecclesiasticae militiae

13 Proiectum] de nomine I. MARQUARDT, Da: Privatleben der Rümer (Lipsiae,

MDCCCLXXXVI)

p. 27 s., adn. 6.

15/16 Ps. 21, x1.

uerbis claudit Petrus sermonem CXXX C. WEYMAN, Zz den Spricbwürtern, p. 270.

bis.

18/21 iisdem ferme

19 cunabulis

ab ipsis] cf.

Codd.: VR W, JOCPa T Titulus: ordinationem V 1" manus forum om. W corneliensis O forum corn- dzsiungunt codd. preiecti O C totam inscriptionem babet O Sup. ras. De ordinatione proiecti ( pre- C) episcopi C Pa T 4 quidem oz. W ecclesiis I7 me debere om. Pa deberem meJ 17 manus 6 pecularius J 1* manus nomine / O 8 notus] fuit a2. W et del. 9 enutriuit franc. 10 seruitutem R 11 carum mihi £razsp. C mirabili R 12 corneli]

VR, cornelii rel/gz (Ergo nomen)

— amorom. corniliensis W

uenerabilem] mirabilem

crarem

V, consecrari R

preiectus O propter bomoeot.

T

W — cognominis] nominis/ O C Pz, nomen W 13 desideriis om. 14 amabilibus

preiectum dixit O

proiectus iste /ramsp. R mansre O 7ta

C Pa T

preiectum O

W JO, amalibus R

15 de uentre oz. W

conse-

16

17 humanae zigqze in utero om. JO

18 presticit WO

gradus om. V R (sed cf. serm. CXXX bis, lin. 28)

19 cunabus T 1^ manus

IOI8

SERMO CLXV

2o conscenderit et officii, quia dicere mihi longum est, sicut dicit dominus, aetatem habet, ipse pro se loquatur.

21 Ioh. 9, 2x.

20 officium V 2^" manus, officia C Pa T ed. 21 loquatur] Per dominum nostrum add. W, Per dominum nostrum Iesum Christum qui uiuit et regnat add. O, Per dominum nostrum lesum Christum qui uiuit et regnat cum spiritu sancto in saecula saeculorum. Amen aZ.

V R, Per dominum nostrum Iesum (Iesum sup.

lin. Pa) Christum qui uiuit et regnat deus per infinita secula. Amen add. C Pa T Hic sermo nouissimus est collectionis Pa, cuius in marg. sup. legitur: Huc usque omnes sermones sunt petri rauennatis

SERMO CLXVI

PI,

DE IEIVNIO 1. Habet quidem simplicitas innocentiae suae gratiam, habet fidei suae fructum, scientiae tamen habere praemium non potest, palmam non potest habere uirtutum. Aliud est otio et securitati suae uiuere, aliud est pro omnibus ferre uigilias et labores. Simplicitas ciuem bonum facit, non facit militem fortem. Hinc est quod ille censum soluit, hic stipendia percipit et honores. Ciuis aut cedit aut subcumbit aduersis, aduersa miles sustinet et propellit. Ille IO

E»

pugnare

didicit, hic timere; ille cauet semper, hic uincit. Hoc

diximus, ut quae est distantia monstraremus inter eum qui christianae fidei simpliciter accipit et sequitur sacramentum, et inter eum qui studet ipsius fidei adprehendere scienter et nosse mysterium. 2. Ecce Quadragesimae ieiunium, quod deuotione sollemni die crastino suscipit uniuersalis ecclesia, multi putant abstinentiae tantum studio uel nobis traditum, uel pro nobis dominum peragis5 palmam non potest babere uirtutum. Da palmam non potest in den Zeugen der reinsten felizianischen Tradition fehlt, müssen diese Worte als eine Ergánzung

seitens des Archetypus der fránkischen Textüberlieferung betrachtet werden, der den unvollstándig überlieferten Text zu verbessern versucht hat ; deshalb habe ich auch die genannten Worte nicht beiseite gelassen. Doch kann man sich

fragen, ob die Stelle im Prototypus nicht so gelautet hat :scientiae tamen babere praemium non potest, praemium non potest babere uirtutum. Yn diesem Fall hátte der

missverstandene

Klimax

das

sehr

frühe

Ausfallen

der Wiederholung

von

praemium non potest babere verursacht.

15/253 cf. SOTTOCORNOLA, p. 270. 15/16 die crastino] ex his uerbis inferre licet sermonem habitum fuisse prima dominica Quadragesimae cuiusdam; cf. Los sermones, pp. 249 et 277; SOTTOCORNOLA,

pp. 125 et 200 s.

Wc

suscipit] cf. serm. VII bis, lin. 3.

Codd.:

VR W, JOCPaT

Titulus: sermo om.

OT

serm. VII )de quadragesima C 4 scientiae] suae add. W comment. )

Item cuius supra (Petri) de quadragesima Pa 5 palmam non potest] ex franc., om. V RW (cf.

otio] hoc io V 1" manus, odio R, ocio cett. codd.

manus 6 suae om. CPaT aut] autem /O caedit hic uincit] ac u. /, iste u. O

V (ortbogr.)

Sermo eiusdem (7oc est, sancti Petri Rauennatis : cf.

RW

15 sollemni]

(decrastino Pa)

securitateJ 1^

8 hic] hinc V 17" manus R pr(a)ecipit R 10 timere] non praemit. V 2" manus sup. lin. 11 est]sit W franc., merito fortasse

12 accepit

14 misterium V ( semper) W 27 manus (sacramentum 1^) JO V, solléni J, solenni

17 studium /O

W, sollempni

a/z

dieldem oZ

SERMO CLXVI, 2-4

I020

se, nec altioris intelligentiae continere mysterium, sed solummodo de castigandis corporibus, resecandis uitiis, temerandis mentibus

20

25

30

35

hoc prouisum. Porro quadragenarius iste numerus tam sacratus esse a saeculis, tam mysticus repperitur, ut semper in effidendis rebus diuinis et maximis dei negotiis explicandis adhibitus lege inuiolabili perscribatur. Quod ut luceat ad purum, copiosissimis percurramus exemplis. 3. Cum mundus intra generis humani primordia perdeflenda nefando uitiorum squalore sordesceret, et totus criminum foeteret horrore, ac paene ipso iniquitatis suae fumo fuscare caeli tantam contenderet claritatem, quadraginta diebus et noctibus expiaturus terram caelestis imber effunditur, ut quia perire sibi mundus, quod factus fuerat, iam deflebat, gauderet tali baptismate se renatum, scieretque quod est non se naturae, sed auctoris sui 635 gratiae iam debere, ipsamque nostri baptismatis formam terra, nostra corporis origo, praelibaret, ut quae ante natos homines producebat ad mortem, hos ad uitam perduceret iam renatos. 4. Adtendite, fratres, quantus sit quadragenarius numerus iste,

21 effidendis. Für effidendis finde ich keinen Beleg im lateinischen Sprachbereich. Jedoch will ich den Ausdruck deswegen nicht verwerfen. Er kann aus ex und fido gebildet sein; der Sinn von effido wàre "beglaubigen", "Glaubwürdig-

keit verleihen", was hier gut dem Zusammenhang zukommt. Auf jeden Fall ist effidendis von den besten Handschriften der felizianischen wie der fránkischen Texttradition verteidigt.

21 mysticus] cf. serm. XI, lin. 53. 25 intra generis humani primordia] inter ipsa mundi primordia : Benedictio fontis Romana, de qua iterum inferius (cf. Los sermones,

p. 412).

25/30

cf. Gen.

6, 5-6; 7, 12; serm.

XII, lin. 6x s.

25/54 cf. Maximi Taurinensis serm. L, 2 (CC XXIII, p. 198).

18 altiores R

intellegentie [unu

solum et a. [/n. modo V, modo om. O

aliique

— contine V 1^ manus

— solummodo]

19 de om. W franc.

21 reperitur R W

efhdendis] VRJO, effundendis C Pa T, efficiendis ed. (cf. comment.)

22 maximus V 1^ manus R adhibitus] C Pa eZ., adibitus T, addebitus ceter;, id est, praestantiores codd. (ad debitus JO) 23 perscribitur W, perscrutabatur

V 1* R, perscrutatur V 2? adpurum VR (an iure nescio), ad primumJ 25 intra] inter C Pa T, ipsa add. W franc. (cf. appar. fontium) 26 nefandeJ 1^

manusO — 27 0rrore V 1" manus — 29 terrae RW O, piacula add. W — ymber semper W Pa T qui aperire R, quia aperire/ 1^ manus O 30 baptismate V 30/31serenatum V] 1*^ manus — 31lsciretqueR — se]suaeJO — sui]suae VI"RW 32 baptismatis nostri ;ranusp. W —— post formam incidit R—. 53/34 nostra terra /ransp. CPaT 33 nostri ed. fortasse bene praelibaret] pr(a)eleuaret W, cuzus 1" manus seripsit sup. lin. pr(a)eualet

GP T:

34 hoc V

perduceret] produceret ed.

natos ante /rasp.

SERMO CLXVI, 4-6

IO2I

qui et tunc caelum terris aperuit abluendis, et nunc fonte baptismatis orbem totum pandit gentibus innouandis. Merito nos quadraginta diebus per ieiunium currimus, ut perueniamus ad fontem baptismatis et salutis. Quadraginta annis populum Iudaeorum 40 panificus in eremo pauit imber, nec solito ministratu incrementa germinis produxit e terra, sed ipsa terris potius pluuit frumenta, totum qui seruitutis humanae ademit laborem, qui blando rore esurientibus caelestem praebuit et euexit annonam. 5. Quadraginta diebus terram repromissionis exploratio missa 45 diuinitus circuiuit, ut hic sacratus numerus promissas Israheliticum populum euocaret ad terras, qui nos quadragenariis ieiuniorum cursibus euocat et perducit ad caelum. Namque et nostri corporis terram quadraginta diebus explorat nunc et circuit caelestis inspectio, ut expugnatis et expulsis uitiorum gentibus, Ple] regionem nostri cordis possideat turba uirtutum. 6. Et quia nichil omittendum est, Moyses ipse dierum quadraginta ieiunio ita humano defaecatus est et exinanitus a corpore, ut totus diuinitatis mutaretur in gloriam, et adhuc in nostri cordis obscuro toto fulgeret lumine deitatis, neque intueri eum mortalium 55 uisus posset, qui substantia dei diu pastus tota mortalis cibi oblitus

fuerat

adiumenta,

commorantibus

unde

didicit coram

uitae subsidia non

deo et cum

deo

deesse. Et reuera, fratres,

nescit lassari, mori non potest, cui panis, cui uita deus est. Merito

hic talis legem sancire meruit, qui totum quicquid in homine lex

36/37 terris ugue innouandis] fontemque baptismatis aperis toto orbe terrarum gentibus innouandis :Benedictio fontis Romana (cf. Los sermones, pp. 409 et 412). 39/43 cf. Exod. 16,13 ss. — 44/45 cf. Num. 13, 26. 51/52:cf. Exod. 24, 18; 34, 28; serm. XII, linn. 63/66. 53/55 cf. Exod. 34, 29-35 ; Deut. 9, 25; serm. XLIII, lin. 39. 59 ... meruit] cf. Exod., capp. 25-31 et 34; serm. XLIII, lin. 45 s.

36 apparuit / 1^ manus, apperuit baptimatis Pa, et sic iterum infra

W] 2^" manus forte V 1^ manus ] 40 heremo aspirant codd. 41 e terra] eterra RJ, e om. O ipse ed. W pluuit] cozz., flu uit V 1^ manus, flu it R, luit V 2" manus JO, fluxit C Pa T ed., flauit W 42 totum qui] V, totumque cett. codd.

ed.

seruitutis] potius aZ.JO ^ adémitO ÁÁ terra

W

V R

— 43euixit

R^ — anonamV 1^

45 circuibitJ27 manus, circumibit R, circumiuit O,

promissa RO

israeliticum R (W2) O

49 expugnatis] pugnatis franc. praeter 52 ieiunii V I^ RJO

46 ad terra R

circuibat

48 terra V

O — 51 quadraginta dierum /ransp. O

deificatus R, defectus /O

exinanitus] est add. W 55 nostrae R cordis] corporis JW 54 neque] ut praemit. W eum] cum R 55 posset] scripsi cum ed., possit V (ortbogr.) RW]O, potuit CPaT qui] quia CPa2 T — diuom. CPaT — SG6fueritV —— adiumenta] — didici ViWJIo 58 lassari] seq. apud R ras. 2 ferme uerborum cui uita deus] ciuitas JO 59 tali lege R franc. sanccire R, sancciri C, sanciri Pa T

SERMO CLXVI, 6-8

1022

urguere poterat, peramisit. Praestiterat hoc Moysi iuge fortasse ieiunium, sed nondum reddiderat talem, si defuisset quadragenarius hic sacratus. 7. Ieiunium Heliam leuauit ad caelum, et purificato sic corpori ignei currus addixit obsequium, ut ostenderet gehenna, quae 65 exurit reos, innocuis quam deseruit! Sed ut ad hoc perueniret Helias, quadragenarii numeri ante uiam mysticam percucurrit. Ezechiel, eximius prophetarum, quadraginta diebus iacens latere uno — scientibus legem loquor — captiuitatem futuram dum 60

praefigurat, absoluit. Quia sacratus numerus iste suscipit iniquiut deleat; captiuitates, ut absoluat, ingreditur; uincula patitur, ut relaxet.

70 tates,

5

8. Hinc est ergo quod dominus, auctor a saeculis in hoc numero absconditi sacramenti, intrat ipsum numerum dierum quadraginta jeiunij, ut quod adumbrauerat in famulis, ipsa per se iam ueritate facta, et coepta perficeret, firmaret tenera, inchoata suppleret, et quae praeceptis instituerat, roboraret exemplo. Non enim suffecerat hoc tantum tanti numerisacramentum imperasse uerbis, nisi commendasset et facto. Et tamen, fratres, a tempore

diluuii sacramenti huius contendimus aperire mysterium, non ausi 8o

anteriora contingere, superiora rimari, loqui tacita, tamdiu certe

reposita proferre, praesertim cum mihi temerarium et nobis non necessarium uideam causarum tales, tantas origines perscrutari.

63 cf. 1 Reg. 19, 5-8; 2 Reg. 2, xet r1; sermm. XII, lin. 66s. ; XLIII, linn. 47/49.

67/68 Ezech. 4, 6. 72/74 cf. Matth. 4, 2 et parall.; serm. XIII, lin. ar s. Haud dubio lectum fuerat ante homiliam Matth. 4, x ss. (cf. SorrocoRNorA, p. 125). 76 ... exemplo] cf. sermm. LXVI, lin. 127 ;CLXVII, lin. rx. 80 anteriora] cf. serm. XII, lin. 6o s.

60 urgere V 2" manus ]27^ manus O (-g- ex corr. 1ae manus) CPa T, uigere W

per amissit / 1^ manus praestiterit RJ 2^ manus O 61 non dum W defuisse R quadragenarius] numerus ad4. W franc. ; bic sententiam claudunt VR noua

62 hoc V 2* manus sententia

inchoatur)

sacratum V 2^ manus (hoc sacratum ieiunium, quo 63 corpore

RJO

64 igneis curris

V, igneis

curribus R adduxit RC P2 T 65 in nocuus f innocuis quam] innocuisque R ut sz. lin. R perueniret] I, perueniat et cert. codd. ed. 66 ante

uiam]ieiunium W — uiam mysticam ante /razsp. C Pa misticum Ezechiel] Et praemit. W] O profetarum J latere ex emend. W qui e.

iniquitatis C 1^ manus

70 R incidit post uincula

RW — 67 69 quia]

71 relaxatJ 1?

manus — 72 dominus om. W —— auctor]salutis «ZZ. W — 73 intra C ed. 74 ieiunii oz. W franc. quod] que W 75 ueritas eg. facta] facteJ 1^, sacram R, adimpleret in semetipso add. O et coepta] ut c. O, et o». CPaT — 76 subpleret /— 77 sufficerat R O 1^, suffecisset W 1^ — hocom. W — tantiom.W 78 commendaret franc. (comadasee J 1! manus?) et facto] et om. O Éttamen O 80 tam diuJ OW aliique 81 michi VR 82 tantas] et praemit. C Pa T, seq. parua ras. apud V (tantasque2,sed particula deleta non uidetur primae fuisse manus)

636

SERMO CLXVI, 8-9

1023

Verae deuotionis est, fidelissimae seruitutis est, quid fieri uelit, 85

non quare uelit dominator, inquirere. 9. Si ergo quadraginta dierum simplex, purum, aequale, tantis testimoniis, sub tanti numero sacramenti traditum, nobis a domino ieiunium perdocetur, unde ista uarietas, unde nouitas ista, unde ebdomadae nunc resolutae, nunc rigidae, nunc indulgentes nimium, nunc seuerae ? Vnde intemperati ieiunii usus iste, quiaut

90

95

adficiat sine uenia, aut remittat ad crapulam ? Hoc est separatim calida, separatim frigida, separatim sales, separatim cibos suis usibus deputare, et totum uitae neglegere conditorem. Certe qui corporis cibos condiunt, sapienter discant animae pabulum temperare, ne aut plus salitum, aut penitus insulsum salutaris cibi generet letale fastidium. Ieiunium sit aequale, et ut est nobis

90/91 separatim calida, separatim frigida, separatim sales, separatim cibos. Die Einstimmigkeit der Handschriften bei s4/7; ist bemerkenswert, aber ein Genitiv

ist hier undenkbar, da separatim nie mit der Genitivform, sondern mit zb oder mit dem blossen Ablativ konstruiert wird. Ausserdem würden sz/;s und czbi (das

letzte von der frinkischen Überlieferung verfochten) den vorangehenden Akkusativen cz/ida und frigida wiederstehen. Sa//s ist wohl als eine Variante von sales zu verstehen, nàmlich als die Form einer dekadenten Phonetik, die, wie wir oft konstatiert haben, die Vokale 7 und e verwechselt, wáhrend anderseits czbos

die ursprüngliche Lesart der Hs. V sehr wahrscheinlich gewesen ist. Cibus ist wieder eine phonetisch-orthographische Variante von cibos, eine Verwechslung im Akkusativ des Plural, die ebenso in den Handschriften des 6. Jahrhunderts

bei áhnlichen Fállen háufig vorkommt. Remedia (vgl. den kritischen Apparat) ist zweifellos eine Ergánzung im Archetypus einer der fránkischen Handschriftengruppe, und will den dort überlieferten Genitiven ;sz//; und cibi einen Sinn geben.

85 simplex] cf. I. PASCHER, Das Jiturgische Jabr (Monaci, MCMLXIII) p. 52. 87 ... uarietas, ... nouitas] cf. C. CALLEWAERT, La semaine "mediana" dans l'ancien Caréme romain et les Quatre- Temps, apud Revue bénédictine 36 (1924) 2x1 s.

83estl']etadd. T ^ est 2"]om.CPaT quid]etpraem:t.]O ^ 85si]sic 86 numero tanti zrazsp. C Pa 87 perdocetur (cf. serm. LVI, lin. 41,

VW]

etc.)] perducitur

V (-or 2^ manus), perducetur R

unde 1^] indeJ 1^ manus

89 intemperati]intemperantisO — iste V —— 90afhciat V 27 manus R WO et alii ^ ad crapulam] adcrapulam R, acrapulam V 1" manus — separatim] salis add. ex bomoeot. (cf. seq.) V et del. frigidam R

91 calidam R

sales] W, salis V et cett. codd. ed.

separatim frigida om. O cibos] W, cibus V 1* manus

(?) RJO, cibi V 27 manus C Pa T ed., remedia add. C Pa T ed. (cf. comment.) — 92 conditorum R, conditorium ? W znuterrogando 93 V J incisionem faciunt inter sapienter e discant

pabulum] -bu- ex emend. V, paululum V 1^? RJO

sallitum

V 1^ manus

insalsum

(2) V 1* manus R, insulsimJ (i- ex corr.) 1" manus

manus R

W O, salicum (?) R 2* manus

et ut] etom. CPa T — est om. JOCT

paenitus /

94

insulsum]

95 generat V 1^

1024

SERMO

CLXVI, 9

traditum seruetur ad corporis et animae disciplinam. Certe qui ieiunare non potest, non praesumat inducere nouitatem, sed fateatur esse fragilitatis propriae quod relaxat, et redimat elemosinis quod non potest supplere ieiuniis, quia illius gemitus deus non ro requirit, qui pro se gemitus pauperum sic redemit.

100 cf. serm. XLII, linn. 44/49.

98 fragilitasJ 1^

elimosinis R

99 deus] dominus

/

SERMO CLXVII

I9

DE EODEM SECVNDVS 1. Oportune nobis Iohannes beatissimus ieiunii tempore poenitentiae doctor aduenit: doctor dicto factoque. Magister uerus quod uerbo adserit, demonstrat exemplo. Magisterium stat de scientia, sed magisterii auctoritas

constat ex uita. Docenda

fa-

ciens oboedientem perficit auditorem. Docere factis sola est norma IO

doctrinae.

Doctrina

in dictis scientia est, in factis uirtus.

Scientia ergo illa uera est, quae fuerit mixta uirtuti. Illa, illa diuina est, non humana, euangelista probante cum dicit: Quae coepit lesus facere et docere. Praeceptor cum docenda facit, et auditu instruit, et informat exemplo. 2. In diebus, inquit, illis uenit Iohannes Baptista praedicans in

I5

20

desertum Iudaeae, et dicens : Poenitentiam agite, adpropinquauit regnum caelorum. Poenitentiam agite. Quare non magis: gaudete ? Gaudete magis, quia succedunt humanis diuina, caelestia terrenis, temporibus sempiterna, malis bona, secura anxiis, aerumnis beata, mansura perituris. Ad propinquawil regnum caelorum. Poenitentiam agite. Poeniteat plane, poeniteat qui diuinis praetulit humana, qui seruire uoluit mundo et dominationem mundi cum mundi domino non habere. Poeniteat qui maluit perire cum diabolo, quam regnare cum Christo. Poeniteat qui uirtutum libertatem

3 ieiunii tempore] cf. Los sermones, pp. 251 et 276; SOTTOCORNOLA, p. 125.

10 ... cum dicit] cf. serm. CLV, lin. 44. 10/10 ACEPTAR: .. exemplo] cf. serm. CLXVI, ad lin. 76. 13/15 Matth. 3, 1-2. Matth. 3, 2. 21/22 ... cum Christo] cf. serm. CLV, lin. 58 s.

Codd.: VR W, JOCPa

(I)

Inscriptio: sermo om. O In aduentu

domini

11/12 18/19

Venit iohannes predicans in deserto iudeae C Pa

sermo

sancti

(sci sup. //n.) Petri rauenne

episcopi I

(primum locum obtinuit bic sermo in collectione 1) 3 oportune omes codd. ieiunii] in hoc sacro aduentus domini C Pa (cf. inscriptionem I) 4 post factoque non interpungunt codd., R W O incidunt post magister, ali post uerus 5 asserit V aliique stat oz. C Pa 7 obedientemJ, obe- cett. 8 doctrina o.

W indicus R scientiae / O,doctrina «dg. O — 9 qua V 1^ 10 non est transp. C Pa humana] sententia add. CPa (non est h. s.) probante euangelista /razsp. C Pa 11 dicenda W auditum WW 1^ 13 illis inquit transp. C Pa 14 deserto W unus — poenitentiam V, pen-J, pen- plurimi codd., sed nullus eorum constanter ad propinquabitJ,appropinquabit W O C Pa, enim add. J

17

temporalibus /

adpropinquabit /, appropinquabit rum

om. J

19 praetulit]

diabulo W 1^

erupnis

R, erumpnis

WO

ert alz

WO CPa, enim add. WJOCPa

retulit R

21

peniteat

V, cui seq. parua

18

caelovas.

1026

25

30

SERMO CLXVII, 2-5

fugiens captiuus uoluit esse uitiorum. Poeniteat, et satis poeniteat, qui ne uitam teneret, manus tradidit morti. 3. Adpropinquauit regnum caelorum. Regnum caelorum est

praemium iustorum, iudicium peccatorum, inpiis poena. Beatus ergo Iohannes, qui poenitentia iudicium uoluit praeueniri, peccatores non iudicium uoluit habere, sed praemium; inpios regnum uoluit intrare, non poenam. Ad propinquauit regnum caelorum. Et tunc Iohannes uicinum cecinit regnum caelorum, quando adhuc puer mundus aetatum conquirebat augmenta. Modo caelorum regnum quam proximum iam dicimus, quando mundus, senectute

fessus extrema, uacuatur uiribus, membra deponit, amittit sensus, doloribus urguetur, curam respuit, uitae moritur, uiuit mor35 bis, defectum clamat, testatur finem!

4. Nos ergo duriores Iudaeis, qui fugientem sequimur mundum ; qui futurorum temporum obliuiscimur, praesentibus inhiamus; qui in ipso positi iam iudicio non timemus; qui uenienti iam

domino non occurrimus ; qui uolumus manere mortem, resurremortuorum; qui seruire uolumus, nolumus re-

40 ctionem nolumus

45

gnare, ut tantum regnum nostro domino differamus. Vbi est illud: Cum orabitis, dicite : Veniat regnum tuum ? Maior ergo poenitentia opus est nobis, et pro modo uulneris modus adhibendus est medicinae. 5. Poeniteamur, fratres, poeniteamur cito, quia nobis spatium temporis iam negatur, iam nobis ipsa hora concluditur, iudicii praesentia iam nobis locum satisfactionis excludit. Currat poenitentia, sententia ne praecurrat, quia dominus quod non uenit adhuc, quod adhuc expectat, quod moras

50

facit, nos sibi redire

desiderat, non perire, quos pietate tali semper est adlocutus: Nolo mortem

peccatoris,

tantum

ut reuertatur

et uiuat.

Poeniteamur,

25.29 Matth. 3, 2. 31/35 cf. serm. XLVIII, lin. sx; Los sermones, p- 233, adn. 13. 32/33 senectute ...extrema] cf. serm. XC, ad lin. x5. 42 Luc.m, 2.

50/51 Ezech. 33, rx.

24 tradidit] tendit O 1^ — 25ad propinquabit, appropinquauit V 1^ manus, appropinquabit WO C Pa 27 poenitentia] in praemit. O — uoluit iudicium transp. C 1? uoluit] noluit /O 27/28 praeueniri zsqze uoluit oz. J O propter bomoeot.

28/29 uoluit regnum £ransp. C

29 ad propinquabitJ,appropin-

quabit W O C Pa 32 iam om. C 55 JO incidunt post fessus, incisionesque om. post extrema et uiribus (sed cf. appar. font.), J insuper nouam periodum inchoat post membra ^ amittit] lorem praemit. CPa — 34urgetur Wfranc. — 4lut]ac W differimus W 42 adueniat C Pa maiore C Pa 43 pro mundo uulneris mundus] 1^ manus — 45 peniteamus fratres peniteamus W, peniteamus fratres peniteamur (poen- O bic, mus J2^ manus) J1^ manusO — spacium RW] 47 satis factionis disiungunt bic et inferius V J, satisfactionem R 48 ne sententia /rznp. O — 49 ad huc separat semper ] — reddere R 50 alloquutus Pa suo more 51 tantum] sed praemit. C Pa peniteamus W franc. (J 2^)

SERMO CLXVII, 5-6

55

fratres, et ne arto temporis pertimescamus. Auctor temporis tempore nescit artari. Probat hoc euangelicus latro, qui in cruce et in hora mortis rapuit ueniam, inuasit uitam, effregit paradisum, penetrauit ad regnum. 6. Et nos, fratres, qui de uoluntate meritum non quaesiuimus, adquiramus

6o

1027

uel de necessitate uirtutem;

ne iudicemur, iudices

nostri simus; poenitentiam demus nobis, ut possimus nobis auferre sententiam. Prima est felicitas perpetua innocentiae securitate gaudere, inuiolatam seruare mentis et corporis sanctitatem, nulla inmunda mundi inquinamenta sentire, reatus conscientiam non habere, uulnera nescire peccati, gratiam semper possidere uirtutum, semper sub spe uiuere caelestium praemiorum. Sed si quo nostra mens iaculo fuerit confixa peccati, si caro tumescat ex crimine, si uitiorum sanie fragilitas humana rumpatur, tunc aegris illa, quae non sanis poenitentiae medicina succurrat, ferrum compunctionis accedat, apponatur adustio tunc doloris, adhibeantur suspirii tunc fomenta, tunc tumentis conscientiae feruor

65/66 tunc aegris illa, quae non sanis, usw. Vielleicht muss in diesem Passus etwas ergánzt werden, aber die Ergánzung der Hss. C PaI scheint keine sehr

gelungene zu sein. 68/69 tunc tumentis conscientiae feruor euaporet. Die Wiederholung von :zzc ist hier von der Symploke gerechtfertigt ;die Partikel ist wahrscheinlich aus einer dittographischen Konfusion (iunc tum-) in W und C (ed.) ausgefallen, und aus demselben Grund scheint die erste Silbe von tumentis in anderen Handschriften ausgelassen worden. Vaporare und euaporare:

beide

Formen

werden

von

Petrus

Chrysologus

53/55 cf. Luc. 23, 40-43; NTEDIKA, p. 158. cf. serm. XLII, ad lin. 81.

XCI, ad lin. 47.

benutzt

(vgl. Sermo

57 de necessitate uirtutem]

59 prima est felicitas ...] cf. sermm.

X XXIV, lin. 12;

61 inmunda mundi] cf. Augustini serm. 105 (PL 38, 622) ; in

Ioh. tract. XXXVIII, 6(CC XXXVI, p. 340). etc.; Chrysologi serm. CXXXIX,

lin. 104.

52 arto] de Praemit. W]O arripuit C PaI | paradysum

5á horam R rapuit] apperuit/, aperuit O, C Pa 61 inmunda] V 2^ manus ed. (imm-),

munda V 1^ manus R, mentis W, om. franc. — mundi] sup. mentis (cf. zar. ant.) W

62 nec scire V — 63 sub] sola/O — 64 tumescat] tum extat V 1* manus? (zn tumescat a 2^ antiqua manu corr.) R ex] in R 65 humana rumpatur] humanorum patitur / 1^ manus? R patur C Pa Ied. aegris] acris franc.

rumpatur] W/O, patitur V R, corrum66 sanis] ualet 242. C PaI medicina] -edi- ex emend. 1ae manus V, nulla add. 2^ manus in marg. succurrat medicina /ransp. W 67 compunctionis] incisionis I accendat VRJO 68 suspiria W, qui post boc uocabulum incisionem facit tunc tumentis] Pz I, tuncmentibus V, tunc mentibus R, tumentibusW, in zzterserunt ]O, tunc om. ed. (cf.

comment. ) conscientia W7/O 68/69 uaporet omnes alii codd. (cf. comment.)

feruor euaporet]

C eZ., feruore

638

SERMO CLXVII, 6-8

1028 70

euaporet, tunc reatus ulcera lacrimis abluantur, inmunditiam corporis cilicia tunc detergeant. Ferat, ferat amaram poenitentiae curam, qui seruare debitam

noluit sanitatem. Cui uita cara est,

dura nulla est cura. Medicus non sit ingratus, qui per dolorem reuocat ad salutem. Qui innocentiae creditum seruat, poenitentiae 75

non soluit usuram. Dominus hoc aperit dicendo: Non est opus sanis medicus, sed malehabentibus. Et quid mali haberent patefecit iterum dicens: Non ueni uocare iustos, sed peccatores. Reuocat per poenitentiam Iohannes, Christus per gratiam uocat. Hinc est quod Iohannes uestitu, uictu, loco totus poenitentiae formatus incedit.

80

7. Venit, inquit, Iohannes Baptista praedicans in desertum Iudaeae, dicens : Pocnitentiam agite. Per deserta Iudaeae poenitentiam clamat Iohannes, quae legis cultum, prophetarum laborem, fecunditatem patrum, frugem dei sua sterelitate perdebat; unde ad poenitentiam merito uocantur disciplinarum deserta, non hominum, non locorum. Vacat clamor, ubi non adsistit auditor.

85

8. Ipse autem Iohannes habebat uestimentum de pilis camelorum. Potuit de caprarum, sed cilicio opus non erat ;sed accepit tortuosissiml pilos animantis, nichil habentis recti, nichil gratiae, nichil

90

decoris, quem natura dedit labori duro, addixit magno ponderi, extremae tradidit seruituti. Tali poenitentiae magister indui debuit uestimento, ut qui a recto detorserant disciplina, et deformes

LVII, Zz. 12 und 16) ; hier muss es aber ezaporet heissen (also nicht feruore uaporet), sonst würde dem Satzglied ein Subjekt fehlen.

74/75 Matth. 9, r2.

76 Matth. 9, x3.

79/80 Matth. 3, 1-2.

85

Matth. 3, 4.

69 abluamur cilitia 7 detergeant] manus, detergant reliqui 70 ferat semel franc.

V 17 manus, de tergeantJ 1* amara WO 71 curam]

quaerat add. W' debitam] -bi- ex emend. 1ae manus V, delicatam R (V 1^ manus?) CPal, dilectam W]JO (delectam O 1?) uoluit R C 72 dura] W ed., para VRJO, impura CPaI 75 malehabentibus] V, male habentibus disiungunt alii omnes qui male WJO habent WO 76 per om. R 77 Iohannes] Ihs R ex emend. primae manus initio nouae sententiae 78 tutus O

penitentiam V 1^ manus R 79 deserto W franc.

manus, qua elegit R, qui legis JO laboru

W 1^

frugum

informatus

Iudaeae om. JO V RJO

IW

incederit (2)J 1" manus

81 quae legis] quae legit V 1^

82 fecunditatem I7 sterelitate]

patruum (2) R t,

V RJ 1^ manus, steri- cett. codd.

perdebat] fundebat W

83 penitentiae meritum (2) V uocatur C Pz desertas V — 84 adsistatJ, existat O — 86sed I^] siWO — cilicio]-tio V,

deliciis J O non om. RW JO accipit O 87 nichil 1^]om.R. habentes R 88 naturam R ponderi] pondere et Ó 89 talis R 1^ manus 90 qui a recto] quiarecto V 1^ manus, qui arecto R, qui arectaJ, qui a recta O (num

merito ?), quia recto I, qui a recti C Pa ed.

deformes] quos praemit. W.

SERMO CLXVII, 8-9

95

IOO

1029

se totos formis reddiderant peccatorum, magnis poenitentiae sarcinis subderentur, addicerentur duris satisfactionis angoribus, suspiria conpunctionis laboriosa portarent, ut directi et adtenuati in modum acus per angustam poenitentiae foramen ampla remissionis intrarent, et impleretur dominicum dictum, camelum per foramen acus posse transire. 9. Esca eius erat locusta et mel siluestre. Locusta castigandis 639 peccatoribus adtributa merito poenitentiae figuratur in pastum, ut de peccati loco exiliens in poenitentiae locum, ad caelum possit pinnis ueniae peruolare. Hoc propheta senserat, qui dicebat: Sccut umbra cum declinat sublatus sum, et excussus sicut locusta. Genua mea infirmata sunt prae ieiunio, et caro mea inmultata est propter misericordiam. Audistis quemadmodum de peccato in poenitentiam

excussus

est ut locusta, et curuauit genua, ut poenitentiae

IOS pondera baiularet ; et adicitur mellis cibus, ut amara poenitentiae

dulcis misericordia temperaret.

95/96 cf. Matth. x9, 24 et parall. 97 Matth. 3, 4. 99/100 ... peruolare] cf. serm. II, lin. 26; P. COURCELLE, art. F/Zgel (Flug) der Seele I, apud Reallexikon für Antike und Christentum, VIII, Gr. 100/103 Ps. 108, 23-24. 105 adicitur mellis cibus] cf. serm. XCIII, ad lin. 6.

91 se] esse W formis] -o- ex corr. 2ae manus V, fomitibus R, forme W redderantJ 1^ manus magnis] magis C Pa ed. poenitentia V/ 1^ manus 92 sub dederentur V — satis factionis V J ut supra — satisfactionis duris transp. C 1? anguribus V 1^ 94 immodum Pz foramen penitentiae transp. O 95 dictum] uerbum / 2^ manus sup. lin. 99 inpenitentie RJ locum] figuretur praemit. J O, fugiat praemit. CPal, ex add.

C Pal,

dum JO

incisionem faciunt post locum 100 pinnis] V, pen- omnes alii 101 ablatus W]JI excussus] sum adZ. V 2^ manus sup. lin. RW franc. (praeterquam O)

103 quem admodum R/ de peccato] deprecatio V 105 ponderas (?) ad diciturJ disiungendo more suo, addicitur C Pa

V 2* manus

CLXVIII MONITVM Codices Pf et Pb non nisi primam sententiam (Szcut profunda maris usque docuit lex diuina) huius tractatus adferunt. Post eam

uterque codex discrimine ullo,

eodemque sub titulo Pf (uide in appartu critico quid de codice P? titulo carenti animaduertitur), ad sequentem sermonem seu CLXIX transit, cuius autem exordium, usque ad uerba aut babuisse eam decem, qua de causa nescio (an ex homoeoteleuton propter zerba binc est quod ?) Pf et Pb omiserunt. Sed uide in apparatu critico sermonis CLXIX quomodo librarius codicis P? duplici columna comparationem fecit inter textum sermonis CLXVIII abrupti (dextera columna) et continuationem sermonis CLXIX, initio mutili, ideoque leuiter inmutati. Cum uerum sermoni CLXVIII, exordio excepto, desint tanti testes traditionis

francae, hoc est, codices Pf et P^, multis in locis codicem T adiui, sicut iam sermone

CLXVI

feci.

SERMO CLXVIII

PI,

VBI DICIT: ERANT ADPROPINOQVANTES DOMINO PVBLICANI ET PECCATORES, VT AVDIRENT ILLVM

IO

I5

1. Sicut profunda maris ingredi et liquentis uiae calles inuios transmeare artifex uiator inuenit, ita de dei dictis aliquid audire et ad diuini sensus penetrare secretum dedit et docuit lex diuina. Hinc est quod ratem nostrae mentis carnis e litore soluentes in pelagos euangelici sermonis intramus, credentes quod flante spiritu sancto caelestis intellegentiae perueniamus ad portum. Dominus noster hodie spem peccatorum promouit ad ueniam, et superborum murmur piissimo conpressit exemplo. 2. Erant, inquit, adpropinquantes domino publicani et peccatores, ut audirent illum. Et murmurabant pharisaei et scribae dicentes, quia hic peccatores recipit, et manducat cum illis. Non minus inuidi quam superbi, malitiam de dominica bonitate capiebant, de pietate dei impii reddebantur. Fiebant de Christi miseratione crudeles, sumebant de caelesti curatione languorem, et peccanti-

um ueniam uertebant iudicis in reatum. Peccatores recipit, et manducat cum illis. Sic uidet inuidus, sic superbus sentit, amarus 20

sic sapit, intellegit sic malignus. 3. Peccatoves recipit. Non dicunt suscipit. Quid amiserat qui

4 liquentis uiae calles] cf. sermm. VIII, lin. x4; XX, lin. x2 s. ; L, lin. xo.

diuini sensus] cf. serm. CXXXIX, lin. 4. 8 pelagos] cf. serm. LXIII, lin. 6. Ducsrsso

Codd.:

V

RW, PfPb (cf. monitum) JOCPa

Inscriptio: sermo om. O

6

7 ratem] cf. serm. VII bis, ad lin. 19. 12/14: Duc315, 1-2! 18/19.21.23

domino oz.JO

(T)

Pb, titulo carens, praemit. sermoni

Erant appropinquantes ad iesum publicaniez ^ Sermo de euangelio ubi dicit: Erant eq. Pf De eo quod ait (ait] dicit T) : Erant appropinquantes domino scribae et pharisei CPa T 4 profundum PfPP maris] magis / 1^ ingressi O

loquentis R

uia V 1?

5 trans meare R (7n transitu ad al.

In.) J audere franc. W (Pf 2^) 6 diuina] buc usque Pf Pb, qui ad serm. CLXIX transeunt (cf. monitum) 7 mentis del. 1" manus W, 2^ add. sup. lin. carnis e] carni se R 340 more

8 pelagus franc. 9 intellegentiae]

euuangelicae V 1^, euuangelici T, ewangelici W VJ, intelli- cett, etiam mfra 11 murmur]

tumorem

Il 14 illis] eis R 14/15 non minus zigze superbi] non mirum quia inuidi quia serui IW 15 de dominica] deo. W ^ dominica] domini V unus, fortasse bene 17 langorem/ peccantium] peccatorum ], peccati (IPZID 18 iudicis uertebant zrazsp. C 19 sentit] sitit / — amarum VR, auarus ed.

21/22 Peccatores z:que donat culpas om. W

manus, admiserat 2^

qui] quid V R

21 amisserat/ 7^

1032

25

30

SERMO CLXVIII, 3-4

recipit? Donat culpas, iram uertit in gaudium, dolorem mutat in gratiam, quicumque inuenit quod amisit. Peccatores reci pit. Recipit peccatores deus, sed deus peccatores esse non sinit, quos recipit. Peccator deum non uiolat adpropinquans. Deus peccatorem sanctificat, cum propinquat. Pharisaee, Christus peccata non recipit, cum recipit peccatores, quia deus non criminis, sed hominis est receptor. Vnde pharisaeus non quales uenerant, sed quales redibant uidere debuit peccatores. Certe Paulum, quem persecutorem miserant, praedicatorem uideant mox redisse. Sed iam deus gaudium suum de reditu peccatoris comparatione qua, qua similitudine insinuet, audiamus.

4. Et ait ad illos barabolam : Quis ex uobis homo, qui habet centum oues, si berdideril ex illis unam, nonne dimittit nonaginta nouem in 2» deserto, el uadit ad illam quae perierat, donec inueniet eam ? Et cum inuenerit, inponit super humeros suos gaudens, et rediens in domo conuocat amicos el uicinos dicens: Congratulamimi mihi, quia inueni ouem meam, quae perierat. Ita dico uobis, gaudium erit in caelis super unum peccatorem poenitentiam agentem, quam super 40 nonaginta nouem iustos, qui non indigent poenitentia. Semper quidem cum perdita repperimus, nouum capimus cumulum gaudiorum, et est locundius nobis inuenisse perdita, quam non perdidisse seruata. Sed haec parabola plus diuinae pietatis quam consuetudinis humanae loquitur et exprimit ueritatem. Magna relinque45 re amore minimorum dei potestatis est, non est cupiditatis humanae, quia deus et quae non sunt facit esse, et perdita sic sequitur,

25/26 cf. sermm. XXXV, lin.26; XXXVl,lin.28. 33/40 Luc. zs, 5-7.

— 29/30 cf. Act. 9, 1-30.

22 recepit C Pa post recipit zotam znterrog. om. V R VRJO nouam sententiam inchoando 25 recepit V (ortbogr.) deum (quod recipit peccator deum)

24 quos] Quod — JO incidunt post

26 sanctificatis R 17^ manus

propin-

quat] appropinquat IP phariseae VR Pa, farisee J 27 peccatorem W 28 fariseiJ, pharisei O — uenerunt CPa T — 29rediebant R/O — debuerunt / 30 uiderunt W, qui transp. uid. pr(a)edicatorem redisse] uidisse R 31 gaudium] quantum praemit. O suum] sicum/ 1^ manus, si cum 2^, om O qua comparatione /rzzp. C Pa T quaqua V7 1* manus R, quaque O 34 unam ex illis zransp. W nonne| non /O demittet / O nonagintanouem W

35 inueniat W] O

eam] eumJ 1^, om. C Pa

36 domum

W]O

37

conuocat] con uocat V7 R, Et praemit. Pa T incboando nouam sententiam | uicinos etamicos/razip. IW — michiV bz; — 39caeloC —— uno peccatore penitentiam agente l/ C Pa T, quorum testimonium fortasse anteferendum putabis, si compares Luc. 15, 10 prout sermone CLXIX, cap. 1, adfertur unoJ 2^ manus agente J 2^ manui 40 1ustis poenitentiam l/O 1^ 41 repperimus] V J, repe- cett. capiamus /R 42 iucundius V 1^ manus bic 45 amore minimorum] V R, amore minorum W, amor in minorum/, amor in minorem O, amare minora

CPaT

ed.

potestisJ 1^ manu

cupiditatis] potestatis R

46 sequi WW

640

SERMO CLXVIII, 4-6

50

1033

ut teneat quae relinquit; et amissa sic inuenit, ut quae seruata sunt non amittat. Ergo non terrenus pastor iste est, sed caelestis ; et parabola haec tota non figurata est laboribus humanis, sed diuinis est obumbrata mysteriis, sicut ex ipso numero mox lucescit, cum dicit:

55

5. Quis ex uobis homo, qui habet centum oues, si perdiderit ex eis unam. Quare non quinquaginta, quare non ducentas, sed centum, sed unam ? Vt ostenderet non ex damno fuisse, sed ex numero plus dolorem. Namque amissio unius totum dissipauerat centenarium numerum, et totum de dextera redegerat ad sinistram, ut dispendio unius et sinistra clauderet omnis, et dextera nil haberet. Nonagesimus et nonus numerus in sinistra latet clausus, constri-

ctus haeret, tenetur oppressus, qui tamen ubi unius perceperit et 60

senserit

augmentum,

mox

dexterae

transit ad palmam,

mox

centenarii numeri peruenit ad coronam. Et si non habuisse centenarium numerum doloris est, cuius doloris est perdidisse ? Videtis quia per unius ouis amissionem pastor iste totum gregem cecidisse de dextera et totum in sinistram doluerat recidisse, et ideo relictis 65 nonaginta nouem unam sequitur, unam quaerit, ut inueniret in

una omnes, redintegraret omnes in una. Sed iam caelestis parabolae pandamus secretum. 6. Homo habens oues centum Christus est pastor bonus, pastor pius, qui in una oue, hoc est, in Adam, posuerat totum gregem

52/53 1

E1574

55/61 cf. Iuuenalis Sz. X, 249 (ed. C. Fr. HERMANN,

Lipsiae, MCMXIV, p. 71); Irenaei Az. baer., L, ix, 2 (ed. W. W. HARVEY, Cantabrigiae, MDCCCLVII, p. 16z, ubi alia testimonia antiquorum adferuntur) ; Iohannis Cassiani Co//zt. XXIV, 26, 7 (CSEL XIII, ii, p. 707). 68/77 locum istum cum aliis de Christo pastore bono testimoniis Patrum F. X. KRAUS, art.

Pastor bonus, apud Real-Encyklopadie der christlichen Altertümer, t. 1I, p. 594 b (lege ibi "sermo 168") comparauit. 69 in Adam] cf. Ambrosii Exp. zz Lzc., VII, 209 (CC XIV, p. 287, lin. 2316). 69/70 cf. Gen. 2, 15.

47 inuenit sic /ransp. C

adumbrata W, est add. O

lucessit

OT

48 iste om. JO

exom.CPa

50 habumbrata

V 1^ manus,

ipso]sup. uocab. erasum(christo ?) T

54 damno] dampno R WO, eadem CPa T . fuisse om. W

poit numero nouum uersum imcipit R 55 dolére O, doloris C Pa T totam VANS R. 56 de dextera] dedextera R, ex d. C Pa T redigerat V 1" manus R,

redegetJ,redegit 2^ manu: obpressus/ solu;

O — dispondio/ — 57 clauderetur W franc.

perciperit V 1^ manus R

61 habuisse] habuit se/

— 59 62

cuius] causa plus C Pa T (est causa, plus T ;ta incidendo) est perdidisse] est om. W 63 pastor iste] pastoris te R, pastoris et /, pastor et tantum O, pastor bonus W, qui babet iste in marg. 64 dedextera]ind./O,ad.CPa T — sinistra GTP doleret O, doletJ (ex corr.) CPa T cecidisse I/ 65/661in unam omnes .. omnes in unam frac. 67 panda V 1* manus 68 habens] qui habet franc. centum oues /razsp. W CPaT

SERMO CLXVIII, 6-7

1034 70

D»

generis humani. Hanc inter amoena paradisi, hanc in regione uitalis pascui conlocarat. Sed illa uocem patris oblita, dum lupinis ululatibus credit, et caulas perdidit salutares, et tota letalibus est sauciata uulneribus. Hanc ergo Christus ueniens quaerens in mundum, in utero uirgineae regionis inuenit. Venit suae natiuitatis in carne, in crucem

leuans humeris suae inposuit passionis,

gaudens toto resurrectionis gaudio per ascensum ad caelestem tulit et pertulit mansionem. Et uocauit a7nicos et uicinos, hoc est, angelos, dicens illis : Congratulamini mihi, quia inueni ouem meam,

quae perierat. Congratulantur et congaudent Christo angeli super 8o ouis dominicae reditu, nec indignantur in toto sibi praesidere solio maiestatis, quia de caelestibus inuidia cum diabolo fuerat iam fugata, nec poterat per agnum, qui peccatum mundi tulerat, in superna amplius inuidiae penetrare peccatum. 7. Fratres, ille nos quaesiuit in terra, nos illum quaeramus in 85 caelis. Ille nos portauit suae diuinitatis ad gloriam, nos illum sanctitate tota nostro portemus in corpore. Glorificate, inquit apostolus, et portate deum tn corpore uestro. Ille deum in corpore suo portat, qui nullum portat in suae carnis operatione peccatum.

75 in crucem leuans humeris...] cf. Ambrosii loc. cit. 76 per ascensum] cf. serm. LX XXV, ad lin. 22. 77/79 Luc. zs, 6. 81 inuidia] cf. serm. IV,

ad lin. 2x. 82 ... tulerat] cf. Ioh. z, 29. Surnaturel, p. 347. 86/87 1 Cor. 6, 20.

82/83 in superna] cf. DE LuBAcC,

70 inter] interra/O, interram CPa T — amena V (-e- excorr.) R W, om. franc.

regionem C PaT 71 pascuae RJO illam V 72 credidit franc. caules W 1^ — letalibus/ —— est add. sup. lin. 2^ manus Jpostsauciata — 73 uulneribus] errauit 277. O 73/74 quaerens usque uenit om. franc. ob bomoeot. inmundum R 74in utero uirgineae regionis oz. W — uenitom. W — 75 carne] et a4. J ezncea Dl leuauit CPa T, et add. PaT 76 adscensum R 79 angeli Christo trawsp. O — 80 ouis] oues V 1" manusJ 1* manus, oueJ27 manus, oues. Ouis O, ouem C Pa T dominicaJO, dominicam CDZSA reditu] rediturJ 1^ manus O, quia redit/2" manus C Pa T in toto sibi] illi CPz T praesidae V 1" manus, praeside RW] solio] in Praemit.

CPaT

. 81/83 cum diabolo zisque inuidiae om. W propter bomoeot.

agnum] propter a. C PaT

82 per

82/83 in superna]inom. CPa T — 83inuidiae om.

C DPZ T. peccatum om. OCPaT 86 corpore] pectore O deum] p. dominum/ 87/88 suo corpore /ransp. W

87 portate

SERMO CLXIX

IBID

DE MVLIERE QVAE PERDIDIT DRAGMA 1. Per omnes euangelicas lectiones latere mysticos sensus, et caelestis intellegentiae manere secretum, norunt soli quicumque diuini spiritus gratiam perceperunt. Ecce postea quam pastor supernus perditam centenarii gregis ouem perquisiuit, inuenit, et angelorum

IO

dragmam

I5

laetitia tota caeleste

iam retulit ad ouile, mulier

euangelicam producitur in figuram, quae lumine accenso de decem dragmis unam dragmam perditam sic requirit, ut inuenta hac de lucro suo, de suo gaudio causam pariat caelestium gaudiorum. Sic enim dicit: Aut quae mulier habens dvagmas decem, si perdiderit unam,

nonne

accendit lucernam,

et euerrit domum,

et

quaerit diligenter, donec inueniat eam ? Et cum imuenerit, conuocat amicas et uicinas dicens: Congratulamini mihi, quia inueni dragmam, quam perdideram. Ita dico uobis, gaudium erit coram angelis dei super uno peccatore poenitentiam agente. 2. Putas

mulier ista communis

est, aut habuisse

eam

decem

dragmas humano putatur ex sensu? Aut unam casu creditur perdidisse mundano, aut simpliciter contigit quod eam nocturno 3 latere] cf. sermm. CXXXII,

lin. 20; XVIII, lin. 50.

mysticos sensus]

cf. serm. LII, lin. 3 s. 4 intellegentiae] cf. serm. L, ad lin. 32. 5 Lctabuc: I5, 4-7, de quo in praeced. serm. CLXVIII (uide SorrocoRNOLA, pp. 126 et 54). 11/16 Luc. r5, 8-10.

Codd.:

VR W, Pf Pb (cf. monitum

Titulus: quae om.

in serm. CLXVIII) JOC Pa

V — dragma VR, dragmam /O

De eo quod sequitur:

Aut quae mulier habens dragmas decem (decem om. Pa) C Pa (utroque codice post

serm. CLXVIII)

5 postquam IW

letitiam totam omnes mulierem franc.

producit O C Pa

7 laetitia tota] cozz., letitiam totum W,

cett. codd. ed. celestem ... ouilem R rettulit I7 8 euangelicam] euangelica eZ. fortasse recte, eciam W

9 dracmamJ ic

10 paret /O

— gaudium VR W

12 euertit codd., fortasse ex prototypo (cf. Jlicher, Lucas- Evangelium, p. 178 : cod.

aur.)

domum] suam ad4.

W C Pa

13 inueniat] inueniet

VW

cum

uocat J 14 michi VW] 16 uno super traz5p. Pa paenitentiam I7 17 putas] ne add. W J, putasne O 18 dragmas] Pic zncipiunt Pf Pb (cf. monitum in

serm. praeced.), apud Pb autem post nouissima uerba primae sententiae sermonis CLXVIII (docuit lex diuina) duplici distributione textus sermonis CLXIX bac forma prosequitur : Nouum dampni genus et Hinc est quod dragmam nostro quod dragmam eq. putatur ex sensu eq;., a uerbis autem intellectum, quam collocet (/iz. 29) cessat comparatio duplicis recen sionis, unusque tantum textus babetur

dragmam Pf Ph

humano] nostro Pf P»

ex sensu] excessu V 1^ manus (?) R W, ex censu Pf, excensuJ O, notam interrog.

om. V

19 mundano] humano W, in praemit. J ^ aut]ut/O — contingit Pf.

1036 20

CLXIX,

2-3

requirit in tempore? Aut lucernam de nostri usus more succendit ? Aut consuetum quod eam perdidit et inuenit intra domum ? Aut familiare

25

SERMO

quod amicas

ad laetitiam

conuocat

et ulcinas, quas

perdens conuocasse non legitur ad maerorem? Nouum damni genus: et quod dragmam non ablatam patefaciat, sed dilapsam; et quod eam domesticis absconditam tenebris, non defossam dolis loquatur extraneis. Videtis quam singularesit totum, quam morem transeat et supergrediatur humanum, quam diuinum spiret et redolet

sensum,

quam

adtollat

ad caelum

mentis

intellectum,

quam collocet in supernis, quam cogat superni cordis accendere et instar euangelicae mulieris per dominicae lectionis 30 lucernam, obscura dragmam quaerere scientiae salutaris. 3. Antequam Christus ad ouem ueniret errantem, et miserandis discursibus adtritam misericordibus humeris subleuaret ad caelum, et onustus pecore pio inaccessas lupis perueniret ad caulas, 35 mulier habens decem dragmas tenebras diutinas sustinebat, et non solum dragmam perditam deflebat unam, sed ipsas nouem dragmas sibi residuas non uidebat. Nox ei erat iugis, erat ei profunda et perseuerans caligo, cui lucerna sine diuino igne ad noctis auxilium non lucebat. Sed postea quam supernus ignis, 40 spiritus sanctus flammeo se super apostolos imbre diffudit, et non minus frigida quam tetra mortalium corda toto ignis sui calore succendit, mulier, id est, ecclesia, accendit lucernam suam, id est,

internum sui cordis obtutum, hoc est, »niuminatos, inquit apostolus, oculos cordis uestri. Accendit ergo lucernam suam, et illam 45

Iudaicam domum ignorantiae caecam tenebris euerrit apostoli- 645

31 ... obscura] cf. serm. LII, lin. 3 s. cf. Act. 2, 3-4. 43/44 Eph. rz, 18.

V

32/34 cf DucSr5 A27

39/40

20 post tempore et zn fine uersuum sequentium signa interrog. om. V W/— lucerna accendit V 22 uicinas] amicas P/ 25 perdens] dragmam a44. C Pa non legitur conuocasse /ransp. W

24 ablatum P^

25 non] WW, et non

C Pa ed., et reliqui — 26 morem] merorem/ —— 27supergradiaturR — 29 quam collocet] et c. C Pa superni ozz. C Pa 30 instar] instaurare W 32 ante quam P^J ueniret ad ouem /razsp. WW miserandi Pb 2^ manus 35 discursibus] cursibus W V 2" manus WPfPbO

pectore O

adtritam] C Pa, adtritum VR] (ad tri-), attritum subleuare VR 3 honustus O peccore R,

inaccensas J 35 habens mulier zragsp. C tenebras om. O diuturnas /1^ manus — 36 nouem] oues et /O 37 erat ei] et Pf, eiom.]O 38 calidoJ 1^ manus 39 ignis rep. RW], an merito? 40 sancti I flamme Ph ymbre WP^Pa — 4ltetra]terra W — totum V Pf, tota W ignisui V 1^ sui ignis razsp. O calori V 1* manus 41/42 igne sui caloris accendit R— 43 obtuitum R 2^ manus — inquit]utait W — 44 uestri) 45 euerrit] 5crzp57, euertit codd. ed. (cf. ad lin. 12) nostri / O

SERMO CLXIX, 3-5

30

1037

cum post laborem, donec iam decem dragmas, hoc est, decalogo legis dragmam perditam repperiret in Christo. 4. Christus est plenum deitatis nomisma, Christus est dragma nostrae redemptionis et pretii, Christus est qui erat in legis decalogo et latebat, Christus est quem habebat synagoga, et tenebris inpugnantibus non uidebat. Decem dragmas decem legis diximus uerba, ex quibus uerbum perdiderat synagoga unum. Quod unum ? Illud quod in ecclesia primus, quia lucerna ardens erat, Iohannes inuenit, dicente domino: ///e erat lucerna — dicens

55

euangelista: Im principio erat uerbum, et uerbum erat apud deum, et deus erat uerbum. 5. Hoc fuisse in decalogo iam patescat. Audi, inquit, istud, Israel : dominus deus tuus deus unus est. Hoc synagoga dum non uidet in filio, amittit in patre; dum non credit in Christo, Christum

letaliter crucifigit; cui merito per decalogum consequenter sequitur: Non occides. Siquidem dum Iudaeus ipsam mandatorum seriem capite detruncat, antequam Christi, legis extitit homicida. Vnde et totum corpus retorsit in Christum. Non occides, non moechaberis. Damnata est synagoga, quae iuncta diis gentium 65 reppulit Christum, qui seposita potestate dominantis, coniugis ad eam descendit affectu. Non furtum facies. Furata est dominicam 60

resurrectionem,

70

quae pretium militibus dedit, ut resurrectionis

infoderet et occuleret ueritatem. Non falsum testimonium dices. Haec est quae conquisiuit falsos testes, ut impleret illud: Exwrgenles testes iniqui, quae tgnorabam interrogabant me. Et reuera aliter

54 Ioh. 5, 35. 55/56 Ioh. 1,1. 57/58 Deut.6,4(Marc.12,29). — 61 Exod. 20, 13 ; Deut. 5, 17. 63/64 Exod. 20,13-14; Deut. 5,17-18. — 66 Exod. 20, 15 ;Deut. 5, 19.

67 cf. Matth. 28, 12-15.

69 falsos testes] cf. Matth. 26, 6o et parall.

68 cf. Exod. 20, 16 ; Deut. 5, 20.

69/70 Ps. 34, n.

46 post] per W C Pa est om. VR decalogo] -go ex emend. V, decalogi W, de praemit. J(dedecalogo) O, an recte? 47 repperiret V Pf Pa, repe- ceteri 48 plenus R nomisma V 1^ manus, nu- 2* et omnes cett. codd. 49 precium

C Pa 50 decalago/ ^ quem]qui/O sinagoga V W J, b constanter — 52 uerbum om. Ph unum perdiderat synagoga transp. Pb. — 53 inecclesia] in om. QD

primus] primum Pf] O, om. Pb, inuenit. Accendit lucernam C Pa et om.

inuenit pos; Iohannem 7z seq. 54 inuenitur Pf dicente] dicens C Pa lucerna] ardens 224. W dicens] dicente PP 57 patescit P5, patebat O istud om. C Pa 59 non om. J in Christo] christum P^0 60 consequenter] V, om. omnes alii — 62 detruncato Pb antequam /P^ — legis antequam Christi zragsp. C Pa legas V 63 corpus] decalogi a4. W franc. retorsit] -or- ex corr. 2ae manus V, retro sic R

V

65 repulit I O

67 precium

resurrectionis] christi eZZ. Pb 68 infodire V, infodiret R, fedaret JO oculeret P/JO, ocultaret W — 69 estom.] — quaeom.]O conquesiuit

V 1* manus

impleretur C

an dittograpbiam suspicantes ?

exurgent I, surgentes Pb

re uera Pf

alter O

70 testes om. V R,

1038

75

SERMO CLXIX, 5-6

tradere non poterat ueritatis auctorem, quia semper sola inpugnat falsitas ueritatem. 6. Sic ruit, sic per gradus cadit, qui de scalis labitur et corruit praeceptorum. Nam si dominum deum credidisset unum, ad hoc ruinarum barathrum non uenisset. Sed nos lucernam matris ecclesiae iam sequamur, et ambulantes in lumine dominici uultus Christi perueniamus ad dragmam, atque amicas et uicinas, id est, ecclesias gentium conuocemus,

8o

nostram

ne matrem

dragmam

suam nesciant inuenisse, et dicamus cum propheta: Paraut lucernam Christo meo. Et quid lucerna profuerit, audiamus: Ecce audiuimus eam in Eufrata, inuenimus eam in campis siluae. Introibimus in tabernaculum eius, adorabimus 1n loco, ubi steterunt pedes eius. Ecce quod per distensos et nemora diffusa quaereba- 644 mus, in domino hanc matris inueniamus ad lucernam. Super hoc

85 laetetur

et caelum, quia in uno peccatore poenitentiam agente

totius christiani populi claruit plenitudo, et tota deitatis forma Christi nostram refulsit in dragmam.

76 ambulantes z;gze uultus] cf. Ps. 88, 16. Ps. 131, 6-7.

79/80 Ps. 131, 17.

71 sola semper zrazsp. J O C Pa

solam C I* manus

tas Pb, qui add. falsitatem 73 grados V 1^ manus? credisset V 1^ manus hoc] hunc W 75 baratrum codd.

VPfO

JI

80/83

85 cf. Luc. zs, 20.

79 nesciat

VR

prophetam V 1" manus

lucerna] haec zd. C Pa 81eum ...eum C Pa 82 tabernaculo V 1^ manusJ,fortasse ex prototypo

franc,adorauimus

72 ueritatem] ueriscala Ph 74 77 idest zta hic

—— 80 et quid] sed q. C Pa effrata franc. praeterquam adorabimus] V 1^ manus

RW — 83 distensos] campos add. W franc. ed., nisi distensus

(accus.) legendum sit quaerebamus] hoc 44. ed. post in domino hanc] hoc C Pz ed. inuenimus

84 C Pa mcisionem faciunt W PhJOC ad lucernam]

ad om. W 85 laetatur C Pa in uno] in oz. J C Pa 86 penitudo VR 86/87 Christi forma transp. Pb 87 Christi] in christo W, om. C Pa

CLXX MONITVM A uerbis binos ad praedicandum discipulos, circa finem capitis 4, usque in finem tractatus, deficit codex V propter folium deperditum. Mirum est uocabula, quae lineam componunt

codicis R, loco ubi deficere incipit liber manuscriptus V,

magis compressa apparere. Ob mutilationem quoque codicis Pa, textus huius homiliae deest ibi fere totus, id est, non legitur nisi a uerbis «conuiuium sic bumanitatis effusae, initio capitis 8.

DI

SERMO CLXX

VBI AIT IN EVANGELIO: CIRCVIBAT DOMINVS IESVS CASTELLA IN CIRCVITV DOCENS

j

1. Beatus Marcus hodie cum Galileae dominum retulit circum isse castella, ineffabilem circa nos prodidit eius pietatem esse. E/ circuibat, Ànquit, Jesus castella in circuitu docens. Audistis quemad-

modum circuit, quemadmodum te et per te utique pietas indefessa perquirit. Et ille, qui capit ipse omnia, nec ab ulla capitur Ipse creatura, intrat et tuo angustatur in corpore, tuis inhabitaculis se coartat ; et ille, cuius maiestatem uox fidelium cottidiana testatur

clamans: Pleni sunt caeli et terra gloria tua, tui propter circuit, apparet, uidetur et tenetur in locis. Quo se mouet indemobilis plenitudo? Quo accedit, recedit unde, quo sunt plena omnia ? Et tamen uadit, redit, descendit, ascendit, et totum te propter in te, T ^

homo, deus patitur, quia te nimis diligit, nimis amat. 2. Habitus suscipit, formas uariat, commutat officia. Et nunc igneus tibi resplendet in rubo, ut perfidia te frigidum fidei calore 5/6 Marc. 6, 6. 8/9 ... creatura] cf. 1 Reg. 8, 27; Minucii Felicis Ocrauium, XXXII, 1 (ed.I. MARTIN, Florilegio Patristico, VIIL, p. 53). 9 angustatur] cf. serm. L, ad lin. 36. 10 uox fidelium cottidiana] cf. serm. I, lin. 87. 11

pleni sunt zique gloria tua] trisagion post praefationem missae Romanae (cf. P.-M. Gv, Le sanctus romain et les anapbores orientales, apud Mélanges liturgiques offerts au R. P. Dom Bernard Botte (Louanii, MCMLXXII) p. 168. Cf. Is. 6, 3. Totum locum Chrysologi compara cum Chromatii Aquileiensis sermone XXI ((GGUI X ASED O7) 16/17 Exod. 3, 2-3.

Codd.: VR W, PfPbJ OCPa Inscriptio: sermo] de euangelio aZ. Pf ^ ait] dicit W in euangelio om. W PfO dominus om. W O castella] per praem:t. O incircuitu R De €o quod dicit : Et circuibat iesus castellaez. C — 4 Marcus] marchus, matheus 2* manus Pf in marg. hodie V Galileae] in praemit. J| — 4/5 circum isse V J, circumisse C, circuisse re//qui 5 pietatem eius zrazsp. Pf — esse om. ed., an rete? — 6 castella] et ciuitates Pf. audisti P&C— quem ammodum VJ, quem admodum R 6/7 quemadmodum circuit n marg. O 7 per] pro P7, propter ed. 8ipsel']inse],inseOC — ipse 2"ipsaeV — 9intratet]intrate franc. (intrate C. 1^ manus)

tuo] in praem:it. R

in habitaculis

W Pf]C

fortasse recte — 10 cohartat R, cohortat P/ 1^ — cotidiana fidelium uox trazsp. Pb cottidiana] V/W, coti- cett. codd. 11 tui propter] V R, te p. W, tuis p. te franc. ed. 12 tenetur et uidetur /raz;p. Pf quosemouet V —— indemobilis] Pf, inde mobilis

recedit C ed.

V RJOC,

immobilis

W Ped.

propter] te oz. V R, et add. franc. (locus dubius)

15 hamat V 1* manus 7n. 34)

13 recedit unde] uel unde

plena sunt rransp. P^ — 14 ascendit descendit ;ragsp. Pf. — te in te] in V R, in om. W franc.

16 habitos V 1* manus R, habitum Pf]O (cf. tamen

SERMO CLXX, 2-3

IOA4I

succendat ;nunc elucescit caelesti flammeus in columna, ut remo20

tis ignorantiae tuae tenebris solitudine mundi huius uiam possis scientiae percurrere salutaris; nunc idem tibi nubis uestitur in columnam, ut ardentes tuorum temperet aestus animorum ; nunc

2 ^

te ut aquila protegit pinnis sapientiae, et caelestem prouocat ad uolatum, dicente Moysi: Sicut aquila protegit nidum suum, et super fullos suos confidit. Extendit alas suas, accepit eos, et suscepit eos super scapulas suas. Dominus solus ducebat eos, el non erat cum eis deus alienus.

Nunc

sicut gallina educit, ducit, uocat, recipit,

protegit, portat, fouet, ambit, amplectitur, et sui uolatus oblita, suae temporaliter inmemor libertatis, tuis in penetralibus, tuo uersatur in puluere, ut te uernaculis, familiaribus, domesticis alat, 30

erudiat, instituat nutrimentis. Nunc ut pastor bonus altissimis errantem

solus

requirit

in montibus,

solus inuenit, solus suis

umeris inponit, et ne amplius in terrena pascua luporum morsibus peruadaris, caelestes euehit et perducit ad caulas. Sic, sicut diximus, habitus suscipit, formas uariat et, ut te mutet in melius, 2) ^

ipse sua totiens mutat et conmutat officia. Et quia diu circuierat ut diriperet et deuoraret inimicus, nunc necessarium circuit, ut te uindicet, ut eripiat Christus, dicente scriptura : Aduersarius uester sicut leo rugiens circuit, quaerens quem deuoret. 3. Et conuocawit, inquit, duodecim discipulos suos. Post diuturna tempora tetrae noctis aurorae suae desiderato splendore aeternus dies Christus noster reluxit in lucem, qui duodecim suas horas in

18/21 Exod. r3, 21-22. 25/26 Deut. 32, 11-12. 26 sicut gallina ...] cf. Matth. 23, 37. 30/33 cf. Luc. 1z, 3-7; serm. CLXVIII, 6. 30 pastor bonus] Ioh. ro, 11.14. 37/58 1 Petri 5, 8. 39 Marc. 6,7. | 40/42 aeternus dies Christus etc.] cf.J.H. BAxTER, Varia. IV. Twelve bours, or montbs, apud Arcbiuum

Latinitatis Medii Aeui 4 (1928) 116; Los sermones, p. 224.

18 elucessit/ 1^manusO caelestis PBJO —— columpna semper R W Pf PbO C 19 solitudine] ac solitudines V R W Pfseu optimi codd., a solitudine JO (del. a) C, per solitudinem P, per solitudines eZ. (locus dubius) 20 percurrere salutaris scientie trazsp. Pb nubes V (ex ortbogr. archetypi?) RPfOC p columpna

C animorum estus zransp. W 22 proteget RJ 1^ manus O pinnis] V, pennisJ,pennis reliqui et caelestem] ut c. Lat. Bulbart (quia in seq. apud ed. legitur prouocet) 23 Moyse W franc., forma fortasse anteferenda 24 confidit] V (cf. Sabatier, I, p. 387), consedit R, considet W, configit franc., nisi considit Jegendum sit extendit] et Praemzt. C suas om. W | accepit V J, et praemit.

VPf]J 1* manui

PfPb]JO lanientur P5

R Pb

26 educit, ducit] ducit reducit IW

29 te uernaculis]

tabernaculis

32 umeris] V 1^ manus, humeris cett. codd. euehit] te praemzt. O

34 habitos

VR

28 inpenetrabilibus

PfPb]JC

31 errantes

33 peruaderes R, 36 necessario W franc.

ed. — circuitu PÉPb — teom.JOC — 37uendicat Pb — uteripiat]et e. P/]C, et eripit P^ uester] noster Pb 38 leo om.] 40 tetrae] terrae VR aurorae suae] aurorés ue O 41 noster] deus praemit. J O, nunc PfP5, fortasse legendum nostram

eluxit / O, eduxit I

horas suas transp. C

1042

SERMO CLXX, 3-4

apostolis suis duodecim signanter aptaret. Hunc diem beatus psalmista prophetali uidit spiritu, cum canebat: Hic est dies quam fecit dominus, exultemus et laetemur in ea. Vnde et apostolus lucis 4 —^ ac diei filios appellat credentes: Vos filii lucis estis et diet. 4. Et conuocauit duodecim discipulos suos. Duodenarius numerus iste per quaternarium tripartitam nobis monstrat et format quadrigam, per quam trinitas tota toto orbe apostolicis uehitur et fertur excursibus, ut diabolum mitis bellator expugnet, ut mundi

superbiam mansuetus uictor inclinet, ut discordias gentium pacificus auferat

^^

cordiae, 6o

praeliator,

ut destructo

inferno, hoc est, peccati

fouea, diuturno carcere animarum, humani generis captiuitatem liberam triumphi sui perducat ad gloriam. Hunc trinitatis currum beatus psalmista uidit prophetali spiritu, cum dicebat : Ascendisti in altum, captiuam duxisti captiuitatem, dedisti dona hominibus. Hunc currum sibi suo patri et spiritui sancto dominus, cum diceret, praeparat: T'ollite Qugum meum super uos, quia suaue est, et onus meum, quia leue est. Nescit, nescit lassescere baiulus miseripietatis euector.

Duodecim

patriarchas,

duodecim

di-

stinctos in tribubus, duodecim fontes heremi, duodecim lapides eleuatos ex alueo in figuram formamque apostolici numeri fuisse descriptos, scrutatori legis relinquimus altius ad probandum, quia nos cur binos ad praedicandum discipulos miserit, propositae lectionis series cunctos artat aperire.

43/44 Ps. 117, 24. cf. serm. XCII, lin. 5.

45 1 Thess. 5, 5.

46 Marc. 6, 7.

48 quadrigam]

52 diuturno carcere animarum] cf. Zenonis Veronensis

tract. II, 4, 6 (CC XXII, p. 160) ; Vergilii Aen. 6, 734.

59/60 .. tribubus] cf. Gen. lapides] cf. Josue 4, 1-8.

42 aptaret] agitaret O

diem om. franc.

V 1* manus R, hec ceteri

bellatur R 1^

— 45 canebat]diceret P^ — hic]

45 diei 1^] fidei ed.

quaternarium] numerum add. PfOC manus

54/55 Ps. 67, 19. 60 fontes] cf. Exod. rs, 27.

49, 28.

uos] inquit 274. C

trip(er)titum Pf P^

50 gentium oz. W

51 ut destructo] et d. PfP2]O

52 diuturno] diuturna / O, nostrarum add. W franc.

55 dedit Pf.

56 suoque WC

J0C, praeparabat P5

47

49 mites R 1^

54 ascendens franc.

dominus szp. Lin. W

57 praeparauit

praeparat (-bat P5) cum diceret transp.

W Pb, fortasse

;4re

— 580nus meum] meum om. W —— quia] om. Pf, sup.lin.O —— nescitsemel W lasciscere V 1" manus, lascescere Pf, lacéscere O 59/64 duodecim patriarchas z;qze artat aperire om. Pb GO tribus PfJO — fontes] in praemit.]O heremi

aspirant codd.

formamque] -que ex emend.J

dum Pf monitum )

lapides] iordanis

62 descriptas C

aZZ.

W Pf], praemit.

legis om. W

C

61

approban-

63 nos]nobis Pfed. binos] hic nos R inde a binos deficit V ( ef. 64 cunctos] cuncto Pf, puncto JO, om. W C ed. artat aperire]

conl., artata perire R, artata aperire Pf, coartat a. W C, conatur a. ed.

SERMO

CLXX, 5-6

1043

5. Et coepit eos mittere binos. Binos et binos mittebat, ne destituta singularitas aut negaret ut Petrus, aut fugeret ut Iohannes. Cito cadit fragilitas humana, quae de se superbe confisa socium despicit, non uult habere collegam, dicente scriptura: Vae illi qui solus est, quia cum ceciderit, non est qui adiuuet eum. 70 Quantum autem alter alterius roboretur auxilio, eadem scriptura testatur, cum dicit: Frater fratrem adiuuans murus inexpugnabilis

65

est. 6. Et coepit eos mittere 75

8o

binos

binos.

Nec

mirum,

fratres, si

trinitas, quae ex duodenario numero tripartitam conscendit quadrigam, nunc ascendit et bigam, ut duobus nuntiis duorum uocatio monstraretur et clareat esse populorum, dicenteapostolo: Numquid Iudaeorum deus tantum? Nonne et gentium? Immo et gentium. Et impleretur Esaiae uaticinium, qui se ascensorem bigae uidisse testatur, ubi audit sibi dici: Quid tu uides? Et respondit: Video ascensorem bigae, unde mox cecidisse Babylonem atque omnia sculptilia eius. Quis dubitat, fratres, per has bigas Christum salutari inequitasse discursu, cum uideat apostolica praedicatione corruisse templa, idola deperisse, cessasse pecudum mugitus et 80/81 unde mox bis sculptilia eius. Die Hss. W und franc. ergánzen den Text, indem sie die angedeutete Stelle von Is. 21 wórtlich zitieren. Das Schwanken dieser Handschriften in der Einführung des Schriftzitates (auch am Schluss

weichen Jund O von den anderen Zeugen ab, indem sie ez; auslassen) und die geschmacklose Wiederholung der Worte des Propheten machen die bei Hs. R

(und

wenigstens

bei einem

Exemplar,

das dem

Kopisten

von / vorlag)

unbefindlichen Wórter verdáchtig, so dass ich hier einen Zusatz vermute. Das Wahrscheinlichste ist m. E., dass die ursprüngliche Fassung ein Anakoluth dargeboten hat, und dass der Text bei W und franc. einen Ergánzungsversuch

darstellt. 65 Marc. 6, 7.

66 Petrus] cf. Matth. 26, 69-75 ; serm.

LX XVIII, ad lin. 40.

Iohannes] cf. serm. LXXVIII, adlin. 41s. — 68/69 Eccli. 4, xo. E472. Prou. 18, 19. 73 Marc. 6, 7. 77/18 Rom. 3, 29. 78/81 cf. Is. 21, 9.

65 eos] om. C, inquit add. Pf Pb mittere binos et binos. Binos mittebat franc. Fortasse legebatur in protoexemplari :mittere binos binos. Binos mittebat eq;.

(uide textum superbia

scripturae. initio capitis 6) W (de s.), superbit PP

et binos om. W

67 se om.

confisa] que de se praemit. Ph

W 68

socium despicit om. Pb 70 alterius om. P5 73 binos binos] seme/ W, et interserunt Pf Pb ed. 74 tripertita R 75 ascendat Pf Pb C 76 monstretur Pb esse om. Pb ed., an bene? 78 impleatur P2 (qui praemit. et) JOC ed.

ysaiae W Pf PbOC 79 uidisse sup. ljm. O — 80 ascensorem bigae uideo transp. Pf 1'^ — cecidisse] constat add. W ——— babilonem piurimicodd. ^ atque] et Pb 81 sculptilia] scultiliaJ2e, sepulchra Pf 1^ eius] om. W Pf, unde (om. Ph C, uidens add. J OC) clamat (exclamat dicens P5) : Cecidit babilon ( babyPh C) et omnia sculptilia eius (eius om. JO) W franc. (] in marg.) («f. comment.) christum per has bigas zransp. W 82 salutares ... discursus /OC ed.

inequitasse] inaeq- R/, non equitasse PÁ

85 pecodum R

646

1044

SERMO CLXX, 6-8

uictimas, ipsas aras cum thuris sui fumo iam tota euanuisse per 85 saecula? Has bigas Abacuc uiderat, cum clamaret: Ascendens ascendes super equos tuos, et equitatus tuus sanitas. 7. Et dabat eis potestatem, inquit, spirituum inmundorum. Hoc est diuinae uirtutis insigne, hoc trophaeum singularis triumphi, ut praedae suae praedo ipse, ipsis captiuis suis quondam uictus, ipse 9o diabolus nunc tradatur, eorumque exagitatur inperio, quorum ante fuerat magnificus seruitute. Merito dolet, gemit merito, merito stridet, cum se uidet hominum sententia, hominum pote-

95

IOO

105

state repelli, qui se deum hominibus longa diu fuerat persuasione mentitus. 8. Et fraecepit eis, ut ne quid tollerent in uia : non peram, non panem, non in zonis aes. Homo cum operarios inuitat ad opera, non necessaria uictus solum, sed etiam largo fundit epulas apparatu, ut conuiuium sic humanitatis effusae pondus operis superet et laborem. Deum quantum inhumanum credit, qui ad opera eius inuitatus pera, pane, pretio anxius et onustus incedit, ut aut lassus aut tardior ad opus operarius infidelis occurrat, aut occurrere fortasse non possit! Praemia promittit ille copiosa, tot chirographis scribit, tot testibus spondet ille mercedem; tu eum neque panem neque uestimentum implo spiritu aestimas esse praebiturum? Teipsum, cum non esses, dedit esse, et quicquid, homo, habes, dedit ipse; et cum tibi ac tuis uoluptatibus uiueres, uictus necessaria non negauit, nunc suis uirtutibus, suis operibus serui-

enti, non panem, non uestimentum

aestimas largiturum ? Hoc

85/86 Habac. 3, 8. 87 Marc. 6, 7. 88 diuinae uirtutis insigne] cf. sermm. XIII, lin. 52; L, lin. 84. 88/91 cf. serm. XL, lin. 57. 95/96 Marc. 6, 8.

84 ipsas zn marg. W, post ipsas zntercidunt R Pf Pb turis J 85 Abacuc]et abacuc tunc P5 ascendes] ascende Pf Pb]O 89 ipsis] sit preda praemit. W suis] ipse captiuus (captiuus o». P^) uictus (uinctus P2] O, uinctis PfC ) suis

(om. C) add. W franc. add. C

quodam C . 90eorumque]-que ex emend.J,subiciatur

exagitatur R (an pro exagitetur ?), exigatur W, exactor franc.

91

seruitute] persecutor C 92 merito stridet] merito om. W Pb uidet om. R sententia hominum oz. Pf Pb 95 repelli] percelli frazc. 95 ut om. Pb C, del. J 96 sonis W semper 97 apparatus RO 98 conuiuium] Pzc resumimus

Pa (cf. monitum)

humanitus effusum C Pa

99 qui ad] quando R

derit O

98/99 et laborem] et sup. /;n. O

100 peram panem Pf Pb

101 infidelis operarius transp. Pb

honustus O

currere P)

ince-

102 forte Pf

praemia om. R chirographis]J, ci- W, cy- ceteri 103 scribit] ut aZ. R sponditR, fundit Pf 1^ mercedem]et 274. C Pa eum] W C Pa ed., enim reliqui, tibi add. C Pa 104 impio] eZ., in ipso W, imperio cett. codd. spiritus (C periturum W 1^ manus, notam interrog. om. PfPbJO 105 et quicquid] utq. RW 106 ac tuis uoluptatibus] actui suoluptatibus R, actuis u.J I* manus, et tuis uoluntatibus Pf

SERMO CLXX, 8

1045

ipsum quod in pera, quod in zona portas, quis dedit tibi ? Quid illi ITO

de suo insultaturus occurris?

Nouit quia diues es. Cessa, homo,

opibus tuis; sufficit tibi diuina paupertas. Contentus esto pati ipsam diuinae humanitatis iniuriam. Depone sarcinas diuitiarum tuarum. Onustus non potest per angustam, per artam non potest

uiam ad opus messis dominicae peruenire. Veni expeditus ad II opera ; ueni liber, ante quam nudus et expoliatus omnibus infidelis operarius rapiaris ad poenam, quia, sicut scriptum est, morientem diuitiae non secuntur. Sit tibi pera conscientia tua, sit tibi panis uita tua, ut sit tibi uerus panis Christus in uita, qui dixit: Ego sum fanis. Sit tibi in pretio merces tua, quia ille praemium securus exigit a Christo, qui ut sequeretur Christum, nudus dispexit respuens fideliter quod habebat.

114 messis dominicae] cf. Matth. 9, 37; Luc. xo, 2. 116/117 morientem diuitiae non secuntur] antiquae edd. ad Ps. 48, 18 mittunt. 118/119]Ioh. 6, 35.41.48.51.

om.

109 quis] quid (2?)J1^ manus

— 110 noui CPa

— est]1* manus

Pb

sufficiat

111/112

111

iniuriam oz. ed.

W

operibus

C

C Pa

112 diuinae humanitatis] diuinitatis

^ homo

contentus

Zzjqze

W —— 113 potes ... potes

per artam non potest /razip. Pb non potest. 2^] om. Pf, per add. Jetdel. 114 uiam] per u. arduam O 115 ante quam] RP], antequam ceter: 115/116 omnibus infidelis operarius om. Pb 116 morientem zz marg. W 118 Christus] W ed., Christi re//gui uita] eterna 222. Pb 118/119 sum

panis] uite zZZ. W, uiuus add. O, uiuus qui de celo descendi a42. P^ dispexit RJ 1^ manus,

de- ceteri

120

SERMO CLXXI

PL

VBI DICITVR A PHARISAEIS QVOD DISCIPVLI DOMINI NON LOTIS MANIBVS MANDVCARENT saxa, montes,

1. Sicut fulgura cum

arbores, ipsa domorum

; culmina terribili conlisione dissoluunt, sensus hominum mentes-

que corripiunt, ita dominus quotiens in pharisaeos intonat, suos timore salutari corripit et emendat, sicut hodie euangelicus sermo perdocuit. Pharisaeos et scribas uituperasse aliquos discipulorum

domini, eo quod non lotis manibus manducarent, nemo cum haec

ro audit, existimet discipulos domini sub specie contemptus incultis et lutulentis manibus edere, nec mensae domini, conuiuii communis, seruarent et colerent honestatem, quando istud neque natura

^

patitur, neque hospitalitatis admittat affectio. Quis aquam manibus non offerat mox ad uenientis obsequium ? Quis ad offerentis tristitiam mox recuset, praesertim cum dominus ipse arguat Simonem inuitatus ad mensam ? Manibus neis, inquit, aquam non

dedisti. Vult itaque fieri, quod sic exigere perdocetur. 2. Sed pharisaei non diligentiam corporis discipulis domini, sed.

8/9 cf. Marc. 7, 2.

16/17 Luc. 7, 44.

Codd.: VR W, P/JOC Pa Inscriptio: fariseis V manducauerint O Discipuli Christi reprehenduntur a phariseis quod non lotis manibus manducant C Pa 4 fulgora RJ 1* manus 5 conlisione] consilio ne R sensos V 1" manus 6 corrumpunt

RO

.fariseos] semper

— suoJ CPa

7hodie] cum add. CPa

— 8 neccodd.

mec ed. interbungunt post perdocuit, sed periodum claudunt post manducarent ; imnterpunxi autem ego, anacoluthum in seq. ueriu (Pharisaeos usque manducarent)

suspicam

— 9 eo om. W

10 estimet Pf.

domini] dominus Pf, deum add.

VR W, numquid dei legendum est ? scl. dei ... contemptus (contemtus sui Pabet Rad.) spetiae V7, specieJ 11 lutulentis] -tu- ex corr. 22e manus V, lotulentis J 1* manus edere] aedere (?) V 1* manus, herere R, sordere W, citare Pf

nec] ne Pa

mensae|mens

W ^ domini]necadZ.ed.

^ conuiuae franc.

communem C Pz Rad., communiter PfJO 12 seruare et colere eZ. 13 parcitur O hospitalitates J 1^ manus, hospitalitas Pa, seq. 4 litt. erasae apud R

admittit V 2^ manus Rad. ed.

iungit. R, non offerenti C Pa

14 aduenientis zngznt O Pa

adofferentis

16 Simonem] symonem R Pf Pa, si non est J O,

fortasse legendum est Simonem Simonis discipulis] in praemit. W ed., a praemit. Rad.

17

itaque] utique franc. 18 domini discipulis /razsp. DA

647

SERMO CLXXI, 2-3 20

25

30

35

1047

superstitionis suae baptismata perquirebant, nescientes wnum baptisma, quod non lauandis solum, sed innouandis animabus et corporibus iam uenisset; quod non ad cultum cutem, sed conscientiam delueret ad salutem. Hoc propheta precabatur, cum diceret: Vsquequaque laua me ab iniustitia mea. Id est: quousque, quousque me legaliter lauas, et non me lauas? Laua me per gratiam semel, quem lauacra legis innumera non lauerunt. Sed hoc aperiat nobis ipse qui sequitur euangelicus sermo. 3. Pharisaei, inquit, et scribae, cum de foro ueniunt, nisi baptizati fuerint, non manducant, seruantes etiam baptismata calicum, urceoYum ac aeramentorum et lectorum. Pharisaee, qui te mundum credis, cum tua omnia tuo sint polluta coniugio? In foro tu de innocentis sanguine disputasti, de rapienda substantia pauperis perquisisti, perscrutatus es libertatem qualiter addixeris seruituti, et cum interiora tua tanto sint confecta crimine, quemadmodum te exterior lauatio mundare sufficiet. Aqua corda et corpora nostra mundare haec poterit, cum fuerit et ipsa spiritus sancti purificata commercio, ut uisibili ministerio inuisibile purificatio19/22

nescientes unum

baptisma

bis delueret ad salutem. Ausnahmsweise

vermeidet Rad. diese unsichere Stelle nicht. Es ist interessant zu sehen, wie er den Passus verándert: nescientes unum baptisma, quo a domino lauandum erat et innouandum, simul corpus et anima, quo non ad cultum cutis, sed ad conscientiam

diluendam dominus praeparauit in salutem (PL 120, 531 B).

19/20 unum baptisma] Eph. 4,.5. 23 Ps. 5o, 4. 36 uisibili ... inuisibile] cf. serm. L, ad lin. 4.

27/29 cf. Marc. 7, 3

et 4.

19 superstitionis/ — 20 quod] pro C Pz, domino add. V 1^ manus (?) RJ O, dominus add. V 2" manus Pf non om. V (add. sup. lin. 27 manus) RPfJO sed] et franc. in nouandis / Pa 21 iam uenisset] VW, in uenisse V 2^ manus, inuenisset V 3^ manus ed., iam uenisse V 1" manus (?) ceterique (locus dubius) (cf. comment.) non sap. lin. V 27^ manus R, corpus add. ed. cutem) uitae V/ 2^ manus ed.

22 delueret] V 1" manus, di- 2^ et omnes alii codd., rectius

fortasse — 23 usque quaque WJO — idest VPf — 25/24quousque quousque] quo usque. Quo usqueJ O, semel W Pf C Pa, alterum del. V 27?manus — 24 me I'] om. franc. 25 lauachra O leges V 1" manus 28 etiam] W J O C Pa, sed V, et R, ante Pf, om. ed. baptisma R 29 ac aeramentorum]acramentorum V 1^,

acom.RW]JOCPa,etae.Pf

— qui]quis(?)

V2", quid W — teom.

WPfOC Pa,

sup. lin. V 2^ manus mundum] non dum Pf] (ex emend. 1ae manus) O 30 credas V 1^R tuo] RO ed., tua tuo W, tua reliqui sunt V Pf] 1^ (?) C Pa coniugio] VR, contagio W Pf, conuiuio JO C Pa ed. 32 est V 1^ manus libertatem] miseros tuae add. Pa 33 tanta WW 1^ manus quem ad

modum V, quem admodum RJ

34teom.JO

lauatio]lauare et (et] te 1^)

V, lauationem O mundare] dare O sufficeret R, sufficiat] 17^manus —— post sufficiet babet W interrogationis notam, cett. codd. post aqua 35 haec] Pf, hanc V 1* manus (?) R, haec (hac?) V 27 manus, tunc W, om.] OC Pa poterat (2?) R 1? 36 misterio R inuisibilem V 1" manzus

SERMO CLXXI, 3-4

1048

nis nostrae perficiat sacramentum. Sed tu, Iudaee, calices, urceos,

aeramenta baptizas, quae motu sensuque carentia per naturam, ut reatum nesciunt, ita nonsentiunt haec honorem ; et te per quem 40

45

5o

D»

contaminata sunt omnia, non emundas ; tuis usibus, tuis obsequiis

haec mancipata purificas, et te diuinis officiis, diuinis mysteriis non purificas mancipatum. Sed nos, fratres, non quid Iudaeis, sed quid discipulis suis dominus responderit, audiamus. 4. Dicebat enim: Non illa quae intrant in hominem, sed illa quae de homine exeunt, contaminant hominem. De intus, de corde proce- 648 dunt cogitationes malae, adulteria, fornicationes, homicidia, furta, auaritia, nequitiae, dolus, oculus malus, blasphemia, inpudicitia, superbia, stultitia: omnia haec abintus brocedunt, et contaminant hominem. Quae spatia terrarum, quae magnitudo urbium, quae latitudo regionum tantos hostes ferre, tot inimicos capere, tantas

sustinere praeualet nationes, quot uitia, quot delicta, quot crimina rapiunt humanos sensus, hominum corda patiuntur ? Ad unam ouem genera tota, tota feritas bestiarum, quae magis eo saeuiunt, quo se explere nequeunt, satiare non possunt unius captione uoraci dente praedones ; qui plus hinc eo aestuant et tabescunt, quod capere nequeunt et uorare. Quid ad unam columbam tot milui, tot aquilae, uultures tot uoraces, tanta, tam uaria congeries

44/49 cf. Marc. 7, 19 et 20-23.

37 urceos] et ad4. C Pa 38 sensuque] sensu praemit. V (et del) R sensuique herentia R 39 ita non sentiunt oz. C Pa honoras/O | 40 emendas V (?) R 41 purifices V 1^ R 42 non quid] numquid/ 1^ manus, nunquid O 1^ 43 responderet J 1^ manu; 45 deintus W Pf C Pa 47 auaritiae IV JO C Pa occultus malum C blasphemie W/ ^ 48 ab intus disungit Pf — procedunt abintus transp. O 49/50 Que latitudo regionum, que spacia terrarum, que magnitudo urbium zrazsp. W 50 tantos R, cum litt. erasa sup. o tantus hostis V 1* manus hostes] testes /O inimicus V 1? manus, inimicasJ 1^ manus 51 praeualent RzZ. quod ... quod ...quod V 1? quod delicta J 1^ manus 52 humani V 53 ouem] heu cur C Pa generat /O, generacio W —— tota sezel O eo saeuiunt| eo se uiuuntJ 7^ manus, consaeuiunt V 54 quo se] quos V 1* manus, se om. R satiari ed. possunt] 1 Ztt. add. V et erasit, pro add. C Pa captio RJO 55 uoraci dente] ex emend. V 2^ manus ed., uera hi duo R, uernaculi tot W, rabidi tot Pf, uera hedi tot/O, haedi quare tot C Pa, locus incertus permanet €o aestuant] scrzpsz, coaestuant VJ 27 manus O C Pa, co estuantJ 1^ manus, estuant W Pf, aestuant eZ.

56 quod] quo zix merito C Pa

et uorare] V (cui rbytbmus fauet) ed.,

euitamtem R 5c, euitati C Pa, uitarii Pf] O, uicarii W (cf. uar. seq.) quid] Pf (qui solus bic nouam sententiam inchoat) C Pa, student quidem W, quod cett. codd.

ed.

57 uultores/ 1? manus

^ totuoraces]totom. W

tanta tam uaria] O,

tantarum (-rum add. 2^ manus sup. lin.) iurat V, tanta iura (iurata 2^) R, tanta IW,

tanta tam fera Pf, tanta tam seuere (-re C ) C Pa Mantelli, tanta concurrit Mantelli "melius", tantarum

currat ed., locus manet incertus

SERMO CLXXI, 4-6 auium 6o

sordidarum?

Hanc

numerositatem,

1049 hanc multitudinem

senserat propheta, cum caneret: Circumdederunt me mala, quorum non est numerus. Comprehenderunt me iniquitates meae, et non potui, ut uiderem. 5. Abintus de corde hominum $rocedunt. Tolerabilis est hostis, cum muros arietat extrinsecus, cum foris positus cedit aliquando conflictui; cui uero est intus inimicus, cuius aduersarius in ipsis

penetralibus iam desaeuit, iste se intellegit et sentit oppressum, iste se captiuum peruidet et deplorat, iste suus expugnator esse non potest, suus esse non potest liberator, alienum requirit auxilium, quaerit alterura defensorem. 6. Abintus exeunt de corde. Nouus est hic ordo bellandi: de 7o homine contra hominem

gentes exeunt bellaturae, non contentae

in occulto uincere, prosternere in abdito, quasi quae famam quaerant hominis de ruina. Iudaei, qui foris sunt, se et sua forinsecus lauant ; nos, fratres, ab istis uitiorum sordibus emunde7/9)

mur extrinsecus, has nequitiarum gentes in nostris mentibus Christo propugnante uincamus, has delictorum bestias de nostris cordibus terrore dominici nominis effugemus, has criminum rabies et uoracissimas aues a nostris sensibus crucis hasta fortiter propellamus, ut ciuitatis

8o

nostrae

splendor,

templi nostri sanctitas,

domus nostrae integer et singularis ornatus ad habitandum semper in nobis nostrorum prouocet et inuitet auctorem. Illuc uitia redire nequeunt, ubi Christus cum suis uirtutibus commoratur.

59/61 Ps. 39, 13.

62.69 Marc. 7, 21.

58 sordidarum] notam znterrog. 1pse posui, conueniunt add. in marg. 27 manus R

63 moros V 1^ manus, murum O, moro PÉCPa — cum foris] cui f. W sup. Iin., quia J O C Pa

6Á conflictu 7 inimicus ? zzterrogant VR 66 se captiuum] se om. JO

cui] cum W uero] -o ex emend. 2ae manus ] cuius] ciuis / — 65 desaeuit ? V znterrogando peruidet] V 1" manus ? C Pa ed. (cf. serm. XVII,

lin. 73 peruidet esse captiuum J, perdidit R Pf ] 1* manus O, perdit V 2^ manus]2*

manusi,gemit W ^ expugnatorem/2^, oppugnator Pf — 66/67 esse non] est sed Pf CPa 67 potest 1^]om. CPa —— non potest 2^]om.Pf ^ alienum] iste add. C Pa 71 quae] qui V 1* manus W Pf C Pa 72 querunt R Iudaei] ergo add. C Pa sunt]positizZZ. CPa —— se]sedJO etsua]etom. V (add. sup. lin. 27 manus) R Pf] O, suaque W fortasse recte

74 extrinsecus] intrinsecus W Pf, an recte?

73 nos sup. lin. 27 manus V

Ret uoracissimas] et sup. Zn. W post aues interpungit R asta V 1" manus R propellamus] appellamus V 1" (?) R, repellamus Pf] O Pa 78 ciuitati R 79 integrae V 1" manus

RW]JO

75 pugnante franc.

PI

SERMO CLXXII

VBI AIT: VAE VOBIS LEGIS PERITIS, QVI TOLLITIS CLAVEM SCIENTIAE, IPSI NON INTROISTIS, ET EOS QVI INTRANT PROHIBVISTIS 1. Audistis hodie, fratres, quemadmodum

dum seclusit alios,

seipsum ianitor inuidiosus exclusit. Vae uobis, inquit, /egrs peritis, quia tulistis clauem scientiae, ipsi mon introistis, el eos qui introibant prohibuistis. Audistis ergo quemadmodum dum seclusit. alios, seipsum ianitor inuidiosus exclusit. 2. Acceperat claues pharisaeus, non ut clauderet, sed ut intrare

desiderantibus aperiret ; sed neintraret alter, ipse permanere foris maluit per liuorem. Omnia quidem uitia ad suorum semper 649 tendunt et prosiliunt laesionem, sed suos semper amplius inuidia consumit. Inuidia suorum carnifex semper extitit, extendit sensus, torquet animos, discruciat mentes, corda corrumpit. Et quid

plura ? Hanc qui receperit, sua sustinet sine fine supplicia, quia in se domesticum diligit semper habere tortorem. Quis ibi malorum finis, ubi alterius

bonum

poena

est, ubi cruciatus

est aliena

felicitas. Malum multiplex: quot sunt prosperitates hominum, tot 6/8 Luc. 1z, 52.

12 per liuorem] cf. serm. L, ad lin. 77.

Codd.: VRW, PfPbJOCPa Titulus: usque ubi ait om. C Pa ubi ait] in euangelio ubi ait dominus Pf. legisperitis constanter W C Pa tulistis C Pz ipsi non eqs. om. C Pa intrabant P/ÉJO —— 5/6 audistis uique exclusit om. Pb — 5 quem admodum semper VR. — dum om. V (sed cf.seg.) OCPa — Ginquitom.Pa legisperitis R 7 ipsi] et praemit. C Pa 8 ergo] hodie fratres PP, utpote qui ipsum exordium Sermonis om.

dum seclusit alios] d. s. alius V R Pf, dum om. C Pa, se conclusit

aliusJ 1^ manus O, seclusis aliis Pb 9 se ipsum JO, et praemit. C Pa 10 fariseus J fere constanter — claudere V 1^ manus sed] si/O ut 2^] uel RJ (ue 2^ manus) O, uelle Pf, uelle add. Pb 11 apperiret V Pf ne om. R intraret alter] intrarent alii P2 11/12 per liuorem foris maluit permanere transp. W 12 liuorem] laborem VR 1^ manus suorum] suum PfPb semper] aduersariorum add. W 15 intendunt V, fortasse recte laesionem] V, lectionem RJ, electionem O, delectationem C Pz, auctorem Pf Pb sua I 14 semper carnifex transp. V,fortasse recte existit R W Pf O, extat

et al.lin.stit Pb — extundit CPa 1^ manus discrutiat VJ O Pa Pb reciperit / 1^ manus R

15 extorquet V O, fortassebene — animus V 16 hanc uique sustinet] Inuidie seruus patitur sua sustinet| suasisti Pf sustinet] V, sisti

R Pf (ef. uar. antec.) isti W, sitit JC Pa, sistit O, nec add. RPf

et add. O

quisibi V, qui sibi R/, qui ibi Pf

17semper]jesse

18 bonum] horum R P/7O,

honor C Pz 19 malum] ibi praemit. Pb post multiplex notam znterrog. babent codd., qui non interbungunt post felicitas (aliquid fortasse excidit ante malum) tot] sunt 42. C Pa

SERMO CLXXII, 2-4 20

tormenta inuidorum. Cum aliis uitiis animus potest confligere christianus: inuidiam quisquis antequam sentiat non fugerit, non euadit. Haec peritis legis legem suasit non aperire, sed claudere ; et salutaris praecepti non commodare doctrinam, sed negare ;obserare

2j

IOSI

scientiae

fontem,

et uitalis fluenti originis suae

secreto

diuitias obscurare. Iste uelociter fugiendus est morbus, quia quos contigerit, non patitur iam sanari. 3. Inuidia caelum temptat, ibi enim diabolum fecit ex angelo;

30

urit terras, quae utique paradisi nobis amoena flammeo custode seclusit; reges urguet, quia haec Herodem in coaeuos Christi sic conpulit desaeuire, ut ante lac quam sanguis teneris funderetur ex membris;

caritatem uiolat, nam haec Cain reddidit fratricidam, et

innocuam adhuc terram noui sanguinis cruore perfudit ;uastat populos, namque Iudaeos — haec si dici fas est, si capit sermo — fecit esse deicidas. Deicidas diximus, non quo peruenit, sed quo j v^ facinus hoc tetendit;

in Christo enim Iudaei non hominem tantum, sed deum, filium dei, conati sunt opprimere, necare uirtutes,

cum dicunt: Hc est haeres, uenite, occidamus eum, et nostra erit haereditas eius. 4. Sed quid ualet diabolus ad deum? Inuidia quid ualet ad 40 dominicam

caritatem ? Inuidit diabolus terram, sed donauit cae-

lum deus; claues scientiae legis peritus sustulit, sed claues caelestis regni per Petrum largitus est Christus, ac sic inuidia suis

27 diabolum] cf. serm. IV, ad lin. 21.

28/29 cf. Gen. 3, 24.

29

Herodem] cf. Matth. 2, 16. coaeuos] cf. serm. CXLVI, lin. 96 (CLII, lin. 6x). 30 ante lac quam sanguis] cf. serm. CLII, ad lin. 16. 31 Cain] cf. Gen. 4, 8; serm. IV, lin. 44. 37/38 Marc. z2, 7. 42 per Petrum] cf. Matth. 16, 19; serm. CXXIV, ad lin. ro6.

20 inuidiorum O — uitiis] cum 44. O et exp. 22uadit/ suasit] suam 23 comodare V doctrinam] praecepta W 1^ — obsecrare] 1^ manus O 1? — 24 non post fontem, sed post fluenti incidit ed. fluentis R, luentaCPz originisom. Pb — suiV 1" manus WP5] (sua 1"?) sit (scit 2^ manus) J 1" manus

1^ manus O, suo R, suas C Pa 25 obserareJO, obstruere V ex emend. 24e manus ed. moribus O 27 diabolum] -um ex corr. 22e manus V 28 urit terras 07x. Pb flammineo O custodie Pa 1^ manus 29 reges urguet] r. urget V/ 2^

manus W Pf Pb] O Pa 2^, reget urget Pa 1^, rege surget J1^, resurget C — quia] qui Pf, om. Pb coeuo / 30desaeuire]exercitu aZ. W —— anteJantequam W 1?

funderetur] seg. 1 uel 2 litt. erasae apud V

Chaym P5 honore

W, rore Pf.

perfunditur W

iudeis (-eis -eis ex emend.) transp. Ph O

31 cayn R VW, caym O,

32 cruore] V 2^ manus Pb ed., errore V 1" manus (?) RJO Pa,

negare IW 1^

34 deicidas. Deicidas] de iudeis. De

R — quo] V R, om. W, quod franc. uirtutem IW

36 dei filium

37 eresJ1^ manus, heres 2^

38

eius om. C 39 ualet 2^] caletJ 1^ manus 40 dominica/ inuidet V 1* manus (ortbogr.) Pf] C Pa caelum] illam W/ 41 peritis W — 42 Christus om. W

SERMO CLXXII, 4-6

1052

4—

commodis est nudata, et homo ditatus est ipsa necessitate damnorum. Bene ergo in sequentibus dominus adiecit dicens: 5. Adlendite uobis a fermento pharisaeorum. Quia in fermento non est moles magnitudinis, sed tumoris ; et consparsio tali specie inflata

est, non

ditata;

quantum

enim

efferbuerit

feruentius,

tanto farris massa turgescit, ut totam formam leuitatis impleat et tumoris. Congrue ergo a domino dictum est : Adtendite uobis a fermento bharisaeorum, quod est hypocrisis. Quid est hypocrisis, nisi species arte composita, quae aliud in reagit, aliud promittit in uultu? Haec penes pharisaeos per scientiam tumens, apostolo sic dicente: Scientia inflat. Illos namque scientia inflabat ad superbiam, non instruebat ad uitam, et corrumpebat ad malitiam, non ad

prudentiam promouebat. Erat in eorum facies hypocrisis, erat in eorum mente inuidiae hydrops, erat in pectore siticulosus fons, erat ardens unda, quae suis ac magis inflammabatur fluentis, ut bibentis non extingueret sitim, sed argueret incendium. Sic, sic hypocrisi ministrante suis semper inuidia propinat. 6o

6. Ab

hoc

nos

morbo

subtrahit

apostolus,

cum

nos

on

in

fermento ueteri, neque in fermento malitiae et nequitiae, sed in azymis sinceritatis el ueritatis sanctum pascha domini celebrare conpellit. Veritas nescit tumorem, simplicitas hypocrisim prorsus

45 Luc. r2, x. 49/50 Luc. 12, 1. 53.1 Cot.8, t. 56 inuidiae hydrops] cf. sermm. XLII, ad lin. 13; XCIX bis, 2 et 3 (Luc. 4, 2). 58 ... sitim]

cf. sermm. VII, lin. 18 s.; XCIX bis, lin. 41.

60/62.64 1 Cor. s, 8.

43 comodis V W 44 dominus om.Pf ^ 46etom.J conspartio V/ C Pa 1* manus, conspersio W, ali syllabam per aut par per compendia tradunt Spetiae V, specie] 47 quanto C Pa feruentius] fermenti uis P2 48 farris] farine Ph, feruentius R, conspersionis W massa turgescit] massatur gestit V, m. turget R, m. gestit I ut totam] W, et t. opnes alii formam oz. Pb implet

franc.

50 hipocrisis V, hypochrisis P2, ypochrisis R, ypocrisis W Pf O, sed sine

constantia 51 speciaes V 53 inflat] inflammat R

52 hae R pene I pre tumet frac. illos om. C Pa, illos. Namque ;nterpungunt RJO 54 malitiam] przma a ex emend. primae manus V 55 facie R 2^ manus O

56 mentes Pf, mentibus P^ inuidia JO, qui incidunt post inuidia et post pectore ydrops RW Pf hydrops inuidie zramsp. Pb 57 ac magis] acmagis V/, magis praemit. W ] 27 manus sup. lin. CPa 58 bibentes V 1* manus (ortbogr.) R

sitem V R

58/63 Sic, sic usque conpellit om. Pb

58 sic sic]

si sic V (sed cf. sermm. XVII, lin. 40; XXIII, lin. 45; XXX, lin. 65, etc.)

59

ypocrisis W Pf, ypocrisin Pa ministrantes Pf]O, ministrat C Pa suis] sibi JO semper] est per V 1^ manusJ O inuidiam J O 59/61 propinat usque nequitiae o7. franc. 60 non sz. lin. V 61 sed om. C Pa 62 azimis V ac plurimi codd. ueritatis] et add. V R (uterque nouam sententiam inchoando) PfJO | pasca W constanter caelebrare ] 63 post conpellit son interpunguntJO, qui incistonem faciunt post ueritas, cui add. quae hypocrisinJ,ypocrisin Pa, 2/7 aliter in -im

650

SERMO CLXXII, 6

1053

ignorat. Jn azymis sinceritatis et ueritatis. Haec est cordis azyma, 65 haec caelesti dulcedine confecta, haec gratiae saporata pinguedine, haec sancti spiritus igne decocta, haec nos manducantes agnum dei, agnum qui tollit peccatum mundi, ad nostrum pascha sollempniter immolamus, quibus Christus ad laetitiam totam, totam est natus et inmutatus ad gloriam.

65/66 cf. sermm.

LXVII, linn. 58/61; LXXI, linn. 72/80.

66 sancti

spiritus igne decocta] cf. Augustini serm. Denis VI, 1 (ed. G. MoRIN, S. Augustini

sermones post IMaurinos reperti, p. 30, lin. 18 s.). .. immolamus] cf. 1 Cor. 5, 7.

67 Ioh. rz, 29.

67/68

64 ignorat] ignoranti V 1" manus R, ignorantia (?) R 1', bic desinit Pb 65/66 caelesti usque pinguedine haec om. W, fortasse propter bomoeot. 65

gratia W

uaporata

Pf JOPa

67 dei om.

W

sollemniterJ, solempniter W Pf

ymolamus W

W ed., tota V R Pf, om.

est] et add. RJ Pa

JOC Pa

peccata RC

laeticiam V/

68

69 totam]

mutatus /O

PU

SERMO CLXXIII DE IOHANNE

BAPTISTA ET HERODE

1. Pastor bonus peruigiles noctes, dies anxios ducit, ne quid callidus latro, ne quid luporum feritas astuta perniciosum caro ^

gregi, ne quid noxium

moliatur.

Pastor

bonus, sicut dominus

dixit, animam ponit pro ouibus suis. Sed et oues bonae pastoris sul audiunt adtonitis auribus uocem, pastoris sui semper sequuntur arbitrium, pastoris sui totam faciunt uoluntatem. Ascendunt colles, petunt ardua, mutant saepe regiones, ac sic apta pascuis, inrigua fluentis, umbrosa, accomoda, secreta quietis loca penetrant, repperiunt amoenitates, deliciis perfruuntur. 2. Et uos, filioli, dominici gregis portio copiosa, niueo et diuino uestita iam uellere, gemellis fetibus, caelesti germine perfecunda, si nostrae uocis auditu ad loca saepe salutaria, ad salutaria pascua peruenistis, si nostri sermonis fluento animi uestri aestus, uestrae

20

sitis temperastis ardorem, si sub doctrinae nostrae tegmine aliquanta commoditate recubastis, quae ordinamus adtendite, quae dicimus audite, quae fecimus adprobate, nec pro uoluntate uestra, sed pro dispositione nostra, praedicationis nostrae percipite rationem, et siue cum dicimus de gradu isto, siue cum de sacerdotali

3 peruigiles noctes,

dies anxios] serm.

6/8 cf. Ioh. xo, 3-4. p275s!

XXI, lin. 36.

13 gemellis fetibus] cf. Cant. 4, 2; 6, 5.

serm. XL, lin. x2.

5/6 Ioh. zo, rx.

12/13 niueo zique uellere] cf. SorroconNoLa,

15 sermonis fluento] cf. serm.

caelesti germine] cf.

CXXXVI, lin. 31.

cf. PL 52, 651, adnn. a et b; DE BRUYNE, p. 367 s.; SOTTOCORNOLA,

Codd.:

20/26 p. 142 $.

VR W, PfJOCPa

Inscriptio: Iohanne] sancto praemit. O waptista W satis constanter 5) nequid R zc et inferius — 4 callidus latro ne quid om. V R, ob bomoeot. puto ne] om.W 5ne]om.]O noctium Pf 1! | 6dicit Pf — sedet]etom.] — 7 secuntur RW PfJOC — 8totasf.uoluntates (?) V 1^ — 9saepe]sibi Pf, se pre J, semper O

VPf]CPa

acsi capta V 1^ manus (?) R

loco O

11 reperiunt

R IO

10 umbris I

12 uos] R O, nos rel/qui, Pf ponit nos post gregis zm seq.

diuino]-oexcorr.V

— 13uestiti V Pf

ac commoda

amoenitatis V, amenitatis RJ niueo] niueJ,om. Pf

gemellis fetibus] R W 2^ gemellis

uetibus W 1^, mollis fetibus Pf] O, mollibus fetibus C Pz, mellis flelibus V7, molli

fetu ed. 14 si] et praemit. Pf, per add. ed. auditu] W] 2^ manus C Pa, auditum ce/t. codd. ed. — saepeom.O ^ 15peruenistis]peruetustis V —— aestu/ 2^ manus O

uestrae] uestri V/ W, sitisue Pf, uel] 1^ manus, sue J 2^ manus O, siue

(9D 16tegmine]regimine VPf — 18audite]attendite W —— facimus Pf, faciemus JO pro sup. lin. V 19 dispensacione uestra W 20 cum dicimus] condicimusJ 1^ manus

651

SERMO CLXXIII, 2-4

1055

sede pro temporis ratione tractamus, ut oues bonae, ut cari greges, dilecta pignora, sine fastu inpigrae ac toto fidei cursu conuenite, concurrite; nec uos locorum mutatio tam propinqua et spatia sic artata aut reddant desides, aut faciant murmurantes, 2 ^

quia nec

ouis ad caulas peruenit, si pro suo libitu peruagetur, nec scientiam discipulus poterit obtinere, si doceri pro sua uoluntate contenderit. Aegrotus quoque numquam poterit recipere sanitatem, si pro suo fuerit curatus arbitrio. Sed quia nobis hodie contra lupum furentem sermo est, adrepto pastorali baculo transeamus ad euangelicam lectionem. 3. Audiuit, inquit, Herodes rex — manifestum enim factum nomen lesu — et dicebat, quia Iohannes Baptista resurrexit a mortuis, propterea uirtutes operantur in illo. Stultus de mortuo pie credit, quem feraliter persecutus est uiuum. Johannes resurrexit. Et tamen confitetur ignorans, quia in Christo pro Christo resurgit occisus. Herodes, quid egit gladius tuus? Crudelitas quid profecit ? Quo processit impietas tua, si, ut ipse dicis, rediit ad uirtutes,

resurrexit ad opera diuina, qui furore tuo putabatur extinctus? Iohannes resurrexit, sicut fateris ipse: non hic persona, sed infirmi40

45

tas perit; non hic Iohannes, sed mors magis tali morte subcubuit ;

inlusa est poena, carnifex habetur inrisus, ipsa est cognitoris miseri decepta sententia, quia interemptum non perculit, sed promouit. 4. Iohannes resurrexit a mortuis, et bropterea uirtutes operantur in illo. Et si hostis legis, per legem tamen ille resurrectionem promissam didicerat mortuorum; et si resurrecturum Iohannem nouerat, cur insanus occidit ? Si ad totius diuinae uirtutis culmen,

27/28 cf. serm. L, linn. 56/59. 31/533 Marc. 6,14. — 34.39 Marc. 6, 14. 42 perculit (cf. lin. 52)] cf. sermm. XVII, lin. 49; CLXXVII, lin. z4; CLXXIX,

22

lin. 27.

dilecta]

44/45 Marc. 6, 14.

ut praem:t.

CPa

inpigrae]

VJ ed. impigre

ceterz, an

aduerbialiter ? ac toto] ac tota V, acta R 23 et spatia] et oz. JO 24 desedes V 1^ manus, de sedesJ 1^ manus, desede R media e expuncta, segnes W

faciant om. W murmorantes R 2^ 25 libito V 1^ manus 26 optinere V 1^ manus R 29adrepto]accepto Pf — 31 herodis V 1" manus (cf. ad. lin. 36)

enim om. PfCPa factum] esse praemit. C Pa, esse add. Pf, ei fuit add. O 32 et dicebat om. W 32/33 a mortuis om. V, utrumnam iure nescio 34 credidit franc. (J 2^)

35 ettamen V

36 herodis V, et sic saepissime V inferius

alque in seq. serm. pro nominatiuo (cf. Jülicher,

6, 21)

quid] inquit V RJ 1^ manus

credulitas R

Marcus- Evangelium, p. 51, ad Mart.

— crudelitas] tua praemit. W Pf O C Pa,

quid profecit] numquid p. IDAG

proficit RJ 1^ manus, et add.

Pf 37 si ut] sicut V 2^ PfPa, sic ut R Z^ sisicut W — redit P/JO 38 resurgit Pf O 39 post resurrexit interpungit W —— 41 inclusa] illaesa V (in- 1* manui) RPf, et praemit. V 27 manus] 42 inter emptum V//, emptum W perculit] C Pz, pertulit cezt.codZ. — 47 occiditur/ ^ adtotius] altius franc.

652

1056

SERMO CLXXIII, 4-6

si ad totum quicquid est eleuandum, cur se tantae febrit inpietas, a frenesi clementia furor nescit; in

potestatis insigne tali morte sciebat mortis esse fecit auctorem? Semper semper crudelitas possidetur. Carere se namque saeuit, quotiens in alterum

tendit ; se punit, dum percellit insontem ;sibi letalis est totus, cum erga iustum crudelis existit. Ecce Iohannes, ut ipse dicis, iam uiuit

55

in Christo. Ad tuam poenam redit, qui uenit ad omnium caelesti munere medicinam. 5. Alii autem dicebant: Elias est aut unus ex prophetis. Quo audito Herodes ait: Ipse est Iohannes, quem ego decollaut ; hic resurrexit a mortuis. Male quidem uolo, at ueraci sensu, testis ipse criminis sui est, adsertor sceleris sui, sui facinoris accusator existit.

6o

Iohannes, quem ego decollaui, ipse est. Verum dixit. Nam sicut in Christo sui resurgunt, ita in suis ipse patitur Christus. Et sicut honor capitis ad membra pertendit, ita membrorum poena ad dolorem capitis, ad capitis redundat iniuriam. Johannes, quem ego

decollaui. Iste rex sapiens, egregius iudex, censor morum, discipli65 nae custus, uindex innocentiae, criminum poena, quod decollaue-

79

rit Iohannem dicit, quare decollauit tacet, ne potestatem regiam tanti facti confunderet turpitudo. Sed euangelista prodit, ut interfectoris dedecus interfecti producat ad gloriam. 6. Herodes, inquit, tenuit Iohannem, et uinxit in carcere, quia dicebat Iohannes Herodi : Non licet tibi habere uxorem fratris tui uiuentis. Dum Herodias, quae uxor esse duorum fratrum sceleris

amore

contendit, ut affectione uiolaret affectum,

et sociaretur

52 percellit] cf. ad lin. 42. 56/58 Marc. 6, 15-16. 60 Marc. 6, 16 (cf. JÜLICHER, Marcus- Evangelium, p. 50). 61 ... resurgunt] cf. x Thess. 4, zs. 61/63 Et sicu honor z:qze iniuriam] cf. C. WEYMAN, Zu den Sprichwürtern, p.

267. 63/64 Marc. 6, 16. 64/65 cf. sermm. CXXVII, linn. 17/2x ;CLII, linn. 39/41. 69/71 Marc. 6, 17-18.

49 eleuandum] esse praemit. W.

se tantae] si et ante /O

esse om. Pf

d fecit esse transp. O 1" 50 febrit] fremuit C Pa a frenesi] afrenesi R, ac fr.J,a freneticis Pf. semper om. JO incrudelitas V 17 manus, impietas W 1^ 51 dementia Pf. in se namque oz. W in se zjque quotiens] Ipse namque

quesiuit quod/ O nam que V 1? 52 laetalis V — 53 crudelis] letalis O uiuit] uinxit VO, reuixit Pf. 54 Christo] et 222. C Pa 54/55 munere caelesti transp.J 56 heliasJ 2^ manus O, helyas Pf C Pa posit prophetis transit Pf ad serm. CLX XIV, lin.16 58 male quidem uolo] maleuolo (mali- Pa) quidem

contra

tmesin

attamen ueraci C Pz

C Pa, uolo om.

W

at ueraci] adueraci

59 adsertor] ac e z/. [in. sertor V

61 resurgunt sui transp. W 62 protendit W 67 tantaJ 68 decus V 1* manus R J 1" manus herodis V 1^ manus carcerem WW franc. C Pa, anacolutbum emendantes

V, aueraci R,

60 ipse est om. W

65 custus V J 1" manus perducat C Pa 69

71 dum] nam C Pa

quae oz.

SERMO CLXXIII, 6-8

1057

Herodi Herodias, ne essent uel nomine dissimiles, qui erant scelere, moribus et uita consimiles, et iungerentur uocabulo, quos 75

criminum iunxerat turpitudo -, haec ergo Herodias insidiabatur Iohanni. Herodes adulterae non uincebat animum, nefas tamen

8o

8^

adulterae differebat. Illa, ne esset arguens, arguentis tendebat ad mortem: ille, ut placeret incestae, captiuus ipse iustum tantum tenuit, uinxit inclusum, quia in innocentem reus facile non poterat dictare sententiam. 7. Cum accidisset, inquit, oportunus dies, Herodes natalis sui cenam fecit principibus, tribunis et primis Galilaeae. Cumque intrasset filia ipsius H erodiadis, et saltasset, et placuisset regi simulque 653 recumbentibus, rex ait Puellae : Pete a me quid uis, et dabo tibi. Et iurauit illi : Quicquid petieris, dabo tibi, etiam si dimidium regni mei. Ingratus, inhumanus rex, qui uirtuti tantae, tam glorioso labori, tam

memorabili

facto, non

totum

regnum

suum,

sed

dimidium dedit! Et quare sibi uel pro parte seruauit ?Quia post tantam domus suae gloriam, post tantam familiae sanctitatem, post tale castitatis exemplum, esse, uideri, uiuere non debebat. Illa ergo criminis filia, non naturae, non tam ad matrem quam ad ipsam sentinam sui sceleris mox concurrit, ut qui fluida tota, tota

9^

jerat resoluta, saeua et truculenta reuolaret, et — ut de ipsis artibus loquar — ut tragoediam nefandam caneret, quae impleuerat turpissime comoediam. 8. Dixit ergo matri suae: Quid petam? Et respondit: Caput lohannis Baptistae. Quae regressa ait regi: Peto, ut detur mihi protinus in disco caput Iohannis Baptistae. Et contristatus est,

75 Marc. 6, 19. 76/80 cf. Marc. 6, 20. 81/86 Marc. 6, 21-23. 94 tragoediam] cf. sermm. CXXVII, lin. 72; CLV, lin. 31; JURGENS, Pompa diaboli, p. 53, adn. 2; p. 227, adn. 5. 95 comoediam] cf. JÜRGENS, p. 229, adn. 4.

96/101 Marc. 6, 24-28.

73 Herodi om. JO

Herodias om. C Pa

W Rad., uinxerat ommes ali

C Pa

76 Herodes]

7Á iungeretur R

75 iunxerat

W ed., herodis ceter:

adultera

77 illam JO ne esset] ne cesset V, nec esset R 78 incertae R 1^ captus / O C ipse] est 244.J, est qui «22. O 79 in innocentem] W. in

sup. lin. V, inJ 27 manus, in om. reliqui 80 sentenciam V 81 accedisset ... herodis V 1* manus RJ 1* manus 82 principibus] et 477. RJ O primis 7z

marg.O

| 83Herodiadis] franc, herodis VRW

iurauit] iu- ex corr. V

si ex emend. 2ae manus V, et si W, siom. C Pa

interrog. post seruauit

mom

babent

familiae] familiam et /O sentinam] sententiam / O Pa resoluta edd. V R Pa

etiam si] iam

88 quia] qui JO, qui cum R stgnum

89 tantum

famulatum

90 decebat W 1^ manus 93 ierat] erat franc. V

sanctitatis

C Pa

— 91naturaR — 92 resoluta] se tota ierat

saeua]eciam W' —— troculenta (?) V 1* manus, truculaenta

uolaret franc.

nefanda C Pa

etsaltasset] etom. W — 85

quicquid] quid quid V, quia praemt. W

94

tragoediam]

quae] quam C

trucidam /O

95 turpissime V

nefandam]

comidiam W

tam

1058

IOO

105

SERMO CLXXIII, 8-9

inquit, rex, et noluit contristare eam propter simul recumbentes. Et misso spiculatore tussit afferri caput Iohannis, et dedit illud puellae, et puella matri suae. Sic iudicat mens oppressa crapulis, soluta uino et toto quodadmodum ebrietatis dimersa naufragio. Da mihi caput Iohannis. Serpentis germen caput hominis petit, cui suum caput sententia principali sciebat addictum, dicente deo: J/e tuum obseruabit caput, et tu illius obseruabis calcaneum. 9. In longum nos trahit prolixitas lectionis, et satis in altum promouit loci ipsius inmensa profunditas. Differamus hodie quae secuntur, ne dum sermo festinat ad finem, quae sunt prolixe, dicenda transmittat. Id in clausula nostri commendamus eloquii, quod sine causa cucurrerit serpens, nam tota germina serpentis antiqui iste Iohannes noster interemit, et effusione sui sanguinis extinxit occisus.

102/103 Matth. r4, 8. 103 serpentis germen (cf. lin. 110)] cf. serm. CLXXIV, lin. x9. 104/105 Gen. 3, 15; cf. R. LAURENTIN, L'interprétation de Genése 3, 15 dans la tradition jusqu'au début du XIII* siecle, apud Études mariales x

(1954) 121. 106 in longum] cf. serm. XXXIII, ad lin. zz5 s. 107 differamus] cf. sermm. III, lin. 100; XXII, lin. x14; LX XXIX, lin. 107 ; XCVI, lin.

94; CXXI, linn. 136/138 ;CXXII, lin. xro. transmittat] cf. sermm.

supra lin. 103.

108/109 dum sermo festinat usque

LXXXII, lin. 89 s.; LXXXVII, 6.

germina] cf. Luc. 3, 7.

3, 1-15; serm. CLXXIV,

110/111

110 serpens] cf.

serpentis antiqui] cf. Gen.

lin. 43.

99 rex om.JO contristari / O Pa discumbentes W 100 speculatore V 1* manu; 101 puella] dedit 247. W OC Pz 102 quodadmodum] baesitans scripsi, quod admodum VR, quodammodo /ranc, quod om. W. ebrietati O demersa codd. praeter 1" manus V 103 hominis] iohannis W i^o 104 deo] domino W C Pz 105 obseruauit V 1^ manus 106 nos

trahit] monstrabit/ lectionis] sermonis W 1" satis] quia praemit. C Pa 107 promouet J OC (sup. ras. 1^ manus) ed., fortasse recte loci] O eZ., locum ceteri defferamus W 1? extincxit / 1^ manus

108 prolixae V 1" manus

110 curreric R

Bro

CLXXIV MONITVM Extat quoque sermo in codice Florentino, Bibliothecae Laurentianae Mediceae, Sanctae Crucis, plut. XXX, sin. 2, foll. 161"-162". De libro homiliario Flor., circa annum 1200 descripto, iam iam in monitis sermonum L, LXXVIII, LXXXI,

CIII

et

CXXVII.

Sincerioris

traditionis

Felicianae

testis

est,

et

CLXXIII

et

tractatum Petro Grzsologo adscribit. Codex

CLXXIV

Pf, ut iam sermone

praecedenti dictum est, sermones

ita coniungit, ut post uerba zzzs ex propbetis initio capitis 5 prioris

tractatus, alteram adlocutionem a uerbis fluentibus ex arte initio capitis 2, male

quidem, consarcinat.

SERMO CLXXIV DE EODEM

^

PI

SECVNDVS

1. Herodianae cenae cruentas epulas, conuiuium sic ferale, tunc terra, tunc caelum, hodie mecum uester horruit et expauit auditus. Herodes, inquit, natalis sui cenam fecit. Bene cenam, quia non luci, sed tenebris addictus est is natalis, in quo noctis filius

natus est, non diei. Natalis sui, inquit, cenam fecit principibus et iribunis et primis Galilaeae. Quid agit incauta et caeca semper impietas? Omnes euocat potestates, ut tam multos conuiuii sui socios, quam

A ^

innumeros

criminis

sibi testes adsumat;

et tot

habeat facinoris sui arbitros, quot habuit praesules disciplinae. 2. Cumque intrasset filia ipsius Herodiadis, et saltasset, Ànquit, et placuisset Herodi. Respondet suo turpis generi, dum patri conplacet turpiori. De adultero namque non nisi turpis debuit procreari, quae fractis gressibus, corpore dissoluto, diiuncta conpage membrorum, fluentibus ex arte uisceribus, tota patri fieret deformitate formosior.

Et reuera

suam

credidit

tunc

Herodes,

cum

talem

uidit; nam putasset alienam, si pudicam uel aliquantulum peruidisset. Serpens tunc latebat in femina, quae reptans gressibus 20

flexuosis,

letale

toto corpore

uirus effudit, ut discumbentium

mentes furor, uenenum corpora sauciaret, homines uerterentur in bestias, nec uino iam tales, sed sanguine potarentur; nec pane

3/5 cf.serm. CXXVII, x. — 5Marc.6,2x..— 6/7... diei] ef. x Thess. 5j. 7/8 Marc. 6, 21. 12/13 Marc. 6, 22. 19 serpens] cf. serm. CLXXIII, lin. 103. 19/23 cf. serm. CXXVII, linn. 73/77.

Codd.:

VRW

Flor., Pf] OC Pa

Titulus : secundus om. C Pa

J semper — ad lin. 36)

Om(e)lia beati Petri Grisologi Flor.

3 cene

tunc celum tunc terra trazsp. C — 5 herodis V (cf. serm. CLXXIII, natalis] -is ex corr. R — caenam V] 6 is] R ex emend. Flor. C Pa,

hisJ 1" manus O, hic cett. codd. (-c ex corr. 2ae manus

V ) ed.

7 natus om. C Pa

7/8 et tribunis] et oz.JO — 9 tam] non praemit. W franc., eam R numeros JO

crimines

(2) V 1 manus

11 facinoris] facti /O

10 in 12 et

saltasset om. J O 15 respondet] W, respondit omnes az turpi R Flor. 2* manus 14 turpiori] peiori I/ adultero] adulterio Flor. eZ. uteroJ, utero tali

O

nonnisi

V aliique

15 diiuncta] V 1" manus

W Flor., disiuncta reliqui

16 fluentibus] ab Poc uocabulo resumitur Pf (cf. monitum) patris W Flor. C Pa fieret patris transp. W 17 formosior] deformior W C Pa credit PfJ uidit talem transp. Pf 1^ 18publicam W — prouidisset Pa 19 faemina V 20 flexuosis] W sup. lin. 2^ manus, tortuosis 1^, fluxuosis R manus Flor. discumbentium mentes] discumb - Zr. erasa discumbentes O 21 uenenum] ueneni et W 22 uino] uno

V 1* manus (?)

RW Flor.

uirtus l7 1 -* entes Jf putarentur

654

SERMO CLXXIV, 2-4 rabidi, sed carnibus 2)

30

j^

40

4—

uescerentur

humanis.

1061 Tales

utique, tales

reddidit, quibus adhuc fumante sanguine caput intulit tunc Iohannis, ut illud psalmistae canticum probaretur :Dederunt carnes sanctorum torum bestus terrae, effuderunt sanguinem eorum tamquam aquam. 3. Ecce quid pariunt totis noctibus protracta conuiuia. Ecce quid generat quod cum mensura emitur, et sine mensura bibitur uinum. Ecce quo praecipitatur caro, cum luxuriae facinus uoluptatis inflammatur incendiis. Rogo, quid tantis cuneis artatur ? Sufficit infelix caro sibi suis casibus ad ruinam, adtestante propheta cum dicit: Vt quid inruitis in hominem, interficitis untuersi tamquam parieti inclinato et maceriae impulsae. Iacebat in Herode caro oppressa crapulis, ebrietate captiua, quae titillante luxuria, et tam ludente quam inludente lasciuia, promitteret quicquid turpitudo peteret. 4. Pete a me quid uis, inquit, et dabo tibi. Et iurauit illi. Iurat miser, dum quicquid honestatis est et uirtutis abiurat. Pete a me quid uis. Quid peteret luxuria, nisi castitatis interitum, pudicitiae necem, mortem sibi semper contrariae sanctitatis ? Da mihi caput Iohannis. Si caput uiri est, iuxta apostolum, Christus, iam tunc nouello ore antiquissimus serpens Christi domini tendebat ad mortem. Da mihi caput Iohannis. Iam tunc auidus draco in serui capite domini degustabat sitiens passionem. Da miht in disco. Cur in disco? Cur pretiose gestas, quem uiliter occidis, nisi quia pretiosa in conspectu domini mors sanctorum eius ? Hocipsum quod

DS DITSDSu RN 33/34 Ps. 6x, 4. 38 Marc. 6, 22-23. 39/40 Marc.6,22. | 41/42 Marc.6,25 (cf. Matth.14,8). — 42cf.1Cor.z,3. 43 antiquissimus serpens] cf. Gen. 3, 1-15; serm. CLXXIII, lin. zxo s.

6325:

45 Marc. 6, 25.

44 Marc.

47 Ps. 115, x5.

23 rabidi] rapidi Pf, tibi des Flor. — 23/24 reddidit tales transp. Pa 25 canticum psalmistae ;ransp. O — probat W, prouocaretur franc. 29 editur O et sine mensura oz. R 1^ ob bomoeot. sine] si IW. V 2* manus ed. facibus] W franc. (fascibus O 1^?) praemit.

Pa

31

cuneis]

cunctis

Flor. 1* manus,

30 luxuriae] ad praemit. uoluptatis] Ecce quantis cum

eis W

33 qui R

uniuersi] uos add. ] 2^ manus sup. lin. C Pa 34 macheriae VR aliique depulsae R Pf 1^ C Pa caro szp. lin. R 35 titillant luxuriam Pf, titillat luxuriam O, titulant luxuriam J C Pa 35/36 et tam] ut tamJ2^ manus sup. lin.

Pa, non intericiunt franc.ed. — 36 quam inludente om. Flor., sup. lin. add. 2" manus R quicquid sup. /in. add. 2^ manus R.—. 56/37 peteret turpitudo transp. Flor. 37 peteret] se daturum azZ. WJO C Pa 38 quod R iurat] intra W 39 dum]et P£Á — 41 mihi]in disco add. Pf — 42 uiri om. Flor.

45 sitiens

om. C Pa 46 pretiosae J 2^ manus Pa, pretiosa RJO 1* manus gestas] egestas R, extulit V 2* manus sup. vas. quam R occidit V, occisit R, occisisti Flor. 47 domini in conspectu /razsp.J

1062

SERMO CLXXIYV, 4-6

uis, non agis quomodo ipsa uis, quia agit superna ratio aliter quam uis. In illo quidem tunc ferali antro, non aula regis, rabies tunc fera

pastum suum credidit, cum caput martyris uidit; potum suum sensit, cum liquorem sacri sanguinis sitiens aspexit; ferculum crudelitatis

toto ore, totis faucibus

suae

absorbere. 5. Sed Iohannes ^

contendit

et conatur

uenit in sublimi positus, ut lucerna super

candelabrum, tenebras ut fugaret, dicente domino: ///e erat lucerna ardens. Venit Iohannes ut iudex in tribunali resplendens, ut qui

arguit adulterum, exponeret et damnaret homicidam; et qui nimium pie uiuens incestum uocarat ad poenitentiam, reseruauerat ad ueniam,

homicidium

saltem

damnaret

occisus. Quam,

quaeso, meretur ueniam, qui in morte Iohannis ipsam poenitentiam tam crudeliter interemit ? Gratis cucurristis, Herodes, Herodias, Herodiadis, nomina non affectione sociata, sed crimine, quae

uocem intercipi posse stultissime credidistis. Ego sum, inquit, uox clamantis in deserto. Vox occidi non potest, sed magis clamat 6 ^ angustiis corporis absoluta. Sic uox Abel in suo iam effuso sanguine magis sonat, magis penetrat, magis pertendit ad caelum. 6. Sic nunc

Iohannes

toto orbe clamat, totis saeculis facinus

uestrum cunctis refert et ostentat in gentibus. Ecce Iohannes Christi capite gloriatur, qui capiti putabatur addictus. Ecce hodie

54/55

... candelabrum] cf. Matth. 5, 15 et parall. 55/56 Ioh. s, 35. 56/59 cf.serm. CXXVIL lin. 41s. — 63/641Ioh.x,23. | 65 Abel]cf. Gen. 4, 10; Hebr. z2, 24. 69/72 cf. serm. CXXVII, linn. 93/95.

48 agis] magis /O ipsa] eZ., ipse coz2. quia]qui P£7O — 48/49 agit usque uis] V, agit superna om. C Pa, superna te uinci (uincit W ) uis omnes alii codd. 49 aula] in praemit. JO 51 licorem V 1* manusJ, liuorem Pf, liquore R sitientis V 1^ manus?

R, sitientes JO, sicienter W

conatur absorbere] absorbere contendit C Pa Flor. Pf]O, om.

C Pa

53 absoluere

(?) Pf 1^

fugaret] ut om. Pf, effugaret Flor.J(ef- ex corr. 2ae manus) arguit] -i- ex corr. V clamaret O homicida /

52/53 contendit et

52 et conatur] V, tendit R IW 54 sublime Pf

55 ut

— 56 qui] quidJ,om. Pf.

57 adulterium W dampnaret RWPf aliique, 58 piae V reseruat V, anfalso pro reseruarat ?

59 homicidium] homicidam Flor., quod add. 2^ manus V sup. uocab. emend. saltem (saltim / CPa)] etiam V —— damnaret] donaret franc. (praeter C), non praemit. omnes codd. praeterquam V — occisus in marg. W — quam] aut praemit. W franc. 60 quaeso oz. JO meritur I 1^ morte] te W franc., se Flor. iohannes W franc.

61 interimit O

(uel cumcurr-) Jegendum esse quis sentiat nomina] nomine

O, filia 224. J

cucurristi O, sed forte concurristis

Herodiadis] filia praemzt.

O — 62

ed., omisso Herodiadis, zncisionem ponit ante

nomina, codd. post nomina zncidunt quae] qui C Pa 64 uos Flor. 65 absolutam R— 67 sic nunc] sicut (?) V 1^, sic non Pf, qui exp. non et ponit nunc post lohannes iohannis] 1^ — 68uestrum]suum V — refert et] reportat W 69 christo W franc.

capiti] W ed., capite cett.

655

SERMO CLXXIV, 6-9 7o quo

1063

tu finisti tuum, ille sibi natalem caelitus conquisiuit, quia

quando tuus ortus mersit in finem, tunc illius finis ortus est in natalem. Iustus enim tunc inchoat uiuere, cum pro Christo meretur occidi. Transfertur ista morte uita martyris, non aufertur morte. Morte magis caruit, qui ob hoc mortuus est, ut uiueret in 73 aeternum.

7. Ecce tu iaces in mortem, Iohannes uiuit occisus. Tu fucatam

8o

8^

murice purpuram perdidisti, Iohannes cruore suo fulgenti purpura semper gloriatur indutus. Tui conuiuae nunc participes efficiuntur in poenis, Iohannes caelesti mensa cum choris utitur angelorum. Ille audit caelestem iugiter symphoniam, tu audis inferni semper gemitus et stridorem. Ille meretricis tuae, saltatricis tuae addictus in pretium, nunc regno, nunc praemiis caelestibus honoratur; tu mercedem sententiae tuae cum tua filia in tartaro percepisti. 8. Vestimentum loseph, cum adulteram fugerat, dereliquit ; Iohannes, ne uideret adulteram, ipsum proiecit et corpus. Ioseph, ne adulterium faceret, libens carcerem suscepit; Iohannes, ut argueret adulterium, eremum carcere commutauit. Ioseph, somnia dum reuelat, euasit ex morte; Iohannes, ut dei filium reuela-

ret, suscepit et mortem. Ioseph, dum panem praeparat temporalem, ex auro torquem meruit et honorem;

Iohannes, ut ostenderet

caelestem credentibus panem — secundum illud: Ego sum panis —, martyrii torquem meruit ex cruore. 9. Merito in natis mulierum cunctis maior est hic Iohannes, qui

80 caelestem ... symphoniam] cf. serm. VI, ad lin. 4. 81 ... stridorem] cf. Matth. 8, x2, etc. 84/86 cf. Gen. 39, r2. 87/88 cf. Gen. 37, 5-28. 89/90 cf. Gen. 41, 33-57. 90/91 ut ostenderet ...] cf. Ioh. z, 29 (?). 91 Ioh. 6, 35.41.48.51. 93 cf. Matth. rz, rr.

70 quo] quod VR Flor. Pf, lectio fortasse amplectenda tu] herodes «Z4. O conquesiuit V 1^ manus 71 hortus V 1* manus, portus O est ortus transp. Pa 72 pro om. Pa 73 trans fertur VR] aufereturJ 1^ manus

7 morte 1^] per mortem WW, om. JO morte 2^ om. Pf ^ est mortuus transp. Flor. PfJO — 76morteJO — fugatam V 1" manus]O, fugata R (-cata 2") 77 muricem] morte /O cruore] in praemit. C Pa fulgens Pf, fulget C Pa, fulget in O purpura] et 222. ]O 78tui] Et praemit. Pf — participes] tibi praemit. W, tuipraemit. ] C Pa

simphoniam

ny Po precium 84

JO

79 pena W

audis] autem

C Pa

80 iugiter celestem zrazsp. Pf

81 gemitus] om. V, firmitus

meretricis] -is ex corr. 24e manus V saltatrices V 1^ (2) R 82 83 filia tua trazsp. Pf — tartarum Pf. pr(a)ecipitasti P/JO fulgerat

V 1^ manus

Flor.

reliquit Pf, relinquit / O Pa

reliquit

fugerat transp. Pf — 85/86 ne uideret usque suscepit Iohannes om. franc. propter bomoeot.

86 carcerem]

uenales R, uincula W — -87 adhulterum/ 1^ manus

heremum aspzrant V et plurimi codd.

ob bomoeot. pit V torquem

87/89 somnia zsque Ioseph om. JO 87/88 dum sompnia transp. Pf — 88 reuelaret R 89 susce-

temporalem om. Pf

praeparat fran.

et cruorem

Flor. franc.

Pf

91 panis] uite adZ. O

92

656

1064 non solum

SERMO CLXXIV, 9 adulteras arguit, sed et licita mulierum

consortia

95 uirginitatis amore calcauit. Et si Iohannes tantus, Iohannes talis, tanta eremo separatus a feminis, feminarum pericula non euasit,

quis est qui inter feminas uiuens euasurum se sine labore maximo, maxima sine cautione confidit, nisi is qui sancto alitur spiritu?

94 adulteros Pz

qui add. feminas

licitas F/or.

96 tanto heremo W

98 nisi is eqs. om. W franc.

97 uiueret C Pa,

spiritu] Qui cum genitore

natoque una cuncta disponit saecula per aeui omnia spatia. Amen add. V R Flor.

SERMO CLXXV

Iz

QVANDO FACTVS EST MARCELLINVS EPISCOPVS VINCOHAVENTIAE DIE KALENDARVM NOVEMBRIVM

^

1. Omnium quidem rerum primordia sunt dura, sed duriora sunt omnibus primordia generantis. Sancta ecclesia Rauennas, ut primum pareret, uiam fecit, angores pertulit, sensit labores. Et hoc egit, fratres, ut ordinem partus diuini toto ueritatis tramite

custodiret;

nam

uirgo mater, IO

postea quam

ut pareret, uiam

primogenitum

totius creaturae

totius patriae percucurrit,

sic

uirgineus partus, sic primitiuorum est dedicata natiuitas. Et necessario, fratres, uia generatur in uia — Ego sum, inquit, uia —, ut omnis aditus excluderetur erroris, et uiator tandem caelum

peteret, qui terreni itineris incassum diu sudores pertulerat et labores. p

20

2. Et factum est, inquit, in diebus illis, euangelista, exiit edictum

a Caesare Augusto, ul profiteretur uniuersus orbis. Ascendit autem et Ioseph a Galilaea de ciuitate Nazareth in Iudaeam, ciuitatem Dauid, quae uocatur Bethlehem, eo quod esset de domo et familia Dauid, cum Mania disponsata sibi uxore praegnante. Et factum est im diebus illis, impleti sunt dies ut pareret, et beperit fillum suum primogenitum.

3 die kal. nou.] uide sis commentarium meum La consagración del obispo Marcelino de Voghenza, apud Rivista di storia della Chiesa in Italia 22 (1968) 87-93. 4 omnium zsque dura] cf. Orro, Sprichbworter, p. 287. 6 uiam fecit] cf. serm. LXXXV bis, lin. 3. angores pertulit, sensit labores] cf. ad lin. x3 s. infra. | 8primogenitum totiuscreaturae]cf.Col.r 15. ^ lO uirgineus partus] cf. serm. CXLVI, ad lin. 4. 11 Ioh. z4, 6. 12/18 uiator ... itineris] cf. serm. LXXXV bis, lin. 6. 13/14 sudores pertulerat et labores] cf. supra lin. 6; Ciceronis Dzuinat. in Caecilium, 72; pro Fonteio, x2 (JANUEL). 15/16/Luc$25

16/20 Luc. 2, 4-7.

Codd.: VRW, JOCPaT Inscriptio: uinco hauentiae

l/ R, uinco nauentie/, uincennauentiae

O, uico

Auencie I kalendarum] W, kl. cett. codd. nouembris / Paz Sermo quando Marcellinum ordinauit episcopum (episcopum ordinauit transp. T ) die

kl. nouembris (nouembr. suspendunt C T) et alium scismaticum (scimaticum Pa) reprobauit C Pa T 5 sancte ecclesie O 6 anguoresJ, algores C Pa, urgores W 8 creaturae] nature IW 10 uirginei C 1^ manus Pa T 13 in

casu/JO . 16agusto/

17 ciuitatem] WO (ef. Jülicher, Lucas- Evangelium, p.

16: cod. aur., cui Petrus saepe consonat), de ciuitate

Dauid om. W ceteri

20 suum

18 betleem W J aliique om. JO

unigenitum

I

V R, ad praemit. cett. codd.

19 disponsata] V 1^ manus, de-

1066

SERMO

CLXXV, 3-4

3. Libet hic aliquid dicere de dolore: edicto Caesaris et pagano dominus obtemperaturus occurrit, et decreto beati Petri, decreto

25

30

j^

40

principis christiani, seruus adhuc aliquis inreuerenter obsistit. Verum quia neque prospera aduersis, neque gaudiis miscenda sunt tristia, his omissis hodierni germinis laetitiam proloquamur. 4. Habeat modo natus, qui primus natus est, primogeniti reue- 657 rentiam, teneat et honorem. Marcellinus hodie uernaculi partus totum rapuit et conquisiuit affectum. Circumstant filii, adsunt propinqui, cognatio tota concurrit, familia exultat omnis, et ipsa penetralia domus tripudiant et laetantur, quia uidere oculis, suscipere manibus, hodie primum sanctae genetricis partum subolemque meruerunt. Ipsa quoque genetrix sponsa, mater et uirgo, in ipso sponsi sui thalamo, in ipso coniunctionis suae cubiculo genuisse, noua gratulatione miratur. Sed neminem turbet, nullum moueat, quod in thalamo ipso sponsa ipsa cernitur peperisse: talis non est de crimine, sed de uirginitate conceptus, quando in tali germine caelestis partus est, non humanus; nec ullus est hic sinistrae suspectionis locus, ubi ipse sponsus sponsae suae testis habetur et custus. Quicumque sollicitus es de facto, esto de exemplo maxime persecurus; et praecedentis trepidatio ad tuam cautelam proficiat et munimen. Ioseph ille maritus solum nomine, conscientia sponsus, praegnantem sponsam fluctuans et anxius intuetur, quia neque adcusare innocentem, neque praegnantem

32

mater

et uirgo

(ecclesia)]

cf. serm.

coniunctionis] cf. HERZ, Sacrum commercium,

CXXX

bis, lin. 3.

33

p. 135, qui mittit ad Ciceronem,

Laelius, x, 43; et Augustinum, Enarr. in ps. 44, 3 (CC XXXVIII, p. 495). 38 testis (Ioseph)] cf. serm. CXL ter, adlin.37. ^ 39custus(cf.lin. 46)] cf. serm. CXL bis, ad lin. 23. De Ioseph teste et custode uide Augustini serm. 125, 2 (PL 38, 1096). 41 maritus solum nomine] cf. serm. CXL bis, ad lin. 23; L. ANNÉ, La conclusion du mariage dans la tradition et le droit de l'Église latine jusqu'au VT siécle, apud Ephemerides theologicas Louanienses x2 (1935) 516. 42 conscientia] cf. serm. CXL

bis, ad lin. 26.

21 de dolore] pre d. W — edicto] de praemit. W

pagano] franc., pagane

V R, pagani V 2" manus ed., Cesar paganus edixit W nouam sententiam inchboando

23 adhoc T obsistit ? znterrogatJ 25 tristitia V 1^ manus hijs obmissis W prosequamur C 26 Habeat usque natus est] Abeat procul dolor omnis et qui hodie primum diuinum natus est ad officium CP4 T — modo natus] moderatus VRW]O . primo W 27 hodie] habeat (abeat Pa) modo natus qui primum natus est Marcellinus hodie 222. Pa T

suscepereJ 1^ manus O

primogeniti reuerentiam teneat et honorem 28 affectum om. C 29 occurrit I 31

subulemque V, sobo- cett. codd. (-que add. et del. J)

355suae]se W — 56intali]inom.JO — 38suspicionis W franc. (] 2^ manus) ipse ;zp. lin. W

39 custus] V semper, custos omnes alii

es] est VJ 1*

manus 40 maxime] C Pa T, maximo reliqui procedens O 41 solo R 42 conscientia] non praemit.JO — praegnantesponsa/O ^ 43quia up. lin. W

JO adcusare] excusare

innocens VRJO

SERMO CLXXV, 4-6 4j

1067

poterat excusare. Tacere tutum non erat, erat loqui periculum. Admittit, non prodit crimen adcusator insontis. Erat ipse testimonium castitatis, erat custus pudoris: aliud nouerat, aliud intuebatur; confundebat uisus, quem non confundebat uirginis fides.

50

Actus et uita in biuio: mens iusta et sanctus animus ancipiti cogitatione torquetur; sentit, sed tantum penetrare non potest sacramentum, quia nec non adcusare non poterat, et defensare penes homines non ualebat. 5. Merito mox occurrit angelus, merito responsum subuenit mox diuinum, cui humano deficiente consilio, iustitia non defecit.

Et quid dicit ? Joseph, noli timere. Qui nihil fecerat, quid timebat ? Timebat,

6o

6^

quia etsi nullus

in facto

reatus

erat, erat

in causa

maximus pauor. Sanctus animus quicquid non adsequitur, expauescit. Caue ergo, homo, de partu nostrae matris taliter disputare, cum angelum respondisse sufficiat : No/? timere ; quod in illa est, de spiritu sancto est. 6. Feliciter parturit, quae uirginitatis coronam magis magisque pariendo conquisiuit et gloriam. Hic uero, qui nobis hodie natus est, semper retia tetendit in mare; nemo ergo miretur, si piscatorem Petrus gestiuit habere collegam. Orate ergo, fratres, ut piscari mereatur homines, qui hactenus pisces capere hominum laborauit ad uitam.

46 custus pudoris] cf. supra ad lin. 39.

54 Matth. r, xo.

quid

timebat ?] cf. serm. CXLIV, lin. 20. 55 reatus] cf. serm. CXLV, lin. 65. 57 disputare] cf. serm. CXLI, ad linn. 18 et 20. 58/59 Matth. rz, 20. 63 orate ergo fratres] cf. sermm. XXXII, lin. 71; XXXVI, ad lin. 118. 63/64 piscari mereatur homines] cf. Matth. 4, 19; Marc. z, 17; serm. XLVII, linn. 32/234.

44 excusare] accusare V RJ O ed. totum V 45amittit R crimina T criminaccusator V 1^ manus 46 castitatis] W T ed., caritatis ceter; 48 actus 43que iusta et] accusationem omnem inhibet uita iusta et tamen CPa T actis W et uita] est u. JO in biuio mens] imbui sed omnes (-is/,oms contrabit O) JO sanctos T animos R 1^ 49 torquereturJ 1^ manus O sensit V R 50 nec non] oz. O T, non om.J, etiam R (del.) 53 diuino R cuius C 54 dicit] plura W, absque nota interrogationis 55 erat reatus transp. W 57 matris] uirginis CPa T — 58 cum angelum] et tibi zzterzczunt codd. franc — 59est]add.a2" manus] ^ 60 parturit sup.Zm. R— parturit quae] partuque /O, et add. T — 61 nobis] est add. R — 65 Petrum R— 64 actenus VW et alii

658

SERMO CLXXVI

E

DE CAECO NATO

^

1. Deus quotiens disperatas humanorum curat corporum passiones, deitatis suae totiens potentiam pandit ; sed in una eademque infirmitate quando ordinem suae curationis inmutat, causas propter quas hoc faciat, facit nos altius perscrutari. Nam iuxta uiam sedenti caeco uisum sola restituit iussione ;alii a natiuitate caeco, nato non lumini, sed tenebris, et cui natura non dederat, inuiderat

IO

uisum, atque ipsa quae parat et aperit oculos, oculos clauserat et negarat, Christus inponit lutum, et collyrio materiali fingit, facit, procurat oculos, non

recurat, ut creante, non medicante

manu,

inde hominis suppleret lumina, unde hominem fecerat totum. Iste uero

caecus,

cuius nobis euangelista Marcus

retulit curam,

sic

nouo sanatur modo, ut omnes compellat exquirere, cur contumax Ij

20

caecitas moram facere sic praesumit auctori, cuius nutu, uisu, iussu infirmitates pereunt, redeunt sanitates, uita oritur, mors finitur, stant omnia, cuncta dilabuntur. 2. Venit, inquit, Jesus Bethsaida, et adducunt ei caecum, et

rogabant eum, ut eum tangeret. Et eduxit ewm foras extra uwcum. Quasi eum curare non potuerit in loco. Aut beneficio loci indiguit, uniuersis qui contulit uisum ? Haec est Bethsaida, cuius perfidiam

4 deitatis potentiam] cf. serm. L, lin. 94 s.

6 iuxta uiam] cf. Marc. xo, 46;

l'uc418935: 7/12 cf. Ioh. 9, 1-8; serm. CLXXVIII, linn. 67/72. 8 natura non dederat] cf. serm. CLXXVIII, lin. 68. 18/19 Marc. 8, 22-23.

Codd.: A4, VRW, PfJOCPa Inscriptio: sermo om. O Ltulo caret A, in eius autem indiculo legitur De homine a natiuitate caeco De ceco illuminato extra uicum C Paz 3 deus] dominus A desperatas 74 aliique 5 in mutat RJ 6 facit] noluit A 7 uisum ex emend. ] sola uisum zrazsp. C Pa 7 alii a] alias W, quoque znterserunt C Pa

8 non dederat] om. CPa, sed add.

AW — 9 uisum om. W —— atque] ad quae

V 1* manus, ut q. A ita oculos semel W manus) colyrio A, et collirio ozznes al; codd.

12 homini R

13 nobis] hodiae z4dZ. A

10 et collyrio] ex (-x ex corr. 2ae 11 pro cura W mediante IW

rettulit A

14 quur A

15

praesumat Pf]O notu A 1^ manus uisu] uisum Pf O, om. A 16 pereunt] et add. Pf 17 dilatabunturJ 1^ manu; 18 bethsaidam W O, betsaidamJ, bethsayda Pa, bethaniam TE UI adducent A 19 ut eum] ut illum AC Pz

foris

AW]O

20 quasi eum] eum om. A

in locum 4A

beneficium

W Pf 1^ J 1* manus loci] - ex corr. secundae manusJ indiguerit J 27manus Pa 21 uniuersis] disperatum 4 est om. ÀÁ betsaida V 1^ manus W Pf] cui A

SERMO CLXXVI, 2-4

2j

1069

dominus exprobrat dicens: Vae tibi, Corozain, et Bethsaida, quia si in T yro et in Sidone uirtutes factae fuissent, quae in te factae sunt, olim 1n cilicio et cinere poenitentiam egissent. Ergo adprehensa manu eius de domo infidelitatis educit, leuat eum de perfidiae sessione,

ut ante fidem

quam

oculos

daret, ante menti

quam

corpori redderet sanitatem, ante praeberet humani ducatus obsequium, quam diuinae uirtutis operaretur insigne. 3. Illi rogabant, ut uel tangeret eum. Sed Christus, qui horrere nescit pauperem, pauperem scit amare, totam dedit pauperi manum, et debilitati deus praebuit publicam seruitutem, ut homo non horreat hominem, et uidens non uidenti uideat, et duce manu

55

40

4^

caecum lucis nescire faciat orbitatem. Nec dicat homo: non habet manus mea quod det; det ipsam manum pauperi, et plus erit manum pauperi dedisse quam nummum, iter praebuisse pauperi, quam pauperi panis dedisse fragmentum. 4. Et eduxit eum foras extra uicum, et exspuit in oculos eius. Dominico sputo uacuas oculorum replet lacunas, diuino ore luciferam dat saliuam, ut sancti roris gutta baptizaret oculos peccatoris, ut aperiat uenia, quos clauserat culpa. Nemo ergo dubitet diuino imbre tota arefacta morte membra posse reuiuiscere, cum uideat parua domini sputus gutta arentes caecitate oculos subito sic suscitatos in lucem. Exurgent, inquit Esaias, mortur, et resurgent qui in monumentis sunt. Quomodo? Ros enim, quod abs te est, sanitas est illis. Quod est pluuia semini, hoc resurrecturis dominicus imber.

22/24 Matth. rz, 2x.

29 cf. Marc. 8, 22.

serm. CXXI, ad lin. 132 s.

31/32 homo ... hominem] cf.

37 Marc. 8, 23.

453/45 Is. 26, x9.

22 exprobat V C Pa, exprobrarat O corozai A Pf, corozaim O C, corozayn W, corozaym Pz et] netibiO betsaida V 1^ manus W, betsaydaJ,bessayda

Pa 23 tiro V — etin] in om. AC Pa sidona 4] 1^, sidon hee R, sydone WCPa(-ne Pz),sidonae/ 2^, syndone Pf 1^ — te]nobis4 — 24adprehensam V 1^ manus R

25 manum

manuj,eum om.]O eum

add. A

transp. C Pa add. C Pa

AV

1^ manus R

26sessionem

leuat eum] leuaturum

A — 27reddet]1^manus

orriscere A, orrescere A 2^ manus

32 uidentem

VR

34 manum] gressum A

pauperi] plus est «ZZ. O

37 foris A

inuideat / O

31 publicam praebuit

33 nec] ne C Pa ed., ergo

35 iter] inter R 1^ manus, Ita JO

spuit franc.

V 1^

^ 29rogabant]

36

38 uacuas] uacunas J

39 roris] oris A baptizaretur oculus JO 40 ut aperiat] et a. C Pa, ut aperiret Pf. cluserat A 41 mortua V/ 1^ manus? R, mortalia V 2^ manus reuiuescere R, reuiscere / 1^ manu 42 paruula 4 dominus R

sputus] sputi W franc, spiritus V — subitam A, an recte? — 43 luce C Pa exurgent] Et praemit. A, exargunt 4AW PfJO —— isaias, ysaias W et cett. franc. resurgunt AW franc. 4&resR— quod] qui C Pa ed. abste R W PfJO 45 illiusJ 1^ manus

est pluuia] de pl. Pf

1070

5o

SERMO CLXXVI, 5-6

5. Et posuit illi manus. In faciendo, in reparando, in conponendo hominem dominicae manus creatrices hominis semper adsunt. Manus tuae, inquit, fecerunt me, et reparauerunt me. Et interrogat eum, si aliquid uideret. Interrogat ut homo, operatur ut deus; interrogat quasi praesentium nescius, praescius futurorum ; qui dat uisum, utrum

uideat sciscitatur; qui inferna perspicit, qui

caelorum contemplatur secreta, qui uidet abdita terrarum, qui 05

6o

cordis intuetur occulta, cui omnia sunt nuda, quae sunt tecta omnibus, in opere suo, in oculis suis uidere quaerit, laborat scire,

alio referente cognoscit? Absit! Sed interrogat, ut praesentes scirent, aperiretur futuris caecitatis huius non esse simplicem, sed mysticam curam. 6. Denique non lumen, sed auroram quandam lucemque erumpentem datam sibi adhuc, qui curabatur domino interrogante respondit: Video, inquit, homines ut arbores ambulantes. Inpertectis oculis grandescunt

formae, turbantur species, res falluntur

ipsae, quia non iam uisionem capiunt, sed adhuc umbram sustinent uisionis. Et quare tamen sicut arbores, non ut columnae aut 65 aliud quid, neque stantes, sed ambulantes? Quia post curam

Christi uiderat quod homines uelut arbores transirent in hoc saeculo, non manerent; temporalem plantationem germinis humani esse in hac uita mox uidet, quem curauerit Christus. Iteran-

da est ergo cura Christi, ut perfecti oculi futura, certa, manentia 70

uideant et aeterna. /Zerum, inquit, Posuit lli manus, et coepit clare

47 Marc. 8, 23.

49 Ps. r18, 73.

49/50 Marc. 8, 23.

51 praescius

futurorum] cf. sermm. XX, lin. 15; XXXIV, lin. 80; XLVI, lin. 3o, etc.

Marc. 8, 24.

61

70/72 Marc. 8, 25-26.

47 imposuit AW PfJO manum O reparando] reprobando W 48 hominem] A V eZ., homine ceterz creatricisJ 1^ manus, cicatricis V 1^ manus, curatrices V 2^ manus ed., curatricis W. hominis] APf] 1" manus, homini W O C Pa, hominibus V R J 2^ manus ed. 49 inquid V 1* manus, etiam inferius

reparauerunt] plasmauerunt rogat quasi zjgze contemplatur

4 Pf.

50 interrogauit /O

secreta ex solo A

51/53 inter-

5á nuda] nota

W

55

omnibus] hominibus C, unam rem adZ. Pf, uno add. Pa, nunc add. JO praesens / O

57 scirent] nesciretJ, ne sciret O

cem] -em ex corr. 22e manus]

— 58 cura O

aperirentur 4

56

simpli-

59/61 quandam zsgze respondit

om. O 59 repentem ZA, rumpentem O, rerum e! a]. /;n1. pentemJ1^ manus 61 ambulantes] transeuntes A in perfectis R 63 ipse AV R et alii uisione

W ^ 65 quid|quod zZZ4.]O ^ ambolantes

4

per Christum

O

A

humanum C Paz

66 transierentJ 1^ manus

68 esse] ante A

65/66 post curam Christi] 67 generis A

uitam V 1^ manus

germen

mox] est a2Z. V R

(deL) ^ 69 Christi cura transp. W— certa manentia] certamen etiam V, incerta mente iam R 70 et aeterna] et om. C Pa, et eternam R 1^ manus imposuit AW PfJCPa

manum

4

et coepit] et om. V 1^ manus R

665

SERMO CLXXVI, 6-8

IO7I

uidere omnia, et misit illum in domum suam dicens : Vade in domum luam, el si in uicum introieris, nemini dixeris.

7. Aperiatur iam spiritalis intellegentia, ut qui sit ille caecus, et quare non sponte uenit, sed ab aliis adducitur, et ducitur manu 7) Christi, et educitur extra uicum, et alibi recipit uisum, qui diu

apud suos longam supertulerat orbitatem, et exspuit in oculos eius, et iteratur

diuinae

manus

inpositio,

et cui uidere extra

domum datur, quid uiderit, quomodo uiderit, per quem uiderit suis dicere non donatur. 8o

8. Fratres, caecus iste est Iudaeus, qui in synagoga, hoc est, in perfidiae domo, et in uico, hoc est, in conuentu malignantium, 666

ignorantia, caecitate tenebatur, et sedebat oppressus. Hinc est quod non ueniebat ad Christum, sed uenit ad eum Christus, et adprehendit manum eius, ut dono uocantis, non beneficio legis, 85 non proprio curatum se gloriaretur arbitrio. Et educit eum foras,

ut in ecclesiam lucem fidei uideat, qui in synagogam perfidiae sustinebat tenebras, et uideat per libertatem gratiae, qui sub legis uelamine nil uidebat. Inponit ei primum manum, ut uideat transire umbram 9o

totam

legis, ut sacerdotes, scribas, pharisaeos et figuram

Iudaicae obseruationis

uideat uelut arbores praeterire,

88 nil uidebat. Zum Rhythmus der Klausel, gegen das zweisilbige nihil von Hs. A4 und die (sicher unberechtigte) Auslassung von z// seitens der Hss. VR (also gegen die vortrefflichsten Zeugen), vgl. Sermo XCII, Z. 4o. 73/79 cf. Marc.8,22-26.

— 75 spiritalis intelligentia] cf. serm. L, ad lin. 32.

81 in conuentu malignantium] cf. Ps. 2r, 17.

88 uelamine] cf. 2 Cor. 3, 13.

72 uico

RW C Pa

nemini ozz. V 17^ manus R

intellegentiae (-li- O) JO

quis PfO C Pa

84 uocantis] cf. Rom. 9, x2.

89 umbram] cf. Col. 2, 17.

spirituales Pf

ille] iste WJ

73 aperiantur iam spiritalis

intelligentia V et plurimi codd. bic

caecus] agnoscamus ad. C Pa

74

sponte] non add. R et del. ab om. V 1" manus RW abducitur C ducitur] deducitur 4 manu] in praemit. R 75 uicum. Et alibi. Recipit 7/a interpungunt R Pf alibi] non praem:t. W qui] quia R diu] uisu A 76 supertulerat] A4, sui pertulerat omnes alii spuit Pf, spuitur 4 oculis 4A

78 quid] qui R

80 iste] hic A iste est cecus /ragsp. O — sinagoga V, hoc] id A 80/81 inperfidie JO (im-) 82

synagogae (si-) W Pf] CPa

ignorantiae / O C Pa ed., uix iuste caecitate] caecus 4 84 ad praehendit V 1^ manus manus / O uocationis 44 85 curato A, occurratu /O se] sed /O gloriaretur] W C Pa ed., glorietur A, gloriabatur V RJ O et educit et aeduxit A4, educit RW, et ducit P/JO 86 ecclesia V 2^ manus W franc.

(eccle- ) sue

add. JO

86/87 qui in synagoga usque tenebras et ex uno cod. A.— 87 legis] 88

nil| nihil A4, om.

transire] ut transiret Pf.

VR

(cf. comment.)

89 fariseos AJ

90 iudeice A

manus

AC Pa

uel ut R

1072

SERMO CLXXVI, 8

quae ut nascuntur, uirescunt, florescunt, fructiferant in tempore, sic cum tempore senescunt, pereunt, euanescunt. Iterum inponit ei manus, ut resurgens non iam caduca uideat, sed aeterna ; et

95

uideat quicquid est diuini luminis, honoris et gloriae, sicut ille magnus ex ipsis Paulus, qui extra uicum et in uia Iudaeus cecidit, cecidit ut surgeret christianus ; et caecatus est in lege, ut uideret in gratia, sicut perhibetur: Nunc uidemus 1n speculo, in aenigmate,

tunc autem uidebimus facie ad faciem. Tunc, quando quod sepultum est in morte, surget in uita, et quicquid sertum incontumelia, IOO

surget in gloria.

94 honoris et gloriae] cf. Petri4,14. ^ 95 cf.Act.9,3-4. 13:12. 99/100 ... in gloria] cf. 1 Cor. zs, 43.

| 97/981Cor.

91 uirent florent A fructificant O C Pa 92 sic cum]siccum V 1^ manus J 1* manus, sicco O tempore om. O (in tempore sicco senescunt) pereunt]

praetereunt Z4, et «2d. R ueuaniscunt A 92/93 Iterum z;qze manus om. W 94 quid quid V, quidquid/ 95 magnus ex ipsis Paulus] cui manus est imposita Pf — ex]est/O extra] inexteraJ, in extera O uicum] domum4 uiam V, inuia /O WwJO 96 resurgeret

iudeis J O V 1" manus

cecidit iudeus zrazsp. W R, exsurgeret PfC Pa

cecidit semel est om. C Pa

96/97 in gratia] in gratiam V W, figuram R — 97 perhibetur]ab ipso praemit. V 2* manus ed., profitetur

W franc., confitetur A

in speculo] per speculum

C Pa, per speciem A 98 tunc quando ? quando A, primum quando erasum 98/99 est sepultum 7razsp. A 99 surgit V 1" manus (ortbogr.) RJ O Pa, resurget Pf, resurgit 4W' C uita] uitam 4, gloria Pf 1" propter bomoeot. quicquid] quic quid V, quod A4, id quod W sertum] desertum /O, seminatur 4, satum Pf, est add. V 2^manus] O —— contumeliam R — 100 surgit J O C Pa, resurget A, resurgit A 2^ manus W gloria] amen a24. O Hic desinit collectio a Felice parata Explicit in Christi nomine V grandis litteris; manus eiusdem saec. XI uel XII add. : Sumite celicole uernantis dogma libelli ; zetate autem

aliquantulum |posteriori

add. fuit ordo in rogationibus

(fel 237"); de aliis

additamentis cf. G. Mercati, Codici Latini Pico Grimani, p. 132 Explicit liber sermonum beati petri rauennatis archiepiscopi R; sequenti autem folio manus

recentior: Sermones Gracias.

petri Archiepiscopi rauennatis de diuersis rebus

Scriptor mente

Deo

pia dici petit Aue Maria W ; sequitur duplex Tabula

sermonum de tempore e/ de sanctis Beatissimi Petri episcopi sancte Ecclesie Rauennatis Pf add. Petri Epistulam ad Eutichen, cu sequitur tabula, saeculo XIII confecta, in qua sermones distribuuntur iuxta ordinem lectionum scripturae sacrae

J praebet post sermones Petri Ritmum Tudertinum in mortem Widonis, qzi ex boc codice inter opera Petri Damiani (PL 145, 983, uide quae ibi, adn. 62, C. Amaduzzi

animaduertit) euulgatus est (cf. H. Walther, Initia carminum ac uersuum Medii Aeui posterioris Latinorum, Güttingen, MCMLIX, num. 1723). Widonem laudatum neminem

alium esse existimes quam buius nominis abbatem Sancti Apollenaris iuxta Rauennam, de quo etiam in fine codicis V. (cf. Mercati, p. 132, adn. 3; Los sermones, p. 61), quod equidem notatu dignum est ad propinquitatem codicis Jad V magis elucidandam

CLXXVII MONITVM Homiliam hanc, non minus quam alias, at non omnes (cf. introd., p. xiv),

quae prioribus foliis libri manuscripti Vaticani Latini 5758 continentur, fetum esse Petri Rauennatis, primus uidit atque declarauit Dow. DoNATIANUS DE BnRuvNE. Quia sub nomine sancti Augustini hi tractatus in praedicto libro manuscripto positi sunt, tamquam opus Hipponensis episcopi ANGELUS MAI adlocutionem

nostram

ex eodem

homiliario

Vaticano

primus edidit Nouae

Patrum Bibliothecae tomo I, pp. 10-12; denuo ex eo ADALBERTUS HAMMAN in Patrologiae cursus completi supplementum, vol. III*, 166-168. Codice Vaticano iterum

inspecto ipse sermonem

in lucem euulgaui in opere Los sermones, pp. 470-473. Praesenti quartae editioni accessere duo alii codices, qui, inter se adfinitatem

habentes, textum sermonis in nonnullis locis ualde decurtatum seu mutilum, in quibusdam interpolatum, in aliis autem inmutatum praebent. Vnus eorum est codex Vindobonensis, Bibliothecae Nationalis Austriacae, Lat. 1014, seu celebris

ille liber homiliarius olim monasterii Lunaelacensis (Mondsee) (dequo, ex. gr., JosePH LEMAmiÉ in hoc CC, IX A, p. xv; uide etiam:H. BAnRnÉ, L'bomiliaire carolingien de Mondsee, in Revue bénédictine 71, 1961, praesertim p. 96, et R. ÉTAIX, Le sermonnaire carolingien de Beaune, apud Revue des Etudes Augustiniennes 25, 1979,

praesertim p. 120 et s.). Librarius homiliarii Lunaelacensis, qui ineunte saeculo IX opus suum perfecit, sicut in quibusdam dictionem, de qua nunc, inminuit, ita

eam additamentis non mediocribus auxit, quaedam ex Augustino, quaedam autem ex Hieronymo depromens, ut in apparatu critico animaduertitur. Alter codex Parisinus, Bibliothecae Nationalis, Lat. 3794 est, sermonarius liber magni hospitalis Belnae,

saeculo XII ex quodam

exemplari saeculi IX

descriptus (cf. ETAIX, a. c., p. 120 s.). In hoc sermonario additamenta minora sunt quam in codice Vaticano, cum quo autem Parisinus in multis concordat. Ea

quae scriptor codicis Parisini, aut ille eius archetypi, in inmutando textum nostri tractatus aliorumque sibi indulserunt, compara ex. c. cum iis quae in monitu sermonis LXIX dicuntur. Formam uero, qua sermo CLXXVII

in codice Vaticano

Lat. 5758 legitur,

principalem esse, ex ipsa lectione homiliae sat euidenter elucet; et quod haec forma Petrum Rauennatem auctorem habeat, nullus peritus Chrysologi generis

dicendi negabit (cf. Los sermones, pp. 344-346). Va codex Vaticanus Latinus 5758, pp. 68-74, saeculi VI uel VII. Lu codex Vindobonensis, Bibliothecae Nationalis, Lat. ror4, foll. 156*158", saeculi IX. Be

codex

Parisinus,

saeculi XII.

Bibliothecae

Nationalis,

Lat. 3794,

foll. 154-155",

SERMO CLXXVII (extrauagans VIII)

DE IRACVNDIA FRATRVM

IO

1. Audistis hodie qualiter auctoritate gratiae legis est seueritas ampliata, et impletus est sermo domini dicentis: Non ueni soluere legem, sed implere. Audistis, ait, quia dictum est antiquis :Non occides ;ego aulem dico uobis, quia ommis qui irascitur fratri suo reus erit iudicio. Iracundia homicidio, culpa sceleri comparatur, ut in ecclesia domini innocentem non esse magnum sit crimen. Tulit, plane tulit locum crimini, qui in culpa totum quidquid crimini debebatur exclusit. Innocentiae custus est, qui culpam, ne crimen consequatur, abscidit. Laudabilis enim ille est medicus, qui tumorem spargit ante quam serpat. In uulnus praecautus uero ille est rex, qui somnum expellit in militem, ne hostis dominetur in ciues. Sic Christus culpam perculit, ut in christianos crimini nil liceret;

3 audistis hodie] his uerbis inchoantur etiam sermm. XXIII, XCVIII, CXLII et CLXXII; modo autem ualde simili sermm. XV, XXXIII, CXXI, CXLV et

CLXII.

Cf. praeterea SOTTOCORNOLA,

5/7 Matth. s, 21.

Codd.:

p. 138, adn. 2.

4/5 Matth. s, 17.

14 perculit] cf. serm. CLXXIII, ad lin. 42.

Va Lz Be

Inscriptio ex Va

XCIII. Ebdomada II post natal. apostolorum. Sequentia

sancti euangelii secundum Matheum - Matth. 5, 20. Omelia lectionis eiusdem Lu, 27" manus add. sancti augustini episcopi Sermo de dominica post natal.

apostolorum Be 3 hodie] dilectissimi add. Lz Be Lu est]sitLz Be — 4amplificata Lz, amputata Be

gratiae] diuinae praemit. 5 adimplere Lz 5g

audistis 442€ iudicio] Audistis quod nobis dominus ait in praesenti lectione: Quia nisi abundauerit iustitia uestra plus quam scribarum et phariseorum, non intrabitis

iustitia

in regnum

uero

eorum

caelorum.

est,

Scribarum

qui intraturi

uero

sunt

iustitia est ut non

regnum

dei, ut

occidant;

fratribus

non

irascantur ;qui autem hoc praeceptum impleuerit, ut non occidat, non continuo

magnus (manus 1^) erit. Si autem non irascatur fratri suo, perfectus erit. Nam sequitur: Audistis quia dictum est antiquis : non occides ; ego autem dico uobis,

quia omnis qui irascitur fratri suo, reus erit iudicio. Quid ergo opus est addi praeceptis legis, si in regno caelorum potest esse magnus, qui fecerit ea ? Quod $i accipiendum est, qui fecerit et docuerit ea quae in lege uel euangelio scripta

sunt, hic magnus uocabitur in regno caelorum (Augustini De sermone domini in monte, 1, 9, 21: CC XXXV, p. 23, linn. 483-484 et 486-489; p. 22, linn. 467-472,

quibusdam inmutatis) Lu

6 occidis

Va (ortbogr.)

7 iracundia] ergo in

euangelio, in lege zdd. Lz homicidiae Be homicidii culpae Lz scelere Be, om. Lu 8/9 tulit, plane tulit] tollit plane La Be 9 quicquid l/a 27 manus

Be

10 custos Va 2* manus Be qui culpam] quia culpa Va, cauet add. sup. 11 abscidit] oz. Be, seg. parua ras. in Va 11/57 Laudabilis

lin. 27 manus Be

enim Zigze reus erit iudicio om. Be panduntur oz. Lz

12/55 praecautus uero zsque examinatione

SERMO CLXXVII, 1-4 1$

20

1075

puniuit iracundiam, ne homicidium nasceretur ;motus secuit, ne prodirent causae; abscidit cogitationem, ut praeueniret effectum. 2. Audistis, ait, quia dictum est antiquis :Non occides ;qui autem occiderit, reus erit iudicio. Et quid homicidae cum iudicio, qui iam totus damnatus est poenae? Sed cognitorem praeuenit, quem, sanguis addicit. Occisa est caro, sed anima uiuit occisi; iacet in terra corpus, Sed spiritus euolauit ad caelum ;occisus iacet hic, sed

ibi clamat ; apud homines dormit in causa, sed apud deum peruigilis sibi aduocatus 2j

existit. Accusatore opus non est, uacat testis,

dilatio exclusa est, quando apud iudicem adsertor homicidii ipse adstat occisus. Humani iudicii est audita tractare, obiecta discutere, occulta perquirere, ubi, quando, quare, cum quo commissa sint indagare, urguere poenis, ad confessionem cogere inconfessum,

proferre

sententiam.

Verum

caelestis

iudex, qui occulta

uidet, tacita qui audit, diuersa qui penetrat, percurrit diuina, 30

profunda rimatur, commissa quaerere non laborat, sed aut confi-

tenti largitur ueniam, aut sententiam dat neganti. 3. Diuino ergo iudicio dixit: Qui irascitur fratri suo, reus erit tudicio. Hoc est dicere: illa iudicanda sunt, quae sunt media, quae

occultant motus sui causas, quae nisi nata fuerint, quare concepta 55 sint nesciuntur; quae bona malaue sunt examinatione panduntur.

Iracundia,

fratres,

res

media

est, usu

mala

fit, non

natura;

pessima est cum concipitur ex odio, iniqua cum generatur ex ira, optima quando ex amore uenit, quando imperat disciplina. Irascitur enim et pater filio, seruo dominus, discipulo magister, corre40 ptionis studio, non furoris; salutis proposito, non ruinae, iuxta illud

45

prophetae: Jrascimini et nolite peccare. Iudicanda est ergo iracundia, ut si de pio motu est, adprobetur; si de impio, comprimatur. Homicidium uero sententiam expectat solam, quod anteiudicium tendit ad poenam. 4. Audistis quia dictum est antiquis: Non occides ; qui autem occiderit, reus erit iudicio. Ego autem dico. Ego dico, auctor legis, iustitiae fons, origo ueritatis, uiuendi ius, aequitatis regula, norma iudicandi. Ego dico deus, ego dico dominus, ut his quae per seruos

17/18 Matth.5,2:1. p. 257.

| 22clamat]cf. Gen.4,10.

32/35 Matth. s, 22.

— peruigilis] cf. BAXTER,

36 usu ... non natura] de hac elocutione a

Petro usitata cf. Los sermones, p. 362. — 39 pater filio, seruo dominus] cf. serm. CLV, ad lin. 65 s.

41 Ps. 4, 5; Eph. 4, 26.

45/46 Matth. 5, 21-22.

17 occidis Va 1* manus (ortbogr.) 18 cum (?) Va 22 aput Va semper 23 sibi] ibi Va 2^manus, quae incisionem facit ante ibi testes Va (oribogr.) 31 negantis Va 36 malam Va fitom. Lu 38 disciplina] disciplinam nam Va Luz 39 enim om. Lz 41 profetae Va 1^ manus — 42 motu] nutu Lz si de] sede Lz 1* manus comprimetur Lz 1^ 45 occidis Va (ortbogr.) 46 ego dicoom. Lu —— 47/48 uiuendi ius zqueiudicandiom.Lu ^ 48/49 ut his usque ego dico om. Lu

SERMO CLXXVII, 4-6

1076

dicta sunt, maiora sint per dominum quae dicuntur. E go dico, quia omnis qui irascitur fratri suo, reus erit tudicio. Iudicetur iracundia, ne homicidium puniatur; iudicetur iracundia, ut ira tollatur; iudicetur iracundia, ut instrumentum sit disciplinae, non sit furoris occasio; iudicetur iracundia, ut pietatis causa sit, non reatus ;iudicetur iracundia, ut tollat crimina, non ipsa sit crimen.

55

6o

5. Sed uideamus quare ultiones tres tribus culpis taliter dominus euangelicae tubae clangore distinxit. Qu irascitur fratri suo, reus erit iudicio; qui aulem dixerit fratri suo: racha, reus erit concilio ; qui autem dixerit: fatue, reus erit gehennae ignis. Qui irascitur, sicut diximus, intrabit iudicium, praestabit iracundiae causas; et qui irascendo terribilis extitit fratri, terrorem diuini iudicii sustinebit. Videat ergo qui irascitur, ne facile, nesine causa, ne diu, ne dure, ne in crastino, quia iussum est: So/ 2on occidat super iracundiam uestram. Cum irasceris, fratrem cogita, ut uincas

iracundiam caritate, quia si manente iracundia occidens sol pieta65 tis in te lumen extinxerit, succedit in te irae nox, succedunt furorum tenebrae, et totum te ad uota fraternae mortis adducunt, ac sic, etsi non facto, uoto tamen factus es fratricida. Merito ergo

iracundus per iram illi iudicio reus est, cui reus est homicida. 6. Qui autem dixerit fratri suo : racha, reus erit concilio. Racha, 7o fratres, non est sermo, sed subsannantis affectus, et iniuria, quae

solet aut oculorum

nutu, aut obductu narium, crepitu faucium

fieri, ut et uoluntas contumelias paret, et genus iniuriae nesciatur.

75

Sed deus, qui uoluntates conspicit, uota uidet, iudicat affectus, subsannatorem fratris sanctorum concilio adducit obnoxium, quia unius inrisio ad omnium redundauit iniuriam, et causa

membri peruenit ad corpus, et corporis dolor ascendit ad caput. Sic quod uni, quod fratri inrisor ingessit, ad deum usque prosilisse in concilio caelesti subsannator sentiet et deflebit. 49/50 Matth. s, 22. 56/58 Matth. 5, 22. 62/63 Eph. 4, 26. 69 Matth. 5, 22. 69/72 cf. Augustinum, De sermone domini in monte, 1, 9, 23-24 ((GGEXDXONS VEO NOMUSS)E 77 ad deum ... prosilisse] cf. serm. XL, ad lin. 59 s.

51/53 ut ira tollatur zique iudicetur iracundia om. Lz 55 ultionis Va ( ortbogr. ) 58 fatuae Lz Be semper 59 intrauit l/a 1^ manus Be praestauit

Be 60 existit Lz 2^ 62 durae Va 63 iracundia Va fratri Lz 64 manente] mente Lz iracundia om. Lz occidens sol iracundia transp. Be . s0l| cum (ex 2* manu sup. lin.) iracundia Lz 66 furorem Lz 1^ manus,

furoris Be

Lu 2* manus

Be

uota]juotum Lz Be

— 67 etsiLu Be

70 fratres] etenim Lz Be

72 ut et ] et om. Be

— 68 iracundus] -us sup. Jin.

71 obducto Va Lz 2^, obducta Lz 1?

72/78 ut et uoluntas z;qze deflebit om. Lu

72ut

et uoluntas (uoluptas cod.) uique genus babet Va in marg. inf. litteris cursiuis saec. VII, uerba autem ut et genus, quae iam 1" manus scripserat in corpore textus, semierasa

adbuc legi possunt paret] pereat Be 75 uoluptatesV a 74 adducit] forte quis addicit legendum esse sentiet 75 iniuria Va 76 preuenit Be 77 uni quod] unicui Be 78 defleuit Va 1" manus , defleat Be

SERMO CLXXVII, 7 8o

1077

7. Qui autem dixerit: fatue, reus erit. gehennae ignis. Quod iracundus tegebat in pectore, et quod subsannator claudebat in fauce, maledicus

expressit in uoce, et ideo confessa contumelia

gehennae computatur incendio. Occultis culpis iudicium sententia decernitur saluatoris, ut pro examinatione causarum iudicii iustitia comprobetur ; manifestum uero crimen euidenter destinatur 85 ad poenam. Sed dicit aliquis: quae tanta uis est dicti, ut qui dixerit fratri suo: fatue, supplicio deputetur

9o

extremo?

Tanta, fratres,

tanta, quia in fratre Christus est, et Christus dei est sapientia. Qui ergo fratri dixerit: fatue, dei sapientiam fatuam nuncupauit. Et sicut ille qui blasphemat dei spiritum caret remissione tam praesentis saeculi quam futuri, ita iste qui sapientiae dei inrogauit iniuriam transcendit iudicium, et totus discendit in poenam. Ad haec respondebit auditor: et quis poterit saluus fieri? Quis, fratres? Ille nimirum, qui corde non peccat et lingua. Audi prophetam dicentem: Domine, quis habitabit in tabernaculo tuo, aut

79 Matth.

5, 22.

85 sed dicit aliquis] cf. BAXTER,

-.. Sapientia] cf. 1 Cor. rz, 24.

CXLIV, lin. 104 s.

84/99

manifestum

p. 256.

87

92 quis ... Quis ?] cf. sermm. CXLIII, lin. roo s. ;

94/95 Ps. 14, 1.

uero

sque in finem om. Lu Be, qui aliam conclusionem

tractatus praebent, latiorem quidem apud Lu, quia Be nom nisi ultima uerba, inde a Ideo, dilectissimi, babet. Haec est enim conclusio: Si ergo offers (offeres 1^) munus

tuum ad altare, et ibi recordatus fueris, quia frater tuus habet aliquid aduersum te, relinque ibi munus tuum, et uade prius reconciliari (reconciliare 1^) fratri tuo, et tunc ueniens (uenies 1^) offeres (offers 1^) munus tuum. Non dixit : situ habes aliquid aduersus fratrem tuum, sed si frater tuus aliquid habet aduersum te, ut durior tibi reconciliationis necessitas inponatur (Non dixit z:gze inponatur — Hieronymus, Commentariorum in Matthaeum lib. 1: CC LXXVII, p. 28, linn.

551-553), quia sicut tu tibi a domino delicta dimittere (dimitti 1^) rogas, ita et tu conseruo tuo acceptabilis (acceptabiles 1^) esse desideres. Vnde ipse sepius in euangelio ammonet dicens : Cum statis ad orandum, dimittite, si quid habetis in

cordibus uestris. Et alibi: Dimittite, et dimittetur uobis. Et in oratione, quam nobis ipse constituit, cotidie dicimus: Dimitte nobis debita nostra, sicut et nos

dimittimus debitoribus nostris. Contra nos ipsos quippe et contra salutem rogamus ita dicendo, quamdiu fratribus nostris ex corde non dimittimus, quia non nobis relaxari (relaxare 1^) peccata rogamus, qui aliis laxare nolumus. Vnde ipse alibi dicit: Si non dimiseritis hominibus

peccata eorum, nec pater uester

caelestis dimittet uobis peccata uestra. Quamdiu ergo fratrem nostrum nobis placatum non habemus, nescio qua consequentia munera nostra offeramus deo (Quamdiu usque offeramus deo — Hieronymi l. c., linn. 553-555). Exinde Lu et Be: Ideo, dilectissimi, iram de cordibus uestris funditus eradicate, ne odii uel homicidii germen noxium

ex ea succrescat, et pacis germina inserite, ut ex eis

fructus (fructos 1^ Lz) uitae sumatis, et aeternae generositatis laudem et (et om. Lu) laetitiam accipiatis (accipietis 1^ Be) a deo patre. Cui est laus et gloria in saecula saeculorum. Amen 89 blasfemat Va 1" manus remissionem V/a 94 profetam Va 1* manus

1078

SERMO

CLXXVII, 7

9; quis requiescet in monte sancto tuo? Respondetur: Qwi loquitur

ueritatem in corde suo, et non egit dolum in lingua sua. Haud linguae conuicium pro nihilo habetur, fratres; lingua enim facit marturem, lingua marturii dat coronam, lingua etiam blasphemum facit, lingua negationis praecipitat in ruinam.

95/96 Ps 14,3:

Va

95 requiescit Va (ortbogr.) 96 lingua sua]et cetera add. Va 97 martyrem Va 2^ manus 98 blasfemum Va

haud]aut

CLXXVIII MONITVM Ex uno codice Vaticano Latino 5758 (de quo iam in monitu ad sermonem CLXXVII), pp. 74-79, ut opus sancti Augustini contionem primo edidit A. Mar, o. C., L, pp. 13-15; deinde ex eo A. HAMMAN in Supplemento Migneae Patrologiae cursus completi, VI*, 169-171. Tertius ego dictionem euulgaui apud Los sermones, pp.

474-477. Praesenti quarta editione textum in non nullis locis emendare conatus

sum. Ceterum quando me ad modum scribendi amanuensis codicis Vaticani non tenui, eius lectiones in apparatu notaui, quod etiam sermone antecedenti feci;

agitur enim de unico teste, qui propter eius antiquitatem (saec. VI uel VII) notatu dignus est.

Dom. D. De Bruyne tractatum Petro restituit, merito equidem, cum homilia in totum Chrysologum sapit (cf. Los sermones, pp. 346-347), si paruam perorationem excipias, inde a uerbis Ergo, fratres, nil Chrysologi prae se ferentem, quam propterea in apparatu relegaui. Ideo fortasse hanc conclusionem scriptor aliquis (ipse amanuensis Vaticani codicis, puto) homiliae adiunxit, quia oratio, prout exstabat, satis abrupta uidebatur uideturque, ita ut quasi abscisa adpareat.

Tamen aliae exstant adlocutiones Petri, quae finem sirnilem praebent.

SERMO CLXXVIII (extrauagans IX)

DE INIMICIS DILIGENDIS 1. Conpello caelum, uoco terram, ut pietatis dominicae nouitatem et terra stupeat, miretur et caelum. Quae sentit mens, qui capit auditus, quae doctrina tradidit, ad quod euangelista christianos adtrahit auditores, dicendo: Diligite inimicos uestros? Nec recipit hoc mortalis sensus, uiscera hoc humana non capiunt, recusat hoc condicio carnalis, hoc saeculi non admittit auditus.

Inbecillus animus amantes amare non sufficit, et diligentes diligere uix ualet hominis inconstans natura. Nonne filii parentes, parentes filios, uxorem uir, uirum uxor, frater fratrem, ciuem

ciuis, parens parentem saepe feralibus odiis persecuntur, et de caritatis uinculo nodos alligant odiorum, sumentes de pace bellum, de coniunctione discidium, et ipsa fit causa odii, quae fuerat I —

res amoris?

Et si ista quae pro natura sunt, sic exorbitant a

natura, illa quae contra naturam sunt, inserit quis naturae? Ira mali, causa amoris, est res naturae; amor ergo et ira coniungi

20

nequeunt sic diuisa; et quomodo dicitur: Di/zgite inimicos uestros ? Odio habentes se non odisse, persequentes non persequi, uirtus est admirabilis ; diligere inimicos, orare pro persequentibus non ualet animus carnis onere praegrauatus. Fratres, disperationem non facimus haec loquentes, sed caelestis praecepti magnitudinem de terrena inpossibilitate monstramus, ut implere istud non sit humani operis, muneris sit diuini, Christo auctore ipso cum dicit:

2 —

Quae inpossibilia sunt penes homines, possibilia sunt apud deum. Iubendo deus uelle tuum quaerit, posse dat ipse qui iubet. 2. Sed aperiamus iam in praesenti quid lateat in praecepto. Si lapis lapidi inlisus, cum sit frigidus, emittit ignem, inimicitiarum

3 conpello] cf. sermm. LXII, lin. 24; CLXIII, lin.

8;CLXV, lin.

6;CLXXVI,

lin.x4. — 4/5 quae sentit mens, qui capit auditus] cf. serm. LXVIL.lin.9. | 6 Matth. 5, 44. 7/8 cf. serm. LXVII, r. 10/12 cf. serm. CLV, ad lin. 65 s. 18 Matth. 5, 44. 20 orare pro persequentibus] cf. Matth. 5, 44. 24 muneris sit diuini] serm. CLII, lin. 92. 25 Luc. 18, 27. 27/28 si lapis ...] cf. serm. XCVI, linn. 6/8.

Cod.: Va

7 recepit 1^ manus (ortbogr.) ita et inferius ablegant Ma

9 inbicillus 1^ manus

10 fili pro genit. cod.,

12 ciues cod., sed cf. serm. CLV, lin. 66 13 allegant coZ., 14 causae (?) 2* manus 18 sic] si 1^ manus 20

admirabilis] conzeci cup Mai, admirantis cod. 25 penes homines possibilia sunt sup. lin. aput 1^ manus 26 iubet] uuet 1^ manus 27 in praesenti] in szp.

lin.

quid] qui 1* manus

SERMO CLXXVIII, 2-3

IO81

iuncti ignes, quam possunt conflare discordiam! 30

Nonne regna,

gentes, populi, dum inimicis inimicitias reddunt, mundum conci-

derunt uniuersum, bellis sanguinem profuderunt ? Saeuiente discordia ardebat mundus, et ea sola pereunte saeculo permanebant incendia. Sicut aqua restinguit ignem, ita dilectio inimicitiarum restinguit incendia. Dilectio enim pacis unda, ros gratiae, caritatis 55

imber, semen concordiae, affectus germen, fructus uberrimus est amoris; et, ad summam, dilectio deus est, probante Iohanne cum

dicit: Quza deus dilectio est. Fratres, deus seruos suos non inimicitiis subiacere uoluit sic iubendo, sed talia, ut inimicitiis auferret, 40

imperauit ;et uoluit dilectione placari, furorem caritate conpesci, amore inimicitias commutare. Fratres, imitatur deum quisquis interficit

dilectione

iram, facit amicum

de inimico, de hoste

fratrem, de profano sanctum, de sacrilego religiosum, de gentili efficit christianum. Hoc autem quod dicimus de sequentibus clarius elucescit. 3. Bene, inquit, facite his qui uos oderunt, et orate bro persequenti45 bus et calumniantibus uobis, ul sitis filii patris uestri qui in caelis est. Dei filius, qui bonus est malis, non amantibus dat amorem. Christus dei filius odium se habere a mundo nouerat, qui dicebat:

Odit uos mundus, sed primum me odit. Tamen siodium se haberea $0

55

mundo nouerat, quam bene fecerit, audiamus. Mundus ut seruiret idolis, 1nimicitias indixit auctori; et ne oboediret uno et uero deo,

monstris maluit innumeris subiacere; atque in odium creatoris diligit amare uiles et sibisubditas creaturas, faciens quod erat non iudicii, sed furoris. Pulsabat caelum mugitus laniati pectoris funestarum seruitio uictimarum, aer ipse sacrilegiis sanguinis infundebatur libaminum, ararum

fumo solis claritas fuscabatur,

ut tali cultu non iam creator, sed creatura ipsa suum gereret dolorem, quereretur iniuriam.

33 ... ignem] cf. Eccli. 5, 33. 36 et ad summam] cf. serm. CL, ad lin. xo2. 36/37 probante Iohanne cum dicit] cf. sermm. XLIII, lin. 78 (uide XIX, lin. 51) XVibulinqyo

Matth. 5, 44-45. Apoc. 22, 15.

37 1 Ioh. 4, 8 (Vetus Latina, 26, x, p. 338).

49 Ioh. zs, 18.

52 monstris] cf. serm. CLV

29 iuncti] seq. ras. quasi trium litt.

31 profunderunt

cod.

45/46

50/51 seruiret idolis] cf. x Cor. 5,10; 6,9; bis, lin. 32.

ignes] lucent 244. cod.

32/33 permanebant

possint cod.

incendia] serzpsz fluctuans,

permanebat incendium cod., sed quaeri potest utrum incendium delendum sit

inimicias cod. 1? — 39 furore cod.

— 45inquid I^ manus

38

—— 46 caelis est] est rep.

cod. 49 me odit] co. pro me odiuit (2^ manus et Mai) (cf. Jülicher, JobannesEvangelium, p. 169) tamen si] comi, tamens cod. (mescio utrumnam forma constricta pro tamen manus

si), tametsi Mati

56 arearum

cod.

51 obediret 27^ manus

58 quaereretur

cod.

52 adque 1^

SERMO CLXXVIII, 4-5

1082 6o

4. Nec tamen impietate hac uicta est inuicti pietas creatoris, quia in opifice amor operis profanam superabat iniuriam, et facturae dilectio facta dissimulabat humana, sciens esse maioris gloriae ignoscere, quam punire; reparare perdita, quam facta seruare;

et credi hinc auctorem

se esse rerum,

cum

se rerum

cerneret redditorem. Hinc est quod deus intrat mundum, et terris 6 ^ miscetur et carni; fit homo, implet hominis seruitutem, ut Chri-

stum mundo deum uirtutibus, obsequiis hominem, passionibus comprobaret. Facit ergo uirtutes ad indicium deitatis suae; dat caeco oculos, quos non dedit natura nascenti, cumque quamplures caecos praecepto solo oculasset ad lucem; hinc ergo reformat oculos unde fecerat hominem totum: sputo suo baptizat limum, ut immaculatus puluis sicut in principio diuinis manibus tractaretur, et ipsum esse factorem hominis factura luminum perdoceret. Fugat daemones imperio caelesti, et crudeli captiuitate possessos ad suam reducit liberam seruitutem; membra paralytici soluta

7 ^

restringit, ne indecorum corporis decus suae imaginis subiaceret ; ultae mortuos reddidit, et animas in membra iam faetentia iubet

redire, ut geminata uirtus et mortem pelleret et faetorem. Verum quia timorem uirtus, familiaritas dat amorem, uadit ad conuiuia, 8o

nuptias non declinat, omnibus ad omnia toto iungitur blandimento. Ad postremum patitur, moritur, sepelitur; et hominem, quem pro amore mundi susceperat, pro mundi amore deponit. 5. Nec tamen sic mundi malitia superata est, nam uirtutes eius

7 ... deitatis] cf. serm. L, linn. 75 s. et 84.

68 ... nascenti] cf. Ioh. 9, 1s. ;

serm. CLXXVI, lin. 8. 68/69 cumque quamplures zsque lucem] cf. Marc. 8, 22-26; 1o, 46-52; Matth. 20, 29-34 ;Luc. 18, 35-43. 69 praecepto solo] cf. serm. CLXXVI, lin. 7. 70 cf. Ioh. 9, 6. 71 sicut in principio] cf. Gen. 2, 7.

32; LVI, lin. 41, etc.

70/72 cf. serm. CLXXVI, linn. 7/12. 72 perdoceret] cf. sermm. XLVIII, lin.

73/74 cf. Luc. 4, 33-37 ;Matth. 8, 31-32 et parall.;9, 33;

12, 22-30 et parall., etc. 74/75 Matth. 9, 2-8 et parall.; cf. serm. L, linn. 46 et 96. 76 .. reddidit] cf. Matth. 9, 18-26 et parall.; Luc. 7, irs, etc. faetentia] cf. Ioh. zz, 39. 78 conuiuia] cf. Luc. 5,29; serm. XXXI, lin. 6r s. 79 nuptias] cf. Ioh. 2, x. 80 patitur, moritur, sepelitur] cf. Symbolum

fidei. 80/81 hominem .. susceperat] cf. Los sermomes, p. 347, adn. ss. 82/83 ... memorabat] cf. Matth. 9, 34, etc.

61 maioris] Mz, amori cod. 66 mundum cod. passionibusque Mai, nisi legere malis et passionibus diuinorum cod. 74 paralitici coZ., paralyticis Maz

passionibus] cod., 71 diuinis] Mz,

SERMO CLXXVIII, 5

1083

scaeua interpretatione memorabat, communicationem pro uilitate tempnebat, mortem dabat casui, non amori. Tamen ille bonis

8; Inexhaustam pietatis suae tenuit largitatem, ut faceret gloriosam de pietate uictoriam, et tristem non faceret de seueritate uindictam.

83/84 ...tempnebat] cf. Matth. o, xz,etc.— et parall.

84...casui] cf. Matth. 27, 29-44

84 comtempnebat cod. 2^ (con- sup. lin.) fortasse recte

bonis] ronis coZ.,

bonus Ma 85 inexaustam cod. 86 uindictam] Ergo, fratres, diligamus inimicos nostros, benefaciamus his, qui oderunt nos, et oremus pro persequentibus et calumniantibus nobis (cf. Matth. 5, 44), ut possimus et nos non de inimicitiis, sed de amicitiis gloriando, deo sanctam reportare uictoriam adZ. cod.

GLEN MONITVM Homilia haec, quam Alanus Farfensis, de archetypo homiliarii Romani Sancti Petri (Biblioth. Vatic., Archiui S. Petri cod. C. 105), in suo uolumine (ita in antiquissimo exemplari codice Monacensi Latino 4564, foll. 25*-27, saeculi VIII aut IX) recepit (cf. R. GRÉGOIRE, Les boméliaires du moyen áge p. 29 — 4. b), non multum extra Alani collectionem diuulgata, ex libro sermonario manuscripto codice Casinensi 106, pp. 1-3, litteris Beneuentanis saeculi XI exarato, in Florilegio Casinensi ad Bibliothecam Casinensem, v. Vl (Montis Casini, MDCCCLXXV ) pp.

r6Gr-c162 (ed.) primum edita est. A. HAMMAN, Patrologiae cursus completus. Supplementum, vol. IV** (Parisiis, MCMLXVIII) 844-846, editionem Casinensem denuo euulgauit. Tertius ego (Los sermones, pp. 490-493) homiliam edidi, inspecto iterum codice Montis Casini, a quo tractatus bene traditur, in nullis fere

deturpatus. Genus

dicendi

illum

esse Chrysologi,

statim

ut primum

sermonem

legi,

agnoui (cf. Los sermones, pp. 365-368), nec hodie de hoc ambigendum puto (uide loca parallela aliorum sermonum Petri in appartu fontium adlata). Quamquam

non

in elocutione,

tamen

in iis quae tractator exponit, locis

quidem non paucis, sermo noster et homilia XXXVI (alias XXXVII) Commentarii sancti Iohannis Chrysostomi in Matthaeum ita similes sunt, ut similitudines

esse

fortuitas

uix

credere

possum;

saltem

eas

solum

casui

adsignare non audeo. Namque sic copiosae sunt insignesque, ut EDUARDUS HosPE, I/ sermonario di Alano di Farfa, apud Ephemerides Liturgicae 5x (1937) 215, contionem nostram, quae ut sermo sancti Iohannis Constantinopolitani episcopi traditur, liberam translationem praedictae homiliae Chrysostomi in Matthaeum esse existimabat ("una traduzione libera del Crisostomo"'). Hanc tabulam comparationis statuere possumus, quae loca tantum praecipua indicat: CHRYSOLOGUS CHRYSOSTOMUS editionis nostrae PG LCS linn. 13-15 linn. 17-18 et 30-31 16-17

19-20

33734

46-47

linn. 18-19

PG 57, 414 linn. 8-9

48-49

49-50 PG 57, 415

linn. 47-48

linn. 19-20 Fortasse Petrus Rauennas, qui Graece sciebat, Iohannem legerat; fortasse etiam non solum hic, sed aliis quoque in locis praedicationis eius, Chrysologus ex Chrysostomo hausit; hoc alius scrutet. Sermonis

clausulam,

in codice

additam,

Chrysologo certo aliena, prorsus reieci. Monacensis codex antiquus quidem meliorem esse satis perspicuum est.

quae

indolis

liturgicae est et a

est testis, sed Casinensem

multo

SERMO CLXXIX (extrauagans XIV)

« DE SANCTO IOHANNE BAPTISTA» 1. Beatum Iohannem fuisse Christi nuntiorum nuntium, testium

testem, adsertorum principem, frequentato sermone tractauimus. Et quid est quod interrogat nuntius, testis dubitat, adsertor ignorat ?T'« es qui uenturus es, an alium expectamus ? Iohannes, uir perfecte, interrogas utrum uenturus sit Christus, quem iam uenis-

se positus adhuc intra materna uiscera nuntiasti ?Iohannes, tua uerba sunt: Ecce agnus det; ecce qui tollit beccata mundi. Et cum baptizandum se submitteret manibus tuis, tu dixisti: Ego a te debeo baptizari, et tu uenis ad me? Nonne tu es, qui inter fluenta Iordanis uocem patris de caelo intonantem audisti: Hc est filius meus dilectus, in quo mihi complacui? Vtique spiritum sanctum inlabi de caelestibus super eum corporaliter solus hominum tu uidisti. Tu es, qui auribus patrem, manibus filium, oculis spiritum sanctum

momento

uno,

unica

uirtute

tenuisti. Et post haec

interrogas, utrum ipse est, an sit alius qui uenturus sit Christus? Et interrogas per discipulos tuos, ut ipse tibi dubitationis testes, arbitros ignorantiae, indices inconstantiae, accusatores uarietatis 20

opponas?

Iohannes, sic illam inuictam mentem

tuam carcer

3 nuntium] cf. serm. XCI, ad lin. 68. 3/4 testium testem, adsertorum principem] cf. serm. CLX, lin. 44 (XXXI, lin. 52). frequentato sermone] Iohannem laudauit Petrus sermonibus LXXXVI-XCII, CXXVII, CXXXVII, CLXVII, CLXXIII et CLXXIV; sed et obiter Baptistam saepe memorabat : uide sermm. XLIII, linn. 49/51 ; CLX, lin. 40s., etc. 6 Matth. 11,

3. 8cf.Luc.r 41 . 9Ioh.r,29. 10/11 Matth. 3, 14. 11 nonne tu es] cf. ex. c. serm. L, linn. 6 et 9. 12 intonantem] cf. serm. CXL ter, ad lin. 49 s. 12/13 Matth. 5, 17. 13/14 cf. Matth. 5, 16 et parall.; Ioh. rz, 32. 15/16 cf. sermm. XLIII, lin. 5o s.; CXXIV, lin. 1x5 s. ; CLX, lin. 40. 20 carcer] cf. Matth. x4, 3 et parall.

Codd.: Casinensis 106 (Cas.) Monacensis Lat. 4564 (Clm)

Inscriptionem. ipse composui; anepigrapbus adparet sermo in Clm; Dominica secunda de aduentu. Tractatus sancti Iohannis Constantinopolitani episcopi super Matheum Cas. In utroque codice praecedunt bomiliae prima uerba fragmenti euangelici expositi, id est, Mattb. 11, 2-3 3 testium]testimonium C/ 6/7 uir

perfectus interrogat C/g

8 adhuc om. Clm

10 baptizando C/z

sub

mitteret C/m 12 intonantis C/m 13 mihi] bene C/m fortasse recte l4 inlaui C/m, illabi Cas. de caelestibus om. Clm corporaliter super eum transp. Clm solus hominum om. Clm 15 filium manibus zransp. Clm fortasse

recte, 3i chiasmum adtendis

17 est] sit Cm

alius sit transp. Clm

18/19

testes, arbitros] sis arbitres Cim, qui incidit post indices, non autem post ignorantiae et inconstantiae

1086

SERMO CLXXIX, 1-3

terruit, fregerunt catenae, confudit iniuria, deiecit timor, persecutor concussit, mortis cura prostrauit, ut esses imbecillitatis

exemplum, qui extiteras forma uirtutum ?Et ad summa, Iohan-

nes, unde erit martyrium, si aut dubitatur dominus, aut negatur ? 2j Turbamur, Iohannes, turbamur, praedicatores tui, et falsi testes,

30

ut dixit apostolus, inuenimur, qui testati sumus omnes in te manere uirtutes, si te ista talis perculit et captiuauit infirmitas. Ergo responde, Iohannes, adesto tibi, adesto nobis ; dic quur ad interrogandum miseris, qui sciebas. 2. Intendamus, fratres, intendamus altius, et quid responderit

hic Iohannes

non solum auribus, sed etiam cordibus audiamus.

Iohannes dicit: Si cum essem adhuc in utero Christum nasci protinus nuntiaui, modo audiens opera eius et opera, quae deum testantur, in fluctus dubitationis incurri? Absit! Interrogationis 55 meae

causa ista est: discipuli mei, qui uiderant honorem meum,

qui uitam meam fuerant admirati, qui me audierant poenitentiam dare, peccata dimittere, in eum qui uenturus est promittere regni

caelestis aduentum,

sic se parauerunt

conecti uinculis, mecum

cohabitare in carcere, participare poenas, societatem mortis intra40

re, ut dominum

meum,

cui eos paraueram,

non

uiderent.

Sic

sequebantur poenitentiae magistrum, ut desererent gratiae largitorem, meos se per ignorantiam sic putantes, ut nescirent ad dominum serui peculium pertinere. Misi ergo, ut eos caelestibus adplicarem, ad diuina perducerem, deo traderem, redderem crea45

tori. Misi, ut Christum, quem uerbis meis audierant, ipsius operibus comprobarent, et transituro me mei meo domino non perirent.

Misi ad eum, qui quare miserim satis sciebat. Misi ad scrutatorem cordis, misi ad pectorum cognitorem. Misi ad eum, qui in me mecum erat. Misi, ut operibus cernentes deum, scandalum de homine non haberent. Misi, ut eos humanus non turbaret aspe-

ctus, quos confirmare debebant diuinarum signa uirtutum. 3. Denique quare miserim, sciens dominus respondit operibus

25 forma] cf. serm. CXXVII, lin. 9. 25/2 GIC COITISmIS: 27 perculit] cf. serm. CLXXIII, ad lin. 42. 35/58 cf. Matth. 3, 1-12 et parall. 43 misi] cf. Matth. rz, 2. 47 scrutatorem] cf. serm. L, ad lin. 93 s. 48 pectorum cognitorem] cf. serm. V, lin. 27.

22 conclusit C/m

inbicillitatis C/r

49 scandalum] cf. Matth. rz, 6.

24 erat Cim

dominum C/m 2^

manus 25 falsi testes] falsitates C/m 28 responde] tu, responde a4. C/m 28/29 adinterrogandum]interrogando C/Ám — 29qui]|queC/m — 31etiam om. Clm 32 si] sic Cm 34 in] inter C/m 37 in eum qui uenturus est oz. Cim 39 carcerem C/m fortasse bene poenis C/g 40 ut] et C/m 44d

diuinam Cz; Cim

^ deo]domino C/m

48 cognitorem] scrutatorem

^ 46ettransituro]utt. Cy C/m

51 diuinorum

C/m

— 47 qui] quia

SERMO CLXXIX, 3-5

^

1087

antequam uerbis. Euntes renuntiate Iohanni quae audistis et uidistis ; caeci uident, clodi ambulant, leprosi mundantur, mortui vesurgunt, bawperes euangelizantur, el beatus est, qui non fuerit scandalizatus in me. Intelleximus, fratres, quorum scandalum uirtutum

curis curauerit Christus, cum

dicit: Beatus est, qui non fuerit

scandalizatus in me. Discipulos Iohannis, non Iohannem dominus sic monebat ;nam si Iohannem pulsaret, ista mandasset: Beatus 6 [0] es, si non fueris scandalizatus in me. At cum dicit: Beatus qui non

fuerit. scandalizatus in me, dicit generaliter, dicit multis, dicit apostolis, non magistro; ut non scandalizaret uisus homo, qui deus operum testimonio perlucebat. 4. Denique ne apud audientes resideret dubitationis suspicio de 6 ^ Iohanne, constantiam firmitatemque eius exsequitur multa laude,

multis commendat

exemplis dicens: Qwid existis in desertum

uidere ? Harundinem uento agitatam ? Hoc est dicere: Iohannes, si

inanis gloriae aut cupiditatis gereret studium, in ciuitatum caueis, inter captiuas captiuantium uoces, inter auidos adulationum su79 surros captiuandus ipse uolitaret. At nunc in eremo quid nisi caelum respicit? Quid nisi angelum expectat? Cui nisi soli deo placiturus adsistit? Qui laudari non desiderat, mutari nescit. Quem non tenuerit adulatio, constantia tenet. Quem non tenuerit pompa, uirtus non relinquit. 5. Et ideo adiecit: Harundinem uento agitatam ? Aptum posuit 5 fluctuantis exemplum. Harundo stirpe tenuis, medullis uacua, infirma robore, ramis nulla, exilis frutice, altitudine inermis,

inclinatur a uentis, et exagitatur procellis, quocumque flauerint ; flexili proceritate prosternitur. At Iohannes in deo fixus, radicatus 8 o in Christo,

plenus spiritu sancto, uirtute roboratus, altissimus sanctitate, nec laudantium uentis, nec uituperationum procellis,

nec turbine minarum, nec blandimentorum plumis, nec tempesta-

53/56 Matth. rz, 4-6.

57/58.60/61 Matth. 1x, 6.

63 perlucebat] cf.

sermm. XII, lin. 64; XXVIII, lin. 20; XL, lin. 69, etc. (cf. Los sermones, p. 367).

66/67 Matth.1rz, 7. | 67 hoc est dicere] cf. BAXTER, p. 255. 75 Matth. 80 plenus spiritu sancto]

i66 7 79/80 radicatus in Christo] cf. Col. 2, 7. CE TAGCCL7255-

Cim

53 euntes] inquit aZZ. C/m 55 est om. Clm 57 curauit Cp estom. 60/61 at cum dicit ziquze in me om. Clm (ob bomoeot. ) 62 apostolis)

discipulis C/m 65 multa C/m 67 arundinem Cas. semper 68 inanes C/m 12 cupiditatis gereret studium] cupiat agere Cim ciuitatum] -um sz. ras.

Cas.

69 adolantium C/m 73 adolatio C/m

inhermis

C/m

70 at] ac Car.

heremo aspirant semper codd.

73/74 quem tenuerit pompa, uirtus relinquet C/m

78

et exagitatur]

et om.

Cim, am recte?

77

post. procellis

interpungit Clm et nouam sententiam inchoat flauerint] flagrauerarint C/m 7ta 79 flexi CIm at] ait Cas. 2^ manus, ut etiam inferius in deo] ideo Cas.

81 uituperantium C/m

82 moenarum

C/m

plumis] moenis C/m

1088

SERMO CLXXIX, 5-6

tibus passionum,

de Christo semel

a fide, quam

testatus

est,

aut inclinari potuit aut mutari. Hominem mollibus uestitum ? 6. Adiecit: Aut quid existis widere? 85 fortia. Soluti luxu, pauescunt refugiunt, Vestiti mollibus aspera fluctuantes

sericis, uirtutis

loricam

nequeunt

sustinere; ac sic

uacuati uiribus, libertate nudati, pro causis, pro personis, pro temporibus inmutantur. At Iohannes stimulatus cilicio, eremo 90

duratus, roboratus ieiunio, siccatus siti, causam, subcumberet, placeret tempori, fidem uenderet,

qua personis non habebat.

Merito dominus de ipso dicit: Aut quid existis uidere ? Prophetam? Amen dico uobis: et plus quam propheta est hic. Plus quam propheta Iohannes est, quia Christum, quem prophetae praedixe9 —^ rant aduenire, Iohannes et uidere meruit et tenere; atque pereunti mundo adsignare solus mundi meruit saluatorem.

85 Matth. rz, 8.

92/93 Matth. x1, 9.

95 tenere] cf. lin. 16.

96 cf.

Ioh. rz, 29.

84 inclinare Clm Clm

Cim

— mutare Clg

— 86refugiuntaspera transp. Clm — soliti

87 siricis C/m, scriptura fortasse accipienda

89at]ait Cas. 2^ manusut supra

transp. Clm

nequeunt ex corr. 2ae manus

— 90 quam Cas.

93 amen dico uobis om. Clm

prophetam Cr

92 de ipso dominus est hic om. Clm

93/94 plus quam propheta Iohannes est om. Clg (uidere ? Prophetam zsgze Iohannes est] uidere prophetam et plus quam prophetam |C/m) 94 praedixerant] dixerant C/ 95 pereunte C/m 96 meruit] et tenere add. Clm

propter bomoeot. et exp.

saluatorem] dominum iesum christum, cui est gloria et

imperium in saecula saeculorum. Amen add. Cas. ;mundi, dominum nostrum iesum christum, qui cum patre et spiritu sancto uiuit et regnat in secula seculorum amen add. Clm

APPENDIX SYLLABVS

CODICIS A

MONITVM Indiculum sermonum, quod perantiquus codex Mediolanensis Ambrosianus C. 77 sup. fol. 157-157" habet, primus edidit Lvbovicvs ANTONIVS MVRATORI, Antiquitates Italicae Medii Aeui, t. IIl (Mediolani, MDCCXL) 9arz s., denuo uero AUGUSTUS REIFFERSCHEID, Bibliotheca Patrum Latinorum Italica, t. II, x (Vindobonae, MDCCCLXXI) p. 72 s., adcurate euulgauit. De hoc syllabo ipse apud Los

4ermones, pp. 12-14, disputaui. Indiculus iste ipsius manus est, quae sermones foliis sequentibus descripsit. Propter folia auulsa desiderantur in codice altera pars sermonis tituli XII, totum textum sermonum titulorum XIII et XIV, initium sermonis tituli XV, ultima uerba sermonis tituli XXIX, atque tractatus omnes

inde a titulo XXX. Ob defectum codicis numeri, qui folio 157 titulos praecedebant (I-XLII), euanuere, ita ut fere omnes iam omnino legi nequeunt; eos suppleui.

BREVE SERMONVM L II. III-IIIL. V-VI. VII-VIII.

XXIII. XXIIII-XXV. XXVI. AO VIT XXVIII-XXVIIIIXXX-XXXIXXXII. XXXIII-XXXIIII. XXXV. XXXVI. XXXVII. XXXVIII. XXXVIIII-XLALLE ZSLATL XLIII. ACILIRET:

SANCTI SEVERIANI

De homine a natiuitate caeco De spiritum inmundum surdum et mutum De resurrectione domini secundum Mattheum sermo II De resurrectione domini secundum Marcum sermo II De resurrectione domini secundum Lucam sermo II De euangelio secundum Iohannem De muliere peccatrice secundum Lucam sermo III De eo quod dicit ego sum pastor bonus De Mattheo de auaritia De muliere a profluuio sanguinis curata Deseruo centurionis De ieiunio quinquagesimae De ieiunio et elemosynis De laude infanctum De Mattheo publicano De natale ecclesiae De laude episcopi De ordinatione episcopi De natale domini secundum carnem sermo II De fuga domini in Aegypto De pascha sermo De patre et duobus filiis sermo V De uilico iniquitatis sermo II De scandalis quod inpossibile sit ut non ueniant De euangelio si peccauerit in te frater De pascha idem De arbore fici De resurrectionem domini secundum Iohannem sermo III De diuite et Lazaro

De epifania De kalendis ianuariis

Inscriptio: Capitula sermonum sancti seueriani breb cod. titulum generalem manus saeculi XIV

inferiusque sermones

(cf. titulum LIII etc.)

id est deficiunt ad4. sup. III-III sermo] subaudi bic VIIII euangelio sz. ras. longiorem

1092

BREVE SERMONVM

XLV-XLVIXLVII-XLVIII. XLVIIII. I pn EIE LIII-LIIII-LVLVI-LVII-LVIIILVIIII-LX-LXILXII-LXIIILXIIIT. LXV. LXVI-LXVIILXVIII-LXVIIII-

LXXV. LXXVI-LXXVII. LXXVIII. LXXVIIII. EXXN

De De De De De

S. SEVERIANI

fide cum praefatione sermo IIII unitate baptismi inlicito baptismo aequalitate Christi et spiritus sancti oratione dominica expositio

De symbolo et oratione per pentecoste sermones XII De kalendis ianuariis De ieiunio sermones V De iussione domini transfretare discipulos De regione Gerasenorum De eo quod dominus dormiebat in naui De profluuio sanguinis mulieris De infirmitate mulieris annos XVIII De Zaccharia sermones II De diuersis parabolis De Christo cum discipulis ascindentem in naui De apostolo tractatuum sermones VIIII.

Sunt omnes sermones LXXXVIII.

INDICES SERMONVM

EXTRAVAGANTIVM CONSPECTVS

INDEX LOCORVM

ORDO NOVVS

CODICVM

SACRAE

SCRIPTVRAE

INDEX AVCTORVM

CONSPECTVS

MATERIAE

Rr

imde

232ICMI..: ll Wy

"

LEM

EOS, y Mei

,

i

TE

l

Moog TV AN OM ,

L4

"

TEXUTTNT(S-

f?

"1

am

d TONTQoO Ivi

"y Tu

xau]

PvIIIEMO.)

Wr

upextii

i

esi

SERMONVM

EXTRAVAGANTIVM

Sermo extrauagans I Hr III IV V VI VII VIII IX X XI XII XIII XIV XV

nunc

ORDO NOVVS

VII bis CXXX bis CXLVIII bis (OX*IPIIDIS (eIEVAbIS CXL ter XCIX bis (PIENO NSVITTI (CIL OSOVIBIIE LXXXV bis LXXXV ter LXXII bis LXXII ter CLXXIX LXII.bis

CONSPECTVS

CODICVM

Vbi non indicantur sermones, quibus codices signati adhibentur, uel saltem in eorum monitis de ipsis codicibus agitur, introductionem generalem in hanc editionem uide, ubi ope siglorum in marginibus paginarum facile loca reperies,

in quibus de libris manuscriptis disputatur. Angers, Bibliothéque Municipale, 277. Sermm. LXVII LXX.

Av.

Avignon, Archives Départementales, G. II. 94. Serm. CLI. Baltimore, Walters Art Gallery, W. x9.

Bamb.

Bamberg, Staatliche Bibliothek, B. IV. 2r. Serm. XXXIV.

Bamb.2

Bamberg, Staatliche Bibliothek, Ed. IV. 13. Sermm. LXIII-LXV.

Ber.

Barcelona, Biblioteca de Catalunya, 553. Serm. CXLIX. Berlin, Deutsche Staatsbibliothek, Ms. theol. lat. fol. 269. Sermm.

Tren.

Berlin, Deutsche Staatsbibliothek, lat. fol. 756. Serm. CLII.

Sed.

Berlin, Deutsche Staatsbibliothek, Phillipps 1660. Serm. CLII.

CXL-CLIV.

Berlin,

Deutsche

Staatsbibliothek,

Phillipps

1676.

Sermm.

XCI

(CoD. G

Bologna, Collegio di Spagna, r3.

B

Brugge, Stadsbibliotheek, 271.

I H C

Bruxelles, Bruxelles, Bruxelles, Cambrai,

A^

Cambridge, Trinity College, B. 3. 32.

Q

Cesena, Biblioteca Malatestiana,

Cu.

Cividale dei Friuli, Museo Archeologico, LXXVII. Sermm. LIX LXII bis.

Bologna, Università, 2248. Serm. CXLIV.

Bibliothéque Bibliothéque Bibliothéque Bibliothéque

Royale, 168-94. Royale, 683. Royale, 1922. Serm. CXLII. Municipale, 543.

Cambridge, Jesus College, 46. Serm. VIII. D. XII. 2.

Du

Dublin, Trinity College, B. 2. 2.

D

Durham, Cathedral Library, A. III. xx.

Einsied.

Einsiedeln, Stiftsbibliothek, 42. Serm. CLII.

Einsied.

Einsiedeln, Stiftsbibliothek, 158. Serm. L.

E!

Erfurt, Wissenschaftliche Bibliothek, Amplon. Q. ros.

E?

Erfurt, Wissenschaftliche Bibliothek, Amplon. Q. 125.

Fg

Firenze, Biblioteca Medicea

Fg Laur.

plut. XIV, zr. Sermm.

Flor. Fb Flor. Flor. b Flor.

plut. plut. plut. plut.

Laur. Fd

plut. XXI, 1o. Serm. CLV

XVI, XVII, XVII, XVIII,

Laurenziana,

CXLV

CL CLV

bis,

41. Sermm. VII XX CLV bis, 36. Sermm. XX XXXIV CII. 38. Serm. CII. 23. Serm. LIV.

plut. XVIII, 24. Sermm. LXXXIII CXXIV. bis.

Flor.

Sanctae

CONSPECTVS

CODICVM

Crucis, plut. XXX,

sin. 2. Sermm.

1097 L LXXVIII

LXXXI

GIU GSSXSVIIBSGDX XLV:

Flor. b

Sanctae Crucis, plut.

EF

Sanctae Crucis, plut. XXXIV, sin. 7.

XX XII, sin. 4. Serm. VII.

Edil. Fa Fb

Aedilium Ecclesiae Florentinae, 138. Sermm. VII CLV bis. Aedilium Ecclesiae Florentinae, x43. Serm. CLV bis.

Ric.

Firenze, Biblioteca Riccardiana, 224. Sermm. CXLV

Fz

Firenze, Biblioteca Riccardiana, Jerusalem,

Bibliotheca

308. Serm. CLV

Patriarchatus

CXLVIII.

bis.

Graeci, olim Sancti

Sabae, 32.

Serm. CXLIX. León, Colegiata de San Isidoro, 8. Serm. XLIII. Linz

Linz, Studienbibliothek, 618.

y

London, British Museum, Royal D. 8 XXII.

Lucen.

Lucca, Bibliotheca Capitularis, breuiarium. Serm. CII.

Ma Matr.

Madrid, Biblioteca Nacional, 9. Sermm. XXI CXLVIII CL.

Ma

10

Madrid, Biblioteca Nacional, xo. Sermm.

XXXIV L CIII.

Ma Matr.

Madrid, Biblioteca Nacional, 78. Sermm. XX L.

Ma A M

Madrid, Biblioteca Nacional, 194. Sermm. XXXIV Milano, Biblioteca Ambrosiana, C. 77 sup. Milano, Biblioteca Ambrosiana, I. roo sup.

Mal.

Melk, Stiftsbibliothek, 218. Serm. CXL ter.

L CVI.

Cas. Casin. Monte Cassino, Biblioteca dell'Abbazia, rr. Serm. CXLVIII.

12. Sermm. LXXII bis LXXII ter CXL bis CXLIII CXLVIII 98. Sermm. XCI CXLIIT. 99. Serm. CXLV. roo. Sermm. L CIII. ior. Sermm. XXVIII XXIX. 102. Serm. L. 103. Sermm. CII CXLV. 104. Serm. LXXVIII. 105. Serm. CIII. 1o6. Sermm. XXI CII CXLV CL CLXXIX. 109. Sermm. L XCI CIII. rro. Serm. CXLV. rir. Serm. LX XVIII. 114. Sermm. CXXV CXXVI. i5 4SsermoC XIV. i16. Serm. CXLV.

bis

1r7. Serm. CXLV.

123. Serm.

LXXVIII.

Cim

305. Sermm. L XCI. 310. Sermm. CXXV CXXVI CXLV. Montpellier, Bibliothéque de la Faculté de Médecine, 59. Serm. CXLVIII. München, Bayerische Staatsbibliothek, 4564. Serm. CLXXIX.

Cim

München,

Bayerische Staatsbibliothek, 6256. Serm. CLII.

CONSPECTVS CODICVM München, Bayerische Staatsbibliothek, 14039. Sermm. L CXXVII. München, Bayerische Staatsbibliothek, 23621. Namur, Bibliothéque de la Ville, 6o.

Orléans, Bibliothéque Municipale, 34r. Serm. CLI. Oslo, Riksarkivet, Lat. fragm. 787. Serm. CXLVIIL

Oxford, Balliol College, 163. Oxford, Balliol College, 223.

Oxford, Bodleian Library, 1412: Laud. misc. ó41. Oxford, Bodleian Library, 19131: Canon. patr. 145. Serm. CXLIII. Padova, Biblioteca Antoniana,

Scaff. IV, N. 72. Sermm.

LXXIII-

I XOOXTVSG XVIIBGXEVIGXDVI:

Paris, Bibliothéque Mazarine, 997. Paris, Bibliothéque Nationale,

lat. lat. lat. lat. lat. lat. lat. lat.

474. Serm. XCI. 794. Serm. CLV bis. 813. Sermm. XLIII CIII. 814. Serm. CXXV. o2. Serm. CXLIII. 2145. 2146. 2148.

lat. lat. lat. lat. lat. lat.

2319. 2320. 2454. Sermm. LVI-LXII. 2471. 2839. Serm. CXXXIX. 3794. Sermm. XV LXIX XCI CLXXVII.

lat. 3800A. Sermm.

LXXXVI-XCV.

Paris, Bibliothéque Nationale, lat. 11702. Sermm. lat. 13576.

LXVII-L XXII.

lat. 15672. lat. 16867. Prato,

Biblioteca

Roncioniana,

2. Sermm.

XXXIV

L XCIX

bis

(XOVG XXVII Princeton, University, Med.

& Ren. Coll., Kane x7. Serm. XX,

Reims, Bibliothéque Municipale, 296. Serm. CLII. Roma,

Biblioteca

Casanatense,

716. Sermm.

XXXIV

L XCIX

bis

(OX VEG NEXQVIIN Roma,

Biblioteca Casanatense,

717. Sermm.

XX

CII CLV

bis.

Roma, Biblioteca Nazionale, Sessoriano 6 (XXX). Sermm. VII XX CLV bis. Roma, Bibliotheca Serm. LXXXI.

Liberiana seu Sanctae Mariae

Roma, Biblioteca Vallicelliana, Vall. c

A 7. Sernm. LXXVIII XCI.

Maioris, A 150.

CONSPECTVS CODICVM

1099

A 9. Serm. CIII. Vall.b Vall. Vall. R Vall. b Vall. Vall. b

A 1o. Sermm. XXI CL. A 16. Serm. XXI. B 20.

G 93. Sermm. XXXIV

LXXVIII.

Ms. Tom. II. Serm. CXLV.

Ms. Tom. MI. Serm; CL: Ms. Tom. XI. Serm. CXXIV. Ms. Tom. XX. Serm. CIII. Ms. Tom. XXIII. Serm. XXXIV. Ms. Tom. XXV. Sermm. LIV CIII. Ms. Tom. XXVI. Sermm. XX CII CXLVIII. Roma, Bibliotheca Vaticana,

Vatic. Lat. 378. Serm. LXXXI. Vatic. lacs 615. Sermm.

VII LXV CII.

Vatic. Lat. 1195. Serm. LIV. Vatic. Lat. 1196. Serm. CXLIII. Vatic. Lat. 1267. Sermm. CXLIII CL. Vatic. Lat. 1268. Serm. CIII. Vatic. Lat. 1270. Sermm.

CXXV

XXXIV

LI (ms. a) LXXVIII LXXXI

CXXVI.

Vatic. liat: 1276. Serm. VII. Vatic. rat: 3828. Sermm.

LXXII bis LXXII ter.

Vatic. [fat 3836. Vatic. Lat. 4222. Sermm.

XXI CXLV

Vatic. Lat. 4951. Sermm.

LXXXV

Vatic. Lat.

CL CLII.

bis LXXXV

ter XCI ter.

4952.

Vatic. Lat. 6450. Sermm. VII CII CLV Vatic. Dat. 6451. Serm. L.

bis.

Vatic. Lat. 6452. Serm. CIII. Vatic. Lat. 7017. Sermm.

LXXV

CLI.

Vatic. Lat. 8562. Serm. CLII. Vatic. Borgh. Lat. 52. Serm. VII. Vatic. Ottobon. Lat. 106. Sermm. Vatic. Rossi 297. Serm. CII.

L XCI.

Vatic. Urbin. Lat. 95.

Archiuum Sancti Petri in Vaticano, 105. Sermm. CXLVIII

CLX XIX.

Saint-Michel, Bibliothéque Municipale, 20. Sermm. CXXV CXXVI. Saint-Omer,

codex deperditum

antiquae Bibliothecae Capitularis.

Sermm. CXL-CLIV.

Salzburg, Studienbibliothek,

M II 382.

Todi, Biblioteca Comunale, 107. Toledo, Archivo de la Catedral, 48-12. Serm. CXLV.

Torino, Biblioteca Nazionale, K?-III-r. Toulouse, Bibliothéque Municipale, 82. Serm. CXXVII.

IIOO

CONSPECTVS CODICVM Tours, Bibliothéque Municipale, 308. Troyes, Bibliothéque Municipale, 1165s. Sermm.

LXVII

LXX.

Utrecht, Universiteit, 263. Valencia, Universidad, 1759.

Valencia, Universidad, 2192 (687). Serm. CXLVIII. Valenciennes, Bibliothéque Municipale, 220. Serm. XCI.

Venezia, Biblioteca Marciana, 153. Sermm. VII CII CXLVIII. Venezia, Biblioteca Marciana, 356. Sermm.

CXLIII CXLIV.

Wien, Nationalbibliothek, lat. rox4. Serm. CLXXVITI.

Wien, Nationalbibliothek, lat. 3759. Wolfenbüttel, Herzog-August-Bibliothek, rr. Aug. 4?. Serm. LXV.

Wolfenbüttel, Herzog-August-Bibliothek, Helmst. 281. Serm. CXLV.

MONITVM IN SEQVENTES INDICES LOCORVM SACRAE SCRIPTVRAE ET AVCTORVM Vterque index loca complectitur omnium sermonum, spuriorum quo-

que. Asterisco notantur loca quae alibi quam in corpore sermonum inueniuntur, quáe ideo in apparatu fontium non designantur. Abbreuiatio cf. loca Sacrae Scripturae ostendit non ad uerbum ab oratore allata. Hanc abbreuiationem subintellige ante omnes sermones indice aliorum fontium. Fontes tantummodo et similitudines comprehendit index alter, non autem nomina auctorum antiquorum qui aliis ex causis memorantur.

INDEX

LOCORVM

SACRAE

lin.

Sermo

Genesis

INIRE i. 2

cf. CXXXIV et; cte

ISeTO

1, 24

cf.

10026

cf. LXXII bis cf. CXX CXXXI (CXXIENZAIL CXLVIII CLV CLV bis (ETEXT (COXIDN/IUUI LXXXIX P VID LXXXV

ter

. CLXXVIII ; OXODX X VIE . CLXVIII . XXXII

SCRIPTVRAE

IIO2

INDEX

LOCORVM

S. SCRIPTVRAE

Sermo

lin.

pag.

Genesis 2, 21-22

2.124.

867 608

SCIT AXGDX

247 425 486

2

971 289

995 865 651

. CLXXIII SG IPXEXSEV) S GSIPVAUDI

1058

1061 921

155 157 182 8358 852

300 481

609 661 II

. LXXVIII SNODX CLXXIII XLIV LXXXVII

481

49/50

104/105

56/57 67 109/110

32/33 23[24 82

609 1058 248

2:9 625 380 452 610

847 238

267

741 988

IO51

673 33 267 595 IOSI

767

4;

1062

I075 910

4; 13-14

6-7 6, $-6

414 1020

7

7,*7-9,17

S COR DAI

594. 910

INDEX

LOCORVM Ser74/0

S. SCRIPTVRAE lin.

Genesis 8, 10-15 RTT

57/43

105/106

22

40/41 71

72/73 55/56

105/106

42[46

8/9

9/11

oM NO

25, 2,55

25; 22-25 27 2], 28, 12-13 52, 32, 24-29

IIO4

INDEX

LOCORVM S. SCRIPTVRAE lin.

Jer7/0

pag.

Genesis

49, 10 49, 28 Exodus PETS 3 SS. 222. 3, 2-5

3, 4-12

7,SS:

7501 I25TO 13, 21-22 I4, 22 I$, 20-21 15, 27 16, 1-15 16,13 SS. I9, IO

SGXIVI CXLVI CLXXIV CXLVI XXIX CXLVI .LXXII CLXXIV CLXXIV SONXIEVI (CICVII CLVI AGIXSMI

995 995 1063 995 168 995

431

1063 1065

99S 971 971 1042

XLVIII . LXIX CLXIV CLXX SSSIEVILI SEXSIPEUE JSEXSIEEXC CXLVII LXXIII CLXX » CXLVI (C]LONO

267

415 IOII 1040 911 245 270 911 447 IO4I 276 906 1042 238

IO2I 350

I9, 18

407

jr

655 o5 1057 1057 IO57 395 cf CXLVIII bis

SGIPXVI SCIPNSVI . CXXXIV (9XSXSXVI LXXXV

ter

]ZXCXCXCDG (d LXXXVIII CIR XCI

936 925 IO2I IO2I 818 818 $28

550 546 675 $65

INDEX

LOCORVM S. SCRIPTVRAE

IIO5

lin.

Je€r720

yrs

Exodus

169 912

803

IO21

936

35, 19 27, 17-24

1021 IO21 799 818

. LXXXIX

Leuiticus

176 176 176

4i

4, 27 5, 17

550

8-9 IO

M La ond

10, I-2 I2, 4 59025 155525222

675 149 189

mÁ Áo RÁ Áo MÀ

34/35

22, 19-20

104/106 91

25909:915

27, 30

88

189 204

673 BM Á Áo —RÁ Áo M mLom]

TTI 842

644

Numeri

29/51.55 86

I6

T2» 14SS12, 9 ENPTO 16, 31-32 DOMI DIES 23 - 24 25, I-2

86 44/45 75 26

2:09

1006 267 267 1021 238

565

29/31.35 69 j4

1006

6o

156

271 156

Deuteronomium 5. I3 3ocfyl 5

17-18

5, 19 39120

6, 4

CLXIX LXXII

XCIV CXLVII cti XXXIII cf. CLXVI

ter

655 1037 1037 1037 1037 331 1037 443 583 9II

186 IO2I

INDEX LOCORVM

IIOÓ6

Sero Deuteronomium IO, 20 I4, 2I I4, 22

19, 19, 27, 28, 22 32, 32,

I5 16 26 66 01 2 5

S29ELIS12

34, 5-8 Iosue SOERS TS. 4, 1-8 6 6, 20 IO, II

cf. XXXIII CEA GI CESGITI

cESGILXS (o5 TEN SERGXIVI LXXVII T]: LX In (GIEXUX:

cf. LXXXIII

CA GIX cf. CLXX cf. LXIX cf. LIV CESIEXON

S. SCRIPTVRAE lin.

pag. 186

936 644

995 310

694 472 335 35j 335 IO41I $II

992 1042 415 298

415

Iudicum 257

cf. VI

II, 29-40

cf. LV

I Samuelis I I, IO-24 2,

j

GE X cf. LX XIII cf. XC

45 309

$554 448 558

D5

CES DX

I9, II SS.

(eu (CL.

675 933

CESXSITT

82

II Samuelis IST

I Regum 7,12

cf. XXVII

158

8, 27

c£ GIDXOX:

12, 28-32

cf. XXVII

IO40 156 270 152 826

17 S.

CEST:

17, 7-16

CEEEXOSVIT

177,:84ss19, 4 19, 5-8 I9, 9 SS. II Regum 1510 12

2,1

cf. CXXXVI CEXGIS CER XII cf. II cEXGISSGVI (9e (E53 ENT

cEX CIT

cESGP XVI

955 9IO 22 1022 912

945 1022

INDEX

LOCORVM Jer7Jo

S. SCRIPTVRAE

IIO7

lin.

pas. 22

244 569 IO22

270 152 62

163

CXXIX

795 405 876

c pei

109/110 88/90

625

104/105

736

876

25/26

246

7o[72

248

86/87.99

249 250 250 212 185

III/112 II4

58/40

494 282

cto

1075 251

Ou

253 254 2E 252 252

96/97.105/[106 22/23.28/29 30.37.38

47.60

72 81/82.85/86

32/33

86/88 cf.

M

90

55/56

96/97

cti cf. XXIX

CLXXVII CLXXVII ct XLIV LXVI cf. CXLI CLXIV

253 255 594 255 305 124 249 172

100 103/107 100

177 "vip

IH

IOT7 1078 248

394 860 IOI2

IIOS8

INDEX LOCORVM S. SCRIPTVRAE Jer7J0

lin.

Psalmi 18,6 I8, 10

cf.

109/110 28/29

65/64 (SR

81

42/43

56/358

79/80

45/46 155

97/98

97/98.104/105 cf.

98/99

116 19.21/22.27/28.33

35.36/37

65.72

41.42/43.56 58

59

5o[52 15/16

38

65

125/126

cf. cf.

cfe cf

INDEX

LOCORVM

S. SCRIPTVRAE

J€r770

lin.

Psalmi

29707 20715 20,2

40, j 45, 22 43, 23

22

. CX XX bis (C)EJI . CXXXVI XCIX EXGXO VAT

17/19

CXL bis

57/38

28

52/55 IIj 116/117

II$

41/45 25/26

84/85

103 25 977

60/61

57/58

cf.

(Et;

ct XCVIII

86/87 127/128 78/80

IIIO

INDEX LOCORVM

S. SCRIPTVRAE lin.

Jer7n»o

Psalmi

67, 14

cf. XCVIII

67, 19

cf. LXXXV

67, 20 (9:72022 67, 32 68, 5 68, 32 7,6

68 4449/50

72, 24 rub

79/80

zi 72

75,6 3b ts

ter

cis N/IL

9 76/77 6

75.9 76, 5 m T 78, 2-5

79. 4

79, 6 79; 14 8o, 11

81,6

83, 6 84, 11

84, 13 BE 88, 7 88, 12

88, 16

88, 36-57

cf. XXVII

cf. CXXVII LXVIII DX TEXOGVIT LXXXV V VIII CXVII XXIV XLVI XLIX CLXIX

56/60

CI

89, 1

CÍA XVI

108

28.33/34.42 46.48/49.52 61.62

7o[71

105/104

67.70[71.84/85 86/87

91/96

Lm xELÀ.— — | FE oL

INDEX LOCORVM

S. SCRIPTVRAE

Sermo

lin.

Psalmi 95,

TT

96,5 97, 8 99;

hN

LXXXV bis cf. VI XVIII

18 65/66 88/89

LXXXV bis

19/20

VI

I9

VI

27

VI VI VI VI

53/54-55.57/58.61.75 79/80 69 85/86

VI

88/89.90.91.95

LVI VI

41/42 98/99

VI

Io2

cf. CXXI

116

DXSV/

84

CXXVI CI

132 82/84

LXXXII CI LI 32V,

59 72 74[75 91/92

cf. CII

103/104

CXII

87

CLXVII

100/103

CXLV CXXXII

52/53 51/52

XIII

60.62

XLII II cf. XLVI cf. CLX

42/43 25 64 60/61

bis

CESVIT

LXXXV

18/19

65

e OLX cf. VI CLV

60/61 bis

18/19

65 32/53

XV XC

II3/116 112/113

CX

76/71

ren (C)

CLEXXIM

cf. CLXI XXXIII XOT LVI OG LOXOXIX CEXX

—

7

CERVI

LXXXV

—

24

47

28/29 49/50 52.54 44/45 5/6 43/44

0 Áo RÀ D RÁD RÁ RÁ d À 0 — Á Á

T LIS

INDEX

LOCORVM JerA0

Psalmi DISSTI

118,62 118, 73

cf. I18, 105

cf.

II8, 109

120, 3-4

ct

120, 4

cf. cf.

cf:

cf.

CLXIX CXXXII CLXII XXXV CXXXII XV

ct:

cf. cf: cf.

S. SCRIPTVRAE lin.

INDEX

LOCORVM

S. SCRIPTVRAE

Ser720

lin.

Psalmi

148, 5 148, 7-8

Prouertbia

4, 16

4, 27

IO, I7 15, IO T8. 17

I8, 19 ty 215153 DET Ecclesiastes

1,4 Canticum Canticorum

T

LX (CXII (€ ro CLXXIII XCVIII c£. CLXXIII cft: 4

358 892

1054 604 1054 2257

Sapientia I5 15 PS EA $8, 19 Ss.

Gf: XLVIII

I CIX

9; 1

621 686 622 265 21 672

Ecclesiasticus 35255

4, 10 25, 55 287 T5 55, II

45, 22 (?)

c CLXXVIII

1081

CLXX [ou LXXIX cis LIII (Ou CIII XX

1043 484 296

644 I1I9

Isaias

ji

309

I,5

852

n.

860

cf.

974 182

III4

INDEX

LOCORVM

S. SCRIPTVRAE

SerJ]0

lin.

pars

—pag.

43/44 40/41

ID Ti

ss7 oo

Isaias

TMEZT

XCV CXV XXI

25910

5s 3 «20

CVI CVIII

II

I

1277

65 58/59

II Jt

660 we

6, 1

cf. CXXXI

28/30

]BBE T Exe

(9592 6, 5

CXLII LVII eis (CONOXOXCII LVII

108/109. 5/8 28/30 23/26

III 867 J| E II] — 8o4 TESTS

LVII

42/43

6, 6-7

"EI

CXLV CES GINE VIII CXLVIII bis CLIII eo (CIO

8,4 8, 14

LXXVII

I

519

91/5

IIl

87/88 18 6/7 82/85

Ill | 906 II 924 IIl 956 )8UI — 95

78

895

TIR

L2 T

cf. XLII

21, 9

(OCIO

Aa ma

cf. CXVIII

26, 19

CIII

28, 16

cf. XXVII

109

35, 5-6

cf. CXLIV

45/48

II

882

40, 3 40,4

LXXXVI cf. CXXXVI

8 6/7

II IBI

32d MESS

$1

III

856

I9 66/67 66/67

I I I

144 320 320

26, 9

XXI

40, 6

(CX), quere

40, I2 41, 4 44, 6

cf. XXV TESVATIT EVA

:

)

69

I

EGG

78[81

TII

945

41

HF

sno

Io/11

TIE

629

96/97

UT

I

CXVII LVII CLV bis LXXII

I9 66/67 44[45 13/14

$5.4

XLV

75/76

H

0o y

XXIII

22[24

lí

CLXIV

9/11

48, 12 32 xm 39s d

53, 7-8

LXII

137/140

158

II | 709 JL AES IIl — 969 Il 429

III

L.

255 135

roro

$49

61, 2

cf. XXXVI

CVI G1, YO-IT

cf. CXXX

CLXIV CVIII CXII

11/12 30/33 22/23

III 1oro Il | 669 Hüb Em

CXLIII LXXII cta XT (au XI DJ

92 15/16 9 64

III II

6278 65,2 66, 2

IIS

ETA

JI

Ee

90

TIRE

GG

6/9

III

797

Ieremias I, j 4, I9 y f PEU:

II I

877 429 680 248

INDEX

LOCORVM

S. SCRIPTVRAE

Ser70

;

En.

Baruch

3,9 3, 56 3, 36-37 3, 38

SESISDIT

40

LXXXVIII LXXXVIII

97.98/99 87/89

LXXXVIII

93 [94

LXXXVIII

IOO.IO2

Ezechiel

4, 6

(CIUPXSWVAT [EXON CES XIVI CLXVII

67/68 3I 42 so[51

7, 13-14

cf. XXVII GE XXT CE XEXOoXT CEXGXSXSXT

IIO IOI xelloa 30/53

12202

CERE

DIO I6, 15 ss. 55, 1I

Daniel

2, 45 6, 10 T

9-IO

Osee

2, 19-20

CXLVI

6,6

VIII CES XXE

CENPXSIET

CL LXXV

H3pa 2 5, 5-10

x

24

54/56 78.79.80 ;

95

87

95/96 16

cf. XXXVII

I3

cf. XXXVII

21/22.26.30

cf. XXXVII cf. XXXVII XXXVII cf. XXXVII CÉSVATTIT

3 21/22 45 6o 89/96

CVIII

36/37

211 212 211 212 213 213 IM M e — o

62

Michaeas

6, 5

II

669

Habacuc 5,2

LXVIII

11/12.18

406

LXXXVI 81/82 CLXX 85/86 LXVIII24/25.30/31.32/33.40/41 LXXII 17/19

1044 407

534

429

Aggaeus 25 8

(di, XC

$6

556

Irr6

INDEX

LOCORVM S. SCRIPTVRAE Jer720

Zachatias 6, 13

9, 9

(CoXILIDX CLXIV

lin.

pars

pag.

38/19 11/12

III IH

101O

62

II

$38

928

Malachias 3, I

LXXXVII

Matthaeus

I, I-I7

cf. XXXVI

(eic CCOXTEOW/ 23.25/26 40/41

5/8 II

45.49.59 61.62/63.69.70.73/74

209 42 1067 892 9oI1 902 99$ 889 890 892

895

75[16-78[79

894

58/59 359/42

1067 891 896

85/86.89

95.102/104

90/93

895

895 971 vn 970 972 860

ec JLXSDy

579

989 j

76.85/[87.94

O1 14/16 19/21

997 880

O5; 974 986 980

951 190 88o

982 982

985 880

985 644 880 898

DI 116/117

974

15

976

INDEX Matthaeus 2 gui

2» T2.

2

LOCORVM

S. SCRIPTVRAE

Ser20 CEXGIEVIIT CLVIII (CIEIDC CÍXQGT cf. CLVIII CLIX (G]E (£18

CL

(C]U (GIL

CL

2, 13-15 DATA 2S

(IET CLI (GIDII CES IET (ag (CXXXI LII (COXGIL, tete (PXEter

(TE 2, 16

cf. CXXVII

(ov el (eTETTE

DIi

lin. 42[51 96/97 35 II2 99/100 43 5[7.12.15[16 26

45

:

ars

4g. des TITO IIl | 985 IUL — gy II 568 III 984 IIl 987 TII OS IüDoo

1I

&934

94o)

— HI

958

SG

IH

857

95/96

III

938

$1.59 69 4[5.8]9.14 31/32 69/70 21 66/67 *53

19

IIl 93; IIl | 936

III 941 IIl 942 IIl — 945 III oso Ill | 9o; IIl — 856

TIRES

71 6/8.9

II Ill

957 949

cf. CLXXII cre IETTTI

29 I4

IIT-III

ros | 956

CLXVII CLXVII

13/15 79/80

Itb . IIl

SiSzs r1o28

AA

CLXVII

18/19

IIl

1025

2204

(Oxo Wat CLXVII CLXVII

25.29 85 97

III IIl II

1026 1028 NIO2o

: 2, 16-18

2, 1-2

3, I-I2

2T 25 G 25110 Art

25 9& 3, 13-17

3, 14 5, 1j

MNT 25

TEN. 2: ISSS:

cECCEXOXIX

XXXI

35/58 — III

13

cf. XIII CVI CXXXVII cf. LV CEN G)

Fi 100/102 24/25 p 65

c£ CIE VAT GEN GIEX CES TEX (GIPXSXSIPX

61/70 37/67 65 Io/11

LIV

p

ULL I II

1086

o 84 662

ITNES29

I I

w8 S LOT 39718. TIMESSOX IU. o gs III 108; I

3OI

(is (COLD cf. CLX XIX (CIENUH

49 153/14 68/69

IIl |. 991 II 108; IIl 979

GIU»

42.44

IIl.

991

CLXXIX

12/13

IIl

108;

I

73

XI cf. CLXVI

40 72[74

TODO

IIIS

INDEX

LOCORVM

S. SCRIPTVRAE

Sermo

lin.

Matthaeus

4, 2

XI cf. CLXVI

4, 3

XI

$0/51.59/60.62/65 72/74

74-76|77

XI

XH XIII XII

78/[79.81/82.85

74-76|T7 45-46/47

53/[54.55.56/57.62.635.64

XI

97/98

XIII

74[75

XIII XII XIII XIII XII

XIII XII

XIII XIII

68

81/82.84/85 76.80/81 86/87 87

94/97

88/89.90

99 104

XXXIII cESQSXOVI

7 23

cf. CXXXIII XXVIII

13/15 25

XLVII

43/44

c£- CEX XIV XLVI VIII

TET CXXXVIII

CXX

CXX GER GIEXOXSEVI

63/64

12 105/106

3/4 3

»/4

106

s4l 55

IX

19/21

XXII

78[8o

XXIV LXXII ter LXXV CLXXVII LXXII ter cf. XXXVIII CLXXVII CLXXVII

69/71 97/98 22/23 4l5 99/100 18/23 51/7 17/18

CEXXVII

45/46

CLXXVII CLXXVII

32/53 49/50.56/58.69 79 18/25 79/82 18/25 24 18/25

CLXXVII cf. XXXVIII XXVII cf. XXXVIII XXXVIII XXXVIII

INDEX

LOCORVM

S. SCRIPTVRAE

J€T720

lin.

Matthaeus 55 59

5» 44

XXXVIII XXXVIII CE CLXXVIII CLXXVIII

45/46 6[9.11. lio

36.37/358.59/40 48/49.553/55 32/35 97.109/110

cf. CLV. bis

$2.64

$9.61.64.68.72.79 48

85

III/II12

82/85

91/92.94/95 62

68.735

99 69.74.82

88.94

pars

INDEX

II20

LOCORVM Jer770

S. SCRIPTVRAE lin.

Matthaeus 6,

6,

LXXII VII

13

16

100.105

— Lan]

6[9

20/[21.22/23 67/68 cf. 17-18

19-20 ct.

mTT

Lan!

cf.

o0 mM MÀ — MM MM MI M

— —

II

II

$I 60.67/68 72/753.85.87.92 86 102/104

—1 oo

ch

—

94/96 81

6|7.18/19 58.61.66/67

——

27

3o[31 7274[15

57

18

I9

78/79.84/85 9o[91

$/6.11 (Ob eS OPE:

MA I— o 0 LEA LR —À (—— LÀ e(— M —EE

INDEX

LOCORVM

S. SCRIPTVRAE

Jer720

lin.

Matthaeus

XIX XIX

27 40/41 57

73[14

75/76.81/82

32/33

cf.

8/10

40

Gf

64.75.78/79 8;

48/50

I2/15.17.18

XVI 54/35.39/40.47/48.52/55.54 XVI 59.65.66/67.69.72/74.76/80 XVI 86/89 V

61

XVI cts CLXXVIII XVI cf XXXVII L L L XXX Ib. LE CLXXVIII L cf. CXLV

90.92.94

74/74 97 32/35 5/6.13/14.24 34[55

93/94-97.99 7[8.15/14 (Bit.

IOO

79/85 46/49

IOSLI

cf. CLXXVIII

XXVIII

9;

95.97/98.102 87 76

9,

30/51.37/38

pars

I122

INDEX

LOCORVM

S. SCRIPTVRAE

Jer7/0

lin.

pars

Matthaeus

XXXI XXXI (s. LXXIII XXXI XXXIV XXXIV € En CLXXVIII XXXIV XXXIV XXXV XXXV XXXV LXXXVI XCIV XXXIV XXXIV . CLXXVIII 5 IEXOW. . CLXXVIII SCIXSXC . CXXXVIII

17/19

24

-

53/56 65/64 33 45/48 49

$7/58.60[61

66/67.75

cta Cf:

CLXXVI

cf.

(eis

m—nLI Bam dALÁAÀÀArFT FH HÍB —oI A

INDEX

LOCORVM

S. SCRIPTVRAE

JeT7/0

Matthaeus 12, 22-30 nae vy 12, 29 12, 40 I3, 8 15, 15

II23

lin.

pag.

cf. CLXXVIII

1082

CET XVI

cf. XXXIII LXXII bis SGENGIXSNXSNSVIT cf. CLXIV XCVI (OXSXENSTIT CEAEXSXIEXC CGEEN(OVIT XCVI XCVI XCVII

386 188

438 826

IOII 592 811 17O

592 $93

68/69

$94 597

cta Gron.

GEARTSEDT XCVI XCVI XCVII XCVII XCVII XCVII XCVII XCVII CREME VIT XCVI LXXIV TEXEXSVILT TEXC Xen XLVII XLVII XLVII XLVII XLVII XLVII XLVII ct C XIDVII XLVIII XLVIII SENA UE XLVIII XLVIITI XLVIII PXSTONATTT cf. LXX XIX CXXVII CXXVII CXXVII GEAGIOXSXSEX: (EXSSVIT CXXVII

1O1I 295 $94 594 597

yh

598 598 599 6oo 6oo 594 594

455

474 $08 260 261 261 262

265 265 265 995 264 265 264

14/15.24/25

29/30.52/33.39/40 4|9 49/50 65 97.99/100 103/104 20/22

7/8 23.25

32/55 20

47/48 $3

m

265 266 267 268

549 782

785 784 1085

785 785

II24

INDEX

LOCORVM

S. SCRIPTVRAE

Ser 40

Matthaeus 14, 6-11 I4, 8

hn.

CXXVII CXXVII CLXXIII

60/66 agi 102/103

CLX XIV

41/42

cf.

CXXVII

67/68

cf. CLX

74/7

cf. CXLIX ie. JL eu XC cf. XLIV SEXES XXXVI

9 9 55 107 3 79

C

55/36

LXXVIII

65

c£ IEXXWVI CEXEXMNATITI

zi318 85

LXXIV IVA CXXIV CIDIV/ ISXSXIHI XXVII CELGXOXEXIT

69/70 22/23 IIO

coS cf. (o CER

27

42 33.36 103/104

LII

46/47

XIII XXVII

43 114 92/93

XI

96/97

XXVII CERVI GERGIP cESISVI

86 IO 89/90

(ue (CILOX

84

CXXXII

33/354.37/58

CXXXIX

cf. LXXXV

74[16

ter

GENUINE cf. XCIX

XXV CXXX CES GTAXSVADTI cf. CLXIII LXXV

20, 18-19

20, I9

10/12 40 38

21/22 26 95/96 58/59 25

ee (QD ie, (E]boX LXXII bis

35 35 46.56/57

LXIII LXXII bis

48/51 7/9

LXXII bis LXXII ter LXXII bis

2:3 0 16/19 62.65

INDEX

LOCORVM Jer720

Matthaeus 20, 26-27 20, 29-34

5 CoXIbY 5 (CIE CLXIV

II25

S. SCRIPTVRAE lin.

IOO

68/69 11/12

56/57 42 2I

99/100 13/14

160/161

67/69

24/26

32/33

82/85

26

*147

60/61

76[77 48/49 50/52

7e[71 25, 55 25, 54

$1

II2/114

92/93

80/82

44/45 54/55

96/98

25, 55

8o

33/34-41.42 65/66

91/92 102.109

71/73 1Io/111 LEX IIO

28

82/84

84/85 107

I126

INDEX

RAE M S. SCRIPTV LOCORV JeT740

Matthaeus 26, 41

26, 45 26, 48-49 26, 56

26, 57-58

lin.

XLIII .LXXX . CXXXVII . LXX XIV . CXXXIII 5 CIL S JEREOSQVAUII

pag. EE 490 851 DI9 815

934 481

26, 6o

1057 219 62 468

26, 67 26, 68-75

26, 69-75

479 481

490 499 $19

565 815

934 929 1045 491 437 468

491 491 1085

492 492 219 215 $02 $02

458 4T] 213 4T] 455 $21

. LXXVIII LXXXIV

8/9.14/15

492 451 452

458 459

469 24.51 DS

39/[40.49 32/35 45 55.6465

4709 471 452 455 454

INDEX

LOCORVM

1127

S. SCRIPTVRAE

Jer720

lin.

pag.

Matthaeus 2852

460 461

LXXV

47 472 473

28, 2-6

cf. CXLVI

995 461

28, 3

454

473

28,4

455

462

473 466

28, 5

474 2I

29/30.36.37/38 : 56 80.81/82.84

28, 5-6

dor

492 495 462

464

490 491 492

472

28, 6

474 493

465

28, 7

475 493 493 494

28,8

465

28,9

466

494 cf. LXXX

494 495

cf. LXXX

495 468 492

28, 10

28, 11-15 28, 12-15

28, 18 28, 18-19 28, 20

Marcus 1505 1, 9 "UA I, 16-18

1037 89/90 90-94[95.97

28, 13

LXXX LXXII bis LXXX LXXX LXXXVI

cha OVI

215

103/104

495 495

753116

438

108 TII

496 496 551 31O

CER XOXVI

767

CER G XXII

815

II28

INDEX

LOCORVM S. SCRIPTVRAE Jer7U0o

lin.

Marcus

XLVIH

I, 17 (6105 cf.

-—— —

90/92.97

6/[7.12/13 19/21

cf.

32/3342 46

TM

35/36

cf.

-

61/62.65/66.67/69

78/79 8o

85/85

cf.

28/29 14.16

—

— j— M— —À o M o M MM — mM MM — M

8/10 20.26.32/33

40/41

64.69

104/105

75/16 7/8 55

29/31

42.51/52.56 $8.60 Gf

cf:

—mM MÀ MÀ oM IA M — oM — I c

cf.

cf.

c£.

cf cf. XXXVI

XXXVI

—

JL LEE FL LA Lm [A I— L-—-——

INDEX

LOCORVM

S. SCRIPTVRAE

Jer770

lin.

II29 a£.

Marcus

CÉXOXSXSVIE (dt. OSOXOWIT XIUIEX XQBIDX XISEX »XIBIDX (CIEN (COLXOX CLXX (QUOC (GIUXX: (IEXS

5» 55

5, 42

GT (Soa

6,5

2) [*Sy TM OO m QOL M E EE E eer T

AADANEn

am T oo

N LalLl NO

OO OON 0,000 QN

CLXXIII CLXXIII CLXXIII

CLXXIII CLXXIII CES GIZXOXTIT CLXXIV (TE XSEXSLUD CLXXIV (CIO WA CLXXIV CLXXIII CLXXIV CEN IEXSXT Cf G IDXeXCT CERCXISTVI CENTENA CEN IEXSN

210 210 269 270 ZEIT 272 IO40 IOA4I 1042

95/96 31/33.34-39-44][45

56/58

60.63 [64

69/71

1043 1044 1044

1055 1056 1056 1056

1057 I057 1060 1057 1060 1061 1061

41/42.44-45

IO057 1061 1046 I047 250 1048 1048

1049 617 618

619 619

(ee, IETBI

CER GSTVA [028000:0:€4! (GI,XSXSVIT cEXGIXSXSVII cf. CLXXVIII

290 882

1069 1068 IO7I 1082

1069 1070 1070 1070 285 288

289 284 285

1130

INDEX

LOCORVM S. SCRIPTVRAE Jer o

lin.

Marcus 9, 18

59

9, I9

33.40[41.42

pars

pag. 290 285

286 286 286 287 290 287 287 Lm I dÁAÉÉAÀÁÀA c — 289

Gh:

cf. et

6o8 460 1068

Gf ct:

1082

CXLIX

929 178 IO5I

Gf ct

57/58

160/161 96 107/109

(5i (83. cf. (8i. cf;

*147

585 1037 550

645 725 550 DNE,

169

154 cf. ct. cts cf. ct;

815

LXXVIII CLXI CXLVI XXXVII LXXXII LXXXII LXXXII LXXXII LXXXII LXXXII LXXXII LXXXII LXXXII LXXXII LXXXII LXXXIII LXXXIII LXXXIII

LXXXVI LXXXVI cf. LXXXVII

479 999 995 215

$06 505

$06 $06 507 507 $08 $08

509 $II $12

49/50.52[53

67 96/99 43/44

46/47.57/58 38/40

513 514 515

$52 555 027

INDEX

LOCORVM

S. SCRIPTVRAE lin.

Jer7J7o

Lucas I, $

cf.

LXX XIX XCI LXXXIX LXXXIX LXXXIX XCI

cf. LXXXVII cf. LXX XIX

48

9/10.10/11

34/37 59.63/64 71/[72.71-78 12/13.27/28

35/36.39/40.42 38/40 88 48.49

M

cf.

LXX XVII

oo ^M m 9»v» mMNOND » -

LXXXVIII LXXXVIII XC

m b

LM - T IT

XCI cEXCIEX: LXXXVIII LXXXVIII LXXXVIII EXT LXXXVIII LXXXVIII LXXXVIII

cf. CXLII

Ct.

le

* "e » ss

cf. LXXXVI cE- CXII

I, 24-25 CENT (GUXSIPENT

12/13

63/64

II32

INDEX

LOCORVM

S. SCRIPTVRAE

Sermo CXLIII CXLIII CXL

CXLIII

26 $2 8/10

872

43/[44-56

860

(G»IE

22.29

847

32/33 33/35.36.37

864 872

41

875 874

(CX EIU HI (SXS»

SIT-S2 2577 33

CXL CXLII (XSIETT CXLIV CXLIV

46 16 22/25 13/14.17 23.28

CXLII CXLII

38.39 $1.60

CXLII

I, 64

15167 ET 2, I-2

846

CEA GXCIT

CXLII 74 (OXSTERVI 28.37/358 (GXXSISTVI 40 CXLV 102/103 CXLIV $I CXLIV $5.57/58.61.63.69 CXLIV 88/89 (XSIERVI 102 CXLII 76 CXLII 88 (oX9IPtern 13/14 CXLII 61 CXLII — 96/98.100/101.102.106 cf. XCI 98/99 cox XTETT 1IO/112 GDEX(S II4

1, 44 1,55

874 871

CXLIII

ISO

pas.

13/15

ree (Cd EJTI CXLIII

I, 29

Ii.

cf. CXLVIII bis cEXGXSISIT cf. LXIX CESIEXSN: cf. LXXII cf. LXXXVII (du, XCCII cf. CXLIII cf. CLXXIX (ox; 2C] C cf. LXXXVI CEN CLXXV CXL bis

847 848

865 864 880 881

864

865 866 881 882

886 882 885 884 885

866 867

854 865 867

567 867

114.118

559 868

25 1IO/112

924 867

85 28 s4l55 81

99/100.107 95 8 99/100 31 34 107 15/16 6/7

418

421 431 990 $68

$77 1085

$68 618 552 $68

1065 851

INDEX

LOCORVM S. SCRIPTVRAE Sermo

CXL bis CXL bis CLXXV CXL bis CXL bis cf. CXXXVI CONG SIPter CEN XP

(o GIE SESGISVII

IO

cEXGIZBX: CD IP XVI cf. XXIV GEI GXTRTI e. (OLI (C9XIL. tiere CXLIX CXLIX iiS (XI, tirer

II33

In.

I5 20[21 16/20 30 43/44 12/14 42.45.49]50 $4 y 95

$ 16 III 45 $/6 9/10 $6 19/20 41 CCXNGPXSTET 44/45 CXLIX . 52/[53.57/[58.59.60]61 GEDX 12/13 cf. XXIV III CVI $0 CVI s 1/52 LXXXIX 14/15 cw (CJIEIHl 78 GEXGIPSSIDVI 20 CXXXVII 15/17 CXXXVII 11/12 CXXXVII 26.30[31 cf. CXXXVII 6[7 SEXIET 32/55 cf. CXXXVII $5.57.62.64 CXXXVII 85 CESGIEXOXSTEE IIO cf. CXXXVII 48/54 CVI 100/102 cf. CXXXVII 6 CXXXVII 90/91 CXXXVII 98/99 CXXXVII II2 CXXXVII II3.1I4 CXXXVII II9.120/122 cf. XXXVI 97 cf. LXXXV ter 12/14 CENIEV/ 71 XXXIII 5 cf. XXXVI II$ LXVIII 65

pag. 851 851

1065 851 852 825

856 86o Dy 973 986 IOIO 143 860

986 854 pz 928

855 860

929

986 143

659 659 $48 954 IOIO 828 828 829

828 285

830 831 1058

830 662 828 831 832

835 855 835 209 $28 310 186 210 408

1134

INDEX

LOCORVM

S. SCRIPTVRAE

Sermo

lin.

Lucas

4, 19 4, 53737

CVI cf. CLXXVIII

$515 j5$ $,8

(em (ESL ENV/ cf. XXXI cf. XXIV cf. XXXVIII

40.45 [46 49

51.53/54.57

61/62.68/69

72[73.79/80

100/101 105/106 84/85 118

93/95

FARIIÉSS. 7, 11-15 V.LLISET.

(Cali cf. LXIII ct GISXSXSVIEE cESQTI

CERISXEXSXVI (9t (CRAT B]NNI XCI cf. CXXVII XVI XCV

XCIII XCIII XCIII XCV cf. XCV XCIII XCIII SAC]

XCIV XCIV XCIV XCV

109/110 II9.122.123/124 16 78 j 53

45/48

$I II 9/10.14/15

51/32.32/53

10/15

He

36/57.59/60.65

41.52

7o|71 64.67.69.74 77.80.82/83.84/85.87 8/9.11/12.15/16

27[28.53/34.39]40

4445.50]51 53/56 82

9

INDEX LOCORVM

S. SCRIPTVRAE

Jer740

lin.

Lucas

7, 44

cf. XCV

XCV CLXXI XCIV

7s 44-47

7T. 4l

8, 10

8, 19-20 8, 36 8, 41

8, 45 FOX IO, IO, IO, IO,

CLXX LXXVI CXXXVIII CLXI

4 5 9 I7

IO, 20 LE IT, 5-7 Il,j

(9.

II, 5-8

II, 9-10 BID

II, II-I3 LET TIUAUTGS T150277, II, 29-30

ie. ry KI: 232 II, 41

(Ot,

——

cf.

-——

cti (9i I

II,46 J35 52

LoT

12,4

45-49/50 12.20

27

118/119

12, 4"A E

7/1

$[6.9.15/16.27

INDEX

II36

LOCORVM J€r7/0

14 1

CLXII CIEXSIUE CIV

16-17 16-20

S. SCRIPTVRAE lin.

67.70.72[73.79 86 21/22

7/14 24.26

17

29.32/33.34

17-20 18

29 20 22 22-23

24 25 25-26 26 27 28

50-5I 31 32

CLXIII CLXIII CLXIII CLXIII Gb, LIV CLXIII CLXIII CLXIII CLXIII cf. CLXIII CLXIII (0 CLXIII

88/90 107/108 III/II2 62 10/11.17/18

6/7 41/42.48[49 65/66

72[73

»/7.9/1o

12 23

19/22

27/29.34.39/40 76

96/98

34-42/45.46/47

50/51.52/53.65/64

34 ct

59/60 —-

5j 35-36

67/69

28/29.30.31/32.57/38

36

86/87.90/91.95/97 III/112 III/112

57

80/81.82/84 100.102/103

18/19 cf.

12, 38

mA mÁmÀ mÁÀ mÁ AL RÁA IMÁ|IBÁLmMÁL Áo MÁÁ o emÁÀ MÀ MÀ M Á

INDEX

LOCORVM

lin.

1137 pag.

16/18

154

9/18

148

62/64 127/129

150 152

29

I49 IOIO IOI2 IOI2 IOIO IOI2 1013 IOIA4 658 660 661

S. SCRIPTVRAE

Jer7z0

cf. XXVII

6[7.24|25 3

56/58.65

8

7e[7 7T

107/108

657 91.92/93 IOO

7h I2

33/34-53/54 81

cEXG

661 661 662 662

651 651 652

654 654 654

VI

602 602

603 608 608 607 608

609 611 927 Jn 613 614 614

1052 615 615

CEXGISXEXUE XCIX XCIX cf. XCIX

bis bis bis

616

704

CEA GXSVITI CLXVIII CLXVIII CLXVIII

CLXVIII cf. LIV

18/19.21.23

33/40 52/53 97

103I IO3I 1032

1035 303

INDEX

LOCORVM Sermo

7

GENTES

32/34

77/79

(CILOXODK

11/16

V

IO

I

6/9

IV

V

26[27.31.35

s1/52

I

32[40

T

53/54 $1.60

V

41/45-44/45

I

73[74

I CERVI cf. V

81/82 61 78/79

CEEXGLVI cEXCXEXSV. I

ces.

II cf. CXXVI II II V

67 38 65/66.70

58/60

15/16 74[75 7/11 29.31/32.41/42 85/86.88/89

II

46/47

II

IV II II V III

59/60 82/84 61/66.66 68/69 90/92 6/8.9.12.16/17.18

IH III

22.24.36][42 45/46.60[61

V cf. LXIV ceX GI XD

II CERVI V cf. CXXXVII

I

IH

CERVI 15, 15,

2I

58/59

CLXII

o OX OXWIE

15, 15, 15,

7/8

CLXVIII

I

15,

Jm.

ce CEXTM

citant

20

S. SCRIPTVRAE

IH EVI

98/99.101/102 "hj 85

74[75-78[79.81.85 [84. 86.88.90 103/104.105 108/109 39/41

69/75 92/93

1IO/11I

95/97 II.15/16

lam! lan!

I— Ff LA LE AÁÀÓÓwÀ mnfEE A LLLA Lm]

INDEX

LOCORVM JeT720

S. SCRIPTVRAE lin.

118/120

72|[74

o0A |I LI Hd Hí BÍ ÍE I|0

17.19.20.25.27/28

36/57 42/43

47.509.51.53/54

74-76

77[18.80.81.84

75[16

15/20

5745/44

40[42 86 100/101 1I3/114.119/120 III

4oo

24[25

128/129

55/56 c us

20

cf: (Qu.

25

100/101

25-24

29/30 9/12

16,

24

35.37.39/41

RRÁ RÁ MÀ MÀ —MÀ RÁDRÁ RÁ Áo RÀ oM MÀ eÁ M — M —

III

II40

INDEX

LOCORVM

S. SCRIPTVRAE

Sermo Lucas 16, 24

cf.

Hin.

16, 26

pag.

CX XII

24

CXXII

3742.

HH

CXXII

46.57/58

II

734

CXXII

7980

| lH

75

CXXII 16, 25

pars

CXXIV CXXIV LXVI CXXIII CXXIII CXXIII CXXIII

98/9) 68.75/77.80[81 91/92 52/53 I4 33 $6 73

T2722

. 1|

75

756

TIS ESO HL — ug HF XC IL — vat. Hb wn Il 740 IE c Sp

LXVI

zT

18, 9-14 I8, 13 18129 18, 55 I8, 35-43 I9, I I9, I-2 I9, 2-3 I9, 3

CEXGXENSTIHHI LXVI (XOXSTTT CX XIII LXVI CXXIII LXVI CXXIII LXVI CXXIII XXVII XXVII CXXXIX CXXXIX CXXXIX CXXXIX CLXI (CIEXI CLXI (CUSSQI CLXI (PIX XXXIX LXX LXXI eu (GXXXQOUE (ut, (OW CLXXVIII CEXGIEXENSVI cf. CLXXVIII LIV LIV LIV Tof

19, 3-4

ceat

108/109 II 743 86/87 I2 2397 EIS DISTS1/157 E 8 312:5 Ji — vx 132 JL — vri 82/84 II 396 I33/134.136 TIN A 95/96 122077 140 TIE A 104.105/106 HW 29y 146/148 II 744 24 Ir 35 97/100 [n 58 9-Tosr2 DI 878 28.31/32.36 II] — 839 49/50 Hr — Qs 63/64 TITMEEES n 34/37 III | 996 96/99 X IIl 998 4/11 IIIS 0994 105 IIl | 999 12 LIS o94 76/78 IIl 997 102/103 IP PENA 2T IIS 40 53/54 TIME 2G 79[72 TA T 40/43 TIS 6S 25 III 1080 6 II] 1068 68/69 IIl 1082 6/7 I 298 15/16 I 298 20/22 N^ A 29/30 | ^as

109027

16, 27-28 16, 28 16, 29 16, 30 16, 30-31 i jp ep

iae e

17, 4

17, 7-8 17, 7-10 17, 8 ITO

172

19, 4

19,55]

34/37

JEJINÉ

41.48.56

LIV

48.53/55

II | 396

I I

I

299 300

300

INDEX

LOCORVM

S. SCRIPTVRAE

Sero

LIV LIV

II4I

lin.

pars

pag.

lomo

301 302 302 305 305 305 740

69.71/72 75

80/81 108.110/111 128/129 139.140/141 $o[52

mM MA MM RA A BA M

178

645 Los | n

Lon o

66o 21

647 169 586

25j $86 665

CXXXVII

851

436 215 555

1027

485 484 $21 460

485 $21

486

498

65

499 $00 $00 $01 $01 $02 938

Iohannes

1967

ct?

20

82/85

$52 868 894

I057 9OI 320

cf.

XLVIII

109/110

881 883 809

98/99

267

II42

INDEX

LOCORVM

S. SCRIPTVRAE

Sermo Iohannes I T2 I, I4

LXIX CXXXVII

CXLIV CXLIV CXLV GXUIEVI CXLV

CE INT 15018 52

I, 29

CXLIII CXLVII LXXXVIII CLXXIV VI XXXI

XLV

15022 I, 48

2BT 2, I-II

2, 6 3, 6 3, 8 a5 te. Bo gu

[V CXI CXVI (oIEX CLXIV CLXIV cf. CLXVIII CLXXII cf. CLXXIV CLXXIX CLXXIX cf. CLXXIX (aa ELO cf. CLX XXVIII CEXGTISVATT CES TENE CXXXVII LX CXLII CXLV LXXXI LXXXV cf. XXXVII

LIX

Hn.

pars

pag.

62 I3

II III

| 416 828

$ 64 85/84 87/88 108/109

III II II] IIl III

880o 985 894 89; 897

— IHR

6985

$2]33.

42/45 9 55/56 63/64 . Io1/102 72

II 875 Ill | 909 II 544 III 1062 I 47 IX usr3o

76[77

45

77

1-339

LXXII bis 214 3, 29

68/69

IN XXXI

75/76 53/54

3, 31 4, I4

CXXXVII CXLVI CXXXVII cESDXS

| I

zo. 60/70 I5 18

3 III III T

4, 23-24 4, 24 $514

CLIX CXLV cf. LXXXVI

0237

85 I 281 67/68 I] 682 72/75 JM s) 38/39 IIl 991 9 II roro 68 1008 exerc 82 III 1034 67 II 1055 90/91 III 1065 9 III 1985 96 IIl 1088 13/14 III 108; 49 I 3oo 79 IIl 1082 52/60 IIl 978 992 68/69 . IIl 28/29 — III 829 92.125 I ODE 867 III 98/99) 79/80 IIl 894 ;o/51 II | 5oo 27/28 TIE SIS 27/28 T2 2

39 8o 29

II — 438 2549 18o

— Ben — 904 — 828 4 35s 1]IH 987 IIl — 894 T2

INDEX LOCORVM Jer770

Iohannes 5922 5, 28

lin.

1143 paz.

69

1002

S. SCRIPTVRAE

(eds (CIUMH

cf. XXIV

11/12 17/18 25/26

639

54

1057

55/56

1062 158

III 118/119

640 31977

1045

1063 309 586

CLXX

118/119 91

94[95

118/119

1045

1063 71 1045

10635

16/17

399 494 433 586 1045 1065

587 422

426 435

84 LXXXV ce"t I » » "x — 2c

524 327 525 525 700 302 40

cf. CXV

cf. CX XIII cf. CLXII

yo 1002 806 805

67/68.71.74/75 CXXXI CXXXI CXXXI CXXXI CXXXI cf. CLXXVIII cf. CLXXVI cf. CLX XVIII

97/98

806 807 808 808 808 808 809

102/103 108/109.117 120 68

809 1082

7/12

1068

79

1082

809

1144

INDEX

LOCORVM

S. SCRIPTVRAE

Sermo

lin.

pag.

Iohannes

9, 21

2b 99; IO

IO,

5-4

CXXX bis CLXV TIXSE cf. XT cf. CLXXIII

8o2 1018

348 226

1054

IO,7 IKOEan

PP

43

ci

44 ct:

I35 227

IO41

1054 IO41 213

IO, 17-18

228

455 472 676

LXXVII

229

229 256 555

cf.

542

896

374 574 2/S) 382

575

376 377.

84/85

cf.

87.101/102 95 95/96.102/103 109/113

577 577 577

78

807 380 382 381 382

42

74 49/52 82 88.91

ct;

376 376 376

578

383 383 384 385 385 386

387

INDEX

LOCORVM

S. SCRIPTVRAE

I145

lin.

SeT770

a£.

Iohannes

LXV LXV

DEA

387 388

139/140

64/66

7e[i-75[77 143/144

391 387 388

391 $02 DTE

43

598 225)1/

. CXXVIII & GIN/ . XXIV

789 647 142

LIV LXXII

301

442

ter

ini 212

647 14, 6

IOO

I13

677 1065

(e eun

331 342 387 47

LXV LXXXVIII LIII CXXXVIII LXXII

294

855 442

tet

CII CLXXVIII LXV (SXSIEVA V LXXII CLXII

633 1081

0TnR[T

388 885 40

433 IOO2 IOO2

219

117/118

23

. XXXVIII LXXII bis CXXXVII . XXXVIII . XLVIII . CXXIII . XXXVI . LXXXIV . LXXVI

96 41

778

491 219

436

97

831 219

95

742

81

79/82

99/1098 46/47

267 209 ST

466

INDEX LOCORVM

II46

S. SCRIPTVRAE lin.

Jer7J0

Iohannes

5

20,

20, 9

19-20

22-23 24-29

DITEUR

46/47.52/53

ch LXXVI

LXXVI cb LXXXI LXXXIII LXXXIV LXXXIV LXXXIV LXXXIV LXXXIV LXXXIV DIDUXSXOXIV. LXXXIV LXXVIII LXXXIV SIEXEXOXE . XXXV LXXXIV . LXXXIV . LXXXIV LXXXIV . LXXVIII LXXVIII LXXVIII LXXVI LXXVIII LXXVIII LXXVIII LXXVIII LXXVIII Gf LXXVIII

$9.61 43

29/30 10/12.15/16

23/[24.38 114/115 45

47/48

62.64/65

45/46 60.62

81/82.86/87

DITSEIT 21, 16 2117

31.33/54 29 75

21, 18

92

80/81 LXXVIII

2qo26

53.55/56

Actus Apostolorum I,

I, I, 2 2» 2»

I

[

2,

2 2 7, Jl,

4A 4A pO E oM

^^

CLXVII cf. LXXXV [on CXXXII

ter

LXXXV

tet

cf. cf. ct cf.

CXXXII LXXXV

ter

CLXIV (TEX LXXXV

cf. (GIDO DX cf. CLIV ch; CLIV

ter

INDEX

LOCORVM

S. SCRIPTVRAE

Sermo Actus Apostolorum 7, 58 8, 26-38

CEIENIR CE-XISNUE

8, 27-39

cf. CLX

9, I-30

cf. CLXVIII

9, 5

cf. LVI

9, 3-4 9, 13 9, I5 9, 26 IO, 9-16

CEXGTEXISSVIT XCVII XCVII CES GIBT cEX GI TII

10, 44-47

cf. LX

13, 46 15, IO L6 17, 28 21, 18 25,18 27, «L4

Ad Romanos 15-177

Gu (C cf. CV cETELRM XCVII GEEXSIPIDS CHENGVI (di XO

LXII

LXXXIII I, 21-22 15:28 I, 29-3I 15132

(DV, CI V. CXX CXX (CIEN CLV bis

2, 14-15

b

2.0

LXVII

LXIX

II47

lin.

pars —pag.

20/24 24

I mum IUS

30

III

| 99o

29/30

III

1032

17

95 103 IIO 76 36/41

6[7

32/54 69/71 93 64/65 97/99 II 66

65

I

314

Ill 1972 II 6o: Il 6o: IIl — 946 II 1006

I

35

1b

47

II 618 II (653 ].— 503 E99 TON II $85 UE hee

69/70

H » 444

72[74 15/17 26/30 31/52 44/45 36.39/q40

II 649 IIl — 961 ID T T 2 Ille 965 — IIl — 969

34/35 36

74[75

I

37

II

| 403

II

417

LXX cf. LXXI CXII XCI CLXX cf. CXXV CX CX CX CX

39 48/49 I9 29 71/18 23/24 9/11 19/20 26[27.29]30 39.46

52 578

CX CX

49.50.50/51 52/55

1h Is

22673 2077

5,4 955 $, 6-8 Des

CX CX (CD LXXII ter

6o 61.65 66/70 74[16

II II II T

6578 678 678 a2

aou.

CXI

13/14.15/16

II

68o

3, 8 20024. 3, 29 ZI 4, 23-24 40277 4,25 SbeT

5, 8-9

y

DRE T TIE» Il | 69o II $63 IIl 10435 Irem 767 TIE 6ZÓ TIME G6 TIS GT II 677;

9596 — I

4o

1148

INDEX

LOCORVM Jer770

Ad Romanos SI js 2 STA

CXI (ST CXI LXX

CXI CXI $517

5, 18 5, 19 $, 20

(STE CXII CXII CXII CXII XXX

S. SCRIPTVRAE lin.

55/36 47.52/53-55/57 83.85/86

47/48 88/89

95/96

17/18.21

32/34

59/40

44/45 48/49.51/52 59/40

(CORRI

5, 2I GET

CXII CXIII CXII GINE VI CXIII

6722

CXIII

6, 3-4 6, 4 6, 5

CXIII CXIII LXXVII

CXIII

6, 6 6, 8 6, 10 GSSET

cfe C XTIT CXTIII C XSTILT LXXV CIE X XSSVIE

GT

CXIII NOUOX TEOXSXC

CXIII

6, 14

CXIII

6, 15

CXIV

6, 16

(CXTVI GXTVI

6, 17 6, 17-18

XT CXIV.

6, 18

CXIV

CXIV

6, 19

CXIV

6, 6, 6, 3o

20 21 22 3

(VA CXIV CXIV CXV

T

2-3

(OX

"E

(XVI

T$

CXV (COM!

7,6

CXV

9

$7/59.62/63.65 [66

68/70.75|74

91/92. cf.93 95

INDEX

LOCORVM

S. SCRIPTVRAE lin.

JeT720

Ad Romanos

100/101.102/103

cto DEVI

cf. CXVI

cf. LXI cf. LXVII 68/70 100/102

34

88/89 115/116 IoI/102

24/25

ce

IEXeXSVIT

cf. LVI

GEIETE

49/50 $2/53.56/58 20[.21.32

36/57 IO, Ij

(do X ON

LA

10517] ct. EX

ÀAdÁA|ÀAÁAÀÁÀxÁÀ£AA LL I0

148/149 CETT

cf. CXLII

26.28 6 I2I

ll Lm ud o rsl M Lon

IISO

INDEX

LOCORVM S. SCRIPTVRAE Jer770

Ad Romanos IO, 21 II, 16-24 DIo2s

CVIII (a CXXVI

LXXIII CII LXXVII

T6, 28

11, 34 1225 81

12,05 12504 12, 4-6 I2, 7-15

Ln

cte

cf.

X2» TO I2, I6-21

cf.

Mo 2T 13-07 I3, I2-14

ct

14,

7

15,

j

ad Corinthios I, 24

XXVI cf. cf. CXXXVIII

cf. XXXVII

XLVIII cf CLXXVII

LXVIII XCVIII cf. XXXVII

cf.

cf: cf. (G m

INDEX LOCORVM

S. SCRIPTVRAE

Jer720

lin.

I ad Corinthios $5, IO

cf. CLXXVIII

yo[51

22/23

134/135

ch

76

110/111 ct

Cf:

S IZXCXJT tet

SEISVALT

CXXVIII . CXVIII XGIPXSXSVI

108/109 115/116

135

10/11

41

99/1co

7/8

CXVII CXVII

20/22

LXII ter

39/40

INDEX

1152

LOCORVM S. SCRIPTVRAE Jer7/70

lin.

cf. c

48

pars

pag.

I ad Cotinthios

27

152007 15, 47-48 15, 15, 15, 15,

48 49 5o 52

I5, 53

Gf:

38/39 36/38

15, 54-56

829

$4 75[16-78[779

971! 710 756 032

13/14

639

Zr

640

45/46

102/103

GE cto

710 qa.

92/93

64/65 42/45

9d)

591 701

691

II ad Corinthios 7 I,

2, 2,

16

5;

13

5

cf.

954 532

cf.

IO7I

2

$48

17

338 528

4; 4; E

(Bt CXXVI

779 497 795 338

[ud

5

461

447 448 496

cf.

883 Bt. cf. (Ge

654 IOIA

243

969 125

9735 238

cf.

I24

304 40

857

cf (E

cf; cf. ct: XCVII (8S CXXXVIII

904 277 724

623 310

295 6oo

856

INDEX

LOCORVM

S. SCRIPTVRAE

JerzJo

lin.

Ad Galatas Jos

II

DEER

CX

2510

cf. XLIX

2 Xe)

3, IO

XGI

cf. CXVI (COXCIL, (ere CXIV

2 3t 35 19 5;

37

4s 5 4,4 4, 6

4, 19 ET

VAT

LXXXIII CXI cl

CLV

cf. CXIII XXXVI CXL bis LXVIII LXXI cf. CXXXIV XD

6, 14

CXL

32/53

ter

Ad Ephesios iis adl TENG I, 18 2, 2

cf. LXX cf. XCVIII

CLXIX TTEATHT (8

2, 8-9

XCI

9r gl

CXLIX CXLIX

21512

cf. CXVII

2s

CLXXI

4, 8

cf. LXXXV

4,

cta X:

13

4» 26

(ou (C)UPXIBI CLXXVII CLXXVII

$5 14.

$. 18 5, 32 6, 12

ter

XD

tet

LXXXVIII XCIX XI CIOBIXSN cf. XCVIII

ODUISS

M

Ad Philippenses 1t, 922

1-520) 2, 6-7 2, 7

CES INS

cf. cf.

2,

cf.

2

(eS

CXXXV XXXVII XCVIII CXLVIII bis CXLVIII bis CPXTEIDA

85

II54

INDEX

LOCORVM

S. SCRIPTVRAE lin.

Jer7Z0

Ad Philippenses 2 ETO

(9t. VI cf. XIII (GE LXI

en

(SIE EV. CXLV CXLVIII bis

Gf (eie. cf. CXXXVIII

cf. (ou ct cf. cf:

CLXXV LVII LXXVI CXXXVIII CLXXIX LXXXII

ct.

(eit, cf. c£ (ou

LXXII LXXXV . XCVIII ZGENIT

3, rd

ter

I ad Thessalonicenses 2, 7 2, 19-20

4, 15 55

II ad Thessalonicenses 2, 3

cf

I ad Timotheum

TEIA

IO1/103 20[21

62

668

INDEX

LOCORVM Jermo

I ad Timotheum IET I, 15-16 I, 18

S. SCRIPTVRAE lin.

II55 pas.

(Ou

977 668

cf.

304

(Gs.

149 149 271

3,6

(OR

310

770 (9r

149 168

1003 II ad Timotheum

TO

884

4,7

789

XCVII

4,8

6oo

799

Ad Hebraeos jT

253 624 188

767 310 347 276 1062

Epistula Iacobi 1217

425 235 237

2, 15

I Petri

I, j DNO

ch c

210 2lIQ

295

4,8

$85 4, 14 5,8

cf.

IO72

a IOA4I

II Petri

124

701

cf.

I Iohannis

IT 2ET 5, 2 b

59

64/65

320

140 118/119

428

58/39

971

391

INDEX

II56

LOCORVM S. SCRIPTVRAE Jer7Z70

I Iohannis 29815

4, 6

cf.

4, 7

4, 8 E

T8

LII CLXXVIII cts LV

Epistula Iudae

JUEXSVI . LXXXIII

9 Apocalypsis TETUR] 25 2, 14 END) 5» I4

i ae 20, 14 21, 4 22,

I$

LVII . LXXXIII . XXVII LXXXV ter VI ; WI . LXXXIII ; JEU . CLXXVIII

lin.

INDEX

AVCTORVM

Ambrosius Mediolanensis

De Abrabam

1l

16

XLVIII

47/48

265

47

169

Epistula 64

XXIX

Exameron III, 8, 36 V, 21, 66-72

CXLVIII CXXX bis

26

918

4[14.22[24

801

28 40/41

247 479

37/47 III/II3 38 79/82. 58/59 49/53 108

549

Enarrationes in xii psalmos Dauidicos ig A XXXVI,

55

XLIV LXXVIII

Expositio Euangelii secundum lLuuam I, 15-16

LXXXIX

L 42 TIN II, 4 i 2 TEES II, 48

XC CXL tet XLVIII (CC (CYXIL, tigre CLVI

II, 49

(CJUI

14

(STETIT

25/27

III, 2

XLVIII

55/56

IV, 46 No ng

JE XIV

4 82/84

IE.

V, 39-40

XXXII

V, 65

CXLV

V. 92

CIII

100

20

559

855 267 849

856

974 Ze 957 266 276 91 282 182

14/15

890

72

643

VI, 10

XCIT

VIL, 12-55

XCV

42

587

IDEA

88 91 23

$T

NUTS Sg

XCIII XCIII XCIV

VL 23

XCIV

po

585

VI, 435 VII, 162 VII, 162-172

XX CVI CVI

66 31/37 27

VII, 165 VII, 164-165

CVI CVI

94/99 66[75

VII, 168 Nb oo

(CN CV

91 65

II9 658 658 662 660 661 662

VII, 209 VII, 230 VIII, 25

CLXVIII IH CXXXIX

VII, 166

VII, 188

CVI

XD

44/48

82/84

92/95

205

578 $81

655 611

69 40 91

IO55

45

952

27

842

Hymnus '* Aeterne rerum conditor" CLII

1158

INDEX AVCTORVM

Ambrosius

Mediolanensis

De mysteriis

I, 1, 5 T.V 2 De sacramentis ib3e 2

V, 3, 17 V. 4, 18

Nd

a

Ma 4, 22

S ule PAG

LII CLX LII CXXXVII LXVII LXVII LXX LXX

Tractatus in natale domini

CXVII

Explanatio symboli

9

LVI LVI LVI

De uirginibus I, 8

CXXX

j

bis

Antiphona Beatus Laurentius VIII Arnobius Africanus

"Aduersus nationes I, 6 IE se

XLIX

Augustinus De ciuitate dei [9956

XOU. no XVIII, 29

XIII LII LVII

"Ad Consentium contra mendacium

N24

LXXIII

Enarrationes in bsalmos

XCIV/S GTIL, i013 Epistulae IX CXXX

XLIV XLV XLV CLXXV LXVI XLVI LVII LII LXVII LXIX

405 418

INDEX AVCTORVM

1159

Augustinus

De fide et symbolo I II

Contra Gaudentium I, 30.40

LVI LVII

$2/53.56/58 98/106

XIII

82

I6 TOT I

85

De haeresibus

XI

CXII

15.

LXIX

XIII

82

Tractatus in Iobannez Nue XXIX 1-2 XXXI, 9 XXXVIII, 6 PSIELLDER

LVII JE,

LVII CLXVII CLXI

7/81 4 II3/114 61 81/82

JH I

6553 85

[E 2329 TNEZ6 T5527 JUI" Traspam) III 997

I7. 1o

XIII

82

I

85

CXXIII, 2

DV

72

INS

TO

*38/39

I

279

zb) 69/72 18.19 34 37 s4l55 95

IIl IIl iU II Il II II

1074

De peccatorum meritis

II, 36

L

De sermone domini in monte I, 9, 23-24 TIS ADETÓ illl; S i8 Jix6»20 TX72 25 II, 8, 28

CLXXVII CLXXVII LXVII LXVII LXVII LXVII IEPXS VAT

Sermones I3, 4 $1, 18

CXXI CXVII

132/133 36/37

$6, 4 $6, 5 56, 6

LXVII LXVII LXVII

4 76 37.38

I[.Il II

402 405 403

LXIX

80/82

II

418

45 95

II I]

404 410

$6, 8 SOT TT

3955

LXVII LXVIII

LXVII

57,6

LXIX LXVII

$7207.

TEX

$8, 5

LXVII

$8, 5

LXIX LXX

$9, 3

TEXQNATT

65, 2-3 77 11

CXXI CXXI

96, 2 105, 8

CLXI CXXXIX CLXVII

34.37

80/82 45

1076 e 403 403 404 IO

IDEE Ils 10

DH — 405 II II

418 404

61

II

422

34

I590405

80/82 61

II 418 IINE»

54

132/133 132/133 81/82 104 61

II

403

IL, 1L

22

IIl. 997 II 843 TINEcaT

1160

INDEX

AVCTORVM

Augustinus Sermones 1066 16 710

ns. 2

177. 9 I9I, 4

195, 3

987

TOP PET 199, 2 201, I 2025 1 204, I Do 2:T2-5T

961

0555 986

986 986 986 324 342

316

272502 2135, 5 D'TADET 214, 7

214,9 214, ID 2j 215; 4 2I j

LXII bis LVI LVI LVII LVII LVII

554

5$2/53.56/58.61/66

52/53.56/58

98/116 122/127 149 137/140

89 52/53.56/58 98/106

215, 6

j

123

215, 8

22 82

316 316 321 322 324 549 321

316 321

354 5359

855 845

285,1 288

828

355,6

905

362, 1 571, 1

595 450

575

986 988

Denis VI, 1

1053

Frangipane III, 1 Guelferbytanus I 2

42

987

52/53.56/58

316 322

118/119

j 8

Guerferbytanus XX, 1 Guelferbytanus XXII, ;

(SP XS

Morin XV, 1

CLV bis

135/155

325

15

288

81/82

997

D

967

31 II35/I114

326 322

Sermones supposititii

12/22 1935 T 218. 2

Caillau, I, 19, 1 " Adueniet ecce dies", 2

LVIII LVII LVIII (II (EP CIETUI

327 O3 986 953

INDEX AVCTORVM

IIÓI

Augustinus Sermones supposititii **Hodie ff. cc. caeli

desuper", 2

GISIT

65/68

TOS

2 6

LVI LXII

61/66 125/126

It I

3316 349

"

LVII

98/106

IP

pM

8

LVII LXII

118/120 137/140

De symbolo ad catechumenos

De trinitate PXSBEIESS

CXII

38/39

lt ? aeg I 349 II

882

"Dp C RE

eere

Basilius Caesariensis

6

Homilia in s. Christi generationem CXLV

Benedictio cerei paschalis Romana IEXeVI CXXVII Benedictio fontis Romana

132/133 57/58

Il II

39o 78;

LXXIII

6

II

447

LXXIII

33

II

448

CXVII CXLVI CLXVI

47/51 75[14 25

Jüt sg IIl . 906 III 1020

CLXVI

36/37

II

ro21

Sermones XXI, 1

CLXX

1040

(OUXSDAter LXVII LXVII

II 49/53 3 37.34

IIl

XXXII, 5 Ibo m EXCIPSA

II Jüt. II

856 vog 405

Chromatius Aquileiensis

LXVII LXIX LXIX

$8 62 67

Il | 404 II 416 IL. 415

Tract. XXVIII zn Matth. [E

LXIX

I, 4

LXVIII

62

II

37/38

Il-

lilia VII, 6

416

[407

LXVII LXVII

34 4

II Il

403 4o2

LXXII

*17

II

429

13/14

IIl

106;

Cicero, M. Tullius De diuinatione 1082702BOE PITSTUT(77 Diuinatio in Caecilium

72

CLXXV

1162

INDEX

AVCTORVM

Cicero, M. Tullius

Epistulae ad familiares lib. 14, 14, 2

CXXIX

27

III

794

De finibus bonorum et malorum 1UL- (5. vy

XLIII

Laelius 15745

CLXXV

3 33

T0242 ]II

1066

De natura deorum Ii1o23

EXSIE/E

635/64

Oratio philibbica in M. Antonium 2, 20 CXIII

9/10

II

| 69o

6

III

10ooo

20

IIl

839

13/14

II

ro6;

$, $50

CLXII

Oratio pro T. /Annio Milone 98 CXXXIX

]:5592/577

Oratio bro Fonteio 2

CIEXX: Cato maior de senectute

49

M

jo

I.

av

V

jo

s

nd

306

Tusculanae disputationes

I-35

Clementinae

Homilia Ill, 65-72

LIV

143/149

I

Recognitiones III, 65-68

LIV

143/149

[u0E206

Codex Iustinianus

7, 2,1

7.39, 5

L

CXLV

Constitutiones Apostolorum VII, 46 TEDVA

*38/39

D.

279

143/149

I

306

17/20

III

794

1to|rr: — "IH

4897

Cyprianus Carthaginensis

"Acta proconsularia $

CXXIX

De dominica oratione

à

LXVII

3

9 II 2

LXVII LXVII LXVII

I3

4 28/31 34

LXVII LXIX LXVIII LXVII

37 80/82 78

16 18

33

IX

$8

$4

II

402 40o2 403 X05 Il 403 II 418 II 409 [RETO Il Il TIO

I

66

INDEX AVCTORVM

II63

Cyprianus Carthaginensis

Epistula LVIII, 6

CLII

65/68

955

De babitu uirginum I1

IX

I3

LXXIV

84

66

87/88

456

84

66

58/59

964

De lapsis 35

IX De mortalitate

18

(9IVA

De opere et eleemosynis 15-16.

IX

84

66

Depositio Martyrym

CXXXV

IO

821

Euangelium Pseudo-Matthaei: sub Matthaeus (Pseudo)

Eusebius Caesariensis

Historia Ecclesiastica TIENES 5222 58T

XLIX

97/99

LVII

98/106

Pseudo-Faustus Reiensis

Tractatus de symbolo

321

Flauius Iosephus "Antiquitates Indaicae XIV, vii, 5

LXXXVI

$1

II

952

Gaudentius Brixiensis Tractatus 4 0V/

II

XVI

LXXXIV

91/92

92

25 $21

81

239 239

Hieronymus "Apologia aduersus libros Rufini III, 2 XLII

Epistulae LIV, 6 TOSGIV TA LXXXII, 1

XLII LII CLX

81 I3 II

(9XONS VA

XXII

99/100

989 133

(QN

*10

958

LVII

3

318

288

Hebraicae quaestiones in Genesim

177815 Commentarii in Esaiam

prol.

1164

INDEX

AVCTORVM

Hieronymus Commentarii in Matthaeum

Tea dus9023

CLXXVII

*84/89

Homilia de natiuitate domini

GIEX Tractatus in librum psalmorum

I VILLXXVII

XLIV CIII

Hilarius Pictauiensis Commentarius in Matthaeum L4 XLVIII XIII, ; XIX XIII, 6 XCIX XN o XIBVAUTT XXIII, 2 iE

79/82 92/93 69/70 55/56 *38/39

266

Tractatus super psalmos

prol., 24

XLIV

20

CXXI

134/1355

246

Horatius, Q. Flaccus

Epistulae I, ii, 56

II

731

Iohannes Cassianus

Collationes

VITIIS XONINI. 2X6 0;

LII (OLxowvit

55/61

Contra Nestorium NAI sey

CXVII

36/57

16

288

III

1033

710

Iohannes Chrysostomus Commentarius in Matthaeum, bomilia XXXVI

CLXXIX

(al. XXXVII) monitum

1084

Homilia de Kalendis Ianuariis

(ON

Homilia aduersus eos qui non occurrerunt

965

GIVI

965

CLIX

987

Homilia VII in Lagarum

Homilia de recipiendo Seueriano CXLIX

220

Pseudo-Iohannes Chrysostomus Homilia de cruce dominiea

XX.

I20

INDEX

AVCTORVM

I165

Irenaeus Lugdunensis "Aduersus baereses

jube

CLXVIII

55/61

JUL

spo

VII CLXVIII

46 55/61

I IIl

$1 1055

Iuuenalis, D. Iunius

Satyrae VII X, 249

S

Lactantius, L. Caelius Firmianus Diuinae institutiones

I sse DIN:

XLIV TETT

84 (cf. 88) 16

I I

249 288

TVETOMTA

XXIX

47

I

169

Leo I papa Tractatus 177552

VII

XXIII, 21 ]EXSEE TEXSXSIIDET

CXLII CVII LXXXI

103

IO 17 n

I $4 TIS 62 II 66; Il | 498

Liber Ordinum Hispanicus "Alia missa pluralis

LXVII

59/60

Il

404

6

TIMES

7S

Lucretius, T. L. Carus De rerum natura

1397 S.

XCIII

Manilius, M. "Astronomia IXTA2

CLXIV

6o

II

CXVII

36/37

IL?

r1or2

Pseudo-Matthaeus

Enangelium

XIII, 5

d

Maximus Arianus

De lectionibus euangeliorum bomilia L

I

II

T5277

Sermo in natale infantum CLII

65/68

XIII XIII

79/80 79/80

TIT

COSS

Maximus Taurinensis Sermones

IE XXXI, 5

il I

84 84

1166 Maximus

INDEX AVCTORVM Taurinensis

Sermones

XLIII, 4 L LXI b extrauag.

XXXII CLXVI CXVII

III

Pseudo-Maximus Taurinensis Homiliae

XII EXSVAT LXXXIII

LVIII CLV bis LVIII TUDXE

I III 100/101

334

Minucius Felix Octauius !üb. 5 XSVIITIS T XSEXS LESS NOXQSQUC Zütso oxbn XXXIEA DOXOXRVAEET Missae Romanae

LI

284

XXXIII (CIUSOX TEX

1040 5354

V (SI X9

39 1040

187

ordinarium

Nicetas Remesianensis

Explanatio Symboli 2

LVI

316

3 $ 6 IO

TEXT LVII LVII LXII bis LVII LXII

545 320 22:

I2

LX

I4

LVII

555 225 328 Áo —— RÁD — Á i

540 324

Optatus Mileuitanus Sermo in natali Innocentium

4 D

(CUI LXXII

IH II

953 451

IH

813

Origenes

In ludicum homilia VITSE

CXXXII

81

XLIV

84

Ouidius, Publius O. Naso Fasti

I, 139

249

INDEX AVCTORVM

II67

Ouidius, Publius O. Naso

Metarmorpboses VI, 275-279

CXXXIV

26/27

IH

819

132/133

II

731

89/95

IH

niji

II

631

II

794

CLII

II

950

CLII

IH

950

Paulinus Nolanus

Epistula DX 2

CXXI

Pelagius Laber de uita christiana I

CXXVI

Plutarchus

Vitae parallelae Caesat, 5o, 6

CII

Pontius Diaconus

Vita Cypriani CXXIX

17/20

Prudentius, Aurelius P. Clemens

Catbemerinon 2XDIAETOASS?

Peristephanon X, 700

Quoduultdeus Carthaginensis De promissionibus et praedictionibus dei 39, 56 LXVII

II

404

Rufinus Aquileiensis

Expositio Symboli

6 12

LVII LXI

Hm 14

LXII LVII

16

LVII

29

LVII

320 343 347 322 321 RAE Á RÁ Áo 322

Ruricius Lemouicinus

Epistulae DNI

oratio 3582 Sacramentarium

284

Tf

Sacramentarium Gelasianum

Romanum

XCIII Gelasianum

saeculi VIII

CIL

579

65/68

IH

953

1168

INDEX AVCTORVM

Sacramentarium

Gregorianum

Ofatio 334 Sacramentarium

Hadrianeum

XCIII

97

U

579

(S]EDVI (CIPIT

25 65/68

IIl

| 959

Veronense

otatio 671 otatio 1286

III — 955

Sedulius, Caelius

Carmen paschale 34

IE

Suef]

*38/39

I

279

CXVII

42

CLVIII

94

II IIl

710 983

(CILJBI

5

III

— 95o

IIl

10oo

100/107

I

334

58/59

TEE

T7O

*36

INE

TS

II, 4

XVIII

IV; 155

L

Hygnus Il, 34

Seneca, Lucius Annaeus

De beneficiis VII, 26, 4

Dialogi ION

AT

CLXII

6

Epistulae 36, 10-11

LIX

De prouidentia 2, 4

XXIX

Sermo de Ascensione *^Nam sicut duobus"

iL, Seuerianus Gabalensis Sermo de natiuitate Christi

CXLIX

III 926 ss.

Oratio in martyrem JAcacium CXLVI

6o[70

IIl

— 893

91/92

I

25

Seuerus Antiochenus Homilia cathedralis

DAOXOXIDA Symbolum

II fidei

XXI

—

XCV XCV CXLIV CXLIV CLXXVIII

33/37 68/69 9I 31/32 102 8o

I 123 JC o vum II $89 II $91

II 88: TIT III 895 III 1082

INDEX AVCTORVM Tacitus, Publius Cornelius Háistoriae, ast

XLII

74

CLIV

26/27

CXXXV

28/29

'Te deum

959

Terentius, P. T. Afer

"Andria 67 s.

II

822

Tertullianus, Q. Septimius Fl. "Apologeticum XXII, 5 XLVIII, 7-9

LII TIENS

De oratione I, 6 III, 4 VONT Wil. 2 DX

TZXSVILT LXVII LXVII TES VAT [EXT

De resurrectione mortuorum PXSTT

TEDXS

16

288

100/107

334

402

405 403

404

416

100/107

534

Pseudo-Tertullianus "Aduersus omnes haereses NAE 5

CXLIV

35

II

881

"Theodosius II Constitutiones : cf. Codex

Iustinianus

Valerius Maximus Facta et dicta memorabilia

NAE

15

XXXV

20I

Vergilius, Publius V. Maro "Aeneis I, 250

XLIII

II, 265 II, 390 III, 658 VI, 734 VII, 609 s.

XXXIV XXIX CXX CLXX CXXIII

Georgica IV

CXXX

245 199 170 2:1 1042 741

bis

4[14.22[24

801

I170

INDEX AVCTORVM

Zeno Veronensis Tractatus

L15,5 IN OXIO

L, 38, 7 T5462

i542 II, 4, 6 TI

TG

II, 26, 1 IIESZ GS

CORRIGENDA

QVAEDAM

Primae partis

P. xxviii, ad linn. 11/18: nota sermonem CLXV adesse codici C clxxv? loco. Lin. 35: dele CLXXV. . xii, lin. 17: inter Pz et $ dele R. - 25, lin. 97: lege cio. - 33, lin. 65 : patrem] lege fratrem. - 37, lin. 48: lege Zacata. - 45, lin. 71: nostri] fortasse melius zos/ris. 55, in comment., ad lin. 68: Z. 131] lege Z. r4 f.

62, lin. 102: lege ziserzcordiam. 65, . 67, 73, 75, . 83,

lin. 51: lege oszenszonis.

in app. font., lege Maf/P. 25, 34. lin. 24: lege querantur. Lin. 48: lege capere. in comment. : dele S$erzo XIII, Z. 66. lin. 34: lege daemonum.

118, in comment., lin. 5: beibehalten] lege zzc/£ beibehalten.

. 133, in app. font., ad linn. 99/100: quae] lege qui. . 142, in app. font., ad linn. roo et 102/103: lege Lu. 12.

. 155, lin. 130: lege grauius. . 164 s., in app. font.: lege semper Mz//. 9, loco 8. . 176, lin. 73 : quis] lege qz. 193, in nota codicum : PB] lege P^. . I97, lin. 73: lege exezzpío. . 202, lin. 44: lege ce/ata. 205, in app. font., ad lin. 64: 483] lege 479. . 206, in app. font., ad lin. 5: lege /oneszi.

. 209, lin. 81: incisionem omitte post perdebar. . 232, lin. 28: lege /sera uitae absque incisione. . 244, lin. 67: lege queritur.

245, lin. 93: non] lege /oc contra codices. 260, 275, 286, . 288, . 298, . 303, 305, 325, . 325, . 547, . 354, CUSCO HU UO IU CO UU CU "UO CÓ "O "d D ..555,

lin. 15 : lege ezzt. lin. 7: ante p/u/. adde Sanctae Crucis. lin. 53: lege pazztur. in app. font., ad linn. 3/4: 500] lege 706. lin. 4: lege maestzficauit. lin. 99: lege /ocz. in app. font., ad linn. 128/129: lege Li. r9, 4. lin. 134 : lege confitetur. In app. font., ad linn. 137/138: LXX ]lege L.XIT. lin. 18: lege confessione. lin. 74: lege ehbzrographum. in app. font., ad linn. 15/16: CXLI] lege CXLTY/I. lin. 42: lege resurrectionem. 1n app. crit., ad lin. 36: lege cod.

Secundae partis P. 372, lin. 6, unicus] alius adest testis traditionis Seuerianeae, nempe codex Vatic. Archiui S. Petri 15, saeculi XI, qui Seueriani sub nomine sermones LXIII (foll 12-13V), LXV (13-14*), CXXXI (51-32V), XCIII (55-55) et

XCIV (55-56) habet. Hoc mihi Raymundus Etaix inter alia multa significare dignatus est.

1172 . . . .

574, 378, 385, 389,

CORRIGENDA lin. lin. lin. lin.

19: lege crea. 111: lege aefermum. 88: lege posuistis. 104: lege repetentibus.

. 398, lin. 115: lege perfidiae.

"d rJ "dod400: Corbeiensis liber ms. Parisinus codex est Bibliothecae Nationalis lat. 11702 (foll. 134V-137V). . 408, lin. 65: lege Sanctificetur.

415, lin. 35: lege munimen.

448, 449, . 486, 497, 499, 506, 519, 530,

lin. lin. lin. lin. lin. lin. lin. lin.

29 s.: lege Benedizces. 43: lege regantur. 65: lege bibant. 6: lege saeculi XI. 19: lege dimicatione. 22: lege sermonis. 51 : monerat] lege mozerat. 11: lege La£igus 3400 A.

. $6o, lin. nouissima: codex Valentianensis sermonem

. 571, lin. 48: lege rs.

582, lin. 48: lege discipuli. . 587, lin. 46: lege perfidiae.

615, lin. 14: incisum dele post /aZs es/. 625, lin. 67: lege /e/ale. 627, lin. 4: Latinum] lege Ross. 639, lin. 4: lege funerezs. 641, lin. 34: lege confunderet.

. 641, lin. 39: deleatur incisum post /ezipora. . 674, lin. 52: lege arbztrium. . 675, lin. 75: lege coaeternum.

679, 681, 691, . 696, . 702, 707, . 716, 722,

lin. lin. lin. lin. lin. lin. lin. lin.

78: lege 24, lege 25 : lege 57: lege 87: lege 87: lege 51: lege 56: lege

peccatore. sa/sedo.

orbis. zustifiae. sweciduntur. Zezendit. captzuat. consistat.

. 728, lin. 66: lege committit.

- 732, lin. 18: lege p/acant. . 742, lin. 87: lege caelitus. - 749, lin. 52: lege caeleste.

'UX - 751, "U rg rdird rd Id IX CU "XU HU "d IU IO rU IJ

lin. 91: lege zmznguat.

i XCI non habet.

INHALTSVERZEICHNIS

VERZEICHNIS DER SIGELN UND ANDERER ABKÜRZUNGEN — 759-761 ABGEKÜRZT

SERMONES CXXV. CXXVI. CXXVII. CXXVIII. CXXIX CXXX. CXXX CXXXI.

ZITIERTE

LITERATUR

CXXV-CLXXIX

De uillico iniquitatis De:codemisecundusese eh»argon. curia: sf De natale sancti Iohannis Baptistae...... De natale sancti Apolenaris spurius. De natale sancti Cypriani De natale episcopi bis (extrauagans r1). De ordinatione episcopi De euangelio ubi ait: Si quis sermonem meum seruauerit, non uidebit mortem in aelernum

CXXXII. CXXXIII. CXXXIV. CXXXV CXXXVI. CXXXVII. CXXXVIII. CXXXIX.

(CONI; CXL CXL CXLI. CXLII. CXLIII. GXIDV. CXLV. CXLVI. CXLVII.

762

803-809

Vbi dicit: Omnia quaecumque petieritis a patre meo in nomine meo, fiet uobis De natale sancti Andreae apostoli De sancta Felicitate spurius. De natale sancti Laurentii Laude sancti Adelfii episcopi Vbi Iohannes conuolat ad desertum De euangelio ubi dicit: Beat? pacifici, quoniam filii Det uocabuntur De euangelio ubi dicit : 57 feccauerit in me frater meus De adnuntiatione Domini bis (extrauagans Iv). In natiuitate Domini .. ter (extrauagans v1). De natale Domini «secundus « De incarnatione De adnuntiatione De adnuntiatione De adnuntiatione

797-799 8or-802

810-814 815-816 818-819 821-823 825-827 828-833 835-836

Christi» Domini «secundus» Domini «tertius Domini «quartus

De generatione Christi De generatione Christi secundus De generatione Christi tertius

CXLVIII.

De natiuitate Christi «tertius

CXLVIII

bis (extrauagans i11). «In natiuitate Domini quartus

CXLIX CL. CLI. CLETI. CLIII. CLIV.

spurius. De natiuitate Christi De fuga Domini in Aegyptum De eodem secundus De Herode et infantibus De eodem secundus De natale sancti Stephani

92/930

1174

INHALTSVERZEICHNIS CLV. CLV CLVI. CLVII.

CLVIII. CLIX CLX. CLXI. CEXII. CDEXIIE CLXIV. CLXV. CLXVI. CLXVII. CLXVIII. CLXIX. CLXX. CLXXI. CLXXII.

CLXXIII. CLXXIV. CLXXV.

CLXXVI. CLXXVII CLXXVIII CLXXIX

De kalendis Ianuariis bis (extrauagans v). De kalendis Ianuarius «secundus» De epiphania De epiphania secundus De epiphania tertius spurius. De epiphania De epiphania quartus De seruo regresso de agro Vbi dicit : Magister, dic fratri meo, ut diuidat mecum haereditatem Vbi dicit : Nolite solliciti esse animae uestrae quid manducetis Vbi dicit : /gnem ueni mittere qn terra .... De ordinatione episcopi forum Corniliensis nomine Proiecti De ieiunio De eodem secundus Vbi dicit: Erant adpropinquantes Domino publicani et peccatores, ut audirent illum . De muliere quae perdidit dragma Vbi ait in euangelio: Circuibat. Dominus Iesus castella in circuitu docens Vbi dicitur a pharisaeis quod discipuli Domini non lotis manibus manducarent Vbi ait : Vae uobis legis peritis, qui tollitis clauem scientiae, ipsi non introistis, et eos qui intrant prohibuistis De Iohanne Baptista et Herode De eodem secundus Quando factus est Marcellinus episcopus Vincohauentiae die kalendarum Nouembrium De caeco nato (extrauagans vir1). De iracundia fratrum . (extrauagans Ix). De inimicis diligendis .. (extrauagans xiv).

«De sancto Iohanne

994-999 I0O00-I0OO4

1005-1009 IOIO-IOI4 I0I7-IOI8 IOI9-I024 1025-1029

I031-1034 1035-1038

1040-1045 1046-1049

1050-1053 1054-1058 1060-1064 1065-1067 1068-1072 1074-1078 1080-1083 1085-1088

Baptista

APPENDIX : Syllabus codicis A

1089-1092

ÍNDICES SERMONVM

EXTRAVAGANTIVM

ORDO

NOVVS

CORRIGENDA QVAEDAM PRIMAE ET SECVNDAE PARTIS.

1095 1096-1100 IIOI-1156 1157-1170 EIZI

CONSPECTVS MATERIAE

1173-1174

CONSPECTVS

CODICVM

Imprimé par les Usines Brepols S.A. — Turnhout (Belgique) Printed in Belgium D/1982/0095[5

ISBN | 2-503-00245-5

relié ISBN 2-503-00246-3 broché ISBN | 2-503-00000-2 série

| .&

B

ded CREE.

i

ec 7,

PI gue

»*

dod m uU

gi.

T

i

3 5282 00163

4883

DATE

DUE

BR6O Ch9 yo1.2ÀB

I

ii[