Collectio sermonum, Pars II: Collectio sermonum a Felice episcopo parata sermonibus extravagantibus adiectis

Citation preview

CORVS CHNRISIFAINNOR VM AP MID

POIDS

XXIV A

ROLE BEEDOES "upeCw Jug OF

The Library SCHOOL OF THEOLOGY AT CLAREMONT

WEST

FOOTHILL

AT COLLEGE

CLAREMONT,

AVENUE

CALIFORNIA

mi oi tt

SARIigm PURI own, sw "uc

CORPVS

CHRISTIANORVM Series. Latina

XXIV A

CORPVS

CHRISTIANORVM Series Latina

XXIV A

SANC LIEN CHRYSOLOGI COLLE ECHDDO SERMONVM PORIRSU

TVRNHOLTI TYPOGRAPHI

BREPOLS

EDITORES PONTIFICII

MCMLXXKXI

"SANCTI PETRI CHRYSOLOGI

COLLECTIO

SERMONVM

Av RELIGESBEBISGOPO SERMONIBVS

PARATA

EXTRAVAGANTIBVS ADIECTIS

CVRA

ET

ALEXANDRI

STVDIO

OLIVAR

TVRNHOLTI TYPOGRAPHI

BREPOLS

EDITORES

MCMLXXXI

PONTIFICII

SvMPTIBVS SVPPEDITANTE SvPREMO BELGARVM MAGISTRATV PvBLICAE INSTITVTIONI ATQVE OPrIMIS ARTIBVS PRAEPOSITO

EDITVM

| heclog; |ibrary

SCHOOL OF. THEOLOCY

AT CLAREMONT Culifosnià

(O Brepols 1981 No part of this work may be reproduced in any form, by print, photoprint, microfilm or any other means without written permission from the publisher.

VERZEICHNIS DER SIGELN UND ANDERER ABKÜRZUNGEN I. Die Handschriften.

MAILAND, Biblioteca Ambrosiana, C. 77 sup. BRUÜGGE, Stadtbibliothek, 271 CAMBRAI, Stadtbibliothek, 543 MÜNCHEN, Staatsbibliothek, Lat. 23621 CAMBRIDGE, Trinity College, B. 3. 32 DuRHAM, Kathedrale, A. III. x1 DuBriN, Trinity College, B. 2. 2 ERFURT, Wissenschaftliche Bibliothek, Amplon. Q. 105 ERFURT, Wissenschaftliche Bibliothek, Amplon. Q. 125

FLOoRENZ, Biblioteca Medicea Laurenziana, XXXIV, sin. 7 BoLoGNA, Collegio di Spagna, 13 BROÜSSEL, Kónigliche Bibliothek, 683 erster Teil der Hs. H zweiter Teil der Hs. H

BRUSSEL, Kónigliche Bibliothek, 168-94 Toni, Stadtbibliothek, 107

VALENCIA, Universitát, 1759 LoNpoN, British Museum, Royal D. 8 XXII LiNZ, Studienbibliothek, 618 MAILAND, Biblioteca Ambrosiana, I. 100 sup. NAMUR, Stadtbibliothek, 60 OxroRD, Balliol College, 163 OxroRD, Balliol College, 223 Panis, Bibliothéque Nationale, lat. 16867 Panis, Bibliothéque Nationale, lat. 2146 Panis, Bibliothéque Nationale, lat. 2319 Panis, Bibliothéque Nationale, lat. 2320 Panis, Bibliothéque Nationale, lat. 2145

Panis, Bibliothéque Nationale, lat. 2148 Panis, Bibliothéque Nationale, lat. 15672 Panis, Bibliothéque Mazarine, 997 Panis, Bibliothéque Nationale, lat. 13576

Panis, Bibliothéque Nationale, lat. 2471 CESENA, Biblioteca Malatesta, D. XII. 2 RoM, Biblioteca Vallicelliana, B. 20

BALTIMORE, Walters Art Gallery, W. 19 SALZBURG, Studienbibliothek, M II 382 Touns, Stadtbibliothek, 308 VATICANUS, Urbinas Lat. 95

UrnzcHT, Universitát, 263

S. Crucis plut.

368

SIGEL UND ABKÜRZUNGEN

V VATICANUS Latinus 4952 Va VATICANUS Latinus 5758 W WIEN, Nationalbibliothek, 3759 OxroRp, Bodleian Library, 1412: Laud. misc. 641 X TuniN, Nationalbibliothek, K?-III-1 y 7 VATICANUS Latinus 3836 Für die Erláuterung anderer Sigeln oder abgekürzt zitierter Handschriften sei der Leser hingewiesen auf die Vorbemerkungen, die verschiedenen Predigten vorausgeschickt sind. Über die in der Einleitung beMa Ma? und Prat. gibt das Monitum nützten Abkürzungen Casan. Flor. zu Sermo XXXIV Auskunft. Am Ende der Ausgabe wird eine vollstàndige Liste der Handschriften und ihrer Abkürzungen bzw. Sigeln dargeboten werden.

fr. oder franc. — die Übereinstimmung der (für einen bestimmten Sermo benützten Handschriften der) fránkischen Uberlieferung: BCDADuGHIJKNOPaPbPdPePfPAPzSTY fr. der. oder franc. deriu. — die Übereinstimmung der (gebrauchten) Zeugen der abgeleiteten fránkischen Texttradition Clm F L M PgPiPIQU UtX Seu. — die Übereinstimmung der Zeugen der severianischen Textüberlieferung: 4 und die Homiliarien, die zur selben Textfami-

lie gehóren. Sind diese Handschriftengruppen in runden Klammern gesetzt, so heisst es, dass der angeführte consensus codicum nicht alle Zeugen der Gruppe betreffen will, sondern nur die wichtigsten oder eine bestimmte Anzahl angesehener Handschriften.

2. Náhere Abkürzungen und Zeichen.

ad lin.

|— Hinweis auf das, was im Quellenapparat oder im kritischen Apparat zu einer bestimmten Zeile vermerkt ist. cf. comment. — Hinweis auf den philologischen Kommentar (vgl. Einleiconi.

tung, II, 8). — conicio, conicit, coniectura.

ed. (im kritischen Apparat) — PL 52, 5-680 (vgl. Einleitung, II, 7). ed. (vor einem Personennamen) — edidit (ich wiederhole aber ed. nicht immer vor den Namen der Herausgeber). exp. — expunctus, expungit. in seq. — — 1n sequentibus uerbis uel in sequenti contextu. lin. — Zeile. Wenn aber in den Hinweisen nach den rómischen Nummern der Sermones ohne die Abkürzung /ix. eine arabische Ziffer folgt, so bezieht sich diese Ziffer nicht auf die Zeile, sondern auf den Abschnitt der betreffenden Rede.

SIGEL UND ABKÜRZUNGEN orthogr. 1? 2? «

2

369

— rein orthographische (bemerkenswerte) Variante. das was die Hand eines Schreibers zuerst geschrieben hat. das was dieselbe Hand emendiert hat. Worter oder Buchstaben die von mir ergánzt worden sind (nicht aber alle von mir ergánzten Worter sind in spitze Klammern eingeschlossen; die Ergánzungen sind jedenfalls im kritischen Apparat vermerkt). Über die Bedeutung der in runden Klammern eingeschlossenen Handschriftensigeln vgl. den ersten Abschnitt dieses Verzeichnisses. Vgl. noch was in der Einleitung, II, 7, bemerkt wird.

ABGEKÜRZT ZITIERTE LITERATUR (Vgl. 1. Teil, S. 1xiv f£.) Dorp, JBLW 3 — A. Dorp, Unedierte liturgische für Liturgiewissenschaft 3 (1923) 51-66.

Urkunden, in Jahrbuch

DoLDp, Texte und Arbeiten, 7-9 — A. Dorp, Konstanzer altlateimische Propheten- und Evangelienbruchstücke mit Glossen nebst zugehórigen Prophetentexte aus Zürich und St. Gallen, in Texte und Arbeiten, 1.

Abt., H. 7-9. Beuron, 1923.

ÉTAaix, Beaune —. R. ÉTAIX, Le sermonnaire carolingien de Beaune, in Revue des études augustiniennes 25 (1979) 106-149. Gilb. 2 BALDUINUS AB AMSTERDAM, Gilberti de Tornaco, O. Min. (1284)

opusculum ''de septem uerbis domini in crucem", in Collectanea Franciscana 32 (1962) 230-270. HERZ — M. HERZ, Sacrum commercium. Eine begriffsgeschichtliche Studie zur Theologie der vómischen Liturgiesprache. (Münchener theologische Studien, II, 15.) München, 1958. JURGENS, Pompa diaboli — H. JURGENS, Poma d:aboli. Die lateinischen Kirchenváter und das antike Theater. (Tübinger Beitráge zur Altertumswissenschaft, 46). Stuttgart usw., 1672. DE Luaac, Surnaturel — H. DE LuBaC, Swurnaturel. Etudes historiques.

(Theologie, 8.) Paris, 1946. Moos, Consolatio — P. vou Moos, Consolatio. Studien zur mattellateinischen Tvostliteratur dber den Tod und zum Problem dev christlichen Trauer. München, 1971-1972.

NTEDIKA — JJ. NTEDIKA, L 'évocation de l'au-delà dans la briére pour les moris. Etude de patristique et de liturgie latines (IV*-VIII* s.). Lówen-Paris, 1971. OLIVAR, La duración de la predicación antigua — in Liturgica 3.(Scripta et documenta, 17.) Montserrat, 1966, 143-184. ' PIETSCHMANN

— P. PrETSCHMANN, Die nichi dem Psalter entnommenen

Messgesangstücke auf ihrer Textgestall untersucht, in Jahrbuch für Liturgiewissenschaft 12 (1932) 87-144. SCORZA BARCELLONA — F.SconRzA BARCELLONA, La celebrazione dei Santi Innocenti nell'omiletica latina dei secoli IV-V I,in Studi M edievali, 3

serie, XV, ii (1974), 705-767.

WEYMAN, Zu den Sprichwórtern — C. WEYMAN, Zu den Sprichwórtern und sprichwórtliche Redensarten der. Rómer, in. Archiv für lateinische Lexikographie und Grammatik 13 (1903) 259-267.

or $33 iua i

edupon

is

cos i

HIME.)

GniaSo

oon.

IrOUE..

r-—

4Jnomiw Ud

aub

€03nm

HR

UP

n

L.

e

í

* ib

^

dan

o

l

St

LApett

.quW.o

j r

, *

eiti

L9! Sy Sup wea ve) in im cabe 5M

dt pugiart xb

ros

bwoprasifebooo

hif

ne glos d tdrt Tz E

Ik s vid 2 od PILFETI Vp rsdén, tian L

6. e

peu

ncnté

sen

2h

-—

an

LXIILI-LXV MONITVM Codex Bambergensis Ed. IV. 13 (Bamb. 2 in apparatu), foll. 25"-26, saeculi XIII, sermones LXIII, LXV, XCIII et XCIV continet, LXIII et LXV sub nomine

sancti Seuerini, reliqui uero titulo carent (cf. Los sermones, p. 30s.). Vtinam codex Bambergensis, testis unicus traditionis Seuerianeae sermonis LXIII, praestantior

esset! Codex Vaticanus Latinus 6r5 (Var.), saeculo XI uel sequenti exaratus, folio xx: s. sermonem

LXV,

Seueriano

(cf. o. c., p. 27 s.). Tractatus LXIII, LXIV

adscriptum

folio uerum

65 sermonem

CII habet, utrumque

et LXV,

quamuis diebus diuersis dicti, tamquam tres partes unius eiusdemque explanationis de resurrectione Lazari habendi sunt. Quamuis hodie quantum scio in nullo libro manuscripto

sermo

LXIV sub nomine Seueriani tradatur, tamen

quod olim homilia haec Seueriani esse credebatur sanctus Gregorius Magnus, Epist. X, 21, probat, qui contionem

laudat eamque Seueriano Gabilli (alias Gabelli uel Gaballo) adscribit (cf. ibid., pp. 9-11) ;locum quemdam sermonis

Gregorius memoriter uel saltem magna cum libertate adfert. Codicis Guelferbytani xx. Aug. 4?, anno 142x uel circiter exarati, folio 215 recto fragmentum sermonis LXV, a uerbis Vb Christus cepit inferi fores pulsare usque qui

raptor esse consueuerat mortuorum circa finem dictionis, quidam sub inscriptione De Lazari suscitatione Petrus Ravennas in sermone transcripsit (cf. A. Sorr1L1, Codici del Petrarca nella Germania occidentale: V1, apud Italia Medioevale e Umanistica XV, 1972, p. 401). Haec Guelferbytani codicis pars haud dubio in Italia scripta fuit;

cuiusnam autem typi erat Collectio Feliciana, de qua scriptor hausit, dicat qui fragmentum conferat.

SERMO L XIII DE RESVRRECTIONE

DI:

LAZARI

1. Post apostolicam lectionem cupientibus nobis ad euangelicas redire uirtutes, mox nobis Lazarus ab inferis reuersus occurrit

IO

adportans uincendae mortis formam, deferens resurrectionis exemplum. Si ergo placet, priusquam ingrediamur pelagos lectionis, priusquam adgrediamur quaestionum fluctus, antequam facti 376 talis altitudinem penetremus, resurrectionis huius tantum contemplemur aspectum, quia in hoc signum uidemus esse signorum, uirtutum cernimus esse uirtutem, mirabilium mirificentiam peruidemus. Suscitauerat dominus et filiam lairis principis synagogae, sed adhuc funere calente, sed adhuc mediante morte, corpore adhuc praesente, adhuc inter homines homine morante, adhuc ulante spiritu, adhüc anima claustra tartari nesciente, ac ne

6 pelagos. In Gegensatz zu Sermo VII, Z. 3x, bezeugt hier die Hs. Bab. 2, also

ein Zeuge der Sez.-Textüberlieferung, pelagos anstatt pelagus, wáhrend Hs. V in Sermo VII pelagos anführt, pelagus aber (in der Mehrzahl ?) in Sermo LXIII. Die Auslese der angeblich richtigen Lesart ist nicht ganz leicht, denn beide Varianten sind móglich. Es ist sehr schade, dass wir für Sermo LXIII nur über

einem einzigen nicht sehr alten Zeugen der Seu.- Überlieferung verfügen. Dazu ist noch zu bemerken, dass der Unterschied zwischen pelagus und pelagos rein

orthographisch (nicht grammatikalisch) sein kónnte. Es ist sehr bemerkenswert, dass R bei Sermo LXIII in der Lesart pelagos mit Bamb. 2 einstimmt. Deswegen ist es nicht unwahrscheinlich, dass auch der Archetyp von V pelago: gezeigt hat.

11lairis] cf. Marc. 5,22; Luc.8,41.

— 12/14cf.serm. XXXIV, linn. 88/9r.

Codd.: Bamb. 2, VR W, PfPb]JOCPa

Inscriptio : Feria sexta post quartam quadragesime a44. in V manus saec. XV uel

potius XVI, Sermo sancti Seuerini de Lazaro Bamb. 2, De triduano mortuo C, De

quatriduano mortuo Pa

3 nobis om. Pb

4ab inferis om. Bamb. 2

5

6 pelagos] Bamb. 2 R, pelagus ceteri (cf. comment.), pelegus O 1^ deserens O 8 tantum] solum 7/8 factitalis J1^ manus, talis facti transp. C Pa, om. Pb

contemplemus WP/Pb ^ 9aspectum] effectum Pf, affectum C Pa, Bamb.2 10 uirtutem cernimus esse uirtutum /raz5p. O hac C Pa Pb archanum

praeuidemus VR Pf, sed cf. sermm. XVII, lin. 73; XLVIII, lin. 49; L, lin. 67; Iairis] V 1^ manusJ, iairi Pf C Pa, 11 et om. W praesertim XX, lin. 17, etc. 12 sed adhuc iayri Bamb. 2 Pb, iayris V 2^ manus, yairi W, hiayri R, iahiris O 13 J O mon constanter aduc W semper, ad huc funere calente zdZ. R sup. lin. 14 Pa 2^ C morantem hominem O oz. homine manus 1" V praesentem nec R 1^ manus Bamb. 2 uiante] uigente Pf Pb

374 I5

SERMO LXIII, 1-2

multis, sic mortuae uitam reddidit, ut uis maneret inferni. Suscitauit et unicum matris, sed sic ut retineret feretrum, ut anticipa-

ret sepulchrum, ut corruptionem suspenderet, ut praeueniret foetorem, ut antea mortuo uitam redderet, quam tota mortuus iura

mortis intraret. Cicra Lazarum uero totum quod geritur singulare 20

est, cuius mors, cuius resurrectio commune nil habet cum praedi-

ctis, quem circa et uis tota mortis impleta est, et forma resurrectionis plena resplendet. Audeo et dico totum rapuisse resurrectionis dominicae sacramentum, triduanus ab inferis Lazarus si redisset, nam Christus redit triduanus ut dominus, Lazarus reuocatur 25

quatriduanus ut seruus. Sed ad probanda quae diximus iam :praelibemus aliqua lectionis. 2. Miserunt, inquit, sorores eius ad dominum dicentes : Domine,

ecce quem amas infirmatur. Sic dicentes affectum pulsant, interpellant amorem, conueniunt caritatem, necessitatem necessitudine 3o gestiunt submonere.

Sed Christus, cui plus est mortem uincere quam remouere languorem, cuius amare illud est, non ut de lecto

alleuet, sed ab inferis ut reducat, dilecto non languoris medicinam,

sed resurrectionis gloriam mox parauit. Denique ut audiuit infirmari Lazarum, sicut dicit euangelista, mansit in eodem loco duobus 3 VA

diebus. Videtis quemadmodum dat locum morti, licentiam dat sepulchro, corruptioni posse permittit, negat nil putredini, nil foetori, atque ut tartarus rapiat, trahat, habeat, admittit, atque

16 ... unicum matris] cf. Luc. 7, xx ss. sacramentum] cf. serm. XXXVII, lin. x2.

22/23 resurrectionis dominicae 34/35 Ioh. rz,

27/28 loh.m, 5.

6.

15 multis] immoremur «ZZ. PPP» emortue O — ut]huius/ ius]uis ed., an recte? (ef. linn. 18/19: iura mortis, tamen lin. 21 legitur uis tota mortis) 16 matris] filium eZZ. et exp. O —— sic ut] sicutJ1^ manus, ut om. R 17 ut corruptionem] et antec. CPa — 17/18 ut praeueniret usque uitam redderet oz. franc. 18 ante V 2^ manus Bamb. 2. — quam] antequam Pf Ph 19 quod] quicquid Bamb.2 ^ 20 nil|nichil Bamb.2 — 21 quem]quo Pf Ph] C, quod Ps, cum Bamb. 2 (cf. in seq.) et] eum Bamb. 2 (cum circa eum uis tota erc.) 22 totus

W

24 reddit V, rediit Bamb. 2 Pb, om. Pf, qui post triduanus add.

resurrexit — reuocatur Lazarus /razsp. JO 25quadriduanus Bamb.2semper

C — 24/25 reuocatur quatriduanus om. — probandum WW. — 27 dominum] eum

JO, iesum C Pa 29 necessitudini R 30 submonere] Bamb. 2 C Lat., sed mouere V, submouere ceteri cum ed. 31 langorem Barb. 2, langworem W, ambo

constanter — amare|amor Bamb.2 — illum Pb ^ delecto] Barb. 2, delecto R, dilecto V 1* manus W, dilectum reliqui (cf. dilecto in seq.) 32 ut ab inferis transp. Bamb. 2 — ab ex corr. V (ad 1^ manus?) —— dilecto] de lecto Bam. 2, dilectio C — 34 sicut dicit euangelista om. Pb dixit Bamb. 2 WPf/fJO 55 uidete Bamh. 2 —— 36 permisit Bamb.2 ^ nichil... nichil Bamb. 2.— 37 atque] datque CPa —— admittit scripsi ;uxta ed., amittit O, admittat ceteri codd. atque] idque (id- sup. ras. a 1^ manu) Pb

SERMO LXIII, 2

375

agit ut humana spes tota pereat, et tota uis mundanae disperationis accedat, quatenus quod facturus est diuinum sit, non huma40 num. In tantum autem in loco expectatione mortis residet, ut et

45

50

mortuum ipse nuntiet, et tunc ad Lazarum denuntiet se uenire. Ait enim: Lazarus mortuus est, et gaudeo. Hoc est amasse ? Gaudebat Christus, quia maeror mortis uertendus mox erat resurrectionis in gaudium. E! gaudeo propter uos. Quare propter uos ? Quia in morte et resurrectione Lazari figura tota mortis et resurrectionis dominicae pingebatur, et quod erat secuturum mox in domino, iam praecedebat in seruo. Dicebat discipulis suis, dicebat semel et iterum discipulis suis: Ecce ascendimus Hierosolymam, et filius hominis tradetur principibus sacerdotum et scribis, et condemnabunt eum morle, el tradent eum gentibus ad deludendwm, ad flagellandum, ad crucifigendum. Et ista dicens uidebat eos fieri satis dubios, satis tristes, satis consolationis extorres, et nouerat eos ita opprimendos esse ipso pondere passionis, ut nichil in eis ex uita, nichil in eis ex fide, nichil in eis remanere posset in lucem, sed sese tota pene

55

60

perfidiae nocte fuscandos. Et ideo mortem Lazari usque ad quatriduanum tempus protendit, usque ad foetorem praeualere permittit, ut discipuli dubium non haberent posse dominum post triduum adhuc recentem surgere, cum seruum uidissent post quatriduum surgere iam foetentem, et crederent illum facile uitam posse sibi reddere, qui alium taliter reuocarat ad uitam. Hinc est

42 Ioh. rz, 14215.

44 Ioh. zz, x5.

48/51 Matth. 20, 18-19.

38 mundanae] humane W disperationis] VR, desp- reliqui 39 quatinus VW franc. sit] est Bamb. 2 — 40 intantum PP autem om. Bamb. 2 loco] illo aZ. Bam. 2 — residet] indiget P& 41 mortuam V 1* manus? nunc W . 43 meror codd. uertendus] O pont post resurrectionis zz seq., dum] bic et post resurrectionis babet — 44 gaudeo] inquit «22. Bamb. 2 ^ quia] et add. Bamb. 2. 45 resurrectione] in praemzt. W/— totePf,totiusPb — 46et quod]et om. V, qui pronomine quod nouam periodum inchoat — 48 hierosolimam R, iherosolimam /OPz,

ierosolimam

Pb, ierolímam

Pf, itlmam

W cum

signo

abbreuiationis subra primam m 49 condempnabunt RW Pf PbOPa 50 deludendum] illudendum Bam. 2 Pb 50/51 ad flagellandum ad crucifigendum] ex V, ad fl. et cr. R, et fl. et cr. ceterz, sed Bamb. 2 totum om.

51 fieri satis]

satis fieri transp. Bamb. 2, satis esse Pf — 52 satis consolationis extorres om. Bamb. 2 consolatione /, consolationum O obprimendos J/ 53 passionis] sue «ZZ. Pb nichil in eis ex uitaoz. Bamb.2 ^ ineis]exeis] ^ ex uita] de uita C Pz, inuita

54 remanere in eis /razsp. C

in lucem] V R, in

luceJ,ex luce Bamb. 2 W PfPbO —— sed sese] seteosesse Bamb.2 —— pene] /ectio dubia in V, penae R, om. C Pa

pene tota zransp. W

55 morte JW

56

58 recentem] rigentem/ usque] atque Bam. 2 quadriduanum Barb. 2 58 cum] ut praemit. PfJO 58/59 post quatriduum om. W 59 quadriduum Bazb.2] ^ surgere resurgere Bamb.2 —— etcrederent] oz. Pf Pb reuocat I 60 sibi posse transp. Pf Pb (ut cum seruum ... crederent ) uitam] culpam Praemit. et exp. Bamb. 2

376

SERMO LXIII, 2-3

quod dicit: Gaudeo propter uos, ut credatis. Necesse ergo erat et mors Lazari, ut cum Lazaro et discipulorum fides consurgeret consepulta. Et gaudeo, ut credatis quoniam non eram ibi. Et erat locus ubi non erat Christus? Et quomodo non erat ibi, unde 65 mortuum Lazarum discipulis nuntiabat? Fratres, erat ibi Christus deus, sed ibi non erat homo Christus. Erat ibi Christus deus,

70

[25

cum moreretur Lazarus, sed tunc ad mortuum uenturus erat Christus, quando erat morti Christus dominus subiturus. Dicebat itaque quod non eram ibi, hoc est, in morte, in sepulchro, in inferno, ubi per me et meam mortem potestas tota mortis est subruenda. 3. Martha, inquit, ut audtwit quia. Lesus uenit, occurrit illi dicens: Domine, si hic fuisses, frater meus mon fuisset mortuus. Muher, et deum confiteris, et dicis: S? Aic fuisses? Deum nec absentant loca nec tempora repraesentant. Non moreretur Lazarus, si dominus fuisset ibi, qui erat ibi, sed si in paradiso tu, mulier, non fuisses. Mulier, tu quaesisti lacrimas, tu inuenisti gemitus, tu mortem

gulae pretio comparasti, et accusas absentiam dei, quando causam mortis fuisse tuam praesentiam non recusas. Mors quando a te 8o

prouisa est, tunc lamentandi

materia fuit; nunc uero facta est

uirtutis occasio, quia tunc ad poenam peccantis data est, nunc permissa est resuscitantis ad gloriam ; tunc tartarus inuenit hominem, nunc amittit. Sed iam quaere per fidem, mulier, quod per perfidiam perdidisti. Domine, si fuisses hic, frater meus non fuisset

61 Ioh. rz, 15.

63 Ioh. 11, zs.

72/73 Ioh. zz, 20.

75/79 cf. P. voN Moos, 3/3, p.134, sub num. 640.

61 dixit V 1^ manus?

CPa om.)

74 Ioh. zz, 2x.

— 84/85 Ioh. zz, 21-22.

ergo erat]erat ergo transp. Pf, ergo om.JO, enim fuit

erat| ut add. omnes codd. praeterquam Bamb. 2 (et ed., quae etiam sequens et 61/62 et mors Lazari om. C Pa 62 ut add. ex me (ut et ed. bic)

Lazaro] iam 44. ed.

fides sup. in. R

consergeret Bazzb. 2 1^, quae in

morte Lazari add. CPz 65 consepulta] cum sepulto O, sepulto ed. quoniam] quia Pf — 65 Lazarum] quomodo a2.J discipulis oz. Pb nunc ef z]. Jm. ciabat W ——— erat] bis Bamb. 2 fortasse recte —|66 sed ibi uique Christus deus om. Bamb. 2 propter bomoeot. — sed non erat ibi transp.C ^ eratibi

2"] ibi erat /rans». J — 68 morti] VR, mortem religzi Christus 2^] om. Bamb. 2 69eratBamb.2 | mortem R — 70 meam] per praemit.JO —— est sup. lin.] 71 subruenda] subuertenda Pf, subicienda P^ 72 Martha] autem add. et

de. Pa

75 fuisses hic transp. Bamb. 2 WO

(cf. seq.) (cf. Dorp, Texte und

Arbeiten, 7-9, p. 217) 74 nec] non Bab. 2 74/75 loca nec tempora repraesentant o7. V fortasse ob bomoeot. 75 non] nunc (?) ergo non Bamb. 2 76 ibi? Sed ta] ^ sed si usque fuisses om. Bamb.2.— 77tu]tunc] — 79 tua praesentia Bab. 2 atequando:/razsp.W ^ 80promissaP/ est 1?] om.

W ^ 85/84 per perfidiam] praepositionem per add. V 2^ manus sup. lin.,Jadd. in marg. (per fidiamJ 1^), per fidem Bab. 2, perfidia OC Pa 84 hic fuisses transp. W PfPb] C Pa fuisset] esset R

SERMO LXIII, 3-4

327

85 mortwus. Sed et nunc scio, quia quaecumque petieris a deo, dabit tibi.

Haec mulier non credit, sed credere conatur, cuius credulitatem

9o

incredulitas confundit. Quaecumque petieris a deo. Deus ex se dat, non a se petit. Quid affers moras, mulier, supplicandi, cum iam praestaturus adsistat? Mulier, iudex ipse est quem tu desideras aduocatum. In hoc dantis potestas est, non necessitas est rogantis. Scio, inquit, quia quaecumque petieris a deo, dabit tibi. Mulier, hoc credere

95

non

est credere; hoc scire nescire est. Probauit hoc

apostolus, quia homo quando se putat aliquid scire, tunc nescit. Sed iam quid dominus responderit audiamus. 4. Resurget frater tuus. Et mulier: Scio quia resurget in resurrectione 1n nouissima die. Martha, iterum scis quod nescis. Martha,

iterum scis, quae quod resurgere et hic possit frater tuus nescis? Aut forte deus, qui tunc potest suscitare omnes, unum modo mortuum non potest suscitare ? Potest, potest deus ad temporale IOO signum mortuum suscitare unum, qui tunc omnes mortuos ad uitam perpetem suscitabit. Sczo quia quaecumque petieris a deo dabit tibi, et scio quia resurget im resurrectione in nouitssima die. In nouissima die. Martha, ante te est resurrectio, quam tu tam longe mittis. Ego sum, inquit, resurrectio. Et quid est ego sum resurrectio, 105 et non ego resuscito ? Quid est ? Quia suscepit hominem, suscepit

87 Ioh. rz, 22.

93 cf. x Cor. 8,2. 95 Ioh. rz, 23. 95/96 Ioh. z, 24. 101/102 Ioh. rz, 22. 102/103 Ioh. rz, 24. 104 Ioh. zz, 25.

85 petieris] poposceris P/Pb CPa tibi] deus 772. V Pf Pb O C Pa, sed «f. linn. 91 et 102 87 ex om. Bamb. 2 88 afferes Bamb.2,asseris W — 89iudex

om. Bamb. 2

91 inquit om. Bamb.2 — tibi] deus add. PfPb]O (cf. ad lin. 85)

92 probat P»

hoc] om. Bamb. 2, bis babet C

95 apostolus] dicens 224.

Pa quando homo :/razsp. Pf —— 96 nouissimo Bamb. 2 RW Pb O Pa merito fortasse sed uidelin. 103. scis] dicis/O —— quod]quae/,quia CPa ^ Martha] om. Pa ed., si add. Bamb. 2 97 quae quod] scripsi secundum Pf Pb O (Pf tamen aliter interpungit :... scis? Quae quod ...), quicquid V, qui quod R, quodquod Bamb. 2 (qui primum quod, ab altero propter transitum ad al. lin. separatum, exp.), quod V, quia quodJ, quia C Pa ed. (ed. ex proprio locum ita emendat :scis quia in nouissimo die possit resurgere frater tuus, sed quod et hic possit, nescis)

et

hic] et om. Bamb. 2 —— posse V 1^ manus R.— frater tuus possit /ransp. Bamb. 2 tuus] mortuus add. W, et add. CPa — 98 forte] quod add. 2* manus sup. lin. potest] potens est franc. excepto Pb — modo om. W —— 99 suscitare Bamb.2 non potest /razsp. W — 99/100 Potest potest zque suscitare unum 07. 101.99

101 100 suscitare unum mortuum /razp. Pb deus] suscitare 222. V 102 tibi] deus perpetuam Bamb.2 ^ scio]autem «ZZ. R — quiaom. WJPa in resurrectione in nouissima die ox. C — in add. Pf PbJO (cf. ad lin. 85) nouissima die] om. Bamb.2 Pa ^ nouissima] nouissimo PfÉPbO ^ 102/103in 103 nouissima] nouissimo Bab. 2 C Pa nouissima die] o». WPfP5]O 105 Quid est? Quia] Quid est quia /, Quid est quod Bamb. 2 C Pa sine suscipit ... suscipit V (ortbogr.) interpunctione

378

SERMO LXIII, 4-5

mortem, ut qui resuscitat iubendo unum, resurgendo in se resuscitet omnes; et quibus Adam puteus mortis extitit, his uitae fons

Christus existat, et impleatur illud apostoli: Sicut in Adam omnes moriuntur, ita et in Christo omnes wwificabuntur. Ego sum,inquit, IIO

IIS

resurrectio el uita. Qui credit in me, el si mortuus fuerit, uiuet ; et omnis qui uiuit et credit in me, non morietur in aeterum. Ait Credis 379 hoc? Et muher: Vtique, domine, ego credidi et credo qua tu es Christus, filius dei uiui, qui in hunc mundum uenisti. Qui ad Lazarum uenerat, quid sic occupatur in Martham ? Quid ? Vtante ista in fide surgeret, quam ille resuscitaretur in carne. Sic facit qui et uiuis et mortuis consulturus aduenit ;nec pertimescit faciendi moras, penes quem facti et effectus permanet et potestas. 5. Fratres, patimini hodie differri uerbum, si desideratis audire latius quae secuntur.

116 et uiuis et mortuis consulturus aduenit. Wegen der von den Hss. V und R und von einem Teil der franc.- Textüberlieferung bezeugten Dativrektion zizis et mortuis ist anscheinend consulturus vorzuziehen, obwohl das Verbum so schlecht

überliefert ist (nur durch Paz). Die Verwechslung aber mit cozsolaturus in fast

allen Hss. ist leicht verstándlich.

108/109 x Cor. rs, 22. LXIV, linn. 29/30.

109/113 Ioh. rz, 25-27.

114/115 cf. serm.

106 ut] nisi praemit. CPa (Quid est quod suscipit ... nisi ut ...) qui] quomodo CPa resurgendo]ita praemit. Pa ^ resuscitet in se transp. Bamb. 2 107 hijs W'Pf, huius Bamb. 2 — fons uitae transp. W —— fontis V 1^ manus 109 itaet]etom.W] ^ inquitom.C ^ 110et si]jetiamsiO — 111inme]in sup. lin. Bamb. 2, habet uitam add. R ineternum/O — 112etcredo om. Bamb. 2 113 qui ad] quid V 114 sic] sit 7 occupatus V 1^ manus in Martham]

VW

Bamb.

2 C, utrum recte nescio, in Martha RPfPb]JO

115

resuscitaretur] suscitaretur Pf 116 et uiuos et mortuos Bamb. 2 W]JO consulturus] Pa ed., consolaturus reliqui (cf. comment.) nec]non/ 117 facti] et praemit. Bamb. 2 — 118 patimini] ex corr. V, patia- ze] pate- 1^ manus?

SERMO LXIV

PI

DE EODEM SECVNDVS 1. Singula scripturae uerba si libris singulis mandarentur, nec sic mysteria quae in ipsis sunt audientibus perlucerent, quid faciet subitus et breuis sermo in modum fulgoris? Priusquam illustret oculos iam refugit, nec dat lucem uidentibus, sed pauorem. Orate ergo, ut quia in saeculi obscuritate uersamur, et in carne positi noctis tempus agimus, non diei, lucernam nobis uerbi sui Christus accendat, qua praeuia mysterii caelestis ingrediamur obscura, et IO

15

20

gradu lento perueniamus ad scientiae diuinae quantum possumus claritatem, sicut illi magi, qui mentis suae oculos metientes non audent splendori solis aut diurnae se committere claritati, sed nocte tenerum stellae lumen tenerioribus oculis adsumentes ad cubile Christi tenerrimum peruenerunt. Sed iam, sicut promisimus, euangelicae lectionis quod superest exsequamur. 2. Martha, inquit, «t audiwit quia Iesus uemit, occurrit illt. Sic seruus non fuit, non proximus, non amicus - certe quod aderat consolator — , ut mulier sola medias per turbas, per castrum totum, extra ciuitatem et luctus tempore, uenienti occurreret saluatori ? Fratres, in his personis non causae currunt, sacramenta

signantur. Mulier currit pro morte, quae cucurrit ad mortem; festinat ad ueniam, quae festinauit ad culpam; redemptorem

3/14 cf. exordia sermonum LXXXVII et CXLVI.

lin. 8 (cf. serm. XXXVI, ad lin. 118).

11/14 cf.Matth.2,1-12. LXIII. l6loh.iz20.

6 orate] uide serm. V,

8 lucernam ... uerbi] cf. Ps. 118, 105.

— lásicut promisimus] cf. perorationem sermonis 16/45cf.serm.LXXIV,2. | 21ss.cf. Moos, 3/5,

p. 134, sub num. 640.

Codd.: VR W, PfP5JOCPa

Inscriptio: secundus om. CPa — 4perlucéretO — 5sermo]qui add. W J O et post fulgoris uel fulguris periodum non abrumpunt — fulguris V 2"manus W PfPbO inlustret, illustrat V 1" manus, om. Pb

6Horate V

7utom.W

quia]

qui Lat. — uersatur(?) V 1^ manus — 8tempus]totis V I^ manus — non]nunc 10 lento] non Praemit. Pa 9 quam J diei] lumen Praemit. Pb W Pb iterum, nae V possumus]diui ^ p.claritate) (quanta quanta/ WC, quantum mencientes V 1^ manus, mentientes possimus C — 11 illi] beati premit. Pb RJO, metuentes Pf Pb

12 splendori] V ex corr. 2^ manus, splendoris R W 1*

manus, splendore] 1^ manus ^ diurnae] diuine J1^ manus — 14 perueniunt PP 17 quod]quid V, quis Pf PP, quiJO C Pa 16 Marta szepe W —— ueniret P£.— et ad 2.W — 20hijs W ^ causas 190ccurreret] — manus 1^ ed. — 18turuasV curritur W (casu curritur) — sacramenta] sed praemit. PfPb]O R,casu W 21 cucurrit] currit / — 22 redemptorem] ad praemit. franc. et V 2"manus ed. (cf. comment. ad lin. 38)

380

2 VA

SERMO LXIV, 2

pium peruenit, seductor pessimus quam praeuenit ;resurrectionem quaerit, quae quaesiuit ruinam; et ipsa quae mortem uiro adtulit, ut uitam uiro referat haec anhelat. Hinc est quod in loco Christus restitit, expectauit Christus, quod non intrauit turbas, quod non contendit ad domum, quod non ad sepulchrum diuertit, quod non ad Lazarum, propter quod uenerat, festinauit. Sed mulierem sustinet, mulierem remoratur, mulierem primam susci-

3o

pit, quam primam suasor infecit. A muliere perfidiam fugat, ad mulierem reuocat fidem, ut quae fuit perditionis obsequium, salutis eadem sit ministra, et sit tandem per fidem uiuentium mater, quae per diabolum diu mater extitit mortuorum. Et quia

35

quam ueniam largiatur, ante causam tollat quam sententiam soluat; et cauet ne uir mulierem, per quam semel deceptus est, participem refugeret ad uitam. Ac ne multis, periisset mulier, si

mulier fuerat mali caput, causa mortis, agit, ut ante crimen diluat

ante uirum Christus dominus peruenisset. Hinc est, fratres, quod 40

per mulierem nascitur Christus; hinc est quod uirum mulier semper uentris sui suscitat de sepulchro, ut doloribus reuocet, quem depulit blandimentis; ut fastidio reparet, quem perdidit manducando.

Denique

ubi Martha

confessa

est Christum,

et

37/38 si ante uirum Christus dominus peruenisset. Peruenio mit Akkusativrek-

tion (uirum peruenisst), wie oben Z. 22/23 (redemptorem pium peruenit), ist grammatikalisch annehmbar und beide Fille sind textgeschichtlich gut bezeugt. Die Práposition 24 ist also unnótig. Vgl. Sermo LXVIIL Z. x13 und LXXII, Z. 12-

131

20.

30/31 cf. serm. LXIII, linn. rog/rro. — 32/33 uiuentium mater] cf. Gen. 5, 42 confessa est Christum] cf. Ioh. xz, 27.

25 peruenit] praeuenit RW seductor] sed fetor R quam] quem O 24 ipsa quae]ipsam W — 27 deuertit W — diuertit ad sepulchrum 7rzzsp. O1" 28 festinauit] non praemit. et del. C — 29 mulierem remoratur] V e4., muliere

remoratur

R, mulieri

moratur

W, mulieri

remoratur

C, mulierem

immoratur PP 1^, mulier immoratur Pb 2^, mulieri immoraturJ (inm-J) OPa primam] V R W, primum franc. — suscepit V (ortbogr/) RW — 30 primum JO swasor ^ infecit] decepit C Pa a muliere] aom. V — 31 fidem reuocat /razsp. Pb

perdictionis V

32sit] si (?) W

2^.

33 extitit mater

transp. Pf — 34 causam V —— deluat Pf. — 35 sentiam V 1^ manus — 36 et cauet]praecauet Y — mulierem] sine muliere W per] proV 1^ manus — 37

refugeret] V 2^ manus antiqua RJO ed., efugeret V 1^ manus, fugeret Pf Pb,

refugiat CPa, resurgeret W add. PfPb ^ 58 uirum] ad mulierem zsque est quod om. V . 41 fastidio] sadio (?) 42 Christo V ed.

— ac]hac V 1^manu: ^ multos PfJ,suspendamur praemit. R W Pf Pb]Pa ed., (ef. comment.) —— 39 per W ob bomoeot. — quod est transp.Pf1" ——40 suscitet V 1^ manus, flendo C ed. repperet (2) V 1* manus

380

SERMO LXIV, 2-3 45

50

381

quicquid fuit culpae in persona mulieris pia confessione deleuit, mittitur ad Mariam, quia sine Maria nec fugari mors poterat, nec uita poterat reparari Veniat Maria, ueniat materni nominis baiula, ut uideat homo Christum uirginalis uteri habitasse secretum, quatenus prodeant ab inferis mortui, mortui exeant de sepulchris. 3. Iesus, inquit, ut uidit Mariam plorantem et Iudaeos, qui cum ea wenerant, plorantes, fremuat spiritu, et turbawit seipsum, et dixit : Vbi posuistis illum? Responderunt : Veni et uide. Et lacrimatus est Iesus. Plorat Maria, plorant Iudaei, plorat et Christus: putasne simili passione? Esto quod Maria soror fleret, quia nec fratrem retinere potuit, nec morti potuit obuiare; quae licet esset de

5 VA resurrectione secura, destitutione tamen solatii praesentis, mora

absentiae tam longae, tristitia diuinae separationis non potuit non deflere: simul

60

quia tam

trux, tam funerea, tam crudelissima

imago mortis, quamuis fidelem, mentem non potuit non tangere, non mouere. Iudaei flebant. Flebant Iudaei et conditionis suae memores et futurae uitae disperatione possessi. Mors cum satis 57 crudelissima. Die Lesart ist von V R und Pf bezeugt ; nur deshalb habe ich sie im Text behalten. Der Superlativ kann aber aus einer Verwirrung entstanden sein, da das nàchststehende Wort mit denselben Buchstaben anfángt, mit denen

erudelissima endet (crudelissima imago). Im übrigen passt sich der Positiv mehr dem Kontext an, wo die anderen Adjektiva auch ebenso in der Positivform zu

lesen sind (rax, funerea, crudelis). 45 materni nominis] cf. ad serm. LXXV, lin. 3o. 49/52 Ioh. xz, 33-35. 57 tam trux, tam funerea (funesta Lar. :cf. appar. crit.), tam crudelissima (crudelis : cf. comment.)] sic truces oculos, sic uoces funestas ... donec crudeli segnitie ...: serm. LXXII bis, linn. 41/43.

43 quicquit V 1^ manus fuit] suae V —— culpae] non zZZ. V —— 44 nec sine Maria ;ransp.Pf ^ neci"|neV 1^manus ^ 47 quatenus V R, quatinus ceter? mortui

prodeant] prodant V 1^ manus, procedant R W, procedat franc.

semel PbOPa ——— 50 uenerant] fuerant Pf (f- ex corr.?) JOCPa — seipsum RJO lacrimatusest]lacrimauit P£] OCPa — 52iudaei 51illum]eum P&CPz

putasneRW]Pza — 55simili Christus] lesus Pf. plorant zransp. W ] C Pa esse V 1^ manus 54 potuit morti razsp. O 1^ est W passione bz; R 55 destitutionem franc. (C 2^ manus), desolacionem W — more Pf, moras 56 absentiae] abstinentiae VRW Pb] ^ longas W et add. et WPbJOCPa tristitia ;er/psi cum 2^ manu V et ed., tristitiae V 1^ manus (?) RPfPb]O, tam trux] crux VW (om. tam) 57 deflere] flere R tristiciam W C Pa tam 3?] om. Pf Pb funera V 1^ manus, funerata Pf Pb]O, funesta Lat. ed.

fortasse ex bomoeot., cum antea babeant funerata ; et J O

crudelissima] crudelis

fidelem] 58quemuis W] W Pb]O C Pa Lat. ed. fortasse recte (cf. comment.) 58/59 non potuit z4ze mouere] non posset non tangere non infidelem C Pa 59 flebant Iudaei] om. Pb, flebant om. mouere CPa possessi om. C Pa desperatione Pf P5 O C Pa

posset

W

60

382 uiuentibus

SERMO LXIV, 3-4 sit amara,

satis turbet ipso exitu, plus conturbat

exemplo. Mortuum quotiens quis uiderit, totiens se morti eiulat destinatum. Sic de morte non potest non dolere mortalis. Quid horum Christus ? Et si nihil horum, quare flebat ? Certe ipse est qui 65 dixerat: Lazarus mortuus est, et gaudeo. De quo gaudet mortuo, ipsum cum resuscitat tunc lamentat. Qui cum amittit non flet, cum suscipit tunc deplorat; tunc fundit mortales lacrimas, uitae spiritum cum refundit. Fratres, habet hoc natura corporis humani, ut producat lacrimas uis gaudii, uis maeroris. Quotiens enim 79 uiscera aut laetitiae aut tristitiae nimio artantur impulsu, oculi in lacrimas mox erumpunt. Hinc est quod Christus non dolore mortis, sed illius laetitiae recordatione lacrimauit, qua uoce sua,

75

8o

uoce una, omnes est mortuos perpetuam suscitaturus ad uitam. Fremust spiritu, et tota se uiscerum commotione conturbat, quia adhuc solum Lazarum et non iam omnes mortuos suscitabat. Quis ergo ex humana infirmitate extimet hic fleuisse Christum, cum caelestis pater luxuriosum filium non quando abiit, sed quando recipit, tunc deplorat ? Sed Christus recipiens fleuit Lazarum, non amittens. Denique non quando plorantes uidet tunc plorat Christus, sed quando interrogat et in respondentibus uidet fidei nil manere. 4. Dixerat: Vbi posuistis eum? At illi responderunt :Veni et wide. Putauerunt eum nescire ubi positus esset in terra, qui sciebat ubi illum tartara dira retinerent. Ille sic interrogans exigebat fidem,

63 de morte usque mortalis] cf. Moos, 3/3, p- 52, sub num. 225, et p. 57, sub

num. 251. 64/78 cf. Moos, 3/5, p. oz, sub num. 482. — 65 Ioh. x, 14-15. 68/71 habet hoc usque mox erumpunt] cf. J.-H. BAxTER, Laughter and tears, apud Zrcbivum Latinitatis Medii Aevi 3 (1927) 75. 74 Ioh. xz, 33. Vct: Luc.:15,20. — 79/81 cf. MOOS, 3/5, p. 1oo, sub num. 477 (lege ibi S. 64 loco 65). 82 Ioh. rz, 34.

6lsit]fit O — turbat2^manus, turba] 1^ manus ^ ipso]turb (2) add. W

et del., 2^ manus add. con sup. lin. (conturbet ?) 62uideris R 1^. heiulat RJ 65 potuit W 1^ — delere Pf. 64horum]ortum R nihil] nil Pf 66 qui] quem PfP^JO 68 nature (?) V-1" manus —— 69 gaudii] sicut add. O 70 nimiae VPf . arctantur V solus 72 lacrimauit] lacrimatus est R, dicens a4. CPa — qua]qui V 2^manus — 72/73 qua uoce sua uoce una] Qua uoce ? Sua uoce qua Pf P5] (qua] quia Pf), Quauoce? Illauocequa CP — 73 est] et V — perpetuam] om. Pb, erat add. W — 74 et tota] Et totas et tota V commotione

om. Pb

conturbauit PP, conturbabat Pa

quia] qui PP

75 ad huc VJ Pa iamom.V C ^ iam non'ransp. V —— quis] ne praemit. V et franc. (nequis/O) — 76estimet RP/fJO — 78 recipit] C Pz, recepit ceterz (ortbogr. pro recipit arcbetypi V probabiliter) tunc] sup. Zins. W — sed] sic C Pz, et add. W —— Christus om. Pb 79 amittens] quando praemit. R/— quando] add.non Pb uidit R 1^ manus — 80inom.R 83interra sup.lin.V | 84 exiebat V 1^ manus ille] autem 222. CPa

SERMO LXIV, 4 85

383

scientiam porrigebat, ut astantes scirent quod mors, quod sepulchrum, quod corruptio, quod putredo, quod foetor non ex conditione dei, sed ex delicto hominis hominibus accidisset. Nam cum dicitur: Vbi $osuitis eum?, mulieres increpat, mulieres arguit ; hoc est, quem ego posui in paradiso, in regione uitae, ecce uos

90

ubi posuistis eum. Sed et Iudaei ad ignorantiam requirentis respondebant: Veni et wide. Quid? Illum iubere morti? Quid? Iubere inferis? Sic credebant, qui credebant eum quod erat in: oculis non uidere, qui de lacrimis eius taliter disputabant? Qui potuit aperire caeci oculos, quomodo facere non potuit, ut et hic

95 non moreretur ? Potuit, potuit facere, ut non moreretur ;sed mori

permisit is, qui mortuum ad suam gloriam uoluit suscitari. Permisit ad inferna descendere, ut appareret deus, ab inferis hominem cum reducit. Sed, Iudaei, parebunt corda uestra obstructiora inferis, uiscera uestra duriora mortuis, oculi uestri tetriores se-

IOO

pulchris, cum uox, quae patefacit tartara, uestra non patefacit archana ; cum iussio, quae exsuscitat mortuum, uiscera uestra non suscitat; cum lux, quae inlustrat sepulchrum, uestram non inlu-

minat caecitatem. Sed ista sufficiant, ut cum Christo resurgentis Lazari gloriam patientius uidere possimus.

88 Ioh. rz, 34. 91 Ioh. r1, 34.

88/90 cf. sermm. LXXX, linn. 38/40; CXLII, linn. 89/91. 94 cf. Ioh. m, 37.

88 85 adstantes R/ — 87 dilecto O — accedisset V 1^ manus (ortbogr. ) 90/91 respondebat requirentibus /raz;p. W — 91 quid illum dicit C Pa quid 2"] -d sup. ras. absque interpunctione Pb] O —— iubere] iuberet V 1" manus R 92 sic om. W PbO Pf interpunctione malla inferis iubere quid 91/92 V erat] sequitur rasura 2 litterarum in V — 94 caeci] nati qui] quid V Pz facere potuit non transp. 0 1^ — 95 potuit oculoscecitramsp. Pb add.Pb potuit potuit z5gze moreretur om. propter bomoeot. franc. — 96 potuit]seme! W is]his R 1^ manus — suscitare V I^ manusPb ^ permisitis SicV — 97aparereV 1^ manus, apareret Pf — hominem ab inferis /rasp. Pf | 981Iudaei] o iudaei obstrutioraJ O, obstrusiora franc. /— parebunt] parebant O, cui praemit. C Pa 100 patefecit Pf, patefecerit Pb — 101archana] V add. 2 litt. et exp. PfPbC 102 uestram szp. ras. V mortuo V 1^ manu: ^ uestra] nostra P£J OC Pa non] sz. lin. add. 2? manus V — 103sed]uerum CPa — iste (2) V 1* manus 104 patientius] pacientia is V 1^ manus ^ possemus R

382

SERMO LXV

PI,

DE EODEM TERTIVS 1. Quoniam mortem Lazari, Mariae fletus, lacrymas Marthae, Iudaeorum planctus iam perstrinximus sermone geminato, nunc exoneremus

animos, abiciamus

curas, exoccupemus

sensus, ut

resurrectionis tantae gaudia totis mentibus et capere et audire possimus. Euangelista uenisse ad monumentum sic praedicat saluatorem: Jesus, inquit, rursus fremens qn semetipso uenit ad monumentum. Erat autem spelunca, et lapis superpositus erat ei. IO

Iesus fremens uenit ad monumentum.

Fremit spiritus, ut caro

reuiuiscat ;fremit uita, ut mors fugetur; fremit deus, ut resurgat homo; fremit indulgentia, ne sententia contradicat ;fremit Chri-

15

stus debellans mortem, quia non potest non fremere qui singularem rapit de hoste uictoriam. Quod autem dixit rursus fremens, tremit rursum, ut geminatae resurrectionis demonstret insignia, quia

6 capere et audire. Die Folge beider synonymischen

Zeitwórter ist ein

bisschen auffállig ;logischer wáre azd;re et capere. Aber bei einem Redner wie

Petrus Chrysologus ist der Rhythmus wichtiger und dieser verlangt capere et audire. Nur bringt die Sez.- Textüberlieferung so hier wie am Schluss der Predigt capere et (b)aurire. Aurire, wie in anderen Stellen, ist allem Anscheinen nach eine Verwechslung mit zud;re. Vielleicht kann uns die Formel capere et sentire am Ende

des LXXXI. Sermo Licht geben; sie spricht für capere et audire; audire steht ausserdem semantisch zu capere nàher.

4 sermone geminato] LXIII uidelicet ac LXIV.

8/9 Ioh. zz, 38.

14

Ioh. xz, 38.

Codd.: Vatic. Lat. 615 (Vat.) et Bamb. 2 (cf. monitum ante sermonem LXIII) (Seu. — consensus istorum codd.), VR (ef. ad lin. 137) V, PfPbJOCPa

Titulus : tertius] tempore ,om. CPa

—— Omelia beati Seueriani episcopi Var.,

Sancti Seuerini episcopi sermo de eodem Bamb. 2 (ubi sermo LXIII antecedit) 3 lacrimas R franc. 4 planctus] ploratus frazc., letus W 5 exhonoremus V 1" manus Vat., exhoneremus Bamb. 2, exonoremus O 6 tantae gaudia] tantam gratiam Pf, tantam gloriam ceteri ex franc. et capere] et oz. Bamb. 2, et catere V 1^ manus — aurire Vat., haurire Bamb. 2 (cf. ad ultimum uerbum sermonis

et comment.) 8 rursum Vat. solus (cf. lin. 14) ^ semetipsum Var., semet ipsum Bamb.2 ^ 9 super positus separat J, ut crebro facit J aliis uerbis compositis, quod non semper notaui

11 reuiuescat V/at., uiuescat Pf Pb] 1" manus C Pa, uiuiscat J 2^

manus O fugeretur Bamb. 2 deus] dominus Sez. 12 contradicat] contrahatur P£1^ — 13 mortem debellans/razsp.Vat. — 14 hostem V I^ manus rursum Vat. ut Iin. 8 fremit] fremet W 1? 15geminata V — demonstraret Bamb. 2 Pb

SERMO LXV, 1-3

385

uoce Christi sicut mortui corpore de sepulchris suscitantur ad uitam, perfidia mortui ad uitam fidei sic resurgant. 2. Erat, inquit, spelunca. Dixisse suffecerat uenisse ad monu20

mentum. Quid est quod magnopere speluncam euangelista commemorat ? Spelunca plane, ubi hominem diaboli latrocinium collocauit ; spelunca, ubi uirum

25

20

fraus condidit mulieris; spelunca, ubi dei

plasma mortis rapacitas includebat. Et /apis superpositus erat ei. Durae mortis ianua durior durissimo lapide claudebatur. Plorans quid proficit ad sepulchrum, quando sic duras et congestas obices non penetrat uox plorantis ? Christiani, ploremus deo pro peccatis 383 nostris, et mortuis non audientibus cum gentibus non ploremus. 3. Ait Iesus : Tollite lapidem. Inter diuinas uirtutes humanum Christus requirit auxilium? Non sufficit amouere lapidem, qui mortem sufficit effugare? Sepulchri claustra reserare non ualet, qui portas tartari praeualet aperire? Dixerat per prophetam: Auferam ab eis cor lapideum, et dabo eis cor carneum. Praecepit ergo ut Iudaei ex se cor lapideum tollant, euoluant perfidiae saxum,

35

silicem durae incredulitatis excludant, quatenus animae per infidelitatem mortuae de sepulchris pectorum prosilirent, et non tantum resurrexisse Lazarum quantum se Lazaro consurrexisse gauderent. T'ollite lapidem. Tollite miserae humanitatis obsequi36/37 Tollite miserae bis nunc clarescant. Auch hier gibt es eine markante Abweichung der severianischen Überlieferung von der felizianischen, als ob es sich textgeschichtlich um zwei sehr alte Ausgaben handeln würde und vielleicht

ist es auch so. Wie oben zu Z. 6und weiter unten zu ZZ. 58, 7o usw. und in vielen anderen Stellen dieser Ausgabe habe ich der felizianischen den Vorzug gegeben. Beatae (nicht beata) entspricht mehr der üblichen chiastischen Satzbildung: miserae bumanitatis — diuinitatis beatae. Zur Partikel zm, die die Sez.-Hss. zwischen zo/lite und miserae bringen, vgl. unten zu Z. 132. 18 Ioh. rz, 38. 20 diaboli latrocinium]latrocinante diabolo : serm. XVII, lin. 32. 22 Yoh* rr 38: 27 Ioh. zz, 39 (cf. Dorp, Texte und Arbeiten, 7-9, p.

217).

31 Ezech. r1, 19.

36/37 Ioh. rz, 39.

16 mortuorum corpora / suscitantur sup. ras. Pa 1^ manui 17 sufficerat Var.J 1^ manus, sufficiebat V 1" manus perfidiam V, perfidi ac Vat.

19 quid] qui V 1^ manus, quoniam uenisse] Christum Ppraem:t. C Pa praemit. Bamb. 2. 22 erat sup. lin. add. 2^ manus] — 25 plorans] sed praemit. durosetcongestosO — conge2ásepulchrum] monumentum P» CPa et mortuis 44e non ploremus] ut 26 nostris o7. Seu. stas] cognitos W nobis tantum noster ploratus prosit quantum isti mortuo beatae lacrimae profuerunt CPa — 28ammouereO —— 29sepulchra R 1^manus — 3laufferam 553 incredulitatis] crudelitatis W —— quatenus] V Bamb. 2 R, quatinus W prosilirent] 34 pectorum] pectore V RPf, peccatorum Sez. Pa reliqui 34/55 non tantum] notandum V 1^ manus, non tam C Pa resilirent Barb. 2 Lazaro]lazarum V 35laxarum V ^ quantum]quam CPz(tam...quam) 356 miserae] iam praemit. Seu. (cf. comment. conresurrexisse Pa 1^ manus R ad lin. 132) obsequia Sez., obsequio W

386

SERMO LXV, 3-4

um, ut diuinitatis beatae opera nunc clarescant. Tollite lapidem quem posuistis uos, ut hominem quem ego posui nunc reponam. 4. Respondit Martha: Domine, iam foetet. Iam foetet. Mulier, et 40

45

quod foetet cuius est? Jam foetet. Modo ad te pertinet quod a te uenit. Ad sepulchrum non sentires foetorem, si in paradiso suasorem noluisses audire. Jam foetet. Quod perditori foetet, non foetet creatori. Jam foetet. Quod horret alieni operis euorsor, amator sui operis non abhorret. Sed dicendo sic testare mortem, quam tu, mulier, intulisti; foetorem clama, ut plena mors audientibus

innotescat, quatenus quod resurgit Lazarus redeuntis sit spiritus, non latentis; diuinae uirtutis sit, non sit artis humanae;

neque

Iudaei dicant, qui nos dicunt in principe daemoniorum eicere daemones, iterum dicant nos non imperio dei, sed humano praesi50

dio mortuos suscitare. Iam quatriduanus est. Dicit et tempus, ut

39 iam foetet. Iam foetet.Die Anadiplose ist nur von den Sez.-Hss. bezeugt. Ich habe sie trotzdem im Text behalten, denn sie ist für Petrus Chrysologus sehr

charakteristisch, nicht weniger als die Wiederholungen von 7m foeetet im folgenden Kontext. ^— 40 pertinet. Bamb. 2 hat peruenit, was ein paronymisches im Sprachgebrauch des Chrysologus gelàufiges Wortspiel darbietet. Aber die oft unsichere Hs. Barb. 2 ist der einzige Zeuge fürperuenit, von der anderen Sez.Hs. (Vazt.) nicht unterstützt. 44/45 testare ... clama. Testaris und clamas im Prásens bieten wahrscheinlich die ursprüngliche Fassung dar. Es ist móglich, dass testare die erste Lesung von V vor der Korrektur gewesen ist;bei camas ist

das sicher. Da aber die Sez.-Tradition bei estare mit der fránkischen übereinstimmt und bei damas die Handschriften hóheren Ansehens ausser I/ diese

Lesart verfechten, habe ich die Imperativform, nicht aber ohne Schwanken, im

Text aufgenommen.

39 Ioh. xz, 39.

48 cf. Matth. 9, 34 (12, 24).

50 Ioh. rr, 39.

37 diuinitatis beate /rassp. Pb beata Seu. CPa (cf. comment.) 38 posuistis] sub posuistis J(cf.Jad Jin. 9) — 39 Martha] maria W iam foetet

repet. Seu., semel babent ceteri (cf. comment.)

40 pertinet] peruenit Bazzb. 2 (cf.

comment.) ^ 40/41 quodate uenit om. Vat. ^ ateuenit. Ad sepulchrum] ad te uenit de sepulchro C Pa, qui interpungunt post sepulchro et enim add. post non (Non enim sentires ...) 42 noluisses audire suasorem :razsp. Var. uoluisses Bab. 2

perditore V 1" manus, perditoris R 1^ manus

foetet

non foetet] fecit non fecit Bamb. 2 — 43 creatore V 1^ manus, creatoris R 1^ manus,curatori P& horret] ore Var. operis] corporis Bamb. 2 — euorsor]

V fortasse iure, euersor Seu. R V ] Pa, euersori PÉPb O

amatoris V 1^ manus R,.

amatori PPPLO —— 44 testaris] V (-ris sup. vas.) 2^ manus C ed. (cf. clama zz seg.) 45 clamas V O ed. (cf. comment.) ^ 46 quatinus plerique codd. resurget l7 (ortbogr. ?) R ed., resurgat Pb, refugit Bamb. 2 — redeuntis sit] redeunt istis V, redeunt iustis R.— spiritus sit /ransp. Pb 48 dicent Var., om. Pb nos] non sup.ras. 2^ manus V —— 49 dicant om. C Pa praesidio] praestigio Var. W franc. 50 quadriduanus Bamb. 2 semper, enim add. Vat. (f.Jülicher, IV, p. 127 ;uide tamen infra lin. 52, ubi enim deest) 50/51 ut sciant oz. Sez.

SERMO LXV, 4-5

387

sciant quia auctor est temporum, cui tempora nulla praescribunt. Iam foetet, quatriduanus est. Dicendo sic exaggerat disperationem, ut qui adsunt uideant quia deus est, qui sic uitam mortuis, disperatis salutem, foetentibus dat uigorem. 25

60

5. Eleuatis, inquit, oculis sursum. Eleuauit oculos sursum, ut

nobis formam supplicandi tribuat, non sibi uiam praeparet impetrandi. Namque sursum respicit qui semper est sursum cum patre, 384 sed pater in ipso est, et ipse est semper in patre. Ego, inquit, in patre, et pater in me. Pater, inquit, gratias ago tibi, quia audisti me. De praestito agit gratias, et quod pater audierit, hoc dicitur: quod filius petierit, hoc tacetur ? Fratres, inter patrem et filium audiendi est affectio, non est necessitas supplicandi; caritatis adsensus est, non est austeritas iussionis. Ibi amore geruntur omnia, ubi

non indigetur obsequio, sicut ex sequentibus elucescit: Pater, 65 gratias ago tibi, quia audisti me ; ego autem sciebam quia semper me audis. Vacat inuocandi cura, ubi fiducia certa est audiendi. Aut

quid ibi facit petendi labor, ubi praestandi est causa communis ? Nemo ergo sic filium minoret precibus, nec patrem circa salutem 57 Namque. Die Hàáufigkeit, mit welcher Petrus die Konjunktion »amque ganz am Anfang des Satzes stellt (was auch keine besondere Seltenheit im

lateinischen Schrifttum darstellt), rechtfertigt hier die reinere felizianische Texttradition (V R) gegen Sez. u. a. (vgl. Sermones IV, Z. 44; V, Z. 49; XIV, Z. I3 uSw.).

52 Ioh. rz, 39. 55 Ioh. rz, 41. 64/66 Ioh. rz, 41-42.

58/59 Ioh. 14, xo.

59 Ioh. rz, 41.

51quia|quisO ^ auctorest]ipse estauctor CPz2 — temporum est /rzz5p. Vat. praescribuntur PfPb]O 52 est] enim Ppraemit. Pb, add. CPa exaggeras Sez. disperationem V, desp- ceteri 55 qui adsunt om. W assunt PÉPbO —— 54disperatis V RJ 1^ manus, desp- alizomnes — fatentibus Pf | 55 oculis inquit zrzzsp. Vat. eleuauit] nobis praemit. Bamb. 2, eleuat C Pa 56 praeparet] praeberet PP 57 namque] nam quem Sez. W Pf Pb] (namquem J), nam quid C, nam qui Pz, nam cur O (cf. comment.) ^ sursum est semper /razsp. W — cum] add. sup. lin. 27^ manus V, om. Bamb. 2 W — patrem Bamb. 2 W (respicit ... patrem) post patre babet interrogationis signum O, ubi periodus sic incipit Nam

semper eZ., quia C Pa

36)

cur sursum

respicit ...

58 sed] semper 242. Sez.,

et ipse est semper in patre oz. Sez. (cf. comment. ad lin.

59 in me] est a4. franc.

60 agit] ait V uzus

tacetur ?] Zgterrogationis signum, quod mss. babent, om. ed.

^ dicit Pf. — 61

62 affectio est transp.

C Pa 63 austeritas] auctoritas Var. ibijubi CPz — ubijibiCPzs . 64 indigetur obsequio] necesse habentur obsequia frac. obsequium Barb. 2 RW elucesscit VJ 1^ manus, elucessit PfO — 65 tibi ago transp. W (cf. Dold, apud Jabrbuch für Liturgiewissenschaft 3, 1923, p. 52) audisti me] audis add. et del. Pa. —.66 certa om. Vat. — audiendi]exaudiendi O — 68 ergo om. Bamb.2 sicom.CPa precibus] patrifraze. ^ nec]neBamb.2 ^ patrem] filio ad2. franc.

388 79

SERMO LXV, 5-6

hominum sic minoret. Quare autem sic loquatur filius, ipse aperit sic dicendo: Pater, gratias ago tibi, quia audisti me. Scio autem quia semper me audis ; sed propter populum dixi, qui circumstat. Videtis quia loquendo talia suum patrisque affectum prodit, pandit gratiam, loquitur unitatem. Dixerat: Omnza quae habet pater mea sunt.

75

80

Et si sua sunt omnia, quomodo petit ? Qui de suo petit, quod petit non necessitatis est, sed amoris. Pater, gratias ago tibi, quia audisti me. Ego autem sciebam quia semper me audis : sed brvopter bobulum dixi, qui circumstat, ut sciat quia tu me misisti. Missum se dixit, ut populi sciant de caelo uenisse Christum, non recessisse de caelo. Sic ergo mittitur, sic et quod habet accipit, quomodo unde uenerit non recedit. Sic ergo et filius quod habet accipit, et pater quod dederit non amittit. Fratres, et quod auditur, et quod mittitur, et quod uenit, et quod accipit, et quod nascitur, et quod patitur, et quod moritur, et quod resurgit, non est hoc diuinitatis suae, infirmitatis hoc nostrae est, nostrae est hoc naturae; quod tamen totum causa

85 nostri

90

tulit in nostro corpore, non propter se in sua pertulit maiestate. Sed ad proposita redeamus. 6. Quid est quod dicit: Pater, gratias ago tibi, quia audisti me? Quid est? Vbi Christus coepit inferi pulsare fores, portas tartari submouere, ianuas aperire mortis, gehennae soluere legem uetustam, deturbare antiquissimum ius poenarum, reposcere Lazari

animam, ab inferis uiam reditus innouare, occurrit ei tartari tota

70/71 Ioh. rz, 41-42. 73 Ioh. 16, zs. 75/77 Yoh. xz, 41-42. recessisse de caelo] serm. LVIII, lin. 66: numquam recessit e caelo. redeamus] cf. serm. XXXIII, lin. 29. 87 Ioh. zz, 41.

69 minoret] marioret Pb sciebam

$ez.

71 dixit J

70 sic om. Seu. circumstant

Bab.

US 86 ...

Scio autem] ego autem 2 ut infra, circum

stat J

71/77 uidetis usque qui circumstat om. franc. ob bomoeot. in archetypo puto — 74 quomodo petitur W — qui] quid V (Quid desuo petit? Quod petite) — 76 propter] up. /im. add. V — 77 dixiom.V circumstant Bamb. 2 ut supra, sequitur ras.inV — sciantRW' Pf] ^ dicitSez. Pf ^ 78recessisse] tamen praemit. C Pa 79 ergo om. C Pa

accepit Sez.

79/80 quomodo zsgze accipit om. Bamb.

2 propter bomoeot, — 79 uenit Pb — 80 quod habet filius trazip. C Pa accepit JO dederat V 81etquod]etom. W ^ etquod mittitur et quod auditur transp. C Pa mittitur] dimittitur /O 82 uenit] aduenit /O accepit/ et quod patiturom. Var. WO — 83etquodresurgitom. CPa est hoc] hoc om. CR 84 est hoc nostrae /razsp. CPa —— hoc est /ransp. W.— causam R 85 nostri] nostra Bamb. 2 — nostro] suo CPa — 85/86 in suam pertulit maiestatem R Pf C Pa 86 redeamus] ut sciamus ad4. Sez. 88 inferni Pf foris V 1" manus, forasJ 1^ manus

89 sumouere Bazib. 2, semouere JO

(sub er pag.seg. semouere O) — uetustum Sez. — 90 deturbare] exturbare C Pz antiquissimum] cui seg. ras. Vat., antiquissimumque Bab. 2 90/91 animam Lazari /razsp. Seu.— 91 ei] et Bamb.2 — totatartari iransp.Pf ^ tota] et add. Bamb. 2

385

SERMO LXV, 6

389

furens potestas, praeferens edictum superni principis, excelsi regis portans decretum, gestans latam tot saeculis deo loquente sententiam. Et uidens hominem siscitabatur quis iste esset, quid aude95 ret, quid sibi uellet, cur solus aut sine tremore tremendos mortis lacessat et incessat accessus. Cui dicenti quis esset, responderunt prophetica uoce ministri resurrectionis angeli: /se est rex gloriae, ipse est fortis et botens 1n proelio. Sed refert tartarus: Ego regem gloriae in caelestibus scio omnibus potestatibus caelicis praesideIOO re, cuius nutum tota sufferre non potest creatura. Hunc autem uideo de terrenis unum, concretum limo, corpore mortali septum,

et in ipso habitu hominis hominibus uiliorem, et ad summam cito dandum sepulchro, subdendum meae protinus esse dicioni. Sed persistentibus angelis et repententibus Ipse est dominus uirtutum, 105 ipse est rex gloriae, ipse caeli praesul, ipse creator mundi, ipse saluator saeculi, ipse redemptor omnium, et mortis, de qua furis tu, lator ipse sententiae, ipse tuum calcaturus caput, ipse tuum contriturus imperium, ipse te suo iudicio perditurus, qui reos iussus capere adtrahis innocentes, sanctos diripis, ipsi dei filio Redde ergo unum prius quam cogaris exsoluere IIO comminaris. omnes. Sed tartarus adhuc ista non credens per consuetos nuntios recurrit ad caelum, haec inuidiosa interpellatione deplorans: Ego, domine, et si extremus creaturae tuae, et si tristi seruitio mancipa-

97/98 Ps. 23, 1o et 8. 92 fures V 1^ manus decretum portam szc Bamb.2 scicitatur Bab. 2

104/105 Ps. 23, ro. editum V 1^ manus 93 portans decretum] — latamrep.C — saeculiR — 94sciscitatur Vat.,

audiret V, adiret W, et add. W

uelit V 1^ manus

RW

95aut]ac CPa — tremore]et ipse moriturus, cur sine tremore 222. Bamb. 2 96 licessat V 98 est fortis] est om. Sem. et potens om. franc. impraelio J/ — 99 caelicis] celi lucis W, celi PÉPb —— praesidere] residere VRW 100nutuBazb.2 sufferre] sufficere (?) V 1^ manus — non potest 101 terreni Pf, terreno autem] ergo W sufferre transp. Bamb. 2 Pf Pb mortaleV ^ septum]sepultum Sev. — 102 unumom.PbCPa PbJCPa 103 esse om. Vat. W — dicioni] V J, hominis]omnibus R — summum Vr. ditioni plerique codd. — 105/104 Sed persistentibus usque repetentibus] E contra 104 ipse est dominus uirtutum om. Sez. persistunt angeli et repetunt C Pa 106/107 et mortis usque sententiae om. Pb 105 caeli] est praemit. Pf

furistu] fures (ortbogr.) tu VR, 106 mortis om. CPa ed. — dequaom.V 108 contriturus] fur es tu , fur estu W —— 107 calcaturus] est 222. C Pa contribulaturus V7., conturbaturus Bamb.2 ^ suo]tuo Bamb.2 ^ suoiudicio 109 adtrahis] addictos W reo V 1^ manus, reus Bamb. 2 te /ransp. Vat. 110/111 omnes cogaris ipsi] -i swp. ras. V diripis] decipis P (babet2*manus recens V) omnes om. W R V quia recte, fortasse Sen., exsoluere transp. et franc. ponit multos pro omnes — 111 sedtartarus]tartarus uero C X ista non] 113 tristi] sim add. C Pa non ista /ranjp. C — 112 Hac CPa

390 IIS

SERMO LXV, 6-7

tus, praecepta tua inuiolabili lege seruo; peruigilo, ne quis sententiae tuae uetustum ius nouus temerator immutet. Sed apparuit homo, qui dicitur Christus, tuum se filium iactans, sacerdotes

I20

tuos notat, scribas tuos arguit, sabbata tua uiolat, legem tuam soluit, et animas exemptas carne et poenae meae iam custodiae deputatas, ad corpora, in quibus scelerate uixerant, redire conpellit. Et tantis cottidie procedit ausibus, ut Lazarum iam carcere nostro clausum, iam lege nostra uinctum, iam in iure nostro manentem, effractis claustris inferi conetur eruere. Aut cito subueni, aut si patefecerit semel ianuas, omnes, quos tot saeculis seruauimus,

125

nunc amittis. 7. Ad haec filius de sinu patris respondit: Pater, iustum est ut 386 carcer non innocentes teneat, sed nocentes; poena non iustos cruciet, sed iniustos. Quamdiu sub unius hominis culpa, propter Adae solius noxam, patriarchas, prophetas, martyres, confessores, uirgines, uiduas, in castitate coniugii permanentes, omnes

130 aetates utrumque

sexum, certe paruulos nescientes bonum uel malum, hic carnifex ad se trahere crudeli infestatione non cessat ?

Pater, ego moriar, ut non moriantur omnes. Pater, ego Adae 132 Die Partikel 727 ist im LXV. Sermo relativ háufig vorhanden, aber nicht

immer gut bezeugt. In zwei Stellen (ZZ. 36 und 132) ist das Adverbium nur von den Sez.-Hss. überliefert, wáhrend es in anderen Fállen (ZZ. x18 und r20) die allgemeine Textüberlieferung für sich hat. Ist die Partikel textgeschichtlich

immer echt ? Wenigstens rhythmisch (wie z. B. in Sermo XVI, Z. 45 und in der

129/130 omnes aetates utrumque sexum] cf. J.-H. BAXTER, Oris sexus, apud Archivum Latinitatis Medii Aevi xo (1934) xo3. 132/133 Adae debitum soluam] cf. Benedictionem cerei Romanam : Adae debitum soluit.

114 inuiolabili] initio labili V —— seruo] conseruo Bab. 2 péruigil O ne quis] Sez. ed., nequi O, ne quid ceteri (nequidJ) sententia R 115 tuae] pereat a2d. CPa (nequidsententiaetuae pereat) — uetustum] ne praezit. Pa ius] uis J 1^ manus nouus sz. lin. Pa temerato V/ 1^ manus, temeratos R— immutet]i-5up.ras. V — 116filium]esseadZ. CPa — sacerdo-. tes] qui Praemit. C Pa 117 notans PfP5JO scribas tuasJ 1^ manus O tua om. Vat. — 118 poenae] et add. sup. Lin. 27^ manus V — iam meae transp. $e. — 119 quibus] quae (-ae szp. ras.) V, qua Vat. W scelerataeJPa ^ 120 iam] modo Praemit. Seu.

carcere] clauso W, qui in seq. om. clausum

nostro]

uestro Vat, tuo CPa — 121clausum om. W — nostra]uestra Vat. — in iure] in om. C Pa nostro] uestro Vat. R, tuo C 122 conaturJ 1^ manus O subueni] conueni / C Pz, consubueni O

quos tot] quot tot Bazh. 2, quotquot

respondet Pz

125 semel patefecerit transp. O

C

126 innocentes non transp. C

124 amittes franc.

125

126/127 poenae ... crucient

franc. 127 Quam diu P^] sub]pro CPa hominis oz. W culpam Vat. 128 solius Adae :razsp. O prophetas] apostolos eZ. Vat. unus 131 trahere] trahit et Bab. 2, qui ponit trahere ante non cessat in seq. 132 moriantur] iam praemit. Seu. (cf. comment.) Adae om. Vat.

SERMO

LXV, 7-9

30I

debitum soluam, ut per me tibi uiuant, qui per Adam moriuntur inferno. Pater, propter sententiam tuam ego meum sanguinem 135 fundam, tantum est ut ad te tua redeat creatura. Pretium cari tibi

sanguinis mei redemptio sit omnium mortuorum. 8. Ad haec totius trinitatis consensus et Lazarum praecipit exire, et tartarus ad reddendos omnes mortuos Christo iussus est oboedire. Hinc est quod filius clamat: Pater, gratias ago tibi, quia I40 audisti me. Testatur apostolus quod Christus aduocatus noster sit apud patrem. Denique quando sedet, coniudicat patri; quando stat, officio fungitur aduocati. 9. Tunc Christus peracta aduocatione clamat woce magna : Lazare, wuemi foras! Tunc tartarus ligatis manibus et pedibus

145 Lazarum retulit ad superna, timens et tremens, ne dum soluit, ne dum

moras facit, ne dum tardius refert unum, omnes cogetur

afferre. Sic factus est uiuorum relator, qui raptor esse consueuerat mortuorum. Nam quare Christus, qui uincula inferni disrupit,

Schlussklausel des Sermo L) ist zz in keiner der Stellen der LXV. Predigt verlangt.

147 Sic. Sic sic C Pa ; vgl. die Sermones XVII, Z. 4o; XXIII, Z. 45; XXX, Z. 65 usw. Die Palillogie sc s£c am Anfang eines Satzes ist also für Petrus

Chrysologus charakteristisch und sie kann hier autentisch sein; sie ist aber im LXV.

Sermo

nur von

zwei Zeugen

verfochten,

die keine grosse Autoritát

geniessen. 137 totius trinitatis consensus] cf. serm. LXXlIlIbis, lin. 72: totius trinitatis 143/144 140 apostolus] 1 Ioh. 2, x. 139/140 Ioh. r1, 41. assensus. 148 uincula inferni 144/150 cf. serm. LXXIlbis, linn. 22/24. Ioh. zz, 43. disrupit] cf. serm. LXXXI, lin. 9o.

134/135 134 inferno] in praemit. Seu. O 133 debitum om. Bamb. 2 fundam sanguinem /ransp. PÉPb — 135 estom. Sew. — te] add. 2" manus V sup. tibi cari transp. Bamb. 2 W —— 136 0mnium oz. Pb lin. |tuam V (ad tuam) 137 totius] post syllabam to- defectus foliorum causa abrumpitur textus codicis R (ef. serm. LXVII, ad lin. 8) ^ consensum Var., assensus Bamb.2 —— 158 mortuos] iussus] uisus Vat. (Christus uisus est Christus Vat. 1" pie praemit. Pb 143 aduocatione] inuocatio141 coniudica V 1^ manus 144tartareus CPz — 145rettulit V — superna] -a sup. C raj. V — nedum]necdum OC, ne et al. lin. absque signo unionis dum (cf. in seq.) 145/146 ne dum] necdum O, nedumJ,ne om. Seu. (cf. in seg.) — 146 nedum] obedire Vat. 1^) clamauit neV

ne om. Seu., necdum O, ne dumJ n transitu ad al. lin. ut linn. 145/146

rep. C Pa (ef. comment.)

codice Bamb. 2.

raptor esse] raptoris se (?) V 1" manus

147 sic

qui] ex uno

148 disrupit] V, dirrupit Var., dirupit Bamb. 2 Pf Pb, disrumpit

/O C Pa, ditumpens W, disrumperet

392 150

SERMO LXV, 9

mortalia ligamenta non soluit, nisi ut nobis monstraret inferni tremulam seruitutem ? Nam si de Moysi corpore diabolus contradicit Michaeli, quomodo non tartarus Christo de uita et de resurrectione Lazari contradicit? Orate, fratres, ut qui gustum resurrectionis Lazaro propinante suscepimus, redeunte Christo uniuersalis resurrectionis saties mereamur audire.

149 mortalia. Hs. V (nur sie, wobei zu bedenken ist, dassuns hier der Zeuge

R fehlt) bringt mortis statt mortalia. Die Lesart zortis ist nicht nur wegen des hohen

Ansehens

der Hs.

V bemerkenswert;

für seine

Echtheit

kann

die

Parallelstellung zu zzferzi im vorangehenden Satzglied sprechen : uincula inferni

- mortis ligamenta (chiastisch!). Zu mortalia ist Sermo LX XXVII, Z. 44 (mortale frigus) zu vergleichen. Ob mortalia aus mortis und dem Anfang des folgenden Wortes Jigamenta entstanden ist, ist vielleicht keine unberechtigte Hypothese (vgl. zu Sermo LXIV, Z. 57). 154 saties. Das Wort ist wahrscheinlich korrupt überliefert. Es ist kaum annehmbar, dass es sich um den Plural von sates, -iei handelt. Der Komparativ s277zs als echte Lesart kommt hier als Móglichkeit in Frage. Ebenso /azizs, was der Variante der Hs. W /ecius nahesteht ; vgl. ezdire latius am Schluss des XLIV. Sermo. Die Konfusion zwischen /zzzs und satzzs ist paláographisch betrachtet leicht moglich.

151 ... Michaeli] cf. Iudae 9

152 orate fratres] cf. serm. XXXVI ad lin.

118.

149 mortalia] mortis V contra omnes alios codd. (cf. comment.) non 07. franc. solueret V7 O 150 nam]et CPa 151 Michaeli] W, Moysi V Pf P» J, angelo CPa ed. om. Seu. O tartarus] et praemit. Seu. 151/152 de resurrectione] de om. Pf — 152 quiom.Pb ^ 153 resurrectio Bamb. 2. 154 uniuersales resurrectiones Bamb. 2 —— saties] V, satias Bamb. 2, satiatos Vat. (qui sa- del.), lecius W, gratias franc. (sup. ras. C, om. Pb), voces ed. (cf. comment.) audire] aurire Vzt., haurire Bamb. 2 (cf. ad lin. 6), Amen add. Bamb. 2

SERMO LXVI

PL

DE LAZARO ET ELEAZARO 1. Duas hodie a duobus euangelistis editas ita recitari fecimus lectiones, ut sermoni nostro uester intellectus occurreret, paterent abdita. Lazari resurgentis occasio cur alterius Eleazari nos compulerit facere mentionem, ex sequentibus audietis. Modo inhumani diuitis et Lazari pauperis stupendas uices, pauendas successiones, conditiones admodum lamentandas in medium producere et

4/5 paterent abdita. Nur mit Schwanken habe ich abdita im Text behalten. Der Ausdruck

ist sinnvoll, aber die nicht schlecht bezeugte Lesart zzd;;z ist

mehr dem Rhythmus der Klausel angemessen.

^ 5 E/egzari. Von dieser Stelle

ab tragen die Handschriften Lazarus anstatt Eleazarus, wenn es sich von dem Armen handelt. Zu betrachten ist, dass für den folgenden Kontext die Hss. V

(vgl. zu Z. 6) und R fehlen. Die Zeugnisse der altlateinischen Bibel sprechen für Lazarus ebenso wie für Eleazarus (JULICHER, III, S. 189 f.), vielleicht für uns mehr für die letzte Form des Namens. Da aber unten Z. xx5 wieder Elezzarus im Kontrast zu Lazarus in den Hss. PfJO erscheint, ist es annehmbar, dass die verlorenen Blátter von V und R auch E/lezzarus an Stelle von Lazarus immer getragen haben. Hier ist auch der Titel unserer Predigt zu vergleichen. Trotz allem habe ich den erhaltenen Handschriften getreu im Text die Form Lazarzs aufgenommen. Nur so wird der Arme in den Sermones CXXI-CXXIV genannt.

3/4 duas ... recitari fecimus lectiones] primam uidelicet Eleazari diuitisque, de qua hic sermo ; alteram ex Ioh. 12, xo ss. (uide infra lin. 114) recitari uobis fecimus lectionem : serm. CXVIII initio ; fecimus recitari lectiones : Augustinus,

serm. CCCLXII, x (PL 39, x6). 5 Lazari resurgentis occasio] fortasse sermo LXVI a Petro inmediate post tres praecedentes seu LXIII-LXV, qui de resurrectione

Lazari

tractant,

pronuntiatus

est.

Sermonem

LXVIum

LIVus

probabiliter sequutus est (cf. Los sermones, pp. 170 et 262). De Eleazaro et diuite egit iterum Petrus sermonibus CXXI-CXXIV. 6/7 inhumani diuitis] cf. serm. LIV, lin. 3: diuitis inhumani. Codd. : V, qui deficit a lin. 6. (Deest in R: cf. serm. LXV, ad lin. 137)

W, PfPb] OCPa

De eodem Lazaro (sc. trium sermonum praecedenInscriptio: eleasato W tium) et de altero qui iacebat ad ianuam diuitis CPa — 3a duobus] aduobis V 4/5 paterent abdita] serzpsi cum ed., ewangelistis W, aeuuangelistis Pz J)adita V J, paterent audita W Pf Pb O, pateret auditus C Pa (cf. paterent (pateret Eleazari ] Lazari W Pf Pb C Pa (f. 5 Lazari] iam praemit. Pa comment.) compulerit nos /razsp. Pf — 6 mentionem] post comment.), et praemit. Pb mentionem abrumpitur V deficientibus foliis usque ad uerba tenebrae transferuntur lin. 26 sermonis LXXVII ^ Modo] manus saeculi XIII codicis Pf add. in marg. De Lazaro et diuitae - hic incipe

394 IO

SERMO LXVI, 1-3

afferre gestimus, quia diues qui participem pauperem in bonis 387 praesentibus adire contempsit, in futuris malis compatientem pauperem non meruit inuenire, nec ardens aquae refrigerium percepit, aestuanti pauperi fame panis refrigerium qui negauit. 2. Cum esset, inquit, ?& tormentis, eleuaust oculos suos, et uidit

15

20

25

Abraham de longe et Lazarum in sinu etus. Gratis respicit modo Lazarum sursum, qui ante deorsum Lazarum uidere despexit. De talibus dixit propheta: Oculos suos statuerunt declinare tn terram. Cum. esset 1n tormentis. Pungit poena quem non poenitudo compunxit, et uexant tormenta quem Lazari uulnera non mouerunt, nec gratis.aculeos percipit poenarum qui in deliciis uolutabatur ingratus. Vidit Abraham de longe. Longeilli erat Abraham, cui non fuerat proximus pauper. Vidit Abraham diuitiarum consortem et inhumanitatis exsortem. Et Abraham diues, sed plus humanitate quem censu; tu diues inhumanitate tua maior tuis diuitiis extitisti. Abraham sibi peregrinus ciuis hospitum fuit, tu palatia possidens tectum pauperi non dedisti. Abraham dum seruos suscipit, dominum sic recépit, et cunctis hominibus ponens panes ipsum dominum suàm suscepit ad mensam; tu dum singulari pauperi negas micas, stillam refrigerii perdidisti. 3. Eleuans oculos suos cum esset in tormentis uidit Lazarum in simu Abrahae, et ipse clamans dixit. Sic clamabat ibi qui hic clamantes contempsit audire; ibi cassa est uox isti cui hic inanis est clamor. Audi prophetam dicentem: Im inferno autem quis

13/14 Luc. 16, 23. 14/15 cf. sermm. CXXI linn. 16/17; CXXIV, lin. 65/66. 16 Ps. 16, xr. 22 Abraham diues] cf. Gen. x3, 2; uide sermm. XXVIII, linn. 49/58; CXXI, 4. 22/28 cf. Gen. 18, 1-8. 28 ... micas] cf. Luc-:6, 2r: 29/30 Luc. 16, 23-24. 32/33 Ps. 6, 6.

10 adire] V 1" (?), audire W 2^JO ed., habere PfPb C Pa compatientem] sibi 442. C Pa 12 percepit] / O, percipit cezeri (ortbogr./) 14 delonge V J, alonge Pf (cf. in. 20), et longe add. et ex». Pf modo respicit 7ragz5p. O 15 uidere Lazarum /razsp. C — 16dicitO —— 17 penitudo non transp. Pb — 18et uexant] et oz. PbJ OC Paz 19 acculeos Pf deliciis] W C Pz, plagis Pf Pb (q*i alienis post uoluptabatur 44.)J,prandiis O, purpura eZ. uoluptabatur W Pb C Pa, nescio si iure 20 delonge W, alongeJ (cf. lin. 14) Longe] De

longe Paz 1^

erit Pf 2^ manus

21 fuerit Pf

22 inhumanitatis] ex eZ.,

humanitatis codd. exortem JO CPz, extortem Pf prima t expuncta et Abraham]nam A. CPa — 23 sensu/J inhumanitate C ^ 24 habraham Pb bic pallatia W P£ 25 suscipit] codZ., zn suscepit? (suscipit orzbogr.), ef. recepit z seg. 26 sic om. Pa recipitJ (orzPogr. ?, cf. suscipit iz anteced.) cunctis] coram C Pa (sed cf. singulari pauperi 7z seg.) panem W znus,

fortasse recte 27 dominum] deum C suam] iz marg. add. W, suum Pf]C 29 Lazarum] abraham de longe et Lazarum in sinu eius P2, in sinu abrahae

add. PfJ OC Pa

31 cassa] causaJ 1^ manus, eius praemit. C Pa

uox est

manip] — isti cui hic] JO, cui om. Pf Pb, isti om. CPz, istic ed. — 32 clamor] pauperis Praemit. C Pa

autem oz. Pb C Pa

SERMO LXVI, 3-4

35

395

confitebitur tibi? In inferno qui misericordiae locus ? In tormentis quae spes ueniae ? Et in hora sententiae tempus indulgentiae quis requirit? Et ise clamans dixit: Pater Abraham, miserere mei ! Crudelis fili, quam misericordiam petis, quam tibi negando pauperi tu negasti ? Pater Abraham, miserere mei et mitte Lazarum. Miser fili, i Lazarus ad tuam mensam uenisset, tu ad istum discubitum non uenisses. Pater Abraham, miserere mei, et mitte Lazarum, ut

40

45

S30

25

intingat extremum digiti sui in aquam, el vefrigeret linguam meam, quia cructor n hac flamma. Qui claudit manum pauperi extremi stipem digiti sic deposcit, et sitit aquae guttam qui uini lacus ne guttam daret inclusit. Vtzntingat extremum digiti sui. Qui diuitias suas non miserando pauperi accumulat, sibi misericordiam sic minorat. Et refrigeret linguam meam. Quasi reliquum corpus ab incendio haberetur inmune, sed lingua plus ardet, quae misericordia ut fieret iubere neglexit. In lingua maius sentit incendium, quae maledixit pauperi, pauperi misericordiam contradixit. Lingua in tormentis prima est, quae derogando pauperi pauperis blasphemauit auctorem. Sed audiamus iam quid responderit Abraham. 4. Fili, inquit, recepisti bona in uita tua, et Lazarus simalater mala. Nemo putet audiendo ista quia diues pro bonis recepit bona, quando hinc magis reus est, quod cum a deo pro malis receperit bona, bona pro bonis deo redhibere contempsit, nam de diuitiis tantis nec uictum dedit pauperi, nec sacrificium deo minima oblatione dependit. At pauper diues uulnere, censu nullus, exutus corpore, uestitus poenis, animam, cum sola terebant uulnera, deo

35 Luc. 16, 24.

57 Luc. 16, 24.

37/39 cf. serm. CXXII, linn. 51/53.

42 uini lacus] cf. serm. CXXIV, linn. 81/82. 39/41 Luc. 16, 24. 45/50 cf. sermm. CXXII, linn. 69/74; CXXIV,linn.92/96. ^ 49 prima est] cf. sermm. CXXII, lin. 7z, et CXXIV, lin. 944. — 52/53Luc.16,25. — 53/55 57 censu] cf. serm. XXVIII, linn. z2 et 17. cf. serm. CXXIII, linn. 52/54.

35 requirat Pb — 36 quam misericordiam] 35 inferno] enim add. CPa quamtibi] P/P5O C Pa, quod W J 1" manus, qua temeritate misericordiam Pb 42 40 intinguat Pf ^ aqua PbCPa quamJ 2^ manus, ipsam add. CPa 45 intinguat/2^manus ^ 44suas|seruat stipem]stillam CP2 ^ quiom.Pb miserando] dat praemit. O, dat add. Pf — accumulat] V, reseruat add.CPa plus Pb, om. reliqui — 45 corpusom. CPa — 46 habetur W — inmune/O 47 maius] inimicus W lingua transp. Pa — misericordia] uenia C, ueniam Pa pauperi 2^ om. C ed. pauperi 7^] inopi P5 48 quae] qui /O 52 recepisti] recordare quia Praemit. misericordiam pauperi /ransp. Pb 5A hinc] PfPbOed., hicceteri — pro 55 receperit V ed., fortasse iuste/— CPa 56 tantis] tantum W Pf 55 redhibere] Pf], redibere reliqui malis om. O 58 cum sola] quam minima] uel praemit. Pb — 57 uulnere] puluere P&— solam non C Pa ed. manet incertus

terebant] conieci, terebrant W, tenebant ceteri, sed locus

396

SERMO LXVI, 4-6

in hostiam iugiter offerebat. Hinc est quod recepit pro doloribus requiem, pro obprobrio gloriam, pro contumeliis honorem, pro despectu gratiam, pro pannis inmortalitatem, pro uulneribus praemia, pro siti refrigerii fontem, pro fame caelestis mensae delicias sempiternas, et quem diuitis angulus non cepit, sinus diuinae consolationis includit. Tu diues, fulgens quondam, fulgens 65 purpura, nunc tegere fumo, pro coccino uestire flammis, pro molli discubitu sustine tormenta dura, pro lautis ferculis epulare poenas, copias inopia conpensa, ebrietates siti digere, pro odoribus aspergere foetore, et cui astiterunt uoluptatis obsequia, astent ibi ministeria nunc poenarum, quia ista tibi despiciendo pauperem 60

70

U5

80

taliter tu mutasti.

5. Adiecit autem Abraham dicens: In his omnibus inter uos et nos chaos magnum firmatum est, ut qua uult hanc transire ad uos non possit neque inde transmeare. Dicendo sic tam iniustos quam iustos ante aduentum domini apud inferos fuisse declarat, et discretos 389 locis statu, non regionibus aperit fuisse diuisos. Postea quam uero dominus resurgens a mortuis aperuit infernum, patefecit caelos, paradisi claustra reserauit, dedit sanctis paradisi intrare requiem, ad caeli gloriam peruenire. Ista qui sic credit, intellegit quid mortalibus ueniens donauerit Christus. Insipienter ergo diues putat apud inferos mutari loca, quando hic agendo homo bene uel male ibi sibi terminum aut poenae aut quietis indicit. 6. Respondit diues: Rogo ergo te, pater, ut mittas Lazarum 4n domum patris mei ; habeo enim quinque fratres, ut testetur illis, ne ueniant in locum hunc tormentorum. Stultus in uita diues, stultior

59 in hostiam] cf. Rom. 12, 1; serm. CIX, x.

lin. rr. 71/73 Luc. x16, 26. 73/75 75/19 cf. serm. CXXIIL, linn. 99/102.

70 mutasti] cf. serm.

CX XI,

cf. serm. CXXIII, linn. 73/78. 82/84 Luc. 16, 27-28.

59 offerebant Pf] — recipit Pf, qd add. et del. J — 61 pannis] poenis ed. contra codd.

62 situ O

65 angulus] V, sacculus franc.

caepitJ,recepit O

64 quondam om. C, et add. Pa — fulgensom. Ced. — 65fimoed. molli discubitu (-to W 1^)] W P, mollibus discubitis PÉJOCPa — 66tormentorum PfJOCPa 67 degere W] 1" manus C Pa, detegere PfPb. — 68 fetoremJ 1^ manus

et cui] ut cui PfO

ad stiterunt/

astent] adstantJ 1^ manus,

adstent J 2^ manus, ascendit W ibi om. P5JO 69 ministeria] miseria WPfCPa nuncom.Pb]O 71his]CPz,hiisreligzi ^ omnibushis transp. O 72uthiiqui uolunt .. possint P5 — 73 inde] huc add. JCPa iustos quam iniustos (in- Ze. Pb) transp. franc. 74 et discretos] indiscretos ait W. 75 loci PfJO aperit] scripsi cum ed., aperuit W C Pa, apperuit PfO, apparuit],apparet Pb — fuisse]-isse sup. Jin. O 1^ manus, esse Pf posteaquam

Pb, post ea quamJ, postea uero quam PfO C Pa

76 resurrexit C Pa

y

requiem] et 277. CPa —— 78 gloriam] requiem Pb — 80 homo agendo zransp. CPa X 81 poenae] poenalem W fortasse recte — 82 te sup. lin. W. Lazarum] eum praemit. J 85 domo W enim om. Pf C Pa 84 ueniant] et ipsi praemit. Pb hunc locum /ransp. O

SERMO LXVI, 6-8

397

85 inuenitur in poena, et qui bonorum suorum nesciuit tempus, nec

90

malorum suorum tempus miserandus agnoscit. Rogo fe, pater Abraham. Modo rogas? Modo tibi patiendi tempus est, non rogandi. Rogo, pater. Quid? Vt mittas Lazarum in domum patris meti, ante quam bene iacuit Lazarus ;ad illam ianuam, in qua fame sua inhumanitatis tuae titulos fixit, ubi postes tuos suis ulceribus laureauit, ubi sanie sua pinxit micas tuas. Patere ergo stare uices,

iam depone dolos, liceat quia tu Lazarum non potes sic uidere; sciscitur quia plus te felicitas Lazari quam gehennae succendit incendium. 7. Respondit Abraham: Habent Moysen et prophetas : audiant 95 ?llos. Hoc est, si Moysi, qui regna Aegypti elementis secum militantibus triuit, qui siccauit mare, qui durauit fluctus, qui lapides in fluenta conuertit, qui solem texit nube, qui de nocte lucem radiauit, qui caelum fecit pluere carnes, rorare panes, non IOO

solum non audierunt, sed et occidere sunt moliti, isti Lazarum

dedignabuntur audire, quem tot uulnera sepiunt quot Moysen cinxere uirtutes. Patere et mesentire quod genui, et tu patere quae fecisti. 8. Non pater Abraham. Vere non pater, quia non erat Abrahae IO VA

filius, sed gehennae. Non, pater Abraham, sed si quis derit a mortuis, credent ei. Hoc diues de corde omnium dicit, hoc de cunctorum desideriis petit, hoc de uotis omnium loquitur mundanorum;

omnes enim susurrare consueuimus: O si quis uenisset a mortuis,

86/87 Luc. 16, 27 (Abraham: cf. JOLICHER, III, p. xo, ms. 2). — 95/96 Luc. 16, 29. 96/100 cf. serm. XLIII, linn. 40/46. 104 Luc. 16, 30. 105/106 Luc. 16, 30. 85 87 ponat) 89 CPa sanie] Pb

tempus nesciuit /razsp. JO 86 tempus miserandus] miserando P5 Abraham om. C Pa rogas] O (qui solus est qui signum interrogationis C Pa ed., xogo reliqui tempus patiendi trazsp. Pf — 88 domo C Pa mei] Qua domo? add. C — antequam PfO, sic add. CPa — fame]siti O90inhumanitatis Pa — titulumJOCPza finxitJ, tinxit CPa — 91 fame / O C Pz sue Pf ^ micas] misericordias W Pf, immisericordias 92 deponere Pf liceat] codZ., an licet legendum ?, lucet ed. 93

sciscitur] W, scitur Pf] OC, scitur enim Pz, scimus Pb, scitur scitur eZ., tamen

add. O egyptii

iehenne W —. 96 est om. ] O — 98 texuit Pf — 99luce Pb

solum non audierunt] obaudierunt PP

Moysen O egiptii W] 1^ manus, carnes pluere transp. C Pa 100 101 dedignabuntur]coz;., dedignaban-

tur IZ, dignabuntur frazc. ed. — audireom.JOPbPa ^ quem]quiPf ^ quot] 102 Quos Pf Pb, ambo nouae periodo initium dando (... sepiunt ? Quos ... Pb) cinxere] Pf ed., lectio dubia in W (connsce cum szgno abbreu. super €) , cinxerunt ceter?

paterequae]patereque Y — 105 qui sentire] W, scire franc. ^ tuom.O mundano107 deuotisJ1^ manus Ji*manus ^ amortuis]ex m. OCPa rum] mundatorumJ,mandatorum Pf ^ 108siquisO ^ a mortuis] ex m. T0) Tia C Pa

398

SERMO LXVI, 8-9

et quod ibi agitur hic referret, omnes crederent ei! Certe dubitan- 39o uo tes dicent: Quis inde uenit? Et unde nemo uenit, post mortem quod sit aliquid quis probauit? Omnes audita loquimur, dictis insinuata sentimus, nam quid uerr fides habeat mersum est in profundum. Sed perfidae, non ignorantiae esse quod sic loquimur, cum ista credimus, hodie beati Iohannis euangelistae lectio secuta zs monstrauit. Nam sicut diues petit, deus pro Eleazaro Lazarum misit. Sed quid missus, quid desideratus, quid resurgens profecerit, patienter audite. 9. Cogitauerunt, inquit, Principes sacerdotum ut Lazarum nterficerent, quia multi ber illum credebant in Iesum. Quasi ad hoc x20 desideratus aduenerit, ut iteratae mortis pericula sustineret. Nolunt referri uisa, qui nolunt audita non credi. Scimus, scimus et

uitam parari bonis, et malis tormenta praeparari; sed dum uitiis capti uirtutum tempus nolumus aduenire, fingimus nescire quod scimus, et post mortem quid sit uolumus ab inferis uenire qui 12; dicat, cum de caelo Christus ueniens, et ab inferis ipse rediens, et quid bonis in caelo maneat, et quid malos expectet in inferno, et uerbo docuit et firmauit exemplo. Sed forte ideo nec ista credimus, nec Christum uolumus aduenire, quia mundum transire nolumus. Non mundum transire nolumus, sed dolemus uitia praeterire. 120 Nolunt. Die Hss. PfP5]O verdoppeln nolunt. Das doppelte zo/znt kann authentisch sein, denn, wie wir oft bemerkt haben, ist eine solche Wiederholung

des Anfangswortes eines Satzes etwas was dem rhetorischen Geschmack des Chrysologus sehr entspricht. Nur ist das zweimalige zo/zzt durch die Hs. VW, die hier am meisten unsere Hochachtung verdient, nicht unterstützt ;ausserdem finden wir am Anfang des nàüchsten Satzes, ganz kurz nachher, eine andere Palillogie (Scimus, scimus) die besser bezeugt ist und, obwohl nicht unbedingt, die erste auszuschliessen scheint.

114 lectio secuta] cf. supra linn. 3/4. 120/133 cf. serm. CXXIV, linn. roz/n16. CLXVI,

ad lin. 76; CLXVII,

XXXIX, p. 809, lin. 12).

118/119 Ioh. z2, ro-m. 127 ... exemplo] cf. sermm.

lin. 12; Augustini tractatum in Ps. 63, 3 (CC

109 agitur] geritur O certe] immo fPraemit. C Pa, ut add. PÍPbOCPa 110 dicerent CPzeZ., dicunt PBO —— et unde] et om. C Pa ed., et del.J(Quis inde uenit, unde nemo uenit? JeZ.) ^ post]J eZ., potest ceteri — 111 aliquis

PfPb]O ed., utrumnam merito?

probabit PfPb0O C Pa ed.

loquimur?

W

interrogando dictis] dicitur sup. Jin. add. 2" manus W — 112 morsumJ 1^ manus — 113 esse non ignorantie /rzzjp. Pb — 114 cum ista] uel cum ita C Pa 115 sicut] sic O Eleazaro] PfJO, Lazaro ceteri (cf. lim. 5) 118 sacerdotes Pa — 119 per illum] propter i.Pb ^ 120 nolunt] ref. PfPb]JO (qf. comment. ) 121 nolunt] uolunt /O 125/126 et quid bonis] et om. C Pa 126etquid malos] quidue m. CPa — 127ideo;mmarg.W 128 aduenire] aduenisse uel saeculo aduenire CP2.— 129 non mundum transire nolumus oz. franc., immo praemit. ed. sed] quia eZ.

SERMO LXVI, 9 r0

399

Christus uenit non uitam fugare, sed mortem ; mortem fugare, non uitam; mundum renouare, non tollere; uitia perdere, sed non .suam disperdere creaturam. Sed orate, fratres, ut ueniens nos

inueniat tales, quales regni sui cupit et praecipit esse consortes.

132 orate fratres] cf. serm. XXXVI, ad lin. 118.

130 ueniet C Pa

non uitam fugare sed mortem om. Pb

mortem fugare non uitam 0. C Pa

130/131

131 sed non] sed oz.franc. ed.fortasse recte

132/133 tales nos inueniat transp. Pb

LXVILLXXII

MONITVM Petri tractatus in orationem dominicam, sermone LXIX excepto, qui orationem usque ad uerba Venzat regnum tuum commentatur, primum Dom.

Luchas D'Achery in suo Spicilegio, deinde in altera editione eiusdem operis Stephanus Baluze, Dom. Edmundus Marténe et Ludovicus-Franciscus-Joseph De La Barre, Spicilegium siue collectio ueterum aliquot. scriptorum qui in Galliae

bibliotbecis delituerant, tom. Y (Parisiis, MDCCXXIII) pp. 215-221 (PL 52, 665678), ex Corbeiensi codice "annorum ferme CCCC'", seu saeculi XIII probabiliter, euulgauere. Corbeiensis autem codicis textus, ab editoribus quandoque emendatus mihique non nisi ex editione altera Spicilegii notus, ad eam familiam manuscriptorum pertinet, quam franc. uocaui ; accedit praesertim codici Pf. Eius

lectiones uariantes tantummodo sermone LXVII omnes notaui; reliquis uero tractatibus solum locis difficilioribus signaui.

Corb. ^ cod. Corbeiensis, iuxta alteram editionem Spzcz/egi; supra memoratam. Auctor ignotus Expositionis Missae Romanae, incipientis Qzozzens contra 5e ..., a codicibus saeculi IX Trecensi 1165, fol. 99 ss., et Andegauensi 277, fol. 33 ss., traditae, quae tempore Caroli Magni scripta esse creditur (cf. Los sermones, p. 175 $.), Petri Chrysologi nouit sermones; totum enim LXXum, ultimis uerbis (seu cap. 11) exceptis, atque exordium LXVIIi usque Praezenit (lin. 7) usurpat. Non

absque libertate Chrysologi uerba transcribit, et aliquando quaedam mutat aliaque omittit, pauca tamen. Quae autem auctoris Exfosz7oni: sunt non semper in apparatu

lectionum

notaui. Exfoszt;o nihilominus testis antiquissimus est,

omnesque codices exstantes aetate antecedit, et a quodam exemplari traditionis franc. pendet. Exp. Expositio Missae Romanae, iuxta editionem EDMUNDI MARTENE, De antiquis Ecclesiae ritibus, I (Antuerpiae, 1763) 164 s. (PL 96, x4961498). Propter deperdita folia deest his tractatibus cod. V, et a fine sermonis LXX

etiam cod./,dum lacuna codicis R linea 58 sermonis LXVII finit. PP tractatus de oratione dominica non habet. Inscriptiones sermonum

perfeci, ut eorum

sensus lectoribus magis pateat ;

equidem uerba Ze eodem, quae in manuscriptis titulis sermonum LXVIIIi et sequentium reperiuntur, in de oratione dominica mutaui; primus insuper in fine

tituli sermonis LXVIIi addidi. Inscriptiones quae editio codicis deperditi Corb. adfert, omnino reieci, utpote quae non sunt originales. Quod ad textum orationis dominicae adtinet, Petrum zenzat regnum tuum dixisse puto ;tamen sermone LXVIII omnes codices adzeniat pro zeniat ferunt ;

ibi uero lectio adueniat, quae antiqua quoque est, a contextu seu a commentario ipsius Petri suffulta uidetur (aduentus sui, in te adueniat). Commentarios Chrysologi super Pater noster cum aliis antiquiorum Patrum Scriptis comparaui,

quae non

semper

ut fontes inmediatos

sermonum

adtuli; quaedam tamen digna sunt ut tamquam loca parallela signentur. Ambr.

Petri

—Ambrosii Mediolanensis De sacramentis, ed. O. FALLER, CSEL LXXIII, 13-85.

Aug., De serm.

Augustini De sermone domini in monte, lib. IL, ed. A.MUTZEN-

BECHER, CC XXXV, 104-130.

Aug., ep.

Augustini epistulae; praesertim citatur ep. 13o, ed. A. GorpBaCHER, CSEL XLIV, 635-67.

MONITVM LXVII-LXXII Aug., sermm. 56-59 Chrom. a

401

Augustini serzzones 56-59, PL 38, 377-402.

Chromatii Aquileiensis sermo XL, ed. J. LEMARIÉ, CC IX A, r7r-

173. Chrom. b

Cypr.

eiusdem

Tractatus in Matthaeum,

tr. XXVIII,

ed. R. Eraix &

J. LEMARIÉ, ibid., 328-335. | Cypriani De dominica oratione, ed. C. Monzscnuin1, CC III A, 87-113. Q. S. Fl. Tertulliani De oratione, ed. G. F. DrERCKSs, CC I, 255-274.

Tert. Alia loca parallela inuenies in opere IoRANNIS CAnMIGNAC, Recherches sur le

"Notre Pére" (Parisiis, 1969) pP- 97, 148 s. et 253. Sicut expositiones in symbolum apostolorum, exstabant foliis deperditis codicis A catecheses 4e oratione dominica (cf. Los sermones, p. 13), nec alius superest codex, quantum scio, huius traditionis Seuerianeae.

SERMO LXVII

PI

DE ORATIONE DOMINICA PRIMVS 1. Accepistis auditum fidei, fratres carissimi, formam dominiVA

cae orationis audite. Christus breuiter orare docuit, qui cito uult postulata praestare. Aut quid petentibus se non dabit, qui seipsum non petentibus dedit? Aut in respondendo quam facit moram, qui in dictandis precibus uota supplicum praeuenit ?Hodie quod: audituri estis stupent angeli, miratur caelum, pauet terra, caro non fert, auditus non capit, non adtingit mens, tota sustinere non

IO

15

potest creatura. Ego dicere non audeo, tacere non possum. Deus dét ut et uos audire possitis et dicere. 2. Quid est magis timendum: quod se dedit terris deus, aut quod uos dat caelo? Quod societatem carnis intrat ipse, aut quod uos facit consortium diuinitatis intrare ? Quod mortem sumit ipse, aut quod uos resumit ex morte? Quod ipse in uestram nascitur seruitutem, aut quod uos sibi gignit in liberos? Quod suscipit

5 carissimi. Diese Anrede ist bei Petrus Chrysologus sehr ungewóhnlich (vgl. zu Sermo XXXIV, Z. 3). Carissimi hat an dieser Stelle alle Handschriften für sich, wobei aber zu beachten ist, dass uns hier die Hs. V fehlt und die karolingische Expositio Missae Romanae (Exp.), die die Vaterunsererklárungen

des Bischofs von Ravenna benutzt, caríss/mi nicht kennt. Die Expositio aber lásst ebenso fratres ausfallen (PL 96, 1498), sicher weil sie den Anfang des Sermo LXVII mitten im Text des Messkommentars zitiert.

5 ... auditum fidei] sermonibus LVI-LXIIbis.

— formam] cf. serm. LXXI,

lin. 4; Cypr. 2, lin. 14; Chrom. a r, lin. 4. 4 breuiter] cf. serm. LXX, lin. 87; Tert. I, 6; Cypr. 9, lin. 129, et 28, lin. 51s, et capp. 27 ac 28; Ambr. 18; Chrom. b 6; Aug., serm. 56, 4. docuit orare] cf. sermm. LXIX, lin. 57; LXXI, lin. 3; Cypr. 2eta Cr Dücsrrr 5 petentibus se] cf. Matth. 7, xz. 8 miratur caelum,

pauet terra] cf. serm. LXX, lin. 5. — 9auditus z:que mens]cf. serm. CLXX VIII, lin. 4 s. 10 dicere non audeo, tacere non possum] cf. serm. CXXXVII, lin. 93; J-H. BAxrER, Varia, l. Proverbs, apud Archivum Latinitatis Medii Aeui IV (1928) zs. 14 consortium diuinitatis] cf. serm. LX, lin. 129.

Codd.: R a lin. 58 (cf. serm. LXV, ad lin. 137) W, P/JOC Pa, Corb. Exp. 2 primus] ex me (cf. monitum)

3 carissimi] cf. comment.

— 4 docuit] W,

docet franc. Exp. fortasserecte — qui]quia Exp. — 5se petentibus /razsp. O, se om. JExp. — 6faciet Ex. — 9/10 non potest creatura sustinere transp.O — 11det

sup.lin.] ^ utetuos]ut uos et transp.JCorb., uos ut Pa, et om. PfCPa dicere] ego praemit. C (sup. lin. add.) ed. immerito — 12 timendum] W, tremendum franc. 14 sumit] V, sumpsit franc. ipse] ille Pa 15/16 in uestra nascitur seruitute franc. (J 1^ manus)

391

SERMO LXVII, 2-5

403

paupertatem uestram, aut quod uos faciat haeredes suos, sui unici cohaeredes ? Est utique terribilius quod terra transfertur in caelum, homo 20

deitate mutatur, seruitutis sors dominationis

iura

sortitur. Sed hoc quamuis metuendum sit, tamen quia causa non dicentem respicit, sed iubentem, accedamus, filioli, quo uocat caritas, trahit amor, inuitat affectio; deum patrem uiscera senti-

ant, uox personet, loquatur lingua, spiritus clamet ; totum quod in nobis est respondeat gratiae, non timori, quia iudicem mutauit in 25

230

patrem; amari uoluit, non timeri.

8. Pater noster, qui es in caelis. Hoc cum dicis, non sic habeas quasi non sit in terris; non sic accipias quasi sit loco clausus, qui claudit omnia. Sed intellege tibi esse genus e caelo, cuius pater habetur in caelo, et age ut sancte uiuendo sancto respondeas patri. Dei filium ille se probat qui uitiis non obscuratur humanis, qui diuinis uirtutibus elucescit. 4. Sanctificetur nomen tuum. Cuius genus sumus, eius censemur et nomine. Rogamus ergo ut nomen eius, quod in se et per se sanctum est, sanctificetur in nobis. Nomen enim dei aut honoratur

ex nostro actu, aut ex nostris actibus blasphematur. Audi apostolum dicentem: Nomen dei per uos blasphematur in gentibus. 392 5. Veniat regnum tuum. Et quando non regnauit deus ? Petimus ergo ut qui sibi regnauit semper, modo regnet in nobis, ut et nosin illo regnare possimus. Regnauit diabolus, regnauit peccatum, 40 regnauit mors, et fuit diu captiua mortalitas. Petimus ergo ut

35

18 cohaeredes] cf. Rom. 8, 17 ;sermm. LXX, lin. 16; LXXI, lin. x9; Aug., De Serm. 4, 16. 19 seruitutis] cf. Aug., De serm. 4, x6. 21 iubentem] cf. serm.

LXX, lin. zr.

21/22 uocat caritas usque affectio] cf. sermm. L, linn. 38/39.

25 amari uoluit, non timeri] cf. ad serm. II, linn. 81/82.

26 Matth. 6, 9.

28 genus e caelo] cf. serm. LXXI,linn. 37et 359 (LXX,lin.33). — 28/31cf. Cypr. rr. 28/29 cuius pater habetur in caelo] cf. serm. XXV, lin. 16. 32 Matth. 6, 9. 32/33 censemur et nomine] serm. LXXII, lin. 69. 34 sanctum est] cf. Aug., ep. 130; Aug., De serm. 5, 19. sanctificetur in nobis] cf. sermm. LXIX, linn. 71/72; LXX, lin. 37; LXXI, lin. 46; LXXII, lin. 69 s. ; iisdem uerbis apud Tert. III, 4, lin. 21 s. ; Cypr. x2, lin. x95 ; Ambr. 21, lin. 38; Chrom. a2; Chrom. b 2; Aug., sermm. 57, 4; 58, 3 et 59, 3. 36 Rom. 2, 24; cf. sermm.

LXIX, lin. 74s.; LXX, lin. 39; LXXL,lin.49s. — 37 Matth.6,10. — 37/39cf. 37 et quando non regnauit deus ?] cf. serm. serm. CXLIV, linn. 91/94.

LXXII, linn. 73/74; Tert. V, 1; Cypr. z3, lin. 219; Chrom. a 2, lin. 30; Aug.,

sermm, 56, 6; 57, 5; Aug., De serm. 6, 20.

38 regnet in nobis] Aug., serm. 56, 6.

facit 17 paupertatem]libertatem Pf 1^ ^ uestram paupertatem rap. Pf J Corb. C Pa ed. (ed. praemit. sibietom.suosimseg.) ^ 20tamen]causa add. et exp. J:29 et 28essetibizransp.JO Corb. — ecaelo]in c. Pfat 21quaO0 Pf 34 age ut sancte] ut aye id est sancte W ——— uiuendo sancte 7rasp. franc. enim]ergo W 1^ — 35 ex nostris] W, ex om. franc. — audiapostolum sup. ras. W tuum regnum 7ransf. Pf (tuum nomen 37 ueniat] frazc, adueniat W'— 38 ergo] autem CPa — 40 ut om. WPf Pf:

404

SERMO LXVII, 5-7

regnante deo pereat diabolus, deficiat peccatum, moriatur mors, captiuitas captiuetur, ut nos liberi perpetuam regnemus in uitam. 6. Fiat uoluntas tua sicut in caelo et in terra. Hoc est regnum dei, quando in caelo et in terra dei uoluntas est sola, quando in 45

50

55

omnibus hominibus deus mens est, deus uiuit, deus agit, deus regnat, deus est totum, ut iuxta illud apostoli sit deus omma 2n

omnibus nobis. 7. Panem nostrum cotidianum da nobis hodie. Qui patrem se nobis dedit, qui sibi nos adoptauit in filios, qui rerum nos fecit haeredes, qui nos nomine sublimauit, qui nos suo et honore donauit et regno, ipse nos ut panem cotidianum postulemus addixit. In regno caeli, inter munera diuina, quid quaerit paupertas humana ? Tam bonus, tam pius, tam largus pater panem filiis non nisi postulantibus indulget ?Et ubi est illud: No/ste solliciti esse quid manducetis, aut quid bibatis, aut quid uestiamini ?Hoc petere iubet, quod prohibet cogitare, quatenus caelestis pater caelestem panem caelestes filii ut postulemus hortatur. Ipse dixit: Ego sum panis qui de caelo descendi. Ipse est panis qui est satus in uirgine, fermentatus in carne, in passione confectus, fornace 41 moriatur mors] cf. sermm. XL, lin. 62; LVII, lin. 104; LVIII, lin. 88; LIX, lin. 69; LX, lin. 100; LXX, lin. 46. 43 Matth. 6, xo. 45 mens] cf. serm. LXXII, lin. 80; Aug., sermm. 56, 8; 57, 6. 46/47 Col. 3, 11; cf. serm. LXXII,

lin. 8x. 48 Matth. 6, rx. 54/55 cf. Matth. 6, 31; cf. sermm. LXX, lin. 57; LXXI, lin. 7x s.; Aug., De serm. 7, 25. 56/57 caelestis ... caelestem ...

caelestes] cf. serm. LXIX, ad linn. 64/68; H. DE LuBAcC, Surnaturel (Parisiis, 1946) p. 344 S.

58 Ioh. 6, 51; cf. Tert. VI, 2; Cypr. 18; Chrom. a 2, lin. 40.

cf. serm. LXXI, ad linn. 72/81.

58 satus] cf. serm. CXXVI, lin. xzs.

58/61

59 in

passione confectus] cf. sermm. LXXI, lin. 74; CLXXII, lin. 65 ;Quoduultdeum,

De promissionibus et praedicationibus dei, 39, 56 (PL 5x, 756; uide Los sermones, p.175, not. 98). 59/60 fornace coctus sepulchri] cf. sermm. LXXI, lin. 75 s.; CLXXII, lin. 66 ; Liber Ordinum, Alia missa pluralis (ed. M. FÉROTIN, p. 318) : hic panis, quem lignum crucis coxit.

45/44 hoc est uique in terraom. W —— 44 uoluntas dei transp. Pf | 44/45in omnibus] in om. Corb. (cod.) ^ 45 deus mens estom. Corb. — 45/46 deus regnat add. in marg. 2"? manus O — A6Gtotum C Pa ed. totus ceteri ut] E, et franc. (om. Corb.) sit] ut praemit. Pf Corb. omnia] et z2Z. W sup. lin. JO Corb. Pa 46/47 in omnibus nobis oz. P 48 cottidianum WW constanter 49 rerum] secum Cor?., caelorum add. C Pa

50 znter nos et nomine editores codicis

Corb. non nibil deesse intelligunt /— nomine] hoc praemit. O — -nos suo] nos oz. Pf honori PfTO

51 donauit]J Corb. ed., donabit W Pf, dedit O, ditauit C Pa

panem]patrem Pf1^ — 52adduxit W OJ (Winterpungit post caeli : adduxit in regno celi) 54 nisi] tamen Corb. postulatus O Corb. 55 quid uestiamini] quid om. Corb. — 56 petere] C Pa eZ., pater religui cogitare] iudic DAT quatenus] eZ. Anon. Thesaur., Quid tenemus ? codd. 57 caelestes] celestis O Corb., celesti Pf 58 sum panis] uiuus aZ. PfCPa descendi]Ao

uerbo, finita lacuna codicis R, resumitur textus buius manuscripti Corb. C Pa ed.

^ est satus] est om.

SERMO LXVII, 7-11 60

405

coctus sepulchri, in ecclesiis conditus, inlatus altaribus caelestem

cibum cotidie fidelibus subministrat. S8. Et dimitte nobis debita nostra, sicut et nos dómittimus debitoribus nostris. Homo, si sine peccato esse non potes, et uis semper

dimitti tibi, dimitte semper; quantum uis dimitti tibi, dimitte 65 tantum; quotiens uis dimitti tibi, totiens tu dimitte; immo quia

70

75

80

uis totum dimitti tibi, totum dimitte. Homo, intellege quia remittendo alii tibi ueniam tu dedisti. 9. Et ne inducas nos in templationem. Quia in hoc saeculo est ipsa 393 uita temptatio. T'emptatio, inquit, est wita hominis. Rogamus ergo ut nos arbitrio nostro non relinquat, sed in omni actu paterna nos pietate constringat, et in uitae tramite caelesti moderatione confirmet. 10. Sed libera nos a malo. A quo malo? A diabolo quippe, ex quo ' est omne malum. Rogamus nos liberari a malo, quia malo qui non caruerit frui non potest bono. 11. Si adhuc non nati, si adhuc in utero constituti panem petunt, expetunt regnum, quare fit quaestio quod semper dei filius in dei patris mansit archano? Si ecclesia generat, ratio non est, est caeleste mysterium. Quod in patre deo dei filius fuerit, quomodo humana

ratione

tractatur?

Non est, non est humano

modo

diuinitas aestimanda. Audisti deum: nil terrenum cogites, nil humanum. Audisti patrem Christi: hoc per substantiam crede. Audisti patrem tuum: hoc crede per gratiam. Ille esse filius habuit semper, te esse filium dedit modo. Sic ergo te filium scito, ut 85 seruum te esse non nescias. Sic gaude ad Christi similitudinem te reductum, ut semper te Christo cognoscas esse subiectum. 62/65 Matth. 6,12. | 64/65 quantum ...tantum]cf. sermm. LXVIII, linn. 91/92; LXX, lin. 65; LXXII, linn. 94/98. — 65/66 dimitti tibi] cf. serm. LXX, lin. 67.

68 Matth. 6, 13.

69 Iob 7, x.

70 non relinquat]cf. sermm.

LXVIII, lin. xo2 s.; LXX, lin. 7o s.; LXXI, lin. 92 s.

diabolo] cf. sermm. LXX, lin. 74; LXXI, lin. 95. malum] cf. sermm. LXX, lin. 78; LXXI, linn. 94/96. serm. LXVIII, ad lin. 105; Aug., serm. 56, s.

LXVIII, lin. 118.

73 Matth. 6, 13.

a

73/74 ex quo est omne 76 adhuc non nati] cf.

78 ecclesia generat] cf. serm.

79 caeleste mysterium] cf. serm. LX, lin. 94.

61 fidelibus cotidie zrazsp. C Pa subministrat fidelibus zransp. Corb. 63/64 tibi semper dimitti zrazsp. O 64 tibi 1^] totum z44. PfJO Corb. 67 remittendo] dimittendo Pf ^ aliis ReZ. ^ 68 inducas nos] R P/], nos inducas transp. ceteri — hoc om. Red. — 69 hominis] super terram ad. R solus 70 nostro arbitrio trazsp. W Pf]O 75 exquo]aquo Pf ^ 74quia]quo JW] | 75 poterit C Pa bonum W 77 filius dei transp. W'— 78 mansit archano] misterium Pf]O Corb., mysterio manserit C Pa 78/79 si ecclesia usque caeleste mysterium om. franc. 78 est seme] W 79 quod] et praemzt. Pf. Corb., uel praem:it. C Pa

80 ratio /O

non est 5ezze] W 1?

81 nil terrenum]

nihil t. Corb. — cogita O — 83esseJutesset W— 84filiumte/ransp.W — 85 sic] ergo «2d. JO gaude] RW], audi religuj 86 te semper transp. C Pa Christo te /ransp. Pf Corb. Christo cognoscas te 7razsp. JO

SERMO LXVIII

pr

DE ORATIONE DOMINICA SECVNDVS 1. Conditio mortalis, terrena compago, limosa substantia, adi

IO

15

20

pensa uitae ac mortis, incerto labore adtrita, consumpta poenis, putredini, pulueri subiecta natura capere non ualet, aestimare non sufficit, fucare non audet, credere pertimescit quod hodie se cogitur confiteri. Tantam donorum dei gratiam, promissorum magnitudinem, munerum largitatem, fragilitas humana unde promereri ualeat non potest inuenire. Hoc reor Abacuc prophetam mentis intuitu peruidisse, dum tanto pauore concussus huius auditus taliter exagitatur tremore cum dicit: Domine, audiui auditum twwum et timui, consideraui opera tua et expaui. Auditum timuit, non quia tunc propheta tantus audierat dominum, sed quia tunc seruus dominum suum sibi conuersum reperit et audiuit in patrem; uel quia mundi huius fabricam elementis ita sibi dissonis consonantem contemplatus expauit, sed quia pietatis erga se tanta considerans tunc opera, admirationis tremore concussus est et pauore. Considerawi, inquit, opera tua et expaui. Adoptatum se tunc stupuit in filium, quando perdiderat ipsius fiduciam seruitutis. 2. Denique ut sciatis huius orationis, quam uobis hodie diuini- 394 tas insinuat et infundit, affectum prophetam tunc auditu caelitus 5capere]cf.serm. LXIX,lin.4. — 9/45 cf.serm.LXXIL linn.16/20. — 11 tremore] cf. lin. 23; serm. LXXXVI, linn. 80/82. 11/12 et 18 Hab. 3, 2.

Codd.: R V, PfJO C Pa (Corb.) Inscriptio ex me, De eodem secundus codd. 3 adpensa om. C Pa ed. 5 putredinis O pulueris Pf Corb. natura o7. C Pa 6 fucare coni., fugare

codd. (-ug- sup.ras.]), cogitare CPa —— se] om. Pf Corb. C Pa ed., add. sup. lin. W 2" manus — 7 confiteri] quia «42. C — promissorR — 9 ualeat] debeat Pf 1" inuenire om. O Abacuc] abacuk W, ambiguum P/JO Corb, non ambiguum C Pa 10 intuitu] in tantum RPf praeuidisse PfJ CPa ed. dum] quando C Pz, se add. Jed. — concussum RJO, et add. Pf Corb., atque

add. CPa 11 taliter exagitatur] W, taliter exagitatus Pf Corb., taliter exagitatum /O ed., exagitatus C Pa, exagitat taliter (2?) R, numquid legendum

exagitatur taliter?

PfCPa PfJO Pa

tremore] tanto Praemit. O

cum oz. PfJO

dixit

l4seruus] dominus P/ 1 — suum dominum transp.Pf ^ repperit 14/15 et audiuit in patrem] Audiuit et expauit C Pa 15 in

patrem] imparem O

16 pietas W 1^ et add. est

17 tanta] W]J Pa, tantam

veteri — 18inquitom.C —— 19stupuit]expauitframe ^ perdiderit R 19/20 perdiderat ipsius fiduciam seruitutis] pristinam seruitutis maculam se senserat perdidisse C Pa 21 quam] uocem fpraemit. CPa, uim praemit. O, quae RWPf]O diuinitatisJ/O — 22 propheta RC auditu] auditum W, audite

JO, audet R

SERMO LXVIII, 2

25

407

percepisse, huius muneris quodammodo pauore solutum, quid iterum dixerit peruidete: Custodiui me, inquit, et expawit uenter meus a woce obsecrationis labiorum meorum. Postea quam diuini muneris tantam senserat largitatem, custodiuit se, ne se hostem,

230

ne inimicum, ne latronem se iterum sicut in paradiso sustineret. Fit uigilantior, fit sollicitior sui custos, qui se post tantae rei iacturam caelestem thesaurum senserat reperisse, dicente Paulo: Portamus hunc thesaurum in uasis fictilibus. Custodiui me et expauit uenter meus. Ventrem cordis, interna nominat hic propheta, quia sicut uenter cibis, ita cor sensibus pascitur et repletur. E£ expauit. uenter meus a uoce obsecrationis labiorum meorum. Si intellectus cordis infuderat ori uocem, labiis dederat uerba, cur sua, cur desideria sua, cur ex hoc quod est exoraturus

35 uota

expauit? Quia non suggestione sui cordis, sed diuini spiritus loquebatur affatu. Audi Paulum dicentem: Misit deus spiritum filii sui in corda nostra clamantem abba, bater! Quod cum auditum ad interna transmitteret, tantum se meruisse mirabatur, et inter-

40 na tota hominis pauebant. Merito adiecit: E? intrauit tremor in

45

ossa mea, quia ipsa prophetae uiscera uexabantur. Ef subtus me inquit, commota est uirtus mea. Quid est subtus me ? Quatinus ipse idemque homo sursum per gratiam iam leuatus, iacebat subtus pristinam per naturam, nec uirtutem caelestem uirtus poterat sustinere terrena. Iam fumauit mons Syna, cum daturus legem deus descendit in montem ; quid caro faceret, cum descendit deus in carnem carni gratiam conlaturus ? Venit pater, quia homo deum, 24/25 Hab. 5, 16; cf. A. Dorp, Neue St. Galler vorbieronymianische Propbeten-

Fragmente der $t. Galler Sammelbandschrift 1398b zugebórig (Texte und Arbeiten, r. Abt. Heft

30/31

3r, Beuron, 1940) p. 73; PIETSCHMANN,

Hab.

3, 16.

32/53

:3Habs- 37116:

11o.

30. 216092357

36/37

loquebatur affatu] cf. serm. LXXII, lin. x7, et uide comment. ibi. 4, 6; Chrom. b I, 4.

20.

40/41 Hab. 5, 16.

23 percepisse] gratiam aZZ. JO

37/38 Gal.

44 uirtutem] cf. serm. LXXII, lin.

caelestem] cf. ad serm. LXVII, lin. 56 s.

quem admodumJ/, qui Ádmodum O

diuini spiritus

45 cf. Exod. r9, 18.

quodammodo] quod ad mundum R, solutum] R Pf Corb., solutus ceteri, C Pa

praemit.sitet add. uel — 24 custodiuit R— 26sehostem]seom.CPa

— 27se

iterum] in premit. J O, se om. C 28:rei]erei V — 29 repperisseP/JO — 31 expauiJ 1^ 32/33 et expauit] et om. R 34 uocem ori /razsp. O — uocem] uestro Pf1^ — 35 cur ex hoc quod est] totum om. C Pa, quod est om.JO, quod om. Pf | 35/36 aliter interpungit Pf: ex hoc est exoraturus. Expauit quia 36 expauit]pauit O — suggestionem RY/ — 37affectuJO — 38 auditum szp. Iz. 39/40 interna tota miraretur C Pa 39 transmitteret] et 222. C Pa (0) hominis pauebant oz. C Pa

/ O, pauebat cererz 40 pauebant]

praemit. CPa — ipsa] W ed., ipse R, ipsius fram.

41 quia] et

42 quid est] est om. Pf

J post ipse rep. quatinus] R, quamuis VW, quia unus franc., quatenus ed. 45/46 deus legem zranzsp. W — 47 post carnem 45 sina JC idemque carni scripsi cum ed., carnis codd. interpungunt Pf] (carnem ? Carnis) O uenit] sed praemit. C Pa et add. ut (sed uenit ut pater)

408

50

55

60

SERMO LXVIII, 2-5

seruus dominum non ferebat ;et quia fidelis est in uerbis suis qui dixit: Aperi os tuum, et implebo illud, aperite nunc ora uestra, ut ipse tali prece, tali repleat et clamore: 3. Pater noster, qui es 1n caelis. Vbi sunt qui de dei promissione diffidunt? Ecce quam cito est fidei remunerata confessio: mox ut deum unici filii confessus es patrem, tu ipse es dei patris adoptatus in filium, ut esses caeli haeres, qui paradisi exul habebaris et terrae; et ideo nunc uocas Pater noster, qui es in caelis, quia fuit tibi quondam pater, qui te resoluit in limum, qui te ad claustra duxit et pertraxit inferni. Terram nesciat, amorem carnis ignoret, patrem pulueris non requirat, nihil in se uitii licere permittat, qui deum patrem caelestem repetit ad.naturam. Et qui se dei filium 395 credit, actu, uita, moribus, honestate tanto generi respondeat, ne

iterum ad terrena descendens, ad ipsam tanti genitoris tendat iniuriam. 4. Santificetur nomen twum. Si nomen Christi caecis uisum, cursum claudis, defessis uario languore sanitatem, mortuis uitam, 65 teque, homo, ipsum totamque sanctificat creaturam, quemadmo-

dum tu ipsius nominis oras et expostulas sanctitatem ? Quia a Christo uocatus es christianus, et ideo supplicas, ut praerogatiua tanti nominis meritis in te subsequentibus roboretur. 5. Adueniat regnum tuum. Deuotionem mandat, exigit deside-

58/59 qui deum patrem caelestem repetit ad naturam. Zi Corb., Spicilegium, S. 217,

Anmerkung e, lesen wir: "nisi forte quis malit suspicari non nihil hic deesse, ac legi oportere caelestem originem repetit ac naturam". Diese vorgeschlagene Verbesserung scheint mir nicht notwendig zu sein; ja sie ist sogar weniger befriedigend. Vgl. Sermo LXIX, Z. 65 f. Die Emendation aber, die das Fürwort qui an der Stelle der Konjunktion quia schreibt, scheint mir richtig zu sein.

48 ... in uerbis suis] cf. Ps. 144, x3. 49 Ps. 8o, rr. 49/50 cf. serm. LVIILlinn.i7/21et 34 ^ 51.55 Matth. 6, 9. 53/54 adoptatus in filium] cf.

sermm. LXIX, lin. 60; LXXI, lin. ro2 s. 59 caelestem naturam] cf. sermm. LXVII, lin. 56 s.; LXIX, lin. 65 s.; LXXII, linn. 62/67. 60 actu uita ...] cf.

sermm. LXX, lin. 34 s.; LXXII, lin. 65 s. 63 Matth. 6, 9. caecis uisum] Luc.4,19. — 63/64 cf. Matth. m, s et parall. — 67 uocatus es christianus] cf. serm. LXIX, linn. 70/72. 67/68 praerogatiua tanti nominis] cf. serm. LX XII,

ad lin. 70.

69 Matth. 6, xo.

49 apperi Pf

50 prece tali] franc. ed., praecali szc W, praecepto tali R

repleat et] repleatur R — 54esseR — 55 uocas] patrem 222. W— 55/56 tibi fuit /ramsp. Pf — 56 pater quondam tragsp. O — 57 pertraxit] perduxit W 7^ manus C terram] ergo 24. C Pa 58/59 qui deum patrem] eZ., quia d. p. RW ]O CPa., qui a deo patrem Pf, qui a deo patre Corb. 59 ad naturam] et n. JO (ef. comment.) et qui] ut qui O C Pa 62 iniuriam]in ruina W 1? — 64 mortuis] dat «ZZ. CPa ed. ^ 66 orasom. R expostulas] postulas P£ — 67 et ideo] et oz. W C Pa

SERMO LXVIII, 5-8 79

409

ria, uota perquirit ipse, qui aduentus sui ita in sua continet potestate. Fidelis est ille miles, qui regis sui praesentiam sitit, exoptat regnum, expetit et concupiscit triumphos. Sed hic petis, ut tibi et in te adueniat regnaturus, in quo diabolus arcem, mors

Js)

imperium, diu infernus gessit et tenuit potestatem. Oremus ergo, carissimi, ut Christus semper suo regnet in milite, ut miles semper suo triumphet in rege. 6. Fiat uoluntas tua sicut in caelo et in terra. Beatus dies ille, qui terrenorum

iungit, sociat, exaequat

caelestibus

uoluntates,

ut.

inter dispares substantias una atque eadem sit uoluntas. Haec est 80 fida pax, inconcussa concordia, gratia perseuerans, quando unius domini ordine natura familias per diuersas uoluntate fit una eademque reperitur et sensu. 7. Panem nostrum cotidianum da nobis hodie. Post caeleste regnum panem quis postulet temporalem ? Sed cotidianum et in 85 die uult nos in sacramento sui corporis panis uiaticum postulare, unde ex hoc ad perpetuum diem et ipsam Christi perueniamus ad mensam, ut unde hic gustum sumpsimus, inde ibi plenitudinem totasque satietates capiamus.

8. Et dimitte nobis debita nostra, sicut et nos dimittimus debitori-

71/76 cf. sermm. CL, linn. 39/42; CLVIII, linn. 51/53. 72/18 cf. serm. LXIX, lin. 78 s. 77 Matth. 6, 1o. 78 terrenorum ... caelestibus] cf. Cypr. 16. 81/82 uoluntate fit una eademque] cf. serm. LXX, lin. 54 s. 83 Matth. 6, xx. 83/84 post caeleste regnum ...] cf. sermm. LXX, lin. 56 s.; LXXI, linn. 68/70.

85 in sacramento sui corporis] cf. serm. XCV, lin. 54.

uiaticum] cf. serm. XCV, lin. 24. LXXTI, lin. 80; LXXII, lin. 89.

lin. 83 s.

86 ad perpetuum diem] cf. sermm.

86/87 Christi ... ad mensam] cf. serm. XXX,

89/90 Matth. 6, r2.

70qui]rep.],quiaW' ^ aduentumsuum]/ CPzed. ^ ita]uitam W Pf, om. ed. 72 exoptat regnum] et totum r.JO, et tot regni et Pf. 71 praesentia R exoptat zgue triumphos] qui totius regni honorem (altero et expuncto) concupiscit, expetit et triumphos C Pa

triumphos et concupiscit /rzzsf. Pf

73 mortis R— 74cessit R Pf Corb. (et tot regni triumphos et concupiscit) 76triumphet]regnet Pf 1^ — inrege 75/76 suo semper transp. W.— (ms.) exsequat R triumphet zrazsp. 1! Pf — regem R.— 78sociat]etadd.Pf]CPa uoluntatem franc. fortasse recte — 80/81 unius dominiom.C — 81 ordinem naturam

RPfJO

familias] conieci, familiam

Corb.

RPf, familiamque /O,

diuersas uoluntates R C, familia Corb. C Pa ed. (natura familia transp. ed.) diuersa uoluntate W ed., diuersam uoluntatem Pf, diuersa (diuersa per zrazsp.) uoluntatem/ O, diuersa uoluntatum Corb., diuersa uoluntates Pz

postulat W

fit] sita Corb.

^ 85post]perW

— 84

84/85 et in die] et oz. W, et inde Pf]JO, totum om. C Pa

85

W

89

82eademque]eadem W'Pfed.

^ etsensu]ins.Pf

uiaticion W — 86 ex hoc]ex corporis sui razip. CPa —— panem W 1" manus 87 ibi] hic praemit. W — 88 totasque satietates] totas quae hac W,ethaec R satiat R 1^, totas

que

satiat

dimittimus] debita 422. Pf

R 2", totasque

delicias

accipiamus

410 90

95

IOO

SERMO LXVIII, 8-11

bus nostris. Qui sic petit, et debita non relaxat, iste se etiam per quod orat accusat. Qui sibi tantum donari postulat, remitti tantum quantum ipse remittit, et donat ad placitum domini, deum taliter inuitat ad pactum. Quisque quantum ipse praestiterit alteri, tantum sibi exigat et ipse praestari. Dimittenda sunt autem, fratres, debita non pecuniae solum, sed omnium causarum,

culparum, criminum. Quicquid, homo, incurrere poteris, in his tibi cum incurrerit alter ignosce. Fidus peccati sui petit ueniam, qui peccanti libenter ignoscit. 9. Et ne nos inducas in temptationem. Hoc petere multos multis modis cogitur, fratres, ne fragilitas plus ausa et de se temere praesumens, nil uirium suarum modum colligens, in conflictu male

cauta subcumbat. Deinde offensus deus tradat temptationibus quos relinquit. 10. Sed libera nos a malo. Satis dese humiliter sentit, nec saluari IOS

IIO

per se praesumit, qui ut a malo per deum liberetur implorat. 11. Signate uos! Intelligite, filioli, quanta perfectorum, quanta fortium gloria sit et potestas, quando tanta uirtus in ipso conceptu, tanta maiestas aperitur in partu. Nondum natus patrem uocat, sanctitatem postulat, regnum petit, dat iura terris, terrenas caelestibus exaequat uoluntates, et laboribus profuturis exigit iam deuotus

annonam.

Panem. nostrum,

inquit, cotidianum

da

nobis hodie. Beati estis, qui coepistis ante pugnam uincére, ante

91/94 cf. serm. LXVII, ad linn. 64/66. 95 pecuniae] cf. Aug., serm. 56, ii; Aug., De serm. 28. — 99 Matth. 6, 13. 103 relinquit] cf. serm. LXVII, ad lin. 7o. 106 signate uos] cf. serm. LVI, ad lin. ór. 106/120 cf. sermm. LXIX, 6; LXXII, 2 et 5. LXIX, lin. 84; LXXI, lin. 24.

108 nondum natus] cf. sermm. LXVII, lin. 76; 111 annonam] cf. sermm. XII, lin. 16; XIV, lin.

52. 111/112 Matth.6,xz. 112/116 cf.sermm. LXX, lin.28s.; LXXII,ad linn. 45/48; LXXXVIII, linn. 73/80; XCI, linn. 100/103; CLIII, linn. 17/19;

GLIV; lin. xs:

90iste]ipseCPz — 91qui]quiaPa ^ donaritantum zrazsf. Pf remitti] remittatJO — 92 quando V ipse] alteri «2. C Pa domini] deumJ (?) C Pa Gilb. ed., om. Pf Corb. — 95 deum] quisque add. C Pa quisque] ut 242. CPa 94exigit W —— exigatetsibizramsp.] — 95 peccunie] . sed]et ad. OC Pa 96 criminum culparum :razsp. W, et add. O poteris] potest PfJCPa 97 ignosce fidus sine puncto Pa C Corb. peccatis suis R fortasse W recte 99 multos om. Pf —— 100 cogitur] RJ, cogimur W Pf Corb. ed., cogit OCPa timere V — 101 nil] R, nichil religui fortasse iuste modum] in praemit.]O —— conflictum Pf. — 102succumbiti;/z4] — 104 nec] neR — 105 qui] quia / — liberaretur per deum zrzzsp. W — liberareturRW J 1* manus O

107 concepto R I^ manu; — 108nondum W 109iurisW 1^ — 109/110 terrenis celestes/O — 110exequo] 111inquitom.O cotidianum inquit transp. Pf

SERMO LXVIII, r1

41I

triumphare quam uiuere, ante' patris gremium, ante ad patris promptuaria, quam matris ad gremium peruenire; ante pastum is gregis, quam sucum lactis inuadere totum; ante uictoriarum sonare iubilo, uagitu respondere quam cunarum. Vere, ut dixit apostolus, infirmum dei fortius est hominibus. Aut quis poterit tanti conceptus referre sacramentum, ubi uirgo mater parit orbe cotidie ? Nec relinquit posteros ad laborem, sed aeternam germina 10 praemittit ad gloriam.

113/114 ante patris gremium ... peruenire. Auch wenn im folgenden Satzglied die Práposition 2 nicht fehlt, so dass peruenire als intransitiv verwendet wird (ante ad patris promptuaria quam matris ad gremium peruenire, wo jedoch vor gremium die Hs. W das Vorwort ad nicht kennt), ist patris gremium ohne die Prüposition aZ annehmbar, obwohl sie die Hss. W Pf undJ, also relativ gute Zeugen, verfechten. Peruenire ist von Petrus Chrysologus in beiden Kausalformen, transitiv (vgl. Sermo LXIV, Z. 38) und intransitiv, gebraucht. I1721 Cor 1525.

113 ante patris gremium om. O ed. — ante 1^] ad 244. W Pf] (1* manus sup. ad CPa 114 promptuariam R, promptuarium /O lin.) (cf. comment.) 115 succum/O gremium] ad om. W (ef. comment. ad lin. 113) | partum Pf. quam uagitu 116 iubilos Pf 1^ uictorianum Pf, uictoriam W C Pa fortius] -ius sup. ras. R 117 apostolis/ 1^ respondere rans. CPa ed. 119 118 orbe scripsi cum ed., otbem codd. (om. W) (fortior 1^ manus?) aeternam scripsi iuxta ed., aeterna. R W, aeterno PfC Pa, a terreno JO Corb. germine franc. (aeterno aut a terreno g)

LXIX MONITVM Dum

omnes

totamque

Petri sermones super Pafer noster prolixis exordiis inchoantur,

orationem

dominicam

explicant

et, sermone

LXXII?

excepto,

perorationibus plus minus productis concluduntur, aliter res se habent apud

tractatum LXIXum: ibi enim aut orator commentarium ad finem usque non perduxit, aut textus sermonis imperfectus ad nos peruenit, quia commentarium hoc orationis dominicae non nisi usque ad uerba Veniat regnum tuum pergit. Dein sequitur conclusio, quae similis est ei qua sermo LXVIII finitur, atque uerba

continet quae capitibus 2 et 3 sermonis LXXII ualde accedunt. Conclusio praedicta sermonis LXIX breuissima est et quasi orationi expedite adiuncta, dum econtrario exordium tractatus (capita x et 2) uere prolixum est. Qua de causa sermo LXIX ab aliis Chrysologi explanationibus orationis dominicae differat, nescio. Codex Parisinus, Bibliothecae Nationalis, Latinus 3794, seu liber sermonarius

saeculo XII descriptus, qui saeculo saltem XV magno hospitali Belnae (cf. fol. 150") (Beaune) pertinebat, foliis 3"-5" sermonem praebet pro omznica post epifania, ita incipientem :Nuper, fratres carissimi, celebrauimus diem quo magi etc.,

qui cento

est fragmentis

Augustini

(ex eius sermone

200) aliorumque

compositus, quibus auctor ex proprio aliqua iunxit. Foliis 4"-5" leguntur partes quaedam sermonis LXIX Petri Chrysologi (a lin. 5 ad r5, et a 44 ad 53 editionis

nostrae) ; textum autem Petri librarius codicis Parisini ita libertate arbitrioque suo mutauit, ut superuacaneum esse duxi lectiones uariantes signare. Tamen,

quoniam sermonarius, de quo nunc, ex archetypo saeculi IX incipientis seu aetatis praefelicianae

procedere

uidetur,

locis difficilioribus,

de quibus in

commentario philologico, lectiones codicis Belnensis, quem litteris Be signaui,

in apparatu adduxi. Quicquid de antiquitate istius testimonii seu potius eius archetypi sit, aduertat lector linea 8 nostrae editionis codicem Be lectionem uariantem aec adferre, qua cum codicibus C et Pa consonat, ubi attamen C ac

Pa baec coniunctioni aduersatiuae qz47zis praemittunt, dum Be postponit. Scire nequeo utrum aec apud Be, C et Pa uera concordantia sit, aut num mere fortuitu

scriptor codicis Be uel eius archetypi ex proprio uerbum 2aec addiderunt. Nihil prodest ceteras lectiones uariantes cum aliis codicibus huius sermonis LXIX comparare ad inuestigandam traditionem textualem codicis Be, cum sermo iste

non nisi a libris manuscriptis Collectionis Felicianae uel ab aliis ex hac Collectione deriuatis traditus hodie cognoscatur, nam nullus exstat, quantum Scio, testis praefelicianus, puta Seuerianeus (tractatus deest in codice A4) uel eius familiae ad quam codex Va pertinet. Nihilo minus, ut dixi, satis patet fere omnes lectiones uariantes sermonis LXIX, prout legitur in Be, alicui librario adscriben-

das esse, qui ualde licenter se gessit, dum tractatum Chrysologi exscripsit. Archetypus uero codicis Be corruptus iam iis locis erat, quos amanuenses codicum Felicianorum iamque male traditos inuenerunt. Hae partes uitiatae uel

de quibus ambigere quis posset, Be pro uoluntate sua rescribit commutatque. Fragmentum codicis Be ex editione RAYMUNDI ÉTAIX, Le sermonnaire carolingien

de Beaune, apud Revue des études augustiniennes 25 (1979) 136, contuli. Ipse liber sermonarius

alios Petri Chrysologi, uel integros uel partes eorum,

continet,

os sermones XII, LXXV, XCI atque CLXXVII (extrau. VIII) (cf. ÉrA1x, p. 125).

SERMO LXIX

PL

DE ORATIONE DOMINICA TERTIVS 1. Putasne mortale pectus dominicae caritatis erga nos magnitudinem capit? Putasne terreni corporis pondere mens depressa erga nos diuinum intellegat ac sentiat affectum ? Nam quicquid caeli micat, radiat, splendet ornatus, quicquid terra flagrat in floribus, sapit in fructibus, in animantibus gaudet, nostro amore factum, nostrae addictum est seruituti. Sed quamuis magna, IO

parua tamen sunt ad supernae in nos dilectionis indicium. Nobis principatus caelorum, nobis aetheriae potestates, nobis supernae dominationes, nobis angelorum officia excubiis militant indefessis. Sed ista adhuc ad adserendam in nos diuinam necessitudinem

12/13 ad adserendam in nos diuinam necessitudinem parua sunt et minora. Die meisten Handschriften bringen aZ adserenda im nos diuinae necessitudinis usw. Allem Anscheinen nach ist die Hinzufügung von gratiam zwischen diuinae und necessitudinis ein willkürlicher Verbesserungsversuch seitens der Hs. W (bzw.

ihres Archetypus),

die vorher asseremdum

hat. Ausser

Zweifel

ist es ein

Verbesserungsversuch was man in Hs. O liest: ad asserenda in nos diuinae celsitudinis opera. Der Genitiv diuinae necessitudinis ist sehr gut von den Handschriften bezeugt ; noch mehr ist die Práposition a4 vor adserenda von der textgeschichtlichen Überlieferung gestützt, wenn auch die Moóglichkeit nicht

ausgeschlossen ist, dass 2 aus einer Verdopplung des náchststehenden Práfixes ad- (von adserendum) entstanden sei. Auf Schwierigkeit stosst besonders das Zusammensein des genannten Genitivs mit parua et minora (Neutra im Nominativ), wobei den Schreibern ein mit aZ adserenda zusammengehendes Nomen zu fehlen scheinte (gratia meint W, opera O). Bei PL 52, 396 Blesen wir: asserendae in nos diuinae necessitudinis parua sunt et minora, was den besten

3 mortale pectus] serm. LXXII lin. 7.

Á capit] cf. serm. LXVIII, lin. 5.

Pa (deest in Corb.) Codd.: R W, PfJOC magnitu5 putas ne W J (sic et infra) Titulus: de eodem tertius coZZ. 5 affectum] amorem W — nam quicquid] numquid R— 6 micant dine R ornatus] natus l2 radiant R, ac add. O — splendit R, splendor W RW] fragrat WO ed., fraglatJ27 manus CPa — 7 inanimantibusJ, qui persaepe praepositionem in uocabulo iungit .— 8 quam uis J, haec praemit. CPa — magnus 10 9 in nos] VW ed., om. Pf, in om. J, erga nos OC Pa, nobis R pf principatus] enim praemit. C Pa

etherie R, etheree W Pf, aethereae Pa, aherie]

1* manus (nouissima e sup. ras. primae manus), aerie J 27 manus O

potestatis ... dominationis C 1^ manus

10/11

12 adserendam] conzeci, asserendum W,

diuinam necessitudinem] conieci (ad /) ceteri asserende Pf, asserenda (adsadserendam in nos diuinam necessitudinem), diuinae gratiam necessitudinis W,

diuinae celsitudinis opera O, diuinae necessitudinis re/igzz (4f. comment.)

414

15

20

SERMO LXIX, 1-2

parua sunt et minora, tantumque infima quantum creatore suo minor est creatura. 2. Deus uultu incontemplabilis, uisu inperspicabilis, nullo sensu aestimabilis, inaccessus mente, nec ipso quidem ad plenum notus auditu, quotiens, qualiter, quam uarie, quam diuerse se humanis aptauit obtutibus! Quam se communioni, quam se familiaritati praestitit et concessit humanae, cum Noe consilii sui faceret esse participem, et expiandum mundum diluuio praemonet inminere, et totum saeculum ipso custode paruo arcae designat in semine. 397 Cum ad Abraham uelut hospes aduentat, inuitatus tota dignatio-

handschriftlichen Zeugen ziemlich treu bleibt und richtig sein kónnte. Auf die Schwierigkeit des Passus stossend interpretiert Hs. Be (vgl. das Monitum) die

Stelle ganz frei: Sed et ista adbuc parua sunt ad probandam in nos diuinae pietatis magnitudinem, et tamen minora quantum creatori suo minor est creatura.

—

20 ex-

piandum mundum diluuio praemonet inminere. Die textgeschichtliche Uberlieferung ist hier der gróssten Schwankung unterzogen :expiandum mundum diluuio praemonet. inminere W. oder imminet R, expiando mundo diluuium praemonet im-

minendus Pf (imminere ed.), expiandi modum diluuii praemoneret J, expiando mundo diluuio praemoneret O, exbiaturus mundum diluuio praemoneret C. Pa. Schliessen wir die Fassungen der vier an letzter Stelle angeführten weniger beachtenswerten Zeugen

(JOC und Pa) aus, die inminere bzw. immineret tilgen und andere

Emendationsversuche

erweisen, so bleibt uns

das uneinstimmige

aber voll-

stándigere Zeugnis der Hss. R W und Pf. Expiandum mundum ist von den zwei achtbarsten Codices bezeugt ; ist die Stelle elliptisch (expiandum esse mundum im eigentlichen Sinn) zu verstehen ? Wenn ja, braucht man nur die Lesart /nminet der Hs. W anzunehmen, damit der Satz ganz verstándlich bleibt und der angesehensten Textüberlieferung treu. So habe ich auch den Passus im Text

aufgenommen. Trotz allem kann einer sich von einem Zweifel nicht leicht befreien : ist es nicht natürlicher Zz/zzzzm zu lesen, wie es der Schreiber der Hs. Pf und alte Herausgeber unserer Predigten getan haben ?Wenn man sich aber für diluuium praemonet inminere entscheidet, sind unbedingt andere Ánderungen des Textes vorzunehmen (expiando mundo), die nicht ganz befriedigen, und

inminendus von Pf sollte in inminendum umgewandelt werden (/mminere sagt ed.). Einfacher wáre in diesem Fall das Vorwort 4 am Anfang zu stellen und der Satz würde deutlich sein: a expiandum mundum diluuium praemonet inminere.

19 Noe] cf. Gen. 6 et 7.

21 ipso custode] cf. serm. XII, lin. 6x.

22

Abraham] cf. Gen. 18, x ss., et 2r, x ss.

l6inaccesuPa — necipso]necipsum RW Pf,neipsoJO ^ 17 diuersae Pa seom.C 18familiaiR ^ 19facit CPaed. —— 20 expiandum mundum] expiando

mundo

PfO

ed., expiandi

modum

]J, expiaturus

mundum

C Pa

diluuium Pf eZ., diluuiiJ praemoneret /O C Pa inminere] W e., imminet R, imminendus Pf, om. JO C Pa et expiandum zgze inminere] cf. comment. | 2lettotum]etom.CPa archeW' PfJO,archaePa ^ designaret C Pa 22 habraham / — aduenerat Pf

SERMO LXIX, 2

25

415

ne succedit, oblata non respuit, adposita uelut esuriens et lassus adsumit, et diuina conlatione uelut egens suscipit et acceptat humana. Denique mox emortua senis membra reuiuiscunt, sterilis uetulae iam uiscera suscitantur extincta, et natura in uiuo cadaue-

20

re persepulta proditura suum resurgit auctorem, et generat plurimos transacto iam tempore unum quae crediderat conditorem. Ad Moysen igneus glomeratur in rubo, deinde confert facienda cum seruo, exercetur uariis in Aegypto uirtutibus, et patefit ad nutum famuli, inrogat flagella uel tollit, et in mari quantus sit quantumue homini dederit ultrices undae demonstrant obsequio, cum siccato gurgite cedit unda piis, et liquore durato murum praestat, munimem exhibet liberandis, ac tota natura sua de hoste saeuissi-

35

mo triumphatura decurrit. Miro contubernio Israeliticis deus conuersatur in castris, numerosas gentes nunc ferit fulmine, nunc agit grandine, nunc sono tubarum clangoreque prosternit, ut sine conflictu, sine uulnere, deus ducat uictrices acies, quas praecedit.

45

Adfuit desideriis, uotis annuit singulorum, mox ad interrogata respondit, occulta prodidit, praedixit futura, quaesita patefecit, regnum contulit, donauit opes, temperauit pluuias, fecundas praestitit terras, coniugia pia filiorum copia et honore decorauit. Sed adhuc parum esse credidit, si affectum suum erga nos praestando prospera et non etiam aduersa sustinendo monstraret. Post omnia mundum suum pauper ingreditur, iacet in cunabulis: ita homo uagitu suo implorat, inquirit, exigit quam tibi praestitit

29 Moysen] cf. Exod. 3 et ss. 357 grandine] cf. Ios. xo, x1. Ios. 6. 45/48 cf. serm. CXLbis, linn. 47/48. 23 succedit]accedit Pf —— oblata] -a sup. ras. R appositas R et om. W 24 diuina conlatione] terrenam collationem C Pz

(ortbogr.) JO accepta R.—— que...) 25 humanum R

et lassus] suscepit R

post acceptat Zzterpungunt | O (Humana denimox] et 2472. JO 27 suum] per Praemit. O

resurget R (ortbogr.) 28transacto]-ac-excorr. R — unum W 1", unum quem Pf, propter unum quem/O, per unum quem om. C Pa (ef. seq.) unum quae crediderat conditorem] quae desperata CPa — 29 moysi W —— igneus] deus 44. C ed.

in Aegypto (egi-

— 37/38 cf.

quae] unumque eZ., uno quem R, fuerat de sobole 30 exercet C Pa

RW], egy- O)] egyptum C, aegyptum Pa — et patefit]

eZ.,notum cete; — 31 quantum RPfJ ^ quantum expauescit W— nutum]/O 32 dederit] fecerit CPa ——— dederit homini /ramsp. Pf — ultrices R, ue PfJ

obsequio] R V, demonstrant] monstrant / O ultrici Pf, ultricis reliqui 34 tota] ui add. CPa mirum CPz 33 siccat R obsequia ceteri 35 triumphatura] natura sua] W, naturae suae ceteri, uirtutibus add. J O sono] saeculo 37 angit C 36 conuersatus C ed. triumphatur ac R

39 annuit uotis zramsp. Pf clangoreque] et clangore /O (sclo) W praedixit] praecinxit C 40 prodit P/7O singulorum] omnium Pf 1^

45/44 prospera praestando 7ransp.] 41 temporauit C Pz pate fecit/ monstrauit R 44 sustinendo] W PfO ed., sustinenda ceterz

416

50

SERMO LXIX, 2-3

ipse pietatem. Parens omnium usus est te parente, subiectus tibi extitit, cul omnis subiacet altitudo; timuit quem timenda metuunt, fugit ad quem cuncta confugiunt, caelorum arbiter est hospes in domibus peccatorum, pane pascitur iudex reorum. Et quid plura? Pantocraton tenetur saeculorum, sistitur terrae fundator, iudicatur humanae largitor ueniae, discutitur cordis scruta-

55

tor, punitur uitae dator et redditor, cunctorum resurrectio sepelitur, ut tarda mens hominis et intelligentia satis pigra uel morte in se dei probaret affectum, quae praedictis et innumeris donationibus dei erga se non intellexerat, non senserat caritatem. Qui ergo 398 esse fecit, dedit uiuere, docuit et orare, quia totum praestare

uoluit, qui sua sibi prece uoluit supplicari. 3. Pater noster qui es in caelis. Ecce homo tua te uoce Christus 60

hodie, ut sibi faceret cohaeredem,

dei patris adoptat in filium,

dum ait: Pater noster. Quod suae dignationis est, tuae esse uoluit potestatis, iuxta illud prophetae: Quotquot crediderunt dedit bote-

50 pane pascitur iudex reorum. Hs. Be bringt in freier Interpretation : e£ pane eorum pascitur iudex eorum. 1m Gegensatz zu allen Handschriften ándert eZ. noch

willkürlicher den Passus: pane pascitur qui pascit omnes. Wahrscheinlich hat ein Missverstándnis

der Stelle diese Ánderung

verursacht.

Der

Genitiv

reorum

gehórt vielleicht nicht zu izdex, sondern zu pane: der Richter (Christus) wird vom Brot der Verbrecher (ame reorum) ernàáhrt. In. der sehr rhetorischen Verkettung von Satzgliedern verlangte der Reim reorum am Schluss der Klausel : timuit quem timenda metuunt fugit ad quem cuncta confugiunt caelorum arbiter est bospes in domibus peccatorum

pane pascitur iudex reorum. 47 parens omnium] cf. serm. XXXIII, adlin.28s. MowrEvzEccHi,

^ 51 pantocraton]cf. O.

Pantobrator, apud Studi im onore di Aristide Calderini e Roberto .

Paribeni, 11 (Mediolani, 1957) pp. 401-432; auctrix tamen, quae nomen etiam

apud scriptores christianos primae aetatis, Latinos quoque, peruestigauit, hunc

Chrysologi locum non infert. Tercer 59 Matth. 6, 9.

56/58 cf. sermm. LXX, lin. i1 s. ;LXXI, lin. da 60 adoptat] cf. serm. LXVIII, ad linn. 53/54. 62 prophetae (ita!)] Ioh. z, x2; super hunc textum uidessis E.-M. BOISMARD,

Critique textuelle et citations patristiques, apud Revue Biblique L (1957) 401-408. Cf. Chrom. a 2, lin. 24 s.; Chrom. b 3. 49 fugiit R est] et C ed. 50 pane pascitur iudex reorum] cf. comment. 51 pantocraton] W'Pf], pantograton R, pantocratón O, panthocrator C,

' panthocraton Pa —— terrae] coz. ed., iste codd. fundator]formidatorR iudicator R 56 erga]circa C — 57 praestari W — 58 sibi|se framc. adoptauit Pa

^ 52 | 60

61 dum ait] eZ., dicit ait R, dicit enim V, dicit agit Pf, dicite ait

JOCPa voluit esse rans». WPfO — 62 potestatis] pietatis Pf 1^ ^ prophetae] euangelicum O, euangelistae CPz, om. ed. dedit] eis 242. codd. praeterquam RO, utrumnam immerito nescio

SERMO LXIX, 3-4

417

statem filios dei uocari. Et tamen iubet dicere, ut donantis sit, non

temeritatis praesumentis. Qwi es ?n caelis. Non quod non sit in 65 terris, sed te, qui caelestem iam uocas, ad caelestem uult tendere

et repetere iam naturam, ut generi tanto uita uestra respondeat, ne terreni mores degenerent quod caelestis donauit et contulit iam natura. 79

75

4. Sanctificetur nomen tuum. Non quod tua prece sanctificandum, sed quod te sanctificet nomen. Sed quia Christi nomine uocatus est christianus, petendum tibi est, ut actu tuo nomen hoc. sanctificetur et honoretur in te; quia sicut uirtute fama nominis tantum respondit ad gloriam, ita male conuersantis infamia ad eiusdem nominis redundat iniuriam, dicente apostolo: Nomen dei pev uos blasphematur in gentibus. Et reuera, filii, tunc gentilis nomini derogat christiano, quando aliter quam profitetur et dicitur uiuere uiderit christianum.

63/64 ut donantis sit, non. temeritatis praesumentis.

Die Variante £emeritas

(Nominativ) der meisten Handschriften (im Gegensatz zur wichtigsten, námlich zu R, die sich aber oft als fehlerhaft erweist) kónnte ursprünglich sein. Donantis sit ist textkritisch gesichert: es? mit einem Genitiv als Bezeichnung einer Eigentümlichkeit ist im Sprachgebrauch des Chrysologus sehr geláufig (vgl. BAXTER, S. 257). Temeritatis als Genitiv steht parallel zu Zomantis, was ein Beweis für die Echtheit der ersten beider Lesarten sein kann. Die Aufeinanderfolge der zwei Genitive zemeritatis praesumentis haben anscheinend den Schreibern in Verlegenheit gesetzt; aus diesem Grund kann der Nominativ /emerztas entstanden sein, was als Folge in weniger wichtigen Handschriften (O C Pa und,

von den zwei letzten abhángend, in eZ.) Ergánzungen zu donantis (dignatio, gratia) verlangt hat. Jedoch ist zemeritas praesumentis — sehr der Klauseltechnik angemessen - an sich nicht verwerflich.

64/65 non quod ille non sit in terris] 63 iubet] cf. serm. LXXI, lin. 34. serm. LXX, linn. 32/33. 65/68 caelestem ... caelestis] cf. serm. LXVII, ad 69 67 degenerent] cf. serm. LXXI, lin. 28; Chrom. a 2, lin. 22. lin. 56 s. Matth. 6, 9. 70/72 cf. serm. LXVIII, ad lin. 67. 74/75 Rom. 2, 24; cf. serm. LXVII, ad lin. 36.

635 fiio R ^ uocari]fieri Oed. — donantis] dignatio praemit. C Pa ed. (cf. O sit] gratia zd. O — 64 temeritatis] R unicus, temeritas ceteri post. sit im seq.) 65 qui caelestem] patrem 2ZZ. CPaed. — 66iam] codd. cum ed. (cf. comment.) uestra] nostra W eZ., tua CPa — 67 om. C Pa (cf. in seq. iterum iam natura) iam] non Pz 1" manus, nunc C Pa 1* quos O ed. degenerant C 1^ manus manus

69 tua] sit praemit. O, sit add. ed., dum C Pa add. sit post sanctificandum

et W ponit sit pro sed n seq.

70 nomen]tuum eZZ.JO — 71 est] es WPfO

nominis] ipsius 222. C Pa 72 uirtutis W J O, uirtutum C Pa ed. fortasse recte infamia ad conuersantes R Pf] / O, totam PfC Pa, an iure? 73 tanti

74 nomini R eiusdem nominis] infamat W filius Pf — 77 dicit C Pe uidet C

redundet J 1^ manus

75

418 8o

SERMO LXIX, 5-6

5. Veniat regnum tuum. Non ut deo ueniat regnum habenti semper, sed postulas, ut tibi ueniat non habenti, et percipias illud, quod tibi affectu suo dominus pollicetur, cum dicit: Venite, benedicti patris mei, percipite regnum, quod uobis paratum est a constitutione mundi. V enite, benedicti : non dixit ueniamus ; ferci-

fite, non dixit percipiamus. 6. Nemo miretur quia patrem uocat, qui nondum natus est, 85 nam

lohannes

exultat, et Iacob conluctatur in utero. Prudens

aestimet quid possit natura diuina, si tantum potest per deum humana conceptio.

78 Matth. 6,10.

— 78/79 cf. serm. LXVIII, adlin. 72s.

^ 79tibi ueniat]

Aug., ep. 130: nobis ueniat. 80/82 Matth. 25, 34; cf. serm. LXX, lin. 44 S.; Cypr. 15, lin. 233 : ipse pollicetur et dicit : Venite ... ; Aug., sermm. 56,6; 57,5;58,

3.

84 nemo miretur] cf. serm. LXX, lin. 26 et initium sermonis CXXXbis. nondum natus] cf. serm. LXVIII, adlin.1o8. ^ 84/87 cf.sermm. LXVIII, i; LXXII, 2 et 3. 85 Iohannes] cf. Luc. rz, 4x. Iacob] cf. Gen. 25, 22; cf. sermm. LXX, lin. 29; LXXII, lin. sr.

78 deo ueniat] deo conueniat CPa — 80affatuCPa — dominoRI^ 83 LP MEA percipam R — 84 nemo]ergo add. Pa 85 Iohannes]si praemit. a ed.

LXX MONITVM Frater Gerardus de Leodio, Septem remedia contra amorem illicitum ualde utilia, editus ab A. WiLMART, Zzalecta Reginensia (Studi e Testi, 59, apud ciuitatem Vaticanam, 1933) p. 238, breuem periodum sermonis LXX usurpat, uerba

transcripta ita introducendo : E: ideo dicit Perrus Rauenensis (al. Rauanensis) : O bomo etc. (linn. 21/23 nostrae editionis). Gerardus, qui saeculo XIII uixit; sermonum

Petri exemplar

in manibus

habuit, quod, uti uidetur, ad typum

codicum C et Pa accedebat. Semel ut W et Pf transpositionem facit. Verba tamen transcripta perpauca sunt, nec sufficiunt ut iudicium certum de natura

manuscripti a Gerardo adhibiti habere possimus. Ger.

Gerardi textus, iuxta editionem Andreae Wilmart.

Exp.

cf. monitum ante sermonem LXVII.

SERMO LXX DE ORATIONE

PE

DOMINICA QVARTVS

1. Omnia quae diuinitus dicta factaque referuntur, sunt miraculo,

IO

i»

20

sunt stupori, sunt pauenda mortalibus, ipsis etiam caelestibus sunt tremenda. Sed nichil ita stupet caelum, pauet terra, expauescit uniuersa creatura, quam quod uos estis hodie nobis dicentibus audituri. Seruus dominum patrem uocare audet, iudicem suum reus nuncupat genitorem, conditio terrena sua se uoce adoptat in filium; qui terrena perdidit, aestimat se diuinitatis haeredem. Sed audemus, quia praesumptio dicentis non est, ubi auctoritas est iubentis. Ipse enim nos hodie dicere uoluit, qui nos docuit sic orare. 2.Et quid mirum si tunc homines dei consecrauit in filios, quando se hominis dedit et aptauit in filium? Carnis tunc naturam transtulit in diuinam, deitatem quando humanam detulit ad naturam; tunc hominem sibi in caelestibus praestitit cohaeredem, quando se participem reddidit terrenorum. Aut homini negare quid amoris potuit, quid muneris, quid honoris, qui totum quod erat hominis et peccatum suscepit et mortem? Aut quomodo hominem in suis prosperis socium non habebit, qui in aduersis hominis se fecit esse consortem? Homo, redi ad deum sic amatus a

deo, et ad illius gloriam da totum te, qui se totum propter te ad tuam deduxit iniuriam; et uoca patrem fidens, quem tanto amore tuum probas, sentis, intellegis esse genitorem. 3/4 sunt miraculo, sunt stupori. Zu diesen richtigen Lesarten vgl.J.H. BAXTER, Some predicative datives in late Latin, in Arcbivum Latinitatis Medii Aevi 2 (x926) 86. 5 stupet caelum, pauet terra] cf. serm. LXVIIlin. 8. LXVII, lin. 2x.

11 iubentis] cf. serm.

docuit] cf. serm. LXIX, ad lin. 56 s.

serm. LXVII, ad lin. 18.

16 cohaeredem] cf.

19 suscepit] cf. serm. L, lin. 22.

Codd.: RW, PfJO C Pa (Corb.) ;Exp.

Inscriptio :De eodem quartus codd. (quartus om. C Pa) 3 miraculaR — 4 stupore Exp. (cf. comment.) — 4/5 sunt caelestibus transp. franc. — 5 ita] te R,

tam ed.

8 se uoce] uoce dei se W, dei add. C Pa ed., an recte?

10 non est

dicentis /ransp. W ——— est auctoritas /rznsp. W/— 11 qui nos] hodie z44. fortasse ob bomoeot. et del. W/— 13 deisup.lin. W — 14mnaturaR — 15 quando deitatem transp. C Pa quando] diuinam 472. W ^ detulit] se praemir. JO 16 in caelestibus oz. R 18amoris] clamoris Y. 19erat]est O— hominis rep. O zn transitu ad al. lin. 20 socium om. franc. — habebisR — 21 homini P/JO redi

ad] reama

W, reclama

CPz,

dilige Ger. Libere

21/22

a deo]

praepositionem a om. R 22 et sup. ras. W, ut Ger. te totum /razsp. W Pf Ger. qui se totum] qui totum se /ransp. C Pa Ger., et totum R 25 tuam] CorP. Bulbart, suam ceteri

tanto] toto W

24 genitorem esse zransp. Pf

SERMO LXX, 3-5

421

3. Pater noster qui es in caelis. Quod nondum natus patrem

25

uocat, nemo miretur: deo nata sunt nascitura, futura facta sunt

deo. Fecit, inquit, quae futura sunt. Hinc est quod in utero suum Iohannes sensit auctorem, et extat nuntius matri qui erat suae nescius uitae. Hinc est quod Iacob ante legitur bellasse quam 30. nasci, ac coepit ante triumphare quam uiuere. Hinc est quod iam sunt deo qui sibi adhuc non sunt, quoniam electi estis ante constitutionem mundi. Pa£er noster qui es in caelis. Non quod ille non sit in terris, sed ut tu per hoc germen esse noueris te caeleste.. Et si te dei filium tu fateris, uiue quasi dei filius, ut actu, uita,

uirtutibus tanto possis respondere genitori. 4. Sanctificetur nomen tuum. Quia a Christo uocatus es christianus, petis ut praerogatiua tanti nominis sanctificetur in te, quia nomen dei, quod per se et sibi sanctum est, aut sanctificatur in nobis, aut nostro actu b/asphematur in gentibus. 40 5. Veniat regnum tuum. Ipse dicit: Regnum dei intra uos est. Si intra nos est, ueniat quid oramus? Est in fide, est in spe, est in

35

expectatione, sed ut re ueniat iam precamur. Veniat autem nobis,

45

nonilli qui semper conregnat patri suo, semper regnat in patre, sed ueniat nobis. Venite, benedicti patris met, percipite regnum quod uobis paratum est ab origine mundi. Dicimus: Veniat regnum tuum,

25 Matth. 6, 9. nondum natus] cf. serm. LXVIII, ad lin. 108. 26 nemo miretur] cf. serm. LXIX, ad lin. 84. 28lohannes]cf. Luc.z, 41; sermm. LXIX,

lin. 85; LXXII, lin. 54 s. 29 Iacob] cf. serm. LXIX, ad lin. 85 (Gen. 25, 22). 29/50 ante legitur bellasse quam nasci] cf. serm. LXXII, lin. 46. 31/32 .. mundi] cf. Eph. rz, 4. 32 Matth. 6, 9. 32/35 non quod ille ...] eadem uerba apud serm. LXIX, lin. 64 s. 33 germen caeleste] cf. sermm. LXXI, lin. 39; LXXII, lin. 57 s. 34 actu uita ...] cf. serm. LXVIII, ad lin. 6o. 36

Matth. 6, 9.

36/37 cf. serm. LXVIII, lin. 67.

nominis] cf. serm. LXXII, ad lin. 7o.

lin. 34. IO.

39 Rom.2,24; cf. serm. LXVIIL, adlin.36. Regnum

^ 40 Veniat ...] Matth. 6,

dei...] Luc. x7, 21; cf. serm. LXXI, ad lin. 53 s.; Ambr. 22.

41/44 cf. serm. CXLIV,linn.91/94. 81.

37 praerogatiua tanti

sanctificetur in te] cf. serm. LXVII, ad

^ 43 conregnat patri] serm. LIX, lin.

44/45 Matth. 25, 34; cf. serm. LXIX, ad linn. 80/82.

26 futura] factura W nasceretur R

28 sentit C Pa ed.

45 Matth. 6, xo.

exstat Pf unicus

ac coepit] accepit W, ac om. Pf] O, totum om. C Pa ed.

30 nasci] uiuere]

31 quoniam] scripsi baesitans ex Pf Corb. CPa, quo RW, qui ed. uincere W esse om. CPa 33 terris] RPf, terra reliqui estis] sunt. CPz ed. noueris] uolueris

W 1^, nouerit R

38 sibi] ibiJ ^ 39aut]add.exme

34 tu] ut franc., esse ed.

uitae R

^ actu (auctu Exp.)] a nostro actu add.

W, aut nostro actu add. Exp. Pf J O Corb. ed.

40 ueniat] adueniat Exp. et codd.,

41 uide tamen contextum seq. ceterosque tractatus Petri de eadem oratione dominica 42 re ueniat] re oz. Exf., in quod R ueniat] ut fraemit. CPa, uenire 45 semper regnat] sed r. W. autem]ergo C Pz praemit. C Pa ed., reueniat W

43/44 sed ueniat] etu. CPz —— 44 nobis] quemadmodum ipse pollicitus est cum dicit (dicet Pa, dicat C 2^) add. C Pa

422

50

SERMO LXX, 5-8

ut sic deus regnet in nobis, quatinus in nobis desinat mors regnare, desinat regnare peccatum. Regnauit, inquit, mors ab Adam usque ad Moysen. Et alibi: Non regnet peccatum 1n uestro mortali corpore. 400 6. Fiat uoluntas tua sicut in caelo et in terra. Nuncin terra multa fiunt pro diaboli uoluntate, pro saeculi nequitia, pro desiderio carnis; in caelo uero fit nichil praeter domini uoluntatem. Petimus ergo, ut interempto diabolo, ut nouato saeculo, ut mutato corpore, ut destructo mortis imperio, ut abolita dominatione peccati, in caelo et in terra, in deo et hominibus,

55

6o

una

dei et eadem

sit

uoluntas. 7.Panem nostrum cotidianum da nobis hodie. Post regnum caeleste terrenum panem petere non iubemur, prohibente ipso cum dicit: NoZite solliciti esse quid manducetis aut quid bibatis. Sed quia ipse est panis qui de caelo descendit, petimus et precamur, ut ipsum panem, quo cotidie, id est, iugiter sumus in aeternitate uicturi, hodie, id est, in praesenti uita, de conuiuio altaris sancti ad uictum

corporis mentisque capiamus. 8. Et dimitte nobis debita nostra, sicut et nos dimittimus debitoribus nostris. Sic dicendo, homo, indulgentiae modum, mensuram ueniae 6 VA tu tibi dedisti, qui a domino tantum tibi petis dimitti, quantum

dimiseris ipse conseruo. Dimitte ergo delinquenti-in te totum, si uis ipse de tuis nichil debere domino delictis. In altero dimitte tibi, si uis ipse uindicem uitare sententiam.

46/47 cf. serm. LXVII, lin. 41 s. 49 Matth. 6, xo.

47/48 Rom. s, 14.

54/55 cf. serm. LXVIII, lin. 8r s.

48 Rom. 6, 12. 56 Matth. 6, 1r.

56/57 post regnum caeleste] cf. serm. LXVIII, ad lin. 83/84.

58 Matth.

6, 31; cf. serm. LXVII, ad lin. 54 s. 59 Ioh. 6, 58; cf. serm. LXVII, ad lin. 38. 60 iugiter] cf. sermm. V, lin. 1:7; LXXII, lin. 86; Jon. P. Bock, Panem

nostrum. quotidianum da nobis bodie, apud Zeitscbrift für batbolische Theologie 23 (1908) 778. 61 hodie] cf. Ambr. 26; Aug., serm. 57, 7; 58, 5. 63/64 Matth.6,12. — 65 cf. serm. LXVII, ad lin. 64 s. 67 dimitte tibi] cf. serm. LXVII, lin. 65 s.

46 quatenus Pz

52 ut nouato] O C Pz, et nouato W, ut nouam R, et nouo

Exp. Pf Corb.J ed. ut mutatoJet m. W — 55 ut destructo] utpraemit. Exp. ed., om. codd. 54 dei et eadem] atque eadem CPz, sit eademque ed. 59 descendit de caelo transp. O — 59/60 ipsum panem] Exp. Pf Corb. ed., ex ipso pane C Pa, ipso pane re//guj— 60 quo] quem Pf Corb. JOCPa id est] idem O sumus] sumimus Pf]O C Pa Corb. (ipsum panem quem ... sumimus Pf Corb.) 60/61 uicturi hodie asque altaris sancti om. franc. 61 ad uictum] ad om. J C Pa, ad uirtutem Exp. RW (ad add. in marg. 2^ manus) C Pa ed. mentis corporisque /ragsp. W 64 modum mensuram ueniae] modo mensuram inueniat R, statuisti aZ. Pf Corb. — 65 tu] om. JO,et praemit. Pf Corb. — petis tibizrazsp.Pf ^ quantum]tu add. R usus — 68 sententiam] 7» marg. 2" manus] animaduertit: Deficiunt Sermones 14; cf. introductionis nostrae D. XXXV, et serm. LXXXIV, lin. 60

SERMO

LXX, 9-11

423

9.Et ne nos inducas in templationem. Deus, sicut scriptum est, 70

neminem temptat, sed temptare dicitur, cum contumaciter euntes ad temptationum laqueos derelinquit. Sic Adam temptatoris incurrit insidias, dum sui praecepta deserit conditoris. Vnde autem et a quo temptaretur homo prodidit sic dicendo:

75

auctor est et origo. Diabolus natura caelestis fuit, nunc est

10. Sed libera nos a malo, hoc est, a diabolo, qui totius mali et nequitià spiritalis, aetate maior saeculo, nocendi usu tritus, laedendi arte peritissimus. Vnde non iam malus, sed malum dicitur, a.

80

quo est omne quod malum est. Hinc est quod propriis uiribus liberari homo non potest carnalibus uinculis inligatus. Petendum nobis ergo est, ut deus nos a diabolo liberet, qui Christum terris, ut diabolum uinceret, commodauit. Clamet, clamet homo ad deum,

clamet: Libera nos a malo, ut a tanto malo solo Christo uincente liberemur. 11. Pater noster qui es in caelis. Orandi thema, materiam peten85 di, supplicandi normam, paucissimis in uerbis ipse tibi qui tibi est exorandus indulsit, ut ex hoc tu petendi sumas sensum, intellectum postulandi capias, mensuram colligas impetrandi, et breui magisterio orandi latissimam capias disciplinam; simul quia ad 401 amoris indicium rex ipse officio functus est aduocati, ut preces, 9o quibus responsurus erat, ipse dictaret. Cunctatio ablata est impetrandi omnis, immo fiducia collata est tota promerendi, quando ipsum se legit in precibus qui rogatur. Metus locum non habet, ubi a patre filius pietate interprete desiderat quae sancta sunt impetrare.

69 Matth. 6, 13. 69/70 Iac. 1, 13. 71 derelinquit] cf. serm. LX VII, ad lin. 70. Adam] cf. Gen. 3. 74 Matth. 6, 13. a diabolo] cf. serm. LXVII,

ad lin. 73.

74/78 cf. serm. LXVII, ad lin. 73 s.

Eph. 6, x2.

82 Matth. 6, 13.

84 Matth. 6, 9.

76 nequitia spiritalis] cf. 87 breui] cf. serm. LXVII,

ad lin. 4. 69 sicut scriptum est ponit Pfpost neminemtemptat — 71temptationis Exf. 72 incurrit] derelinquet R (ortbogr.), relinquit sic Pf laqueis Pf

cucurrit W' — deserit] despicit Exp. — 73 prodit CeZ. — prodidit homo transp. 76spiritualis Pf — nequitia spiritalis transp. C — usu tritus]astruit ritus Pa 80 ergo nobis est ;ransp. CPa — est ergo transp. W Exp. Pf fortasse recte W 81 clamet semel C — 83 liberetur Exp. (bic desinit nos deus /ransp. W.— Pf — 86exortandusR — indulsit] inclusit W theman R, themam 84 Exp.) sumas petendi sensum 7ransp. W — 87 sumas sensum] sub assensu R mensuram

colligas

impetrandi

om.

W

88 latissimam]

W PfO, om. ceteri

dissiplinam Pf ^ quia]qui O, que(?) W —— 88/89 ad amoris] clamoris W 1^ — dictaret] ditaret 89 precibus R W Pf Corb. (1^ ed.eiusdem) ^ 90erasW

R, formulam praemit. W(qui prius posuerat precibus pro preces)

92 se om. R

95 interpres iniuria coni. d'Achery (Corb. 1* ed). — sancta om. O

SERMO L XXI

IP

DE ORATIONE DOMINICA QVINTVS 1. Fratres, qui uos donauit credere, ipse uos docuit et orare, et

IO

totam petendi formam paucis aptauit in uerbis, quia cum patrem postulat, multa prece filius non laborat. Sicut enim petere cogit necessitas genitum, ita urguet caritas dare genitorem. Pater ergo, qui sponte praestat, non tam ut petatur quantum quid petatur ostendit, ut filius petendo iusta placeat, qui potest stulta postulans displicere. Audite patrem, et uos filios esse iam credite, ut quae petieritis incunctanter impetrare possitis. 2. Quid ualeat fides, credulitas quid possit, sit quanta confessio, hodie monstratur in uobis. Ecce trinitatis trina confessio in caelestem subolem de terrena uos sustulit seruitute. Ecce fides,

15

20

quae deum locuta est patrem, patrem uobis deum hodie conquisiuit. Ecce uox, quae confessa est dei filium, uos dei adoptauit in filios. Ecce credulitas, quae deum spiritum proclamauit, de carnis substantia mortali in uitalem spiritus substantiam uos mutauit. Quis pietatis tantae dignus inuenitur adsertor? Deus pater homines dignatur haeredes, deus filius non dedignatur seruulos cohaeredes, deus spiritus carnem

consortem

diuinitatis adsumit; fit

caelum possessio terrenorum, et inferis addicti iurisdictionem suscipiunt in supernis, apostolo probante cum dicit: Aw nescitis quia angelos 1udicabimus? Vocate ergo deum patrem, uosque, etsi nondum natos, iam tamen designatos filios esse iam credite, et 3 docuit] cf. serm. LXIX, ad linn. 56/58. 4 formam] cf. serm. LXVII, ad lin. 3. 15 adoptauit] cf. infra lin. 1o2 et serm. LXVIII, ad lin. 54 s. 19 cohaeredes] cf. serm. LXVII, adlin.18. — 20 consortem diuinitatis] cf. sermm. LVII, lin. 133; LX, lin. x29, etc. 22/23'1GonJ6F3! 24 nondum natos] cf. serm. LXVIII, ad lin. o8. 24/28 cf.sernmonum LXVII-LXX et LXXII Cap. 3.

Codd.: R V, Pf (Corb.) OCPa Titulus: De eodem quintus codd. (quintus om. C Pa) 3 carissimi a4. post fratres optimi codd. R W Pf, cf. tamen comment. ad lin. 3 sermonis LXVII 6

genitum] gentium R, oz.

W

urguet R Pf, urget ceterz

7 ut petatur] ut

petamus O — quantum] quam CPa ed. quid] quod Pf Corb. 9 audit R 10 incunctantes Pf. — 13 subolem (?) azt subulum (2?) R 1? (cf. serm. V, ad lin. 94), sobolem W PfO 14 patrem est /razsp. C — 15 est om. W — dei filium] deum filium O C Paz ed. 18 tantae rep. R dignus tantae /ran5p. C 20 diuinitati O — assumit W, adsumet R (orthogr.) 20/21 adsumit usque iurisdictionem] inspiratione sua facit serui iurisdictionem O, iuris dominatione Pac adsumit fit caelum] iuris dominatione Pf 21 iurisditione R, iurisdictione Pf, om. C Pa ut notauimus 22 suscipit Pf Corb. C Pa aut] an O ed. — 23 uocat RW Pf Corb. (ms.) ergoom.W ^ deum]dominumPz et

si PfO 24 nati C Pz iam om. C Pa ob bomoeot. creditos Pf.

iam tamen designatos oz. W fortasse

SERMO LXXI, 2-4

425

25 date operam, quatenus sit uobis caelestis uita, sint uobis diuini mores, et forma deitatis tota uestra praeferatur in forma, quia caelestis pater respondentes generi filios muneribus ditat diuinis, degenerantes ad poenalem reuocat seruitutem. 3. Pater noster qui es in caelis. Subcumberet conscientia seruilis,

terrena conditio solueretur, nisi nos ad hunc clamorem ipsius patris auctoritas, ipsius filii spiritus excitaret. Misit, ait, deus spiritum filii sui in corda nostra clamantem abba, pater! Lassescit mens, caro deficit ad diuina, nisi deus quae fieri iubet impleat, ipse. qui iubet. Quando ausa mortalitas deum uocare patrem, nisi 35 modo, quando superna uirtute hominis animantur interna? Pater noster qui es in caelis. Homo, quid commune cum terris tibi, qui confiteris tibi genus esse de caelis? Ergo caelestem uitam monstra 402 inhabitatione terrena, quia si quid in te gesserit terrena cogitatio, caelo maculam, caelesti generi intulisti iniuriam. 4. Sanctificetur nomen tuum. Nos petimus, ut sanctificet nomen suum deus, quod sanctitate sua totam saluat et sanctificat creatu230

ram. Fratres, hoc nomen est quod supernae potestates pauent,

45

50

quod tremenda suscipiunt seruitute; hoc nomen est quod fugat daemones, hoc solum est quod soluit animas diaboli feritate captiuas; hoc nomen est quod mundo perdito dat salutem. Sed petimus ut nomen dei actu nostro sanctificetur in nobis. Nobis enim bene agentibus benedicitur nomen dei, male agentibus blasphematur. Audi apostolum dicentem: Nomen det per uos blasphemalur in gentibus. Petimus ergo, petimus ut quantum nomen dei sanctum est, tantum nos eius mereamur in nostris moribus sancti-

tatem. 27 caelestis] cf. 37/39; serm. LXVlII, adlin.s6s. 98; serm. LXVII, ad lin. 28.

^ generi]cf.linn. 37, 39 et

28 degenerantes] cf. serm. LXIX, ad lin. 67.

29 Matth. 6, 9. 31/32 Gal. 4, 6. 33 iubet] cf. serm. LXIX, lin. 63. 35/36 Matth. 6, 9. 37 genus] cf. supra ad lin. 27. 37/39 de caelis ... caelestem] cf. supra ad lin. 27. 40 Matth. 6, 9. 46 sanctificetur in nobis] cf. serm. LXVII, ad lin. 34. 48/49 Rom. 2, 24; cf. serm. LXVII, ad lin. 36.

in forma] in filium Pf Corb. 26 uestra om. Pa C Pa 25 quatinus PfO 31ipsius]ipse RW («f. CPa,infilio O — 29seruilisoz. W —— 30adhucO tamen in seq. spiritum filii) filii cum signo adbreuiationis us sup. nouissimam VR (ipsefilius) ^ 32lascescit W,lascessit O — 35quae]quiO — 34qui] quod O ausa mortalitas] ausus est mortalis C Pa ausa] est adZ. Pf Corb. O 35 homines W franc. — interna] in terra uocare patrem deum /ransp. Pf.— 36 tibi] te P/ — 37 caelestem] franc. (homines animantur in terra franc.) 40 sanctificet] siquid O 38 in habitatione franc. patrem add. W 41 soluatetsanctificet Pf — 42 quod om. R Pf, add. Corb. sanctificetur RP/O 43/45 hoc nomen est (ed.) ^ potestatis R Pf (nomen supernae potestatis) quod fugat z:gue captiuas om. R— 44 solum] nomen add. franc. fortasse recte soluit] V, absoluit franc.

petimus 2^] om. C Pa

feditate W

50 tantam

RW

48 per uos om. Pf Corb.

49

426

SERMO LXXI, 5-7

5.Veniat regnum tuum. Quasi non semper fuerit ac sit, sic

55

regnum Christi ut ueniat nunc rogamus. Et ubi est illud: Regnum dei intra uos est? Intra nos est fide, sed ut re ueniat supplicamus. Fratres, quamdiu diabolus uario nequitiarum genere, multimoda arte fallendi rerum faciem turbat, sensus hominum moresque confundit, saeuit idolis, sacrilegiis furit, fallit auguriis, diuinatione mentitur, signis decipit, illudit astris, spectaculis occupat, obsidet

60

uitiis, peccatis uulnerat, criminibus sauciat, disperatione prosternit, Christi regnum prolongat et absentat a nobis. Petimus ergo ut ueniat tempus, quo mali tanti auctore pereunte mundus totus, creatura tota, totam solius Christi regnet et triumphet ad gloriam, et fiat quod sequitur: 6.ut sicut tn caelo, ita et in terra una domini sit uoluntas. Sit

65 terra caelum, uita deus, tempus aeternitas, patria requies, census innocentia, honor immortalitas, feria castitas, deus totum. Addi-

dit: 7. Panem nostrum cotidianum da nobis hodie. Post paternitatem dei, post domini nominis sanctitatem, post caeli regnum, cotidia70 num panem iubemur exposcere? Christus obliuioni non subiacet, Christus mandatis suis contraria non demandat. Ipse dixit: No/zte solliciti esse quid manducetis, aut quid bibatis. Sed quia ipse est panis qui de caelo descendit, qui legis et gratiae mola aptus est in 62 totam solius Christi regnet et triumpbet ad gloriam. Das Fehlen der Konjunktion e zwischen regnet und triumpbet bei den besten Handschriften kann sich aus einem

Homóeteleuton

erkláren lassen, da regmet mit -e? endet. Die

Zusammenstellung zweier synonymischer Zeitwórter (hier regnet und triumbhet), die mit et verbunden sind, entspricht ganz dem Geschmack unseres Redners. Übrigens ist die ganze Struktur dieses Satzschlusses durchaus dem Stil des Chrysologus eigen.

52 Matth. 6, ro. 55/54 Luc. 17, 21; cf. serm. LXX, ad lin. 4o Matth. 6, xo. una domini sit uoluntas] cf. serm. LXVIII, lin. 8x s.

64 68

Matth. 6, zr. 68/70 Post paternitatem dei ...] cf. serm. LXVIII, ad lin. 83 s. 71/72 Matth. 6, 31; cf. serm. LXVII, ad lin. 54 s. 72/73 loh. 6, 58. 72/80 cf. sermm. LXVII, linn. 58/61; CLXXII, lin. 66.

52 sit ac fuerit /ransp. W ——— ac sit sic] ac sic sit transp. R, accessit sic Pf, aut cesserit O, ac sitom. CPa — 54est?]om.W fide] CPaed.,fidesceteri — res O reueniat Pf — 56 hominis C Pa 57 idolis (yd- RW Pf)] dolis O 58 occupat] dissipat Pf 1^ 59 disperatione R, desp- reliqui ^ 60 ergo om. Pf 61 tanti] tam W' —— 62 regnet et] et om. R W Pf (cf. comment.) — 66 feria]

O Paz, seria C, furia R V, gloria eZ., cura coni. Tb. Raynaudus (cf. PL 52,402, nota 4); luxuria comi. Corb. (secunda ed. Spicilegii); locus manet incertus — 70 exposcere ?] signum inlerrogationis posui ex me; cf. loca parall. aliorum de oratione dominica tractatuum Chrysologi — non scripsit C post subiacet 72 est] sup. lip. R73

panis] uiuus eZ. CPa —— mola om. W D aptus] actus O, aptatus W

mola aptus] molatus Pf 1^, molitus

SERMO LXXI, 7-11 5

80

427

farinam, qui crucis confectus est in passione, qui magno pietatis. fermentatus est sacramento, qui consparsionis leuamentum sustulit de sepulchro, qui ut diuinitatis suae calore coqueretur ipse clibanum decoxit inferni, qui ad caelestem cibum cotidianus ecclesiae defertur ad mensam, qui in remissionem frangitur peccatorum, qui edentes se perpetuam pascit et enutrit ad uitam, hunc panem cotidie nobis dari petimus, donec illo in die perpetuo perfruamur. 8.Et dimitte nobis debita nostra, sicut et nos dimittimus debitoribus nostris. Homo, penes te est potestas ueniae, in te est indulgentiae 405 ius, tu tibi remissionis auctor es constitutus. Gratis petis ueniam,

85

qui tibi in alio indulgere contemnis. Homo, tu tibi misericordiae factus es ipse mensura, quantum quaeris misericordiam fac tantum.

9. Et ne nos inducas in temptationem. Temptatio est, fratres, species fallens, quae prospera in aduersis, aduersa occultat in prosperis, humanamque ignorantiam dolosos deducit in lapsus. Petimus ergo, ne peccatis inpellentibus in temptationum foueas incidamus. Inducere autem deus dicitur, currentes ad crimina cum

relinquit. 10. Sed libera nos a malo. Hic mali malum designat auctorem, 95 hoc est, diabolum. Petimus ergo ut munere hoc uno malis omnibus cum mali careamus auctore. 11. Pater noster qui es in caelis. Nemo cum se filium clamat, manere se miretur in habitu seruitutis; ad diuinum germen hodie designatus es, non promotus; spem, non rem, te noueris consecuIOO tum. Audi apostolum: Sfe salwi facti estis. Spes autem quae uidetur

74 confectus est in passione] cf. serm. LXVII, ad lin. 59. — 75/76 ... de sepulchro] cf. serm. CXXVI, lin. x6. — 78 ecclesiae ... ad mensam] cf. serm. XCV, ad lin. 35. 80 perpetuo] cf. serm. LXVIIL adlin.86. ^ 82/85 Matth. 6, 12. 86 quantum ... tantum] cf. serm. LXVII, adlin.64s. ^ 88 Matth. 6, 13. 92/95 cum relinquit] cf. serm. LXVII, ad lin. 7o. 94 Matth. 6, r3. 94/96 cf. serm. LXVIL, adlin.73s. — 97 Matth.6,9. — 98germen]cf.ad lin. 27. 100/102 Rom. 8, 24-25.

74 in passione] in om. R — 75 fermentatus]sacramentatus Pf — lauamentum VO — sustulit] casustulit R— 77 clibanum]alienumR — adcaelestem] adom.W cotidianam O — 78 remissione CPa — 79edentem CPa 80 85 indulgencie nobis cotidie transp. Pf. — illud RO ^ indie]hodieOCPza ius] V, indulgentia cuius R, indulgentia eius frage. — 84 gratis] frustra add. sup. RW — aduersa] 89 prosperat 85 misericordiae O ed. lin. 2^ manus O lapsos R 1^ — 94 malum mali aspera Pf — 90 ignorantia R — educit R— 95 uno malis]unum malum Pf — 96 cum mali) transp. W franc. fortasse iure/— promotus] promptus R — non promotus] 99 est R cum malo CPa ed. spenonreCPa . 100apostolum]dicentem 242. W hociam CPa . speW facti om. Pf — estis] sumus C eZ. ' autem om. C Pa

428

IOS

IIO

SERMO LXXI, r1

non est ses. Quod enim uidet quis, quid sperat? Si autem quod non uidemus speramus, ber patientiam exspectamus. Hodie adoptionis est dies, hodie promissionis tempus est. Audi, crede, exspecta: crede creditori tuo, qui tibi credidit; exspecta parumper ut ueniat, qui te diu sustinuit ut uenires. Da illi inducias de promisso, qui tibi quicquid erat debiti iam donauit. Aut quare tu fatigaris spe dei, cum genus omne hominum subsistat spe, fide uiuat? Agricola numquam sereret anhelus, si fructum laboris sui de tempore non speraret. Viator laborem prolixi itineris non subiret, nisi se ad destinata crederet peruenire. Nauta maris non intraret incerta, si lucris sequentibus compensaturum discrimina non speraret. Miles tota iuuentutis fempora non ageret in periculis, si senectutis honores copiosissimos non speraret. Filius paternae dominationis tempora

IIS

I20

non duraret, si se substantiae paternae non speraret

haeredem. Et tu, si te jam filium dei credis, iuxta prophetam exspecta, wiriliter age, et confortetur cor tuum; et exspecta, ut haereditatem dei de exspectationis fide, de uirtute patientiae consequaris. Audi apostolum: Filii dei sumus, sed nondum paret quid sumus; cum apparuerit, similes ei erimus. Et iterum: Vita uestra absconsa est cum Christo; cum apparuerit Christus, uita uestra, tunc el uos apparebitis in gloria. Fratres, beati sunt filii dei, quia et haereditatem rerum omnium possidebunt, et de excessu 404 patris luctus tempora non uidebunt. 102 adoptionis] cf. ad lin. 15. 107/113 cf. Zenonis Veronensis tract. I 36, 3(ed. B. LórsrEpr, C C XXII, p. 92, linn. 16/23). 107 agricola] cf. serm. VIL linn.66/69et73. — 109/110 cf.sermm. LXXXV bis, lin. 6;CLXXV, linn. 12/14. 110/111 cf. sermm. VIII, 1r; XXIV, linn. 15/17. 116 Ps. 26, 14. 118/119 rz Ioh. 5, 2. 119/121 Col. 3, 5-4.

103 dies om. W — 104 parumper] paulisper O

105 diu sustinuit] franc.

ed., de sursum tenuit R, delusus tenuit W' — inducias] sed 442. PfCPa ^ de promisso] promissorum Pf, promissori Corb., cuius editores loco sed promissori legendum proponunt se promittenti 106 aut quare] ut quid frazc. dei om. C Pa 107 omne genus zrazsp. C Pa uiuat] iuuetur V — 108 hanelus Pf, hanélus O, om. W —— fructa RCPza labori Pf Corb. 111 compensaturum discrimina non Speraret] compensatarum erc. R, compensanda erc. W, compensa-

tarum discrimina non pensaret Pf, compensaturum discrimina non pensaret Corb.

O, undarum

discrimina

non

pensaret

CPa,

compensaturum

uiarum

discrimina non speraret ed., quae prius ante lucris add. se (pronomen se boc loco incerto saltem subintelligitur uel subintelligendum esse uidetur) 112 tota] tanta O 115 cupiosissimus RW (ortbogr. in archetypo) dominationis paterne transp.Pf ^ 114 paternae]patris R — 115 filium iam transp. W 1! — dei]si W prophetam] prophete dicta W' — 117 fide] et aZ. WOCPa 118 paret] apparet O C Pa 119 quid] quod franc. sumus] erimus Pf Corb. O ed. cum]autem aZ. O — 120 absconsa est] Corb., est om. R Pf, abscondita est ceteri apparuerit] autem Praemit. O (cf. lin. 119: cum autem 0) 121 apparebitis] cum ipso aZ4. O 122 quia] qui O hereditate R excelso PfC Pa

SERMO LXXII

iau

DE ORATIONE DOMINICA SEXTVS 1. Quod ego modo cum magno tremore dicturus sum, quod uos estis nunc terribiliter audituri, immo terribiliter uocaturi, stupent angeli, pauescunt uirtutes supernae, caelum non capit, sol non uidet, terra non sustinet, et tota non adsequitur creatura. Quid ad

haec mortale pectus, quid ad haec mens hominis inbecilla, quid ad. istud humani sensus angustia, quid ad haec humanae uocis aura, quid ad istud humana lingua cito tacitura? Hoc Paulus inuisibiliIO

ter cum uidisset, prodidit non prodendo, dicens: Nec oculus uidit,

nec auris audiwit, nec in cor hominis ascendit quae praeparawit deus diligentibus se. Hoc Ysaias cum suo uix cepisset auditu, adhuc hominum peruenire posse dubitat auditum, dicens: Domine, quis credidit auditui nostro? Hoc Hieremias, cum diuino concepisset I VA

auditu, partus supernorum

sensuum

sustinebat, clamans:

Ven-

irem meum doleo, ei sensus cordis mei perturbati sunt. Hoc Abacuc diuini spiritus perorabat affatu, cum dicit: Custodtu: me, et expawuit 12/13 adbuc bominum bis auditum. Die meisten Varianten, wie auch die vollstándige Ánderung des Textes durch den Archetypus der Hss. C und Pa,

wurden

von der missverstandenen Akkusativrektion von peruenire (peruenire

auditum) verursacht. Vgl. dazu Sermo LXIV, Z. 37/38 und Sermo LXVIII Z. II3. 17 diuini spiritus perorabat affatu. Cicero benutzt mehrmals den Ausdruck diuinus afflatus (De diuinatione, x, 34 und 38; 2, 17 und 167). Afflatus spiritus entspricht hier dem Kontext ganz gut ; affatu ist aber hier von R bezeugt, und bei

I.

13/14]s.55, 10/121Cor.2,9. 7 mortale pectus] serm. LXIX, lin. 3. 15/16 Ier. 4, 19. 17 diuini spiritus ... affatu] cf. serm. LXVIII, ad lin. 36 17/19 Hab. 3, 16; cf. serm. LXVIII, 2.

s.

Codd.: R W, Pf (Corb.) OCPa; (Exp.)

5 superne uirtutes Inscriptio: De eodem sextus codd. (sextus om. C Pa) transp. Pf — sol]sed Pf — 5/6 non uidet sol transp. CPa — 6 et tota] et om. 9/10 cum 7 pectus] corpus V —— 8 angustat R, angustiae franc. OPf 10 prodenda W — 11 auris bis O, prim. del. ^ 12uix] inuisibiliter /razsp. W.— adhuc] ad hoc O eZ., C Pa om. (df. seq.) (df. comment.) uox R, mox ed., om. C 12/13 adhuc hominum Zsque dubitat] homines difficile percipere posse dubitauit O, debet Pf Corb. deplorauit CPz ^ 13 peruenire] perpendere W (ms.)

auditum] Pf. Corb. O, auditu ceteri codd., vel fidem ed.

14 ieremias

RPf,iheremias O — diuino]diuinitus CPa — 15 sustinebat] sustinebit R, non 15/16 uentrem meum rep. C Pa ed. ^ uentrem meum doleo //; praemit. Ced..— abacuk W, 16 perturbati] conturbati P. in O, primum doleo add. sup. lin. abacuch PfO, habacuc C custodiuiéRPf Corb. O

lin. 24

17 affatu RO, afflatu ceteri (cf. comment.) me] W O C, om. ceteri, nibilominus cf. serm. LXVIII,

430

20

25

30

SERMO

LXXII, 1-3

uenter meus a uoce obsecrationis labiorum meorum, et intrauit tremor 1n ossa mea, et subtus me commota est uirtus mea. Eleuatus uirtute dei sensit suam sub se subcumbisse uirtutem. 2.Longum est super hoc sacramentum pauores prosequi et dinumerare sanctorum, tempus non sinit diu me in hoc timore demorari, caelestis partus impetus non potest tardare nascentium. Dico ergo, et uos in utero adhuc penetrali uoce compello, prouida exhortatione praemoneo, ut antequam uideatis matrem, uocetis istius patrem; ante blandimenta matris patris tendatis et festinetis ad regnum; ante patris perueniatis ad panem, quam matris ad ubera pendeatis; nec in uos quicquam sibi aut matris necessitas aut aetatis tempora uindicent, sed in uobis totum diuino patri, totum caelesti respondeat et occurrat auctori. 3. Pater noster qui es in caelis. Hoc est quod pauebam dicere, hoc est quod tremebam proferre, hoc est quod neque caelestium neque terrestrium quemquam sinebat seruitutis propriae conditio suspicari: caeli et terrae, carnis et dei repente tantum posse prouenire

35 commercium,

ut deus in hominem, homo in deum, dominus in seruum, seruus uerteretur in filium, fieretque diuinitatis et huma-

nitatis ineffabili modo una et sempiterna cognatio, ac deitatis erga nos dignatio tanta esset, ut sciri nequeat quid potissimum mirari debeat creatura: utrum quod se deus ad nostram deposuit seruitu40 tem, an quod nos ad suae diuinitatis rapuit dignitatem. Hinc est

Sermo LXVIII, Z. 34 scheint diese Lesart textgeschichtlich gesichert zu sein. Vgl. auch Sermo LXXVII, Z. 44 (wo offensichtlich zZfat die ursprüngliche

Lesart der Hs. V gewesen ist). 20 uirtutem] cf. serm. LXVIII, lin. 44. LXVIII, x1; LXIX, 6.

31 Matth. 6, 9.

lin. 57 ;HERZ, p. 115 s.

21/67 seu capp. 2et 3] cf. sermm. 35 commercium] cf. serm. CXL, ad

56 seruus uerteretur in filium] cf. Augustini serm. 371

(PL 39, 1659).

18 obsecrationis] 222. sup. in. O, orationised. ^ intrabitR — 19 uirtus mea commota est /razsp. CPa — 21 pauorem W — persequi PÉO — 23 demorari] morari W — potesttardare]sinit retardare CPa — nascentiumom. CPa — 24 utero] zz uteri ? 5c. in uteri (genit.) penetrali (ab/at.) compellunt PfO ^ 25 praemoneo] commoneo W 26 istius] in ius W, istiusmodi O, om. C Pa anteJantequam CPa 27 praeueniatisPaedg. ^ 29uendicentCPa — 30 diuinum patris RWPf — caelestis P — auctorem Pf 32tremebam] timebam O — 53 propria Y —— conditio add. in marg. W 34 caeli] uidelicet add. CPa tantum repente transp. C Pa posseom. W | 35 utom.RCPa

36 uertetur RPf—

37 una et] et om. Pf — 38 esset] est C Pa, om. PfO

sciri] serzpsz, scire codd.

nequeam R, nequit W

nequit scire zrazsp. W.

405

SERMO LXXII, 3

431

quod, homo, te diuinitas adoriatur, quod tanto nunc tuo amore

45

50

55

tlammatur, quod adhuc in utero uoce tua te deus adoptat in filium; quod te non fieri liberum uult ille, sed nasci; quod ipsam propter te manumittit naturam, ne quem naeuum, quam tibi maculam inponat ortus pristinae seruitutis. O uos beatos, quibus dominari datum est antequam nasci, ante regnare quam uiuere, ante ad dei patris gloriam peruenire quam prosapiam propriae uilitatis agnoscere! Ecclesia felix mater, quae nos tales respicit, quae cum uirgo permanet, genuisse tantos uos et taliter se. miratur! Olim partus iste praecedentibus designabatur exemplis. Hinc est quod Iacob in utero conflictus agit, praeripit et triumphos. Hinc est quod in utero Thamar gemini de primatus honore proeliantur, retardant partus, nec ante lucem cupiunt uidere quam uincere. Hinc est quod Iohannes exultat, et ante suo occurrit auctori, genitricis ex utero quam procedat; et humana pignora sic ante deo militant quam nascantur parentibus, quam uiuant saeculo. Quid mirum si ecclesiae diuina germina, si deo sua

50.

42 adoptat] cf. serm. LXVIII, ad lin. 55 s. 44 naeüum] cf. serm. III, lin. 46 dominari ... antequam nasci] cf. serm. LXX, lin.28 s. ante regnare

quam

uiuere] cf. Optati Mileuitani serm. in natali Innocentium, 5 (ed. A.

WILMART,

Un sermon de saint Optat pour la féte de Notl, apud Revue des Sciences

Religieuses 2, 1922, 283: Patrologiae Latinae supplementum, Y, col. 289; uidesis F. SconzA BARCELLONA, La celebrazione dei Santi Innocenti nell'omiletica Latina dei

secoli IV- VI, apud Studi Medievali, 3* Serie, XV, ii, 1974, pp. 711 et 744 s.) : ante regnatur quam uiuitur; cf. etiam Petri Chrysologi sermm. LXVIII, ad lin. x13:

ante triumphare quam uiuere ; CLIII, lin. 17 s.: ante militare quam uiuere (uide

infra lin. 56). 51 Iacob] cf. Gen. 25,22; serm. LXIX, ad lin. 85. 52/54 cf. Gen. 38, 27-30. 54/55 cf. Luc. z, 41; serm. LXX, ad lin. 28. 56 ante deo militant quam nascantur] cf. supra ad lin. 46. 57/58 germina, germinis] cf. sermm. LXX, lin. 33; LXXI, lin. 39.

41 homo]te praemit C Pa et rep. in seq., qui add. W, quod add. ceteri — te] CPa ed., et reliqui

diuinitus Pf Corb. O ed.

adoriatur] cozz., adoratur R W C Pa,

adoratus Pf Corb. O, adhortatur eg. —— quod tanto] quod t. C Pz, qui t. eZ., ceteri om. quod 42 te deus] te om. Pa adoptauit W — 423 ille om. franc. — 44 propter te manumittit] praetermittam Pf ^ manum mittit O naturam] ad praemit. O, natura R ne quem] O CPz, neque ceterz naeuum] eum Pf quam] ne Praemit.ed., nequam O — 45inponam Pf ^ 46 dominari] O C Pa ed., dotari W 1^, donari W 2" sup. lin. RPf — 50 praesedentibus CPz eZ. — 51 Iacobom.O | 51/52]lacob usque triumphos hinc est quod oz. Pf propter bomoeot. conflictus agit zsqze in utero ozz. O conflictus agit z:42e triumphos hinc est quod] matris cum fratre luctatur CPa ed. — 51 agit] ait W 1? (agit sup. Jin. add. W ) 52 deprimatus Pf, de principatus W —— 54Iohannes exultat] scrzps? cum editoribus Corb., Yohanne exultante R Pf Corb. (cod.), lohannes exultat ante W ed., lohannes exultans C Pz, Iohannes exultauit O ante 0$. C Pa 55

humana] si praemit. CPa ed.

— 56 pigneraO — parentibus] á praemit. O — 57

deus Pf Corb. O, dei C Pz

sua o7. C P2, suas O

destinata soboles proponunt editores Corb.

57/58 sua sobole Pf Corb.,

432

SERMO L XXII, 3-6

soboles in utero adhuc quod sit superni germinis iam fatetur? Pater noster qui es in caelis. Stupor insurgit: Christus de dei patris 60 pectore matrem uocat et fatetur in terra, et homo de matris utero patrem uocat et confitetur in caelis. Pater moster qui es in caelis. Quo te, homo, repente prouexit gratia, quo te rapuit caelestis natura, ut incarne et in terra positus adhuc et carnem iam nescires et terram dicendo: Pater noster qui es in caelis. Qui ergo se tanti 65 patris filium confitetur et credit, respondeat uita generi, moribus patri, et mente atque actu adserat quod caelestem consecutus est per naturam.

4. Sanctificetur nomen tuum. Cuius utique genus esse coepimus, eius utique censemur et nomine, et ideo petimus, ut in nobis illius 7o

75

8o

nominis sanctificatio perseueret; honoret praerogatiua nominis, quos sublimauit sic tanti genitoris celsitudo. 5. Veniat regnum tuum. Non illi petimus, cui numquam deest, numquam defuit regnum, immo qui est ipsesibi regnum totamque 406 in se regni continet potestatem. Sed qui nos uult ad promissa regni sui gloriam peruenire, monet nos expetere omnibus hoc uotis, in hoc uult nos totis mentibus inhiare. Quantum namque est temerarius qui discutit de genere, ignarus est qui non audet, aestuat, anhelat cum promissum intendit et pertendit ad regnum. 6. Fiat uoluntas tua sicut in caelo et in terra. Sicul in caelo et in lerra: tunc iam totum caelum est, tunc agit dei mens una omnes,

tunc in Christo omnes e£ n omnibus Christus, quando omnes solius

59.61.64. Matth. 6, 9. 66/67 cf. serm. LXVIII, ad lin. 6o. 66/67 caelestem ... per naturam] cf. serm. LXVII, ad lin. 56 s. 68 Matth. 6, 9. genus] cf. serm. LXVII, ad lin. 28. 68/69 cuius zsqze nomine] serm. LXVII, lin. 32 s. 69/70 ut in nobis sanctificatio] cf. serm. LXVII, ad lin. 24. 70 praerogatiua nominis] sermm.

LXVIII, lin 67 s.; LXX, lin. 2

72

Matth. 6, 1o. 72/75 cf. serm. LXVII, ad lin. 37. 79 Matth. 6, xo. 80 mens] cf. serm. LXVII, lin. 45. 81 Col. 5, 11; cf. serm. LXVII, lin. 46 s.

59/61 Stupor insurgit usque qui es in caelis om. O propter. bomoeot. 59 Christus] quando praemit. CPa —— dedei]exdei CPa — 59 dei patris de zrazsp. Pf 62 gratia] diuina praemit. C Pa 65 carnem] terram Pf — iam sz. lin. add. W nesciris R (ortbogr.), nescíeris O, nescias C Pa ed. 64 terram] carnem Pf transponendo (terram iam nescires et carnem) 66 consecutus] assecutus I] 67 per naturam] paternarum R 68 cupimus Pf . 70 honoret] honoretur C Pz, honor et ceteri nominis] tanti Praemit. et del. W 71 quos] V, quod religui

adlin.40)

^ 7TÁqui]quiaCPa

degener et W, tantum a4. O

72 ueniat] scrzps;, adueniat codd. (cf. serm. LXX,

^ promissam CPaed.

—77de genere] tantum

ignauus ed.fortasse recte, sed contra codd.

est]

tantum ad4. bic C Pa ed. audet] W, gaudet C Pa ed., audeat ceteri 79/80 sicut in caelo et in terra 27] om. C Pa 80 est caelum 7razsp. Pf Corb. C Pa agit O eZ., ait R Pf, sit W, autem Corb. (ms.), om. C Pa omnibus Pf

SERMO LXXII, 6-10

433

dei sapiunt et faciunt uoluntatem; tunc omnes unum, immo unius

omnes quando dei spiritus in omnibus uiuit unus. 7. Panem nosirum cotidianum da nobis hodie. Sicut in psalmo: 85 Benedictus dominus de die cotidie, ita hic Panem nostrum cotidianwm da nobis hodie. Cotidianum iugem dicimus; iugis panis ille est qui de caelo descendit. Ego sum panis qui de caelo descendi. Perfectae ergo beatitudinis est illius panis hodie, hoc est, in praesenti iam cibo uiuere, cuius perpetuitate, quod est cotidie, saginabimur in 90 futurum. 8.Et dimitte nobis debita nostra, sicut et nos dimittimus debitoribus nostris. De supplicantis pectore ueniae fons emanat, et ad ueniam refluet quicquid pietatis exuberat et effundit in alterum, quando indulget sibi tantum quantum alteri condonauit. Dimitte nobis 95 debita nostra, sicut et nos dimittimus debitoribus nostris. Satis potest homo misericors, qui cum deo de pietate confligit, cum tantum sibi ' dari quantum dederit; quantum donauerit, tantum desiderat et donari. Homo, sit semper in pectore tuo uenia, si uis crimina non timere. IOO 9. Et ne inducas nos in temptationem. Haec interpretatione non indigent, quia temptatio diaboli praeuia et amara ministra est. Quamdiu uero hoc fragili continemur in corpore, necessario precamur, ut in nos nec temptationi pateat aditus, nec diabolo tribuatur accessus. IOS

10. Sed libera nos a malo. Ipse autem dominus deus noster liberet nos a malo, et perducat ad omne bonum.

82 Ioh. x7, 2x.

84.85/86 Matth. 6, xr.

85 Ps. 67, 20.

86 iugem,

iugis] cf. serm. LXX, ad lin. 6o. 87 ... descendit] Ioh. 6, 58; cf. sermm. LXX, lin. 59; LXXI, lin. 72 s. ... descendi] Ioh. 6, 51; cf. serm. LXVII, ad lin. 58.

89 perpetuitate] cf. serm. LXVIII, ad lin. 86. 91/92.94/95 Matth. 6, 12. 94/98 tantum quantum] cf. serm. LXVII, ad lin. 64 s. 100 Matth. 6, 13. 105 Matth. 6, 13.

82 uoluntatem] f/razc., uoluntates R W

dicimus] quia 422. C Pa

85 de die] deom. W Pf C Pa

ille panis trazsp. O

86

87 sum] inquit 222. C Pa

perfecta R W (perfecta beatitudo) Pf — 88beatitudo W' — illius panis] ille

hodie hoc est in praesenti oz. R post in praesenti zz seq. p. Corb. O, C Pa ponunt 92 92/95 De supplicantis z:gue debitoribus nostris om. W ex bomoeot. 92/93 uenam refluit CPa —— 95 effundit] uenae CPz supplicandis R 96 misericors] esse alterum] O Gil». ed., altum ceterz seripsi, effundet codd. cum tantum] cum oz. VW, cum quantum Pf — sibiom.Pf ^ 97 praemit. O 100 et ne zsque 98 pectore] corde Pf dederit] alteri praemit. C Pa inducas nos] RPf, neque sic legitur aliis sermonibus . temptationem oz. W 102 101 diaboli zz marg. W antecedentibus ; nos inducas OC Pa continemur] hoc tenemur P. — 103 nec diabolo] necom. C — 105 deus om. W noster sz. liz. W — 106 a malo] oz. R Pf, ab omni malo W — bonum] qui uiuit et regnat deus modo (modo deus transp. Pf 1 ) et semper et per (per om. Pf) infinita saecula saeculorum. Amen (amen om. R) add. codd.

LXXIIbis - LXXIIter MONITVM Duos sermones olim extrauagantes XII et XIII ADALBERTUS HAMMAN, PLS,

IV, coll. 659-665, anno MCMLXVIII iterum edidit, sumens eos ex editione cardinalis ANGELI Mar, Nozae Patrum Bibliothecae t. 1 (Romae, MDCCCLII), pp.

64-68, qui eosdem ex codicibus Z et Za (uide infra) eruerat, nesciens hosce tractatus iam in ueteri editione operum sancti Iohannis Chrysostomi Basileae MDLVIII euulgatos fuisse. Vtinam Pater Hamman sermones iuxta meam editionem (Los sermones, pp. 481-489) typis dedisset - hoc ei licebat -, quia Maius non semper aeque omnes lectiones uariantes manuscriptorum suorum notauit. Ad Homiliarium Agimundi (Z) et ad prauum apographon Za, a me in mea prima editione adhibitos, accedit nunc alius huius Homiliarii testis, seu codex

Casinensis 12 (super iisdem manuscriptis uide sis R. GRÉGOIRE, L'hboméliaire romain d'Agimond, apud Ephemerides liturgicae LX X XII, 1968, 263, et A. CHAVASSE, Le sermonaire d'Agimond. Ses sources immédiates, apud Kyriakon. Festschrift J. Quasten, Monasterii Westphalensis, MCMLXX,

p. 805). Casinensis codex mendosum

nimis se praebet, ex antiquo tamen exemplari exscriptus est, nam quaedam antiquitatis indicia prae se fert, ut sunt praefixa non adsimilata. Ex quibusnam manuscriptis editores supra nominatae editionis sancti Iohannis Chrysostomi tractatus eruerunt nescio. Qui textum editionis Basileensis seu Frobinianae parauit, suis ut reor nutibus sermones emendare conatus est,

sed a pristina ueritate deuiando. Saepe Za et editio Chrysostomi concordant. Testimonio

codicis Z maxime

est fidendum;

deinde manuscripto Casinensi,

dummodo errores eius sat manifestos posthabeamus. De authenticitate egi in Los sermones, pp. 357-365. Ibi dictis adde quod sermo

LXXIIbis (profecto etiam LXXllter, qui continuatio prioris est) arctam adfinitatem uidetur habere cum LXV?, qui probabiliter quadragesimalis tractatus est, ex quo deduci potest LXXIIumbis circa finem Quadragesimae habitum fuisse (aliter SorTOCORNOLA, pp. 132-136), quamuis Petrus, uti uidetur,

hoc tempore sermones ad populum habere non solebat (cf. Los sermones, p. 244, adn. 36, et p. 264). Z codex Vatic. Lat. 3835, foll. 55"-58 et 58-6r. Za codex Vatic. Lat. 3828, foll. 152*-153 et 153"-154Y. Cas. codex Casinensis 12, pp. 132-134 et 134-136. CPr. Operum diui lobannis Chrysostomi tomus III (Basileae, apud Ioh. Froben, MDLVIII), coll. 811-813 et 813-816. Mai A. Mar, Nozae Patrum Bibliothecae tomus 1 (Romae, MDCCCLII), pp.

64-66 et 66-68.

SERMO LXXII bis (extrauagans XII)

DE PASSIONE DOMINI PRIMVS

IO

15

1.Postea quam uirginei partus orbe toto miraculum caeleste resplenduit, et gaudia sunt dominicae natiuitatis expleta, epiphaniae quoque procurata est ueneranda solemnitas, dominus discipulis suis passionis suae praedicit ordinem, loquitur qualitatem. Ecce, inquit, ascendimus Hierosolymam, et filius hominis tradetur . summis sacerdotibus, eti condemnabunt ewm morte, et tradent eum gentibus, el inludent ei, et conspuent eum, el post tres dies resurget. Qui futura praedicare potuit, potuit et cauere. Ignaros aduersa praeueniunt, non scientes. Pati uoluit, qui sponte eam ubi pateretur ascendit. Mors inuitis imperat, uolentibus seruit. Ergo cum uolens moritur, non casus est, sed potestas. Potestatem habeo, inquit, Ponendi animam meam, el potestatem habeo, inquit, sumendi eam ; nemo tollit eam a me. Vbi animam ponendi potestas est et sumendi,

ibi moriendi

non est necessitas, sed uoluntas. Neo,

. inquit, Zo/lit eam a me. Si nemo, utique nec mors. Denique nec mors tollere, nec inferus potuit hanc tenere, qua iubente tremens etiam 20

uinctas animas, quas tenebat, amisit: E monumenta, inquit, scissa sunt, et multa corpora sanctorum resurrexerunt. Sicut nascente Christo conceptus nesciuit ordinem suum, partus non agnouit usum,

non

tenuit ius natura, ita moriente eo dicione tartarus

perdidit quos tenebat, abiecit infernus ius potestatis antiquae,

5 postea quam] cf. initia sermonum LV, CXV et CXXXVIL 20, 18-19.

seq.

12/17

cf. sermm.

XXIII,

— 7/9 Matth.

lin. 25 ss.; XL, 3, et totum

serm.

15/15516/12:1oh2 10; a8: 15/16 cf. serm. XL, linn. 46/52. 17/19.22/24 cf. serm. LXV, linn. 144/150. 19/20 Matth. 27, 52. 20/22 cf. serm. CLIII, linn. 4/7.

Codd.: Z Za Cas.

Inscriptio ex me, Item sermo sancti Augustini de feria VI Z, Incipit alius eiusdem (sd. Augustini, quod supponimus, cum sermo antecedens in Za initio mutilus est) Za , LXXXVII Ca», in cuius marg. manus ualde recens add. : Chrysostomi ;

Sermo quintus Cor. — 3 postquam Chr. — 4 dominicae natiuitatis sunt expleta epiphania Za Cbr. — 6eloquitur Cbr. — 7 inquid Z Za Cas. 1* transp. Cbr. potuit 2^] om. 10 praedicere Chr. manus constanter — hierusolimam Cas. 12 inuiciis Cas. 1^ manus eam] locum CPr. 11 quis ponte Cz;. CPr. 15/16 nemo tollit zsgze sed 14 inquit oz. Chr. 13 uolens] dolens Z 15 eam Z^ea Cas. — potesta et 1 Jitt. erasa uoluntas 2 marg. Za lae manus estexcorr.(?) Cas. — 16setCas.1^manus ^ uoluntates Cas. — nemo) Cas. seq. 2 uel 3 litt. erasaeZa — 17 tollit eam inquid ragsp. Cas. — 18 tollere oz. Cas. scissa]aperta Chr. 19 inquitsuf.//.Za infernus Chr. — iuuente Cas. Za manus 1" ipsa emend. ea i» eo] Ca;. 22 naturam

436 25

SERMO LXXlIlbis, 1-2

inueteratae legis cautum nouo sanctionis ordine mors amisit. 2.Sed ad coepta redeamus. Ecce, inquit, ascendimus Hierosolymam, el filius hominis tradetur summas sacerdotibus, et condemnabunt eum morte, el tradent ewm gentibus. Sciens scientiarum deus,

sciens, quia praeuiderat futura, quod ad crucis scandalum, ad passionis procellam, ad auctoris iniuriam terra tremeret, paueret 230

caelum, fugeret lux, refugeret sol, horreret infernus, tota mouere-

tur atque ipsa se confunderet creatura, — mundus enim qui corpore nostro tectam non potuit sufferre deitatem, nudatam carne, quod

35

portaturus non erat, praeuidebat; cum cognouisset praesertim tanta quae in homine sunt commissa piacula, putabatur exercita in ipsam fuisse diuinitatis iniuram -, his discipulos suos dominus semel et iterum praemonebat, ponens ante oculos eorum, et uelut harenam suae constituens passionis et inducens in eam. Quot contumeliarum genera, tot genera bestiarum; quot expectatores, tot persecutores adfuturos esse signabat, qui de conflictu non

40 uictoriam,

sed uoluntatem

quaerentes de sola morte uincentis,

adclamarent: Cructifige, crucifige, sic truces oculos, sic uoces

27 Nach dem Schriftzitat Matth. 20, 18-19 haben alle Handschriften e cetera. Das wiederholt sich bei zwei spáteren Zitaten desselben Sermo. Obwohl et cetera von allen Handschriften bezeugt ist und von den bisherigen Herausgebern wiedergegeben, habe ich es vom Text getilgt, nicht nur weil es textgeschichtlich

bei Petrus Chrysologus ungewóhnlich ist, sondern auch weil es vom Text nicht verlangt wird. 31/35 mundus enim bis diuinitatis imiuriam bildet eine

vielgliederige Periode, die als ein langer Schaltsatz zu verstehen ist ;so BIELER,

Sunt:

25/27 Matth. 20, 18-19.

24 cautum]

decretum

41 Luc. 23, 31; Ioh. z9, 6.

Cr.

coepta] accepta Za 1^ manus,

ierosolimam Cas. (cf. comment.)

sanctificationis ordinem ab ipsa in ad cepta

— 26summisoz. Cbr.

Sciens] praesciebat Cbr.

Ca;.

25 ad

(cepta etam

Cas.) corr.

— 27 gentibus]et cetera a4Z. codd.

28 praeuiderat] ex CPr., pretiosa suntcéeri — quod]uerterentur Chr. (sciens quia zsque scandalum] praesciebat quia quae praeuiderat futura uerterentur ad crucis scandalum Chr.) 29 ad auctoris] ad sup. Ln. 2^ manus Z —— iniuriam] ut quod adZ. Cbr. — 30 fugeret] aufugeret Chr. 31 atque ipsa se] seque ipsa Chr. 32 nudatam] nec nudam quidem CPr. quod oz. Cbr. 35 non om. Cbr. — praesertim] quod add. Z 54 tanta quae] tantaque quae Za — putabantur Za Cas. 35 fuisset Z fuisse diuinitatis iniuriam a4. ;n marg. 2^ manus antiqua Cas. 36 uelud Cas. 37 arenam Car., araenam Za quot] quod coZZ. 38 genera tot] generator Ca;. quot]quodvoZZ. ^ expectatores] spectatores CPr. Bieler (qf. lin. 47) 39tot]etaZd.Za affutoresZ 1^ ^ quideCas. ^ 40 uoluntate

codd., uoluptatem coni. Mai

41 adclamando cog.

uocem Ca;.

SERMO LXXIlbis, 2-4

437

funestas ad caelum, immo in caelum usque leuaturi, donec crudeli segnitie se ac posteros pio dimicantes inuoluerent et uolutarent in sanguine, uociferando: Sanguis huius super nos el super filios 45

nostros.

3. Filius, inquit, hominis tradetur summis sacerdotibus. Depingebat dominus lesus passionis suae spectaculum saepissime sic dicendo, ut expectata expectantes discipuli non subiti ponderis mole premerentur, non repentino obruerentur incursu. Animum 30

55

scita parant, confirmant nuntiata, monent expectata, et reddunt

per omnia fortiores. Sicut miles de superuentu hostis habet periculum, ita si hostem praesciat, fert triumphum. Rex fortis, quamuis fortium munitus accinctu, non ualet cauere ignota; nota agmina etiam singularis nescit timere bellator. Hinc dominus discipulos suos tempestatem totam passionis suae ante scire uoluit, ut in ipso turbine magnanimos faceret, redderet fortiores. Ecce ascendimus Hierosolymam. Sicut qui una uice lapsum magnae domus suscipit et ruinam, ita et Christus post magna et multiplicia passionis suae pondera, unum

resurrectionis suae subposuit fulcimentum,

ut

apostolorum fidem iamque lapsuram susciperet, et ad aeternam redigeret firmitatem. ja. 4. Post tres dies resurget. Non satis est abscessus tristis, ubi uelocissimus est regressus. Pos! íres dies. Hoc abire sic fuit et redire, ut ibi eum non defuisse perluceat. Deus cum uadit, hic est;

42/43 crudeli segnitie. MA1 schlágt crudeli sagnitio vor und gibt folgenden Kommentar:

"Et notemus

uocabulum

sagzitium pro sagzna, ut uidetur. Nisi

malumus crudelis agnitio" (S. 65, Anm. 3). BIELER, S. 179, macht einen anderen Vorschlag : erudelis agonizatio, ist aber damit gezwungen den Ausdruck als einen

Schaltsatz zu betrachten. Für segnztze spricht Sermo LXXIX, Z. 55.

44/45 Matth. 27, 25. 45 segnitie] cf. serm. LXXIX, ad lin. 55. 56/57 Matth. 20, 18. 62.65 Matth. 20, 19. Matth. 20, 18.

46

42/43 crudeli segnitie] coni., crudelisagnitio Z, crudelis agnitio Za Cas. (Cas. iungit seq. pronomen se ultimo uerbo: agnitiose), crudelis natio Chr. (cf. . 44sanguinem Cas. ^ supernos Cas. 45 sae Z — ac]hacZa comment. ) 46 sumis Cas. ^ sacerdotibus]et cetera codZ. —— 47 expectaculum (f. In. 38) | 48ut]hacdiu Cbr. — 49 mole]fasce Cbr,om.Z ^ incursu] occursu Za nuntiata] praenuntiata parent codd. 50 scita] praecognita Chr. Cbr. Chr. | reddunt] nos praemit. Cbr., reddent Za 1^ manus — 51 super uentu Cas. periculum] penculum Za 1" manus

52 fert] fer Z, fret Za, per Cas.

Cas.

singuris Z 54etiam]Jettam Za 55 munitur Cr. t fortis interpungipost 56magnanimes Cbr. — 57 hierusolimam Ca;., et cetera add. 55ipsaZa 57 uice] obice Z — 58 ita et] et om. Cas. — 60 iamque] iam iamque codd. Chr. | 61 redigeret] coni., dirigerit Z, dirigeret Za Cas. Mai Gbrzs — 62;tres] inquit zZd. Cbr.

438

SERMO LXXlIlbis, 4-5

65 cum hic est, nusquam deest. Iit Christus, sed ab apostolis non abiit; accessit ad mortem, sed a uita dominus non discessit;

70

descendit in infernum, sed non defuit caelo, ipso probante cum dicit: Nemo ascendit in caelum, nisi qui descendit de caelo, filius hominis qui est in caelo. Nolle mori est timoris humani; mori et resurgere est solius deitatis insigne. Ef ost tres dies. Quare non post quattuor? Quare non post quinque, sed post tres? Vt in passione filii totius trinitatis monstraretur assensus. Triduum trinitatis loquitur i in figuram, quia trinitas, quae per operationem

Christi in principio fecerat hominem, ipsa in fine hominem per 75

8o

Christi reparat passionem. Faciamus, inquit, hominem. Ite, inquit,

baptizate omnes gentes in nomine patris et filii et spiritus sancti in remissione peccatorum. Si in remissione peccatorum communis pietatis trinitas, quomodo non in passione filii totius una est uoluntas trinitatis? Sicut Iona fuit in wuentre ceti tribus diebus, inquit, e£ tribus noctibus, ita erit et filius hominis in corde terrae. In. corde terrae dixit, non dixit in potestate terrae, ut terra suum sentiret, agnosceret, tremeret et non teneret auctorem; obsecutu-

ra susciperet, non de corruptione pulsaret; nec dominicum corpus partem suam crederet terra, sed supernae socium susciperet 85 maiestatis. 5.Sed mouet animum, cur pater filium mortem uoluerit uel permiserit sic subire; cur dominus tali et tam contumeliosa morte uitam uoluerit reparare mortalium? Cur spiritus sanctus consenserit diuinitatem descendere ad tantam carnis iniuriam, ut plures 90 de scandalo pereant, quam de credulitate saluentur? Nasci et mori

67 non defuit caelo] cf. serm. LXII, zx. 68/69 Ioh. 5, 3. 69/70 cf. serm. LXI, lin. 71. 70/71 quare non post quattuor ?] cf. serm. LXXXII, lin. 79.

72 totius trinitatis assensus] cf. serm. LXV, lin. 137: totius trinitatis

consensus. — 72/75 triduum trinitatis loquitur in figuram] cf. serm. LVIII, ad linn. 62/64. 75 Gen. rz, 26. 75/76 Matth. 28, 18-19. 76/77 in remissione peccatorum] cf. Symbolum fidei. 79/80 Matth. x2, 40.

65 iit] iuit Za Chr., id Cas., sed adtende ad ludum uerborum iit - abiit — 66 discessit] discemdit Z — 70 insignae Cas. — 71posti']potestZa post2"] potest Zerum Za 72 ascensus Za Cas. Cbr. 74 Christi om. Cbr. hominem 1^] hominum Cas. 75 reparauit Cas. ite] iste Za 76 omnes oz. Cas. 77 remissione 1^] -em Cas. Chr. remissione 2^] -ne CPr. 78 passionem Z Cas. — 79 caeti Cas. 80 inquit] Z szp. Jin. ( 1^ manus), om. Cas — 8lterrae l]om.Za Cbr. — nondixitom.Cas. ^ potestate] scilicet 244. Chr. | 820bsecutura] obscura Za Cbr. 84 suam] sui esse iuris Chr. — 86 mouetur Cbr. animus Cay. Cbr. cur] quur Za 87 sic] sit Cas. 1? talem cog4. contumeliosam Za, contumelia Cas., contumelias Cas. 2? (contumelia amorte Ca;.) 88 uita Cz;. consenserit] -sen- sup. Jin. Z 1* manus 89 diuinitatem] -ni- sup. Jin. Z 1^ manus descendere] consenderere Cas. 1^, conscendere 2? ut] adeo ut C7r. 90 credulitatem Cas.

SERMO LXXIlbis, 5

439

deum non capit mens humana. Fratres, hoc si scire uolumus, hodie differamus, ut inquisitioni maximae sermo latior ipso Christo satisfaciente respondeat.

91/92 hodie differamus] rep. Petrus eadem uerba circa finem sermonum XXII, LXXII ter et CLXXIII (uide etiam Los sermones, p. 363). 92 sermo latior] LXII ter.

91 deum] dominum Za Chr. — capetZ, capiet Cbr. — Cas.om. punctum post humana, ponit-post fratres hoc] haec CPr. si] sup. Lin. 1" manus Z — 92 inquisitionis cogZ. maxime Za 93 satis faciente respondeam Caz;.

SERMO LXXIlIlIter (extrauagans XIII)

DE PASSIONE DOMINI SECVNDVS 1. Proxime cum dominicae passionis multas et aceruas contumelias audiremus, cogitatione subito incidimus in illud, quare deus, qui totum quod habet caelum, quod terra portat, quod capit mare, quod tartarus ciebat, iussu fecit, imperio distinxit, mundum

IO

tantum composuit ad decorem, et ut sententiam mortis solueret, imbrem sacrati sanguinis desudauit ? Origo rerum, auctor naturae, quare nasci uoluit, nisi quia mori uoluit? Quare deus carnis inbecilla suscepit, nisi qua carnis elegit iniurias? Quare totius dominus creaturae formam seruitutis intrauit, nisi ut totas seruitutis iniurias sustineret ? Adiudicari iudex, cognitor diligit addici,

quando se a perditis passus est iudicari. Quae patiendi necessitas, ubi saluandi inest et possibilitas et potestas ? Aut qua ibi moriendi 15 causa est, ubi uiuificandi uirtus est et facultas?

2. Ecce ascendimus Hierosolymam, et filius hominss tradetur a summis sacerdotibus, ei condemnabunt ewm morte, et tradent eum gentibus, et Ànludent ei, et conspuent ewm, et post tres dies resurget.

Ascendimus 20

Hierosolymam,

et in die Paschae, ut ad passionis

pompam et ad spectaculum mortis atque scandalum crucis Iudaicae urbis uniuersitas conueniret. Non sufficit passio communis, non mors secreta, non mors simplex, non mors morti similis ;nisi

25

ut quanta erat patientis singularitas, tanta esset et singularitas passionis. Actum est ut auctor saeculi saeculo teste moreretur ;et a mundo mundi dominus ante per poenam quam per gloriam nosceretur. Pax caeli traditur doli osculo, tenetur tenens omnia, allhigatur omnium nexus, ducitur adtrahens uniuersa, a falso 8 auctor naturae] serm. XLIV, lin. xo6.

10 suscepit] cf. serm. CXLVIII

bis, lin. 25. 16/19 Matth. 20, 18-19. 24 saeculo teste] cf. CLV bis, lin. 18. 25 mundi dominus] cf. serm. LXXIX, ad lin. 72 s.

Codd.: Z Za Cas. (uide monitum ante sermonem LXXII bis) Inscriptio ex me, Item sermo sancti Augustini de VI feria Z; Item alius eiusdem Za; Vnde supra LXXXVIII Ca;., cuiz5 in marg. manus ualde recentior add.

Chrysostomi; Sermo sextus Cbr. Cas.

3 acerbas Chr. Maj

6 ciebat] Z Czs., sciebat Za Cbr., celat Mai

— 4incedimus Z Za 7 tantum] totum C/7r.

et ut] et hic ut C2r. solueret] tolleret Cas. 8 sacrati] sacramenti Cas. 10 inuecilla Z, cuius scrzptor saepe u loco b ponit; imbecillia Chr. 13 necessitatis Ca. lá autque Ca. 16 hierusolimam Cas. 16/17 a

summis] a om. Za CPr. 18 eum rep. Cas. 19ierusolimam Cas. — etindie] ut in die CPr. ut ad] ut oz. Za Chr. 20 adque Z Za — 23 patientia singularitatis Cr. 24 teste sup. lin. Z (1" manus) moriretur Za — 25 per gloriam] per poenam rep. Za et del. 26 nasceretur Mai solus 27 aligatur Cas. 1? ducitur] seg. parua rasura in Cas.

SERMO LXXlIlter, 2-4

20

441

ueritas accusatur, sistitur cui adsistunt omnia; Iudaei gentibus tradunt, reddunt gentes Iudaeis; Herodi mittit Pilatus, remittit Herodes Pilato, et commercium fit impietatis pietas, sanctitas in

nundinam

crudelitatis perducitur. Flagellatur remissio, conde-

mnatur uenia, inluditur maiestas, ridetur uirtus; perfunditur largitor imbrium sputis, clauis ferri caelistrator adfigitur, mellis dator 35

cibatur felle, propinator fontium potatur aceto; et cum nil iam restat ex poenis, mors refugit, mors moratur, quia suum ubi esset nil sentit. Suspecta est uetustate nouitas; hunc primum, hunc solum

uidit hominem

peccati nescium, noxa liberum, iuris sui

legibus nil debentem. Miratur in terra, quem de terrenis conspicit nil habere. Primus, inquit, homo de terra terrenus, secundus homo de 40 caelo caelestis. Accedit tamen confoederata Iudaico mors furori, et

desperata tunc uitae tangit et inuadit auctorem, uolens perire tota, tantam ne perderet praedam. 3. Sed iam quae promissa sunt inchoemus: quare ad mortem, et ad talem mortem deus pater miserit filium suum? Quare tam 45 contumeliosae subcubuerit passioni ? Quare spiritus sanctus conregnantem una sibi deitate Christum ad carnis iniuriam tantam permiserit peruenire? Orate, fratres, ut dignatione, qua passus est, passionis suae reuelet arcanum, et causam nobis omnibus tam sacratae mortis inspiret. 30 4. Primum quidem nobis est intuendum, rex quando gloriosior? Quando indutus purpura, diademate decorus, aspersus auro, solio sublimis, ad pompam tantum parat ire, sedet in secretum? An quando in campum communis cultu, honore ultimus, periculis primus, onustus ferro, grauis armis, pro patria, pro ciuibus, pro 55 liberis, pro uita omnium perimit hostem, discrimina despicit, contemnit uulnera, ipsam libens mortem suorum suscipit ad

39/40 1 Cor. r5, 47.

43/49 cf. serm. LXXII bis, s. — 47 orate fratres]

cf. serm. XXXVI, ad lin. 118.

29 Herodi mittit] Herodes dimittit Cas. Za

31nundinem Za 1^ manus

— 50 conmercium Z, commercio

32 ridetur] irridetur Chr.

33 clabis Cas.

ferri om. Cas. strator] stractor Z, tractor Cas. — 34 fortium Cas. 1^ manus nil iam] iam nil ;regsp. Za Cbr. — 35 restet Cas. 36 hunc primum] enim interponit Chr.

Cbr.

41 uitae tangit] uita e£ seg. lin. etangit Z, uita & angit Za Cas.

41/42 uolens «sque praedam] uolens potius se perire totam, quam

46 una sibi deitate] 7a cum Mazo scripsi, tantam ne perderet praedam Cr. unam (una Za Ca.) sibi deitatem Z Za Cas. Cbr. —— 48 nobis] in premit. Za 52 ponpam

Z (Mai), pópam Za

tantum] tanti Za Cz;., tamen Chr.

parat] non praemit. Cbr. — sedet (s&d& Za) in secretum] sedensinsecreto 53 campo Mai ex propria Mai fortasse recte, sed haec in secreto fiunt Cbr. communis cultu] emendatione, iure fortasse, quamuis contra omnium testimonium 56 55 perimit Chr. honore] et Praemit. Cbr. conueniens uultu Chr. suscepit Za

442

60

SERMO

LXXIIter, 4

salutem, ut maiorem contemptu mortis quam de ipso hoste uictoriam referat et triumphum ? Et quare displicet, si Christus de sinu patris, de deitatis secreto ad nostram seruitutem uenit, ut nos suae redderet libertati; nostram mortem suscepit, ut nos eius morte uiueremus ; quando nos despectu mortis mortales in deos retulit, terrenos caelestibus aestimauit? Et quomodo deus Christum ad iniuriam uocat tantam, quod homines tantam tollit et extollit ad gloriam? Sed dicit aliquis: Habet hoc necessitas

65 humana, diuina non habet hoc potestas. Verum dicit ;diuina non

habet hoc potestas, sed necessitudo habet et recipit hoc diuina. Nemo, inquit, habet maiorem caritatem, ut quis animam suam ponat fro amicis suis. Miraris, si pro nobis posuit quod suscepit ex nobis, qui fecit propter nos tanta, et talia largitus est nobis? Quantum 70 uirtus, potestas, magnificentia creantis operum contemplatione lucebat, tantum latebat dilectio dei, tantum dei caritas habebatur obscura. Subiectis dare, donare seruis, est adsuetum donantis

J5

8o

indicium; pati pro subiectis, pro seruis mori, insigne est caritatis immensae, documentum singularis est hoc amoris. Commendat, inquit, caritatem suam deus in nobis, quia cum impii tantum essemus, Christus pro nobis mortuus est. Et alibi: Sic dilexit deus hunc mundum, ut filtum suum unigenitum traderet. Praestet quiuis beneficia, largiatur dona, sit benefactor in prosperis, diligat obsequentes: numquid illi poterit comparari, qui in sesuorum suscepit aduersa ;qui se periculis anteponit suorum; qui se pro suis dat poenis, ore obiectat morti, ut illos neci subtrahat, illos reseruet ad

uitam ?Aduersis probatur amor, affectio pensatur periculis, poenis examinatur dilectio, morte perfecta caritas munitur. Hinc est 62 terrenos caelestibus aestimauit] cf. serm. CLI,lin. 56. LXXIIbis,x. | 67/68 lIoh.zs, 13. 74/76 Rom. 5, 8. 57 contemtum Maz 60 liberati Za 17^ manus

58 referat et] reportaret Ca. displicit Z Cas. 61 nos despectu] non d. Z Cz;., non despectum

Za, quidem per despectum Chr. aestimans Chr.

— 64/65 cf. serm. 76/77 Yoh. x3, 16.

Christus Za

mortis] morti Za — 62 terrenos nos Chr. — 63 iniuria Za

64 extollet Z

65

diuina] diuinitatis Z hoc] ex corr. Cas. (haec 1??) 65/66 Verum dicit 43que potestas of. propter bomoeot. Cas. 67 ut] quam ut Cr. 68 miraris]

miratis Za, miratus Z 70 potestas] ac ad4. Cbr. 71 tantum 1^] oz. Z Cas. Cas. interpungit inter tantum ert latebat, quo uerbo sententiam inchoat nouam

tantum 2^] tantoque Chr. — dei2^deusZ Cas posthabebatur interpungit Cas. et nomine obscura nouae periodo initium dat 72 obscurior Cbr. 79 insigne] in signo Ca. 74 amoris] argumentum add. Cbr. (insigne ...

documentum, singularis est hoc amoris argumentum)

cumendatZa

— 75

inquit] Apostolus «ZZ. Cbr. — 76 deusom. Cas. — 78largiatorZ ^ dona sit benefactor in marg. 1"* manus Z cum nota h(oc] d[eest] ^ diligebat Za — obsequentis Za 2^ manus — 80 aduersa] om. Za, necessitates Chr. — ante ponit Cas. 1" manus — 810re]corpus Chr. — 82aduersus Za pensatur] probatur Cas. 85 munitur] innuitur Chr.

SERMO LXXlIIter, 4-5

443

quod Christus intrat carnis iniuriam, subit contumelias passio85 num, poenarum

genera percurrit, mortem suscepit peramaram,

quia damnari uoluit, qui quod fecerat sic amauit. Deitatis autem non est uoluntas haec noua ;antiquae legis prima uox hoc quaesiuit: Diliges, inquit, dominum deum tuum ex toto corde tuo, ex tota 90

anima tua ; quia uera dominatio est ipsa quae amore imperat, non timore; quae per affectum sibi et corpora subdit et corda; quae amando

non inuitam, sed uoluntariam sibi instruit seruitutem.

Haec ergo prima causa est dominicae passionis, qua sciri uoluit quantum amaret hominem deus, qui plus amari uoluit quam timeri. 95

IOO

105

5. Secunda causa est, ut sententiam mortis, quam iuste dederat,

iustius aboleret. Statutum suum deus patiendo implere uoluit, ne compelleret imperando, sicut fatetur ipse: Non wen? soluere legem, sed adimplere. Nutat bonis promissio boni a deo, si a deo malis, quae statuta sunt, euanescunt. Jota unum, inquit, aut unus apex de lege non praeteribit, donec omnia fiant. Aperta prudens quicumque sapit ;qui sentit, intellegat. Si propter sententiam suam proprio filio non pepercit, contra sententiam suam cui possit ignoscere? Qui mentiri nescit, nescit ignoscere. Ergo quia primus homo adiudicante deo de reatu incurrerat mortem, et eam delegauit suo generi, transmisit ad posteros, quia corpore iam mortalis generaret mortales, obnoxios, non liberos, non absolutos, sed addictos,

uenit de caelo secundus homo, uenit solus peccati nescius, uenit

88/89 Deut.6,5. | 93/94 qui plus amari uoluit quam timeri] cf. serm. II, ad lin. 81 s. 97/98 Matth. 5, 17. 99/100 Matth. s, 18. 101/102 cf. Rom. 8, 32. 103/114 cf. serm. CX, linn. 31/37. 85 percucurrit Cz;. peramaram] amaram Za, per- ad. 2^ manus Cas. sup. 86 quia] qui Cz. 87 Haec noua ... bic Cas. nouam sententiam inchoat 88 ex toto corde tuo oz. Cas. tuo]et «ZZ. Cbr. |90timoremZ — 91 non rep. Cas. in transitu ad al. pag. sed] per Cz;. seruitutem] benefactor add. Cas. 92 ergo haec transp. Za Cas. qua] quia Za CPr., quibus Cz. sciri] ex emendatione (?) Cas. 935/94 quam timeri] quantum amaret hominem deus qui plus amari uoluit quam timeri 222. Cas. — 97 fateretur Cas. 98/99 Nutat bonis 98 nutat] nuta codd. legem soluere fransp. Cbr. lin.

usque euanescunt] Irrita uidetur bonorum promissio, quae a deo uelut ex pacto

bonis facta est: si quae ab ipso malis constitutae sunt poenae euanescunt Chr. malis quae] malis que Z, malisqueZ a a deo ... a deo] adeo ... adeo Cz;. 100 legemZ 99 iota] ita Cas, Porro iota Cbr. (-que sup. lin. add.) praeteribit]

praeteriuit

Z, peribit Chr.

Aperta

prudens]

aperte

sibi

persuadeat Cbr. — 102 posset Cas ^ ignoscere] sequitur in Z rasura decem ferme nescit ignoscere] nec potuit contra quam 103 qui] quia Cz. litterarum praescripsit legem ignoscere Cbr. ^ quia]qui Cas. 1^ manus — 104 incurreret obnoxios non liberos] 106 ob noxios Cas. deligauit Z Cz. Za Cas. morti obnoxios Cr.

444

SERMO LXXlIlter, 5-6

solus reatus nostri alienus, uenit qui peccato nihil debebat et morti; uenit, ut fieret inter mortuos liber, ut mors morte damnaIIO

retur, quae rapere iussa reos, innocentiae ipsum peruadere praesumpsit auctorem, ut sic transiret ad mortem

reatus hominis,

homini innocentia sic rediret ; et mors praeuaricatrix facta addiceretur Christo, cui ante Adam IIS

fuerat praeuaricator addictus;

essetque Christus origo noua, origo uitalis, pater uiuentium, sicut dixit apostolus: Sicut in Adam omnes moriebamur, sic omnes

uiuamus et uiuificemur in Christo.

6. Et quia multae causae sunt dominicae passionis et noster iam claudendus est sermo, hodie differamus, ne obscuret festina dis-

cussio, quod latior poterit aperire tractatus.

109 mors morte damnaretur] cf. serm. LVII, lin. 104: mors morte moritur. 109/111 ut mors usque auctorem] cf. sermm. XL, linn. 61/65 ;CXVI, linn. 91/95. 113 Adam praeuaricator] serm. CXI, lin. 87. 115/116 cf.1 Cor. 15, 22. 118 claudendus est sermo]similiter in conclusione sermonis LXXXVII. 119 latior tractatus, si umquam a Petro pronuntiatus, quantum scio ad nos

non peruenit.

108 reati Z Za Cas. (banc casus genitiui formam manuscribtorum ad monitos uult Maius esse grammaticos ; cf. tamen de reatu paulo Supra) nostre Cas. 1^ manus 109 mortis Za 110 quae] -ae ex corr. 1" manus Cas. peruadere] persuadere Cbr. 111 ad mortem] a morte Z 112 homini] hominum Cas. innocentiam Ca.

sic om. Za Cbr.

(essetquae Cas.) Christus] esset Christi Chr. manus

rederet Z Cas.

114 essetque

115 moriebamur] morimur Z 17

LXXIII-LXX XIV MONITVM Praeter ea quae in monitis specialibus ante quosdam sermones huius paschalis seriei notamus, en aliqua quae ad istos tractatus in genere pertinent. Lacuna codicis V, a sermone LXVI ueniens, non nisi incepto LXXVII finitur ;

codex ueroJ, deficiens propter folia derperdita a fine sermonis LXX, resumitur medio tractatu LXXXIV.

Adsunt his orationibus testes extraordinarii quidam

traditionis Felicianae, codices nempe Dz P4 Pe et G, de quibus in introductione, pp- xxi-xxvii. Codicem Dz iam ex sermonibus XVIII et XL nobis notus est ; Da

seriem quoque paschalem, fere totam, continet. Iste codex, uel archetypus a quo ipse emanauit, pleraque ex propriis transponit inmutatque, et quamuis quasdam antiquitatis notas ostentet, non multum confert ad pristinam textus puritatem

restaurandam, ideoque eum non semper contuli, hoc est, non omnes eius lectiones uariantes in apparatu adnotaui. Tamen codex Dz minime omnino spernendus est, cum praesertim sermonibus LXXVII et LX XXI aliquot exhibeat

adfinitates cum traditione Sez., quas ego non mero casu deputo. Decem

ex

duodecim,

quos

Petrus

de resurrectione

domini

praedicauit,

sermones continentur codicibus P4 et Pe; G autem septem tantum habet, nec

alios tractatus Chrysologi praebet, dum P4 et Pe quasdam insuper Petri de incarnatione domini orationes complectunt. P4 et Pe tam arcte conueniunt, ut superuacaneum putaui lectiones uariantes codicis Pe consignare, praesertim

cum iste probabiliter inmediate a PZ dependat (uariantes Pe ad ostendendam indolem huius manuscripti in apparatu sermonis LX XXII tantum notas feci). P4 et Pe ad confirmandas lectiones codicis Pf inseruiunt, cuius familiae ipsi sunt,

quem uero pretio non superant. Eiusdem quoque ordinis est G, qui inter alia transpositionibus, in quas frequenter incurrit, a ceteris codicibus distinguitur. Traditio Seuerianea multos testes his sermonibus habet. Nouissimo sermone seu LXXXIV excepto, omnes alii adsunt in codice 74. Patet hos tractatus paschales multum placuisse, saepenumero enim lecti uel exscripti fuere, in Italia

multotiens ex exemplaribus, quae eos sancto Seueriano episcopo adsignabant. In monitis ad singulos tractatus notitias horum testium inuenies; soli autem sermoni LXXXIV nullus testis traditionis istius est. Post codicem A eminet in hac re ille Patauinus Bibliothecae Antonianae, Scaff. IV, N. 72,a me compendio Pad. adlatus, lectionarius saeculi XIII, qui sex ex nostris sermonibus excepit, de

quo fusius in Los sermones, p. 34 s.(uide etiam monitum in sermonem LXXX). Sermone

LXXVIII,

quia

ibi testes

traditionis

Seuerianeae

adcumulantur,

comparationes facere licet, quibus clarius elucet quam licentiose PaZ. ab 4 elongetur. Crebro textus prioris codicis uitiis claudicat ; eius tamen testimonium

magni momenti est, cum unicus sit certis in tractatibus qui cum A4 comparari

possit. Interdum Pa4. ab aliquo codice familiae Felicianae contaminatus esse uidetur (cf. ex. gr. sermonem LXXV, lin. 8). Sincerior, id est, magis cum A4 concordans, adparet sanctus Thomas Aquinas

in suis scriptis, quando sermones Rauennatis, quos ipse item sub Seueriani nomine legerat, commemorat (uide loca apud Los sermones, pp. 25-27 ;p. 26, lin. 20, lege 76 loco 75; lin. autem 26 lege 427 ubi legitur 465). Thomas Aquinas

interdum fragmenta satis prolixa transcripsit, uerbaque Rauennatis ad suum contextum adcommodauit; hinc est quod non omnes uariantes Aquinatis adnotaui, cum multae ex his lectionibus ipsius Thomae sint. Secus Thomas cum codice A4 mire consentit, et saepe maiori fidelitate quam codex Pz4. Dz

cod. Dublinensis Collegii Ssmae. Trinitatis B. 2. 2.

446

MONITVM LXXIIL--LXXXIV cod. Bononiensis Collegii Hispanici 13.

Pad.

cod. Patauinus Bibliothecae Antonianae, Scaff. IV, N. 72, foll. 276-280,

Pd

297-298 et 318-319. cod. Parisinus Bibliothecae Nationalis Latinus 2319. cod. Parisinus Bibliothecae Nationalis Latinus 2320.

Pe

Thom. Titulos

excerpta apud Thomam Aquinatem. aptaui,

modo

simili

ut seriebus

dominicam (sermm. LXVII-LXXII) LVI-LXIIbis) feci.

commentariorum

in orationem

et in symbolum apostolorum

LXXIII

(sermm.

,

MONITVM Si sententiam FRANCISCI SOTTOCORNOLA

(pp. 83 s. et 188-190) sequendo

orationem istam tamquam in pascha annotina dictam intellegis, multa nodosa huius textus soluuntur. Habes hic insuper testimonium praeclarum antiquissi-

mumque celebrationis paschae annotinae.

SERMO LXXIII

PL

DE SANCTO DIE PASCHAE 1. Hodierna festiuitas, fratres, nouis uetera non connectit, nec

carnes agni reseruat in crastinum, sed dum praeterita praesentibus solemni deuotione participat, et pascha nostrum pascha redeunte coniungit, nouae regenerationis ablactat infantiam, quia, iuxta apostolum, wetera transierunt, et ecce facia sunt omnia noua. Annus domini perficitur temporibus, non senescit, qui tamdiu suo recurrit in circulo, quamdiu nos ad diem retributionis adducat. Paschalis hodierna solemnitas a lacte quos ante genuit nunc depellit, ut solidioris cibi pastu perfectum Christi roborentur in uirum. 2. Fecisse Abraham epulum magnum, totiusque domus suae

IO

15

407

laetitiam suscitasse ablactato Ysaac, historia diuina referente cognouimus. Et si senectutis suboles, si sterilis unicus choris tripudiantibus, cythara et tympano et toto psalterii resonante concentu, uniuersae familiae corda traxit et conmouit in gaudium,

quanto magis hodie nos in hymnis spiritalibus conuenit exultare uel canticis, quando uirginei germinis ablactatur numerosa fecun-

4 ... in crastinum] cf. Exod. z2, 1o.

5 pascha nostrum] x Cor. 5, 7.

6 ...

infantiam] cf. Benedictionem fontis Romanam, circa finem : ut omnis homo hoc sacramentum

renascatur.

regenerationis ingressus in uerae innocentiae nouam

77/872: COt- 5, 17.

infantiam

13/15 cf. Gen. 21, 8.

Codd.: A, RW, Pf Pb Pd G O C Pa Inscriptio: Sermo de pasca A, Sermo beati Petri Rauennatis de die Pasce G,

Sermo sancti Petri Rauennatis episcopi de sancto die pasche PZ —— 5 fratres]

carissimi add. omnes codd. praeterA (cf. comment. ad sermm. XXXIV, lin. 3, et LXVII, 5 solemni] W, sollemni A4, solenni P5, non om. Á nobis RW O lin. 3) pasca n.pasca W ^ Ó6redeunte] zz redeunti ? . Solempni Pf, sollempni ceterz infancia P4 ablactatur infantia Pb regenerationis] generationis Z4 7 et ecce] et om. A

noua

facta sunt omnia /ransp. Pb

8 perficitur]

perficit uer 4 — quiJet Pf G,ut OCPa — 9tandiu 4 1^ manus semper, tam diu recurtet A (ortbogr.), recurrat OC — quandiu A 1^ manus constanter, PbW pascalis AR et plerique codd. —— sollemnitas A quam diu W ^ 10adducit W bic, aliter alii codd., sed non ut lin. 5

11 depellit] R, appellet A, auellit W, apulit

Pf P4 G O, appulit C Pa 2^ manus (appuit Pa 1* manus) Pb, repellit ed. | pastum 15 subolis A (ortbogr.), soboles religui ^ sterelis R. 13 habraham R R psalterio G 1^ manus ^ rosonante O, — 16toto]tot W,om.O in gaudium] ad g. commouit 4 (ortbogr.) 17 uniuersa W GW Pf. spiritualibus A oz. in hymnis] in PfPb 18 quantomagis 19 uel] et O, quando z42. er exp. Pf — uirgineo germine O, uirginis in

thoris P^ resonans

A

germine PÉPbPdG

numerosa] A4, uniuersa ceteri

448 20

SERMO LXXIII, 2-3

ditas? Anna Sarrae consterilis, quae lacrimis orationum suarum tamdiu madefecit ariditatem sui corporis et naturae, quamdiu fuerat longo uitae tempore negata posteritas, quae Samuhelem diuino munere susceptum, ablactatum mox diuinum refundit in

25

munus, et laetitiam suam sacrificiorum uictimis ad plenitudinem libationis adcumulat, multo magis nos oportet laudis inmolare sacrificium, uota soluere, suauitatis incensum et tota holocausto-

230

rum pinguedine deo patri uictimas inmolare, quando uirgo mater enutrita et ablactata tot numero pignora quot stellas caeli patri toto orbe repraesentat, ut impleatur illud propheticum: Benedicces coronam anmi benignitatis tuae, el cami tui veplebuntur ubertate. 3. Nemo ergo otiosum credat istud festiuitatis nostrae salutare mysterium, nec existimet pannum nouum ueteri nos adsuere uestimento, ubi nichil Iudaicae uetustatis nouitati coniungimus christianae, scientes, apostolo docente, nouam

totam in Christo

nobis emersisse creaturam, sed agnitionem diuinam supernae uirtutis euehimus ad profectum, ut dum simul nuper nati quid facere debeant imbuantur, et ante geniti quantam deo gratiam de perfectione sua debeant instruantur, adpendantur collo hii qui modo nati sunt, et pietate tota sub ecclesiae matris uberibus

20/25 cf. x Sam. rz, 10-24. 25/26 laudis inmolare sacrificium] cf. Ps. 49, 14. 29/30 Ps.64,12. — 33..uestimento]cf. Matth.9,16. — 34/35 nouam ugue creaturam] cf. Benedictionem fontis Romanam: in nouam renatam creaturam progenies caelestis emergat (uide etiam 2 Cor. 5, 17). 35 supernae] cf. D& LuBac, Surnaturel, p. 347.

20 Anna] si praemit. Pf Pb Pd G, quoque add. C Pa Sarrae AR 1? manus, sarre G, zare W (n marg.), sare uel sarae ceteri consterilis] sterilis W quae om. franc., ed babet O 21 madefecet A (ortbogr.), affecit R, defecit O (tamdiu

madefecit] tam diutina defecit O) — naturam franc. praeter Pb — 22 fuerat] ei praemit. C Pa tempore uite /razsp. Pf 1^ quae o7. O ed. Samuhelem] A0 Pd G, samulem 5c R, samuelem ceteri, tandem add. C Pa 22/23 samuelem 45squ€ diuinum add. in marg. 1" manus Pd 23 ablactatum] et blactum G

diuinum] szp. //z. O, diuino G 1^ — refundet A (ortbogr. ) 24 plinitudinem 4A 1* manus 25 accumulet ]W 1? multomagis PfPbO, ergo add. C Pa

25/26 laudes (ortbogr.) immolare sacrificiorum A 25 inmolare] ymolare V, offerre C Pa 26 uotum Pf P4G soluere] offerre A suabitatis A

incenso C Pa quod A caelo A

totum 4 27 pinguedinem A deo patriom. 4A . 28 patria C Pa 29 repraesentat] praesentatA benedi-

cis A 1" manus (ortbogr.), benedicent C Pa ubertatem 4, bonitate I

30 corone PfPb P4 G

31 credat ociosum transp. Pf

agni P4 istud om. A,

rep. Pb 32 nouum om. Pb 35 coniungimur A4 34 dicente A Pf P4 nouam 07. Á totam o7. C Pa 35 sed] Verum C Pa nouam periodum incboantes agnitione diuina ... euehimur O 36 dum om. PfPbP4GO

nuper] nouo per 4 perfectione /ransp. C Pa PbPdPaO,

hic W

37 imbuuntur C Pz ed. 37/38 sua debeant de 38 debent A instruuntur C Pz ed. hii] hi

408

SERMO LXXIII, 3-4 40

449

occupentur, trahant teneris faucibus innocentiae pastum, in opere sancto

brachia

meditentur

extendere,

nitantur

in cursu

fidei

tremula firmare uestigia. Numquid sic relinquendi sunt iam nutriti, ut non patris cura, patris manu, patris regentur arbitrio, et ita matris consilio, matris fide muniantur, ut non humana solum, sed 45

etiam diuinam prudentiam percipiant et praeripiant salutarem ? 4. Sic Iacob, suo nimis timidus, matris consilio satis ausus,

30

patris ut praeriperet benedictionem plus mysticus quam dolosus incessit, nam primogenitum se mentitus non est, quia ille primus est quem caelestis gratia generat, non natura mortalis. Ille nos sub hircorum pellibus figurabat, qui, ut moriamur peccato, hortatu matris ecclesiae mortificati corporis induimur uestimento, et 44/45 ut non bumana bis salutarem. Die Stelle ist unsicher. Es sei zunáchst auf die Einstimmigkeit der Handschriften bei Pzmana hingewiesen. Humana

kann ein Neutrum in der Mehrzahl sein (Pzmana percipiant). Sollte das Wort aber als ein Adjektiv angenommen werden, so kann auch die einstimmige franc.Textüberlieferung bei Ziziza prudentia recht haben (non bumana solum, sed etiam diuina prudentia). Die zwei mit der Konjunktion e? verbundene synonymische Zeitwórter percipiat und praeripiat sind für Petrus Chrysologus so charakteristisch, dass man

die Variante z£ anstatt e? ablehnen muss, obwohl z7 von so

wichtigen Zeugen wie R W und Pf überliefert ist (nicht aber von A4 und den anderen Handschriften). Wie ist das letzte Wort des Satzes zu verstehen ? R Pf und Pd haben sa/ztarem ;die anderen Varianten scheinen mir von geringerer Bedeutung, auch sz/utaris der Hs. A4, eines Zeuges, der leider zu oft sich als

fehlerhaft erweist. Die in R vorhandene vorangehende Konjunktion z; würde zu salutarem als Substantiv im Akkusativ gut entsprechen. Handelt es sich aber wirklich um ein Hauptwort ? Denn sz/utarem kónnte auch als Eigenschaftswort verstanden werden ; als solches wird es von Petrus an anderen Stellen gebraucht.

Jedoch ist die Stellung des Substantivs prudentiam zwischen beiden Eigenschaftswórtern Zizinam und salutarem, sei auch das zweite durch die genannten Zeitwórter von prudentiam getrennt, ein wenig seltsam. Nicht ohne zu zweifeln habe ich mich an R gehalten.

48 mentitus non est] cf. Augustini AZ Consentzum 46/48 cf. Gen. 27. contra mendacium, X, 24 (ed. 1. ZvcHA, CSEL XXXXI, pp. 499-502).

40 tradant A4, trahunt Pd 1^ manus in cursus R, incursu nitentur O 1^

41 Pf

bracchia A4, brachium W 42 firmare] refirmare R

iam] sup. lin. W, sic W 1^, sic add. Pb et exp. numquid] enim 2422. C Pz 45 etiam] iam 4 44 solum humana transp. Pa 43 paris O 1^ percipiant] diuinam prudentiam] AR W, diuina prudentia ceteri cum ed.

salutarem] R Pf Pd, salutaris A4, salutari RWPf et] ut 46 suo] sibi R W O C Pa, salutare G 1^, salutaria Pb G 2^ ed. (cf. comment.) 47 patris] fratris C Pa, qui patri add. post benedictionem inseq. | 481incesset

hec praemit. O

A (ortbogr.), accessit CPa generet G mortificati oz. /Á add. sed

49 quem] in add. et del. Pd

gratia bis G

51 hortato 4 50 qui] quia 77 nos] enim W uestimento] indumento C Pz, qu: induemur A (ortbogr.)

450

55

SERMO LXXIII, 4

odore agri continuis confessionum fructibus et ubertate redolemus, donec caecitati Israheliticae salutariter inludentes paternam benedictionem toto fidei praeripiamus archano, dicente apostolo: Caecitas ex parte 1n Israhel facta est, donec plenitudo gentium introiret.

55/56 Rom. r1, 25. 52 odorem A, opere P4 ed.

Ral'manu C Pa

agni G, id est a2. C Pa

^ confessionum] orationum C Pa

redolimus

A4 (ortbogr.),

rodolimus

continuis sz. ras.

ubertate] gemituum praeit. O

1*

53

israelitice

codd.

praeterquam A — salutaliter] salubriter G'— inludentes]inuidentes 4 — 55 in Israhel (israel codd. praeter A)] in om. W Pf

SERMO LXXIV DE RESVRRECTIONE DOMINI

PL

. 1. Aliquantulum nos tacere et uigiliarum labor fecit et coegit

1eiunii lassitudo, et ideo hodie reddimus de dominica resurrectione

sermonem, in quantum est ergo diuinum 2. Vespere,

IO

qua si diuinum est quod ex uirgine nascitur Christus, diuinius Christus a mortuis quod resurgit? Quod est humano non accipiatur auditu. inquit, sabbati, quae lucescit in prima sabbati. Vespe-

ve sabbati. Hoc nescit dies saeculi, hoc non habet Vesper finit, in inchoat diem; tenebrescit uesper, non 1n auroram uertitur. Vesper, mater noctis, parturit ordinem, dum agnoscit auctorem ;radiat de nouitate

mundi usus. lucescit, non diem, mutat mysterium,

anhelat creatori seruire, non tempori. 3. Vespere, inquit, sabbati, quae lucescit in brima sabbati, uenit 3 tacere] cf. initia sermm. LXXV

uide

monitum

ad serm.

resurrectionis.

XXXV.

et LXXVII ; serm. LI, lin. 3: diu tacui; et

4 hodie]

ipsa probabiliter

5 diuinum est] cf. Los sermones, p. 339.

dominica

8/9 Matth. 28, x.

8/13 cf. sermm. LXXV, 2; LXXVII, 2. 10 uesper finit, non inchoat diem] eadem uerba iterum sermone LXXV, lin. 8 s. 11 mater] serm. LXXIX,

linzoxx:

parturit diem] cf. serm. LXXV,

lin. 9.

14/15 Matth. 28, rz.

14/31 cf. sermm. LXXVII, 4; LXIV, 2; XCIX, 5 (Patrum loca parall. apud

HERZ, p. 119).

Codd.: R W, Pf Pb P4 G (usque ad lin. 15, et a lin. 29 in finem usque) (Dz) OC Pa

A Casin. 102 (— Cas.) (Casin. 104) Pad. (consensus horum - Sez.) Inscriptio :resurrectione] resuscitacione W

Item (om. G ) sermo eiusdem

(sc. Petri Rauennatis) PZ G, PZ add. de resurrectione domini Sermo Petri Rauennatis de euangelio uespere autem sabbati Dz. Post magnum spatium uacuum in pagina anteriori babet Pb initium euangelii explicandi : Vespere sabbati que lucescit in prima sabbati, uenit maria magdalene et altera maria uidere

sepulchrum; £zc incipit sermo absque titulo, ut buic codici solitum est, sed et deest littera

initialis A

Sermo

resurrectione

sancti (beati Pa.) Seueriani episcopi Cas. Pad., de

zZd. Cas, de eadem

lectione a44. Pad. 3 aliquantum 4, aliquando Cas». tacere] fratres carissimi add. R W franc. (cf. sermm. XXXIV, lin. 3; LXVII, lin. 3) 4 de dominica resurrectione] W P2 0, de dominicae resurrectionis cezerz mira consonantia! 5 sermone R de uirgine Pa. 6 quantum est diuinius Christus oz. W de bomoeot.

diuinus A Cas. G, est add.

Pad. resurrexit Ca. quod resurrexit Christus a mortuis zrgzp. Cas. 6/7 quod ergo] quod om. Pz4. 8 uespere inquit] audistis euangelistam dicentem praemit. G luciscit A, lucessit P/ÉPZ2O — 8/9 uespere sabbati] om. O, inquit Znzterponit G 10 uespere Pf Pb Pd, uespera Rad. dies Pd 2^ manus ? tenebrascit Pad.

uespere W Ca;., uespera 4Pad. O

luciscit A, lucessit

O, sed uespera (uespere Cas.) quae luciscit (lucescit Cas. Pad.) add. Sex. 10/11 non in auroram] non oz. Pad., non ad auroram O, nec ad auroram C Pa, non in aurora Á 11 uertitur] uesper praem:t. C Pa uesper Cz;. Dz O C Pa, uespereW, uespera reliqui 12 agnoscit] cognoscit Sez. 14 luciscet

A,lucessit

O — quae lucescit in prima sabbati om. W ob bomoeot.

409

452 15

20

SERMO LXXIV, 3-4

Maria Magdalene et altera Maria uidere sepulchrum. Sero mulier currit ad ueniam, quae mature cucurrit ad culpam. Vespere quaerit Christum, quae in matutinus Adam se nouerat perdidisse. Venit Maria et altera Maria uidere sepulchrum. Quae de paradiso perfidiam sumpserat, festinat fidem sumere de sepulchro ; contendit rapere de morte uitam, quae de uita rapuerat mortem. Venit Maria. Hoc nomen matris est Christi: uenit ergo mater in nomine, uenit mulier, ut fieret mater ujuentium, quae facta fuerat morien-

25

tium mater, et quod scriptum est impleretur: Haec est mater omnium uiuentium. Venit Maria et altera Maria. Non dixit uenerunt, sed «enit. Sub uno nomine ueniunt duae mysterio, non casu. Venit Maria et altera Maria: uenit ipsa, sed altera; altera, sed ipsa, ut mutaret mulier uitam, non nomen; uirtutem, non sexum,

20

et fieret resurrectionis nuntia, quae internuntia et lapsus extiterat et ruinae. Venit Maria uidere sepulchrum, ut quam deceperat arboris uisus, uisus repararet sepulchri, et quam prostrauerat inlecebrosus aspectus, aspectus salutaris adtolleret. 4. Ecce, inquit, terraemotus factus est magnus. Angelus descendit

29/30 ut quam deceperat arboris uisus, uisus repararet sepulchri. Hier bin ich der Seu.-Überlieferung in der Wortordnung gefolgt ; der Chiasmus verlangte es. Vgl.

im folgenden Kontext et quam prostrauerat inlecebrosus aspectus, aspectus salutaris adtolleret, wo offensichtlich bei der ebenso vom Chiasmus bedingten Wiederho-

lung des Wortes aspectus die besten Zeugen der felizianischen Tradition (R und W) dem ursprünglichen Text untreu wurden, indem sie einmal aspectus ausgelassen haben.

18 Matth. 28, r.

LXXV, lin. 30. linn. 63/65.

21 nomen matris est Christi] cf. sermm. LXIV, lin. 45;

23/24 ... uiuentium] Gen. 3, 20. 26/27 cf. serm. CXV, 28 resurrectionis nuntia ] serm. LXXIX, lin. 28. 32/33

Matth. 28, 2.

15 magdalenae A4 2^, magdalenae R sepulchrum] Zzc transit G ad serm. LXXV, lin. 26 : Praecedunt ... 16 maturaeA currit PZ 18 Maria 2^] om.

Cas.

— 19sumserantfestinant

4 — 21 est matris /razsp. Pd. — 23 et quod] ut

quod Ca;. Pad. PdO ed. haec] hoc PaZ. Pd Pa praemit. Cas. 27 mutaretur mulier uita W PbO0 non sexu W PfPbO 28 internuntia] iter A4 Pa.

est 07. Cas. 26 ipsa] et nomine P50 uirtute et lapsus] et o». A Pad.

C Pa exteterat /4 (ortbogr.), fuerat Pf — 29 ruina A Cas. resumitur G. (cf. serm. LXXV, ad lin. 37) quam] quod A

uenit] 2zc 30 arboris]

interdictae 242. G uisus] candor 242. G uisus repararet] repararet uisus transp. R W Pf PbO (cf. comment.) ,om. Cas. sepulchrum R— 31 aspectus sezel babent RW — adtolleret]uttolleret R — 32 ecce] et Praemit. Seu. C Pa, sed in seq. coniunctio et non subfulcitur angelus] et praem:t. C Pa, enim add. Pf Pb, dei add. R, domini add. Cas. Pad. Pf Pb Pd discendit A

SERMO LXXIV, 4

453

de caelo. Tremit terra, non quia angelus descendit de caelo, sed quia ab inferis dominator ascendit. Ecce terraemotus factus est magnus. 35

Mouetur

chaos, disiliunt

ima terrarum,

timet terra, montium

tremunt pondera, orbis fundamenta quatiuntur, corripitur tartarus, sistuntur inferna, addicitur mors, quae in reos tendens incur- 410 rit in iudicem, dominata seruis exarsit in dominum, saeuiens in

homines prosiliuit in deum. Merito ergo perit lex tartari, remota 40 sunt inferni iura, potestas mortis ablata est, et in poenam temeri-

tatis suscitauit mortuos; cognitoris iniuria reuocantur animae, redduntur corpora, redintegratur homo, uita reparatur, et constat

45

30

de uenia iam totum, quia in auctorem uitae mox est transgressa sententia. Ecce terraemotus factus est magnus. Modo terraemotus magnus. O si tunc uel leuis turbo arborem mortiferam deiecisset ! O si nebulae fumus illius mulieris tenebrasset aspectum ! O si tetra nubes letalis pomi speciem caligasset !O si manus tangens inconcessa tremuisset !O si peccati diem tenebrasset iniuncta nox! Et lamenta mundi, et incrementa mortis, et creatoris iniuriam tunc tulisset. Sed uitiis semper seruiunt blandimenta, lenocinantur

39 ... prosiliuit in deum] serm. XL, lin. 58 s.

45 Matth. 28, 2.

33 de caelo 1^] sed quia ab inferis dominator 244. ob bomoeot. G et rep. infra eius leo ^ tremet A (ortbogr.), tremuit C Pa tremit z;4ze de caelo] om. Pad., rep. sup. lin. A, ipsa eius 1" manus (?) 34 ecce] et praemit. A Cas. — terremotus W unus 36 quatiuntur fundamenta /razip. Pd. quaciunt W —— 57 Qua in re 38 seruit Cas. 2^ incurrit oz. Cas. ostendens R, que in rege offendens G manus, serui O dominum] et 224. PfPb P4G 38/39 saeuiens ziqze in 39 hominem Pad. OCPa — deum]dominum fortasse ex bomoeot. deum om. W Pa potest

periit A Pad., rectius procul dubio, sed perit ut forma contracta praeteriti adsumi á1l 40 pena Cas. remota] mota G lex perit zramsp. franc.

cognitoris] conditoris Cas. 2^ manus Pad., creatoris add. in marg. 2" manus Pb iniuria] -ia Pa ex emend. 2" manus, tartara add. PfPbPdG (tartara reuocantur animae] Sez., putridi reuocantur O, prouocantur

prouocantur) ceteri

42

redintegrantur

R

1^ manus,

reintegratur

Ww

homini

Pa4.

42/43 et constat de uenia] et constantiam ad uenia A, ad constantiam et ad

43 iam om. Pad. ueniam Pad. auctore RPa — mox] mors Pf PP ecce] et praemit. Seu. sentia A4 uelle uis Cas. 1^ manus — 46 ilius] terre O, tet* (2) Pad. ex corr. 1" manus, laetalis Cas. 2^ manus, nobis Pad. set A, colligasset R

tutum Pf PP Pd (tutum iam transp. Pd )G Pd, mortis Seu. — 44sententiam Pf Pb Pd, 45 tunc uel leuis] tu magnus 07. Cas. ullus RW —— tetra] tetras W 1^, terra R Pf, tenebra Cas. — 47 nubis .A (ortbogr.) Cas. especiem (?) A1" manus ^ conlegas-

inconcessa] in-Zel. 2^ manus Cas., subito add. A Pad.

48 diem om. Pf Pb Pd G

iniuncta] conicio cum Pb (cf. seq.) ,immixta W, iusta

Seu., obscura CPa, iniusta ceteri, quorum 2" manus Pd add. supra iniusta: uel nox] mors subiuncta, et 1^ manus Pb add. in marg. : uel iniuncta uel subiuncta

A Pad.

G — 49 mundi et incrementa om. Pad. propter bomoeot.

clementiam

Cas.

iniuriantem PZ

1^ manus,

inclementia

50 tulissent 4 Pa.

Cas.

2^ manus

incrementa]

iniuriam

tunc]

uitiis] iudiciis W — bladimenta A4

454

SERMO LXXIV, 4-6

dulcia delictis, uirtutibus uero austera et fortia sunt amica.

5. Angelus enim descendit de caelo. Resurgente Christo, morte pereunte, terrenis redditur caeleste commercium, et mulieri, cui 55

fuerat cum diabolo letale consilium, cum angelo conloquium fit uitale. Angelus descendit de caelo, et reuoluit lapidem. Non dixit uoluit, sed reuoluit. Reuoluit lapidem, quia aduolutus probauit mortem, et reuolutus extitit resurrectionis adsertor. Beatus lapis,

qui Christum et reuelare meruit et uelare! Beatus qui non minus corda aperit quam sepulchrum! Beatus qui dat resurrectionem 60

fidei, dum carnem resurrexisse testatur! Mutatur hic ordo rerum: mortem, non mortuum deuorat hic sepulchrum; domus mortis

mansio fit uitalis; uteri noua forma mortuum concipit, parit uiuum. 6. Angelus enim descendit de caelo, et vewoluit lapidem, et sedebat 65 super eum. Et angelo quae causa sedendi erat, cui nulla inerat lassitudo ? Sed sedebat ut fidei doctor, ut resurrectionis magister. Sedebat super petram, ut soliditas sedentis daret credentibus firmitatem. Ponebat angelus super petram fundamenta fidei, super quam Christus erat ecclesiam fundaturus, qui dixit: T4 es Petrus, et super hanc petram fundabo ecclesiam meam. Erat, inquit,

53 caeleste commercium] cf. HERZ, p. 232. uitale] cf. serm. CXLII, x.

55 Matth. 28, 2.

54/55 ... conloquium fit 55/56 cf. serm. LXXVII, lin.

751 S: 56/60 cf. serm. LXXXIV, ad linn. 29/37. 64/65 Matth. 28, 2. 64/68 cf. serm. LXXV, linn. 44/47. 69/70 Matth. 16, 18. 70/71 Matth. 28, 3.

51 dilectis A austra A 1^ manus, ab alia antiqua manu in austera emendatum 52 enim] domini zZZ. Cas. Pad. CPa discendit A resurgente] surgente A4 Thom. 53 cumercium A mulieri Pa. Thom. O ed., mulier reliqui

cui] quae P2 54 diabulo A laetale Cz;., mortale O C Pa fit] fiat Ca;., fuit O 1" Pb P4G (fuit colloquium zransp. G),est CPa — 55 uitale] celeste G angelus] enim domini zZZ. Cas. discendit 4 55/56 non dixit usque lapidem R zn marg. 56 reuoluit lapidem oz. A Pad. ^ quia] qui et Sez., qui O Pa (-i ex corr.) ed. aduolutus probauit] uolutus peruasit R 57 extetit A 58 et reuelare] et om. Pad. — 58/59 beatus qui non z:gze sepulchrum om. A

Pad.

^ corda minus transp. Pf. — 59 dat] da A. 59/60 resurrectioni fidem

Pf Pb Pd fortasse recte, resurrectionis fidem Cas. G ed.

60 dum] Cz. zzus, diuinam cerzerz testatus (?) A nutatur 4 hic ordo] hordo Ca. rerum] qui «22. Cas. — 61non mortuum] mortuusPzd. ^ hic sepulchrum] hoc s. Cas. PfPbP4G W'PfO interbungunt post sepulchrum 62 R interpungit post uteri concepit 4 (ortbogr.) concipit parit] recipit reddit Thom. textum opera data alterando paret A 64 enim] autem Cz;., domini add.Pf ^ discendit 4 ^ etsedebat]et;up.lin.A — 68 ponebat] ponebatur O,

sedebat ceteri ex franc. petra A, ut soliditas sedentis demonstraret (demonstraret] firmaret O, om. C Pa bic) franc. (scl. sedebat angelus ... ut soliditas sedentis..) — 70 fundabo]aedificabo Sez. OCPa meam] demonstraret add. bic O (et exp.) C Pa

SERMO LXXIV, 6-7

455

aspectus eius sicut fulgur, et uestimenta eius sicut nix. Ad angeli gloriam non sufficit fulgur: ad caelestem naturam quid facit uestimentum? Sed splendore tali referebat speciem nostrae resurrectionis et formam, quia resurgentes per Christum Christi mutanVis) tur in gloriam,

8o

obscura

carnis carnis resurrectio

non habebit,

docente domino: T'unc iusti fulgebunt sicut sol. 7. Prae timore autem exterriti sunt custodes, et facti sunt sicut mortui. Miseri quos tunc percutit pauor mortis, quando securitas redditur uitae! Saeuae crudelitatis ministri, perfidiae exsecutores alienae, fiduciam sumere quam poterant de supernis ? Obsidebant sepulchrum, resurrectioni ianuas obstruebant, et ne qua posset intrare uita, mors peritura seruabat. Merito eos angeli perculit et 82 mors peritura seruabat. Nicht ohne Schwanken habe ich die Fassung der Seu.-Uberlieferung von ^4 und Pa4. (nicht aber des anscheinend emendierten

Textes der Hs. Cas.) angenommen. vorkommende

Das am Anfang des folgenden Satzes

Fürwort eos scheint für die Pluralform serzabanmt einzutreten,

wobei ors nicht das Subjekt sein kónnte, sondern custodes. Hs. R hat auch seruabat. Wenn man aber von dieser Variante absieht, ist die felizianische Textüberlieferung auch nicht sehr befriedigend, trotz des bemerkenswerten Chiasmus intrare uita, mors perire, sei der Text auch elliptisch zu verstehen (ztrare

uitam et mors perire — intrare uitam ut mors periret ). Wie bei anderen schwierigen

Stellen hilft uns Paschasius Radbertus nicht. RaZ. schreibt die LX XIV. Predigt grossenteils sehr wórtlich ab, aber er umgeht unsere undeutliche Stelle, wie er in vielen anderen Fállen tut. Das kann nur heissen, dass die Textkorruptelen, wenn es sich um solche handelt, alt sind ; sie sind vorkarolingisch und kónnen schon von sehr alten Archetypen stammen.

73/76 cf. serm.

LXXVII,

LXXVII, lin. 95; LXXIX, lin. 8.

linn. 93/98.

74 .. formam] cf. sermm.

76 Matth. 13, 43.

77/78 Matth. 28, 4.

71 eius aspectus 7ransp. Pad. fulgor (?) A 72 fulgur] W PfPbP40C Rad., fulgor (ortbogr.!) ceteri facit] facis Cas. 1^, factum est P/PbP20G 73 sed om. Cas. splendori (?) R 1^ — referebat] praeferebat Pa. Pb Rad. 75 obscura] obscurat R, obscuratur mors W, obscuritas Pb P4 G, obscurae C, obscure

Pa

G Pd

non Sez., si W, sic ceterz

carnis semel Seu.

C Pa

resurrectione Pf Pb, resurrectionem

habebit] Sez., habetur R O G C Pa, habeatur

W (si habeatur), habebitur PPPbPZ ^ 77autem]uero Ca;., eius 222. Cas. Pad. PbPdGCPa costodes A4 77/78 exterriti 4sgze mortui] etc. Pad. 727 sicut] uelud Cz;., uelut O, ueluti Pad. Pd GC Pa

78 miseris Ca. percussit W, perculit RaZ. mortis oz. W 78/79 redditur securitas uitae trazsp. G 79 saeuae] seue Pf Pd, se ne G, suae Seu. R Pa, sue W (uite sue) O P2, sed C eZ.

crudilitatis 4 ministris R — 80 sumunt APad. ^ quam] quando C Pa obsidebant] obsedebant 44, obsidere Cas, ipsos qui praemit. PfPb P4G 81 resurrectionis APad. RPf et ne] et om. Cas. qua] quis 4 Pad. posset] Pad. Pb ed., possit ceteri (ex ortbogr. archetypi) ^ 82uitamA Pad., uia peritura] A4 Pad., perire Cas. R W, mors peritura om. PfPbP4G serbabat A Pad., seruabat R Cas. 1^ manus, perfidie O (om. ceteri ex franc.) eos] et AR Pad. O, hos et Cas. om. PfPbG seruabant reliqui cum. Rad. angeli om. Pb perculit et] periculi causam 4 Pad.

R1?

SERMO LXXIV, 7-8

456

prostrauit aduentus. Misera et sibi semper inimica mortalitas dolet se mori, et ne resurgere possit oppugnat. Sepulchrum aperire 85 conuenerat et ad resurgendum quicquid erat facilitatisadferre, ut esset miraculum de facto, de exemplo spes, de reuerso res, credulitas de uidendo. Grandis dementia est hoc hominem nolle credere,

quod sibi desiderat euenire. 8. Hoc de his custodibus hodie dixisse sufficiat. Quid autem oo nostra fides habeat, ne hodie longum sit, post dicemus.

87/88 grandis dementia est hoc nolle ...] cf. CyprianiDebabitu uirginum, 15 : quanta dementia id uelle (ed. G. HAnTEL, post dicemus] sermone

C $EL III, z, p. 197, lin. x5).

90

scl. LXXX.

83 semper sibi trazsp. RPÉPbP4GOPa — 84etom.Pad. RPdC — resurgere] mortis eZZ. G — aperiri Pad. PÉPb Pd G ^ 85 conuenerat] cum uenerat Cas. 1^ manus, cumuenerat Ca. 27 manus, uenerat C, decebat W

et 07m. Cas.

85/86utesset]ete./4 — 86 deexemplo]deom.Pad.W spes]fies Cas. 17 manus reuersores G res] om. Sez., fides add. et exp. Pf — 87 hoc om. G 88 euenire] Pzc desinunt codd. Cass, Pad. transit absque interuallo ad. serm. LXXX,lin.4 | 89 hijs WPf . costodibus 4 sufficiat bic desinit G — 90 habeat] audiat A4, »uzquid recte? — nehodie]e Pb dicemus]di P^ ^ Rad. in fine : Praestante domino nostro iesu christo, qui uiuit et regnat cum patre, deus

in saecula saeculorum. Amen

LXXV

MONITVM Exstat

sermo

etiam

in codice Vatic. Lat. 7017, foll. oxr-213. Idem liber

lectionarius, saeculo XI in partibus septentrionalibus Italiae confectus, sermo-

nes eiusdem Petri XCV, foll. 184-185" et CLI, foll. 48"-50" continet, quos omnes sancto Augustino adscribit. Codex Vatic. Lat. 7017, a me litteris VO signatus, tantam adfinitatem habet cum codice Vaticano Lat. 5758 (Va) ut ab isto originem trahere credi potest uel saltem ab eius apographo. Cod. Va sermones

aliquot Petri Chrysologi, inter quos praedictos tres, sub nomine item sancti Augustini fert. De affinitate inter codices Vaet Viam in introductione, p. xv s., egi. Cod. V6 mendosum se praebet, praesertim eo quod multotiens uerba transponit, sed nobis pretiosus est ad confirmandas lectiones perantiqui manuscripti Va. Fortasse librario codicis VG exemplar quoque aliquod familiae Felicianae praesto fuit ; ad hoc enim suspicandum non desunt indicia. Eiusdem familiae "augustinianae" uidetur esse codex Parisinus, Bibliothecae

Nationalis, Latinus 3794, de quo iam supra in monitu ante sermonem LXIX. Hic liber sermonarius Be, saeculo XII exaratus, foliis ro"-1x11? anonymum continet sermonem, uerbis Domini lesu Christi passio et resurrectio inchoantem, id est,

centonem quemdam, qui plura fragmenta sermonis LXXV usurpat, uidelicet a Venit ad resurrectionis uterum, medio capite 3, usque regnat, manet, permanet deus circa finem capitis 4; totum caput s, et initium capitis 6 usque jZczz tix uerborum Scripturae ; et a uerbis 7z zeste figuratur medii capitis 6 usque non pietatis obsequio,

incepto capite 7; atque ab Hnc est quod angelus percellit eiusdem capitis usque et JUU5 est suscitator, medio capite 7.

SERMO

L XXV

DE RESVRRECTIONE

1t

DOMINI SECVNDVS

1. Quantum a uobis ego, a me tantum peregrinatus est sermo; sed orate, fratres, ut sicut me

uobis deus reddidit, ita mihi

dignetur reddere et redonare sermonem. 2. Audistis euangelistam dicentem: Vespere, inquit, sabbati, quae lucescit in prima sabbati. Quid hic intellegit humanus sensus? Quid hic mundana sapit sapientia ? Vespere quae lucescit. Vesper IO

finit, non inchoat diem ; nec lucem parturit, sed tenebras. Sed hic elementorum auctor elementorum uices mutat, ut in resurrectione

domini totum diuinum sentias, nil humanum. Denique resurgente Christo fidelibus lucescit uesper, dies infidelibus tenebrescit, disci-

pulis nox mutatur in diem, Iudaeis dies uertitur et mutatur in noctem. 4b hora, inquit, sexta usque nonam tenebrae factae sunt, ut

3/5 uide serm. LXXIV, ad lin. 3. 4 orate fratres] cf. serm. XXXVI, ad lin. 118. 6/7 Matth. 28, rz. 6/11 cf. serm. LXXIV, a. 8/9 serm. LXXIV,

lin. ro.

9 lucem

parturit]

elementorum] cf. serm. XXI, lin. xo6. sermm.

LXXVII,

cf. serm.

LXXIV,

14 cf. Matth. 27, 45.

lin. zr.

10

14/24 cf.

5; LXXIX, a.

Codd.: 4 Pad. (uerba uel litterae, quae apud A4 propter corruptionem membranae deperiere, uncis [ ] inclusi) VaVtBe R V, PfPb Pd G (Gain. 26 usque ad lin. 37, quae medio sermone LXXIV -

cf. ibi lin. x5 - interpositae sunt) OC Pa

Titulus ex me, Sermo de eodem secundus RW franc. (sermo om. OC Pa, secundus om. Pd C Pa), Sermo de resurrectione domini V a 1^ manus, In sabbato

pasche Va 2* manus, Om(e)lia Augustini yponensis episcopi VC, De Mattheo euangelista A, Sermo cuius supra (5d. sancti Seueriani) Pad. 3a uobis ego a me tantum] ego a uobis hodie tantum a me W — tantum a me rrazsp. Pad. VG PfPbPd sermo] dei «42. Pad. VC — sermo dei peregrinatus est /ran5p. Pad. VGL — 4 orate] dominum «ZZ. CPz deus om. franc. (O ponit infra) reddedit4 — 5reddere][...] donare 4, donare Pag. ^ redonare] deus a4. 0 6 inquit] oz. VO Pb, autem Pad. 7 lucessit V constanter O 8

mundana] mundane PZ, humana A4 Va C Pa, humana mundanaque PaZ. (ex quo colligi potest Pad. duo exemplaria prae se babuisse, aliud ex typo Seu., aliud ex familia

Feliiana) ^ sapitom.Ph uesper finit] perfinit Pa. elementorum oz. Pad. manus resurrectionem Pad. d[enique] A W Pb

^ luciscit4 ^ uesper]uespere Va Vt W 1? 8/9 9 diem] deest in A propter corruptionem folii 10 uices] mon babet A ob folium corruptum — ut] et Va 14 4 11 [totum di]uinum A nil] nihil 4, non W 12 lucis[cit uesper] A uespeti PaZ., uespere VC

tenebriscit A, tenebrascit Pad. 12/13 d[iscipulis nox]. A 13 dies om. ue[rtitur et] A et mutatur o7. Pad. 14 ora A inq[uit sexta] A usque nonam 07. A, in Znterponunt

C Pa

SERMO LXXV, 2-3 15

20

459

ipsa quae tota est meridiana claritas obscuraretur, et illud quod scriptum est impleatur: Occ?dit ?llis sol meridie. Occidit illis, id est, Iudaeis; nostris autem nox sicut dies illuminabitur, quia uesper, qui in profundam semper caliginem uergit, totam tunc Christi tetendit et erexit in lucem, ac splendore toto tota mortalium pectora ab inferis Christo resurgente compleuit. Vespere sabbati, quae lucescit in. prima sabbati. Quia illuminatur per Christum sabbatum, non deletur. Non enim uen soluere legem, sed adimpleYe. llluminatur, ut in diem dominicum luceat, clarescat in ecclesia

25

quod in synagoga Iudaeis obscurantibus fuscabatur. 3. Venit Maria Magdalene et altera Maria uidere sepulchrum. Praecedunt apostolos ad ministerium feminae, quae sexu uiros, ordine discipulos quae secuntur. Sed non hinc faciunt apostolos segniores, quae non feminarum formas, sed ecclesiarum typum dominicum deferunt ad sepulchrum. Maria et Maria: sic altera ut

16 Amos 8, 9. T7.

17Ps.:138,12.

25/43 cf. sermm.

LXXX, linn. 48/51. serm.

LXXIX,

LXXV,

20/21Matth.28,1. 53; LXXVII,

| 22/25 Matth.5,

4 et 5; LXXIX,

27 ordine] cf.serm. LXXIX,lin.36.

ad lin. 55.

5; LXXX, r;

^ 28segniores]cf.

ecclesiarum typum] cf. serm.

LXXXII,

ad lin.

75/18. 15 quae] quem Va, eis W,om. A — to[taest] medicina VC — [et illud].A

A — estom.W

meridiana]

15/16 et illud zsgze impleatur om. VaVOG

impleretur W C Pz, fortasse rectius

oc[cidit illis] 4

occidit illis om. Pad. ^ meridie] in praemit. idest]hocest4 — 17iud(aeis] 4 AC uespere Va 2^ manus antiqua Va solus profundum (?) A 1^ manus —— caligine

illi R

— 16

sol meridie

W,iustitiaePf — occidit 2^] occidet inluminabitur — nostris] nobis O VG — 18 qui] quae Va, om. V ed. ed., uertit Pag. V a 4A — uergit] A V

totum Pad., tota RO,seadd. VC — 19 erexit] erapit Pad. C Pa, uertitur ceteri ac splendore] adsplendore A4 Pd, perrexit C Pa Pb Pf surrexit A, erupit Pad., compleuit] repleuit C Pa 20 resurgente] relucente A4, lucente Pz4.

21inprima VC — sabbati] est uespera que [luci]scit in prima sabbati 224. A APaZ. ^ uenit illuminatus PaZ. ^ [Christum].4 — 22enim]inquid Pad. legem soluere ;raz5f. sol[uere] 4 Va 2^ manus VGW PfPbPd ed. adimplere] ad implere V iz transitu ad al.lin. implere W/ — 25indiem] VC dominicus VC (ut dies dominicus) [die]m A, dies V6 in om. VaVt; 26praecedun-t] 24[q]uod 4 — 25 magdalena A4 Pa., magdalenae VCPa praecedunt misterium ad ministerium] ad apostolos bic incipit G'— praecedunt apostolos W ^ ministerium] misterium R W Pf, mysterium PP Pd, mysterio (ad 27 quae] adZ. 27^ manus Va sup. lin. mysterio) A Pad. (mys[t]erio A4) hinc] hic R quae om. APaG discipulos quae] discipulosque Pad.W ec[clesi]arum 4, ecclesiae C, formam 44 Pad. 28 [s]egniores 4 G— ad dominicum deferunt /razs. dominicum 29 deferunt aecclesiae Pa transp. A Pad. se[pul]chrum A4

460 20

35

40

45

SERMO LXXV, 3-4

ipsa, ipsa ut altera. Maria, maternum Christi unum nomen, duas

geminatur in feminas, quia hic ecclesia ex duobus populis ueniens, una figuratur ex duobus populis, id est ex gentibus et Iudaeis, quia primi nouissimi, et nouissimi primi. Venit Maria ad sepulchrum. Venit ad resurrectionis uterum, uenit ad uitae partum, ut iterum Christus ex sepulchro nasceretur fidei, qui carnis fuerat generatus ex uentre; et eum, quem clausa uirginitas uitam protulerat ad praesentem, clausum sepulchrum ad uitam redderet sempiternam. Diuinitatis insigne est clausam uirginem reliquisse post partum ; de sepulchro exisse cum corpore est diuinitatis insigne. Maria et Maria uenerunt, ut uiderent sepulchrum. Vides quia uenerunt, non ut dominum cernerent, sed sepulchrum: nec quaerebant cum mortuis iam uiuentem, quae dominum iam resurrexisse credebant. 4. Descendit autem angelus, et reuoluit lapidem. Reuoluit lapidem, non ut egredienti domino praeberet aditum, sed ut dominum mundo

iam resurrexisse

monstraret;

conseruis

ad credendum

daret fidem, non ad resurgendum domino praestaret auxilium.

30 maternum nomen] cf. sermm. LXIV, lin. 45; LXXIV, lin. 2x. 31/33 cf. serm. LX XXII, lin. 81/82. 35 Matth. 19, 3o; Marc. 1o, ax. 40/43 cf. serm. LXXVILI,lin.49s. — 41/42..iamuiuentem]cf.Luc.24,6. ^ 44 Matth. 292! 44/47 cf. serm. LXXXIV, ad linn. 29/37.

30 [ipsa ut] A, sic praemit. VC O

ut altera] altera ipsa add. omnes codd.

praeter Pad. C Pa (altera ut ipsa rep. VC), nescio quo iure (VQ punctum ponit post

ipsa) Maria bis babent codd. praeterquam Va VG C Pa (altera ipsa Maria. Mafia) maternum (ma[ter]-num 4)] mater RW — Christi unum] christianum Va VO — duas] in praemit. A Pad., et om. ante feminas 7n seq. 31 in femin[as] A4 ex duobus] ex ex antiqua emendatione Va — 31/32 ue[niens u]na A, una ueniens £razsp. C ueniens z5gze populis oz. Pad. 32 ex gentibus] ex om.Pb [gentibu]s4 ^ iudeisetgentibus;rams». CPa ^ ludaeis] ex premit. Pad. 33 pri[mi nouissim]i 4. —nouissimi primi et primi nouissimi trap. A uenit] et prima Praemit. Pad. uenit Maria ad sepulchrum oz. W 34 ue[nit ad re]surrectionis A4 ui[tae partum 4. iterum] uterum Be 1^ — 35 nas(ceretur]4 ^ fidei nasceretur;ramsp. VG — fideO —— qui]quiaVU — carni Pf, carne PEPdG —— 35/36 ex uentre carnis fuerat generatus transp. VGL — 36 uen[tre et eJum A ad om. Be 56/37 ad prae[sentem] protulerat uitam transp. A Pad. VG, — 37 sepulchr[um ad uit]am A sempiternam] Pzc transit G ad serm. LXXIV lin. 29 sepulchro]clauso edZ. VC W Be PfO . 38est]sedR, quoque 242. BePfPbPd ^ 40 uidis A 1^ manus — 41nec]nonPb — 42iam om. C Pa quae] quem Va Vt, Be, dudum add. franc. dominum] et Be

dominum quem :/razsp. VU 43 discendit A — 45 praebéret áditum domino egredienti /raz;p. VC — ut dominum] ut om. VC PhbBe — 46 mundi OC Pa monstraret] et aZ. 4A Pad. ^ post conseruis interpungit VC, qui add. ut e Iran5f. daret fidem ad credendum — fedem A 1^ manus — 47 dominum P4 praesentaret C Pz

415

SERMO LXXV, 4-6

30

461

Reuoluit lapidem. Reuoluit ad fidem, quia ad perfidiam fuerat aduolutus. Rewolwit lapidem, ut idem esset uitae titulus, qui acceperat mortis tenere custodiam. Orate, fratres, ut nunc descendat angelus, et totam duritiam nostri cordis euoluat, aperiat sensuum clausa nostrorum, resurrexisse Christum nostris etiam

55

testetur ex mentibus, quia sicut illud cor caelum est, in quo uiuit et regnat Christus, ita illud pectus sepulchrum, in quo Christus adhuc habetur mortuus et sepultus. Christi mors sicut fuisse, ita pertransisse credatur. Christus homo passus, mortuus, sepultus fuit; est, uiuit, regnat, manet, permanet deus. Audi apostolum

dicentem: E si nouimus Christum secundum carnem, iam munc non. nouimus. Et Quod mortuus est peccato, semel mortuus est, wwit autem 60

deo, hoc est, uiuit deus.

5. Angelus autem reuoluit lapidem, et sedebat super eum. Sedebat ad docendam resurrectionem, non ad lassitudinem subleuandam. Caelestis natura ignorat lassitudinem, nescit laborem. Sed factus est lapis uas angelicae sessionis, doctrinae caelestis cathedra, 65 schola uitae, qui a Iudaeis ad mortis ianuam, ad cineris seruitutem, ad triste silentium fuerat constitutus.

6. Evat, inquit, aspectus eius sicut fulgur, uestimenta autem eius

50 orate fratres] cf. lin. 4. 61 Matth. 28, 2.

58/59 2 Cor. 5, 16.

59/60 Rom. 6, zo.

61/66 cf. sermm. LXXIV, 6; LXXVI, linn 81/86.

67/68 Matth. 28, 3. 48 reuoluit ad fidem] babet in marg. A ex 1" manu, om. W, reuoluitur ad fidem

Pf (2^ manus?) Pd — 48/49 reuoluit ad fidem usque reuoluit lapidem om. Pad. ob 50 ad perfidiam] perfidia C Pa 48 quia] qui WP» Be bomoeot. acceperat] ceperat VG Pa, caeperet C — ut] et Pa. R Pf Pd C Pa, et add. Vt O, discendat 4 — 51euoluat]reuoluat PaZ., et aZ. Va VG Be — 52 etut Be nostrorum sensuum claustra clausa] claustra A4, om. Be sensum R Be transp. A —— nostrum A 1^ manus Be — 55 ex mentibus] ex om. A Pad., in m. Pf, sicut om. Pf — 553/54 in quo uiuit et regnat et m. Be et reliqui ex franc. illud pectus sepulchrum] nimirum 54 ita] et add. O Christus om. W sepulchrum] est praemit. C Pa, est add. VO lapideum cor et terra est W Be — Christus 2] om. W ——— 55 Christi] hic praemit. A — ita] et add. A Pad. 56 mortuus]et z24. VC, — 57 fuit] et add. Pad. ^ uiuit] et 422. VO Pad. manet regnat /rzz;p. Pf 1! — manet]etadd.Pad.W ^ 58carnem] sed a442. peccato semel 59 semel peccato /ransp. A Pad. non om. VO Pd mortuus est oy. VaVt, — 59/60 uiuit autem deo] quod autem uiuit, uiuit deo O subleuandam 62 docendum A (?) Pf P4 61 reuoluit] uoluit O lassitudinem /razsp. Vt — sulleuandam P^, leuandam W ——64 lapis om. Pad. uas|uasis.4, basis Pa. —— caelestisrep./A — 65scola VG BeR Pf Pb O, scala cineris] PbC Pa, quia ceteri uitae scola ;razsp. VC — qui a] WO Wi 67 fulgor A, et add. franc. — uestimentum A funeris Be — seruicium W Pf autem om. VC,franc. — eius] om. R, sup. lin. add. 2" manus VC, erat add. Va 1* manus, erant add. Va 2^ manus, candida add. Be

462

SERMO L XXV, 6-7

sicul nix. Vultus claritas a uestium candore separatur, et facies fulguri, niui uestis angeli comparatur, quia fulgur de caelo, nix de 70 terra. Audi prophetam dicentem: Laudate dominum de terra, ignis, grando, nix. In facie ergo angeli claritas caelestis seruatur naturae, in ueste figuratur gratia communionis humanae, et sic temperatur species angeli colloquentis, ut carnales oculi et uestium ferant placidam claritatem, et ex fulgore uultus nuntium sui Y

tremerent et reuererentur auctoris.

7. Prae timore autem eius exterriti sunt custodes. Quare territi? Quia custodiebant crudelitatis studio, non pietatis obsequio. Ruit, destituitur, stare non potest, quem conscientia destituit, impellit reatus. Hinc est quod angelus percellit impios, pios alloquitur et 8o

solatur: No/tte timere uos. Hoc est, illi timeant, quaerentes non

timeant, timeant persequentes. No/ite timere uos ; scio quia Iesum crucifixum quaeritis. Non est hic. Hoc est, ego ueni ut instruerem uos, non ut illum eximerem, quia et noster factor est, et suus est

suscitator. Nolite timere, non est hic, surrexit sicut dixit. Vides quia 85 uenit angelus, ut factis adsereret seruus quod dominus praedixe-

71/72 Ps. 148, 7 et 8. 76 Matth. 28, 4. 77 crudelitatis] cf. serm. LXXIV, lin. 79. 79/80 cf. serm. LXXX, linn. 23/27. 80.81/82.84 Matth. 28, 5-6.

68 claritatis Ph a uestium] a om. V —— superatur Va 2^ manus, superat 69 fulguri] Pad. Thom. PfPbPd ed. fulgori A4 (ortbogr.) ceterique fulgur] fulgor 4 (ortbogr.) RO —— 70 audi prophetam zsque de terra] om. Va propter bomoeot., unde dicitur VC — dicentem om. A Pad. laudantem 4 (prophetam laudantem) terra] draconeset omnesabissiadd.Pad. ^ 71nix om. W, Et cetera add. VU ergo add. sup. lin. W 72 natura WW 1^ communitatis C Pz 75 colloquentis] conl- Be, loquentis Pf ^ carnalis Va Thom. uestitum Pa4. 2" 74 ferant ] ferrent PaZ., fuerant Pd 1^ manus, O1' caritatem R — fulgure WPfPbPd ^ nunciusR, nuntii P5 Pd 2^manus, nuntios Va V6 Be (-cios), nunciet Pf sui om. Pad. 75 trement Be reuerentur R W Be 76 pretimore V6 — quare] si custodes praemit. A VG

Pad., an recte?

territi] exterriti Pad. unus

78 destituitur]

R W Pb Pa,

destitutor A4 Pad., destruitur ceteri (cf. destituit in 5se4.), impellitur eZZ. W destituit] destruit Pz 79 praecellit VC Pad., perculit Be alloquitur pios /ransp. VC — 80 solatur] soluatur Be 1^, consolatur A 2^ manus (posterioris

aetatis) Pad. Va 2^ manus antiqua VC, dicens add. Pb timere uos] inquid timere Be — 80/81 hoc est z:que timere uos om. Pd ob bomoeot. — illi timeant] rep. Va, quod Be, te interponit Pf et exp. illiadd. VU ^ quaerentes non timeant oz. Pad. 81 timeant] VG O PP, sed Be 2" manus, om. reliqui quia] quod Be 82 quaeritis crucifixum frazsp. R ego] ergo Va 1* manus Be ergo est transp. Be instruem W —— 82/83 uos instruerem transp. VC — 83 quia] qui Be factus R

suus est] sui Va Be 85/84 suscitator est transp. VC — 84 uidis A4, uidete Pad., uidetis OC Pz quia uides

timere] uos add. Pa4.

(uidens 2^ manus?) transp. Va — 85 quod] quae VG OPbed. — praedixerat] ante praemit. Va Vi, — 85/86 uerbis ante praedixerat dominus transp. VC

SERMO L XXV, 7-8

463

rat uerbis, et doceret moriendi et uiuendi penes illum potestatem fuisse, qui ante suam mortem suam praedixerat resurrectionem. Nam utique qui scire potuit, potuit et cauere; sed quia uincere potuit, declinare contempsit, quia resurgentis gloria sepeliuit 9o morientis iniuriam. 8. De sequentibus, fratres, sequenti sermone tractabimus, quia

protrahere nos et dilatare sermonem adhuc recens itineris prohibet lassitudo.

91 sequenti sermone] reapse LXXVI*. exordium sermonis istius.

92/93 itineris ... lassitudo] uide

86 et doceret] ac d. 4 Pad. ^ potestatis Va ——86/87 fuisse potestatem praedixerit Pa. transp. VG — 87 suam mortem] dixerit mzerponunt A Pad. sed quia uincere cauere et potuit 88/89 .— W add. 88potuit 2]in marg. CPa 89 gloria 88 cauere] uitare ^4 Pad. potuit om. Va V de bomoeot. morientis iniuriam ^ Pad. A mortis morientis] 90 — VG /rzzsp. resurgentis transp. VC, — iniuriam] Aic desinit Pad., qui transit ad serm. LXXVI, lin. 6: tractauimus 4 91 De sequentibus erc. oy* Pd Respondens, inquit ... 92 nos om.

C Pa

prohibet] Z4, prohibuit ceterz omnes, nescio 5i iure

SERMO LXXVI DE RESVRRECTIONE

VA

PL

DOMINI TERTIVS

1. Superiori sermone Mariam et alteram Mariam ecclesiae ex duobus populis uenientis figuram diximus habuisse. Hoc ex sequentibus hodie cupimus adprobare, si modo nobis uester benignus praebeatur auditus. Respondens, inquit, angelus dixit : Nolite timere uos, scio enim quia Iesum, qui crucifixus est, quaeritis. Non est hic, surrexit ; uenite, uidete locum ubi positus erat dominus.

Angelus praedicit nomen, crucem dicit, loquitur passionem, fateIO

I5

tur mortem, sed resurrectionem mox, mox dominum confitetur.

Et sic angelus post tanta supplicia, post sepulchrum agnoscit dominum, suam loquitur seruitutem, et iniuriam passionis totam transisse sentit totam resurrectionis in gloriam, cur homo aut minoratum deum in carne iudicat, aut in passione existimat defecisse uirtutem, aut consumptam dominationem credit seruitute? Digne dicit crucifixum, ostendit locum ubi positus erat dominus, ne alter et non ipse idem resurrexisse crederetur ex 3 superiori sermone] minoratum

uidelicet LXXV?.

6/8 Matth. 28, 5-6.

deum] cf. sermm. LVIII, ad lin. 48; LXXXIV,

14

lin. 62 s.

Codd.: 4 Pad. (Pad. incipit lin. 6 et desinit conclusione adiecta lin. 59), RW, PfPbGOCPaz

doxologica

Titulus: de resurrectione domini ex ze, de eodem tertius R W franc. (tertius om. O C Pa), Sermo eiusdem (sd. Petri Rauennatis) unde ut supra 5/c G, de eodem euangelio 4 3 superiore W franc. superiorem sermonem 4 4 uenientis] AO

G C eZ., uenienti V, uenientibus ceterz

Pad. ueniens ex serm.

Pad.G 0 Pa

dominum

LX XV, lin. 90

respondit R

6 respondens] 5zc zncipit

angelus] mulieribus 244.

7 uosom.W enimom.Sew. — Shicom.G uenite]et add. Pad. dominus] R Pf (1" et exp.) G CPa, lesus reliqui (sed cf. in seg. mox confitetur)

9 praedicat Rad. CPa ed.

dixit Pf, docet Pad.

10sed]eta4Z. CPa resurrectione Pad. — mox] semel Pad. (Thom. ponit primum mox ante resurrectionem) W franc. resurrectionem mox domini GCPa 11 sepulchrum] sepultum A, sepulturam Pad. (contra quos Thom.) agnoscit] cognoscit Pf P» G, recognoscit Rad. 12 suum] Sez. Tbom. W (dominum suum) seruitutem] passionem Pb 1? 13 in resurrectionis transp. Seu. Rad. — in om. W —— gloriam]transmeare a2Z. Pad. — cur] quur A 14 minoratam dei O existimat] estimat R W, eius edd. C Pa ed. 15 uirtute A4, Digne itaque dixit crucifixum add. ob bomoeot. ac del. Pf, et ponit in seg. suo

loco consumpta dominatione Pb G OC Pa consumptam zjgze seruitute] consumpta dominatione dominatori saeculorum credit esse seruitutem dominatam? CPa — seruitutem PÉGOCPa — 16dignaR, dignata Sez. (om. Thom.) W (seruitute dignata ?), dignatam O (ui eodem modo bic periodum signo interrogationis concludit), om. CPa —— dixit Pf, itaque praemit. PPb ed. — 17 ipse oz. Seu. Thom. idem] ut O — idem ipse /razsp. Pf resurrexisse] surrexisse Pad.

SERMO LXXVI, 1-2

465

mortuis. Et si dominus eadem redit carne, uulnera reportat, ipsa clauorum foramina resumit, et ipsa facit testimonia sui corporis, 20

25

suae resurrectionis indicia, quae suae fuerant contumelia passionis, quare homo se in alia putat, aut in sua non putat carne rediturum? Aut carnem seruus forte dedignatur suam, cum nostram dominus non mutarit ? Adquiesce, homo, ipsum te futurum esse in carne tua, ne tu ipse non sis, si in carne surrexeris aliena. 2. Adiecit angelus dicens: Ewntes dicite discipulis, quia surrexit, el praecedet uos in Galilaea: ibi eum widebitis Angelus hic non feminas, sed ecclesiam duabus in feminis mittit; unam mittit, ut

20

eam mittendo sic longe lateque diffundat. Angelus hic sponsam mittit ad sponsum. Denique euntibus z//is occurrit dominus et salutat: Awete / Occurrit, et non potestate terret, sed praeuenit caritatis ardore; non auctoritate turbat, sed salutat; lege sponsi, non dominantis iure onerat, sed honorat dilectione consortis.

35

Salutat: Auete / Dixerat discipulis suis ipse: Neminem salutaueriüis in wia; et quid est quod hic in uia tam festinus salutator occurrit? Non expectat agnosci, intellegi non requirit, non ut interrogetur

admittit,

sed in salutationem

uadit

totus, uadit

20 resurrectionis indicia] cf. serm. LXXVII, lin. 1x4 23/24 ipsum te ...] cf. serm. LX, lin. 134: ut ipsi simus. 25/26 Matth.28,7. — 27 ecclesiam] cf. lin. 2x; serm. LXXV,3. — 29/30 Matth.28,9. |.29/31 cf. serm. LXXX, linn. 65/69. 33/34 Luc. ro, 4.

18 eadem] in praemit. Seu. Thom.

franc. (eadem r. in carne G ) ipsa

19 testimonia]

resurrectionis 077. Pb

esse

eandem (eamdem Pf) redit in carnem

reportauit Pad. ^ Seu. C Pa interpungunt post 244.

Sez.

contumeliae franc.

20 suae] suaeque

Pa

suae

21 se homo *ransp. R C Pa, nescio

utrumnam vecte in aliam Pf P^ G O, aut praemit. Seu..— putatinaliam zransp. O aut in sua non putat] et non in sua Tom. C Pa, aut in suam se (non add. PP) putat carnem Pf Pb GO 22 redditurum R a/Zique codd. 23 mutauerit P7, mutauit Tom.

te futurum] refuturum

W, te del. Pb, si prius loco rasurae te

legebatur — 24 esse om. Pb ipse] ipsa Pa. resurrexeris IW Pf GO 25 discipulis] eius 244. G, eius et Petro 244. Pad., qui et Petro sublineat surrexit] resurrexit AO G C Pa ed. 26 praecedit A (ortbogr. ?) Pf Pb G (cf. Pietschmann, p. 128 ; serm. LXXX, ad lin. 47) Galileam franc. ed. 27 duabus in feminis] 28/29 mittit unam mittit oz. Pad. G in om. A, in duabus f. transp. Pad. 30 auete] habete 4 29 dominus] iesus C Pa sponsam /ransp. Pad. constanter, se adcommodans interpretationi uerbi, quam Petrus in seq. facit : habete, hoc

est,habetote ^ 31ardore caritatis ;razsp. Pf — salutat lege sponsi (nterpunc32 honerat G tione postbabita)| W'PfO ed., lege sponsi honorat C Pa consortis] 4 honorat om. C Pa sed] so Pf zta onerat sed om. Pad. consortis dilectione /razsp. C — 32/33 franc., consortes ceteri (cum Rad.) 33 ipse add. in marg. 1" manus Pf consortes salutat Pa omissa interpunctione festiuus Seu. Pf G C Pa tam] iam R, om. G 54 hic] Pabet Pf post festinus 36 interrogatur 4 34/35 salutator occurrit] salutat? Occurrit R salutatione Sez. uadet 4 1?

415

466

SERMO LXXVI, 2-3

feruens, et suum soluit ipse sua salutatione mandatum. Fecit, fecit, quia totum uincit et exsuperat uis amoris. Simul quia Christus in ecclesia se salutat, suam sua fecit esse sic uiscera, suum

45

sic recepit in corpus, dicente apostolo: E! ?se est caput corporis ecclesiae. In istis uero feminis ecclesiae figuram manere plenam res ipsa ostendit euidenter, quia discipulos suos Christus de resurrectione nutantes arguit, trepidantes firmat ostensione lateris, clauorum cauernis, adsumptione cibi uix reuocat ad fidem. Vnde et merito in fide paruulos sic pueros appellat dicendo: Pueri, habetis pulmentariwm ? Ipsamque alibi Mariam flentem quasi de mortuo mulierem uocat, atque tangendi se licentiam negat; istas autem sic perfectas inuenit, sic credentes, sic non desexu trepidantes, sed

mysterio currentes, sic dominum toto fidei ardore requirentes, ut 30

55

habendum se tradat eis salutatione tali: Awete, hoc est, habetote.

Angelus dixerat, quia Iesum crucifixum quaeritis, et requirentibus Christus auete respondit. Alibi autem Mariae nec tangendi datur facultas; hic non solum tangendi, sed et tenendi copia tota conceditur. 3. Illae autem, inquit, accesserunt et tenuerunt pedes eius. Istae tenent pedes Christi, quaein ecclesia typum euangelicae praedicationis tenent et merentur ex cursu, ac sic fide tangunt sui uestigia

38 uis amoris] cf. sermm. III, linn. 47 et 84; IV, lin. 75, etc. 38/41 cf. serm. LXXX, linn. 72/74. 40/41 Col. z, 18. 41 ecclesiae figuram] cf. ad linsyoz. 44/46 cf. serm. LXXVIIL, linn. 41/44. 45/46 Ioh. 2r, s. 46/47 cf. Ioh. 20, 15 et 17. 50 auete hoc est habetote] serm. LXXX, lin. 70. 51 Matth. 28, 5. 52 Matth. 28,9. 52/53.cf. Ioh: 20;-17; 55 Matth. 28, 9. 56 in ecclesia] cf. sermm. LXXV, lin. 28; LXXXII linn. 74/77.

57 suum]suam 4 — soluit] resoluet A, resoluit PaZ. — ipsum W om. A 1" manus Ged., a W —— 39 in ecclesia se] qui in eis eccelsiam W suam PfPbO ed.

interpung. Pf Pb O

facit W

sua] sua]

esse sic] et znterponunt Seu. ed., esse. Sic ita

uiscera] sua 244. C Pa ed.

40 sic] om. C Pa (Thom.)

recepit] Sez. (ortbogr. in A?) W C Pa 2^ manus ed., recepi nutans, quia recipit ceterorum codd. etiam rectum esse potest est] corporis aZ. et exp. Pf et rep. suo loco 4listis] ipsis W — figura Pad. 42 ipsa] illa Sez. euidenter ostendit transp. Seu. (Thom.) CPa — quia]qua Pad. — 44a sumptione(2).4 ^ 44/45 unde zique dicendo om. Pad. 45 paruulos] paruos A4 dicens Y 46 Mariam alibi trazsp. Pf/— morte R 47 atque] ei ZZ. Sez. licentiam se tangendi /ramsp. Pad. negat] denegat Pzd. 48 de non transp. Pa trepidas Sez. 49 sic dominum] sed dominum R, sed de dominum Seu., suum edd. CPa — SO tali] dicens a«dZ. WP5O — auetoteWO — 51 dixerat] scio add. Sez. 52 Christum 4, Christum Christus Pad. auete] habetote franc. (auetote O) tangi Pad. 52/55 facultas datur transp. Pad. 53 et om. Thom. PPhbG 55 inquit om. Seu. istae] ille Pa. 56 tenuerunt Pa.

ecclesiae Pad. Thom. G — typo Seu. (Tbom.)

|^ 57 ex cursu] Sez. ed., nescio 5;

recte, excursu R Pf, excursum W Thom. Pb GO, occursum C Pa Pad.,si G tangunt] adstringunt A4 Tbos., astringunt PaZ.

sic] sup. lin.

SERMO LXXVI, 3 60

467

saluatoris, ut ad totius deitatis pertingant gloriam, perueniant ad honorem. Illa autem merito audit: No/i me tangere, quae in terris deflet dominum, et sic in sepulchro quaerit mortuum, ut eum in caelis nesciat regnare cum patre. Nol? me tangere, id est, obsequi tactu carnis, quem fidei tactu deberes adtingere, nec quasi hominem tantum tangere tu praesumas in terra, quem deum nondum sapis in caelestibus adorare. Feminea cura desinat, muliebris

65 sollicitudo desistat, uirilis credulitas tuam conscendat in mentem,

ascensum meum cordis tui capiat latitudo, ut in caelestibus aeterna tactus mei beatitudine perfruaris, iuxta illud prophetae: Beatus uir cuius est auxilium abs te, domine ;ascensus tui in corde

70

eius. In terra manu non tangit Christum qui fide in caelo non conscendit ad Christum. Quod ergo eadem Maria nunc fidei uertice constituta, nunc in ecclesiae sublimata fastigio, et tangit Christum, et tenet toto sanctitatis affectu, nunc inbecillitate carnis et feminea infirmitate deiecta dubitat, et tactum sui non meretur

auctoris, non facit quaestionem, siquidem illud de figura est, hoc 75

de sexu ; illud est de diuina gloria, hoc de humana natura, quia nos

idem ipsi cum diuina scimus, dei munus est; cum humana sapimus,

caecamur

ex nobis. Sic beatus Petrus Christum

dum

dei

77/78 Sic beatus Petrus Christum dum dei filium patre reuelante cognoscit ... Tatsáchlich scheint dieses Satzglied (bis cognoscit) unvollkommen überliefert zu sein, denn cozfitetur der Hss. C und Pa (von ed. aufgenommen) ist offensichtlich nur ein Zusatz, ein Verbesserungsversuch ihres Archetypus, der aber sehr vernünftig ist. Patre reuelante cognoscit entspricht den Worten carnis sentit et patitur caecitatem des zweiten Satzgliedes. Aber dem Ausdruck cum negat scheint im vorangehenden Satzglied ein Parallelausdruck zu fehlen.

59.61 Ioh. 20, 17.

47/49.

68/69 Ps. 83, 6.

76/77 cf. serm. LXXVIII, linn.

77/78 ... cognoscit] cf. Matth. x6, 16-17.

58 saluatoris] redemptoris R — ad om. Tom.

deitatis] dignitatis Pad.

gloriam] et 72. Pad. 59 honorem] regnum PzZ., qui adZ. celeste ipso adiuuante qui uiuit et regnat in saecula saeculorum. Amen, quo fmit textus Pad.

60/61 in caelis eurn /ransp. A Tbom. —— Gl obsequii O, obsequio AR V, mihi 62tactui?]tantum CPz — carnis tactu transp. W ——— carnis] carne add.W ACPa,tangere caue O — quem]quae CPa, quePfO — adtingere] nonaudeas quem] quae CPa . 64 tu] te eZ. 63 tantum] me C Pa add. C Pa mentem conscendat zransp. A et om. in 65 crudelitas R mulieris O Pa 66 latitudo] altitudo 4 — 67 tractus G — 68 abste WPfPb — 69fidei R fidei] in praemit. Thom. 70 Maria eadem :;ransp. O 1^ caelum O 72ettenet]hact. 4, act. Thom. — totum PÉP&O — affectum R WPfPbO 1^ manus PfO (sed non Pb) ^ nunc]non RPfO — 72/75 et feminea] aut f. 74 faciat C Pa 73dubitat]quod aZ. PfG — tactuR PfPbG,utf.OCPa 76 rapimus W 75 gloria] gratia Tbom. W Pf PbO si quidem AG C 77 dum] deum (? 2 dm A), cum W, sic G, om. Pf Pb

416

468

SERMO LXXVI, 3-4

filium patre reuelante cognoscit, cum sentit et patitur caecitatem. 8o

negat Christum, carnis

4. Inter haec Iudaei crimina aut male emunt sua, aut distra-

hunt peius aliena, dum peccata taxant pretio, dum pecunia pensant et conpensant delicta, dum in sceleribus suffundunt quod toto scelere congregauerunt. Sic Iudam comparant traditorem domini sui, et pretio redemptoris mundi sanguinem pensant ;sic 85 aperti sepulchri fidem claudunt sacculo, ut negandae resurrectionis crimen

90

95

nummis

criminum

mercarentur.

Pecuniam,

inquit,

copiosam dederunt militibus dicentes : Dicite quia discipuli eius uenerunt nocte, el furati sunt eum nobis dormientibus. Et si praeses audierit, nos suadebimus ei, et securos uos faciemus. At illi accepta pecunia fecerunt sicut erant docti, et diffamatum est uerbum istud apud Iudaeos usque in hodiermum diem. Apud Iudaeos: numquid apud christianos ? Iudaee, quod tu in Iudaea obscurabas auro, fide toto claruit et eluxit in mundo. Discipuli receperunt, non furati sunt Christum; tu perfidiam comparasti, sed non furatus es ueritatem. Iudaee, resurrexit Christus, tu pecuniam perdidisti. 417 Sanguis eius super mos et super filios nostros. Iudaee, Christus uiuit, tu te et tuos posteros occidisti.

78 ... negat] cf. Matth. 26, 69-75 et parall.; serm. LXXVIII, ad lin. 70; XCI,

lin.25s. — 80/97 cf. serm. LXXX, 8. 83 Iudam ]cf. Matth. 26, 15 et parall. 86/91 Matth. 28, 12-15. 96 Matth. 27, 25.

78 filium] confitetur praemit. C Pa, confitetur add. ed. (cf. comment.) 80 inter haec] intelligant W —— 80/81 sua aut zsqzetaxantpretioom. R — 80aut 2"] et A 81 pretio (-cio m5;)] uicio P£.—— pecuniam ROG 82 pensant] compensant R (ef rep. im seq.) compessant O delicto PfPbG in

sceleribus] in oz. C Pz suffundunt] non fundunt VW, effundunt C Pa quot G 85 congregarunt 4 unicus, sed fortasse non spernendus 84 sui (suum W 1^)

domini zrazsp. WG et pretio] dum p. C Pz sangwine I/ — 85 fidem] perfidiae 227. Pa

precio redempcionis sacculo] saeculo A, seculo

W Pb, mundo G ut] et W 86 mercantur W mercarentur criminum transp. G 87 dicite] A W G ed., om. ceteri dicentes dicite quia] ut dicerent

CPa

89/90

88etsi]hocadZ. A — 89eijeum PfPb (ei2^?) GCPa pecunia accepta /razsp. O 90 edocti O ed.

diffatum R 1^ manus, diuulgatum A so/zs

a m ro szc G (a uiro?)

95 totum OC Pa

91 apud Iudaeos oz. A

eduxit

at illi] et i.A diffamatum] 92 auro]

G — mundum A Tom.

OCPa 95 perdedisti A perdidisti pecuniam transp. O 96 sanguis] inquiunt zZZ. W DOS ... nostros] uos ... uestros O uiuit Christus £razsp. C

97 tu] et add. W (tu et te et tuos)

add. O

et om. R

tuos] quantum ad te

LXXVII DE RESVRRECTIONE

BU

DOMINI QVARTVS

1. Plenum satis et perfectae deuotionis indicium quod tempore passionis tota creatori suo compatitur creatura. Quae caro terra tremente non tremuit, quae mens non torpuit, quod ingenium non defecit, cum sol ante tempus occidit, lux refugit ? Denique, fratres, et nostra occubuere tunc uiscera, sensus est commortuus, sermo

noster suo est consepultus auctori, ut eius totam nunc suscitaretur IO

I5

in gloriam. Ista extitit silentii mei causa, ista debiti mei deuota dilatio fuit. Nec mirum, fratres, si prouide sermo meus toto affectionis obsequio ad inferos etiam suum secutus est largitorem, quia sine ipso uobis, talibus ac tantis creditoribus, quod redderem non habebam. Quod si cupidus aliquis et auidus exactor de solutionis tarditate conqueritur, calumniam temporis non desistat inferre, quia diues dominus meus multiplicem fenoris ipsius auget et repensat usuram. Absoluat ergo iam nos euangelicae larga lectionis humanitas, quos officii necessitas hoc tantum deduxit et addixit in debitum. 2. Vespere, inquit, sabbati, quae lucescit in prima sabbati. In 19/20 In domino resurgente. Hs. A, die durch Pad. bestátigt ist, bringt ecce domino

resurgente.

Diese

Variante

ist bemerkenswert

insofern

sie mit dem

náchsten Satzanfang (Ecce domino resurgente non tenebrescit uespera ...) eine Anapher bildet, die, wie schon bewiesen, mit dem rhetorischen Stil des Chrysologus sehr in Einklang steht. Trotzdem bleibe ich hier wie gewóhnlich bei der feliziani-

schen Textüberlieferung. 3/18 cf. serm. LXXIV, ad lin. 3.

19 Matth. 28, 1.

19/50 cf. sermm.

I-XOGRTVoSO BI X OVE.

Codd.: A4 Pad., V (inde a lin. 25)

RW, PfPbP4O (Du) CPa

Titulus :de resurrectione] add. ex me, de eodem R W franc., eiusdem (scl. Petri Rauennatis) de tempore resurrectionis PZ, eiusdem (sez Petri Rauennatis) de

eodem Dz quartus om. Pd C Pa Sermo de pascha 4, Item sermo unde supra Pad. (se referens ad titulum sermonis LXXIV) 3 et perfectae] est p. Sez. 5 quae mens] quae ue (— diuotionis 4 1^ manus OPbCPa Bulbart quaeue, que ue 0) mens P^0 — 7 commotusO — 9extetit(?) 4 — dibiti 4 10 delatio Pf 1^

deuota] deuicta P2

prouidens Sez., proinde Pb

antiqua

reddere 4 2^ W Pb solutionis] dissolutionis C nobis

O Pb

15 meus

nec] ne A 1^ manus, nec 2^ manus 12 quid

11 secutus] subsecutus Pb

13/14 de exauctor Pad. 13 habeam W 14 calumpniam codZ., nobis «44. Pf ^ non]

om. Pb

16 repensate Pb, compensat

Dz

18

19 in debitum] ad d. A adduxit Pf Pb deduxit] adduxit A4Pa P4 19/20 in domino resurgente] ecce domino resurgente luciscit 4A semper (resurgente domino 7razsp. Pad.) Seu. («f. comtent.), in domini resurrectione (D

470 20

SERMO LXXVII, 2-3

domino resurgente non humanae solum conuersum est ius naturae, sed etiam ipse creaturae ordo insigniter est mutatus. Vespera quae lucescit. Ecce domino resurgente non tenebrescit uespera, sed lucescit, et fit lucis exordium quod principium noctis esse consueuerat. Vespera quae lucescit in prima sabbati. Sicut mortalitas in

25 inmortalitatem,

corruptio in incorruptionem, caro in deum, ita

tenebrae transferuntur in lucem, ut se nox ipsa taliter non perisse gaudeat, sed mutatam, quae obscuritati magis quam tempori sic defecit ;quae interualla, quae uices suae felicius perdidit seruitutis, ut in perpetuae lucis proflueret et erumperet libertatem, 3 o dicente propheta: E£ nox zlluminatio mea in deliciis meis. 3. Vespere, quae lucescit n prima sabbati. Sabbatum secundarium selaetatur effectum, quod iussione legis torpebat in otio, et per diei dominici primatum in diuinae uirtutis opera mirabiliter excitatur, quod Iudaicae obseruationis inertia a uirtute salutari 35 reddebat extraneum, dicente domino: Non licet sabbatis aegris curam, afflictis opem, caecis uisum, uitam mortuis condonare ? Et

interpretando taliter a deo diem sanctae legis studiis deputatum, misere tantum uentris addixerat seruituti.

20 ius naturae] cf. serm. LVII, lin. 93 s. 24 Matth .28,1. 31 Matth. 28, rz. 35/36 cf. Marc. 3, 4.

30 Ps. 138, rr.

20 humanum franc. solum] corr 222. W conuersum est naturae) Pf P5 O, om. ceteri 21 ipse OCPa uespere Z1 1^ Pb Dz, sabbati add. P4 ed. tenebriscit A 1^ manus, tenebrascit Pad. 24

est] W (qui om. ius: cor etiam zransp. Sez. ipsius 22 non] iam praemit. Pad. sicut om. W 24/25 in

inmortalitatem]

25 in incorruptionem]

in mortalitatem 4, in oz. WO

in

corruptionem (-cionem W) AW, inom.O — post ita finit lacuna codicis V, quae

paulo post inchoatum sermonem LXVI coeperat — 26seom.Pad. — 27 mutata Pad. obscuritate PaZ. franc. (Du excepto) tempore Pad. (?) franc. (exceptis PfDu) 28 deficit PPPbPZPa quae interualla] quae om. Pad. uices] uicis A, uicem V, lucis Pa. perdedit A, perpendit Pf Pb C Pa, impendit O Dz seruitutem Pa4Z. (lucis seruitutem) 29 in perpetuae] inper- R, imper- Pz, perpetuam Dz proflueret V 2^ manus Pf Pb Pd, profuerit V 1^ manus RW O, proficeret A Pad. Du, proficiat C Pa

erumpat C Pa

30 meaom.RPf

errumperret Dz 1^ manus, eruperit I,

diliciis A

31 uespera Sez., sabbati ad.

CPa secundarium] saecularium C Pz 32 letetur A iussione] ex corr. V (-us- et -e sup. ras.), ultimo Sez. Dz, ultionum R W Pf Pb Pd, praecepto O C Pa in otio] initio Sez. 33 diei dominici] fidei dominice Dz 34 inhercia Pad. a uirtute] a om. Seu. uirtutis Pad. (inhercia uirtutis salutaris) salutaris V 1^ manus R Pad.

35 reddebat] se praemit. Seu., reddebatur

OC Pa dicente] W PfDz C Pa, dicendo reliqui (-do sup. ras? V) sabbatum W (qui interpungit post sabbatum) 36 et] at iudeus O Dz, sed iudaei C Pa A

37interpraetando V — taliter]aliter C Pz, carnaliter Dz ádeo O legi 38 miserae R, miseriae A, miseria Pa. tantum] eum C Pa uentris]

uestrae Zl, uestra Pa. (miseriae t. uestra A, miseria t. uestra Pad.)

(-xére C) C Pa

seruitutis Pf 1^

addixere

418

SERMO LXXVII, 4-6 40

471

4. Vespere quae lucescit in prima sabbati, uenit Maria Magdalene et alia Maria. Maria. Vna uenit nomine, quae nunc alia legitur in diuersa persona. Venit Maria et alia Maria, quo et unam in duabus nominis unitas figuraret, ac mutatam feminam diuersitas panderet personarum.

Venit enim, non uenerunt ; et cum dicit a/7a, in

utraque eandem mystico designat adfatu, ut aliam uenisse ante 45

fidem, aliam post fidem redituram esse monstraret. Venit mulier,

sed redit Maria; uenit quae intulit mortem, redit quae genuit uitam ; uenit Adam quae deduxit ad inferos, redit quae ab infernis

Christum recepit. 5. Venit Maria et alia Maria. Quare? Videre sepulchrum, et non 30

55

Christum quaerere. Tantum uidere sepulchrum, reatus sui titulum, facinoris sui triste documentum, suae cum diabolo praesumptionis, sui quaestus ferale commercium, ut inde recuperaret fidem, unde perpetuum suae praeuaricationis sustinebat obprobrium. 6. Et ecce terraemotus factus est magnus. Sisic terra tremuit, cum suorum dominus resurgit ad ueniam, quemadmodum contremiscet cum noxiorum consurget ad poenam? Dicente propheta:

39/40 Matth. 28, 1.

39/48 cf. setmm. LXXIV, 3; LXXV, 3; LXXIX, 2.

44 adfatu] cf. serm. LXXII, ad lin. 17.

serm. LXXV, linn. 40/423.

49 Matth. 28, 1.

49/50 cf.

55 Matth. 28, 2.

39 uespera Pad., sabbati «27. C Pa lucescit V ex emend. (lucessit 1^ manus?) magdalena PaZ., magdalenae Pa 40 et alia] et altera P5 C Pz

Maria 2^] erasit V, om. R — 40/41 una uenit zgze persona] ad. in marg. 1* manu; Pd 40 legitur alia ;rzzs. C — 41 alia] altera W franc. — quo] quod Pad. quo et unam] quas tunc O Dz, Quare ait altera? Vt PÉPbPd —— quoet unam in duabus] ut in duabus unam C Pz una AR X 42unitas] uniuersitas Du1^manu: figuraretur PfÉPb — ac mutatam]ad mutatam A, ad motam R, et mutatam W P? C Pa, aut mutatam Pf, immo totam O Dz feminam] que tunc aut in duabus nominis unitas figuraretur aut mutatam feminam (feminam om.

alia] talia R, altera PÉPbPZ — 44in Pd) rep. PbPd — 45 enim] ergo Sez. designat] utraque eandem] utraque tande 4 ;ic, utramque tandem Pad. ut adfatu (affatu V 1^ manus: prima f sup. ras.), adfectu A assignat Dz aliam]utalia/4 — 44/45 ante fidem uenisse transp. CPa — 45 reddituram 120 manus R, om. Pad.

46 redit] uenit PaZ.

— .47 Adam] ad fraemit.

O C Pa

quae deduxit Adam /ransp. PÉPbPd ^ quae quae Adam :ransp. Pad. Pa. Pb Pd O C Pa fortasse recte — 50 post inferis infernis] — 1^ R d. deduxit] qui

tantum nterpungunt. Pf PbP40O; similiter in seq. PfPd aliter. interpungunt 51 suam sepulchrum reatus sui, titulum facinoris sui, triste documentum erc.

(suae 4) cum diabolo (diabulo 4) praesumptionem Sez. OCPa sustenebat.4A quaestus]est ad. A ^ comertiumR — 55suaeom. Du si sic] sic sup. ras. V, sic (?) sic Du Thom. fortasse iure, resurrexit. C Pa

56 suorum o7. Pad. quemadmodum]

contremiscit A, contremescit V 1^ manus R

Pad.

52 — 55

resurgeret Sez. quomodo Tom.

57 noxiorum] omnium a4Z. A

consurget] rex urgit A4, resurget Pad., surget Thom.

472

SERMO LXXVII, 6-8

Terra tremuit, cum resurgeret in iudicio deus. Et quae conserui, hoc est, angeli praesentiam sustinere non ualuit quemadmodum tan60 tam domini praesentiam sustinebit ? 7. Angelus, inquit, domini descendit de caelo, et veuoluit lapudem, el sedebat super eum. Vere, iuxta apostolum, qus cognouit sensum domini? Ecce iisdem lineis, quibus perierat, salus humana reparatur. Prima ad perfidiam mulier, prima procuratur ad fidem; 65 prima currit ad interemptorem mortis, quae prima cucurrerat ad 419 mortis auctorem. Prima currit, prima audit ab angelo, quae prima cum diabolo fuerat conlocuta. Angelus descendit de caelo, et resedit super lapidem, non ut conferret resurrectionem tali operatione, sed proderet, dicente domino: Potestatem habeo ponendi meam, et potestatem habeo sumendi eam. Nobis clausa 79 animam aperit, nobis occulta reserat, nec auctorem suum, qui iam non erat

in sepulchro, educit ad lucem, sed conseruos suos, qui positi erant in dubitationis 75

8o

obscuro,

ad fidem

resurrectionis

adducit, ipso

adtestante cum dicit: Non est hic, surrexit. 8. Reuolutt lapidem, et sedebat super eum. Quare non uoluit, sed reuoluit? Vt quem, iuxta prophetam, perfidia pharisaeorum ad offensam uoluit et scandalum, angelus ad fidem reuolueret et salutem, dicente propheta: Ecce fono in Syon lapidem offensionis et petram scandali. Reuoluitur ergo lapis, ut euolueret mortem, qui uitam clauserat aduolutus, dicente scriptura: Videbitis uitam

58 Ps. 75, 9. 61/62 Matth. 28, 2. 62/63 Rom. zz, 34. 63 iisdem lineis] cf. exordium sermonis CXLII. 67/74 cf. serm. LXXXIV, ad linn. 29/37. | 69/70]1oh.ro,:8. ^ 74Matth.28,6. 75 Matth.28,2. — 78]1s.8, 14.

80/81 Deut. 28, 66.

58 tremuit] et quieuit «ZZ. Pf —— resurgeret] surgeret A, resurgetret 7/z V, resurgere

Pb

iudicio]

VR

Thom.

Pad., iudicium

ceteri

quae] qui Pf

cumserbi 4, tunc serui Dz 58/59 hoc est] idest Pf 59 praesentia AVR 59/60 sustinere zsgze domini praesentiam om. V R 59 sustenere A tantam om. franc. 60 sustenebit A praesentiam sustinebit domini transp. Du 61 domini om. W descindit A caelo] etc. 22. Pd, qui om. et reuoluit ziqze super eum et reuoluit] et oz. Sez. 63 iisdem] hisdem Pz4. VRC, isdem W Pf PP O Pa, eisdem Dz

auctorem add. in marg. R 1^ manus

64/66 prima procuratur usque mortis

64 procuratur ad fidem prima om. V ob

bormoeot. procuratur] prouocatur 4 C Pz, uocatur Pz4. 65 cucurrat V 1^ manus, currebat O 66 auditur Pa 67 diabulo 4A constanter conlocataA

angelus] domini «ZZ. PPP P4 ^ descinditA

^ 68 resedit super] reuoluit

GP resurrectionem] surrectionem A 70 clausa] causam Pad. 71 reserat] reuelat P£Á.— 72 educit] duceret A, ducit PaZ. 74 surrexit] resurrexit A 76 iuxta prophetam] om. C Pz, prophetam iuxta /raz5p. Pd perfidia] ad

perfidiam.4 — fariseorum V —— 77 uoluit]uoluerat CPa 76/77 et salutem] acs.W' 78dicenteprophetam 4. lapidesR1^ ^ 79euolueret] reuolueret Seu. Pf — 80 uidebitis] -tis sup. lin. add. V

SERMO LXXVII, 8-9

473

uestram pendentem in ligno. Et sedebat super ewm, non lassitudinem recreans, sed sacri et uitalis sepulchri se esse praesidem sic demonstrans, et destructam esse mortem caelestis minister officii

tali sessionis suae declarabat indicio, et esse deum qui passus est, qui in nostri corporis est receptus angustiis, deum quem habitu superno sic residens testabatur adsertor. Et quid plura, fratres? Sedet, quia ab illo tam uenerabili sepulchro numquam angelus recedit. 9. Prae timore autem eius exterriti sunt custodes, et facti sunt sicut mortwi. Quos prosternit terror noxios, ad conscios mors recurrit. Sic, sic innocui cum resurgent, terror et mors iniustos et impios possidebit. Erat autem aspectus eius sicut fulgur, et uestimenta eius sicui nix. Quid facit uestis ubi nulla est nuditas ?Quid indumen-

85 deum

90

95

tum, ubi tegendi necessitas non habetur? Sed angelus, fratres, nostrum habitum, nostram formam, nostram similitudinem in

89 Prae timore usw.

Hier leidet die homiletische Erklárung der Auferste-

hungsperikope nach Mattháus an einer von Petrus Chrysologus sicher unbeabsichtigten Umstellung des Bibeltextes: Matth. 28, 4 wird vor Matth. 28, 5 besprochen. Diese Umordnung mag wohl ursprünglich sein :sie kann aus einer Unaufmerksamkeit des Redners entstanden sein, was für den Zusammenhang der Predigt nicht sehr wichtig gewesen ist. Der Fall ist aber interessant in einer

bestimmten Hinsicht. Die Predigt war, wie alle Reden des Chrysologus, gut vorbereitet

worden;

beim Vortragen derselben hat sich aber Petrus zufállig

zerstreuen lassen. Er hat seine Unachtsamkeit sogleich gemerkt und wiedergutgemacht ;doch ist der Text der Predigt so geblieben wie ihn die Schnellschreiber aufgenommen haben.

81 Matth. 28, 2. 81/88 cf. serm. LXXIV, 5. 89/90 Matth. 28, 4. 92/93 Matth. 28, 3. 93/98 cf. serm. LXXIV, linn. 73/76. 95 ... formam] cf. sermm. LXXIV, lin. 74; LXXIX, lin. 8.

81 lassitudine V R 85 demontrans A Dz 1^ manus! —— esse] eam praemit. Pa et exp. 84talis Pad. VRP4 — talisessionis 4 — 85 in nostri] et n. Sez. receptus est /razsp. Pb Du

angustiis] Pad., angustia Pb Dz, angustias ceter?

deum quem o7. C Pa 86 habitu] in praemit. CPa —— supernosR sic residens oz. Seu. adsertor] ueritatis praem:t. C Pa 87 sedit CPz quia] quiR — tamom.W 88recessit Sez., iam praemit.Pad. — 89/105 Prae timore uique non clauditur om. P4 89 pretimore R eius om. A exterriti] perterriti 4 costodes A4 facti sunt] sunt om. W sicut] uelut Sez. PfDuOCPa 90quosom.Pad.Du terror] sequitur parua ras. in V, fortasse deletum est signum interrogationis (Quos prosternit terror ? noxios) noxius W/ conscius. ^ mors]PzZ.,moxreligui ^ 91sicsic] seme! Pf Pb,sisic O C Pa resurgunt A W Dz, resurgit O, resurgeret innotuit O C Pa (sisic innotuit) 92 possidebit] quomodo Praemit. O (quomodo possidebit?) ^ fulgor CPa etuestimenta] et om. Pad. Du — 95 uestis ubi nulla est nuditas ? Quid om. A Seu. Thom.

474

IOO

105

IIO

SERMO LXXVII, 9-11

resurrectione taliter praefigurat, ubi homo ipsa corporis sui claritate uestitur, dicente domino: T'unc iusti fulgebunt sicut sol in regno patris meti. 10. Respondens autem angelus dixit mulieribus : Nolite timere uos, scio enim quod Iesum, qui crucifixus est, quaeritis. Adhuc crucifixum et mortuum requirebant, quarum fidem saeua passionis procella turbauerat, et temptationis eas ita pondus incuruauerat, ut caeli dominum adhuc acerbo quaererent in sepulchro. Non est hic, secundum id quod in loco extitit; hic est autem per hoc quod ubique est, et loci capacitate non clauditur. Venite, widete locum, ubi positus erat dominus. Mulierem uocat angelus ad uidendum, ut sacri corporis locus mundaret oculos, quos diabolo claudente peruetitae malae arboris macularat aspectus. Ingrediuntur sepulchrum, ut consepultae domino totam fidei resurgerent in salutem. 57 complantati sumus similitudini mortis eius, simul et resurrectionis erimus.

103 acerbo quaererent in sepulcbro. Acerbo habe ich als reine Konjektur geschrieben. Das Wort steht der Form nach von zerbe, der Lesart der ansehnlichsten Zeugen, nicht fern. Verbo ist eine allgemeine (also sehr alte) korrupte Lesart, die im Satz keinen Sinn hat und die im Laufe der Zeit von mehreren Schreibern ohne Glück verschiedentlich emendiert oder einfach ausgelassen wurde. Für acerbo spricht, dass der Ausdruck im alten lateinischen Sprachgebrauch oft in Zusammenhang mit den Begriffen des Todes und der

Bestattung erscheint.

97/98 Matth. 13, 43; cf. serm. LXXXII, adlin. 59s. — 99/100 Matth. 28, (5. 103/104 Matth. 28, 6. 105/106 Matth. 28, 6. 108/110 cf. sermm. LXXX, linn. 53/55; LXXXII, lin. 42 s. 110/111 Rom. 6, s.

96 resurrectionem AR

merito om. A

perfigurabat O

98 mei] eorum V R, nescio utrum

— 99 respondit Pad., cuius 2" manus add. sup. lin. et post angelus — dixit 101 saeua] sue PadZ., sic iam quod W, et adZ. Dz

102 eas om. C Pa

pondus ita eas transp. O incuruarat Dz 103 acerbo] cozi. ego, uerbo AVR, uerbum P^0, uermium Dz, uere Pad., om. Tbom. (qui etiam adhuc om.) W Pf C Pa (cf. comment.) 104 est] sup. lin. add. V —— hic 1?]-i-sup.ras. V — id om. Pad. extetit Z4 hoc] id Sez. 105 quod rep. A uenite] et zdZ. W Du Pb 106 ubi positus erat dominus om. P4 mulieres PP uocauit

Pad.

108 peruetitae] peruertitae V, per uétite O, per uetite C, uetite Pad.

Pf Pb Pd, per serpentem W, et add. C Pa

malae om. Pf Pb (uetite arboris)

malae arboris] mali operis W^ maculduerat P5 aspectum Dz — 109 cumsepultae 4, consepulto C, cum sepulto O — tota Sex. R— fide Pad. (tota fide) ^ resurgant PbPa —— 110 salutem] dicente apostolo a22. Pad. ^ simi-

litudini mortis eius sumus 7ransp. Pf 1" surrexit dominus adZ. C Pa

111 eremus 4

112 eius] quia

SERMO LXXVII, 11

475

11. Euntes dicite discipulis eius. Reuertere ad uirum, mulier iam 420 sanata, et suade fidem, quae perfidiam suasisti; refer homini

resurrectionis indicium, cui ante temptationis et ruinae consilium nus detulisti.

112 Matth. 28, 7.

114 resurrectionis indicium] serm. LXXVI, lin. 20.

112/113 sanata iam ;ranip. Pd — 115 suasisti] ante praemit. A Pad. Tbom., . 114 suadisti O — referto PfPbPd ^ homini] domini O, dominicae CPa ; VR om. indicium resurrectionem R

LXXVIII MONITVM Praeter cod. 44 plures exstant huius sermonis testes traditionis Seuerianeae,

nempe codices Cas. 104 Casinensis 104, pp. 334-335, saeculi XI. Cas. 111 Casinensis rxz, pp. 24-25, item saeculi XI. Cas. 123 Casinensis 123, pp. 278-279, saeculi XI uel sequentis, a praedictis dependens, quem non contuli. Florentinus Bibliothecae Laurentianae Mediceae, Sanctae Crucis, plut. Flor. XXX sin. 2, foll. 12"-3, saeculi XII uel XIII (cf. monitum ad serm.

L), qui ab exemplari traditionis Felicianae uel francae contamina-

Pad.

Vall. b Vall. c

tus adparet, quod iam ex ipso titulo suspicari potest (uide tamen monitum in sermonem LXXXI). Paduanus nobis iam notus (uide monitum generale ante serm. LX XIII). Romanus Vallicellianus Ms. G. 93, foll. 1-4, saeculi XVII, de quo iam in monitu ad serm. XXXIV. Romanus Vallicellianus Ms. A. 7, foll. 1"-2", litteris Beneuentanis exaratus saeculo XI (cf. Censzmento, XI, 1970, p. xor ss.).

Vallicelliani codices partim tantum contuli, atque solummodo aliquas lectiones

uariantes

eorum

adnotaui,

eo magis

ut indoles

istorum

manuscriptorum pateat quam ad puritatem textus restituendam, quia ad hoc nihil noui uel boni conferunt. Vaticanus Latinus 1270, foll. 15"-16, saeculi XI (cf. monitus in sermones XXXIV et LI).

V4 Sermo

LXXVIII

legitur apud PP foll. xciii-xcv", sed fol. Ixxxviii reperitur

initium eiusdem tractatus, usque ad uerba zon solum uisum corporis.

SERMO LXXVIII

PE

DE RESVRRECTIONE DOMINI QVINTVS 1. Post illam terris inexpertam, tremendam caelis, inauditam saeculis, inferis non ferendam tempestatem dominicae passionis,

uenit ad mare dominus, et discipulos suos nocturnis in tenebris repperit fluctuantes. Fugiente enim sole, quid de splendore lunari, quid de stellis ac noctis potuit solatium remeare? Erat enim una tetra et confusa caligo, quae non solum uisum corporis, sed ipsum IO

mentis caecabat obtutum, nec sinebat litus fidei, portum salutis petere uel repetere nauigantes.

15

2. Mane, inquit euangelista, za facto stetit Iesus in litore, non tamen cognouerunt discipuli quia Iesus est. Creatoris iniuriam tota fugerat creatura, necem domini sui mundus euitare contendit, sciens ad totam domum uindictam pertendere, in qua fuerit seruorum scelere dominator occisus. Hinc est quod suis se deserentibus fundamentis terra tremuit, sol ne uideret aufugit, dies ne

8tetra ...caligo] cf. serm. XLI, adlin.24. Matth. 27, 45 et 51-52; serm. LXXII bis, 2.

^ 11/121oh.214.

15/22cf. j

Codd.: A Cas. 104 Cas. 111 (Cas. 123) Flor. Pad. (Vall. Vall.c) Vd (Seu. —

horum consensus), VR W, PfPbPdGOCPa Inscriptio :de resurrectione domini] ex Cas. 111 Vall.b Vall.c, de eodem VRW franc., quintus om. Pd G C Pa, in quarta feria add. Pf — Sermo cuius supra (c. sancti Petri) de feria quarta G de euangelio iohannis A, Feria IIII post pasca add. manus saec. XI Feria iij (iiij Cass. 104 2^ manus et 123). Sermo sancti

Seueriani episcopi (aepiscopi Cas. 111) codd. Cass., de resurrectione domini a4. Feria iii (iiij Vall.b). Sermo sancti Cas. 111, qui feria iij titulo postponit Seueriani (Seuerini Vallc 1^ manus) episcopi de resurrectione domini Va/Z.P Valle ^ SermosanctiSeuerianiepiscopi V2 —— Sermo beati Seueriani episcopi Sermo beati Petri Grisologi Flor. — 4 ferendam tempestaunde supra Pad. tem] feré ta. dá potestatem G

transp. Pb (f.xciiii)

6 repperet A, reperit I

fluctuantes repperit

^ fluctuantes] Fluctuante enim mare adZ. 2^ manus antiqua

lunari] luminari V4, explendore A enim] etenim Pad. Cas. 104 et del. Pa, om. Flor. Pad. Vd ac] ad W C iuuari Vall.b 1^ manus, uiuaci2^ — 7 stillis A

nocte Vall.c 2^ manus (noctis 1^2), nocti Flor.

— potuit] -o- excorr. V (patuit

una] add. sup. lin. Pd, luna in solatium oz. Sez., solatii PÉPb Pd G 12.29 marg. Cas. 104 — S tetra] terra Flor. tota Pb (f.xeiiii) — et confusae] et ex Sez., add. 2^ manus sup. lin. V, om. R W franc. — 9 caelabat Vd, celabatACas. 111 Pad. Vall.b Vall.c

littus Pf PP

10 petere] cernere Pad.

uel om. Vd, add. 2*

manus in marg. Pf — repetere] petere iterum Seu. (Flor excepto, pater Vall.b :pater

uel pater)

12 discipuli] eius «ZZ. O — esset Pag.

14 perdendere V, perendere (?) G, pendere franc.

— 15 contenderat C Pa fuerat

W Pa C

15

occisus] add. in marg. 2^ manus Cas. 104 et Valle — quod] om. A Cass. 104 et 111, derentibus sic A — 16 uiderit A (ortbogr.) add. Valle 2^ manus

478

SERMO LXXVIII, 2-4

interesset abscessit; petrae, quia non ualebant discedere per naturam, 20

nouum

scinduntur

per uulnus, facinus tantum

sono,

quia uoce non poterant, adcusantes ;infernus, ubi ad se penetrare ipsum iudicem uidit, uictus heiulans quos tenebat amisit. Hinc est quod redditae corporibus suis animae resurrecturos mortuos, quos mundus putauerat deperisse, uiuentibus nuntiarunt. 3. Cum taliter ergo mundi conpago tota confuso ordine fluctuaret, et ad primordiales tenebras atque antiquum chaos crederet se

25 auctoris sui morte deuolutam,

subito resurrectionis suae lumine

dominus diem reduxit, et orbem totum pristinum reformat in corpus, ut quem sibi taliter uideret esse conpassum, suam secum suscitaret ad gloriam, dicente euangelista: M ane iam facto, id est,

230

transacta nocte dominicae passionis, s£etit Iesus 1n litore, ut in antiquum terminum reuocaret uniuersa, firmaret dubia, iactata

conpesceret, turbata conponeret, et statione sua ipsa fundamenta orbis, quae sic commota fuerant, stabiliret, quo mox mundus ad sui recurreret auctoris obsequium, qui ad sui diffugerat auctoris iniuriam. 4. Mane autem facto stetit Iesus in litore, ut ecclesiam praecipue, 35 in qua discipuli a maris tunc fluctibus iactabantur, ad fidam sui 24 tenebras] cf. Gen. rz, 2.

17 abcessit OP?

28/29.35 Ioh. 21, 4.

discedere] abscedere Pf.

uulnus] nouo uulnere scinduntur Sez.

cum clamore praemit. Pad. penetrare se /ransp. Pd.

18 nouum scinduntur per

19 infernus] inferna Cass. 104 et 111,

ad se] ad sup. Jin. add. Cas. 104, om. PPbPd G 20 ipsum] seipsum Pf, qui prius se om. uinctus

Cas. 104 2? manus, et add. Pf — heiulans] AV aliique, haei- Cas. 111

Cas. 104 ex corr. 27 manus (qr 1^) Valle 2^ manus,

resurrecturae

suis oz. Sez.

21 quod]

resurrecturos] -os sz. ras.

Sez, qui add. post, resurrectionis

P/Pb P4G

mortuus Z1 22 putauerat] deputauerat V — uiuentes PÉPbPZG — 23 ergo taliter transp. Pb —— conpago mundi transp. G.— confusa] V R Pf Flor. Cas. 111 1" manus ed., confusio G, confuso ceteri 24 et ad] et sup. Jin. add. 2^manus V, om. A Pad. antiquum] ad Praemit. Sez. 25 auctoris] pro Praemit. C Pa sui] sub Sez. (Flor. excepto) mortem R subito deuolutam 7raz5p. Seu. suae]sui W — 26 domine Pb reformat] format Pad. 27 taliter sibi transp. C Pa secum] secure Pad. 28 suscitaret] resuscitaret A4 Cas. 111 Flor. Vall.c Vd, sustineret O, sustolleret Pf Pb Pd G, sublimaret C Pa

euangelista]

Mane iam facto stetit lesus in littore aZZ. C Pa mane] autem «Z4. G 29/30 in atiquum] in o. Seu. (Flor. excepto), sup.lin. O — 30 dubia] dilubiaA 31 turbata conponeret oz. C Pa 32 urbis 4 commota] locuta et praemit. Pad. quoJ Quod Cas. 111, quatinus CPa — 33 recurreret] resurgeret 4 Cas 111Pad.Vd ^ qui|quia Pad. ^ 33/34 qui ad sui usque iniuriam om. W ad sui] sui ante C Pa 55 diffugerat] refugerat Pad. C Pa auctoris] creatoris C Pa 35 facto] iam praemit. Pb stetit lesus in litore om. Pb ecclesia Pad. V4, ecclesie

Pf Pb G, aecclesiae

C Pa et add. nauem

36

amaris Pad. RW PfPb fluctibus iactabatur tunc transp. Pb 1^ — iactabantur] id est perfidiae procellis zd. C Pa fidam sui] fidei suae Pag. OCPa sui om. A Cas. 104 Vd

SERMO LXXVIII, 4-5

479

reduceret stationem. Denique quia eos a fidei uirtute reppererat destitutos et a uirili robore perdeiectos, arguit tales pueros nuncupando, quibus dixit: Pueri, numquid pulmentarium habetis ?Ibi 40 enim erat Petrus qui negauerat, Thomas qui dubitauerat, Iphan-

45

30

nes qui fugerat. Non ergo ut fortissimos milites, sed pueros. conpellat ut timidos; et quos idoneos necdum deprehendit ad praelium, ut teneros inuitat ad mensam, dicendo: Pueri, numquid habetis bulmentarium ?, ut humanitas ad gratiam, panis ad fiduciam, pulmentum reuocaret ad fidem. Corpus enim resurrexisse non crederent, nisi eum toto hominis ordine cernerent manducantem.

Hinc est quod petit escas saturitas tota rerum; panis ipse manducat, quia non ille cibum, sed suorum semper esurit caritatem. 5. Pueri, numquid habetis bulmentarium ? Responderunt : Non. Et quid habebant, qui Christum tam secum positum non habebant? Qui coram stantem dominum suis adhuc oculis non uidebant? Nom tamen cognouerunt, inquit, discipuli quod lesus est.

39 Ioh. 2r, 5.

39/41 cf. sermm. CL, lin. 3o s. ;CLXI, ad lin. 1o? s.

Petrus] cf. Matth. 26, 69-75 et parall.; serm. LXXX,

Thomas]cf.Ioh.20,24-29.

lin. 14; CLXX,

40 lin. 66.

40/41Iohannes qui fugerat] cf. Marc. 14, 51;

sermm. LXXXI, lin. 36; CL, lin. 3o; CLXI, lin. 103; CLXX, lin. 66; Ambrosii

Enarrationem in Psalmum 36, 53 (ed. M. PETsCHENIG, C SE L LXIV, p. 112). Alia loca parallela Patrum adfert C. ERBEs, Der Apostel Jobannes und der Jünger, welcher an der Brust des Hernn lag, apud Zeitschrift für Kirchengeschichte XXXIII (1912) izs. 43/44]loh.zr s. 47 saturitas rerum] serm. XIV,lin.25. — 47/49 cf. serm. LXXVI, lin. 76 s. 49 Ioh. 21, 5. 52 loh. 21, 4.

37 reduceret] recurrerent A Cas. 104 Vd, recurreret Pad., recurrent Cas. 111

a (ad V 1^ manus Pf 1^, om. Pad.) fidei uirtute] ad fidei uirtutem repererat W Pf Pd, repperat A perdeiectos] deiectos Pad. W

excepto )

W

uirili] uiri V 1^ manus 38 distitutos A nuncupando] non culpandos Sez. ( Flor.

39 dicit Sez. (Cas. 104 excepto)

pulmentarium habetis] V WO,

habitis A (ortbogr.) habetis pulmentarium 7raz5p. ceterz, utrumnam iure nescio 41 pueros] eos Flor. 2^ manus, ut praemit. C — 42 40 Iohannis A (ortbogr.) quos] quis 4, quod G, non add. Vd, nondum add. Flor. ut timidos] et t. C Pa deprehendit) necdum] nondum Pf, om. Seu. idoneus A, ydoneos Pf deprehenderat Flor. Vd, reprehendit Pad., reprehendet Cass 104 ef 111, teneros] - 45 praelium] et add. C Pa apprehendit Pf 1', perpendit W

pulmentarium Sez. — 46 eum] cum P2 generos Pad. ^ 44 habitis A ut supra pet& Cas. manducare PÉPb P4G — 47 hic A Cas. 104 1^ manus Cas. 111 48 non sup. lin. add. Cas. 104 ipse] iste G, ille Pa. scas Á 104 esurit sz. ras. ex corr. 2" manus Pad. — esurit semper trans. G illorum P2 49 responderunt] ei «ZZ. Pad. ^ responderunt non add. Pbhin marg. | 50 O Pb Pd, secum Christum tam] ex zno V, iam ceteri — secum iam transp. Flor. Vd iam tramip.Pf ^ 5lcoram]seadd.CPa ^ adhucO ^ 52cognouerunt inquit inquid V 17 manus, om. Pad. — quod] quia Sez. (Pad. excepto) O transp. C Pa

480

55

60

SERMO LXXVIII, 5-6

Dicit eis: Mittite in dextram partem nauis vete, et inuenietis. Reuocat ad dexteram, quos turbo passionis egerat et redegerat ad sinistram. MZserunt, inquit, e? non poterant illud trahere a multitudine piscium. Miserant in dexteram, miserant in uirilem partem, sed ut pueri adhuc trahere non ualebant. Senserunt tamen ex ipso pondere, senserunt pisces uenisse ad iubentis imperium, non humanae artis incurrisse capturam. 6. Discipulus 2lle, qui diligebatur ab Iesu dicit : Dominus est ! Primus qui diligitur uidet, quia semper amoris oculus acutius intuetur, et semper uiuacius qui diligitur sentit. Petrus ut audiuit. Quae res illam Petri sic tardauerat mentem, ut ab alio audiret dominum, qui ceteris consueuerat nuntiare? Vbi est illud ipsius

57/58 Senserunt tamen ex ipso pondere, senserunt pisces uenire ... Hs. V (die x. Hand, die 2. entspricht einer sehr modernen Korrektur) lásst die Worte tazen ex ipso pondere senserunt aus, eine Auslassung, die sich wahrscheinlich aus einem

Homóoteleuton verursacht hat, wenn nur der Prototypus segseruzt wirklich wiederholt hat. Um den Handschriften (allen ausser V) treu zu bleiben, habe ich beide senserunt im Text aufgenommen, nicht aber ohne gewisse Bedenken, zumal dem Passus die emphatische Wiederholung nicht sehr angemessen zu sein scheint (die Fassung bei V senserunt tamen ex ipso pondere pisces uenisse ist sehr befriedigend) ; unmóglich ist sie trotzdem nicht. Vgl. noch Sermo XIII, Z. 48 (sensit, sensit).

53 Ioh. 2r, 6.

55/56 Ioh. 2r, 6.

60 Ioh. 21, 7.

61/62 semper zsque

intuetur] cf. C WEYMAN apud Zfrcbiv für lat. Lexikograpbie und Grammatik 13, P

262.

62 Ioh. 21, 7.

55 mitte Flor. 1^ manus

dextram] V W G (non tamen in seq.), dexteram

reliqui, fortasse merito 54 turbo om. V Flor. G passionis] sue 474. Pb redigerat V 1^ manus RO, coegerat Sez. 55 a multitudine] pre m. C Pa

56 miserunt ... miserunt Sez. (Cas. 111 excepto) Pd (1" uicetantum) C Pa 57 adhuc om. franc. ualebant] poterant R 57/58 senserunt tamen ex ipso

pondere om. V 1" manus (ef. comment.)

— 57 ex ipso] et praemit. R franc. (G om.

ex) 58 uinisse A4, aduenisse Fior. iuuentis Cass. 104 et 111 59 humana Flor. humana arte C Pa incurrisse] in curis se Flor. 1^ manus — 60ab Iesu] al.WPbh,adl.G 61diligebatur Sez. (praeter A) uiditA 1^ manus (ortbogr.) acut V 1^ manus ita, caucius W.

62 diligit O PZ 2^ manus

Petrus] autem

add.Pad. ^ audiuit] tunica se praecinxit 442. PP, tunica praecinxit se. Petrus ut audiuit 277. C Pa 65 res] tres Vd 1^ manus illa 4 Pad. Cas. 111 RW

petri illam zragsp. Pb tardaberat 4, tardabat R V 2^ manus, ardebat V 1^ manus (tardauerat V 3^ manus) ab alio audiret] non uideret Sez. ^ G4citeris A

SERMO LXXVIII, 6-7

481

65 singulare: T'4 es Christus filius dei uiui? Vbi est? In domo amisit

Caiphae principis Iudaeorum. Tardius suum dominum uidebat, qui uocem facile ancillae susurrantis audiuit. V£ audiuit, inquit,

lunicam se praecinxit, erat enim nudus. Mirum fratres !Cum comprehenderetur dominus, Iohannes abiecit sindonem, et Petrus inuen79

5

tus est nudus, quia Iohannem tegit fuga, Petrum negatio sic nudauit. Et mirum, fratres, et uere mirum, quia qui in naui nudatus est, in mare se demergit indutus, quia innocentia numquam nuda est, et reatus semper refugit ad uelamen. Denique sicut Adam, et nunc Petrus post culpam suam gestit tegere nuditatem, qui fuerant ambo utique ante culpam sancta nuditate uestiti. 7. Tunicam se praecinxit, e misit se in mare, ut mare dilueret quod negatio taliter sordidarat. Misit sein mare, üt esset primus in 65 Tu es Christus filius dei uiui. Vielleicht muss zizi ausfallen, zumal das Wort in wichtigen Zeugen der drei Hauptzweigen der Textüberlieferung (.4W Pf usw.) nicht anwesend ist. Aber es ist nicht ausgeschlossen, dass das unmittelbar nach ziz kommende Wort ubi des Originaltextes eine Verwirrung verursacht hat. 78 sordidarat ist nur von W und der franc.-Überlieferung bezeugt. Gegen Zeugen ansehnlicher Autoritát, die sordidauerat bringen, habe ich die

erste Form vorgezogen, da die Synkope sehr háufig von Petrus Chrysologus

65 Matth.16,16. — 65/67 cf. Matth. 26, 57-58 et 69-75. — 67/68 Ioh. 21, 69 Iohannes] cf. lin. 40 s. 7 74 Adam] cf. Gen. 3, 7 et n. 75/16 sancta nuditate uestitus] cf. serm. CXXII, lin. 77. Vislohuor 65 uiui om. Seu. (2^ manus Cas. 104 add. sup. lin. ) W franc. (cf. comment.) domum (2) A 1^ manus, cui sequitur littera erasa (correctio primae est manus et

amisit] V R, aufugerat Sez. (aut fugerat A, qui alibi itidem pro aufugerat scribit) O C Pa, om. princiszc, cayphae ceterz 66 Caiphae] A4 V Pad. Pd, cayphae R PfPbPdG

fortasse legebatur 1" domo mea ut fugerat ; cf. seq.), domum O C Pa

dominum suum /razsp. G — 67 uoce Cass. 104 tarde Sez. pes A (ortbogr.) ancille facile zrazsp. Pf — inquit] quia dominus est facile om. O et 111 68 tunicam] AV (ita etiam in seq., ubi uero A add. Seu. V 27 manus (saec. XVI) praecinxit se transp. Seu. W (non ita in seq.) deficit) Flor. Pb Pd, tunica ceteri. syndonem 69 Iohannis 4 comprehenderetur] apprehenderetur G PfPbCPa

70 iohannes

Cas. 104

negationem R, negando O 72

nudatus]

VR,

nudus

texit] detexit IW

71 qui om. Flor. ceteri

se om.

negotio For. 1^,

naui] mari Sez. (excepto Flor.) Vd

demerget

Cz.

104,

72/73 quia innocentia numquam nuda demergeret Cas. 111, demergitur V2 reatus] uelatus G 73 nuda] nudatus V R numquam 07. O est om. W 7Á sicut Adam et] sic 73/75 denique usque utique om. Seu. (Flor. excepto) sanctam sanctam Flor. 75 qui] quia C Pa gessit R Adam ut franc. usque et praecinxit se 77/79 Flor. uesti Vd, Pad. uestitus 76 V nuditatem tunicam om. Sez. (Flor. excepto) (Cf. serm. CLIV, comment. ad lin. 26) — 77tunicaR 77/78 mare dilueret asque esset primus om. Flor. propter bomoeot. franc. sordidauerat reliqui (ef. W delueret (?) V 1^ manus — 78 sordidarat franc., comment.) primus esset /ransp. O

482 8o

SERMO L XXVIII, 7-8

reditu, qui acceperat in ordine principatum. Et twaicam se praecinxit, qui praecingendus erat martyrii passione, dicente domino: Alius te praecinget, et ducet quo tu non uis. Alii nauigio perueniunt, et capturam piscium trahunt, ut ecclesiam saeculi iactatam procellis, et eos, quos euangelico rete ad supernam lucem rapiunt et eleuant de profundo, ad dominum secum fideli labore perducant.

85 Non, inquit, Jonge erant a terra. Non erant longe a ferra uiwentium,

quos praesentium finis proximos esse fecerat iam futuris. Sed quasi cubitis ducentis. Ex Iudaeis et gentibus centenarium numerum duplicat, qui duorum uitam salutemque gloriae iungit dominando populorum. 8. Reliquam partem lectionis sequenti sermone domino iuuante tractabimus. |

gebraucht wird. Hier passt sich ausserdem die Kontraktion dem Rhythmus gut an; vgl. auch zu Sermo VII, Z. 68.

79 in ordine principatum] cf. serm. CLIV, adlin.27. Ioh. 2r, 18.

81/82 cf. Ioh. 2r, 8.

XXXVII, lin. 32 s. Ioh. 2r, 8.

85 Ioh. 21, 8.

^ Ioh.2r, 7.

81

82 ... procellis] cf. sermm. XX, lin. 32s.;

terra uiuentium] Ps. 26, 13 etc.

90 sequenti sermone] de quonam

86/87

sermone agitur ignoramus.

79 redditu V 1^ manus — et tunicam] et om. W franc. (excepto Pf) — tunicaR franc. Pad. — 80 qui] quia praemit. O, quia Cas. 104 27 manus C Pa passionem AR 81 praecingit 4 (ortbogr.), cinget Pad. ducit A4 (ortbogr.) alii] autem discipuli «ZZ. Pad. ^ perueniunt] uenerunt Pad. Pb 82 traxerunt Pb iactata Cas. 104 83 et eos] ecclesiam V 1^ manus, id est eos Pad. euangelica A Cas. 111. — reti Flor. PPbPdGCPa —— 83/84 et eleuant] et eleuante G, eleuantes P5

84 dominum]

deum Sez., duó G

secum

07.

PfPbP4G fidiiA ^ laboreom.G ^ 85longeinquitzrazsp.O 1^ — nonerant longe] om. G, non longe erant trazsp. OPb.— 86 proximos] Sez., prosperos V 1^ manus RW franc. fecerant R, esse add. et eradit V — futuros V 1^ manus R

franc. Flor. 2^ manus, futurus Flor. 1^ manus

— 87 gubitis4

— 88 dupplicat (Aer

plerique codd.) numerum transp. Seu. (Cas. 111 excepto) W. franc, fortasse recte uitam] unam Pag. ^ salutemque] salutem Cas. 111 W O Paz, et salutem Flor. VdPfPbPdG 89 populorum] Iesus Christus dominus noster, qui uiuit et regnat in saecula saeculorum amen add. Pad., qui ita sermonem concludit;post populorum desinunt quoque PbG —— 90 reliqua P 1^ manus — iuuante domino transp. C iubante Cass. 104 (1" manus) et 111, iubente WPfP4

SERMO LXXIX

PU

DE RESVRRECTIONE DOMINI SEXTVS

1. Quoniam Matthaei et Marci super dominicam resurrectionem iam cucurrimus lectiones, modo quid hinc intonuerit Lucas beatissimus exquiramus. Va, inquit, sabbati uenerunt ad monumentum mulieres fortantes quae parauerant aromata. Saepe diximus, quae circa resurrectionem Christi gesta sunt, gesta esse nostrae resurrectionis in formam. Hinc est quod euangelistae sermone plus mystico quam nouo factorum Christi seriem proloquuntur. Vna, inquit, sabbati. Bene una, quia resurrectionis dies alteram nescit ;

IO

lucis aeternae mater noctis tempus ignorat; perpetuis dies perpe-

3 super dominicam resurrectionem. Die Variante supra ist sehr beachtenswert, da sie Zeugen

wie

VR

und

Pf verfechten,

obwohl

man

hier mit Vorsicht

vorangehen muss, da die Handschriften oft supra und super verwechseln wegen der abgekürzten Form, in welcher die zwei letzten Buchstaben beider Worter gewóhnlich geschrieben werden. Hs. 44 bringt szper, hat aber dominica resurrectione, einen Ablativ, der móglich ist, aber nicht sehr gelàáufig in einem solchen Fall, so dass eine zweite alte Hand die Práposition 4e vor dominica

eingeschoben hat. Diese Práposition ist nicht absolut zu verachten, wenn supra und der Ablativ ominica resurrectione ursprünglich sind. Denn szprz kann auch

als Adverb verstanden sein und der Satz kónnte Marci supra (vorher) de dominica resurrectione iam wohl falsch) im folgenden Kontext würde Zusammenhang mit szfra ... cucurrimus stehen. Rahmen der Hypothesen nicht hinaus.

so lauten: Quoniam Matthaei et cucurrimus lectiones ... Hinc (bic A, in diesem Sinn sehr gut in Aber wir kommen damit vom

3/5 sermo LXXIX post LXXXIII habitum est (super ordine sermonum de

H

resurrectione domini cf. Los sermones, pp. 262-266 ;SOTTOCORNOLA, pp. 172-175). 5/6 Exordium sermonis LXXIX compara cum initio tractatus LXXXII. 8 ... formam] cf. ex. c. sermm. LXXIV, lin. 74; LXXVII, lin. 95; Lüc: 245r.

(LX,linn.132/134). ^ 8/9 sermone mystico] cf. serm. LVIII,lin.2o. 11 mater] serm. LXXIV, lin. zx. Duc?24 1

— 9/10

Codd.: A, VR W, PfPb P420 CPa

franc. Titulus: de resurrectione domini] scripsi ego, de eodem VRW sextus o7. O C Pa, Primus sermo deluca zdd.Pf ^ Incipit secundum lucam [tem sermo eiusdem (;c. Petri Rauennatis) super dominicam resurrectioA dominicam resurrectionem] de dominica 3 suprà VRPf. nem Pd comment.) ^ 4hicAO — 5/6 mulieres ad (cf. manus est 2^ de resurrectione A, sed nostrae] 7 Christi resurrectionem zrazsp. W monumentum /razsp. Pb nomine Pd

Pd 1* manus transp.

Pb

8 forma W franc.

serie (?) A perpetuus

9 nouo] hystorico C Pa

10 diem PZ . altera R

dies perpetuo

[0]

fauctorum (?)

11 tempus noctis

484

15

SERMO LXXIX, 1-2

tuus inlucescit; resurgentium lux mori non potest; lux quae noctem delet, nescit extingui. 2. Venerunt, inquit, ad monumentum portantes quae parauerant aromata, el uenientes imuenerunt reuolutum lapidem, et intrantes sepulchrum »on inuenerunt corpus Iesu. Quid est quod ante de monumento

fugerant, nunc audaces redeunt ad sepulchrum, in-

trepidae pauidum redeunt ad funus, sepulchri tristitiam confidenter inuadunt, et non inuenientes dominum constanter quaerunt, 20

constantius inmorantur, nec illud pauescunt quod monumento nox addita, dum tenebras generat, addit timorem? Fratres, 425 mulier mali causa, peccati auctor, uia mortis sepulchri titulus, inferni ianua, lamenti necessitas tota. Ob hoc nascuntur lacrimis, mancipantur maeroribus, gemitibus addicuntur, et in lamentis

25

tantum fortes sunt, quantum uiribus inueniuntur infirmae; et quantum inparatae sunt ad labores, tantum ad lacrimas sunt paratae. Hinc est quod lacrimis arma uincunt, regna fletibus inclinant, lamentis totam uirorum fortitudinem frangunt. Non est ergo mirum, si ad lacrimas, ad funus, ad sepulchrum, ab obsequi-

20

35

um dominici corpus feminae ardentiores apostoli sic uidentur, ubi mulier prima currit ad lacrimas, quae prima decurrit ad lapsum; praecedit ad sepulchrum, quae praecessit ad mortem; fit resurrectionis nuntia, quae fuit mortis interpres; et quae uiro porrexerat interitus tanti nuntium, uiris ipsa porrigit magnae salutis auditum, ut compenset fidei nuntio, quod perfidiae ademit auditu. 14/16 Luc. 24, 1-3. 22 mulier mali causa] cf. Eccli. 25, 33. 227/35!cf: sermm. LXXIV, 5; LXXVII, 4 et s. 22/32 cf. Moos, Consolatio, 3/3, pp. 53 (Nr. 235) et 234 (Nr. 1083). 32/33 resurrectionis nuntia] serm. LX XIV, lin. 28. 35 ademit] cf. serm. I, ad lin. zx.

12 inluciscit A4, ilucescit V 1^ manus O, illuscescit V 2^ manus, illucescit

plerique codd. lux quae] luxque P2 13dilit 4 — 14 monumentum] etc. add. Pd et om. portantes usque corpus lesu Jp. 16 parauerunt (?) Pf. — 15 aromamata 5zc Á

om. Pb

et uenientes] oz. A, aduenientes Pf Pb O

quod] que 2422. W O Pb, quae add. C Pa

Pd in marg.

redeunt] ueniunt Z4, remeant C Pa

16 sepulchrum

18 pauidum] z72. 2^ manus 20 pauiscunt 4A

21

generat] geminat Z4 zzzs 22 mulier] prima 222. Pa, primi ad. C auctrix OC Pa 23 lamentis V 1^ manus R necessitas] materia fuit C Pz ob hoc] et praemit. Pf C Pa, mulieres add. A, caeterae add. C Pa nascuntur] mulieres add. Pb, ut add. Pd lacrimis] lacrimas V 1^ manus, ad lacrimas O 24

mancipentur PZ (ut lacrimis mancipentur) maeroribus] ac add. Pf Pb P4 adicuntur W 2^, addicantur Pf P) P4 26 inparatae] parate R 7^ 29 ergo

om.Pd

30sic]hicfram.

C Pa, sequitur litt. erasa in V

^ 31cucurrit

4 — decurrit] decucurrit O, cucurrit

32 sepulchrum] sequitur uocabulum erasum in V

fit] sit V, Fratres praemit. O — resurrectionis fit razsp. O — 33 fuet A 14 manus mortis fuit /ragsp. C uiris PP 34 interitos V 1^ manus nuntium] nuntii Praezzt. A auditu A 35 compenset] -ens- 2^ manus sup.ras.V —— fede A 1" manus, fide A 27^ manus, fidu (2) V 1^manus — nuntium auditum O VRW . quod]que O

SERMO LXXIX, 3-4

485

3. Non est hic praeposterus ordo, sed mysticus ; nec postponuntur apostoli feminis, sed ad maiora seruantur. Feminae obsequium Christi suscipiunt, apostoli Christi suscipiunt passiones; illae portant aromata, hi flagella ;illae intrant sepulchrum, isti carce40 rem;

illae ad obsequium

festinant, isti peruolant ad catenas;

infundunt illae oleum, isti sanguinem fundunt ;mortem stupent illae, suscipiunt hi mortes. Et quid multa? Resident illae domi, ad acies isti tendunt, ut deuoti milites praebent aduersis fidem, 45

plo]

uirtutem laboribus, iniuriis patientiam, periculis mortem, uulneribus tolerantiam, deuotionem poenis, uiscerum laceratione constantiam. Mulieres ergo ferunt pro Christo lacrimas, apostoli diabolo superato et uictis hostibus Christo et uictoriam referunt et triumphum. 4. Verum quod apostoli resurrexisse dominum mulieribus nuntiantibus aut non credunt aut deliramentum iudicasse referuntur,

grauiter nemo arguat. Alte dubitat qui altius credit. Decipi non potest qui non est facilis auditui Ignauus nimis est qui post exemplum inuenitur incautus. Rudis miles ad aciem cum currit, causam

belli nescit, uim bellatoris ignorat. Peritia est, non est

36 praeposterus ordo] cf. serm. LXXV, lin. 26 ;Hieronymi Commentarium in

Mattb., 1, x (ed. D. Hunsr & M. ADRIAEN, C C LXXVII, p. 7, lin. 7).

36/37 36/48 cf. serm. LXXV, ad

postponuntur apostoli] serm. LXXX, lin. 48/49. linn. 25/43. 49/51 cf. Luc. 24, n.

36hinc Pd ^ postponuntur R Pa (ut serm. LXXX, lin.48) — 57 ad maiora] am.Vi^manus — obsequium]ad praemit. PPPbPd —— 538suscipiuntur Pf P5 P4 Christi suscipiunt]ad Christi suscipiuntur PPPb P4 — 39hi]hii R P£OC, hic A 1^ manus, isti W (qui add. carcerem ex bomoeot. -cf. seq.- et del.) ^^40 cathenas 41 mortem] ad praemit. Pf Pb Pd, qui post mortem interpungunt O Pf Pb Pa ille illae] sup. lin. add. 27 manus V, om. R Pb Pd 42 hit ARW PfO 43/44 ad acies isti tendunt] resident transp. WPf ^ domi illae transp. A 43 probentur A, probant V, probent

mulieres, tendunt apostoli ad acies P5 franc.

44 uirtute V/ 1^ manus, uirtutis A

patientium (?) A

mortem]

46 mentem Paz, a praemit. A — 45tollerantiam O — deuotione V 1" manus superant 47 diabulo V 1* manus, dyabulo Pf,diabolum CPa proom.CPa 49 uerum quod] et uictoriam] et oz. C Pa C Pa (diabolum superant) dominum] deum Pf/PZ ^ 5Ocredidisse CPa — deleramenquod uero 4 indicasse O — 5larguit PfPd ^ nemo arguat grauiter transp. Pb 1^ tüm 4

52 facilis est transp. CPa — auditu APfPbPdO, auditor CPa —— ignauus]

AC Pa, gnauus VR W, ignarus Pf Pb Pd, non ignauus O om. Pb

acies Pf — cum currit] R Pz, currit

54 causam] qui praemit. codd. praeter

tia up. ras. a 2^ manu V, peritie Pb

53 rudis zsque currit

AV 2^ manus W, cucurrit ceterz

A(quia Pa)

^ causas W

est 1^] om. Pf Pb Pd

peritia] -

est 2^] om. W franc.

486

SERMO LXXIX, 4-5

55 segnities, cum

sensim miles ueteranus incedit. Sic Adam nouus cito cecidit, dum cito credidit ;et dum facile dat aures ad mulieris

auditum, se suosque posteros pessimo addixit inimico. At ueteranus Petrus feminam non facile audit, feminis nuntiantibus credit 6o

tarde, et ut ueteranus deliberat, ne ut puer incurrat. Denique ubi duo ex discipulis, qui post resurrectionem Christum meruerunt itineris habere collegam, reuersi nuntiabant dominum se uidisse, apostoli quod audiunt, non delirum iudicant, sed uirile; dant

aures, ora figunt aperiunt oculos, corda pandunt, et quae dicuntur sic commendant sensibus, ut post cunctationis aestus sitienter 65 libant auditum fidei de flumine, quod collegarum lingua fundebat. 5. Sicut ardorem sitis frigida pocula restingunt, refrigerant ita mentis auditus laetior post maerorem. Fratres, qui causas capere dominicae natiuitatis potest ? Qui pensare pondus sufficit domini69/72 Qui pensare pondus bis mon ualebit. Besonders der erste Teil dieser Satzgruppe scheint unsicher erhalten zu sein. Zunáchst teilen die Handschriften die Satzglieder verschiedentlich und man findet bei ihnen weder Punkt noch Fragezeichen zwischen reszrrectionis und existimare, auch nicht zwischen zeretzur und zstz (ebenso weiter unten, Z. 78, nach Zzzenitur, scheint die Periode nicht

abgeschlossen zu sein, aber hier kann die Form ursprünglich sein). So erklárt es sich, dass verschiedene Schreiber Emendationsversuche unternommen haben, entweder durch Auslassungen (wie bei PfP4 P, die existimare resurrectionis

Cbristi nicht haben) oder durch Zusátze (wie z. B. bei O, wo nach dominicae resurrectionis, passionis meritum hinzugefügt worden ist, wihrend C und Pz 55 segnities] cf. LXXII bis, lin. 43; LXXV, lin. 28. 59/61 cf. Luc. 24, 13-38.

55/57 cf. Gen. 5.

55 segnitiei (?) V 1^ manus Pb, segnitie Pd, segnicie Pf — cum sensim] consentit Pf P) Pd milex A ^ post ueteranus (consentit miles ueteranus) add. PfPd: Peritia est (est sup. lim. Pf) si non ad segnitiem consentit (consenserit P2) miles ueteranus, er om. incedit iz seg. cum Pb accedit O sic om. A nouus] namque 4 56 cecidit] cadit Pf Pb P4 (cadit cito

transp. Pd ), cedit Pa, caedit C cito cecidit dum cito credidit et om. A credit Pf Pb Pd Pa 57 auditus VR, hortamenta C Paz at] ad V 1^

manus, ait (?) A 1* manus, quod

A2^ manus

— 59 et ut] ne (add. sup. Lin.) ut Pd

deliberat] deliret PfP4, delirat P5, ne deliret O

ne] nec P4 2^ manus

puer] paruus z4d. A incurrat] currat W 61 itineris] sui eZ. A habere collegam itineris ;zragsp. W dominum] deum PfP4 se dominum /razsp. C — 62 delirum] V ex emend. 2^ manus (delerum 1^? c. AR) W, delerum AR fortasse iure, delirant O, deliramentum Pf Pb Pd, deliberant C Pa

uiriles franc. (uiriles dant aures)

Pb

63 fugiunt C 1^ manus

sitientes 74, scienter O 1^, scicienter O 2

— G4aestus om.

65 auditu

OC Pa

de

flumine] quasi praemit.CPa —— flumina 4A ^ quod om. Pf linguefundebant O 67restingunt] extingunt O C Pz, et add. franc. refrigerat VR — 67/68 ita mentis] ex emend. 2" manus V —— 68 laetior] lecius W, fit add. PfPbPa0 quis franc. causam 4 sufficit] «d. in marg. A

69 quis OPb CPa

pondus]

ex zzo A

424

SERMO LXXIX, 5 70

75

487

cae resurrectionis? Existimare resurrectionis Christi negotium qui meretur? Ista cogitare, capere, aestimare, sapere, nisi qui ab ipso deo acceperit, non ualebit. Quod creator rerum femineo creatur partu, quod mundi dominus in seruitute uidetur humana, quod pastor omnium pastu indiget, quod iudex caeli auditur iudicantibus reis, quod addicitur qui absoluit uniuersos, quod punitur uita saeculi, quod mortuorum moritur suscitator, quod claudens om-

80

nia sepulchro clauditur, quod supernorum deus apud inferos inuenitur: qui ergo ista capere potest, apostolorum cunctationes, trepidationes, timores, fugas, latebras profunde iudicans non miratur. Ergo, fratres, quod apostoli dubitant, quod ista tarda credulitate suscipiunt, non miremur nos, qui hucusque non credimus, sed oremus,

fratres, ut de his tantum sentire mereamur,

quantum dederit ille, qui diuina hominem sentire largitur.

einfach sacramentum hinzusetzen). Bei Hs. A scheint der Schreiber geschwankt zu haben : zuerst hat er aestimare resurrectionis ausgelassen, nachher aber hat er die

Worte hinzugefügt. Ist pondus bei A4 wieder ein Verbesserungsversuch des Textes? Es ist sehr móglich, aber ohne diese Lesart des áltesten Zeugnisses, nàmlich der Hs. A, bleibt der Sinn des Satzes in allen anderen Handschriften unvollkommen. - Es sei hier ausserdem vermerkt, dass, wie auch an anderen Stellen unserer Predigten bemerkbar ist, vielleicht in der Umgangssprache des

Chrysologus, sicher in den Prototypen der behandelten Handschriften, quis von qui nicht regelmássig geschieden war. 70 negotium] cf. serm. L, lin. 4. cf. serm. L, lin. 35; LXXII ter, lin. 25. oremus

72/15 creator rerum ... mundi dominus] 72/78 cf. serm. LXXII bis, 2. 82

fratres] serm. XIV, lin. 22.

70 resurrectionis] sacramentum adZ. C Pa, passionis meritum et O — existimare resurrectionis Christi om. Pf Pb Pd

existimare] aestimare /4 zn marg.,

OCPa — resurrectionis] in marg. A, cuius 2^ manus antiqua rep. sup. lin. estimare aestimare resurrectionis — qui AR W Pd, quis ceteri (PfPbpunctum ponunt ante quis, reliqui uero non interpungunt ;existimare ... negotium quis uel qui meretur) qui] quia Pd et fortasse 1" manus V — 72 71 aestimare] existimare O non ualebit zs4ze femineo] Quis ualebit scrutari acceperit] Pic explicit Pd quod creator rerum occuluerit (ocu- Pf)? PfPb, qui bic sermoni finem ponunt 72/75 creatur (-tor W 1^) partu] procuraturexpartu CP2 — 74pastum AR, auditur] quod iudex] quod om. W indigit V 1^ manus fortasse bene aditur O,addicitur Pz ^ iudicandis CPa — 75reisquodaddicitur] quod a reis 80 tarda A (V 1^ manus?) RW 2^ Pa, tarde ceteri, tam praemit. tenetur CPa— 81 O C Pa, tanta add. codd. praeter A (tante O) (tarde tanta transp. W) huc usque V, miremur] iudicemus 4 credulitate] credulitatis fidem O non]uix.4, om. OCPa — credidimus Pa nunc usque A4, usque nunc OC Pa ^83 diuinum homini C Pa his W 82 fratres om. P A

488

SERMO LXXIX, 6

6. Quae secuntur proximo sermone perscrutabimus, iuuante 8s deo, quod remansit de serie lectionis.

84 proximo sermone] ad nos non peruenit, quantum scio, continuatio explanationis huius euangelicae lectionis hic a Petro promissa.

84 quae] autem a44. A

perscrutabimur R W O Pa, fortasse rectius

LXXX MONITVM Codex Pad., fol. 278, post uerba desiderat euenire sermonis LXXIV, lin. 88, habet primam partem sermonis LXXX, quae hoc loco paulo post initium

inchoatur : Respondit, inquit, angelus ... (lin. 4) ; textus uero abrumpitur lin. 5o post uerba portauerat et ruinae. Foliis autem 318"-319 manus paulo recentior, eiusdem tamen saeculi XII, alteram partem sermonis LXXX exscripsit, a uerbis fideliter currentibus (lin. 65), quibus nouus titulus paruumque exordium praefixus est, ut

suis in locis notatur. Pad.2 praedictam alteram designat. Seu.

partem

sermonis

LXXX

consensus codicum 4 et Pz4. aut Pad. 2

in codice

Patauino

SERMO LXXX DE RESVRRECTIONE

VA

1. Sermone proximo quia primam partem perstrinximus lectionis, hodie quae sunt in sequentibus audiamus. Respondens, inquit, angelus dixit mulieribus : Nolite timere uos, scio enim quia Iesum, qui crucifixus est, quaeritis. Non est hic ; surrexit enim sicut dixit. Venite,

IO

DOMINI SEPTIMVS

uidete locum,

ubi positus erat dominus.

Putasne Petri,

Iohannis, discipulorum omnium absentia uritur, castigatur ignauia, quod resurgenti Christo mulieres primae, solae, peruigiles ardenter occurrant, ipsa etiam uirilis portio sic notatur, ut ad resurrectionis gloriam muliebris praecurrat infirmitas? Absit, fratres; est istud causa, non casus ; mysterium, non euentus ; ordo,

non culpa ; nam mulier hic uirum sequitur, non praecedit, ubi uir surgit in Christo. Sentias ergo Petrum non mulieribus cessisse, sed I5

Christo;

non

ancillae, sed domino;

sacramento,

non somno;

ordini, non timori. Denique iam uir erat in Christo, quando ad

3 sermone proximo] scl. LXXIV?, potius quam LXXVII? (cf. Los sermones, p.

265 ;SOTTOCORNOLA, pp. 87 et 1723). 4/7 Matth. 28, 5-6. 7/18 cf. serm. LXXV, ad linn. 25/43. 14/15 cf. Matth. 26, 69-75 et parall.;serm. LXXVIII, lin. 40. 15 non somno] cf. Matth. 26, 40 et 43. Codd.: A Pad. Pad. 2, VRW, PfPbP4OCPa

Inscriptio :de resurrectione] 24d. ex me, de eodem

V R W A franc.

septimus

om. C Pa A Feria sexta. Item unde supra (uidelicet de feria VI paschae) sermo sancti Seueriani Pag.2 3 persistrinximus A 4 sunt in sequentibus] sumsimus A4 — post audiamus ncipit Pad. (cf. monitum) respondit 4V ROC

inquit] autem Pad. 5 timere uos] 2c abrumpitur Pd, qui textum resumit post timere uos //z. 21 enim] n zn fine lin. et del. O — 6 qui crucifixus est om. Pad. 7uenite]et aZ. OP» putasne W pitriV 1^ manus — 8 Iohannis] uel add. Pf ^ abscentia Pf ^ uritur castigatur] arguitur Pad. ignauie Pa. 9 resurgente Pad. primo Pad. W —— sole W (primo sole) peruigilis A (ortbogr.) 10 ardentis A, ardentes P/Pb occurrunt Sez. Pb C Pa etiam] enim Seu. etenim PfPb Sic] sicut Pa 1^ manus: ut 07m. Seu. 11 resurrectionis] surrectionis 4 mulieris $eu. — praecurrit Pad. 13 uerum A 14/15 Sentias ergo vsque sed Christo om. W propter bomoeot. 14 sentiat

PfPbO cesisse VR — 15 domini 2^ manus R, qui post domini non interpungit 16 timori] mori V solus sono R, sompno WO

425

SERMO LXXX, 1-2

20

491

mulieres angelus uenit, ut quantum praecellit deus angelum, tantum uir mulierem praecederet in honore. 2. Scio enim quia Iesum, qui crucifixus est, quaeritis. Non est hic ; Surrexit sicut dixit. Venite, widete locum, ubi positus erat dominus. N olite timere uos, quia bonos amor possidet, malos pauor, et inpios

timor terret, pios solatur affectio. Nolite timere uos, hoc est dicere:

timeat

Iudaeus, qui tradidit; Pilatus, qui addixit; qui inlusit,

17/18 ut quantum praecellit deus angelum, mulierem tantum uir praecellerit ... ist. — die Fassung von A. Praecellerit kann eine phonetische Variante sein, charakteris-

tisch für A. Zu lesen wáre vielleicht Praecelleret (vgl. dazu praecederet der anderen Handschriften). Schon die Wiederholung desselben Zeitworts praecello kommt verdáchtig vor. Ausserdem ist praecelleret von Pad., dem anderen erhaltenen Zeugen der Sez.-Textüberlieferung, nicht verteidigt, wohl aber die Wortordnung mulierem tantum uir gegen tantum uir mulierem der anderen Handschriften,

unter denen sich V R und W befinden, also die besten Zeugen, die hier eine absolute Einstimmigkeit bezeigen. Deswegen habe ich die letzte Form vorgezogen, obwohl die chiastische Reihenfolge von Sez. praecellit deus angelum - mulierem uir praecellerit bzw. praecederet (x 2 3 - 3 21) sehr dem syntaktischen Gebrauch des Chrysologus entspricht. 23/24 qui inlusit mile. Eine zweite (relativ moderne) Hand hat in V vor qui inlusit (von derselben zweiten Hand in Z/usit geándert) Herodes eingetragen. Eine solche Addition bedingt natürlich eine Anderung der Interpunktion zwischen den verschiedenen Satzgliedern : Herodes qui inlusit, miles qui crucifixit ... Bei solcher Anderung bleibt impietas ohne Zusatz ; anderseits ist kaum glaublich, dass Petrus die zwei abstrakte Ausdrücke zzpzetas und crudelitas unmittelbar in eliptischer Weise zusammengesetzt hat als ein einziges Subjekt des betreffenden Satzgliedes, denn das zugehórige Zeitwort müsste dann im Plural stehen : potazerunt (vgl. die Varianten). Die Einfügung von Herodes durch die zweite Hand von V wáre hier nicht der Erwáhnung wert,

hátten nicht Handschriften wie V R W und Pf qui anstatt quae zwischen miles und erucifixit, so dass man miles qui crucifixit lesen kann, wobei Herodes qui inlusit eine Rechtfertigung finden würde. Aber wir wissen, dass paláographisch die Pronomina qz und quae leicht verwechselt werden. Letztlich sei noch bemerkt,

dass die syntaktische Ordnung miles qui inlusit, quae crucifixit inpietas sehr dem

19/20 Matth.28,5-6. ^ 21Matth.28,5. 23/27 cf.serm. LXXV, lin. 79 23 Iudaeus qui tradidit] cf. Matth. 27, 1-18 etc. et parall; Ioh. 18, 35. Pilatus qui addixit] cf. Matth.27,26etparall. ^ 23/24quiinlusit miles] cf. Matth. 27, 29 et parall. s.

17 mulierem CPz — angelusom.R ^ 18mulierem tantum uir trazp. A (cf. comment.) praecederet] praecedet W, praecellerit 4 in honore] in honorem AA V seu testes matoris auctoritatis et ideo fortasse bene, et honore C Pa, et om.

PfPbO

19quia]quod Pad.

^ hicom.R

20sicut]ut 4 ^ uenite]etaZZ.

WOPbCPa 21 quia bonos] zc resumit textum Pd, qui a lin. 5 uenit bonus amor possedit 4 malus V 1^ manus 22 territ A 23 iudaeos A 1^ manus,

quod in iudaeus 2^ manus antiqua emendat (fortasse legendum est Yudas :cf. serm.

CLXI,lin.102) | tradedit.A Seu. (cf. comment.)

^ pylatasRPa

— 23/24milesqui inlusit /razsp.

492

SERMO LXXX, 2-3

miles; quae crucifixit, inpietas; crudelitas, amara pocula quae 25

20

35

potauit; saeuitia, quae obsedit sepultum; perfidia, quae emit mendacium fidemque uendidit ;inhumanitas, quae dominum suum surrexisse dolet, non dolet occidisse. Vos autem gaudere conuenit, non timere, quia resurrexit quem quaerebatis mortuum, uiuit quem lugebatis occisum. Scio enim quia lesum, qui crucifixus est, quaeritis. Hoc est: quid quaeritis uiuificantem cum mortuis ? Vitam quid quaeritis in sepulchro? Ite magis ad occursum uiuentis, et lam nolite concurrere ad morientis obsequium. 3. Scio quia Iesum, qui crucifixus est, quaeritis. Non est hic. Sic dixit angelus, qui aperuit ob hoc sepulchrum, non ut inde exiret Christus, qui ibi iam non erat, sed ut ibi Christum iam non esse monstraret. Surrexit sicut dixit. Gemina uirtus est et redire a mortuis et futura praescire. Venite, widete locum, ubi positus erat dominus. Venite, mulieres, uenite; uidete ubi Adam posuistis uos,

ubi sepelistis hominem, ubi uirum uestro consilio contrusistis, per Geschmack des Chrysologus entspricht (vgl. z. B. die vorangehende Bemerkung). Aber bei einer solchen Satzgliederverkettung, wie die unseres ganzen Kontextes, ist es schwierig ein sicheres Urteil fállen zu kónnen, zumal im Fol-

genden die Glieder quae erucifixit inpietas, crudelitas amara pocula quae potauit schon eine ganz typische Wortzusammensetzung in chiastischer Form darbieten. 24 quae crucifixit inpietas] cf. Matth. 27, ar ss. et parall. 24/25 crudelitas ... potauit] cf. Matth. 27, 34 et parall. 25 saeuitia ... sepultum] cf. Matth. 27, 62-66 et parall. 25/26 perfidia ... uendidit] cf. Matth. 28, r2-15. 29/50 Matth.28,5. — 33 Matth.28, 5-6. — 34/36cf.serm. LXXXIV, ad linn. 29/37. 356 Matth. 28, 6. 37/58 Matth. 28, 6. 38/40 cf. sermm. LXIV, linn. 84/86; CXLII, linn. 89/9r.

24 quae] Sez. O Pb Pd Pa, qui ceteri/— Seu. Pf Pb Pd

manus ed.

crucifixi] crufixit 4 — amaro poculo

25 potauit] portauit V 1^ manus

saeuitio 4

obsidet PfPP P40

RW Pb Pd, propinauit 7 2^

sepulchrum Sez.

26

fidemque] O, fidem que V, fidem quae P? Pd ed., fidem quam R, fides quam V,

fides que Pf, fide quam inmanitas Sez. suum quaeribatis A 1^ manus lugetis Pa, diligebatis

CPa, fides Sez. uendedit A4, perdidit PaZ. om. Pf —— 27 resurrexerit Pd, surrexit PÉO —— 28 mortuus ef seq. Jitt. erasa V (mortuum 1^?) 29 30/31 Hoc est usque in sepulchro ?om.4 ^ 30/33

Hoc est zsque non est hic om. Pad.

33 sic] sicut PP, om.

31 occursum] occisum A, sepulc W 1" e: del.

W/— 34 hocom. A

35 ibi 1^om. A

ibi 2^] tibiA,

qui add. ibi post Christum Christum ibi ;rezsP. Pad... non iam transp. Pd 36 sicut dixit surrexit /ransp. Pf 1? est om. Pf — 36/37 et redire usque praescire] resurrexisse de morte et redire A, surrexisse de morte et ante mortem praescisse Pad. ^ 37 praescire|scire Pf. uenite]etadd. VW Pb 38uidete uenite /raz3p. C (... uenite ubi ...) 39 ubi sepelistis hominem] oz. bic Pf et supplet paulo infra, sed boc loco signo || omissionem indicat ubi] quo Sez. construsistis

/4, construxistis

PaZ., contrudistis

PfPbPd,

retrusistis

W

39/40 per quod fecistis] ex. Pf, qui bic supplet quod ante omiserat : ubi sepelistis hominem, per quod fecistis

SERMO LXXX, 3-5 40

493

quod fecistis pro seruis ipsum dominum sic iacere; et intelligite erga uos tantam magnitudinem ueniae, quanta fuit in domino iniuriae magnitudo. Venite, widete locum, ubi positus erat dominus. Virtus angelica esse dominum, qui crucifixus est, confitetur, et infirmitas humana discutit, utrum sit dominus, qui resurgit.

45 Christus sic humanas accipit passiones, ut totum quod diuinitatis

30

55

est non amittat. 4. Et euntes cito dicite discipulis eius, quia fraecedel uos in Galilaeam ; ibi eum uidebitis. Neque hic mulieribus apostoli postponuntur, sed mulier absoluitur a reatu, dum portat uitae, portat. resurrectionis auditum, quae auditum mortis portauerat et ruinae. 5. Et exeuntes, inquit, de monumento cum timore et gaudio magno. Mulieres intrant sepulchrum, ut fierent sepulturae participes, Sociae passionis; exeunt de sepulchro, ut ante fide surgerent, quam resurgerent carne. Exeuntes cum timore et gaudio magno. Et ubi est Nolite timere? Quia timor non ablatus est, sed mutatus. Timor abscesserat de reatu, sed de seruitio permanebat. Malus timor culpae, bonus reuerentiae timor. Adam datum perdiderant,

45 accepit ist wohl die Reminiszenz einer rein phonetischen Variante álterer Archetypen, deren Schreiber accepit statt accipit geschrieben haben, weil sie e und i verwechselten (vgl. zu Sermo XXI, Z. i1; Sermo XXIII, Z. 46und Z. 95; Sermo XXV, Z. 82, usw.; vgl. auch zu Z. x14 unseres Sermo LXXX.

42 Matth.28,6. 25/43.

8.

— 47/48 Matth.28,7.

48 apostoli postponuntur] serm.

| 48/51 cf.serm. LXXV, ad linn. LX XIX, lin. 36.

53/55 cf. serm. LXXVII, linn. 108/110.

52.55 Matth. 28, 56 Matth. 28, 5.

ipsi V I^ manus O — dominum ipsum transp. Pd — iacire 40 quot Pd ubi positus erat dominus om. Pd (2) A 1* manus. — 42 uenite] et 222. O franc. («f. resurrexit O— 45 accepit Pad. W 44 humana] humanitas Pf 1 47 et euntes] et om. Pf Pb Pd passionis A 1^ manus (ortbogr.) comment.) cito euntes discipulis eius dicite transp. Pad. —— praecedit cito om. C Pa

Pf P4 O (cf. serm. LXXVI, ad lin. 26) — 48 Galilea 4 —— mulieres apostolis W,

post ponuntur R Pa (ut serm. LXXIX, lin. 36) apostoli mulieribus zrazsp. Pb 50 49 portat] ac C Pz 49/50 dum portat zsgze auditum om. Seu. ruinae] bicexplicit Pad. — 52 exeuntes] seq. 2 litt. erasae in A auditumom. CPa inquid V 1^ manus — de monumento babet post magno 7n seq. W ^ magno sepulchrum] in Praemit. Pf Pd, 53 intrarant C Paz add. sup. lin. W

monumentum Pf/1^ lin.64post eislesus resurgerent fide ex 2^ manu V — 57 malos C Pz

— 54socii W 1^ ^ post passionis abrumpitur Pd et transit ad — fidem V 1^ manus Pf1^ — surgerent] resurgerent A Pf Pb transp. Pb — 55 exeuntes] et praemit. A — 56non af. ras. abscesserat]absconsuserat/A ^ permanebat] pertenebatA perdederant A bonos CPa 58 timor] habet a4. Pa

426

494 6o

SERMO LXXX, 5-7

ne perderent Christum redditum pertimescebant. Ibant cum timove et gaudio magno. Scriptum est: Serwite domino cum timore, et exultate ei cum tremore. Ibant cum timore et gaudio magno, quia timor domini sanctus permanet in saeculum saeculi. In sanctitate ergo manet, qui dei permanet in timore. 6. Et occurrit eis Iesus. Occurrit, Ànquit, Iesus, et dicit eis : Auete !

65 Fideliter currentibus occurrit Christus, ut quod fide crediderant,

agnoscerent uisu, et firmaret praesentia, quas adhuc trepidas habebat auditus. Occurrit eis Iesus dicens: Auete ! Occurrit ut dominus, salutat ut parens, affectu animat, seruat timore. Salu-

tat, ut per amorem seruiant, non fugiant per timorem. Auete / At 79

illae accesserunt et tenuerunt pedes eius. Auete, hoc est, habetote.

Haberi se uoluit, qui passus est se téneri. Accesserunt et tenuerunt fedes eius, ut scirent in capite Christi uirum

75

80

esse, se esse in

pedibus Christi, et datum sibi uirum sequi, non praeire per Christum. 7. Dicit eis: NoJste timere. Quod dixerat angelus, dicit et dominus, ut quas firmauerat angelus, Christus redderet firmiores. Nolite timere, sed ite, dicite fratribus meis, ut eant in Galilaeam ; ibi me wuidebunt. Resurgens a mortuis Christus resumpsit hominem, non reliquit. Vocat ergo fratres, quos corporis sui fecit esse germanos; uocat fratres, quos patris sui adoptauit in filios; uocat 59/60 Matth. 28, 8.

60/61 Ps.2, 1r.

61 Matth. 28, 8.

62 Ps. 18, 1o.

64.67 Matth. 28, 9. — 64/69 cf. serm. LXXVI, linn. 29/31. — 70 auete hoc est habetote] serm. LXXVI, lin. 5o. 71/72 Matth.28,9. |.72/74 cf. serm. LXXVI, linn. 38/41.

75 Matth. 28, 1o.

77 Matth. 28, xo.

59 ne perderent om. A4 redditum] perditum 4 permiscebant 4 60/61 scriptum est z;gze gaudio magno om. A ex bomoeot. — 60 cum timore] int.PfOCPa — 62permanensPb 64posteis lesus Pd resumit textum ueniens a lin. 54

occurrit inquit lesus oz. A Pb C Pz

inquit] eis 222. O 1^, eis praemit.

O2" eis 2"]om. Pd, seq. in V rasura unius uocabuli — auete]habete A, a- sup. ras. V (hauete 1^ manus ?) ; bic incipit Pad.2 ita: Post resurrectionem suam dominus

occurrit obuius Marie Magdalene, et alii Marie, et dicit eis: Auete 65 currentibus] occurrentibus PaZ.2 crederunt A4 1^, crediderunt A 2^ Pad.2

66 uisui V I^ manus R— quosadhuctrepidosO — 67 Iesus om. Sez., seq. a5. (eis?) in V auete] habete A4, hauete V 1^ manus, At ille accesserunt et tenuerunt pedes eius add. Pf bic ob bomoeot. (cf. in seq.) 68 salutauit Sez. Seu.

affectum P2 anime seruit Pad.2 seruatom.PfPbPd timore]amore timore. Salutat] timorem aufert Pf Pb Pd, timore amore blanditur C Pa 69 per amore A per timore 4 hauete V 1^ manus, habete A, inquid

add. Seu. at] ad A 70 hauete V 1^ manus auete hoc est habetote] habetote est hoc habete 4 ^ habetote]auetote W 1? — 72 scirent] se irent Pd, innuerent C Pa se esse] et esse se P2 — 73 sequi non praeire] qui praeiret

Pad.2

praehire V 1" manus, praeiret Pad.2, perire ze] periere W — 77 sed ite]

sedete (?) V 1^ manus — 78 Christusom. Pd l sup. ras. 2"* manus) uocat] unde praemit. patris] -is sup. ras. 2^* manus V

79 reliquid A V 1* manus (prima CPa — ergo om. Thom. Pa — 80

427

SERMO LXXX, 7-9

495

fratres, quos benignus haeres sibi praestitit cohaeredes. Sed resurgente Christo qualiter inpietas resurgat audite. 8. Venerunt quidam de custodibus in ciuitatem, et nuntiauerunt $rincipibus sacerdotum omnia quae facta fuerant. At illi, inquit, 85 congregati consilio accepto becuniam copiosam dederunt militibus dicentes : Dicite quia uenerunt discipuli eius, et furati sunt eum nocte nobis dormientibus. Qui dant pecuniam, non perdenda comparant, sed seruanda. Iudaei uendente Iuda emerunt, ut perderent, Christum. Nunc pecuniam copiosam, ut se, legem, templum, patriam perderent, effuderunt. Venerunt discipuli, et furati sunt eum. Viri sanguinum et dolosi statuunt pretium falsitatis, perfidiae conficiunt instrumentum, commercio crudeli fraudem fidei, ueritatis latrocinium nundinantur, corrumpunt milites, ut furtum uocent,

quod erat resurrectionis archanum.

Venerunt discipuli eius, et

95 furati sunt eum. Non contenti interfecisse magistrum, quomodo

discipulos possent perdere moliuntur; discipulorum crimen esse faciunt uirtutem magistri. Venerunt nocte discipuli eius, et furati sunt eum. Plane amiserunt milites, perdiderunt Iudaei, sed discipuli magistrum suum non furto, sed fide, uirtute, non fraude, IOO

sanctitate, non crimine, uiuum, non mortuum sustulerunt. Hinc

est quod in Galilaea, ut eum possint uidere, mittuntur, quia deus in loco perfidiae non uidetur. 9. Quod autem dixit: Data est mihi omnis potestas 1n caelo et in 83/87 Matth. 28, 1113. 83/102 cf. serm. LXXVI, 4. 87/100 cf. serm. XXXVII, linn. 84/95. 88 cf. Matth. 26, 15 et parall. 90.94/95 Matth.28,13. — 90/91 Ps. 54,24. | 97 Matth.28,13. — 101 cf. Matth. 28, IO. 103/104 Matth. 28, 18. 81 benignus] -i- sup. ras. 2" manus V —— praestetit/4 ^ choeredesPZ . 82 qualiter inpietas resurgat] quae inpietas insurgat Sez. 83 costodibus A4 1^ manus ciuitate AR nunciauerunt V aliique 84 at] ad A illis ... congregatis AR 85 conscilio (? Zt. erasa post s) V 1^ manus — 86suntom. A eum om. Pb 87 dat ... comparat Pf P4 88 Iudaei uendente Iuda emerunt] Sta (sd. ista) autem dantes aut humaberunt (uma- 2^ manus) A, Isti autem dantes autumauerunt Pad.2 uendentes iudam R 89 nunc] et PfPbPd,quoqueadd.CPa ^ peccuniam V ^ seom.PfPbPdCPa patriamque Pf/PZ 90 effuderunt] profuderunt A4 (profunderunt A4 1^ manus?)

uenerunt] inquid «4. Sev. — discipuli] eius 442. C Pa, eius nocte add. Pad.2 eum] nobis dormientibus zZZ. Pad.2 91 statuerunt CPa — 92 instrumentum]etadd.CPa ^ 95 corrumpunt] denique praemit. CPa 94 erat] est Sen. 95/98 Non contenti zsgze furati sunt eum oz. Pad.2 ob bomoeot. 95 interficisse A4 1^ manus magistrum] solum praemit. A —— 96 possint O Thom.

(perdere possint zrazsp. Tbom.), posse R — molliuntur V 1^ manus — 97 faciunt esse /ransb. Pf — nocteom. A — 97/98 et furatisunt eum]et cetera Pd — 98 perdiderant V amiserunt] Sez. (bis im Seu.) Tbom. R Pd C, amiserant ceteri 101 100 sustulerunt] -unt suf. ras. V, probabiliter sustulerant V 1^ uidere possint ramp. Seu. possent Pf Pb Pd Galilaeam Sez. PfPbP4O 103 omnes A (ortbogr.)

496 IOS

SERMO LXXX, 9-10

lerra, quid ipse in se sibi dederit, hoc declarat, probante apostolo cum dicit: Deus erat in Christo mundum reconcilians sibi. Filius dei uirginis filio, deus homini, diuinitas carni contulit, quod semper cum patre possedit et spiritu. Et ideo ait: Ite, baptizate omnes gentes in nomine patris et filii et spiritus sancti, ut omnes gentes potestas una eademque recrearet ad salutem, quas crearat ad

IIO

uitam. 10. E? ecce ego uobiscum sum usque ad consumationem saeculi. Est semper nobiscum, qui cum patre est semper, et ueniet nobis per hoc quod adsumpsit ex nobis. Et quid plura, fratres? Quod nascitur, quod patitur, quod resurgit, quod accipit, non est, non

IIS

est necessitatis suae, nostrae est hoc salutis.

114 accipit ist wohl die richtige Lesart, gegen ascendit von Pf Pb und Pd, mag

begrifflich ascendit einer grossen Wahrscheinlichkeit geniessen. Quod (Christus) accipit bezieht sich auf das vorangehende Zitat Dara est mibi omnis potestas. 105 2 Cor. 5, 19.

108 Matth. 28, 18-19.

104 quid] quod Pa4.2 apertissime C Pz

111 Matth. 28, 20.

quid ipse in se sibi dederit hoc] hoc uerum esse

in se om. Pf Pb Pd

hoc] hic Pf P? Pd, om. O

declaratur

CPa 105 flius]ergo aZ2. CPa 107 spiritu] sancto adZ. Pb baptizate (waptisate W, babtizate O ) ]docete PP, qui add. baptizantes eos fos; gentes 7n seq. 108 fili A

ut 072. Sez.

omnes]ait add. Pad.2

109 recreet Sez., recreat

Thom., crearet W 1^ quas] OV 2" manus Thom. ed., qua V 1" manus, quam AR V, quod Pa4.2, quae PfPb Pd, ipsos quaeante CPa creat Pad.2, creauit O PbTbom. 111 et ecce] et om. Seu. O ego om. R uobiscum] inquid praemit. Seu. RW C Pa consummationem Sez. 112 est semper] et semper est Pad.2 — li13exnobis]anobisPf1^ — 114 patitur] quod moritur a4. Sez. resurrexit W ——— accipit (accepit A ortbogr.) ]ascendit Pf Pb Pd (ef. comment.) 114/115 non est Pabent semel Seu. W franc., iniuria quidem 115 necessitas V 1? (necessitas tis sic V ) suae om. Pad.2

LXXXI MONITVM Codicibus nobis magis notis accedunt sermone

LXXXI

hi alii:

V4

Vaticanus Latinus 1270 (cf. monitum in sermonem LX XVIII), foll. x8"19".

Vf

Vaticanus Latinus 378, saeculi X, qui fol. rzx initium solum tractatus

continet,

usque ad uerbum ;/eteraz (lin. 13). Quamuis textum sat;

mendosum praebeat, lectiones eius uariantes omnes adnotaui propter

antiquitatem codicis et quia ad familiam manuscriptorum seuerianeorum pertinere uidetur, cuius testes equidem non sunt copiosi. Flor.

Florentinus Bibliothecae Laurentianae Mediceae, Sanctae Crucis, plut. XXX, sin. 2 (conferatur praedictum monitum in sermonem EXXVIII), foll. 9"-xo". Notandum est codicem F/er. hoc sermone magis ad puriorem traditionem Felicianam accedere quam sermone LXXVIII. Vide monitum in serm. CXXVII.

Lzv.

FRANCISCUS LIVERANI, Spicilegium Liberianum (Florentiae, MDCCCLXIII) pP- 198-201, tractatum edidit ex codice Liberiano, seu Sanctae Mariae

Maioris, A, 150 (cf. pp. 138-139), in quo sermoni LXXXI additum fuit, absque ulla intermissione, initium sermonis CCXLII sancti Augustini

(cf. Los sermones, pp. 179 et 387). Textum Liberianum, quem non inspexi,

Seu.

Liverani ope codicis F/or. emendauit. Abbreuiatio Lv. textum a Francisco Liverani editum significat. consensum designat codicum 4 Vf et V4, uel A et Vd deficiente Vf.

SERMO LXXXI DE RESVRRECTIONE

PI

DOMINI OCTAVVS

1. Dum rebellis Iudaea creatorem suum debellare contendit, et

in auctoris sui necem leuat impias manus, terris abstulit pacem, VA

concordiam rerum soluit, elementorum sic foedus rupit, ut mun-

dum totum ad chaos reuocaret antiquum. Denique diem fugat nocte, inuadit lucem tenebris, caelum rebus aufert, facit tremere terram, miscet mortuos uiuis, inferos superosque confundit, et

IO

dissipato ordine in creaturis pacificum nil penitus, amicum penitus nil relinquit. Hinc est quod reuersus ab inferis Christus, ut rebus pacem reddat, exclamat: Pax uobis ! 2. Dum loquuntur, inquit, discipuli, Iesus, szetzt in medio eorum,

15

el dixit eis : Pax uobis ! Bene addidit wobis, quia iam terra steterat, dies redierat, sol recurrerat, et ordinem suum compago mundi redditum iam tenebat. Discipulis autem manebat adhuc bellum, et conlidebat eos acriter fidei perfidiaeque conflictus. Non sic terram, sicut discipulorum corda, turbo concusserat passionis, et 11/13 Luc. 24, 36. 17 discipulorum corda] cf. Leonis Magni serm. LXXIII, x (ed. A. CHAvAssE, CC CXXXVIIL A, p. 45o,linn. 8/12). — turbo]cf. serm. LXXXIV, lin. r7.

Codd.:

AV4Vf, VR W, Flor. DuO Pf PbP4 GC Pa

Inscriptio :de resurrectione] ex ze, de eodem

V R WO Pf P4 C Pa

octauus

om. Pd CPa, Feria iii add. Pf Incipit secundum Lucam 4, Sermo sancti Seueriani episcopi V4, Feria III Vf, Sermo beati Petri grisologi (gri- 2^ manus

sup. ras.) Flor., Sabbato. Sermo Petri rauennatis Dz, Sermo sancti Petri de feria iii

(sd. Paschae)

G—. 8 dum] cum Flor. PCPa

autorem V4 1^ manus, auctorem 2^

— rebellat

suiom. Vd

W.— iudeusO

— 4

necem] lucem Vf, lucis V4

leuat] -t sup. ras. V, leuauit CPa — 5 concordia AVVfG —— 6ad chaos] achaos Vf ^ diem fugat denique rrazsp. Pd. — 7 nocte] V4 PfPbG, noctem ceteri (cl. diem fugat, noctem inuadit plurimi melioresque codd.) tenebras Vf 8 mortuis uiuos ' — 9 discipato Pf, disperato V4 —— in creaturis] in oz. V4Vf

creaturis V2 W franc., creatoris AVfVR, creatorem Dz, iniuriam Vos

manus antiqua) Pf (in creatoris iniuriam V Pf ) Flor. C ed. pacificum] paci Sez. (Vd 1" manus), pacis Vd 2^ manus nichil penitus pacificum 7ransp. C Pa nil] nihil 4VfDz PfPb Pd, nichil OCPa 9/10 nil penitus, amicum penitus om. V2 — 10 nil] nihil AVf, nichil V4Dz O PfPb P4 G reliquit Sez. Flor. Du PfPdG ed. Liv. ab inferis om. Pb 11 pacem rebus ;razsp. Pf reddit pacem :ransp. G 12/13 dum loquuntur z:4ze pax uobis om. W propter bomoeot. 12 Iesus stetit transp. Pb. — 13 dicit AVIV R W Flor. O Pb Pd addit Vf V4 Du € Pa quia] qui V 1^ manus iam om. W steterat] astiterat PfPb P4G, hic desinit Vf — 14 recurrerat] -u-V 2^ manus sup. ras.,

recurrat Flor., recucurrerat A

15 redditu A 1^ manus

discipulos A 1^ manus

DuPbPdG adhuc manebat Sew.Dz —— 16/17 sic terram] in terra G, rerum W 17 passionis concusserat /raz5p. Du

428

SERMO LXXXI, 2-3

20

499

ideo animos eorum credulitatis et incredulitatis acies pertinaci demicatione uastabat. Insistebant mentibus eorum cogitationum cateruae, et excursibus disperationis ac spei robusta licet corpora rumpebantur. Inter miracula numerosa signorum Christi et multimoda passionis eius genera, inter deitatis insignia et inbecilla

carnis, inter mortis damna et dona uitae, discipulorum sensus mentesque ferebantur. Nunc spiritus eorum tollebatur ad caelum, 25 nunc eorum anima conlidebatur in terram, et in intimis eorum tali

procella saeuiente portum quietis nullum, nullam stationem pacis poterant inuenire. Hoc uidens scrutator pectorum Christus, qui iubet uentis, procellis imperat, et solo nutu tempestates tranquillitate commutat, mox eos sua pace confirmat, dicens:

3. Pax uobis ! Ego sum. Nolite timere. Ego sum crucifixus ille, mortuus, sepultus. Ego sum per me deus, propter uos homo. Ego sum non spiritus in figura carnis, sed ipsa ueritas in carne. Ego sum. Ego ex mortuis sum uiuus, ex inferis sum supernus. Ego sum quem mors fugit, inferna tremuerunt, tartarus deum confessus est 35 cum pauescit. Nolite timere: Petre, quod negaueris ;quod fugeris 20

tu, Iohannes;

quod deseruistis omnes;

quod infidelibus de me

27 scrutator pectorum] cf. serm. L, ad lin. 93. 30 Luc. 24, 36. 35/37 cf. serm. CLXI, ad lin. 103. 55 Petre] cf. Matth. 26, 69-75 et parall. 36 Iohannes] cf. serm. LXXVIII, ad lin. 38 s.

18 credulitatis] -u-2^ manus sup. ras. V 20 cogitatio V 1^ manus uastabant Sez. disperationis] mouissima i sup. ras. 2" manus disperationibus (?) V4 1^ manus ^ ac|hac A ut corpora] pectora Sez. Dz 22 passionum V4 tur Pf

et incredulitatis oz. O 12, excursibus] discursibus Pf 1^ manus V, desp- plerique codd., S SO saepe Vd 1* manus EZ

21 rumbebantur (2) V 1^ manus, corrumpebanimbecillia V4 Dz Pa, imbecillitatem Pf P^ P4 G

24 mentisque Pd 1^ manus — nunc] eet praemit. 23 uitae om. PÍ Pb Pd G 25 spiritus] Christus V4 (ef. Jin. 32) Pf Pb Pd GPaC, et add. Du O conlidibaturA4 ^ interram]ad terram G, interra V2 — talis.A1^ manus — 26 nullum nullam] ullum ullam Pf — 27 Christus] deus P2 saeuientibus Flor. 28 nudutempestatis G — tranquillitates V 1^ mans Pf 1^, tranquillitatesque 2^ manus antiqua V Flor., in tranquillitatem Dz, tranquillitatem e.

tranquilli-

tate tempestates /razsp. Pf — 29 eos] ea W — 30 pax uobis ego sum om. Vd crucifixus, ille mortuus inzerpungunt VO aliique — 31 ego sum bis in AV,

fortasse recte

32 spiritus] Christus

V

RV4 Flor. (cf. lin. 24)

in carnem Pf

32/33 in carne ego sum sne interpuntt. O.— ego sum om. Pf Pb pé: infernis Dz uiuus] et 22. C Pa sum Praemit. Seu. mortuis] ex supernus] sum Ji; in O — 54 fugit] et adZ. Flor. | deum]dominum C

:38 sum — 55

07. cum pauescit] conpauescit 4, cur pauescitis Vd, et pauescit O, et expauit G,

quod negaueris (quod ex corr. 17 timere] tu 222. Sex. noliVd CPa fugeras W Pf Pb P4 G 2* manus W: tu 1*2)] quod negaueras W Pf Pb P4 G omdestruis Flor. deseruistis] 36 — Du transp. fugeris tu 35/36 manus infidelibus] de praemit. W, infideliter V4 nes] hominem O

500

45

SERMO L XXXI, 3-4

totis cogitationibus iudicastis ; quod adhuc non creditis me uidentes. Nolite timere, ego sum, qui uos per gratiam uocaui, elegi per ueniam, pietate sustinui, caritate portaui, et modo uos sola bonitate suscipio, quia culpas uidere nescit, cum pater filium recipit, suos affectio cum resumit. 4. Conturbati, inquit, existimabant se spiritum widere. Quare? Quia clausis ostiis intrauerat dominus. Discipuli ergo consternati maeroris somno dabant Christo non quod potest diuina uirtus, sed 429 quod natura recipit humana. Puwtabant se spiritum widere. Namque spiritus hominis in utero quod septa transit, penetrat quod muros, ut clauso corpore intret corpus inclusum, sic anima quando dat uitae finem, a corporis dulci contubernio cum recedit, domorum claustris, mundanis obstaculis non tenetur. Substantia caelestis

50

55

terrenis ergastulis nescit includi, iuxta illud : Spiritus, nescis unde ueniat aut quo uadat. Discipuli ergo post resurrectionem clausis ostiis domino ingresso reportasse eum soliditatem corporis non credebant, in imaginem carnis solam redisse animam suspicantes, ut dormientibus solent corporeae imagines apparere. Existimabant se, inquit, spiritum widere. Exgo, sicut diximus, in discipulis non

38 Luc. 24, 36.

37

42 Luc. 24, 37.

50/51 Ioh. 3, 8.

43 cf. Ioh. 20, 19 et 26.

45 Luc. 24,

54/55 Luc. 24, 37.

37 iudicatis Dz, uel dubitatis 222. 2^ manus sup. lin. V —— credidistis Flor. uidentes] uiuentem W 39 sustenui A4 40 quia] qui Fior. pater nescit cum £razsp. C pater cum £ransp. Pa post suos affectione Flor. cum] qui G 45 osteis A, hostiis R Pf/Pb Dz

non zransp. Pa add. Vd

filios A 41 Seu. interpungit 42 existimant A, estimant V4

intrauerat] ingressus est V7

45 recepit WW, qui transp. recepit natura

namque] nam quod F/er., nam Paz, sicut add. O

44 quod

putabant] enim 46 spiritu ed.

utero quod] utroque PfP5P4 quod 1"] quae (q.) A 1" manus R, que V4 Du G (df. uar. uttoque in anteced.), queque W, om. C Pa (in Pa babetur baruum spatium uacuum) quod 2^] AVR Flor. (V add. i & et del.), que (penetratque)

PfPdG (an recte?), quos Vd Du, quoque W, om. OPb CPa Liv. ed., legendum fortasse quod penetrat 47 ut] et V2 1* manus (?) ut clauso corpore oz.

PfPbP4G intrat PÉPbL P4 G inclausum 4, nam non sinit zd. W. 48 finem uitae /razsp. Du a corporis] aom. ODz C Pa,a corpore V 1* manus R Flor. dulcis G 1^ manus domorum] dum opum A, dimotis V4 1^ manus, dum

opus add. in marg. 2" manus Vd

49 obstaculi A 1^ manus

tenentur C 1^

manus substantia] -i- szper ras. 2 2^ manu V — 50 nescis] -it V R W Flor. Lzv. O Pf Pb Pd 50/51 unde ueniat nescit transp. Pb 50 unde | quo VZ 51

aut] et Sez. 52 osteis A4 ut supra, hostiis V 1^ manus aliique dominum ingressum 4 soliditate V4 —— 53 credebat V4 1^ manus —— in imaginem] in om. Seu. C Pa, in imagine V 1^ manus (?) Du O Pb, in ymagine W, in ymaginem Pf carnis solam] sola carnis Pb etexp.carnis — 54 imagines corporeae frazsp. C 54/55 existimabant 4:que uidere om. P4 55 sicut diximus om. G discipulos C Pz 55/56 cogitationum bella non sedabantur om. Flor. C Pa bomoeot. causa

SERMO LXXXI, 4-5

501

sedabantur cogitationum bella: non sedabantur, sed magis magisque cogitationum bella crescebant, et tumultus mentium ipsis etiam uisionibus augebantur, et unde resurrectionis adserebatur fides, inde totius cunctationis scrupulus nascebatur. Quod uene60

rat, erat res: quod clausis ostiis intrauerat, fides non erat; non erat fides, sed uirtus erat; humanum non erat, homo erat, ut esset

uerum corpus in deitatis potentia, non inanis carnis species in resurrectionis iniuria. Ergo ad comprimendos nascentes ex hoc conflictus cogitationum, respondit Christus: ! 5. Quid turbati estis, et cogitationes ascendunt in corda uestra ? Bene 65 ascendunt, non descendunt, quia depressae carnis pondere cogitationes humanae ad altum dei mysterium conantur ascendere, et conatibus in ipsis franguntur, ruunt, deponuntur ad terram, nisi 79

7»

ille iuuerit, qui donat homini cogitare diuina. Qwid turbati estis, et cogitationes ascendunt in corda uestra? Videte manus meas et pedes. Videte, hoc est dicere: uigilate. Quare? Quia non est somnium quod uidetis. Videte manus meas et pedes, quia grauatis oculis caput adhuc respicere non potestis. Videte carnis uulnera, quia dei opera non uidetis. Considerate inimicorum titulos, quia dei adhuc non considerastis insignia. Palfate, ut uel manus fidem faciat, quia uidens oculus sic caecatur. Oculus non uidet, uideat tactus:

digiti uestri intrent uestigia clauorum, manus uestrae alta uulne-

65 Luc. 24, 38.

69/70.72 Luc. 24, 38-39.

75 Luc. 24, 39.

56 sedebantur 1^] Pf 1? Dz G, se dabantur R, sedebant Vd

bella] turbe Dz

magisque sedebantur 2^] Dz G ut supra non sedabantur om. O Pb 58 ipsum Dz 2^ manu; 57 cogitationum bella om. OPb om. G 58/59etunde augebatur V4R Flor. Du Pf Pb G (augeabatur G 1^ manuj)OPa usque nascebatur om. G fortasse bomoeot. decausa — 58 resurrectiones Vd 1* manus 59 inde sque nascebatur om. V4 58/59 fides asserebatur transp. Vd scrupulus 4 1^ manu; ^ uenerat]uera V4 —— 60 erat probabiliter ob bomoeot. non 2^] inquam non 1^] sup. Jin. O 17 manus osteis A constanter om. R 61 humanum non erat] et quia humanum non erat, humanitas non

add. C Pa

cogitationum 64 conflictu R 62 potentiam Pg credebat C Pa conflictus /ransp. CPa — respondit Christus] Christusait V7 —— 66 cogitationis CPa 67/68 et conatibus] sed c. V4 67 altum] tamen add. OPfPbPd R 68 in ipsis conatibus transp. Sex. O — 69 iuuaberit A4, iuuauerit V7 —— donat] 69/70 quid turbati usque corda uestra om. Pb — 70 dat P4 ^ hominem V4 pedes] meosadd.R ^ 71/72 uidete hoc est usque et pedes om. Vdpropter bomoeot. 71 somnus Flor.

adhuc om. Sem. praemit..

C Pa

72 meas om. Á

aspicere Sez. titulos

et pedes om. Pb

uidetis R. Flor.

inimicorum

'consideratis PA — fedem A4 1^ manus

7razsp.

G

grauati O

73

74 non uidetis] adhuc

adhuc

om.

Seu.

75

— faciant W —— 76 quia] quod add. W

uideant V4 1^ sic caecatur oculus om. W ex bomoeot. uestrae] uestra Sex. (Vd ex corr. 17 manus) praemit. A

77 uestigia] in

502

80

SERMO

L XXXI, 5-7

ris exquirant. Aperite manuum foramina, sulcate latus, renouate uulnera, quia negare non possum discipulis ad fidem, quod inimicis in poenam saeuientibus non negaui. Palpate, palpate, et usque ad ossa inquisitores ardui peruenite, ut uel ossa carnis adstruant ueritatem, et me esse ipsum uel uulnera seruata testentur.

6. Rogo, quare me resurrexisse non creditis, qui innumeros mortuos sub uestris oculis suscitaui? Nisi forte uirtus mea, quae 430 85 aliis adfuit, mihi defuit, iuxta illam uocem,

quae mihi pendenti

insultauit in cruce dicens: Vah, uah, qui alios salos fecit, setpbsum saluum facere non potest. Descendat de cruce, et credemus. Et quid

est maius, excussis clauis descendere 90

de cruce, aut ab inferis

calcata morte conscendere? Ecce et meipsum saluum feci, et ruptis inferni uinculis ad superna conscendi, et tamen neque apud uos fidem meae deitatis inueni. Aut forte triduana mors abnegat fidem credendi? Nonne quatriduanum Lazarum iam foetentem uobis coram uocauit ab inferis uox mea, mea iussio reuocauit ad

95

uitam ? Et si seruus quatriduanus surgit, cur triduanus dominus non resurgit ? 7. Adhuc autem illis non credentibus prae gaudio. Votiua gaudia et cum data fuerint, uix creduntur; optata cum perueniunt, dant

78 sulcate] cf. sermm.

LXXXIII,

lin. 62; LXXXIV,

lin. 104.

78/79

renouate uulnera] cf. sermm. XXXV, linn. 61/63; LXXXIV,lin.92. — 86/87 Matth. 27, 40 et 42. 90 ruptis inferni uinculis] cf. serm. LXV, lin. x48. 92 Lazarum] cf. Ioh. xz, 45. 96 Luc. 24, 41.

78 exquirat 4A Vd Du Pf Pb P4 G

manuum (ex corr. 27" manus antiquae V )] manu sulcate] manus aZ4. G 79 negare] me Praemit. C Pa

79/80 discipulis usque saeuientibus om. franc.

80 in poenam] ad p. A

palpate palpate] palpate et uidete V4 81 peruenire PZ 1^ manus carnis] szp. Ziz. O astruant W Dz O Pf Pb G Pa 82 uel om. VR Flor. seruata] acerba IW 85 rogo] interrogo 4 2^ manus antiqua qui] iam add. Vd innumeros] numerosos Dz 84 uestris] u- sup. ras. Flor. suscitauit (?) V 1^ manus mea om. V Flor. 86 in cruce oz. C Pa in cruce insultauit zrzzsp. Du O ua ua Sez. W, uach uach Flor. qui] quia V 87 saluum om. V Flor. non potest saluum facere ;razsp. C Pa et credemus] oz. franc., et credimus ei Sex, — et quid]etom. V4 W franc. — 87/88 quid est ziqze de cruce om. Du OCPa ratione bomoeot. 88 maius] manus R

excussis clauis om. PFPb PdG aut] an G, ecce OC Pz inferos C Pa 89 conscendi O, conscendat Dz, descendi C Pa

ab inferis] ad 90 raptis V R

Flor. O superiora Sez. neque] nec Pf 91 uos] ipsos «4d. Sez. abnegat] abrogat 4 92 quadriduanum 4 semper Lazarum rep. Du Pa foetentem] fe- cod. omnes — 93 uobis] u- sup. ras. 27* manus (nobis 14) V, Sup. lin. Flor. coram uobis ;razsp. Vd W C Pa uocaui A4 1^ manus (?) Pb mea iussio] mea om. franc. — 94 quadriduanus APA. G cur]quur4 .95 resurget

V/ 2^ manus, resurgat

Pb PZ

96 autem o. IDA

mirantibus 222. V2 Pb ^ gaudio]et caetera add. CPa

credentibus] et

— 97 preueniunt VZ R

SERMO

IOO

LXXXI,

7

503

stuporem. Hinc est quod apostoli resurrectionem Christi celeriorem quam sperauerant admirantur, et quod credunt tardius, non est perfidiae, sed amoris. Scrutantes enim taliter fidem non abnegant, sed requirunt, et dum intendunt altius, uerum esse, non

esse falsum quod intuentur exoptant. Fratres, discipulos ad ista tardos, stupidos ad tanta, non perfidiae timor, sed causae praestitit magnitudo. Visa non uidere, nescire scita, credita non credere, 105

non incredulitas, sed facit miraculum singulare. Fratres, ad uirtutes natura nostra est nimis infans, quae nisi per deum creuerit, capere matura non potest, non ualet perfecta sentire. Deus ergo quod per nos non possumus, ipse nos capere per se et sentire concedat.

101 credent V 1^ manus (? :-u- sup. ras. 27 manus) R 99 sperauerunt 4 101/102 non esse] nonne esse R, oz. C Pa ed. Liv. annegant V 1^ manus (?) 102 falsum] ex Sez., nisi delendum sit non essefalsum — 105 perfidiae timor]

tepor fide A 1^ manus, tepor fidei A 27 manus antiqua Vd

104 uisa non] uis

uidere] credere Pf — nescire] nec scire Dy/O —— 105 uirtutem Vd ante Flor. 105/106 natura nostra ad uirtutes 106 natura add. 2^ manus Pd in marg.

transp. Pf

106 nimis est natura nostra /razsp. G

PfPbG,om.CPa A, ac Vd

perfecte V 1^ manus

107 matura] natura O, alta

— ergo]noster add.Seu.

— 108et]om.

LXXXII MONITVM Praeter cod. A alium habemus testem traditionis Seuerianeae sermone LXXXII, nempe sanctum Thomam Aquinatem, qui finem tractatus, a uerbis nemo putet usque perfidiae, ad litteram exscripsit (Summa Tbeologica, partis HII

quaestio LIV, art. 1: "Ad tertium dicendum quod, sicut Seuerianus dicit in sermone paschali: Nemo putet ..."). E contra Iohannes Gritsch non ad uerbum, sed magna cum libertate, locum

quemdam sermonis istius, etiam tamquam opus Seueriani, laudat, dum scribit : "Seuerianus. Ista uestis (scl. angeli sedentis) non fuit corporea, sed quaedam splendentia ex uirtute spirituali angeli ad similitudinem uestis" (Quadrageszmale, sermo XLVII, 2* pars), dummodo

Gritsch, qui sermones Chrysologi secus ut

opera Petri Rauennatis nouit et ad litteram commemorat (ut sermone Petri XI? : uide CC XXIV, p. 73, ad lin. 44), loco citato ad nostrum LX XXII, cap. 5, re uera se referat. Sanctus Bonauentura, sermone suo pro feria II post pascha, alteram partem

capitis secundi

sermonis

LXXXII,

a rei gestae usque passzonis inuaserat, sat

adamussim transcripsit (Opera omnia, ed. Quaracchi, t. IX, p. 284). Videtur Seraphico Doctori praesto fuisse exemplar familiae franc. deriz., quae in nostra

editione sermonis LXXXII repraesentatur a codice X, quem pro hac uice et sermone sequenti extra consuetudinem adhibui, quamuis certe non multum iuuet ad textum restituendum. Cum uero plures sententiae sermonis, quod ad textum critice adtinet, magnis

difficultatibus laborant, alios quoque codices praeter communiter adhibitos comparaui (uice codicis PZ, cuius lectiones proprias, quae fere constanter cum lectionibus manuscriptorum Pf Pb Pd et G consonant, non omnes signaui, codicem Pe hic contuli ac uariantes eius omnes adnotaui, ita enim insimul lectoribus indoles huius manuscripti uno saltem sermone elucebit).

SERMO LXXXII DE RESVRRECTIONE

IO

DOMINI NONVS

1. Quoniam Matheus sanctus iam nobis quae de resurrectione domini cognouerat salutariter indicauit, hodie quid etiam beatus Marcus referat audiamus. Ef cum íransisset, inquit, sabbatum, Maria Magdalene et Maria Iacobi et Salome emerunt aromata, ut uenientes unguerent ewm. Mulieres hoc loco feminea deuotione discurrunt, quae non ut uiuenti fidem, sed ut mortuo unguentà deferunt ad sepulchrum; et sepulto parant maeroris obsequia, non ut resurgenti praeparant diuinorum gaudia triumphorum. Mulier, mortem

15

Pr

Christus, ut mors

moreretur,

accepit. Christus, dum

occiditur, illud quod omnes occidebat occidit. Sepulchrum Christus infernum patefacturus intrauit. Soluta ergo lege tartari et inferni carcere destructo et ipso mortis imperio perempto, iam Christus non est unguendus ut mortuus, sed adorandus ut uictor. 2. Mulieres pernoctant, uigilant, insomnes agunt, obscura pe- 431 netrant erumpentis aurorae, unde et lucem dubiam non minus 3/4 Quoniam zsque indicauit] sermo LXXXII probabiliter post LXXXum uel potius post LXXVIum dictus fuit (cf. Los sermones, p. 265 ;SOTTOCORNOLA, pp. 88 et 173). 5/7 Marc. 16, 1. 11 ut mors moreretur] cf. sermm. XL, lin. 62; LVII, lin. 104; LIX, lin. 69; LVIII, lin. 88; LX, lin. roo, etc.

dubiam] cf. serm.

17 lucem

LXX XVII, lin. 36.

Codd.: A (Thbom.), VR W, Du OPfPb (Pd) PeGSTCPa, X Titulus: de resurrectione] PZ Pe, de eodem VRW franc. (praeter Pd PeGDu) Incipit de euangelium (euangelio 2^ zazus) secundum marcum A4

sancto pasche. Sermo Petri episcopi Rauennatis Dz

Die

In die pasche, sermo

eiusdem (cl. Petri Rauennatis) G — nonus om. Pd PeDu T C Pa, post nonus add. In die pasche Pf — 3 sanctus matheus /razsp. Pe — quae] quid C Pa T, om. Pe 4dominiom.Pe ^ cognouerit TCPz — salutariter] salubriter G 5, saluriter 5/6 beatus marcus etiam /ransp. Pe — 5 marchus T,om.A . beatusom.Du transissent4 — 6magdalena A, magdalenae RPa —— salomae Pdi^manusS RSPa

7 unguerent A4 R, unguant T C Pz, ungerent ceteri

eum]Iesum franc.

(praeter G) X — femineo deuotioni O — 8 utuiuenti]jutom. STCPaX — ut 9/10 non mortuo] ut oz. Zidem codd. — 9 et sepulto] ut s. A Tbom. Pf Pb PeG

ut] A Thom. V 1* manus? Du O Pf Pb Pe, ut om. ST CPa, ut non V sup. ras. 245 praeparant diuinorum om. X 10 praeparent V 2^ manus Du manus ceterique

Chrismulieres] 4 OS T C Pa, del. 2? manus V —— 11 accepit] suscepit X 13 patefacturus] -rus suf. ras. 2^ manus V — ergo om. X tus] ergo 24. A inferni et tartari /ramsp. X — 14 distructo 4 13/14 et inferni] et om. A 15 ungendus V 2" manus perempto oz..W et ipso] ipsoque .X inC Pa 16 mulieres] itaque 222. ST mortu Pb szc WPfDuPeXG

sompnes

STCPa,

O Dz Pf Pe, insomnem SCPa, insompnem T

noctes add. X

erumpentis aurorae 07.

penetrant] tenebrant Dz 17 unde om. Dz

agunt] noctem 44.

16/17 penetrant

506

20

25

SERMO LXXXII, 2-3

cordis uidentur sustinere quam corporis. E? walde mane, inquit, ueniunt ad monumentum orto iam sole. Si ualde mane, quomodo orto iam sole? Sic nescit euangelista quid dicat ? Euangelista quid dicat scit, sed quid audiat qui non didicerit nescit. Non est erroris ista relatio, ueritatis est, nec lapsum patitur semonis humani, sed rei gestae caelitus aperit ueritatem. Dixerat: A6 hora sexta usque ad horam nonam tenebrae factae sunt. Ergo sol, qui praeter horam, qua dominus pateretur, abscesserat, cum resurgeret dominus ante tempus

occurrit;

et qui, ut suo

conmoreretur

auctori,

ipsam

meridianam suam mortificauerat claritatem, ut consurgeret auctori suo euictis tenebris antelucanus erupit. Valde mane, quia tunc sol, ut mane faceret, manicauit, et qui ante noctem fugerat, nunc 20

ipse noctem praeuenit fugaturus, ut reddat luci nox horas, quas terrore dominicae passionis inuaserat. 3. Dicebant, inquit, ad inuicem : Quis veuoluet nobis lapidem ab ostio monumenti ? Ab ostio monumenti an cordis ? A sepulchro an ab oculis ? Mulieres, obseratum est pectus, oculi sunt clausi, et ideo

18/19 Marc. 16, 2. 23/24 Marc. 15, 33. 28 Marc. 16, 2. manicauit] cf. serm. XLIII, lin. 73. 32/33 Marc. 16, 5.

29

18 corde W corporis] temporis Z4, corpore inquit ozz. X 19 horto V 20 sic] si WG euangelista quid dicat 27] om. V; aliter S epanadiplosin struxit: Sic nescit euangelista quid dicat? Scit euangelista quid dicat, sed quid e. — quid Z]quodR . 21quid]quiDz1^manus ^ 22relatio ista transp. Du

relatio] narratio Pf

sermonis om. 5

est ueritatis trazsp. W' —— patitur om. X

25 gestae] totam ad. A

dixerat] enim 2447. Pb Pe

23/24 ora ... oram A, sic et infra 24 ad horam] in horam Pf Bonau. sol ergo transp. A praeter horam] ea hora PfPbPeG 25 qua dominus pateretur] V Dz Pf Pb Pe G, cum dominus pateretur A fortasse recte, quam dominus

pateretur R, dominus pateretur W (omisso pronomine), qua dominus cum pateretur O, quo domino cum pateretur 5 C, quo domino compateretur T Pa, ut domino compateretur X Bonaz. ed. (quod rectum esse potest - cf. ut suo conmoreretur auctori in seq.-, obponitur tamen potiori traditioni) abscescerat Pf cum resurgeret

dominus] 4 V R W, ut conresurgeret domino Pf Pb PeG, claritate (claritatem C 1" manus Pa) ut (cum Bonaz.) consurgeret (conresurgeret Dz T) domino Du T$O C Pa X, claritate cum resurgeret dominuseZ. ^ 26utsuoconmoreretur] suo cum moreretur PP 27 meridianam] mundianam T — suam om. TC Pa ut consurgeret] ut ipse resurgeret A4, et consurgeret R, cum resurgeret Pb, ut conresurgeret WOSTCPa 27/28auctori suo] cum domino 4,om. Pb 28 euictis] et uictis PfPeG, noctis Pb — antelucanos eripuit O — mane] nouum praemit. A 29 manicauit (mane- 4)] manifestauit Pe 2^ manu; 30 fugaturus] om. A, fugatus Bonau. ^ luciom..A quas sup.lim. T — 31terror TCPaX Bonau. tempore A inuasit 4 32 dicebant] et praemit. A reuoluit 4 35 ostio I^] hostio VR aligue, hostium A ab ostio monumenti om. AÁ monumenti bi; anastropbice Du O Pb PeG cordis] Monumenti add. Pf et corr.: monumenti. Monumenti an cordis ? rebetendo — 54 mulieris V 1^ manus R obscuratum Tom. oculi] cordis «ZZ. ST CPa clausi sunt oculi transp. Du

SERMO LXXXII, 3-4 35

507

patefacti sepulchri gloriam non uidetis. Oleum non iam corpori dominico, sed lucernae cordis uestri, si uidere desideratis, infundite, ut luce fidei pateat, quod clauditur incredulitatis obscuro.

4. Et respicientes, inquit, widerunt lapidem veuolutum ; erat quip$e magnus ualde. Plane magnus, et magnus ualde, et plus iam 40 magnus merito quam forma, qui creatoris mundi corpus claudere et operire suffecit. Et introeuntes monumentum uiderunt iuuenem sedentem a dextris, coopertum stola candida. Introierunt sepulchrum, ut consepultae Christo, Christo consurgerent de sepulchro, et impleretur illud apostoli: Consefulti estis 2l, in quo et resurrexi45

stis. Vident iuuenem, ut cernerent nostrae resurrectionis aetatem.

Vident iuuenem, quia nescit resurrectio senectutem, neque aetates recipit aeterna perfectio. Homo, ubi nescit nasci, mori nescit; et ubi nasci morique nescit, ibiaetatum nec admittit detrimenta, nec

S30

indiget incrementis. Vident iwwenem sedentem a dextris, quia resurrectio recipit nil sinistrum. V:as, inquit, quae a dextris sunt, nouit dominus. Et: Twnc statuet iustos ad dexteram suam. Orate,

55

fratres, ut et nos moriamur uitiis, sepeliamur temporalibus pompis, ut aeternitati resurgamus in Christo, et a dextris positi 432 mereamur audire: Venite, benedicti patris mei, percipite vegnum, quod uobis paratum est ab origine mundi.

38/39 Marc. 16,4. — 41/42 Marc.16,5. — 42/43 cf. serm. LXXVI, ad linn. 108/110. 44 Col.2,12. — 49 Marc. 16, 5. 50/51 Prou. 4, 27. 51 Matth. 25, 33. 51/52 orate fratres] cf. serm. XXXVI ad lin. 118. 54/55 Matth. 25, 34. 35 sepulchri om. Pb

iam A franc. X, om. VRW

corporis X

365i

uidere] fündereDz —— 37 utluce]etl.R,utom.framc.X —— fideisup.lin.Pe — 38 inquitom. X ^ reuolutum lapidem /razsp. W Du/OPeTCPaX — quippe]enim 39 plane magnus et magnus ualde /z marg. Du — 40 corpus mundi /razsp. A pp

clauderet V. 1^ manus, clauderetur R

41 operire] 4 Tbom. VROG,

suffecit] AR V Pf Pb PeG, sufficit rligzj ^ monumentum] in aperire ceter? praemit. franc. (praeter Pf) X — 41/42 uiderunt iuuenem usque stola candida oz. sepulchrum] in premit. W X A42adextis]in d. T — stholacandeda 4. X 453 consepultae] cum sepulte disigncte (in transitu ad al. lin.) T (cf. paulo infra cum sepulti) ^ Christo seme! R — conresurgerent Dz G Pb ST C Pa (conseurgerent Pe 1^, prima e exp.)

44impleatur W ^ apostholi 4

cum sepulti T

ills R — 45 uident iuuenem zigqze aetatem o. (df. paulo supra cum sepulte) ut cernerent z34ze aetatem om. A — 46 neque aetates] nec aetatis A franc. X (ortbogr.) ^ 47 recepit Pf 1^ (?) ^ ubi] moriadd.etexp.Pf ^—48 aetas "Thom. admitti R, amittit $ T

detrimentum I7

50 recipit resurrectio /ranp. Du

ad 51 statuit 44 nil sinistrum recipit /razsp. G nil] nihil 4 dexteram] a d. A4 1^ manus (cf. Jülicher, Matthbdus, p. 186), ad dextram Pf sepelliamur suam] patrem G 1^ manus, partem 2^ — 52 et nos] et os. Pb V G, renunciamus Pe sup. lin. 27^ manus — temporibus 4 1" manus, temporum 55 quod uobis zigze mundi om. X 2^ 53 in Christo] cum C. A

508

SERMO LXXXII, 5-6

5. Coopertum stola candida. Stola ista non est ex mortali uellere, sed ex uirtute uitali; splendens caelesti lumine, non colore terreno; et clara creatoris munere, non arte fullonis, dicente propheta:

Amictus lumen sicut uestimentum. Et de iustis: Tunc iusti fulge60

bunt sicut sol. Terreni terrenis uelati sunt uestimentis, et ideo sicut

nouitate splendent, ita uetustate sordescunt. Caelestes uero amictu caelestis luminis ambiuntur, et a terreno squalore suspensi nec foedantur uetustate unquam, nec ullis sordibus obscurantur ;sed

uestes, quas semel dederit resurrectio, ad lumen perpetem uesti65 untur.

79

6. At illae, ait, exeuntes de monumento fugerunt ; Ànuaserat enim zllas tremor et bauor. Angelus sedet in monumento, de monumento fugiunt mulieres, quia ille de caelesti substantia confidit, turbantur istae de conditione terrena. Sepulchrum, qui mori non potest, timere nescit. Mulieres autem et de facto tremunt, et sepulchrum sicut mortales adhuc mortaliter expauescunt. Hinc est quod nemini quicquam dicunt: E! nemini quicquam. dixerunt, quia mulieribus audire, non loqui datum est; discere datum est, non

docere, dicente apostolo: Y

M wlieres im ecclesia taceant. Denique

eadem Maria postea et uadit et nuntiat, sed iam non feminam, sed 64 perpetem ist wohl als ein adverbialer Akkusativ zu verstehen.

56 Marc. 16, 5. 59. Ps.-102, 12: 59/60 Matth. 13, 43; cf. sermm. LXXIV, lin. 76; LXXVII, lin. 97 s. 66/67 Marc. 16, 8. 72 Marc. 16, 8.

74 1 Cor. 14, 34.

74/71 cf. serm. LXXVI, ad lin. 56.

56 coopertus Du — sthola A constanter

— est] A Tbom. Du Pf Pb P4 G, est

ponunt post uellere $ T Pa, om. ceteri fortasse merito mortali ex uellere trzzsp. Dz 57 splendet T C Pa colori T — 58clara]est praemit. 5 T C Pa, clanra W 1^,

claro R O, om. X (qui etiam et om.)

propheta] psalmista frazc. X ^ 59lumine

Thom. W$X . uestimento Thom. WO iusti]is T 1^ manus —— fulgebunt iusti/ransp. Pe ^ 6lsplendunt A4 — sordentG caelestes] celestis (orzbogr.) AVR amictu W franc. (-ctum Pf 1^?),-ctus cett. — G2celestibusluminibus O X, celesti lumine ST C Pa, qui praemit. sicut ambiuntur] imbuuntur T, fulgore Praemit. W squalore] q?lore G ullis] aliis A 64 uestis V 1^ manus (ortbogr.) uestes quas] ueste quam $T C Pa ad lumen perpetem]

perpetuo lumine X perpetem] V O, perpete R$TC Pz, perpetuae Z, perpetue Dz, perpetim W P4Pe, perpes P5, perpetuum Pf G, perpetuo X (cf. comment.)

66 at] ad A ait] AV (del) RWDwO, om. ceteri — 67 tremor] timor PfTCPa inmonumento]et aZZ. PÉPbPdPe | de monumento add. sup. lin. 2^ manus T — 68 substantia om. V — 69 non om. $ 70 timere] tremere O et de] et om. Pe facto] praesenti praemit. A Tbom. — tremuunt plerique codd., tremuit V 1^ manus —— 71 sicut] ut A Tbom. adhuc mortaliter oz. X expauiscunt 4 72 dicunt et nemini quicquam oz. Pf Pb ex bomoeot. et quicquam dixerunt nemini /ransp. G nemini] inquit zZZ. $T C Pa 73 audite X 1^ manus — 74apostholo 4 — ecclesiis A — 75 posteaom. A et uadit]etom. OTCPaX — etnuntiat] et annuntiat 5, ut nunciet X, ut annuntiet 75/76 gestans sed ecclesiam transp. X O

SERMO LXXXII, 6-8

8o

509

ecclesiam gestans, ut ibi sicut femina taceat, hic ut ecclesia enuntiet et loquatur. 7. Post haec, inquit, duobus ex eis ambulantibus ostensus est. Quare non tribus ? Quare non quattuor, sed duobus ? Quia duobus populis, id est, gentibus et Iudaeis hic resurrectionis fides praedicanda monstratur.

Vnde, sicut diximus, probatur sic aut in

duabus feminis aut in populis duobus ecclesia una figuratur. Ostensus est in alia effigie. Nemo putet Christum sua resurrectione sui uultus effigiem conmutasse, ut qui uulnere erat ipse, alter esset 85 in uultu. Sed mutatur effigies, dum efficitur ex mortali inmortalis, et ex corruptibili incorruptibilis, ut hoc sit mutasse substantiam, non mutasse personam, et adquisisse uultus gloriam, non uultus notitiam perdidisse. 8. Et ne festinus sermo aut fugiat aut transuolet quaestiones, quod sequitur proximo sermone domino reuelante noscemus.

78 Marc. 16, 12.

79 quare non quattuor] cf. serm.

81/82 cf. serm. LXXV, linn. 31/33. sermo] cf. serm. CLXXIII, 9. 89/90

LX XII bis, lin. 70 s.

83 Marc. 16, 12. 89 festinus uide alia tractatuum Petri loca

propinqua, quae comparaui apud La duración de la predicación antigua, in Liturgica 3 (Montisserrati, 1966), p. 147, adnot. 18. 90 proximo sermone] sermo

LXXXIII prosequitur explanationem eiusdem lectionis Euangelii secundum Marcum, de qua hic.

76 ut ibi] et ibi $, ut supra Tom.

sicut] secum Dz

ecclesia] in praemit. Tbom., ecclesiam Dz O

tacebat Thom.

77 enuntiet] enuntiat S, et

nunciat Pf 1^, et nunciet Pf 2^, et nuntiet Tbhom.,nuntiet

T C Pa X

et loquatur]

om.W,etloquitur$ ^ 78 posthaecinquit]postea X ^ ambolantibus44 — 79 sed duabus Dz 2* manus 80 iudeis et gentibus /razsp. T — hic] haec AVG resurrectionis fides hic trazsp. X —— 81 diximus]ante praemit.A — sicom. X Pd PeG aut] autem V 2^ manus ROX, om. PPb Du interpungit post sic populis] discipulis $T (sup. lin. 2^ manus) C Pa X 82aut]ut PÉPPP4PeO duobus populis zrazsp. O Du

ecclesia una figuratur] una oz. V R, ecclesiae

unitas figuratur O, ecclesia una figurari Pf Pb (figura, cui seq. paruum spatium uacuum in Pb) Pd, ecclesiam unam figurari $STCPa X —— 85 ostensus est] o. es R, eis add.

A, se add.

PbPdPeG

in alia

efigies

V, in aliam

efh-

83/84 nemo putet z;gze uultus effigiem om. giem PfPbPdPeGTCPa sua] sui (?) V 1" manus R, om. O om. W Christum 85 PfPbPdPeG 84 uultus sui /ransp. resurrectione] in praemit. OS CPa, resurrectionem R.— ut qui] unus in add. O conmutasset 4 1^ manus? (-tasse Thom.) X 86 et ex] et o7. uulnere] uulne Pe et exp., alius Pe in marg., wulneratus W C Pa

corruptibili] corruptibilis T 1^ manus, incorruptibili P5 1^ manus

sic V — imutasse(?) Du

bic explicit G necessarias add. A

— 88 notitiam] substantiam Tom.

89 festinus rep. V autfugiat 4AV

sermo festinus fransp. X

RS, aufugiatceteri

sit]

A4; perdedisse

sermo]

— 90 proximo] iam 222.

noscemus]noscimus A (seq. in A tres litt. 2" manus, quas legere nequeo), $TCPa cognoscemus 4 2^ manus, innotescamus Pf Pd PeST 2^ manus C Pa, innotesce-

mus O Pb T 1^ manus X ; Adiuuante eo qui uiuit et regnat per cuncta eius (aeui 2^

manus V ) spatia. Amen add. VRW

LXXXIII MONITVM Codici 4 additur hic alius eiusdem traditionis, nempe Florentinus Laurentianus Medicaeus, plut. XVIII, cod. XXIV, homiliarius saeculi XII, qui foll. 43"-

44'nostrum sermonem habet, foll. uero 69-70 sermonem CXXIV sub nomine quoque sancti Seueriani episcopi, dum foll. 131"-132/sermonem L Iohanni Os Aureo adscriptum continet, ex Homiliario Pauli Diaconi desumptum. Vide sis quae super isto manuscripto adnotaui apud Los sermones, p. 34, not. 97. Laur.

codicem Florentinum praedictum designat.

Seu.

consensum

codicum 4 et Lazr.

LXXXIII

pr

SERMO DE RESVRRECTIONE

DOMINI DECIMVS

1. Hodie beatus euangelista sic retulit apostolosin ipso crucis 433 tempore mensis deditos, inhiantes epulis, conuiuiis occupatos, dominicae passionis oblitos. Recumbentibus, inquit, illis undecim

apparuit dominus. Recumbentibus ubi ? Ad sepulchrum dominus, mox ad mensam serui? Haec est seruorum fides, haec discipulorum caritas, haec est Iohannes de ipso Christi pectore adsumpta. dilectio? Haec est tanto tempore, tantis donis, uirtutibus tantis IO

affectio conquisita, ut in ipso articulo passionis, calente adhuc morte,

recenti adhuc

funere, exultantibus inimicis, insultante

Iudaea tota, discipuli toto tori cultu, totaque discumbendi uoluntate pranderent. Moysi mortuo assistunt angeli, agit sepulchri curam 15

deus ipse, Iudaica castra sistuntur, dissimulatur iter,

horrida heremi statio duratur, indicitur quadraginta dierum plan6 Recumbentibus ubi ?Hier bin ich der Interpunktion der Handschriften nicht

gefolgt: Recumbentibus. Vbi? Zur Stellung des interrogativen Adverbs zbi am Schluss des Fragesatzes als ein Charakteristikum des Chrysologus, siehe BAXTER, S. 256. Vgl. Fuisti ubi ? Sermo II, Z. 81 f. Aber die Interpunktion der Handschriften kónnte auch ursprünglich sein.

5/6 Marc. 16, 14.

13 ... angeli] cf. Iudae 9.

Codd.: A Lazr., VRW, DuOPfPbSCPa,

13/16 cf. Deut. 34, 5-8.

X

Inscriptio: de resurrectione domini] suppleui ipse, de eodem codZ., sed. Incipit secundum

marcum

4, Om(e)lia lectionis eiusdem sancti Seueriani episcopi

Laur., Sermo Petri Rauennatis de ascensione domini Dz, de ascensione domini

add. etiam Pf in fine tituli — decimus om. quoque CPa —— 5 euangelista] marcus add. Pb rettulit 4V — — apostholos A saepe in ipso] in sup. lis. Pf — 4 deditos] editos A, detentos PfPbSPaX ^ iniantes V 1^ manus — occupatos] mancipatos Du — 5 dominicae passionis oblitos] ut d. p. existimentur obliti Sez. illis om. Seu. Pb et ponunt post inquit om. Pb dominicae] domini P2 apparuit

6 dominus] iesus P5, qui add. et exprobrauit incredulitatem et

Recumbentibus. Vbi? Zmterpungunt codd. (ef. duritiam cordis illorum 6 6/7 Ad sepulchrum, dominus mox ;mterpungunt PfPb comment.) 7 seruit PfPb, seruus Du — 8 est om. SC Pa sepulchrum] domini aZ. W delohannis zrazsp.O ^ Christo V I^ manus — 9estom.SCPa — tempore] tantopere X —— 10 passionis articulo /razsp. CPa —— passionis] domini add. Pb exultantibus] letantibus Pf 11 recente Lazr. calente] calcata Lazr. insultante] exultante

V

12 tori] AV,

chori

V 2^ manus, thori ceteri

uoluptate Laur. totaque] -que sup. Ji». R, tota X ^ discumbentium X 13 Moysi] Dz O X, mosi A4, moyse W Du OS C Pa X ed., quod rectum esse potest;/— ceri — l4curaR — curam sepulchri/ransp. Pb — 15 horridis A, horride Laur. eremi W Du C spatio Lzzr.

512

SERMO LXXXIII, 1-2

ctus, et longo lamentationis obsequio seruile funus honoratur; et Christus, uerus unus deus, creator rerum, redemptor omnium,

post illam tragicam passionem, post mortem, et mortem crucis, triduanas a discipulis lacrimas non meretur. Terra tremit, turba20

tur tartarus, scinduntur saxa, monumenta

dissiliunt, sol fugit,

dies sepelitur, fit nox totum, et soli discipuli alto simmate, choro uno, toto otio, deliciis securi epulantur. Et hoc, fratres, reuersus

25

ab inferis ipse sic magister inuenit. 2. Recumbentibus ergo illis wndecim apparuit dominus. Ad haec, Petre fidelis, Petre deuotissime, quid dicemus? RAecwmbentibus illis: numquid prandentibus? Fratres, hoc non erat discumbere, sed iacere, nec conuiuii erat chorus ille, doloris erat ille conuentus. Ibi panis non erat gaudii, sed maeroris; ibi crucis felle, non uini

20

dulcedine pocula miscebantur. Erant, inquit, clausi Propter metum Iudaeorum. Si metuentes, si clausi, certe non prandentes. Et si non prandentes, non erat domus illa, sed carcer ;illud simma non erat,

sed sepulchrum. Tunc, tunc tota ad discipulos poena dominicae transierat passionis, et non solum lateribus eorum, sed et cordibus

35

doloris lancea tota figebatur. Tunc tristitiae clauis adfixae manus eorum pedesque tenebantur ; tunc illis acetum, tunc fel amaritudo Iudaica propinabat; tunc, tunc illis sol occidit, dies fugit; tunc

illorum mentes animasque nox profundissima possidebat; tunc illos 1n perfidiae scopulos, in naufragium fidei, cogitationum

21 simmate] cf. lin. 32; Sermm. XXIX, lin. 72; XCIII, lin. 35; CXXIV, lin.

14; WEYMAN, p. 470. 24 Marc. 16, 14. 29/30 Ioh. 20, 19. ad lin. 21. 38 perfidiae scopulos] serm. XX, lin. 37 s.

l6longe OSPaX

seruilis A, seruuli Lazr.

31 simma] cf.

17 uerus unus deus] u. u.

dominus R Dz O X, unus om. C Pa, unus uerus dominus W, deus uerus unus dominus Sez., uerus deus unus dominus $ 18 traditam W 1^ Pf Dz O, traicam Laur. 19 non meretur lacrimas tras. Sez. mereretur C Paz tremet Sez.

V (ortbogr.) R, tremuit X, et add. Dz scinduntur /razsp. X

solo O

20 scinditur Laur. 1^ manus

21 sepelitur dies transp. Sez.

alto oz. Seu.

symmate R WSCPa,

symate X, símmate PP,

scemate O (cf. n. 31) ^ scematealto transp.O —— coro.A W X, securatis A, accuratis Lazr.

saxa

totum nox /ransp. Sez.

— 22securi]securis

25 magister sic transp. X

inuénit ? O

24 ergo] V, inquit Sez., om. reliqui 25 recumbentibus] inquit a4. Sez. 26 illis] xi (undecim) W 27 thorus Dz doloris] sed praemit. Laur. 28 fel PfPbDz 29 dulcedine] oz. Dz, dulcedinis OP» poculo A 30/51 et si non prandentes oz. V R W ob bomoeot. — 31 carcer] seq. parua ras. inV — symma RWSCPa X, stímma Pf (cf.lin.21) ^ 32tunctunc]V (alterum tunc erasum) RW, semel ceteri. (cf. lin. 36) ad discipulos tota ;razsp. O poena]culpa O — 33 lateribus] doloribus Lazr. 34lancia4 afixeV 35 tenebantur pedesque /razsp. O 1^ — acetoR — fellW —— 36tunctunc] V (alterum tunc erasum) R (cf. lin. 32), semel ceteri 37 animasque] a- et zi. In. masque R, animosque P^ possedebat A 38 in naufragium] ad n. Sez.

424.

SERMO LXXXIII, 2-3

513

tempestas saeuissima conlidebat; tunc disperatio, quae est inter 40 omnia mala peior, et in aduersis uenit semper extrema, funereis

illos sternebat sepulchris. Vnde, sicut diximus, non discumbentes, non epulantes eos dominus, sed iacentes inuenit, sed sepultos; et

ideo exprobrat incredulitatem illorum, quia tantum crediderant disperationi, ut resurrectioni praedictae a domino nil crederent, a 45 seruis non crederent nuntiata, atque in se nichil fidei, nichil relinquerent et salutis, sed saeculo mortui, sepulti mundo, unam domum illam unum sibi esse omnes crederent iam sepulchrum. 3. Hinc est quod eos dominus uidens exemisse se e mundo, ad mundum 50

reuocat, remittit in mundum

dicens: ZJ£e in mundum

uniuersum, praedicate euangelium uniuersae creaturae. Venite in mundwm, ut qui putatis uos in uno omnes domicilio iam iacere, subiacere uobis omnem mundum repente uideatis. Venite 7?» mundum uniuersum, praedicate euangelium uniuersae creaturae, hoc est dicere: estote uos spes omnibus, qui uobis ipsis disperatio

55 uos

fuistis, et incredulitas uestra quanta sit tunc probate, cum

uideritis auditui uestro mundum credere, qui credere uestro uisui non potestis; et cordis uestri quanta sit duritia tunc scitote, cum

49/50.52/53 Marc. 16, x5.

39 tempestas] Sez., temptatio re/igui

disperatio] V R, desp-ceter;

— 40in

aduersis] inter a. W 1^, in auersis V 17^ manus semper uenit (euenit Lazr.) extrema /ransp. Seu. extrema] strema V 1^ manus (ortbogr.) R, postrema Dz funeris X 41 sepulchris] in praemit. Dz 42 sed om. W — iacentes inuenit /rzzip. C sed sepultos] et s. CPa — 43 ideo sup. ln. W ——— exprobrantes W 1? illorum] eorum O tantum om. Laur. crediderant] 44 disperationi AV R, desp- ceteri — adominorep.R — nil dederant P/Pb ^45 nunciata Pf, crederent]om.$ew.,nonc.SPa X ^ 44/45aseruis]acs.Du nuntiata Pj, nuntiantibus DzO —— atque]et quod $CPz — nichil ... nichil] nil 45/46 nichil relinquerent] n. reliquerint nichil 2] nil W Pb (?) CPa Laur., reliquerant nil C Pz

47 illam oz. C Pa

esse om. Laur.

omnes esse

iam] eu- z/. Jin. -am A, etiam Lazar. crederent omnes zrazsp. O transp. À 48 dominus eos trazsp. CPa — uidens]eosadd.Pf ^ exemisse]exuisse Dz

se om. Laur. V (1^ exemisse se mundo repente uideatis om. Dz uniuersum] et 2ZZ. $e. uniuersae creaturae om.

manus) R.—. e mundo] Sez., praepositionem e om. ceteri 49/52 ite in mundum sque uidens /razsp. $C Pa 50 —— 49 ite] uenite W Pf P0, et add.PfPbCPa — uniuersae] omni Lawr. OP» — 50/55 Venite usque X —— 50 uenite]ite Sez. SCPa — 51/55 ut qui putatis

usque uniuersae creaturae oz. Pf Pb

OS C Pa

52 uenite] ite Sez., et add. et del. Du

51 domicilio omnes zrazsp. Laur.

uniuersum 072. Dz

55 uniuersae]

uos om. C Pa 54 hoc est] Venite in mundum Praemit. Du omni Lazr. Du omnibus] hominibus Dz — disperatio] scrips (cf. linn. 39 et 44) ,desp- codd. desperatio uobis ipsis /razsp. CPa — disperatio uos] desperationis causa X,

uos om. PÍPbOS praemit. SC Pa

— 55 tunc om. X —— 56 uideretis A scitote] sentite P^

57 et cordis] sed

514 60

SERMO LXXXIII, 3-4

senseritis non uiso me orbe toto gentes ferocissimas me fateri, quem positum uestris in oculis uos negastis. Videbitis terra diuisos, clausos insulis, pendentes rupibus, solitudine remotos, magorum sciolos, Graecorum querulos, Romanorum peritos fidem fide sola quaerere, quam manu, digito sulcatis meis uulneribus uos quaesistis. Sed quia meae passionis, meae mortis, meae resurrecti-

onis uos mitto testes, altius uos ista perscrutatos esse concedo, 65 dummodo cunctatio uestra fiat eis, qui uobis credituri sunt,

70

firmamentum. 4. Qwi crediderit, inquit, et baptizatus fuerit, hic saluus erit. Fratres, quod est anima corpori, hoc est baptismati fides. Hinc est quod qui generatur ex fonte, ex fide uiuit. Justus, inquit, ex fide uiwit. Moritur ergo omnis quicumque fuerit sine fide. Qui crediderit quia trinitas deus unus est, quia in patre et filio et spiritu sancto una est tota aequalitate maiestas, quia deitas trinitate diuisa est,

non est unitate confusa, sed deitate una est; est trina personis, 15

quia deus trinitatis nomen est, quia pater et filius non censendi sunt ordine, sed aestimandi sunt caritate. Quod spiritus sanctus non est habendus inferior plus minusue; non est exterior habendus plus minusue, quia nescit exteriora diuinitas. Quia Christus sic homo factus est, ut quod deus est permaneret ;sic est mortuus, ut mortuos totis saeculis sua resuscitaret ex morte; quod non sibi

62 sulcatis meis uulneribus] cf. serm. LX XXI, ad lin. 78. 67 Marc. 16, 16. 69/70 Rom. z, 17 ;Gal. 3, rx. 70/77 cf. setmm. LX, 3; LXXXVIII, lin.

104/108.

58 senseritis] uideritis

W, uero add. Laur., esse add. $, etiam add.

C Pa

uiso me] uisum in O$ 59 in uestris ?ranip. Seu., in om. $5.— uos om. Pf negatis OPfPb terra] praepositionem a praemit. Seu. V R W, terra rep. O et del. alterum — 61 magnorum AV perditos Du — 62 fide sola] fidem solam V, sola fidetransp. CPa,solamR ^ quaPf ^ manusLaur. digito]etfpraemit. O 64 istas V, istorum Lazr.

65 dum modo O Pb

67 hic oz. Sez.

baptismatis V R, waptismatis W, baptismi Pa 1^ manus, baptizatis Lazr.

68 est 2^]

sup. lin. Pa — 69 geratur V 1^ manus R.— ex fide] ex om. Seu. inquit ozz. R 70 quicumque] qui X fueritom. W sine fide fuerit ;rezsp. X — qui crediderit rep. W. 71 est unus fransp. Du 72 trinitate] in Praemit. O diuisa est] non interponunt Laur. W/— 73 non est] nein Lazr., nonom. $C Pa est est] seme] Pb absque interpunctione, et interponit Laur, om. SCPa —— 74deus trinitatis nomen est oz. R propter bomoeot. cessendi V 1^ manus — 74/75 non sunt censendi ramsp. X —— 75 aestimandi sunt] existimandi sunt O Pb $ X, sunt existimandi CPza — 76nonesthabendus]nonom.Laur. interior Sez. plus minusue om. Seu. manus ue (?) V 1" manus (-a- sup. ras.), minus ue Pb 76/77 non est exterior zsgze minusue om. X ex bomoeot. 77 minus ue VWP» Christo(x?) X sic]sicut X, om. Laur. — 78deus est] est om. R Dz mortuus]est «ZZ. C — 79 totos Se, tot $CPa. — 79/80 ille non resurrexit sibi transp. W

435

SERMO LXXXIII, 4-5 80

515

resurrexit ille, sed nobis; quod nos caelo pertulit, dum se sustulit caelo; quod sedet ad auctoritatem iudicis, non ad requiem fatigati; quod ueniet non loco, qui ubique est, ad monendum; neque ut

mundum suum teneat, qui mundum possidet totum, sed ut mundus iam semper uisionem sui mereatur auctoris. Credat homo 85 etiam peccatorum remissionem, quia caelestis regio cum sit latissima, non capit peccatorem; neque de suorum disperet homo magnitudine peccatorum, quia si est quod deus donare non potest, omnipotens non est. Credat et carnis resurrectionem, ut sit homo ipse, ut accipiat ipse qui peccat poenam, ipse praemium qui 90

laborat. Credat aeternam uitam, ne locum habeat mors secunda.

95

5. Quod autem de humanis corporibus daemones, id est, hostes effugantur antiqui, quod ex uno ore uarius funditur sermo linguarum, quod tacti per Christum nesciunt sua uenena serpentes, quod uenenata pocula bibentes non ualent nocere per Christum, quod morbi corporum fugantur Christi praedicantis ad tactum, est, fratres, summum

credulitatis indicium. Szgna, inquit, credentes

haec sequentur : in nomine meo daemonia eicient, linguis loquentur

82 quod ueniet non loco, qui ubique est, ad monendum. Vielleicht ist die Lesart von Hs. A, admouendus, die richtige; der Sinn wáre dann: qui ubique est non est loco admouendus, und man kónnte ein Komma nach zenzet setzen.

84/88 cf. serm. LXII bis, 12. secunda] cf. Apoc. 2, 11; 20, 14.

88/90 cf.serm. LXI bis, r3.

— 90 mors

96/99 Marc. 16, 17-18.

80/81 80 caelo perulit] caelos p. Pf, in caelum p. C Pe, caelo intulit X dum se sustulit caelo] cum se retulit (retollit Laur.) ad caelum Sez., dum se s. in requiem] pertinet 81 ad auctoritatem] auctoritate Sez. caelum C Pa X loco] 82 ueniet] SCPaz, uenit ceteri, iterum praemit. SC Pa add. Du mouendus adZ. $C Pa

ad monendum] admonendum X, admonendus Laor.,

admouendus A4, ad mouendum e., om. S C Pa (cf. comment.)

— 85 mundum 1j

teneat] rennuat Lar. suum] eum $Pz, semum W mundus $Pa 84 iam om. totum] hic saluus erit «22. $C Pa mundum 27] oz. W uisione A, uisitationem $CPa —— uisionem sui semper fraus. Pf 1^ SCPaX quia caelestis] quod caeli X — 86 85 remissionem peccatorum /ran5p. W homo desperet ;razsp. O — 87 — supra ut ceteri despR, manus disperet V 1^ peccatorum] criminum X ^ peccatorum magnitudine magnitudinem 4 88utsit]et sit tranjp. C — quia] quod X — 88/89 ut sit homo ipse om. X

88/89 ipse homo transp. DuO, qui add. sibi ratio — 89 ipse 1'] sibi $SCPa quod resurgere debeat argumentum a4Z. $ C Pa, brachio add. Pf, brauio add. Pb 90 habeat] ineo a4. Pb — 91 de humanis] de om. Laur. — 93 tactio Zl, quz

uenera V 1^ manus — 94 sua per Christum nesciunt /razp. Pa om. per per Christum] bibentes] bibentem Pf, om. Pb uenenata] et praemit. A

christianum Pf, christianis Pb, christianos X — 95 fugantur corporum framsp. ad tactum] adtactu A, predicamentis Laur. Christum PaX Du A, haec secuntur W^ exequentur sequentur] haec 97 — Laur. adtactum Pf, attacti

516

IOO

SERMO LXXXIII, 5

nouis, serpentes tollent, et si quid mortiferum biberint non nocebit eos ; super aegros manus inponent et bene habebunt. Homo, ergo esto tibi per fidem medicus, ne cogaris extraneis medicis tuo dispendio 436 subiacere, et caro quod gratis possides comparare. Orate, fratres, ut et in praesenti medicinam semper fidei sentiamus, et 1n expectatione Christi positi aduentum eius securi de nostra conscientia gloriemur.

103/104 aduentum ... gloriemur. Glorior mit einfacher Akkusativrektion i5. móglich; also muss ich den glaubwürdigsten Handschriften V und R (und Pf, einer Handschrift, die wieder über die anderen Zeugen derfrazc.-Familie hinaus,

hier sich den angesehensten Stellvertretern der reineren felizianischen Tradition treu erweist) recht geben.

101 orate fratres] cf. serm. XXXVI, ad lin. 118.

98 siquid O — mortiferum] quid rep. bic W 98/99 eis nocebit zrazsp. O 99 eis Du O supra 4 homo om. 5 C Pa (cf. seq.) esto ergo rans. Laur. $ C Pa

100 tibi] ipsi ZZ. Laur., homo add. bic$ C Pa, quod ante omiserant

medicis extraneis zransp. W' medicis om. Lazr. 101 care W Pf Dz possedis A 102 ut et] et oz. Du medicinaR — semper medicinam transp. PB$ — semper om. X fidei semper /ransp. Du—— in expectatione] in om. O Pf Pb, sub e. X

103 positi] potiti Dz, om. Pb, et add. Dz, etiam add.

SC Pa aduentum] V R Pf, aduentu Dz, in aduentu ceteri codd. cum ed. («f comment.) nostrae conscientiae VR 104 gloriemur] Explicit secundum marcum add. A

LXXXIV DE RESVRRECTIONE

PI

DOMINI VNDECIMVS

1. Diebus quadragesimae, quibus post resurrectionem suam dominus diuerso modo refertur et creditur suis apparuisse discipulis, D haud inmerito sermo noster ipsis lectionibus, ipsis deseruit et nititur sacramentis, ut dominicae passionis maerorem multiplici resurrectionis indicio perfectum uestrae caritatis conuertat in gaudium; et qui ante per uirtutem suam nostro resurrexit in corpore, nunc etiam per fidem nostris resurgat in cordibus. IO, 2. Et cum esset sero die illa una sabbatorum, et fores essent clausae ,ropter metum Iudaeorum, uenit Lesus et stetit Àn medio eorum. Cum esset sero:sero erat plus maerore quam tempore. Tetro maeroris et

15

20

tristitiae nubilo mentibus obscuratis sero erat, quia etsi crepuscuIum dederat aliquod resurrectionis auditus, necdum tamen dominus refulserat plena sui luminis claritate. Et cwm fores essent clausae Propter metum Iudaeorum. Magnitudo terroris et facinoris tanti turbo discipulorum domum simul et corda concluserat ; et ita totum luminis abdicarat ingressum, ut magis magisque maerore sensibus occupatis caeca noctis augeretur infusio. Nullae noctis tenebrae caligini maeroris et formidinis conparantur, quia nullo

10/12.15/16 Ioh. 2o, r9.

Codd.:

17 turbo] cf. serm. LXXXI, lin. 17.

VR W, Pf Pb Pd (Pe) Du] (a lin. 60) OCPa

Titulus: de resurrectione domini] sumpsi ex Pd, de eodem codd. praeter Du undecimus] om. Pd C Pa, dominica post pascha add. Pf

Dominica in

octauis pasche. Sermo beati Petri Rauennatis Dz 3 quadragesimae] quadraginta Pa ed. 5 haut W Pf Dz O Pa, aut V 1* manus in merito PZ sermo noster] sermone V 2^ manus —— ipsisom.Dz 7 indicio]-o suf. ras. V, indicii R et 1^ manus V probabiliter

caritati C Pa

9 resurgat nostris /rzzf.

Du resurgat] regnat C — 10 cum]add. 2^ manus antiqua sup. lin. Pd — fores) inquit z2Z. C Pa clausae] ubi erant discipuli congregati «22. PP 11 12 eorum] et dixit eis: Pax uobis «ZZ. Pb — 11/12 cum esset sero om. Pb sero 2^]om.ed. ^ tetro] sero V ed. (sero est moeroriseZ.) ^ 15post obscuratis etsi] et si WO Pa quia add. in marg. Pf interpungunt codd. praeter Du (separat Pa in transitu ad al. lin.), et etsi V (-i sup. ras. V) PdPe, etseR — 14 aliquos VRPe2^manus ^ auditus]indicium C Pz dederit V 1^ manus, om.Pb tamen]eis add. W franc. (dominus eis transp. C ) nec dum WDzPd ed. 17 tanti turbo] V R, tantus turbo D», tanti turba W, tanto turbine O C Pa eZ.,

concluserant PbPe —— 18 abdicarat] -ca- sf. lin. tanti turpitudo P/PPPZPe V (1* manus), abdicarant Du — ut] et R ac probabiliter V 1^ manus (u- sup. ras. V ) infusio] obfusio CPa —— 20 caligine VR, caliginis 19 cece PfPbPdPe

Pf 1?

518

SERMO L XXXIV, 2-4

possunt aut consolationis aut consilii lumine temperari Audi prophetam: Venerunt super me, et oberuerunt tenebrae.

25

3. Et cum fores essent clausae propter metum Iudaeorum, uenit Iesus, et stetit in medio eorum. Rogo, cur dubitatur clausi corporis archanum et obseratum tota integritate domicilium uirginale absoluta diuinitas potuisse penetrare, quae post resurrectionem corporis nostri crassata mysterio foribus ingreditur et egreditur clausis, talique indicio se totius creaturae demonstrat auctorem,

cul non obsistit, cui deseruit ad omnia creatura ?Sedsi conceptum partumque uirginitas excusare suo nescit creatori, si ingressum egressumque clausa ianua creatori suo non potest denegare, quemadmodum lapis monumenti, quamuis magnus, quamuis Iudaica malitia signatus, resurgenti poterat obsistere saluatori ? Sed sicut uirginitas et ianua claustris suis fidem faciunt esse deitatis, ita 2 reuolutus lapis fidem resurrectionis adfirmat, qui nullum reuolutus domino suo praeparauit egressum, sed nostrae fidei praestat et admittit ingressum. 4. Venit Iesus, et stetit in medio eorum, et dicit eis : Pax uobis ! Discipulorum corda fidei et dubitationis, disperationis et spei, 40 defectus et magnanimitatis, continui conflictus praelia sustine20

MA

21/22 audi prophetam. Die Hinzufügung von dicentem nach prophetam - so bei W und der franc.-Textüberlieferung - ist auch sehr üblich bei Petrus (vgl. die Sermones III, Z. 28; XXI, Z. 55 und 96; XXXV, Z. 51; XXXVIL Z. 57 und 55 usw.). Die einfachere Form, ohne dicentem, erscheint in den Sermones XVIII, Z. 88; XLIV, Z. 95 usw. und so haben an dieser Stelle die behandelte Einführungsformel zu alttestamentlichen Zitaten die glaubwürdigsten Zeugen:

V und R. Bei ihnen sind die Anfangsworte des Bibelzitates tizor et tremor, welche die anderen Handschriften bringen, nicht vorhanden. Da die verkürzte Fassung

uenerunt super me et operuerunt tenebrae strenggenommen ursprünglich sein kann, bin ich hier ebenso den Hss. V und R gefolgt.

224BS35456! 23/24 Ioh. 20, 19. 29/37 cf. sermm. LXXIV, linn. 56/60; LXXV, linn. 44/47; LXXVII, linn. 67/74; LXXX, linn. 34/26; alia loca Patrum horum adsimilia uide apud M. AubiNEAU, Homélies pascales (Sources Cbrétiennes, 187) (Parisiis, MCMLXXII) p. z55 s. 38 Ioh. 2o, r9.

21temperari] teprali V — 22 prophetam] dicentem :Timor et tremor 4d.

W franc. (ef. comment.)

uenerunt] uenit I

operuerunt] me a44. franc.

23 esset V 1" manus 23/24 propter metum zique in medio eorum] et cetera P4 24 rogo om. W — 25 uirgili V 1^ manus 27 nostri corporis transp. C Pa mysterium R 28 talique] tali namque C Pz iudicio R se] ipse Praemit. C Pa 29 ad omnia] adnica V R 30 partum quae R excusa R 34 ianuam R esse om. V — 55 fidem sup. lin. Pa qui nullum] qui nullo PZ, quia (qui a?) Pf, qui a nullo PP 36 praeparauit] reparauit OPz, parauit PÉPbP4 ^ 58 eorum] discipulorum P2 dixit Pà 39 et dubitationis] et om. Dz desperationis codd. praeter V R 40 defectus] defectu CPz, deieccionis W — et magnanimitatis] et oz. Dz C Pa magnanimitatis] magna uis Pb continuo conflictu Dz

437

SERMO LXXXIV, 4-5

45

30

519

bant. Talium ergo cogitationum bella inspector praeuidens secretorum pacem primitus se uidentibus reddit, ut qui taliter ablatus materiam reliquerat confligendi, redditus oculis eorum causam totam certaminis amputaret. 5. Gawisi sunt, inquit, discipuli wiso domino. Gauisi sunt. Quantum

post tenebras gratior lux est, serenitas post tempestatis

obscura, tantum est acceptius gaudium post maerorem. Dicit eis iterum : Pax uobis ! Quid repetitae pacis largitas ista manifestat, nisi quia quietem, quam sensibus indixerat singulorum, uult inter eos etiam repetitae pacis donatione seruari? Quos utique non: modica habituros esse monerat in posterum de sua cunctatione certamina, dum unus se in fide perstitisse iactaret, dubitassealter

maereret. Vt ergo et adrogantis iactantiam tumoremque resecaret, et eius, qui infirmatus fuerat, sanaret et excluderet passiones, 25

causae, non discipulis, quicquid acciderat pius moderator adscribens, imperio pacis suae bella nascitura compressit, ne alter alteri exprobret, quod ipse, cui totum debebatur, donauerat in futuro. Petrus negat, Iohannes fugit, Thomas dubitat, cuncti relinquunt:

57 exprobret. Ych habe die Lesart von W bevorzugt, da bei V und R das

Zeitwort ausgefallen zu sein scheint. Die Gruppe Pf P» Pd hat versucht dem Satz einen Sinn zu verleihen, indem diese Handschriften am Schluss, an Stelle des

sonst gut überlieferten iz futuro, imputaret bzw. impetraret zeigen. Der Satz bedürft eines Zeitworts. Es ist móglich, dass es in den frühesten Archetypen, wenn nicht schon im Prototypus, das Verbum gefehlt hat, so dass auch exprobret

(hat es nicht im angeblichen karolingischen Archetypus der Hs. W exprobraret geheissen ?) als ein selbstándiger Emendationsversuch zu betrachten ist.

45 Ioh. 20, 20.

47/48 Ioh. 20, 21.

52 unus] Petrus scl.: cf. Matth. 26,

alter] nempe Thomas: cf. Ioh. 33 et parall. 58 Petrus negat] cf. LXXVIII, ad lin. 59 s. Iohannes fugit] cf.ad serm. LXXVIII, lin. 38s. cuncti relinquunt] cf. Matth. 26, 56 et 20, 28.

57/58 cf. serm. 20, 28. Matth. 26, 69-75 et parall. ——Thomas dubitat] cf. Ioh. parall.

42 primiciis W reddidit O 1^ — 45 reliquerat] iam praemit. O — reditus Pa gauisi eorum oculis ;rzz;p. R — 45 Gauisi sunt zque uiso domino oz. W

48 post ista rep. W largitas e? del. — manifestabat R — 50 sunt 2^] om. Pb donatione seruari] dona (largi 244. et del.) reseruari W —— 51 habitaturos Dz contactione R — 52 certamina] crimina Pf I^ et exp. — dubitasse] dubitans

iactantiae V 1^ — reseraret 53 maereret] moneret W/— et franc. praeter Du quicquid] quid 54eteius]uteius V I^ manus — 55 causaeom. franc. VW acciderit W, accideret O — adscribens] V 1^ manus, a 27^ manu antiqua corr. scribens Du — 57 exprobret] W, improperaret Dz O ed., improbaret C Pa, om.

ceteri (cf. comment.) ^^ donauerit impetraret P 1^ manus

CPa — infuturo]imputaret Pf Pb Pd 2" manus,

520 60

SERMO LXXXIV, 5-7

haec nisi pace sua Christus dedisset abolitioni, et Petrus, qui primus erat omnium, putaretur inferior, et sequens indebite forsitan extolleretur ad primum. 6. Sicut misit me paler, el ego mitto uos. Missi sermo non minorat filium, sed declarat, quia non mittentis potestatem hic, sed missi uoluit intellegi caritatem, cum dicit: Sicut misit me, non dominus

65 sed jater, sic ego uos mitto non auctoritate adhuc iubentis, sed

70

75

80

toto diligentis affectu. M?tto wos ad tolerantiam famis, ad onera uinculatorum, ad squalorem carceris, ad perferenda omnia genera poenarum, ad subleuandam cunctis execrabilem mortem: quae omnia caritas utique humanis mentibus imperat, non potestas. 7. Quorum remiseritis Peccata, remittuntur, el quorum retinuerilis, retenta erunt. Dedit potestatem remittendi peccata, qui insufflatione sua infudit spiritum cordibus eorum et largitus est remissorem. Et insufflauit eis dicens : Accipite spiritum sanctum. Quorum remiseritis peccata, remittuntur eis. Vbi sunt qui per homines hominibus remitti peccata non posse praescribunt? Qui semel diabolica inpulsione conlapsos obprimunt, ne se erigant? Qui languoribus curam, uulneribus crudeli spiritu subtrahunt negantque medicinam ? Qui peccatoribus remittendi et redeundi disperatione inpia resultant? Remittit Petrus peccata, et toto cum gaudio suscipit poenitentes, atque omnibus sacerdotibus hanc a 60 primus] cf. linn. 79/84. 62.64/65 Ioh. 20, 21. 62 ... minorat] cf. serm. LVIII, ad lin. 48. 70/71 Ioh. 20, 23. 73/74 cf. Ioh. 20, 22-23. 79/84 cf. serm. CLIV, ad lin. 27.

59 haec] hac O, hic Dz, et VW, quibus eZ. interponit x et del.) WO CPa ed., pacem sue Du

pace sua] pacem suam R (qui Christus pace sua /ransp. Pf

abolitioni] abolitione O, absolutionis Dz, non abolerentur

C Pz, om. ed.

60 putaretur] Aic resumitur ] post folia deperdita (cf. serm. LXX, ad lin. 68) indebitae V, debite W —— 63 potestate R— sed missi hic ;ransp. Pf — 64 caritate R sicut misit] sicut me misit pater et ego mitto uos fraemit. C Pa me misit /raz5p.JO ^ menon om. CPa 65 mittoom. CPa mitto uos

transp. DuPfPb Pd — 65/66 nonauctoritate usque affectu] non (non] Que et O) auctoritatem adhuc monstrat iubentis, sed totum diligentis affectum DzO 66 honera V J Pd Pa

67 uinculorum Dz, uinctorum I

proferenda V

1^ manus 68 subleuandum C Pa execrabile C Pa (f. seq.) mortem] R Du Pb Pd, mortis diem JO, mortis iugum C Paed., om. V W Pf 69 caritatis VDz utique caritas 7razsp. C Pa 70 remittuntur] eis 227. R Pz 71 erunt] sunt VJO (ef. Jülicher, Jobannes- Evangelium, ad loc., p. 219: aur b) in sufflatione R (separat in transitu ad al. lin.) Du (id.) WPd Pa spiritum] Pf Pb Pd, ipsum ceteri cordibus] in praemit. ipsi codd. PfPbPd | 75eis]in praemit. Du (de.?) CPa — dicenseistransp.O 1? — 74 ubiJetpraemit Pf ^ 75 praescribunt] V R W Pb, perscribunt reliqui 76 obprimunt] deprimunt Dz ne]non (?) Pd se erigant] V 27 manus antiqua ed., regnant V 1^ manus, regant

R, resurgant

ceteri

78

et redeundi

om. Pb

disperatione]

V,

disperationem R, desperatione ceteri — 79 inpia] pia V 1^ manus R, impie C Pz remitti V —— 80 suscipit] recipit P& — 80/81 a deo] adeo Pz

SERMO LXXXIV, 7-8

521

deo concessam amplectitur potestatem, qui post negationem nisi poenitentia repetisset, apostolatus gloriam et uitam pariter perdidisset. Et si Petrus per poenitentiam rediit, quis sine poenitentia subsistit ? 8. Thomas autem cum audisset a condiscipulis suis quod uidis85 sent dominum, respondit : N7s? widero fixuram clauorum, et misero manum meam in latus eius, nom credam. Cur Thomas uestigia fidei sic requirit? Cur tam pie patientem tam dure discutit resurgentem ? Cur ea uulnera, quae manus infixit impia, deuota dextera sic 90 resulcat ? Cur latus, quod impii militis lancea patefecit, refodere: manus nititur obsequentis? Cur dolores persecutorum furoribus inrogatos famulantis curiositas renouat inmitis? Cur tormentis dominum, cur poenis deum, cur caelestem medicum probaturus de uulnere discipulus sic requirit ? Cecidit potestas diaboli, patefactus 95 est carcer inferni, disrupta sunt uincula mortuorum, resurgentium sunt euulsa monumenta, resurgente domino tota mortis est minuta conditio, ab ipso domini sacratissimo sepulchro lapis reuolutus est, linteamina resoluta sunt, et surgentis ad gloriam mors fugit, uita rediit, caro amplius casum IOO

nescitura surrexit; et cur tibi,

solus Thomas, sola uulnera praesentari ad indicium fidei nimis

86/87 Ioh. 20, 25.

92 curiositas] cf. lin. 102; de curiositate Thomae plus

semel Gaudentius Brixianus suo tractatu XVI.

63.

96 monumenta] cf. Matth.27,52.

parall.

93 medicum] cf. serm. L, lin.

^ 97 lapis reuolutus] cf. Luc. 24, 2et

98 linteamina] cf. Luc. 24, 12; Ioh. 2o, 7.

81qui]-iswp.ras. V —— 82 poenitentia] V C Pa ed., poenitentiam cerer/ — 85 rediit] V R, redit ceteri (cf. lin. 99) — 85 quod rep. W et del. primum — uidisset V 88 pie] 86 figuram / — 87 manus meas R— 1^ manus Du 1" manus (?) tam 2^] pro patientem] compatiens C Pa explorat add. Pb et interpungit tam VR (pro del. in V ), portamJ,portam tam O, portat Pf Pb Pd, portat tam Du discutit om. W — resurgentem discutit /ransp. Du — 89 inflixit VW, infinxit nititur manus 91 nittitur Pf Pf PbPd RW(?) Du] 90 resultat p^ transp. W Du — furoribus] wlneribus W —— 92 irrogatas P5 (-tas add. 1* manus inmitis] inmites V 1^ manus (ortbogr.) R, et amantis C Pa, sup. lin. in fine lin.) mortuorum] C Pa dirupta W Du O Pb 95 est om. Du om. Pf Pb Pd

95/96 resurgenresurgentis V 1^ manus R W, resurgentiJ peccatorum J 96 tium sunt euulsa monumenta] moriente Christo euulsa sunt CPz minuta] P/ P4 Dz O, resurgenti V 1^ manus R W Pf Du] O, et praemit. W franc. munita V 1^ manu: RW, mutata CPa ed., inminuta V 2^ manus antiqua Pb

97/99 ab ipso usque casum nes deest in Jpropter recisionem folii — 97 domino V rosolutaO ^ sunt]aromata ipsa absorta 1^manusR . 98lintheamenta Du surgentis] resurgentis (absorpta W') sunt add. W franc, nescio quo iure

WPfPdOPa

99:rediit] V 2^manus C Pa ed., redit ceteri (cf.lin.83)

^ casuO

franc. 100 solus] VR, soli eZ., om. W surrexit] V R W, resurrexit franc. thoma W Pa ed. ^ iudicium V 1^ manus Pd — nimis] minus Pd 1^ manus

439

522

SERMO LXXXIV, 8-9

callidus exploratur expostulas? Quid si ista cum aliis absoluta fuissent? Quod periculum fidei tuae curiositas ista peperisset? Nulla pietatis monimenta, nulla dominicae resurrectionis inueniri aestimas potuisse documenta, nisi manibus tuis sulcares Iudaica IOS crudelitate,

IIO

exserata sic uiscera? Quaesiuit, fratres, pietas ista,

exegit ista deuotio, ut resurrexisse dominum nec ipsa in posterum dubitaret impietas. Sed Thomas non solum cordis sui, sed omnium hominum curabat incertum; et praedicaturus haec in gentibus, quemadmodum tantae fidei astrueret sacramentum, exsecutor strenuus perquirebat. Certe prophetia magis quam cunctatio fuit ; nam cur talia peteret, nisi a domino ad indicium resurrectionis suae seruata sola uulnera prophetali spiritu cognouisset ? Denique sponte praestitit ceteris, quod iste tardus implorat. 9. Venit, inquit, Jesus, et stetit in medio eorum, et ostendit eis

IIS

manus et latus. Nam qui ingressus fuerat clausis ostiis et merito a discipulis spiritus esse putabatur, non aliter ipsum se nisi ipsa corporis passione, ipsis uulnerum notis, taliter dubitantibus poterat adprobare. Denique uenit e£ dicit Thomae : Infer digitum tuum, et wide manus

meas,

et mille manum

iuam in latus meum,

ut

103 nulla pietatis monimenta. Das Satzglied ist anscheinend so verdorben überliefert, dass die Handschriftengruppe PfPbP4Z bzw. ihr Archetypus es einfach ausgelassen hat. Pietatis monimenta (oder monumenta) muss ich als eine

Interpretation betrachten, aber es ist wahrscheinlich, dass sie die ursprüngliche Fassung wiedergibt. Sonst ist es schwer zu erraten wie die Lesart pe modesta der besten Zeugen, eine Korruption, die sehr alt sein muss, zustandekam.

101 callidus explorator] serm. XI, lin. 73. 104 sulcares] cf. serm. LXXXI,

ad lin. 78.

118/119 Ioh. 20, 27.

102 curiositas] cf. lin. 92. | 114/115

Ioh. 20, 19-20.

101 quod PZ 1* manu: ^ cum aliis rep. V — absoluta] V R, abolita W (iz marg. add. 2^ manus) ed., oblita ceteri (oblita aliis transp. Du) 102 quid VDuPfPd] ^ 103 nulla pietatis monimenta] C Pz, n. p. monumenta eZ., og.

PfPbPd,

nulla pie modesta ceteri (cf. comment.)

inuenire Pf (gui post

estimabas zz seg. rep. inueni et exp.) PbPd — 104 aestimare V 1^ manus, estimans R,estimabas PfPbPd sulcaris V 1" manus (ortbogr.) RW] — 105 exserata] V 2* manus (-se- sup. ras.), exsecrata V 1^ manus R, exarata reliqui ^ quaesiuit] que sunt W —— ista]ex uno V,om.ceteri — 1O6 exigit V (ortbogr.) 1^ manus W.jj. itt sicPa — domino V 1^ manus (?)) R— nec] nePZPa 107 sed Thomas] V R, sic T. W, et T. rd/guj — 108 incertum] euentum Dz in gentibus] ob g. P2 109 asstrueret V 2" manus W C, ad strueretJ sacramenta Pb 111

peteret] pateretur PÉP» — 113 tardius Pb 114 eisom. Du 115 fuerit R hostiis R PfÉPb0 116/119 spiritus esse usque uide ma deest in ] ob perg. resectum — 116 ipsum se] seipsum Pf PP, se ipsum Pd, esse add. DuO 117 notis] nodis franc., locis W 1^ manus — 118tuum]huc add.franc. — 119 mitte] affer C — tuam] et mitte add. C Pa

SERMO LXXXIV, 9-1o I20

523

effundant toto orbe iterum te aperiente haec uulnera fidem, quae

aquam in lauacrum, sanguinem in hominum pretium iam fuderunt. 10. Respondit Thomas : Dominus meus et deus meus ! Veniant,

audiant haeretici, et sicut dixit dominus, non sint increduli, sed

125

fideles. Ecce non solum corpus humanum, sed perpoenales corporis passiones deum et dominum esse Christum Thoma uociferante manifestant. (Et uere deus est, qui uiuit ex morte, resurgit ex uulnere; qui tanta

et talia cum susceperit, uiuit et regnat deus per omnia saecula : 130 saeculorum. Amen.]

125 perpoenales fasse ich als einen Neologismus des Chrysologus auf. Petrus bildet gern anhand des Práfixes per viele Wrter, die sonst in der alten lateinischen Literatur nicht belegt sind (vgl. BAxTER, S. 257 f.). Am Schluss des behandelten

Satzes ist manifestant, im Plural, so gut bezeugt, dass passzones

unbedingt als Subjekt zu betrachten ist. Keine Handschrift bringt per poenales corporis passiones ( poenalis in V halte ich als eine rein phonetische Variante des

betreffenden Archetypus, anstatt poenales). Es ist wirklich schade, dass wir für diesen an sovielen Stellen schlecht überlieferten Sermo, über keinen Sez.-Zeugen

verfügen (Sermo LXXXIV ist die einzige Osterpredigt des Petrus, die einen solchen Zeugen nicht hat). Perpoenales, wenn es ursprünglich ist, ist eine Neubildung, die die Kopisten in Verwirrung gesetzt hat; so entstanden die verschiedene Varianten bzw. Emendationsversuche, die den Satz unvollkommen gelassen haben, wáhrend er mit perpoenales corporis passiones einen klaren und

durchaus plausiblen Sinn hat. 120 iterum te aperiente] cf. serm. XXXV, linn. 61/64. 124 sicut dixit dominus ...] cf. Ioh. 2o, 27.

123 Ioh. 2o, 28.

120 effundant] auferam omnem incredulitatem a / O, 44i post orbe znterpun-

gunt et nouam sententiam incboant aperiente te /razsp. JO fidem] astruam add. J O 121 lauachrum Dz O Pfaliique sanguinis R — inom. Pf Pb Pd, Pf ponitin ante pretium. — hominum] V, omne R, omnium frazc. — fudit] — 123 deus meus et dominus meus zrzzsp. W PfPbPd]JO ueniat V 1^ manus, et add. 2^ manus; — 124 dominus dixitzrazsp. CPa — 124/125 increduli sed fideles om. Pb 125 perpoenales] scripsi, per penales Pb, per poenalis V ed., penales W PfPd, pro paenali J, pro penalis RDzO, et paenales C Pa (cf. comment.) corporum W' 126 passione RDzJO —— thome uociferantis O, Thomam uociferantemJ, qui ante Thomam znterpungit

turDz

127 manifestat O eZ., manifesta-

— 128/130 et uere usque amen] zalde dubito an baec peroratio Cbrysologi sit,

seruaui tamen, quum eam omnes nostri codd. adferant

defectum spatii ad scribendum

130 amen oz. Dz, fortasse ob

440

SERMO LXXXV DE MEDIO PENTECOSTEN 1. Etsi aliqua uidentur occulta sui profunditate mysterii, nulla tamen est ecclesiastici cultus infructuosa sollempnitas. Diuina VA

Io

I VA

festiuitas non pro nostris est uoluntatibus consecranda, sed pro

suis est percolenda uirtutibus. Christianus animus quae sunt traditione patrum et ipsis roborata temporibus nescit in disputationem deducere, sed uenerari ea toto desiderat deuotionis eloquio. 2. Iam die festo, ait, mediante ascendit dominus in templum. Quod templum? Vos estis templum dei et spiritus dei habitat in uobis. Ascendit hodie dominus nostri pectoris templum, qui tam clementer nostri corporis descendit in formam. Vt autem ascensus dei sit in humani cordis excelso, beatus propheta adserit, cum decantat: Beatus uir, cuius est auxilium abs te, domine ; ascensus (ut 1n corde eius. Sic die festo mediante ascendit dominus in templum, qui nobis erat perfectum diem festum praestaturus e caelo. Quicquid sublime, quicquid ad caelum tendens in cordibus habebatur humanis, usque ad infernum dominicae pondus incuruauerat passionis. Id namque est quod Christus quadraginta diebus residet

9 in templum. Trotz der Übereinstimmung der Handschriften, hier und Z. xs,

ist es móglich, dass es in der ursprünglichen Fassung zz templo gestanden hat, so wie man

weiter

unten

Z. 22 das Schriftzitat

liest. Vgl. darüber JOLICHER,

Jobannes- Evangelium, S. 75. Ych bin aber gezwungen mich den angesehensten Zeugen anzupassen, zumal es nicht ausgeschlossen sei, dass unser Redner in seinem gewóhnlichen Sprachgebrauch bei der kurzen halb improvisierten

Predigt zwischen dem Akkusativ und dem Ablativ geschwankt hat. 5 ... consecranda] consecratorem festiuitatum uocat Petrus Iesum iterum sermone LXXXV bis,linn. 4/s. ^ 6 percolenda] cf. serm. LXXXV bis, lin. xo. 9:15uIoh: $73 34: 10/11 r Cor. 3, 16. 14/15 Ps. 85, 6. 19 quadraginta diebus] cf. initium sermonis LXXXIV.

Codd.: VRW, PfPbJOCPa Titulus: medio om.R ' penthecosten V, pentecoste Pf, cuius in marg. manus saec. XIII add.:Sermo deascentione — Iamdiefesto medianteCPa — 3etsi PfJO 4 sollempnia V 1", solepnitas W, solempnitas Pf, solennitasPb ^ 6 quae] ea praemit. Pb — 7 ipsis] in praemit. J|(inipsis/) O — 8 dedure V — tota V 14 manus eloquia V 1^ manus 9 templum] cf. comment. 12 clementer] clenter/ — ut]|quod P^ 153in humani] in oz. franc. cordis] hospi 274. et de.W excelsum franc. l4absteRJO — 15sic] W C Pa, siceteri codd., jam ed. dominus] iesus JO templum] merito die festo mediante ascendit dominus in templum a44. W franc. 17 sullime PP 19 id] inde P2

PL

SERMO LXXXV, 2-3 20

525

et remoratur in terris. Et si dici fas est, patris cursum differt,

patris suspendit amplexum, donec totus et totum releuet et reformet suae ascensionis in gloriam. In cuius ergo templo hic non ascenderit Christus, caelum non ascendit ille cum Christo. ED

3. Ascendit in templo et docebat eos, et mirabantur Iudaei dicentes: Quomodo hic litteras scit, cum mon didicerit? Bene mirantur Christum quod non didicerit scire, quando ipsi probantur, quae didicerint et doceant, legis praecepta nescire, dicente domino: T4 es doctor in Israel et haec ignoras ? Mirantur Iudaei tam rebelles, nolunt credere, mirari nolunt, detractant sapere, nescire possunt. :

20

35

Mirantur Judaei dicentes: Quomodo hic litteras scit, cum mon didicerit? Quod uirgo peperit derogas, non miraris; quod deus nostro sentitur et operatur in corpore abrogas, non fateris; quod caecus uidet, surdus audit, claudus currit, surgit mortuus et tota Christus archana dei loquitur non miraris ? Hoc solum quod sciat, cum non didicerit, hoc miraris? Hic est ipse, qui non didicit, sed donauit. Hic est, qui sensum condidit, per quem litterae finguntur. Peritus legis, auctor omnium, cur litteras non didicerit admira-

tur? Deus utique adest origo cunctorum, qui facit esse quod non fuit; cum non didicerit, docet.

22 suae ascensionis in gloriam] cf. sermm. CLXI, linn. 105/107 ;CLXVIII, 24/25 Ioh. 7, 14-15. 26 didicerit scire] serm. LXXXVI, lin. x4. 27/28 Ioh. 3, ro. 30/31 Ioh. 7, z5. 353 caecus uidet z;qze surgit

lin. 76.

mortuus] cf. Matth. 1z, 5; Luc. 7, 22.

20 remorat R

21 totus ettotum]totus totum C Pa, totum se ed., eum add.

25 ascendit] 22 templum franc. (cf. lin. 24) reuelet franc. ed. Pa 24 templum W franc. (praeter C) ascendet Pb C Pa ed. fortasse recte (ortbogr.)

(cf. comment. ad lin. 24)

.sciret O

— 25 litterascit V 1^ manus — 26 scire] sciretJ,quod

probantur ipsi /rznsp. Pf

27 didicerit R, didicerant P5

et

doceant] et docent C Pz, et docere Pf, om. Pb — 28tam]tamen W' — 29 post nescire] nec credere Pf rep. noluntetexp. ^ detractat V, detrectant W O C Pa

31 derogas] inter de et rogas ras. 1 uel2 litt. V, scire P/PbJO, non add. W 32 post abrogas mouam periodum inchoant derogans PfO, o iudee a4. Pb

534 Christi R, ChristumJO —— loquentemJO PfPbJO didicerat V (altera i sup. ras.) W cum] quod Pf

835 Scit OD miraris ?] szgnum

36 litterae] interrogationis ed. sequutus posui, iure, ut puto, sed codd. non faciunt fingentur Pa, C fingerentur ed., manus 27 Pb] finguntur] Pa C O ] praemit. ipsae

39cumnon didicerit) reliqui — 37 ammiraris Pb — 58 adest]est PfPbCPa cum non fuit praeit. et del. W, et ideo non mirum si praemit. O, qui praemit. Mantel — docet] C Pa ed., doceat ceteri

LXXXwVbis - LXXXVter

MONITVM Quos primus cardinalis ANGELUs Mar, Novae Patrum Bibliothecae tomo I (Romae, MDCCCLII), pp. 208 et 207-208, ex uno codice Vaticano Latino 4951, foll. 164" et 163", lectionario "de claustro Roffensi" (Rochester) saeculi XII, edidit sermones atque sancto Augustino adsignauit (Mai sermones C ac XCIX), egomet in calce operis Los sermones, pp. 478-480, reedidi. In Vaticano codice sermo

LXXXV

CCLXIX

ter, olim extrauagans XI, indiscretim primae parti sermonis

sancti Augustini iungitur, quae usque ad uerba "ignis ille non

cremauit, sed excitauit" (PL 38,1234) pergit. Hosce sermones extrauagantes non Augustinum, sed Petrum Chrysologum auctorem habere, paginae 347-357 operis Los sermones,

ut existimo,

satis probant. Quibus

ibi de celebratione

Medii

Pentecostes notaui, addere potes ea quae JosePH LEMARIÉ, Chromace, Sermons, (Sources Chrétiennes, 154) (Parisiis, MCMLXIX), p. 95 s., consignat. Mai editio Angeli Mai supra notata.

SERMO LXXXV bis (extrauagans X)

DE MEDIO PENTECOSTES Merito uiam fecimus, ut ad solemnitatis magnae medium ueniremus ; quia Iesus, deus et dominus noster, omnium festiuitatum consecrator, mediante die festo, ut Ierusolymam conscenderet,

IO

T VA

20

ambulauit. Nam sicut uiator auidus ad desiderata tendens tota laetitia transacti itineris sui reminiscitur quantitatem, atque hinc ad id quod residet peragendum redditur fortior, et totis uiribus incitatur, ita nunc hunc diem, qui expectationis nostrae temperat et moderatur ardorem, solemni gaudio et deuotione percolimus, ut reparatis mentibus ad ipsam sancti spiritus gratiam laetitiamque ueniamus. Satis hodie plus nobis sapit, eo quod licet nolentes, attraxit tamen ad sanctum Pentecosten laetissimos. Ita est, fratres, ita est nostrae ianua ciuitatis, quae tantos ac tales sanctos habere meruit ianitores, qui eam obserarent hostibus, malis clau-

derent, aperirent bonis, ciuibus facerent perpatere. locundum ergo hunc diem in ueneratione sanctorum inhiantibus animis et effusis mentibus celebremus. Laetetur caelum et exultet terra, monles exiliant wt arietes, et colles sicut agni owiwm ; flumina plaudent manibus, simul mare et omnia quae in eis sunt. Omnium elementorum concors in dei laudibus concrepet melodia ;sancti spiritus in nos tota deitatis gloria acceleret et inuitet ad plausum.

5 merito] cf. Lossermones, p. 3525. — uiam fecimus] cf. serm. CLXXV, lin. 6. mediante die 5 ... festiuitatum consecrator] cf. serm. LXXXV, lin. 5. festo ...] cf. Ioh. 7, 14; serm. LXXXV.

s.

sermm. X, linn. 9 et 88; L, lin. 65.

XCIII, lin. 26; XCV, lin. 56. 8r.

6 uiator] cf. sermm. LXXI, ad lin. ro9

10 percolimus] cf. serm. LXXXV, lin. 6.

12/13 nolentes attraxit] cf.

15 ianitores] cf. sermm. XLIV, lin. 84;

eam (ianuam) obserarent] cf. serm. CX XIIL lin.

16 perpatere] cf. serm. CXLI, lin. 31. ;BAXTER, p. 258; Los sermones, p. 352.

18/19 montes ugue ouium] Ps. 113, 4 et 6. 18 .. terra] Ps. 95, zr. Ps. 97,8. — 20 omnium elementorum] cf. sunt] eis zquein flumina 19/20 serm. XLIII, lin. 4x; Los sermones, p. 353.

Cod.: Vatic. Lat. 4951, fol. 164"

7 2 solennitatis cod. Titulus: cuius supra (sl. Augustini) praemit. cod. laeticiacod. ^ 10 solennicoZ. ^ 1llaeticiamquecoZ. ^ 13sanctum]scm cod,

15/16 qui eam sque aperirent bonis] qui eam obserarent, sanctam Mai hostibus malis clauderent, aperirent bonis /nterpungit Ma; ^ 21 concrepat cod.

SERMO LXXXVter (extrauagans XI)

IN DIE PENTECOSTES

IO

15

20

1. Festiuitas praesens, fratres, nomen ex numero sumpsit, quo nichil sacratius deo, nichil ecclesiae sanctius aduentu suo spiritus sanctus demonstraret. Cum complerentur, ait, dies Pentecostes. Septem enim hebdomadae typum septiformis spiritus gerunt; et illa lucerna septem luminum praeteriti tabernaculi illuminationem sanctae ecclesiae repraesentat. Septem dies mundum deo operante perficiunt, omneque per septimanas et decadas septima-. narius numerus nostrae salutis continet sacramentum. Sic interroganti Petro dominus sua responsione declarat non septies tantum remittendum esse peccatum, sed septuagies septies, quod Lucas euangelista fecisse dominum septuaginta generationum numerando seriem demonstrauit. Nam a primordio peccans homo in deum quotiens ueniam meruit, et suppeccando nascens et uiuens permissus est permanere. Qui utique, si cessasset uenialis poenitentia, non reseruari debuit, sed puniri. Ad ueram autem indulgentiam tunc peruenit, quando Christus per suprascripti numeri sacramentum hominem a peccatorum labe liberandum assumpsit. Perficit autem omnia illustrissimus numerus, qui adimpletur unius additamento diei, quia omnis perfectio in unitate concluditur. Ex uno et per unum sunt omnia, et unius est origo cunctorum. Quadragesimus numerus humilitatem nostram leuauit ad caelum ; quinquagesimus, sicut hodie cernimus, diuinitatem terris infudit. O felix

25

commercium sanctae ecclesiae numeris currentibus datum ! Quadragesimus numerus, sicut fides docet scripturae, per ascensionem domini captiuitatem humani generis abstulit; quinquagesimus per aduentum spiritus desideratam cunctis restituit libertatem. Audi apostolum dicentem: Vbi spiritus domini, ibi libertas.

3/29 cf. serm. CXXXIX, 7. SrAGEt32 T. 7 lucerna septem luminum ...] cf. Exod. 25, 37; serm. CXXXIV, rz. 8 septem dies ...] cf. Gen. 2, x. 9

decadas] cf. serm. XII, lin. $6. 10/12 cf. Matth. 18, 22. 12/14 cf. Luc. 5, 23-38. 26 scripturae] cf. Act. z, 3. 27 captiuitatem] cf. Ps. 67, x9 (Eph. 4, 8). 29 2 Cor. 3, 17.

tem

es Vatic. Lat. 4951, fol. 163' (uide monitum ante sermonem praeceden-

Inscriptio ex illa parte Augustini, quae in unico codice absque ullo discrimine praefixa est

fractatui nostro — 5 fratres] dilectissimi add. cod. (cf. serm. X, ad linn. 98/ 106) 4 aecclesiae codd. constanter

6 ebdomadae coz.

SERMO LXXXVter, 2-3 20

35

529

2. Impleuit hodie omnem domum spiritus sanctus, in qua habitabant ex omn? gente quae sub caelo est. Haec domus illa est, fratres, ubi ex omni gente et tribu nos sancti spiritus gratia congregauit, et uacuato omni conditionis, gentis sexusque discrimine, unus in omnia et in omnibus Christus apparuit. In hac uere domo scripturae diuinae fides impletur, in qua diuersitas gentium atque populorum, in qua principes, potestates et omnis sublimitas et sine despectione paupertas congregatur in unum. 3. Astant ecce piissimi principes, uni seruientes, ut omnibus -

dominentur; inclinantes deo capita, ut eis uniuersitas gentium. 40 colla submittat ; offerentes soli deo munera, ut omnium nationum consequantur tributa. Astant fide fortes, innocentia tuti, simplici-

45

tate prudentes, misericordia diuites, amore copiosi, bonitate terribiles, et quod super omnia, immutabili communione regnantes; nobilitant diuites, sed non despiciunt pauperes, scientes in paupere censum defecisse, non hominem ; nec dei imaginis substantiam deperisse, sed saeculi;

et se posse conferre reliqua, si homo, qui est

opus dei, reseruetur ad uitam.

30 ... spiritus sanctus] cf. Act. 2, 2.

5, 9.

34 Col. 3, rr.

S AGUA 5:

38/47 cf. serm. CXXX, 3.

32 tribu] cf. Apoc.

44/45 in paupere

censum defecisse] cf. sermm. XXIII, lin. 46; XXVIII, linn. 12 et 17.

36 sullimitas coZ.

LXXXVI-XCV MONITVM Duos ex tractatibus Petri de Zacharia continebat codex 4, hoc enim ex indiculo eruitur, qui initio uoluminis habetur. Exstabant autem hi duo tractatus

ea parte codicis, quae periit. Quosnam ergo sermones indiculus non possumus, cum sermones, quos Petrus de Zacharia deque Iohannis Baptistae praedicauit, septem sint. Fortasse unus indiculo codicis A4 consignatis est sermo XCI, qui magis quam diuulgatus est, atque in archicoenobio

consignat, scire natiuitate sancti ex duobus ab alii per tempora

Montis Casini, uti uidetur, etiam sub

nomine Seueriani legebatur (cf. Los sermones, p. 17). Codex Parisinus, Bibliothecae Nationalis, Latinus 3800, foliis 1-x2", saeculo XII uel potius XIII exaratus, continet sermones

LXXXVI,

LXXXVIII,

XCII,

XCHI, XCIV et XCV sub generali inscriptione Sermones sancti Petri episcopi Rauennatis. Vt codex Pz, Parisinus 3800 ex monasterio Belli Prati procedit, atque sicut alia pars codicis Pz, hoc est, codex Pb, Parisinus 38oo insignia

Philippi de Béthune fert (cf. o. c., pp. 59 et 6o). Parisinus 38oo testibus traditionis francae adnumerandus est. Eius lectiones uariantes in apparatu critico non notaui, nihil enim noui uel utile ad textum restaurandum adferunt.

SERMO LXXXVI

PE

SERMO DE ZACHARIA POSTEA QVAM TACVIT BEATISSIMVS PETRVS EPISCOPVS RAVENNATIS 1. Mundanus sermo, ut humano profertur ex sensu, humanis 5 seruit et obsecundat ingeniis; diuinus uero sermo in potestate dantis est, non dicentis. Audistis quemadmodum Zacharias, ille summi sacerdotii splendor, dum exorat, obmutuit. Tacuit pater uocis — Ego, inquit, uox clamantis in deserto. Genitor clamoris Io

obmutuit, et egressus silentium retulit, qui responsa relaturus intrauerat. Videtis ergo quia silentium meum, quod antea contristauit uos, uenit

de antiquo pontificali usu, non de nouitatis

incursu. Ille, ubi sensit linguae suae uincula sui ianuam clausisse sermonis, inperauit nutu, ne quis causas taciturnitatis inquireret, quia caeleste mysterium dicere non didicerat, qui didicerat scire. I VA

Sed hoc ad tempus, quia sacerdotis differtur sermo, non aufertur ;

reconditur, non negatur; mysterio suspenditur, non fugatur. Denique Zacharias ipse quod tacet, non est poena, sed signum; 6/7 cf. Luc. z, 20-22. I, 22;

81s. 40, 3; Marc. 1, 3.

14 didicerit scire] serm. LXXXV,

13 inperauit nutu] cf. Luc.

lin. 26.

Codd.: VR W, PfPzJOC Pa

Inscriptio: LXXVI ex errore

rauenfi O (?)

V R 1?

post quam / O Pf

De natiuitate sancti iohannis

Rauefi V, raüt R,

baptistae. Postquam incepit

. iterum loqui C Paz, in quibus bic sermo post XXXVlum positus est (uide monita ad sermm. XXXV et XXXVI) Sermo in natiuitate sancti iohannis baptistae 244. in marg. Pf 2^ manus (ipsa quae alium titulum in marg. sermonis LX XXV praefixit) 4 mundanus] I ZZ. V in marg., nempe sermo in boc cod. in septem lectiones diuisus est numeris Romanis distinctas, lectio autem octaua sermo LXX XVII est ; isti numeri, in

apparatu propriis locis notati, secundae sunt manus

ut 07. franc.

proferetur R

2^manus ^ humanos VI1^manus ^ 5 potestatis Pf1^] 11 — Gest dantis transp. Pf 6/7ille, summi znzerpungit O — 7 sommiPf — sacerdotisPz ^ obmuit V 1" manus

ut in seq.

9 obmuit

V 1^ manus iterum, ob moris praemit. Pz

rettulit. 7 10 uidetis] uidistis franc. praeter Pf; V babet in marg. M meum sup. ras. Pf — quod] quo franc. (sup. ras. Pf) antea] ante haec R contristauiJO CPz ^ 12incursu]usu Pf1^ X sentit V —— suaeom.RPfPz uinculum franc. sui]suique CP — clausisse]clausam esse CPa — 13 nequis Pf/JO clausas O 1^ manus 14 quia] et Praemit. C Pa dicere] se non dederat add. PfPz, non posset signis insinuat add. C Pa 14/16 non didicerat uique non fugaturom. PfPz Pa didicerat] dederat W, debebatJO 14/16 qui didicerat ugue suspenditur om.J 14/15 qui didicerat scire usque sacerdotisom. O — qui didicerat] qui dederat W (non dederat qui dederat) 15/16 differtur usque reconditur] Differtur sermonis officium O, qui bic 16 misterium W/' — mysterio nouam sententiam inchoat omissis uerbis anteced. ujquefugaturom. O —— 16/17 Non fugatur denique] //z nouam periodum incipit bic J, qui uerba praecedentia om.

532

SERMO LXXXVI, 1-3

non est terrena debilitas, sed caeleste secretum. Deus loqui dat, tacere facit, et imperat silentium, qui inserit uerbum. Dominatur 20

25

diuinus sermo, non seruit, quia deus uerbum; et ideo non cum iubetur loquitur, sed cum iubet ; non cum exigitur, sed cum donat ; non cum cogitur, sed cum uenit. Vnde, fratres, cum uenit, audite, et cum non uenit, sustinete, et cum se donat, accipite, et cum se

negat, orate, quia hoc doctor accipit, quod meretur auditor. Ergo tam uobis quam mihi praeteritus suspensus est sermo, ut profluuium mulieris et uerecundi uulneris causam et illius pudorem sic nostra uerecundia celaret, ut quod illa tacuit, etiam nostro silentio

clauderetur. Sed coeptum reuertamur ad uerbum. 2. Hierosolimitanus fons abundat, cum inpellit angelus, non cum sitit hauritor. Sic sacerdotis sermo exuberat, quando dat deus, non cum perorat sacerdos. Hinc est quod Zacharias ipse, qui prophetias loquebatur populis, tacet sibi, ut nos ingrati deo non simus, si nos semel tacere uoluit, quibus semper

inoffensum

largitus est uerbum. Ille non dedignatur a filio uerbum recipere, 35

cui dederat lucem. Et uos, filii, orate nobis uocem, ut possitis

audire sermonem. Reparate gaudium meum, ut adsuetam possitis laetitiam possidere, et implere illud apostoli: Quis est qui me laetificat, nisi qui contristatur ex me? Veniat, ueniat ergo in medium beatus Zacharias, qui nos tacens pio consolatur exemplo, et

40 silentio suo nos de nostro non sinit tristes esse silentio. Veniat,

ueniat praecursor silentii, sacerdotii speculum, sanctitatis exemplum, euangelistarum princeps, clausula prophetarum. 3. Fuit, inquit, in diebus Herodis regis Iudeae sacerdos quidam 20 deus uerbum] cf. Ioh. z, x. cf. Matth. 9, 20-22 et parall.

16.

29cfloh.5,4.

24/28 cf. serm. XXXV, lin. 79.

25/26

26 uerecundi uulneris] cf. serm. XXXV, ad lin.

34cf.luc.n64.

37/382Cor.2,2.

43/44Luc.

1351

18 deus] qui 227. W PzJO 19 dominatur] dái tur V 1^ zanus (-u- ex emend.) 20/21 cum iubetur] coniubetur Pf — 21 loquitur] cozzecz cum ed., uenit C Pa, ni] babent ceteri codd. .— 21/22 sed cum iubet sque sed cum uenit] sed coniubet non conexigitur non condonat non concogitur sed conuenit P£. 21 unde] zz marg. V: UI 22 cum uenit] et Praemit. franc. praeter Pz 25 profluuio frame. (pro fluuio ]) 26 uerecundis J 1^ manus causa WPf/JOCPa

et illius pudorem] V, sicut illius pudore WF, ut illius pudore

reliqui — 27 celaret] se praemit. Pf Pz C Pa et fortasse 1^ manus V (V babet ante celaret paruam rasuram) ut quod] et quod W franc. (Pf excepto) 29 iherosoli- W CPz, ierosoli- Pf. habundat VR ac plerique codd. 30 sistit hauritur frac. auritor V 1^ manus R sic sacerdotis] IIII 244. zz marg. V 32 ut nos] et nos PzJOPa, ut sup. ras. V — 33 si nos] sed Praemit. C Pa tacere semel rransp. franc. praeter O.— 34 recepere Pf 1^ — 35 uocem]lucem

Pf 18

36 asuetam

V 1^ manus, ad suetamJ, asswetam

IW

40 sinat

C Pa

tristis V 1^ manus — 41 praecursoris silentium R exemplum] et a4. PfJO 45 fuit] V add. 2^ manus in marg. V 45/44 fuit usque Zacharias om.Pz 45 regisom.Pf quidem (?) V 1" manus (-a- Sup. Ta.)

SERMO LXXXVI, 3-4

$33

nomine Zacharias. Sub quo rege qui sacerdos sit, temperantur 45

mala ;adest semper in maerore solatium; nec consolator deest, cui

inminet persecutor. Fuit in diebus Herodis regis Iudeae sacerdos quidam nomine Zacharias. Vsque ad Herodem Iudaicae genti sacerdotalis sanctitas, senum grauitas, patrum pietas praesidebat ; ius erat lex diuina, ambitio nil ibi, nil temeritas, praesumptio

50

nil ualebat, quia gerebatur totum diuino ordine, non humano. Sed Herodes ueniens ex gente aliena inuasit regnum, uiolauit sacerdo- 445 tium, confudit ordinem, mutauit mores, spreuit senes, infecit iuuenes, tribus miscuit, deleuit stegmata, corrupit genus, tulit:

55

quicquid erat et diuinae et humanae funditus disciplinae. Sed hoc, post Zachariam sanctum; ne quid ergo tale et in ipso Zacharia crederetur admissum, euangelista cogitur sic referre:

4. Fwit in diebus Herodis vegis Iudeae sacerdos quidam nomine Zacharias de uice Abia. Quia usque ad ipsum ab atauis, auis,

44/45 Sub quo rege qui sacerdos sit, sic temperantur mala. Ych nehme den Satz wie hier als ursprünglich an. Es handelt sich m. E. um eine populáre Redensart ;der Sinn ist: es macht viel aus wer Priester bzw. Vorsteher der Gláubigen ist unter

einem ungerechten Kónig, damit sich der Unglückszustand mássigt.

55

stegmata. Stegmata, als phonetische Variante von sfigmata, ist vielleicht die ursprüngliche Lesart der Hs. V ; zugleich kann man szegzata als orthographische

Variante von szemmata betrachten. Szgmata (vgl. simmata Sermo XXIX, Z. 72) verhált sich nicht so gut mit deleo als s4zgmata bzw. stemmata. Das Wort erscheint wieder in Sermo XCI, Z. 12.

46/47 Luc. rz, 5. 51 ex gente aliena] cf. Flauii Iosephi Antiquitatum Iudaicarum liberum XIV, vii, 3. 52 confudit ordinem] iterum sermm. LXXXIX,

lin. 49 s.; CXXVII, lin. 16.

57/58 Luc. 1, 5.

53 stegmata] cf. serm. XCI, lin. r2.

58 ab atauis ...] cf. serm. LXXXIX, lin. 39.

sub quo] dum dicitur praemit. ed. 44 Zacharias] de uice abya add. Pz ... rege ? Qui sacerdos ? Sic ... interpungunt O C Pa (sed O om. signum interrog. posrege) — qui] quis V 2^ manus ed. (sed cf. serm. XXX, ad lin. 73: legatur qui in

textu), et PfPz (rege et sacerdote)

sit] V, sic ceteri (ef. comment.)

47 genti iudaicae 45 consolatur V 1^ manus temperentur J 1^ (?) 49 ius erat] iusserat 48 presidebant W gentis W franc. transp. R R W Pf Pz, iuseratJ1" manus, enim add. Pf Pz

ambitio nil ibi] -o nil ibi sf. rs.

50 diuino rep. R temeritas er a]. lin. tis O 1^ (tis del.) V ex 27 manu 50/51 sed Herodes usquesacerdotium oz. W — 52confunditO — ordinem rep. et del. 2um O — infecit] interfecit frame. — 55 stegmata] O C Pa, stigmata post paruam rasuram (ef. 2^ manus ed., -gmata V 1^ manus R W Pf Pz, stemmata V 54/55 tulit] et O, om.J; bii codd. add. eruit post funditus 7n seq. comment.) 55 post] quid ad / O C Pa ed., quorum O Pa ed. hoc usque sanctum om. Pf Pz Zachariam sanctum a422. W in signum interrogationis ponunt post sanctum n seq. ergoom.PfPz | talemR — 57 fuit] VI 422. in marg. 2* nequidJO marg. abatauis]abattauis VR OC (ex prototypo fortasse), manus V — 58abyaPz abata uisJ 1^ manus, ab átauisJ2^ manus, abatauis Pa

534

SERMO LXXXVI, 4-6

patribus transfusum genus mansit sacerdotii, tempus legis, sacrificii omnis seruata est disciplina, eo quod impietatem regis, iniquitatem temporis, ambitionis rabiem, temeritatis furorem, sacerdotis et meritum superauit et uita. Sed quid sequitur audiamus. 5. Factum est ut incensum poneret, el ingressus in templum omnis 65 multitudo orabat foris in hora incensi. In hora incensi, fratres, jam sol Iudaico occubebat in templo, ut in ecclesia matutinus exsurgeret; et Iudaicae doctrinae instabat uesper, quia euangelii inminebat aurora ; et legi obscurabatur dies, ut totus reluceret in gratia. 60

Hinc est quod Zacharias 70

J VA

2" hora incensi, hoc est, in extremo

tempore legalium cerimoniarum prophetali spiritu incensum infert, offert preces, desideria ingerit, uota commendat, tempus admonet, promissa repetit, exigit Christum. E? omnis multitudo orabat foris. Vt ergo populus, qui stabat foris, intromitteretur, exorat, quia quos lex adducit ad ianuam, gratia intromittit in templum. 6. Apparuit, inquit, e? angelus stans a dextris altaris, e widens Zacharias turbatus est ualde, et bauor cecidit super eum. Exgo non est mirum si turbatur sacerdos, si stupet doctor, si pauescit antistes; si tacet minima, cum uidet maxima ; si deserit uerba,

8o

cum signa conspicit. Et ne solus Zacharias timuisse uideatur, audi alium prophetam dicentem: Domine, audiui auditum tuum, et

64/65 cf. Luc. z, 8 et 9-1o. 81/82 Hab. 3, 2.

60 omni VR iniquitate C Pz CPa,etom.PfPz

72/73 Luc. rz, xo.

76/77 Luc. z, 11-x2.

eo quod] usquequo Pz impietate PfC Pa 61 rabie C, rabiae Pz 61/62 furore sacerdotes et merito

^ 62superauit]priuarentur C Pa, om. Pf] (in marg. ]signum x),

spatium uacuum Pz, superabat O (qui transp. et uita superabat) uitam RJ quid] quod Pf ^ 64 poneret oz. Pz et ingressus] et om. W Pf Pz J O, est add.Pa ^ templum]et add. omnes codd. praeter 1^ manus V (estetadd.C) ^ 65

iam] in ecclesia add. et del. Pa 66 occubebat] V, accubebat R, obcumbebat J 0, occumbebat reliqui cum ed., fortasse recte matutinis J 1^ (-nus suf. ras.) 68 legis franc.

obscurabat I

totus]tota Pf Pz JO, toto C Pz, ortus W,

Christi «ZZ. CPa — reluceret] luceret PÉJO —— 70 regalium R W] 1" manus O incensum] 244. 1" manus W in marg. cum signo post infert infert] in ez z/. Iz.

offert Pz, qui exp. of-

71 offert] et «2d. O

commend&

V

72admonet]

W Pf]O, accelerat C Pa, ammonet reliqui reppetit V Christum] spiritum Ww 75 intromittitur (ze intromittatur) (?) V 1^ manu: 74 adducit lex transp. Pf 1! — adducit] introducit Pz intromittit]introducitPz ^ 76eiom. PfPz altaris]incensiadZ. O — 77 ergo] VII 22. V in marg. — 78sistupet] Ssiom.Pf 79 uidit V 2^ manu: 81 auditum tuum] auditionem tuam franc. (sed cf. serm. LXVIII, lin. 12)

SERMO LXXXVI, 6-7

535

timui ; consideraui opera tua, et expaui. Qui cum deo loquitur, non pauescit ?Vnde loquitur ignorat. Et quid tenemus? Vnde sacerdos taceat, iam dicamus. 85

90

7. Et respondens angelus dixit : Ego sum Gabrihel, qui asto ante conspectum dei, el missus sum ad te haec loqui et haec tibi euangelizare. Et ecce eris tacens, nec poteris loqui. Quae tacentis est culpa, si imperat silentium uis iubentis ?Ergo et nos tantilli qui tacuimus, habetote non obliuionis fuisse, sed temporis; diuini negotii, non rationis humanae. Ergo tristes non simus, quia donante deo

silentium momenti continuato sermone pensabitur, et modicum quid tristitiae nostrae magnum uertetur in gaudium. Gratias ago deo meo, qui mihi in amoris lucrum uertit damnum sermonis. Nam quanta sit erga me caritas uestra, pallor prodidit, testatus 95 est clamor, ostenderunt lacrimae, oratio effusa monstrauit.

82/83 Qui cum deo bis ignorat. So wie er von den áltesten Zeugen überliefert war, hat der Passus bei den spáteren Abschreibern keine vóllige Anerkennung

gefunden (und wird wahrscheinlich den modernen heutigen Lesern nicht ganz befriedigen). Daher die verschiedene Verbesserungsversuche: das unnótige nonne anstatt non (wenn es sich in Wirklichkeit um einen Fragesatz handelt), enim nach unde (eine sehr angebrachte Ergánzung, denn allem Anscheinen nach ist es eine Ergánzung) und der Subjunktiv Joguatzr anstelle des Prásens Joguitur.

Ist in den frühesten Archetypen etwas von der Originalfassung ausgefallen? 85/87 Luc. rz, 19-20.

82 deoloquitur]et «d.

O — 82/83 non pauescit ?] nonne p. ? Pf Pz, qui sol;

signum interrogationis babent ;expauescit V 2^ manus

83 unde] enim a2. W

loquitur ignorat] loquatur i. O V 2^ manus (cf. comment.) — quid tenemus ?] 85et quid tenemur ? VW, qui timemus frame. — 84 tacet R 2^ manus sup. lin. respondens] et om. R, ei add. omnes codd. praeter V, fortasse iure (cf. tamen Jülicher,

adsto Gabrihel] V7, Gabliel Pf, Gabriel re/jgz? Lucas- Evangelium, p. 4) RJ,assto C l^ manus, sto W. — 86sumom.C ^ haecloqui] haecom.franc. | 88 ergo] et ego (?) V 2^ manus — qui] cur W —— tacuimus] quod tacuimus qui nunquam tacuimus 24. RJ O C Pa, quod tacuimus aZ. PfPz | 89habitote V 1^ manus R, habe toteJ 1^ manus — 90 sumus PfPz] ^ 91 continuo C Pa 92/93 ago deo sup. ras. Pa —.95 damnum] V C ed., damnaJ, dampna ceterz monstrabit V 1^ 94 prodit V 1^ manus WPfPz]OPa ^ 950stendere Pz manus (-u- sup. ras. ex 2^7) R

SERMO LXXXVII

Pr

«DE ZACHARIA » SECVNDVS |

IO

1. Sicut nimio dolore et infirmitate longa luminibus obscuratis, nisi sensim refusa fuerit, fit inimica lux, certe cum solis sit condita

lux oculis, solis sit oculis lux amica, per quos utique reliquo corpori uel traditur uel negatur, ita diurno perfidiae morbo contenebratis mentibus, nisi paulatim fuerit fidei claritas restituta, subito ipso fidei splendore magis perfidiae crassescit caligo. Longo usu aut producitur aut obtunditur semper natura. Hinc est quod dominus, tetro infidelitatis nubilo cordibus iam caecatis ut inradiaret partus uirginel sacramentum, disperatàe et annosae sterelitatis praemisit ante conceptum, ut qui uidebat senectute longa arida membra reuiuiscere, et transacto curriculo iam uitae ueteranae in

15

primam reflorescere pubertatem, atque ipsam naturam in occiduam aetatem ad nascentis serui insignia suscitari, pudicitiae florem, pudoris titulum, castitatis insigne, uirginitatis, claustra manere post partum posse crederet, posse auctore ipso ex utero

procedente seruari.

3/18 cf. exordia sermonum LXIV et CXLVI. 10 tetro ... nubilo] cf. serm. XLI, ad lin. 24. 10/11 partus uirginei] cf. serm. CXLVI, ad lin. 4. 11 disperatae] cf. serm. CLIV, lin. x3. Codd.: VR W, PfPzJOCPa

Titulus: de Zacharia] suppleui, ut im inscriptionibus sequentium tractatuum, de eodem codd. (om. J, quia locus inscriptioni iam deficiebat) secundus oz. C Pa 5 sicut] VIII aZ. in marg. 2^ manus V (cf. serm. LXXXVI, ad lin. 4) 4 fit om. V RPz inimica] amica V 2^antiqua solis oz. Pf, soli R condita] cong'ta V 2^ manus in marg. 5 corpore V 1" manus RJ — 6 trahitur Pf Pz uel traditur corpore /razsp. J1^ manus — diuturno C Pa ed. perfidiae] -ae sup. ras. V 2" manus, perfidias R (V 1" manus?), perfidia W, perfidis PfPzJO perfidis diurno trazsp. O 7 claritas fidei transp. Pf — 8 crascescit Pf, crasce O 9 obtanditur (?) Pf, obducitur Pz 10 retro Paz caecatis] lanceatis W 11 uirgineus W 1? desperatae V 2^ manus ceterique codd. sterelitatis] steri- W Pf, sterelitatiJ,sterilitati Pz O, sterili C Pa, aeternitatis R (annos aeternitatis), uginit praemit. et del. W 12 ante] tantum PfPz, om. OCPa conceptum] conce- ;szp. ras. V —— uidebat] -t Sup. ras. 2 uel 3litterarum (uidebatur 1^ manus?) V 13 transacto] tracto V 1^ manus 14/15 in occiduam aetatem] in occidua etate W, ex occidua aetate CPa —— 15 nascenti R pudiciae V 1* manus, pudiciciam J — flore] 16 pudoris] -u- sz. ras. V,

prioris RPfPz]

insignem W — 17post]per W(2)] ^ posse 1"]posset V 24

manus R, om. ed. crederet] rep. W Pf O C Pa, crederet credereJ Pz auctorem PfO 18 procedentemJ

posse 2^] om.

SERMO LXXXVII, 2-3 20

537

2. Et ut praefationi nostrae ac similitudini, quam de oculis sumpsimus uetusto languore defessis, ipsa de qua loquimur modo adsit et adstipuletur auctoritas, ac probet oculos hominum nocti male adsuetos, obscuratos, promotos, sensim reuocatos ad lucem,

in Iohannem dominus accendit sui luminis et praemisit lucernam, ut degustato lumine in se iam diuini solis iubar ipsum referrent, 25 ipsam deitatis caperent claritatem, dicente de Iohanne: I//e erat lucerna ardens, ut ille densas noctis placido lumine aperiret 445 tenebras, ipse noctis nescium diem iam desiderantibus ad lucem perpetem redonaret. Hinc est quod et magos, adhuc noctis incolas : et totis obstupescentes oculis, tenuiter micans stella adsuefacit ad o 3 lucem, et gradatim pertrahit ad ipsum fontem luminis et dierum. Et reuera, fratres, congruit, ut quia totius anni metas temporum

quadriga percurrit, ac nobis domini nostri natalitia festa reuocat, et gaudia lam reducit, nunc de Iohannis ortu, de partu sterilis iam loquamur, ut compendio credulitatis isto ad illud, ubi partus est 35 sine partu, ubi creatur auctor ipse procreantis, ubi nascitur ipsa origo generantis, inter hiemales ac nubibus et nebulis dubias luces, lucerna praeuia, stella duce, peruenire possimus. 3. Fuit, inquit euangelista, sacerdos quidam nomine Zacharias, et uxor eius Elisabeth, et non erat illis filius, eo quod esset Elisabeth 4 o sterilis et processissent ambo in diebus suis. Sterilitas senectute exaggeratur extrema, et ab spe generandi totum subducitur quic19 praefationi nostrae ac similitudini] cf. serm. XL, lin. 7: praefatio haec nostra etc. 25/26 Ioh. 5, 35. 28 magos adhuc noctis incolas] cf. serm. CLVII, lin. 14: magi ... noctis incolae.

266; SoOTTOCORNOLA, p. 263 s. 38/40 cf. Luc. z, 5 et 7.

32 natalitia festa] cf. Los sermones, p.

36 dubias luces] cf. serm. LX XXII, lin. 17.

19 nostri V prima manus — ac similitudini] ad (ac V 2^ manus) similitudinem V RW Pf] (-diniJ 27 manus) O — 20 defessis] depressis WPz —— modo asstipuletur W C 1" manus, astiloquimur transp. Pf 1! — 21assit WPfPzO PfPzC2^manusPa ^ oculus V 1* manus, oculis W 1^ PfJ | nocti] eZ., noctis codd. — 22assuetos PfPz O Pa, asswetos W —— promotos] quondam nunc C Pa sinsim (2) V 1^ manus — 23 Iohanne W Pz C Pa ed.fortasserecte — ascendit

iam] 24 de gustato V ; boc idem, sed in transitu ad al. lin., RJPa J 1* manus 25 claritatem] referrent] ferrent C Pz se add. initio alt. lin. et del. O

deitatem W^ —— dicente] dicentem Pz, dicente domino Pf, dixitenim CPa

ille oz. Pz ardens] et lucens add. O 29 stellam R Pf (ed), mortis ceter?

— 26

noctis] ex solo 28 redonarent Pf 1^ adsue facit R, ad sue facitJ 1^ manus,

aswefacit W, assuefacit PfPzOPa — 31utom. VR ed. (quicum reliquis codd. post reducit 7z seq. nouam sententiam inchoant) — metusR,metisW — 52 natalitia] -a

sup. ras. V, natalitiae R (V 1* manus ?), natalicie W, natalis C Pz

55 creator V

1^ manus PfPz]O — 36 hyemales PfPz C Pa, gemales V, yemales W, horrores 39 Elisabeth 1"] elísabéth O, elyzabet VW, elysabeth C, elyzabehth pr add.CPa (prima h exp.), helisabetJ, helyzabeth Pz semper

Elisabeth 2^] helisabeth V J,

40/41 exaggeratur 40 sterelitas Pf unus elizabet W bic, elyzabeth Pf senectute transp. Pf — 4l exageratur W — subducitur) ducitur Pf 1^

538

45

SERMO LXXXVII, 3-5

quid est corporis et naturae; et ne uel cogitatio sobolis ulla remaneret, ad id peruentum est temporis et aetatis, quo transacto calore uitali, mortale frigus sterilis iam uiscera possidebat, ut genitor ipse cognosceret inde iam per hominem non posse nasci hominem, unde abcesserant res humanae. Sic, sic, fratres, duris

hominum praecordiis credulitas adseritur, et inseritur fides, et tunc totum diuinum creditur, cum fuerit nil humanum.

4. Vtincensum poneret, aM, ingressus est Zacharias tn templum domini. Bene dixit ingressus in templum, non ingressus templum, quia ipse erat dei familiarius templum, portans in pectoris sui . puritate tota legis archana, et adponens non tam thuris quam purae supplicationis incensum. Gratius namque deus in suo quam in hominis opere requiescit, et non tàm libenter odoratur Arabicae 55 arboris guttam quam sinceri cordis et pectoris sanctitatem. 5. Apparuit ei angelus, inquit, a dextris altaris incensi. Suffecerat apparuit ei angelus: quid magnopere a dextris altaris ? Vt esse in sanctis angelis, auditor, intellegas nil sinistrum, dicente scriptura: Vias, quae a dextris sunt, nouit dominus. Apparuit ei angelus. 50

60

Cui iam defecerat totus homo, ut ante Iohannes nasceretur ex

sterili, quam Christus nasceretur ex uirgine. Dictum est de Iohanne: Ecce mitto angelum mewm. Felix quae, ut in deum cresceret, in senibus sic defecit natura. Felix quae sterelitatis damna uirginea fecunditate mutauit. Felix quae uno concepit in partu quicquid in 65 toto orbe confundere deplorabat, et facta est uitalis germinis mater, quae erat ante origo miseranda mortalium, ad dolores

48 cf. serm. LXXXIX, lin. 102 s. 49/50 cf. Luc. z, 9. 59 Prou. 4, 27. 62 Mal. 5, 1; Matth. rz, xo et parall.

56 Luc. rz, nx.

42et naturae] natura V — subolisJ 1^ manus ipsa sola — 43 est temporis] estom.Pf ^ 44sterilia CPa — possidebant V 27manus]O 45 ipse] ille7O 46 abscesserat res humana franc. 47 inseritur] seritur /O 48 tunc] nuncR — 49estom.JOCPa Zachariasom.W ^ SO benedixitPa — in]est PfO, om. J

non ingressus templum om. PfPz C Pa

ingressum

RWJO

52 puritatem V 1^ manus R tota] tocius V 2^ manus tam] tantum R turis V Pf] 1" manus 55 subplicationis / gratius] grüs V, gratias R, gratiaceeri — deus|VR, deireliqui (gratia ...dei) ^ insuo]tam praeit. franc. 5Á requiesscit V

adoratur V 1^ manus? R, odoratus W

arábice O,

aradice RJ 1^ manus, a radice V WPfPz ^ 55guttaPfPz] , pectoris] corporis C sanctitate PfJ 56 inquit angelus /ransp. Pf — 56/57 incensi usque altaris om. W propter bomoeot. 56 sufficerat V 1" manus RJ 1^ manus O — 57 quid] quod VW . essent V 1^ manus 58 intelligas WPfPzPa 60/61 exterilis V 1^ manus 62 quae] qui O 65 deficit V 1^ manus 64 conceperit VR —— quicquid] qui totum quod W — 65 confundiret V 2^ manus

antiqua, confunderet I

uitalis] V Pf PzJ O, uitalium C Paz ed., uita legis VR

uitalis facta est /ransp. O — germinis] W, germinans omnes alij cui O

ad dolorem R, a dolore V

— 66 quae]

446

SERMO LXXXVII, 5-6.

70

75

-

539 pariens cum dolore, ad gemitus edens ipsa cum gemitu, ad pericula producens hominem cum periculo generantis, ut in ipso ortu occasum nuntiaret, per lamenta et lacrimas semper deuotans partus suos, sciens se tantis maeroribus generare morituros. Parcebatur ergo sterelitate magis natura, ne ipsa fecunditate grauius desaeuiret, fletus potius editura quam pignora; quae utique lacrimis, doloribus, maerore, gemitu, tanto tempore suum quaerebat et interpellabat auctorem, intelligens hoc sibi accessisse per culpam, non esse ab auctore piissimo institutum, cum crearetur. Hinc est quod dominus, conditor ipse naturae, uiam uirginei conceptus, uirginei partus, inuisibili uestigio et ignoto calle pertransit, et iter humani ortus diuino gressu ambulat, non humano,

80

ut nascendo ipsam naturam a seruitute mortis, cui taliter addicta fuerat, primitus liberaret, et fonte purgato supernam riuuli redderet puritatem. Merito Iohannes in utero exultat, qui originis suae libertatem ante nosse quam esse meruit, ante meruit sentire quam

uiuere. 6. In hora incensi per angelum aperitur sterelitas, conceptus 85

iubetur, promittitur partus, et inter sacraria natiuitas sacra procuratur. Hinc est quod adhuc in utero membrorum conpage

67 pariens cum dolore] cf. Gen. 3, 16.

8l1lcEbuc max:

67 ad gemitum RPfPzJO edens] W CPaz ed., sedens ceteri ad periculum W franc. — 68 cum periculo] -o sup. a5. 2 ue/3Itt. V, cum periculum Ww

ut] cozi., et co.

Pz C Pa ed.

69 nuntiaret] seris, nuntiarent V R W Pf] O, nuntians

et lacrimas] perl.PfJO,adl.CPa

ed., PfJO praemit.

interpunctionem,

secus

nulla

postetlacrimas znterpungit babetur

in codd. interpunctio deuotans] coz;., deuocans W Pf Pz (uel notans add. in marg. 1" manus Pz)]O

(déuocans O ), deuouans V (altera u sup. ras. 22e manus, sed lectio non est perspicua) C Pa, deuorans ed. 70 sciens rep. Pf et exp. primum 71 parcebatur] coz;., pascebatur V O ed., pascebat R, parcebat W Pf Pz ] C Pa sterilitate V/ 2^manus WO, sterelitatem / 1^ manus, sterilitatem Pf] 2^" manus, sterilitati Pz C Pa (parcebat ... sterilitati) 72 deseruiret V 2^ manus editura] additura Pz

73 gemitu] eZ., gemitus VR, gemitibus reliqui 74 intelligens] -ens ex emend. W sibi hoc transp. W accidisse Pz 75 ab auctore piissimo (piissimum V 1^ manus)] ad auctorem piisimum/, per auctorem piissimum O cum crearetur C Pa ed. (nescio 5i recte), cum creatur V R W, cum crearet O, cum creatoreJ, creature Pf Pz 76 dominus oz. W uiam] uteri Pz 77 gressu] ingressu Pz 78 iter] inter V 1^ manus R conceptus uirginei oz. R

ambulabat /

79 nascendo] -o sz. ras. V, nascendum R (V 1* manus ?)

ipse C Pa a seruitute] C Pa eZ., a salute VR W, ad salutem /O, debito 80 fonti a seruitute mortis] perduceret ad salutem et eam a morte O0 PfPz

80/81 riuulis puritatem redderet 7raz5sf. C riuulis C Pz eZ. superni O 81 in utero iohannes zrzzsp. W —— 85 permittitur VPf] ^ 86 utero] cum add. C Pa ed.

(0)

540

SERMO LXXXVII, 6-7

pene concepta Iohannes propheta ante motu loquitur, quam perueniat ad uocis officium. Vs d.a 7. Verum ne dum profunda et mira latissimae lectionis breuiato go cupimus sermone concludere, quae maxime dicenda sunt transeam, proxime, si deo placuerit, de sequentibus disseremus.

89/91 cf. serm. CLXXIII, linn. 106/109. 103; IV, lin. 9r.

89 profunda] cf. sermm. II, lin.

90 sermone concludere] eadem uerba inuenies conclusioni-

bus sermonum CXL et CLX. maxime dicenda] cf. serm. CXXI, lin. 137. 91 proxime disseremus] hoc tractatorem nostrum fecisse uidetur sermone LXXXVIII (cf. Los sermones, p- 267 s.; SorTOCORNOLA, p. 90).

87 pene] neVR — Iohannes propheta] cozi., in Iohanne (est add. J OC Pa

ed.) prophetia codd. motu] IZ, multum V 1^ manzs, nutu dei V 2^ manus ed., mutu R 1^, nutu R 2^, mutus franc. 88 post officium desznit Pz 89 uerum oz.

PfOCPa ne] nec Pa et] addidi cunctans cum ed., om. codd. transeamus OCPa — 91 disseremus de sequentibus transp. Pf

90

SERMO LXXXVIII

PL

« DE ZACHARIA » TERTIVS 1. Semper debere anxium

est, fratres; semper triste fenoris

uinculis adligari. Sed me, quem uobis mea saepe facit promissio debitorem, satis sibi de talis debiti natura et obligatione blandi-

tur, quia dat, non accipit, qui promittit. Et qui dando debet, sibi magis ipsum facit obnoxium creditorem; atque ubi qui credidit debet, et qui debet credidit, ibi necessitudinis, non necessitatis probatur esse contractus, et in tali fenore animae non oneris, sed IO

honoris praedulcis currit usura. i 447 2. Postea quam Zachariae sacerdoti apparuisse angelum domini euangelicus sermo descripsit, adiecit dicens: Et turbatus est Zacha"ias uidens,

el timor invuit super eum.

Si de iudicis potestate

sollicitus qui semper de apparitoris turbatur et contremiscit

5/6 ... blanditur. Sollte die Stelle gut überliefert sein, wo ist das Subjekt von blanditur ?Die Variante zpsa von ed., eine Ergánzung, die jeder Belegung seitens der Handschriften entbehrt, bezieht sich anscheinend aufpromissio des Nebensatzes. Ist promissio das Subjekt ? Um den Satz klar zu machen, hat die fránkische Gruppe zatzra als Subjekt betrachtet, indem der betreffende Archetypus z2/ debiti in talis debitis umgewandelt hat ;aber der Ablativ ob//gatione nach natura und parallel zu ihr macht diesen Emendationsversuch, der za/zra als Nominativ betrachten móchte, unannehmbar. Die Stelle bleibt ein Wenig rátselhaft, wie

leider noch manche andere derselben Rede. 14 sollicitus qui. Zu qui (quis) vgl. Sermo XXX, zu Z. 73, wenn hier nicht das unmittelbar folgende mit einem anfangenden Wort semper an der Verschwindung des 5 von quis schuldig ist.

4 promissio] uide conclusionem

sermonis

creditorem] cf. initium sermonis XXXVI. serm. IX, lin. 88. 12/13 Luc. rz, 12.

LX XXVII.

5.7 debitorem,

9/10 non oneris, sed honoris]

Codd.: VR W, PfPzJ OC Pa 3 tertius o7. C Pa Titulus: de eodem codd. (add. 27 manusJin marg.) 4 alligari uinculis /rzzsp. Pz triste semper £ransp. C Pa tristis V 1^ manus meauobis/ransp. Pz qe me]inpraemit.W ^ mequem]meaquaemeCPa talibus debitis franc. 5 sibi] ipsa eZ. mea] mei Pf, om. CPa blanditur]cf.comment. ^6quia]qui VR — sibi]seW — 7 quicredidit]qui 7/8 et qui credidit debet rans. O — 8 crediderit V 1^ manus, qui credit W/— 9 contractum JO Pf necessitudinis] nec fraemit. V, uicissitudinis O C Pa oneris] ho- V (utsaepe)J ^ 1Ocurrit]est O — 11 domini]os (?) add. W sup.

lin. — 14 sollicitus] est 22d. ed. (s. est qui ..) ^ quis (quis ? Semper ...]1^ de manus) O C Pa, om. W, qui ceteri (an merito pro quis — aliquis ? cf. comment.) apparitoris] ad apparitoris C W (ad a. aduentum), apparitoris Pf Pz J O Pa ed., de contremesit I7 imperatoris V R (cf. comment.)

542 15

20

25

SERMO LXXXVIII, 2

aduentu, et mandati meritum de persona uenientis aestimat et metitur, et, quamuis bene conscius, pauet, donec causas uenientis

agnoscat et intellegat qualitatem, quid faciet, quo pauore trepidabit, cum potestatem supernam senserit hominis inbecilla natura, cum respexerit homo angelum, diuinae sedis ministrum uiderit caro numquam de sua conscientia persecura? Sicut Zacharias ipse, de quo loquimur, nunc probauit, qui in ipso tempore placationis offendit; qui dum credit dubitat — dicente angelo: Quia non credidisti uerbis meis —, dum postulata promeretur incurrit, condemnatur munera ipsa cum suscipit, qui uocem, cum uocem percipit, tunc amittit. Hinc est quod angelus antequam mandata pandat, dona

14/15

tradat, referat inpetrata, metum

discutit, fugat

de apparitoris ... aduentu. Die Lesart apparitoris (gegen V und R) ist m.

E. unzweifelhaft. Im selben Satz findet sich dreimal die Práposition Ze mit kausaler Bedeutung: 4e zudicis potestate sollicitus, de apparitoris turbatur. et contremiscit (contremescit V) aduentu und meritum de persona aestimat. Zu turbatur und contremiscit würde eher ab als de passen, doch ist es bekannt, dass Ze der anderen Práposition zb im ganzen alten lateinischen Sprachgebrauch Konkurrenz gemacht hat. Immerhin ist hier folgende Bemerkung zulássig : wahrscheinlich haben die frühesten Exemplaren die orthographische Form abparitoris gebracht; wenn dann vor abparitoris die Práposition ab stand, wáre eine

Verwirrung unter spáteren Kopisten erklárlich, wobei zb verschwand, oder die Práposition wurde in zZ umgewandelt mit den zugehórigen Folgen (zZzentum im Akkusativ). Ohne jegliche Práposition ist vielleicht der Satz normaler, aber das Vorwort 4e der besten Zeugen (VR) kann man nicht sowieso verwerfen. 21 nunc probauit ist die am besten belegte Lesart (V R W). Dass nunc nicht zu loquimur sondern zu probauit gehórt, beweist der Rhythmus, wobei zu beachten ist, dass wir hier eine ganz typische Klausel vorhanden haben, die fortwáhrend

von Chrysologus gebraucht wird, welche aus einem dreisilbigen auf der zweiten Silbe betonten Schlusswort besteht, dem eine einsilbige Partikel vorausgeht.

22/238 E UG

X20:

15 aduentum W franc. merito codd.

23 incurrit] cf. serm. CXLII, lin. 78.

mandantis / O C Pa

meritum] seripsz cum ed.,

16 metitur] mentitur R 1^ manus, metuitur Pf Pz, meritum V 1^

manus pauet] tamen a44. O causam W uenientis causas 7razsp. O 17 trepidauit 12e manus VRJ,etadd. VR — 18senseritom. O ^ imbecilis Qe

19 angelum homo /razsp. C Pa

ministrum] misterium W

uiderit ? Caro] ;ta interpungunt codd. (praeter Pf) et ed.

19/20

20 persecura] per- er

ras. 1 litt. V, est secura 2^ manus 21 nunc probauit] n. probabit V R W, comprobauit franc., n. comprobauit ed., quae cum codd. franc. ante comprobauit

iterpungit (cf. comment.)

qui om. Pf Pz

22 credi Pf]JO, credere Pz C Pa

dubitat] dubitauit Pz, derelinquit aZ. C Pa dicentem angelum V R Pf] 25 promeret C Pa incurrit] offensam Praemit. PPz ^ 24 munere ipso PfPz ipsacum]ipsequiC ^ quiom.fran. ^ cum uocem] W Pf, cum uoce V RPz, uocem om. JO C Pa (cum percipit) 26 donat V 1^ manus R

SERMO LXXXVIII, 2-3

543

timorem, confortat animos ancipiti cogitatione turbatos, ut mens,

quae migrauerat a se nimio pauoris excessu, in semetipsam reuersam beneficiorum tantam sentiret et caperet largitatem, 230 dicens: 3. Ne timeas, Zacharia ; exaudita est deprecatio tua, et uxor tua Elisabeth pariet tibi filium, et uocabis nomen eius Iohannem. Putasne sacerdos tantus sic est populi, sic est uniuersitatis oblitus, ut de conceptu ueteranae coniugis, de partu desperatae sterilis rogaret, 2» ut sibi soli legatus omnium tunc adesset, ut aduocatus omnium pro se singulariter oraret, ut tantum pontificatus officium inter domesticas artaret curas, inter familiares clauderet et occuparet angustias, et incensum totius plebis in solum desiderium proprii pignoris addiceret ueteranus antistes, ac tali desiderio grandaeuus 40 et ipsum mortis iam respiciens aduentum ad partum succenderetur intempestum ? Absit, fratres, absit, ut hoc de sancto Zacharia

4 VA

fidelis anima suspicetur! Et quid est quod angelus in hoc fuisse refert totius supplicationis effectus, dicens: Exaud:ta est deprecaLio tua, et uxor tua Elisabeth pariet tibi filium ? Si «sic» angelus ad petita respondit, sacerdos pro solo pignore supplicauit? Si pro: omnibus egit supplicatio sacerdotis, cur angelus de solo pignore retulit inpetrata? Quid tenemus ? Quid diu suspendimus animos auditorum ? Quam non sibi soli, sed omnibus adfuerit iste uene-

31//323]/ucA915-

45/44 Luc. rz, 13.

27 ancipiti] accipit Pf Pz turbatus Pf Pz 28 pauore W 1" semet ipsam R 28/29 in semet ipsa reuersa W franc. 29 beneficiorum] dei 272. exaudita] 31 zacharias R 30 dicens om. Pz tantum franc. Pz 31/32 elysabeth deprecatio] oratio V solus quoniam Praemit. PfPz putas ne IW] Paz 32 tibi om. W (helysabeth Pz) uxor tua transp. Pf Pz 534 partu] ueterane ad4. et exp. Pf, 33 est uniuersitatis] est om. RPfPzJO qui transp. sterilis desperate — rogaret] sic praemit. W — 36tantus C Pa, tantas pontificales Pf Pz, pontificaliaJ,pontificem O, J (df. quae in seq. bi codd. om.) inter 36/37 officium inter zsqze curas inter om. franc. pontifex C Paz

domesticas] intra d. clauderet] PfPz] etincensum]uti. 1^manus — 4Oipsam C Pa

37 familiares] familiaris O, latas res C Pa, om. R V eZ. recluderetJ,eláderet O — 38 angustia O, angustas Pa g? etincensum totius plebisom. W —— 39antistitis V Pa mortem PfPz ^ mortis]tempus praemit. ]O, tempus add.

aduentum] debitum W, om. franc.

initium dat nouae sententiae

ad partum] ad om. V R ; Pis uerbisJ

— succendetur W, succeretur V, succenderet Pf Pz

/OC, in tempestum Pa, intempestiuum ed., in templum 41 intempestum]

VR,intemplo WPfPz ^ 42 etquid est] quidem R, equidem V, at quidem eZ. quod]om. VR . 43refert]retius V za — toti Pf 1^ — 44 Elisabeth] uxor tua add. Pf Pz

45 supplicauit ?] gnum interrogationis ex me posui coniciendo, quo

tenemus]timemus P/Pz ^ 48 modo paulo ante sic adposui — 47 rettulit V quam non] cur non intimamus fraemit. O auditorum] subditorum Pf 1^ soli sibi trazsp. O

448

544 50

SERMO LXXXVIII, 3-4

randus antistes; quam responderit angelus uniuersis; quam deus prospexerit in uno isto germine sacerdotis; quam genitoribus utique et ipsi ob hoc denegarat naturae, ut eum daret uniuersitati, largiretur saeculis, populis condonaret, et fieret sacramenti filius inter sacraria delatus, inter sacramenta concessus, esset antistes

55

de uenerando generatus antistite, esset angelus ore angeli sancta delatus in uiscera, esset uox Christi — Ego wox clamantis tn deserto —, esset uox Christi ad Christum sua reseruatus ad tempora, esset praeco iudicis praeseritiam clamaturus, esset poenitentia populos Christi uocaturus ad ueniam —; quam sacerdos ergo iste iam suis nescius, iam sibi mortuus, extraneus coniugi, soboli

60

iam negatus, egerit omnibus, omnibus impetrarit, mox angelo referente discamus. 4. Et multi, inquit, m natiuitate eius gaudebunt. Non est uni

genitus, qui est cunctorum

creatus ad gaudium. Et erit coram

51 denegarat naturae. Yn denegarat haben wir eine beim Chrysologus sehr geláufige Kontraktion. Aber die Variante Zegeneratae naturae der Hs. W ist nicht zu vernachlássigen. Gibt man doch ihr oder anderén Zeugen, die áhnliche Lesarten bringen, recht, so fehlt ein Zeitwort im Satz. Oder soll dieser Satz etwa

so gelesen werden : quem (V) genitoribus utique et ipsi ob boc degeneratae (wegen des Alters unfruchtbar gewordene) maturae «concessit ...

55/56 Ioh.z, 23.

57 praeco iudicis] cf. sermm. XCI, lin. 68; XCII, lin. 59;

CXXVH, lin. 15; CXXXVII, lin. 24.

62 Luc. z, 14.

63/64 Luc. rz, 15.

49 antistis V zt supra 49/50 angelus zsque prospexerit om. V 50 prospexerit] cunctis praemit. CPa, respexerit R PfPz quam genitoribus] quem g. V Pf Pz ed., que in g. JO 51 denegarat] Pf Pz C Pa (nescio utrumnam

rete), de generanti V, degenerati R, de er al. lin. generate W (cf. comment.),

degenerat O, de generat J, delegerat ed. eum] cum W delatus] di- VR, donatus] ^ concessus]conceptus/ramc.

55 sacrariae V ^ esset antistes]

est a. V 1" manus R W Pf, om. Pz antistes] antistis V constanter (17 manus, quae add. et del. et), antistites Pa 1^ manus 54 de uenerando generatus antistite o7. V

55 delatus] W, dilatus R 1^, dilatatus reliqui codd., conceptus eZ.

ego uox zque uox Christi og. W [ O C Pa (propter bomoeot. ?)

PfPz

56 ad Christum] a Christo Pf Pz, ob Christum J O C Pa

55/56

in deserto om. resertiatus

(2) V 1* manus 57 praesentia VRC —— esset poenitentia] esset (om. Pz) per (per om. Pf) poenitentiam franc. 58 uocaturos V/ 2^ manus R quam] melius praemit. 1* manusJ (sup. lin. add.), qui post sacerdos cum Pf phrasim finit ;

quem O, quid C Pz, om. Pz

58/61 quam sacerdos usque discamus om. Pz

58

ergo om. W —— 58/59 iste ergo transp. R 59 suboleJ 1" manus, soboleJ2* manus O, sobolem Pf 60 egerit] quid Praemit. O, pro add. JOCPa omnibus impetrarit] hominibus impetraret WW, qualem i. O, omnibus a4. J sup.lin. — 60/61 angelum referente R, angelum referentem W Pf 62/63 uni genitus] J2^ manus O Pz, unigenitus ceteri — 63 qui] que/ 7^ — 63/64 magnus coram domino 7razsp. Pf

SERMO LXXXVIII, 4-5

545

domino magnus. Qui coram deo magnus est, quantus sit penes 65 homines quis probabit? Et wimwm et siceram non bibet. Qui natus

est sancto de corpore sacerdotis et summa senectute, ab omnibus

uitiis defaecato atque exempto iuuentutis incendiis, uinum nescit,

ignorat siceram, quae pariunt luxus ebrietatis et uitia, et tota dissipant morum decora, ornamenta uirtutum. Ef uinum el siceram non bibet, sed spiritu sancto adhuc im utero matris suae replebitur, iuxta illud apostoli: Fratres, molite inebriavi uino, in quo omnis luxuria, sed replemini spiritu sancto. Et spiritu sancto replebitur adhuc in utero matris suae. Beatus Iohannes, qui ante in dei spiritu meruit intonare, quam hominis uagiret in flatu! 15; Beatus qui ante diuina possidere meruit, quam sortiretur humana! Beatus qui ante meruit caelum scire quam terram! Beatus qui ante quam uideret praesentia, futura meruit nuntiare! Beatus qui ante deum capere potuit, quam suo ipse caperetur a corpore! Beatus, et singulariter est beatus, qui ante quam saperet 8o quaerere meritum, meritum conquisiuit! Beatus qui non peruenit ad gratiam per laborem, sed ad laboris ipsius gratiae dignationem descendit. 5. Et multos, inquit, filiorum Israel conuertet ad dominum. Ad quem dicat angelus, ut quia blasphemat — quia negat —, haereti85 cus obmutescat ; dicat angelus, et audiat fidelis et gaudeat, credat

68 luxus ebrietatis et uitia. Ebrietatis kann in den álteren Archetypen als eine rein phonetische Variante von ebrzetates gestanden haben ; in diesem Fall müsste man den Hss. JO C und Pz folgend die Stelle so lesen: quae pariunt luxus, ebrietates et uitia.

IS.

65 Luc. 1, 15. 69/70 Luc. z, 15. 71/72 Eph. s, 18. 352fo) boxeo se 73/82 cf. sermm. XCI, linn. 93/106; LXVIII, ad linn. 112/116. 76

ante meruit ... terram] cf. serm. XCI, lin. 94.

83 Luc. rz, 16.

67 66 de sancto transp. R franc. (praeter C) 64 deo] domino O Pa C Pa, defecata atque exemptis O — incendii defecata atque exempta PfPz] ebrietates luxa W 68 sicceramJ 1* manus, ut infra (-c- sup. ras. 2 litt.) 69 decora] et agg. O — et uinum] et om. JO C Pa, fortasse recte (cf. comment.) sicceramJ1^ manus ut supra — 70 adhucom.] — 71/75 iuxta illud usque Pz 720mnis]estframc. ^ 75 beatus]utiquezZZ. O — 74in matrissuaeom.W deispiritu]inom. V ^ inflatu R/Pa, infletu WO — 75 meruit possidere /rzzsp. 76 scire celum /razsp. W/— 77 antequam WO CPa —— 78 potuit] meruit 0) 80quaereret ipsesuotramsp.Pz — 79estom.PfPz ^ antequam PfO Pf meritum 2^] franc. (meri et al. lin. non complet uerbum O ), merito V R W, VRW 81 ad labores ipsius gratiae dignatione frame. ed. — 82 discendit V om. ed. 84 quia blasphemat quia] qui b. qui P£Pz, qui b. quia W — 85 obmutescat| commutestat V/ 1^, commutescat V 2^ed., obmutescat ceterz codd., non tumescat

Lat.

audeat O

449

546

95

SERMO LXXXVIII 5

haereticus et recurrat. Conuertet. Ad quem? Ad dominum deum, inquit, 2psorwum. Quis est hic deus? De quo propheta dicit :H?c est deus noster, et non est alius absque eo, qui inuenit omnem uiam disciplinae, et dedit eam Iacob puero suo et Israel dilecto suo. Quando dedit? Tunc utique quando legalibus in tabulis totius uitae regulam, totam disciplinae descripsit et normam. Adtentus esto, auditor, ut scias quis est hic deus noster, absque quo alius non est. Quis est? Post haec in terra uisus est, et cum hominibus conuersatus est. Quis est alius uisus in terra nisi Christus, qui nostra est conuersatus in carne ? Quis est alius et quis conuersatus est cum hominibus, nisi ille qui cum hominibus humano est commoratus in corpore? Et si /c est deus noster, et nom est alius absque eo, haeretice, cum hunc non habueris, quem habebis ? Non

est alius, inquit, absque eo, et hunc non dicis, ergo ubi est pater?

87/88 Quis est bic deus? De quo propheta dicit: Hic est deus noster ... Der LXXXVI. Sermo wimmelt von unsicheren Stellen. I5 vor Ze qzo der Hss. Pf und Pz - ein sehr vernünftiges Verbesserungsversuch des Textes - kann ich nichts anders als eine Ergánzung zum Text betrachten. Die genannten Handschriften

tilgen die rátselhaften Wórter deum zpsorum et propheta nach dicit. Tatsáchlich, lásst man diese Wórter aus (wie es auch eZ. tut), so bleibt der Satz klarer und verstándlicher. Ich habe sie selber in meinem Text nicht aufgenommen, nicht aber ohne Verlegenheit und Bedenken, denn das Ausgelassene gehórte sicher

den álteren Archetypen an. Vielleicht hat der Text ursprünglich so oder áhnlich gelautet : Quis est bic deus ipsorum ? Hic de quo propbeta dicit : Hic est deus noster usw. 99 et bunc non dicis. Wieder eine dunkle Stelle, in welcher die Varianten der

verschiedenen Handschriften als Verbesserungsversuche zu den alten Archetypen anzusehen sind. Der Passus ist móglicherweise verdorben überliefert ; es ist nicht absolut ausgeschlossen, dass er ursprünglich ist, d. h., dass es sich um

einen vom Redner unvollkommen ausgedrückten (bzw. von den Stenographen

86/87 Luc. 1, 16. 87/89 Baruch 5, 36-37. 90/91 cf. Exod. 31, 18. 93/94 Baruch 5, 38. 97.98/99 Baruch 5, 36.

86 conuertet] scripsi cum ed., et conuertatur Pf Pz periodum ant. concludendo, conuertat re//gui deum dominum :ragsp. C deum] uiuum aZ. W 86/87 inquit deum ;razsp. Pf — 87 deus? De quo]O eZ., deus ? Is de quo PfPz, deus, de quo ceteri dicit] deum ipsorum et propheta a44. codd. (et ed.)

praeter Pf Pz (deum ipsorum? Et propheta W, d. ipsorum. Et p. O, d. i. et alius

propheta C Pa) (cf. comment.) ^—88 deus noster est rransp.JO C Pa eo]ea V l'manus — 91ladtentius/ — 92quis]qui JO —— deusom.VR 93/94 non est usque alius uisus add. in marg. 1^ manus O.— 93 quis est] hic ? Audi add. PfPx

terris C — 94alius]hic Pz — 95 nostra] in praemit. O — et quis] qui frzzc. 95/96 conuersatus est] est om. R — 96 est cum hominibus nisi ille qui ozz. V humano om.C 98 absque eum V semper — 98/99 haeretice usque inquit absque eo add. 1^ manusJin marg., om. 1" ob bomoeot. 98 cum] cur (?) Pz 1^ 99 inquitom.] ^ ethunc (nunc eZ.) non dicis] oz. Pz, et hic deus non est ?

Dicis V, et hunc non habes sed dicisJO C Pa (cf. comment.)

SERMO LXXXVIII, 5-6 IOO

IOS

547

Propheta dicit: Non est alius absque eo ;et ubi est ? In filio utique, quia praeter filium non est pater. Ego in patre, dicit, et pater in me. Vnde et propheta non dixit von est, sed non est absque eo. Hoc est dicere: est, sed in ipso est. Sed dicis: et si in ipso est, quomodo est alius ? Haeretice, sic est alius persona, ut sit ipse substantia ; sic est ipse substantia ut, nulla sit confusio trinitatis. Sic est unitas trinitatis, ut nulla sit in deitate distantia. Sic in se est, et sine se

IIO

tota trinitas non est, ut insit in patre et filio et spiritu sancto personalitas definita, non separata diuinitas. 6. Et ipse praecedet ante illum. Ante quem? Ante Christum, qui est deus ipsorum, deus noster, deus omnium, deus absque quo alius non est. In spiritu et wirtute Heliae. Nemo ergo cum hoc audit metempsicosin putet. Hic spiritum dicit illum, quem per diuinam gratiam meruit, non quem carnis est consecutus ad uitam. Et uirtutem dicit illam, quam de supernis habuit, non illam, quam

IIS

propter corporis adeptus est firmitatem. Iohannes ergo Heliae uiuit in spiritu, et in eius uirtute graditur, qui totus uictu, uestitu, honore, castitate, abstinentia et omnibus Heliam uirtutibus re-

I20

praesentat et Christum. Praeparare domino plebem perfectam. Quam in nobis deus et dominus noster praeparare et confirmare dignetur in gloriam nominis sui. nicht exakt aufgenommenen) Satz handelt, da der Sinn ziemlich klar ist. Man soll vielleicht den ganzen Satz so verstehen :Non est alius «deus?» absque eo (Christo bzw. Christum, wenn man absque mit Akkusativ, wie es stets in Hs. V bei diesem Sermo zu lesen ist, akzeptiert), e£ «527» bunc non dicis «deum , ergo ubi est pater ? 101.102 Baruch 3, 38. 101 Ioh. z4, xo. 104/108 cf. sermm. LX, linn. 35/39; LXXXIII, linn. 70/77. 109 Luc. rz, 17. T4: Lüct xu: 114 de supernis] cf. DE LUBAC, Surnaturel, p. 347 et parall. Petriibinotata. ^ 118Luc. 537:

104 ipse] idem Pf 103 quomodo] sic 22. franc. 100 in filium VR V 106 deitate] trinitate Pf, 104/105 sic est ipse substantia o». VW O substantia (7) add. et del. W —— 107 ut insit]JO C Pa, ut sit PfPz, Insiit V R (qui hic nouam incboant sententiam), in se est W (boc idem) 108diffnitaPz ^ 109 qui] quis P/JO (Ante Christum. Quis est deus ipsorum ? Deus ... Pf, Ante 111/112 nemo ergo zgze putet] Christum. Quis est ? Deus ipsorum .../O) In spiritu et uirtute helie (helye O) WO, Precedet ante illum in spiritu et uirtute 112 metepsicosin putet V", me tempsicos imputet R helyae C Pa, om. Pf Pz 113 quem] per praemit. 112/113 per diuinam gratiam] diuina gratia W— consecutus est /razsp. W —— ad uitam] est u. Pf, ad om. WPz VRW PfPz 114 uirtutem] uitam tem ic V — 115adeptusest]adest VR —— infirmitauestitu] uestimento Pz JO Pa 116 totum helyae franc. tem JOC Pa 117 honore]et a4Z. Pf ^ etomnibus]ino.Pf ^ 117/118 repraesentat et 118 Christum] praesentat ad Christum W, et Christum o. JOCPa 120 in gloria V C Pa 119 uobis O domino om. Pz praepararet R sui] amen add. O

450

SERMO

L XXXIX

BE

«DE ZACHARIA » QVARTVS 1. Omnia quae a deo creata sunt, nobis bona sunt, et bona ualde, dicente scriptura: Et widit deus omnia quae fecit, et ecce bona ualde. Ergo omnia quae a deo creata sunt, bona sunt, et ualde bona. Sed inter uitia uirtutesque media sic habentur, ut ex ipsis et periti doctrinae materiam sumant, et erroris causam inueniant inperiti. Sapientes namque creatorem creaturae contemplatione cognoIO

I5

scunt; stulti, dum creaturas ipsas existimant creatores, sapere nequeunt creatorem. Hinc est quod solem, lunam, stellas, aurum,

lapides, ligna deos sibi fecerunt gentiles, quae christiani addicta in suam sapiunt seruitutem. Nec mirum sic esse mediam creaturam, quando ipse creator omnium Christus est fidelibus in salutem, infidelibus in ruinam, euangelista dicente: Hc jossitus est im ruinam el resurrectionem multorum. Apostol etiam aliis habentur in mortem, aliis habentur in uitam, Paulo probante cum dicit: Quibusdam in odorem mortis in mortem, quibusdam etiam in odorem uitae in witam. Ergo et euangelicae lectiones fiunt bonis intelligentiae salutaris, malis uero erroriS$ occasio. 17 quibusdam in odorem mortis in mortem. Dieser Anfang des Schriftzitates befand sich wohl im Originaltext, denn der Kontext verlangt die Gegenwart des erwáhnten offensichtlich ausgefallenen ersten Teils von 2 Cor. 2, 16. Einige

Handschriften (und nach ihnen eZ.) haben das Pauluszitat nach i uitam ergánzt, unrichtig, da diese Ergánzung die ursprüngliche Ordnung des biblischen Textes

und des zugehórigen Kommentars des Chrysologus widerspricht. Zu quibusdam in odorem mortis in mortem vgl. SABATIER, aZ /ocum.

4 Gen. rz, ax. 14/15 Luc. 2, 34. 17/18 2 Cor. 2, x6. 18/19 cf. sermm. XX, linn. 4/6; LII, linn. 3/6; Orrvan, EJ principis exegitics, pp. 22-24.

Codd.: VR W, PfPzJOCP« Inscriptio: de eodem codd. quartus oz. C Pa 3 adeoJ zt crebro 4 ualde] dicente scriptura rep. Pic ex bomoeot. etexp. Pf ^— etualdebona transp. C Pa 7 materiam doctrinae /razsp. Pf — 8 creaturae] creaturam R, creaturarum

OCPa X O9creatores] creatoris I 10quodom.V — 11 quae] quia V R Pf abdicta C 11/12 in suam sapiunt seruitutem] in (uf. //z.) suas s. s. R, in Sua sapiunt seruitute frac. 12 nec mirum zigze creaturam oz. W 14 euangelista dicente] sup. ras. R 1" manus, dicente euangelista transp. CPa —— est positus zransp. C Pa 15 resurrectionem] in Praemit. PzJ O Pa habentur] odorem bonum habent O 16 habentur] habent zzerum O cum dicit] qui d. W ^ 17quibusdam in odorem mortis in mortem] Pic posu ego quae O C Papost in uitam 7n seg. add. (cf. comment.) quibusdam etiam in odorem] aliis sumus in odorePz ^ etiam]rep.V,autem Pf — 18 uitam] quibusdam in odorem mortis in mortem 2424. O C Pz, aliis odor mortis in mortem add. Pz

19 salutares V R

SERMO LXXXIX, 2-3 20

549

2. Antehac euangelista beatissimus cum referret Iohannem Baptistam Herodis adstrictum in uinculis, adulteriis Herodiadis extinctum, truncatum in praemio saltatricis, sensimus aliquos fuisse permotos, cur deus sacrilego sanctum, adulterae uirginem,

angelum tradiderit saltatrici. Fratres, uirtutes Iohannis, Herodis 25 crimina, abundanter alio sermone tractauimus ; nunc eloquamur

quae uinculorum causa, carceris quae necessitas, quae mortis utilitas fuerit in Iohanne, Iohannes non potuit mori communi sorte, qui natus est priuilegio singulari. Cum Christus deus nasceretur in carne, Iohannes angelus est generatus in terris, ut ita

20

35

officia terrena officiis se caelestibus miscerentur, sicut humanis se diuina miscebant, et in terra deo angelus, domino ordo caelestis

obsequii non deesset. Sed audiamus ordinem nascentis Iohannis, ut causas mortis eius inuenire possimus. 3. Erat, inquit, in diebus Herodis vegis Iudeae sacerdos quidam nomine Zacharias de uice Abia, et uxor eius de filiabus Aaron, et nomen eius Elisabeth. Erant autem ambo vusti ante deum, incedentes in omnibus mandatis et iustificationibus domini sine querela. Orato- 451 res magni et excellentes ingenio quotiens illustrium uirorum parant

40

narrare

uirtutes,

auos

atauosque

commemorant,

ut ad

honorem praesentium accedat dignitas antiquorum, et laus patrum filiorum redundet ad gloriam. Maior est innata gloria quam quaesita. Praecedit quod uenit ab origine quod sequitur ex labore. Gloriam beatius est habere quam quaerere. Hinc est quod euange-

20/22 cf. Matth. 14, 1-12 et parall. 25 ... permotos] cf. serm. CXXVII, ad 25 alio sermone] de Praecursoris passione egit Petrus sermonibus

lin: $3:

CXXVII, CLXXIII et CLXXIV.

31 ... miscebant] hunc locum aliis eiusdem

Chrysologi a HERZ, Sacrum commercium, p. 139, adlatis adde.

34/37 Luc. 1,537/47 cf. serm. LXXXVI, 4; Ambrosii Expos. in Lucam I, 15-16. (CC XIV,

6.

P. 14). 20 antehac] V, ante hac W, ante haec R franc.

astr- PPPz om. Pa

21asstrictum W C 1^ manus,

OC 2^ manusPa — inuinculis]inom. WJOCPa — 22in praemio] in sensimus] PfPz, sentimus ceeri — 23 permotos] permiratos O (4f. 24 tradiderit W in marg.

C Pa 1^ manus serm. XXXV, lin. 58), permoratJos

RWP/]JO — eloquamur] ergo loquamur W uirtutis/ 1? — 25 habundanter carcerisquae]carcerisque Pz ^ mortisom. C Pa 26 causae V,est add. W 29 generatus est transp. W —— 50 se] V Pf, 27fuitPf — 28deusom.VR

sup. lin. add. 27 manus R, om. reliqui

miserentur V/ 1^ manus

31 misebant 7

angelus deo ;ransp. Pf. — 32 obsequi V — 54 Herodis om. W

PzO om. W

om. J O C Pa

auos om. R

atauosque] atta- OPfC, atque prauos W—

praecedit] procedit Pz 1^ manus, praeteri Pf 1^ et exp.

PfPzJO manus

35 abya

autem 36 Elisabeth] Zzuersimode diuersi codd. ut in sermm. superioribus 39 narrare /O 38 quoties 37 domini] V R, dei V franc., ut infra

sequitur] quod nascitur «77. CPa

42

origine] quando add.

45 beatus V 1^ manus R 1*

550

SERMO LXXXIX, 3-5

lista, ut extollat Iohannis gloriam, Zachariae patris, Elisabeth 45 matris genus dicit, auos memorat, scribit merita, loquitur titulos,

gradus dirigit, uitam pandit, dilatat insignia, praedicat sanctitatem.

4. Fwit, inquit, ?n diebus Herodis vegis Iudeae. Tempus memorat regis nefandi, qui sacrum sacerdotii uiolauit morem, confudit 50

ordinem, statutum soluit, abstulit institutum. Et hoc accedit ad

meritum Zachariae, quia cum in omnes pene Herodes ausus suae temeritatis extenderet, ausus sit nil in isto, uirtutibus sit huius

55

oppressus, ut sacerdoti immaculata successio ad gloriam germinis seruaretur. Et wxov eius de filiabus Aarom. Aaron primus pontifex, sacerdotium originis; propterea ergo, meritis praetermissis omnibus, eius filia dicitur, cuius in se memoria praetulit

sanctitatem, quam tanti generis pia custos gloriosissime transfudit in filium. Sed huius matris laudes euangelista describit: 5. Erant, inquit, ambo iusti ante dewm. Est noua felicitas, est 6o

coniugium singulare, quando manet in duobus mens una, una sanctitas in duobus. Constabat mente quod addistabat in sexu, et in moribus erat unum quod geminabat aspectus ; ac uirtus reddebat pares, inpares dederat quos natura. Erant, inquit, iust? ambo anie dewm.

Placere iudiciis humanis, coram

hominibus

esse iu-

64/67 coram bominibus bis muneris est diuini. Vielleicht ist der Text folgendermassen zu lesen : coram bominibus esse iustum est uirtutis bumanae, maximi est (anstatt er) laboris ante deum, qui scrutatur corda ... uidet mentium motus. Esse iustum bumani laboris non est usw.

48 Luc. z, sS.

49/50

confudit

CXXVII, lin. 16. 54 Luc. 1, s. 35, 19 (28, 1; Leu. capp. 8-9, etc.). XCI, linn. 12/18.

ordinem]

sermm.

LXXXVI,

lin. 52;

54/55 Aaron primus pontifex] cf. Exod. 59.63/64 Luc. z, 6. 59/63 cf. serm.

45 auos] atauos ] 1^ manus 49 sacrum om. R 50 statum W franc. accidit V 1^ manus (ortbogr.) RW 51 in omnes] in oz. V 1^ manus RW sue ausus /rznzsp. O 1? 51/52 suae temeritatis extenderet ausus om. W propter. bomoeot. 52/55 uirtutibus sit huius oppressus] oz. Pf Pz, uirtutis sit uiuos oppressos /O, uirtutibus sic obsesso CPz 53 obpressus /J zzus sacerdoti]

maculata J

V 1^ manus

PfPz,

55 sacerdotium

sacerdotis JO ed., sacerdotii ceteri

originis] sacerdotii

Pz C Pa, in lege fuit sacerdotii origo ed.

merito C Pa

in

(sacerdotum Pz) origo omnibus praetermis-

sis transp. Pz 56 memoria J O CePa, memoratam Pz 58 laudis R 59 ambo om.W iustiambo zransp. C 60 in duobus] in duabus W, In his ergo duobus C Pa nouam sententiam inchboando 61 mente] serzpsz cum ed., mentis V 1^

manus (meritis 27) R, mentibus W franc. addistabat] V R, distabat W franc. 61/62 et in moribus] et om. Pf Pz, in uita iungitur Praemit. W — 62 ac om.

PfPz 65quosimpares dederat ;rausp. O.— 64 iudicis V I^ manus — iustum esse zransp. Pf

SERMO LXXXIX, 5-7

551

65 stum, est uirtutis humanae maximi et laboris; ante deum, qui .Scrutatur corda, cogitationes discutit, uidet mentium motus, esse

iustum humani laboris non est, muneris est diuini. Si magnus est qui non peccat in carne, quantus est qui corde non peccat? Iohannes ergo supra carnem est natus de istis, qui ante deum nec 70 corde nec corpore peccauerunt. 6. Adiecit euangelista dicens: Iscedentes in omnibus mandatis el tustificationibus domini sine querela. Incedentes : incedit qui non stat in triuiis peccatorum, qui peregrinum se hoc sentit in saeculo, qui asperas uirtutum intrat intrepidus mansiones, qui montes 75

8o

iustificationum, mandatorum colles indefessus uiator ascendit, ut

praesentia parentis dei patriae caelestis beatitudine perfruatur. 452 Incedentes in omnibus mandatis et iustificationibus. Hi in omnibus, in quibus nemo uel pauci. I» omnibus tustificationibus et mandatis. Quis fumi nescius cupiditatum transit incendia ? Quis uitae lubricum numquam lapsus euadit ? Per uitiorum gurgites quis inpollutus incedit?

Carnis negotia, uitae causas, actum

mundi

quis

peragit, et non erit in querela, cum nasci ipsum plenum sit et lacrimis et querelis? Namque parturiens queritur ex dolore, et natus in lacrimas queritur ex natura. Sed in Zacharia et Elisabeth 85 reatus occidit, perit querela, omnis est amputata causatio, quia in illis parabatur, unde tota sanctitas nasceretur. Sed hoc ex ipsa lectione iam luceat. 7. Et non erat eis, inquit, filius, eo quod esset Elisabeth sterilis. Sterilitas ista non erat maledicta, sed mystica, in qua partus non

71/72.77.78 Luc.a, 6. 73 triuiis] cf. serm. IX, lin. sz: 89/91 cf. serm. XCI, linn. 52/54 et 58.

88 Luc. x, 7.

65 et laboris] est praemit. ed., quae contra codd. post laboris interpungit ;codd. autem post mentium motus nouam sententiam incboant (cf. comment. )

67 diuini]

nouissima iex emend. 2ae manus V — magnusest]estom.V C — 69 ergo] quia. W natusestzrazzip.Pa istis]hisenim CPa ^ 7O0corpore]carnePf — 72 domini] dei W franc, ut supra — incedit (incidit J1^ manus)]inquitO — 753qui peregrinum] qui om. V W C, qui post peccatorum nouam periodum inceptant — 74 qui asperas] quia speras V, quia per asperas R, aspas Pz ; inter qui et asperas

signum babet indicans, ut uidetur, uerbum aliquod (per?) deesse — 76 patris franc. 77 beatitudine celestis ;ramsp. Pf 1" caelestis] in caelesti Pz iustificationibus] dei adZ.Pz ^ hiiRPfPz, om.W ^ 78nemo]nulli W 2^manus 79 cupiditatum] mandatis et iustificationibus /razsp. Pz paucis R transit i. cupiditatum zrazsp. Pf 1^ — 80nunquamV — 81 cupit datum O carnis] per praemit. Pf (incedit per carnis negotia, uitae causas? Actum ...) 81/82 quisper agit/1^ manus ^ 82 erit] -i- up. ras. a 2^ manu V (erat 1^ 83 querellis V. — namque] nam queJ,om. Pz — queritur] serips? manus ? ) 84 natos cum ed., quae paritur JO, quae parit ceterz, et uritur (2) add. Pf JO C Pa, praecedit in Rlitt.erasa (s?) ^ queritur] querit CPa — 85 quia] qui V, sterilis elisabet transp. W 88 eis] illis V, qui inquit illis /ransf. que JO 89 sterelitas V bic (1^ manus) erit R

552 90

SERMO LXXXIX, 7-8

ablatus est, sed dilatus, neque erat pignori clausa, sed tempori; colebatur tempore, uirtute seruabatur; maturabatur aetate, senectute crescebat, ut in filio singulari tota fecunditas pensaretur,

95

IOO

IOS

quando in uno nascebatur numerositas congesta uirtutum. Beata sterilitas, quae uiuum seruabatur ad partum, et expectabat Iohannem, cui, quia prima omnia debebantur, primogeniti dignitas non periret. E£ ambo processerunt in diebus suis. Processerunt, non decesserunt. Vixit in sanctis aetas: non deficit, sed procedit. Aut quid illis deficit quibus accedunt semper incrementa uirtutum? Ergo in Zacharia et Elisabeth stupet, stupet sexus, frigescit caro, membra

sopiuntur, tempus

praeterit, aetas transit, abolescit

totum quicquid est et humani ordinis et negotii coniugalis, ut diuino munere, non partu ex hominibus angelus nasceretur. 8. Promiseramus de ortu Iohannis causas mortis eius expromere, sed quia nos hodie sermo protraxit in longum, et ad probationem rei satis nobis necessaria sunt quae sequuntur, quae modo dicta sunt ortus eius deputentur ad gloriam, nosque ingrati non

99 stupet, stupet. Die (nur) von so guten Handschriften wie V und W bezeugte Anadiplose soll nicht auffallend sein. Vgl. z. B. Sermo XIII, Z. 48. 93.98 numerositas, incrementa uirtutum] cf. serm. XCI, lin. 57 s. 102 cf. serm. LXXXVII, lin. 48. 103 cf. supra lin. 32 s. 104 ... in longum] uide conclusiones sermonum XXXIII, LXXIV, XCVI et CLXXIII; cf. OrivAR, La duración de la predicación patrística, p. 147, adn. 18.

90 est ablatus transp. W

dilatus] Pz ed. (cf. serm. XCI, lin. 59 ),latus V R W,

allatus Pf] 2" manus O CPa, ablatus] 1^ manus

— pignori ... tempori J27manus

O C Pa ed., pignoris ... temporis ceter; (tempore W ) clausa] causa V 2^ manus Pf Pz 91 colebantur W, quae praemit. Pa uirtutes JW seruabatur] V,

seruatur R, serebatur frazc., sequebantur W (uirtutes sequebantur) 91/92 maturabatur z;gze crescebat om. W 92 cresscebat V 93 quando] et

praemit. JOCPa, sic add. C Pa una PfPz sterelitasJ1^ manus una uiuum] diu dum W

beata] est a4. Pf 94 ad partum]a partu W, qu om.

et jeq. 95quia]jitaCPa primaszp./lim.O ^ debebatur W primogenita JOCPa (omnia debebantur primogenita) 96 processerunt 1^] R Pf C Paz, processert V 1" manus, processissent W, processerant ceteri (cf. seq.) 96/97 processert non decessert V 1^ manus, processerant non decesserant V 2^ manus

ed. (ef. serm. XCI, lin. 55: processerunt)

97 aetas] ac per hoc add. C Pa

non defecit V 1* manus (ortbogr., cf. deficit in seg.) W franc. (J 1* manus) processit PÉPz CPa — 98 deficit] defecit W] 1^ manus O quibus]om. V R

99zachariam Pf — stupet] is V W, semel reliqui (cf. comment.) 100 transit abolescit] V 2^ manus ed., abolesit V R, aboleuit frazc., abile fit

aetas transp. C

W — 101ut]et V — 102 non partu] non humano C Pz, non humano partu Pz angelus om. W

satis] salutis O

nasceretur angelus zraz5p. Pz, qui bis uerbis desinit

105

SERMO LXXXIX, 8 553 simus uobis, qui differimus debitum, non negamus. Debitoribus dilatio crescit ad gratiam creditoris. Expectate ergo quod promittit debitor, et expectate securi, quia promissa negari nequeunt, ro quando sterili tam largiter negata soluuntur.

107 differimus] cf. Los sermones, p. 363. 108/110 cf. serm. XXXVI, ad lin. 3. Petrus promissa soluit fortasse uno uel altero ex tractatibus, quos supra ad lin. 25 numerauimus. Cf. Los sermones, p. 266 s.; SOTTOCORNOLA, pP- 90-96, qui

sermonem LXXXIX Zacharia separat.

107 sumus

W

interpungunt Pf J O

sub aspectu heortologico a ceteris huius ordinis de

deferimus

O

107/108 znter debitoribus ef dilatio

dilatio] enim 222. Pf — 110 sterili tam] sterilitas V R

SERMO XC

PE

« DE ZACHARIA » QVINTVS 1. Erigi nos sanctorum lapsibus, sanctorum trepidatione fundari, cunctatio nos hodie Zachariae docuit sacerdotis, qui cum non

IO

15

credit dei promissa, sed discutit, et opera diuina non fide percipit, sed humana ratione disquirit, infidelitatis culpam longa silentii condemnatione persoluit. Audierat ab angelo: Audita est deprecatio tua, et uxor tua Elisabeth pariet tibi fitum. Qui tunc respondit : Vnde hoc sciam? Ego senex sum, et uxor mea processit in diebus suis. Nonne quantum senectute longa spem posteritatis amiserat, tantum longo uitae usu fuerat eruditus quod deus inpossibile nil haberet ? Legerat tanti temporis sacerdos, sciebat ueteranus pontifex lege naturam, non auctorem naturae posse constringi, et tempus homini posse, suo non posse praescribere conditori. Nouerat de Abrahae et Sarrae mortuis extrema senectute corporibus, et a patris matrisque nomine famosissima sterilitate submotis, Isaac ad totam fecunditatem Israhelitici germinis erupisse; cui non obfuit tantum defuisse naturam, quantum nasci profuit auctoris beneficio, non naturae. Didicerat Rebeccae et Annae effetis diu,

5 credit - discutit] cf. sermm. XLIX, lin. 36; LXI, lin. 35. 9 Luc. rz, 18.

linn. 74 et 106 (uide Los sermones, p. 332). ad lin. ro6.

7/8 Luc. 1, 13.

13 lege naturam, non auctorem naturae] cf. serm. XLIV,

auctorem naturae] cf. serm. CXLIII,

14/17 cf. Gen. zz, 1-5; serm. XCII, lin. 46.

15 extrema

senectute] cf. sermm. XCII, lin. 43; CLIV, lin. 14; CLXVII, lin. 3218: Annae] cf. 1 Sam. rz. Rebeccae] cf. Gen. 25, 2x.

19

Codd.: VR V, PfPzJOCPa

Insciptio: de eodem codd. quintus oz. C Pa 4 cum om. O, rep. Pz in transitu ad. al. pag. 5 credidit VR C Pa opera diuina] diuina promissa opera Pf et exp. promissa 6 humana narratione Pf — disquirit] discutit Pz 7 condempnatione codd. —— 8 elysabeth uxor tua /razsp. Pf AY asas Ra* manus eruditus] hereditus V, hereditarius R nil] nichil PfPz 12

ueteranos V (-te- sup. ras.) 13 legem franc., uel add. Pf Pz naturam] natura J O C Pa auctorem P/ Pz ed., auctoritatem W ] 27manus (?), auctoritate ceteri, legis add. C Pa naturae] natura W, naturam J O C Pa 14 hominis Pf

posse 2^] om. Pf Pz praescribere Pf Pz ed., perscribere W C Pa, scribere VRJO conditoris W 15 habrahae V Sarrae] V Pz, sarae reliqui emortuis V 2^ manus corporis V 1^ manus R 16 a patris] a om. W nomina V sterilitatis W — ysaacRWPf/OPzPa 17 israelitici PAPST erupisset 19 beneficium Pf Pz]J, benefitium O effetis] et fetis V 17 manus W, et fecis R, effectum PfPz 19/20 diu semel W franc. (praeter J)

453

SERMO XC, 1-2 20

25

555

diu naturae suffragio destitutis, dedisse deum quod sterilitas abnegarat. 2. Edoctus ergo tantis, quid est quod dicit: Vnde hoc sciam? Ego senex sum, et uxor mea processit in diebus suis. Fratres, satis ad deum trepida, satis ad diuinas uirtutes hominis est inbecilla natura, nec talem se in causa inuenit, qualem se aestimat ante causam; et satis se ignorat antequam se-rebus probet, experiatur exemplis. Petit caelum, petit alta, scrutatur superna, mouet

caelum, pulsat caelum; sed cum caelum mouerit, caeli pondera non potest sustinere. Ambit fidei subire uerticem, ardet caelum. 230 sua penetrare uirtute, sed aetherias in uias ubi incedere humanis gressibus inchoarit, cum suam deorsum respicit ad naturam, non tantum fidit de praeteritis, quam trepidat de ruina. Sic beatus Petrus cum per aequora diuinos imitatur incessus, et nouus uiator molle iter duris gressibus calcat, ante de lapsu supplicat quam 35 gaudeat de donato. Sic nunc Zacharias, qui cum diu fleret diabolum posse regnare per mortem culpa hominis unius, nasci homines ad labores, ad gemitus, ad pericula; optare — licet aerumnosa —

21 abnegarat habe ich gegen die am besten bezeugte Lesart abnegauerat von V und R bevorzugt, da die Kontraktion bei Petrus Chrysologus sehr üblich ist ; ausserdem scheint die Synkope in diesem Satzschluss vom Rhythmus verlangt (vgl. BÓHMER, S. 126). 22/23 Luc. rz, 18.

33 cf. Matth. 14, 28-31; serm. L, linn. 9/1r.

20 naturae]et naturae CPa, naturaeque/O —— quos/OPa sterelitas Jfere constanter (1^ manus) ^ 21abnegauerat V R (cf. comment.) — 22 quid est] quod 253 senes V 1^ manus — 25/24 ad deum om. Pz —— 25 talem] tamen est R 1? aestimat] existimat Pf 1^ ^ 26 ignorat] qui a22. W causam R BÉ petit alta] p. altamJ, quaerit alta probat W 1^ — 27 caelum]aera CPa 28caelumom.Pa ^ 29potest]poterit VR —— ambit] absit W 1" manus CPa 29/30 caelum sua] scripsi iuxta ed., fidei subire] fides rubi JO C Paz J), columna V (-o- ex emend.), columpna R, columpnam franc. (columnam uirtute] eZ., uirtutem VR, uirtutum ceteri 30 penetrale/ culmina W aetherias] J1^ manus, etherias V (erias er the sup. uerbum) R Pf Pz, ethereas V 2^ manus O C Pa, aethereasJ27^ manus, et aereas W ——— in uias] in om. WO C Pa, inuias Pf ^ 31 inchoaret V 1^ manus R, ceperit Pz — 32 fidit de praeteritis] J 2^manus) de praestitis C Pa ed., fidei de praeteritis V 1^ manus R, fide (fidit

Pf] O, fide perstat Pz, fideet de prescriptis W —— 33 diuinos imitatur] diuino sibi 35 donatu incessus] incensus V 1^ manus, gressus Pf 1" miratur O 36 posse regnare] posse oz. C Pa Mantelli, ed. interpungit inter WJOCPa hominis] posseetregnare — per] PfPz JO Manitelli, post C Pa, om. VRWed. 37 laborem C Pz homines] omnes Pz unius om. Pz hominum R aerumnosa] 37 licet om. C Pa 37/38 optare usque promereri om. Pz erumnosa erumpnosa R Pf W aliique, aerminosa (?)J1" manus, erumnosa 2^ licet transp. C

556

:

SERMO

XC, 2-3

moritura, nec posse pignora promereri; stare inter acies criminum, obsideri uitiorum cateruis, infirmitatum quati et quassari 40 semper

45

inpulsu; uidere eminus uexilla uirtutum, spem legis,

gratiae libertatem, nec tamen illuc propriis quemquam posse uiribus peruenire; uelle bona et non facere, crimina odisse nec uincere; debere iam misereri deum, iam taliter subuenire captiuis —. 454 Pontifex ergo iste cum dei aures continua et tali querela, tali lamentatione pulsaret, deus sic pia, sic iusta poscenti ex germine ipsius responsionis suae sumpsit et instituit mirabile documentum, quo credere posset deum dare uitam mortuis, salutem reddere disperatis, si senectuti mortuae

50

sobolem, si sterelitati

dedisset filium disperatae, sicut euangelicus aperit sermo, cum dicit: 3. Exaudita est deprecatio tua, et uxor tua Elisabeth pariet tibi fitum, redemptionis huius nuntium, huius salutis praeuium, qui deum non sicut tu uoce adeat, non gemitibus flectat, non ad

impetrandum nostra ille sicut tu suffragia requirat, sed ipse nostro 55 in ordine

constitutus, et angelico honore fultus, deum satis ab

omnibus desideratum, nec illi umquam cognitum, et ipsis angelis inuisum, manu teneat, amplectatur gremio, et iam conspicuum mundo ulnis felicibus tradat, palmis beatissimis adsignet humanis oculis peruidendum, deum cognitum faciat uniuersis, perducat

60

dominum ad consortia seruulorum, misceat reis iudicem, censo-

51/524 Lucrr3-

52 nuntium]

cf. serm. XCI, ad lin. 68.

56

desideratum] cf. Aggaeum 2, 8.

38 morituros JO C Pa nec posse pignora promereri oz.J O C Pz, tamen praemit. WPfed. — 59 0bsidere PÉJO —— infirmitatum]-um ex emend. 2ae manus V, infirmitate (-e ex corr.) J, infirmitatem Pf Pz quati] serzps? cum ed., teri JOCPa, quericeteri — et]jut Pf, eiusadd. Pz —— 40 uideret] OPa, ill add. et del. W minusJOCPz uixilla R 1^ manus ^ spem]specie O 1^ — 41 illuc tamen /ran:ip. Pf — quemquem O —— 42 peruenire] et a2.JO — euelle Pf 45 deberi V 2^ manus (?) O — iam misereri] iam add. iterum W iam taliter] debere praemit. W franc. (deberi O 1^) ed., fortasse iure 44 pontifex] uerum (?) praemit. et del. W querella VRC talique /Pa 46 documentum] sacra coeperat scribere 1* W (mirabile sacramentum) et del. — 47 crederet V 1^ manus (?)) JOCPa — posse V 1^ manus RWJOCPa uitam dare /ransp.Pf ^ 48 redderet V 1^ manus RO si sterelitati] si om. V J, sic st. R 49 dedisse Pf 1^ manus — sermo aperit zramsp.O — 51 deprecatio] oratio C elisabeth uxor tua transp. Pf ut supra — tibiom. W]JO 52huiussalutis om. W —52/55quideumom.O 54nostra]nostram VR W 54/55 nostro in] in n. in V (a/teroineraso) R— 55 deumom.JOCPa — 56 omnibus] hominibus Pf ili] ulli Pz 56/57 et ipsis angelis inuisum oz. JO 57 inuisum] RW Pf Pz ed., non uisum V, adorandum C Pa amplectetur Pz]!^ | 57/58et iam uique tradat om. Pz — 57 etiam]etiam WPfOCPa — S9facitC — codd. non interpungunt inter uniuersis e perducat ^ praeducat Pf | 60consortium censore Pf DOR

SERMO XC, 3-5

557

rem testetur in se noxiorum suscepisse personam ; ac sic probet condemnationis humanae sententiam cessaturam, quando ipse agitur, ipse currit per ueniam, qui reos erat daturus ad poenam. Et ut luceat hoc mysterium pietatis inmensae, Zacharia, tuus filius 65 suum dominum poenitentiae demergit in baptisma, in remissio-

nem diluit peccatorum, quia uoluit fons dilui, cognitor suscipere

ueniam, iudex ipse suam subire sententiam, ne damnaret reos, ne

70

uindictam proferret in noxios. Ascendit crucem, degustat mortem, sepulturam patitur, intrat infernum, qui puniri uoluit, ne puniret; qui amari magis uoluit quam timeri. 4. Quod ubi Zacharias, fratres, audiuit tantum se meruisse suis precibus sacramentum, rei ipsius consideratione territus, sacramenti ipsius aestimatione turbatus, nec se mereri tantum credidit,

15

80

et deum dubitauit ad haec talia et tanta descendere. Hinc est quod dicit: Vnde hoc sciam? Ego senex sum, et uxor mea processit in diebus suis. Hoc est dicere: Quomodo me habere filium ratio non permittit humana, ita nasci et mori deum maiestas non sinit sempiterna. Cui angelus ueniabiliter non credenti poenam signi tantum dedit, perfidiae maculam non inussit. Non est perfidiae, cautelae est tarde de deo humilia credere, de deo tardius contume-

liosa sentire. 5. Adiecit angelus dicens: Ego sum Gabrihel, ut ex nomine tanto et ex merito ministri tanti pontifex promissionis fidem, promissio-

65 cf. Matth. 3, 13-17 et parall. 75/76 Luc. rz, 18.

lin. 81/82.

61 sic] si V 1^ manus

70 qui amari zsque timeri] cf. serm. II, ad 82 Luc. rz, 19.

— 62 humanae] humanis Pf, om. Pz, qui add. hominibus

post sententiam — 63 agit PzCPa ^ poenam]ueniam V 1^ manus — 63/64 et ut]etom.V O — 65 poenitentiae demergit in baptisma om. Pz ^ poenitentiae] -enit- up. ras. V 2^manus — remissione JOPfPa 66/67 cognitor suscipere ueniam o7. Pz 67 ipse] iam ad. et de. J| — 68 proferet Pf — innoxiosJ 69 sepulturam patitur] sepulturae committitur (mittitur Pf) franc. — infernum intrat /razsp. C — 69/70 necpunireR — 70quiamari]quia amari Pz, quia mariJ1^manus 71ubi]add.2^" manus W sup. lin. — meruisse] Pf V 2^manus (-er- sup. ras.) ed., mouisse V 1^ manus (?) RW]Pz C Pa, nouisse O 72 sacratum Pf1^ ^ 73turbatus]est aZ. CPa — mereri] meriti CPa —— 74tanta et talia ;rzzsp. Pf. hinc] huic (2) V 1^ manus — 75 senes V 1" manus ut supra 76 ratione Pf, qui add. natura post humana iz seg. — 77 nasciet] nec] OC Pa 78 ueniabiliter] uenerabiliter non om. JOCPa (nec ita zranmsp. O 1?) 79 tantum] aptamJ 2^ zanus (aptum PzJOCPa, ueniam W — signo JO maculam zsque est perfidiae] non praemit. V 2" manus ed. 142) 8C P2 perfidiaeom. VR ed. — inussit] W J 2^manus O, iniussit (2)J1* manus, iussit Pf, 79/80 perfidiam cautela V —— 83 et ex merito] ut puniuit Pz, imponit C Pz ministri tanti] R W Pz, ministranti V, ministri tantum Pf, ex m. V JO, ut m. Pz fidem promissionis oz. V, tantam / O Paz, ministri tanta C ministri tantam

add.Pa

83/84 pensaret promissionis transp. W, qui om. et seq.

455

558

SERMO

XC, 5

nis pensaret et crederet qualitatem. Ego swm Gabrihel, qui asto ante 85 deum, el missus sum ad te. Dum dicit nomen, designat meritum;

cum

se refert adstare, se missum refert, seruitutem fatetur, ne

praerogatiua nominis debitum celaret obsequium. Ego sum, inquit, Gabrihel, qui asto ante deum, et missus sum loqui ad te, et haec tibi nuntiare. Vere magnus dominus, et sapientiae evus non est numerus.

Infirmantem

curat de uulnere, nutantem

de ultione

confirmat, de supplicio fidei perficit argumentum dicendo: Eis tacens, ut ex te et inte credendi regulam consequaris, et uernaculo exemplo deum posse credas facere quod promittit. Nam qui cum uult tuae uocis organum claudit, et cum uult tui aperit oris 9 VA officium, profecto potest et cum uult fecundam facere;

ex fecunda sterilem, cum promittit, potest; cum uult, largiri partus officia ;

IOO

obsequia naturae cum uult praeualet denegare. Egit ergo angelus, ut tali documento pontifex eruditus non dicat amplius: Vnde hoc sciam ? qui totius creaturae indicio potuit adprobare. Qui caelum, lerram, mare et omnia quae tn eis sunt ex nichilo legerat substitisse,

95/96 profecto potest et cum uult. fecundam facere; ex fecunda. sterilem, cum promittit, potest. Die Variante claudere et fecundare der Hs. W und der fránkischen

Textüberlieferung scheint mir ein Emendationsversuch zu sein. Der Text bei V und R ist nicht ganz befriedigend, muss aber nicht unbedingt als korrupt betrachtet werden. Vielleicht befand sich facere zweimal in der ursprünglichen Fassung, etwa so: potest ... fecundam facere, facere ex fecunda sterilem ... potest. 1mm

strengen Sinn kann man aber das zweite facere im kolloquialen Stil als im Gedanken ergánzt verstehen.

84/85.87/89 Luc. r, r9. 89/90 Ps. 146, s. 91/92 Luc. r, 2o. 95/96 cf.xSam.2,5. | 98/99Luc.n18. 99/100 Ps.145,6. 100 ex

nichilo] cf. sermm. XXXIII, lin. 46 s. ;XLVI, ad lin. 65.

84 Gabrihel] inquit 427. W PzJ O Pa, dum C inquit ponit post qui

V Pz, adsto R, assto W, sto ceteri

86 asstare W, astare Pf Pz O Pa

asto] fatetur]

refert. W zterum 87 praerogatam Pf 88 Gabrihel inquit /razsp. C Pa adsto V bic, assto W, sto JOCPa — ante] sup. lin. add. 2^ manus V. — ad te loqui /razsp. Pf — 90 infirmitatem PzO 1^ ^ 90/91 nutantem de ultione, confirmat de supplicio, fidei erc. interpungunt codd. praeter J, quem sequutus sum 91 argumentum] sacramentum W 1^ manus erit Pz I^ — 92 tacens] Eris inquit tacens rep. W — 93 qui oz. ed. 93/94 cum uult] cum oz. VR 94 tui] cui RW, om. ]O —— apperitV — 95 fecundam] fecunda R, ex sterili add. ed. facere ex fecunda] claudere et fecundare W franc. (cf. comment.) 96 potest] Poc uerbo J O nouam sententiam inchoant 96/97 cum uult largiri usque denegare om. Pz — 98 diceat V —— 99 qui totius] V W, quia t. R, quod t.franc. creaturae] amplius V

post adprobare desinit Pz

qui caelum] enim

interponunt C Pz, quod deus praemit. V R W Pf (quanam ratione nescio, nisi locus , corruptus sit),quod praemit. JO, quod deus omnia possit et Praemit. ed., quem caelum W —— 100 et omnia]et sup. n. add. 2^ manus V — substituisse V, qui om. credere debuit quod zz seg.

SERMO XC, 5-6

559

IOS

credere debuit quod potuit ex aliquo facere quod uult, et disperato reddere quod promittit: et qui totum fecit ex eo quod non erat, ex eo quod est quicquid uult facere non laborat. 6. Et erat plebs expectans Zachariam, et mirabantur quod tardaret in templo. Egressus autem Zacharias non poterat loqui, et cognouerunt, inquit, quod wisionem widisset. Ille autem, inquit, adnuens eis permansit mutus. Egreditur pontifex gestans in ore sterelitatis indicium, portans in pectore conceptionis figuram, ut cum mater pareret filium, daret filius uocem, tunc uerbi pater ederet sacra-

IIO

mentum, et ante natus daret patri ueniam, quam dilueret crimina:

uetusta populorum. Et quia qui non credidit tacuit, merito propheta quia credidit gloriatur dicendo: Cred?id?, propter quod locutus sum. Fratres, dat uerbum fides, negat infidelitas uerbum. Si nos ergo, fratres, sicut dixi, sanctorum lapsus erigit, firmat IIS

trepidatio beatorum, nichil umquam deo esse inpossibile iudicemus, neque inquiramus quemadmodum facturus sit quod promittit, cuius uoluisse fecisse est, cuius dedisse est promisisse.

104/107 Luc. z, 21-22.

111/113 cf. Ambrosii Expos. in Lucam 1, 42 (CC

114 sicut dixi] exordio tractatus. 112/113. Ps-15, 10. XIV, p. 27). 115 nichil ... inpossibile] cf. Gen. 18, 14; Luc. rz, 37.

JOCPa Mantelli, deus add. C Pa, dumJOadd. deus post 101 potuit] possit 102 et qui] quia qui C Pa ex aliquo] aliquando Pf 1" et exp. facere Zn seq. facere quicquid uult zrazsp. Pf C 103 quod est] non zzterponunt C Pa 105 loqui o». V W —— 106 inquit 1^] 2aber C post uisionem —— inquit 2^] om. . adnuens eis] scripsi (cf. Jülicher, Lucas- Evangelium, f. 5), adueniens VR, CPa adueniens eis W Pf O, erat innuens eis (illiseZ.) et JOCPa ed. — 108ut]et VR 109/110 sacramentum et ante natus daret om. V — 110 quam] qua V2 9:12 ^ 111etquia]hecq. W — 112 quia credidit] qui c. Pf 1^,quia PÍCW manus 115 dato VR — 114 dixit R crediderit W —— gloriatur] in domino aZ. W— 115 nichil] nil R— iudicemus] dicemus Pf — 117 est promisisse] et p. V, J O,promisisse est transp. C est om.

XCI MONITVM Iam apud Los sermones, p. 180 s., de traditione contionis istius egi. Codicibus

illic memoratis alios facile adicere poterit, qui libros homiliarios medii aeui

inspiciat,

cum

sermo

praesertim

ab Homiliario

Alani

Farfensis

(cf. R.

GnÉGoIRE, Les boméliaires du moyen ge. Inventaire et analyse des manuscrits, Romae, MCMLXVI, p. 56 — num. II, 40) prouulgatus fuit, nec mirum, cum oratio pulcherrima sit. In traditione uero, quae ex Homiliario Alani oritur, homilia forma decurtata prodit; lectiones uariantes huius formae compendio Prez. signaui. Hac breuiori forma communiter sermo sancto Augustino adscribitur. Quoniam antiqua, minime spernenda est- haec forma ;tamen, cum codicibus Collectionis Felicianae comparata, non optimum textum praebet. Formam

longiorem (Felicianam) Chrysologi redolet.

ut genuinam tene, quia in totum

dicendi genus

Praeter Va, hos alios codices formae breuioris ad sermonem nouiter edendum adhibui:

Cas. 988 Casinensem 98, pp. 462-470, saeculi XI. Cas. 109 Casinensem ro9, pp. 15-17, eiusdem saeculi XI. Cas. 305 Casinensem 305, pp. 284-288, item saeculi XI; hunc non totum contuli.

Ort.

Vaticanum Ottobonianum Latinum ro6, foll. 51-52, saeculi X, mendosum deturpatumque textum praebentem, non meliorem quam eum codicis Va//.

Vall.

Romanum Vallicellianum A 7, foll. 228-229, saeculi XI uel XII, qui magna adfinitate codici Orr. coniungitur. Eius lectionum uariantium solummodo quasdam selectiores notaui.

breu.

Consensum testium formae decurtatae seu breuioris designat, et

maur.

editionem

formae

breuioris

istius studio monachorum

O. S. B. e

Congregatione Sancti Mauri in appendice sermonum sancti Augustini,

subposititios complectente (PL 39, 2117-2118: serm. CXCIX), euulgatae. Vide praeterea introductionis nostrae p. xvi, ubi de codice Va agitur. Sermo traditur etiam a sermonario Belnensi seu codice

Be

Parisino, Bibliothecae Nationalis, Latino 3794, foll. 145-147, saeculi XII.

At in codice Be non totus sermo XCI legitur, sed partes tantum eiusdem; foliis enim 145-147 sermonem zz natiuitate sancti lobannis, ita incipientem : Sazctz

lobannis Baptistae natale bodie prosecuturus, praebet, centonem scilicet anonymum,

cuius altera media pars, inde a folio 146, linea 2, fere tota ex his fragmentis sermonis XCI constat: a uerbis szerz/i; corpore sed fecunda uirtutibus, paulo post initium capitis 5, usque 5e seruata mysterio, paulo inferius ; et ab Helisabetb sanctae

partus, medio capite 5, usque Jegem natiuitatis bumanae, paulo post initium capitis

6; atque a Vacat ( bic fratres add. cod.) bumanus sermo, medio capite 7, usque zczf ante naturam, citca inem eiusdem capitis. Betextum Chrysologi quibusdam locis

inmutat, in aliis cum

Prez. consonat.

In descriptione sermonarii Be, quam R.

ErAIX apud Revue des Études Augustiniennes 25 (1979) 106-149, prodidit, auctor p.

131 duos alios testes sermonis iz natiuitate sancti Iobannis, prout in cod. Parisino

exstat, consignat, nempe codicem Valentianensem 220, Bibliothecae Ciuitatis,

MONITVM XCI

561

fol. 20-20" saeculi XII ineuntis, et Parisinum, Bibliothéque de l'Arsenal, 474, foll. 106-107", saeculi XIV, quos non contuli.

Cum optarem Homiliarium Eginonis conferre seu codicem Berolinensem Phillipps 1676, in quo sermo XCI foliis 227-228 legitur, a litteris die decimatertia Ianuarii A. D. MCMLXXVIII datis, mihi a custodibus manuscriptorum Bibliothecae Reipublicae Germaniae missis, impossibilitatem didici imaginem

photographicam horum foliorum obtinendi, quia nullae iam huiuscemodi imagines praedicti ueteris codicis "aus konservatorischen Gründen" fiunt, neque mihi Berolinum ad hunc solum textum conferendum adire licuit.

SERMO XCI

Ic

« DE ZACHARIA » SEXTVS 1. Aurum de terra legere qui nouerunt, ubi diuitem senserint uenam, ibi quicquid artis est, quicquid est laboris inpendunt. Et nos, quia in sancto Zacharia caelestem uidimus latere thesaurum,

IO

in ipso totum quod sermonis est mei, quod uestri auditus est, occupemus, quatenus commune lucrum sit, quod fuerit communi labore quaesitum. 2. Fwit, inquit, in diebus Herodis vegis Iudeae sacerdos quidam nomine Zacharias ex uice Abia. Hinc iam diximus. E uxor eius de 456

5 uidemus. Die Variante uidemus, im Prásens, anstatt uidzmnus, ist sehr alt ; sie ist schon in der Hs. Va zu lesen und kann m. E. nicht als eine rein phonetische Variante betrachtet werden. Sie ist in den Zeugen des abgekürzten Textes selbstverstándlich, dort náàmlich, wo unsere Predigt einzeln und unabhángig von den anderen Stücken der Reihe Ze Zacharia der Collectio Feliciana steht. Diese Isolierung der Rede in den Homiliarien bedingt auch die Auslassung von /znc iam diximus einige Zeile weiter unten und andere Textakzidenten der Fassung breu., wie z. B. die Auslassung am Schluss des Sermo aller Worte, die auf dem nahestehenden Weihnachtsfest anspielen.

5 aurum de terra] cf. sermm. XXII, lin. 62; LIV, lin. 22; CXXXIX, lin. 4. 9/10 Luc. rz, 5. 10 iam diximus] sermone LXXXVI. 10/11Lauc.r, sS.

Codd.: Va Ott. Casinenses 98, 109 (et 305), (Vall.), Inscriptio : uide qui antecedunt sermones .nát. sancti Iohannis

Baptistae

— sextusom. C Pa

BIVRW, PfJOCPa

Incipit sermo de

V/a, In natali Ioannis Baptistae zzzr., Sermo

sancti Augustini (Seueriani 2^ manus Cas. 98) episcopi Cass. 98 et 109 (reapse in

cod. Cas. 98, ubi initio sermonis legitur Leccio iii, titulus znuenitur fol. sign. cexxxvi, a

sermone separatus, cum in ipso capite tractatus grandis littera initialis A nullum spatium inseriptioni reliquerat), Sermo sancti Augustini de natal. sancti Iohannis Baptiste (babt- 1^) unde supra Orz., Vnde supra Va/l., Item sermo unde supra Cz;. 305, De

eodem codd. Collectionis Felicianae et franc. 3 legere] eligere Cass. Ort. Vall. senserunt Or. maur. — 4ibi] ubi Vall. 1" manus — quicquid est] om. Ort. Vall.,estom.Cas.98 laboris est transp. maur. — 4/5 et nos] fratres add. brez. praeter Ort. 5 quia] qui Y Zaccharia Va constanter uidemus Va Cass. 109 et 305 Ort. maur. (cf. comment.) — thensaurum Va 1^ manus — 6toto Vall., qui om. in seq. quod sermonis est mei — est sermonis /razp. W. mei] oz. Va, nostri ceteri ex breu. JO quod uestri om.J ex bomoeot. uester R 7 occupamus Orr. Vall. (-a- sup. ras. Vall.) W 2? (ocupamus) 9 Herodes Orr. 1^ manus Iudaeae Va, om. Cass. 10 Zacharias usque uxor eius om. brez. (cf. comment. ad lin. 5) exuice] deuice Pf. abyaOC defliabus] Elisabeth (hel- Ort.) praemit. breu., qui uenit de nomine ceteris omissis

SERMO

XCI, 2-3

563

fiabus Aaron. Sic coepit euangelista, ut in coniuge sacerdotis, seruata sacerdotali stegmate, generositas monstraretur. Erant, inquit, a»nbo iusti ante deum. Ambo iusti, quia in duobus erat una iustitia. 47bo iusti, quia constabat inter eos non de diligentia, sed

rs de sanctitate coniugium. Ambo iusti, quia sexu dispares, pares meritis habebantur. Abo iusti, quia ut erat in duobus una caro,

sic erat in duobus unus spiritus. Imitentur coniuges, ut quos coniungit affectio, inungat et uirtus. 3. Erant, inquit, iust? ambo ante deum. Ambo iusti ante deum. Et

20 ubi est illud: Non ?ustzficabitur in conspectu tuo omnis wiwens ?: Ante homines forte quis putetur iustus, quia homines, ut culpas corporum norunt, sic uitia mentis ignorant. Ante deum uero, cui pectoris claustra patent, quem cogitationum secreta non latent, quis innocens habetur et iustus ? Estne homo qui corde non peccet, 25 non cogitatione delinquat, non offendat dubitatione, non lapsum trepidationis incurrat? Moyses dubitat, Aaron deuiat, Petrus negat: et quis iustus? Et quomodo ambo iusti ante deum? Ante deum, sed per deum. Ambo iusti ante dewm, non labore, sed gratia.

Audi apostolum: Iustificati gratis per gratiam Christi. Et iterum: 3o Non ex nobis ; dei domum est. Non ex operibus, ne quis glorietur. Et iterum: Qwid habes, quod non accepisti ; si autem accepisti, quid gloriaris quasi non acceperis ? Euangelista ergo sic fere refert non 12/13 51919Luct st -16: 12 stegmate] cf. serm. LXXXVI, lin. 53. 14/18 cf. serm. LXXXIX, linn. 59/63. ——20 Ps.x42,2. — 23 claustra] cf. Aaron] cf. Exod. 32, 2 ss. 26 Moyses] cf. Num. 20, 12. serm. LVI, lin. 6. 29 Rom. 3, 24. 27/28 Luc. x, 6. Petrus] cf. Matth. 26, 69-75 et parall. 30 Ephes. 2, 8-9. 31/32 x Cor. 4, 7. 11filiisO: Vall ^ aronVa — 11/34sic coepit ziqze quod donatum om. 12 seruata] et ad4. Pf et exp., seruato O (seruato ... 11 coniugem Pf breu. sacerdotali] R W, sacerdotalisceteri — stegmate] scrips?, sticgmata stemate) V, stigmata R Pf, sticmate, stemate O, scemate W, stegmatis C Pa, stemmatis eZ.

(cf. serm.

XXVI, lin. 53) LX

13 ambo iusti 1^] iusti ambo zrazsp. WC — in

coniugium] de sanctitate non diligentia non coniugium Pf ^ 14 de diligentia] de om. codd. (babet ed.) —paresom. 15sexu]et sipraemit CPa praeter W ] C Pa, de concupiscentia W— R coniungit affectio coniugii affectio] coniungit 18 — Pf 17imitemur V 19 iusti ambo] ambo iusti /ransp. C Pa, qui om. in seq. ambo iusti ante deum 21putetiustos W ^ colpas/1^manu: | 22 norunt] non praemit. R — 24 C Pa V 2" manus, et iustus habetur /rzzp. O — estne homo] est ne homo R Pf] 27 et quomodo] 25 offendit R est nemo V 17 manus WO fortasse bene iusti ambo /razsp. R W, an iure? — 27/28 ante deum] quomodo ergo C Pa 28 perdeum]W franc.ed.,semper VR —— iusti] rep. franc. interpungendo om.W JO duobus] in oz.

14/15 non de diligentia ze

29 audierunt apostoli Pf ^ Christi] ipsius CPz, om. JO (iusti. Iusti) 30/31 non ex nobis usque et iterum oz. J propter bomoeot., 2" manus antiqua add. 32/35 non quod zigue quaesitum] non quid habuerint sed quid in marg. non JO C Pa ed. quid (nunquid Paz 1^ manus) quaesitum non acceperint, quod] non om. Pf

564

SERMO XCI, 3-5

quod non habuerint, sed quod acceperint ; non quod quaesitum sit, sed quod donatum. : | 25

4. Erant, inquit, ambo iusti ante deum, incedentes an omnibus

mandatis et iustificationibus dei sine querela. Incedentes dixit, ut eos ostenderet cucurrisse uirtutibus, non stetisse, et ambulasse in uia iustitiae, non sedisse, nec remansisse in itinere mandatorum,

sed ad mandatorum plenitudinem peruenisse. /ncedentes in ommiet iustificationibus dei sine querela. Beati, fratres, quos culpa non percutit, non uulnerat crimen; sed beati isti, quos tetigit nec querela. Incedentes in omnibus mandatisetiustificationibus dei sine querela. Si pueritia, si adolescentia, si iuuentus sine querela extitit, ubi tota querela est, qualis horum senectus ? Si tale

40 bus mandatis

45 initium, qualis finis? Ascendisse

iustificationum uertices, colles

mandatorum nec in aliquo titubasse, est gratiae singularis et unicae felicitatis insigne. 5. Et non erat, inquit, ?/is filius, eo quod esset Elisabeth sterilis. Non

30

dixit: Non erant illis filii, sed Non

erat illis filius, quia

singularis futurus erat, qui erat de talibus nasciturus. Audi dominum dicentem: Non est maior innatis mulierum Iohanne Baptista.

35/56.39/40.42/45 Luc.z,6.

^ 47unicae felicitatis] cf. sermm. XXXIV,

lin. x2 s.: prima et secunda felicitas; CLXVII, lin. 59: prima felicitas ;uide J. FONTAINE, Le distique du chrismon de Quiroga. Sources littéraires et contexte spirituel,

apud Zircb?vo Espastol de Arqueología 44-47 (1972-1974) p. 580.

48.49 Luc. 1, 7.

51 Luc. 7, 28; Matth. rz, xr.

33 sed quod donatum] sed a44. sup. Jin. W, quod om. W, sed quid d. JO C Pa ed. (cf. anteced.) 35 erant] bic breu. resumit textum praemittendoet — iustiambo transp. Cass. 98 et 305 Vall. W — omniOrt. — 36dei] domini Cass. 98 et 109 Vall. maur. om. W querella Va 56/40 incedentes dixit ugue sine querela oz. brev. — 40 dei] domini C — beati] igitur add. brez. 41 quos 1^] in saeculo isto aliqua aZd breu. —— uulnerat] ullum praemit. breu. sed om. breu. beati]

plane a4. Va Ott. Vall., quidem add. codd. Casinenses, beaciores W

isti] iusti

V.1" manus PfJO — 41/42 quos tetigit nec querela] quos ulla (ula Orz., nulla Cas. 98 1" manus) non (non om. Va) potuit aliquando tangere (n& add. Cas. 109) querela (quaerela Cas. 109 semper, quaerellam Va) brey. — 42 incedentes] inquid

add. brew. — 42/43 incedentes usque sine querela om. ob bomoeot. PfJO 45dei] domini Prez. aduliscentia Va iuuentus] eorum ad. brez. 44 extitit sine querela ;ransp. breu.

totum 7:zzr.

querela est] maxime solet esse

quaerela rez. qualis] esse potuit a2. Va Ot;. Vall. maur., potuit esse add. codd. Casinensés — horum] eorum brez, — sinectus R tale] talis Cas. 98, fuit add.breu. — 45 finis] esse potuit praemit. Va Ott. Vall. maur., potuit esse Praemit.

codd. Casinenses

45/47 ascendisse usque insigne oz. brez.

48 inquit om.

PfJCPa X illis] illiusJ1^ manus, sup. lin. add. W 2^ manus, eis Pf sterelis Va (semper) Cas. 109 1* manus — 49 filii] filius R 1^, eo quod esset Elisabeth sterilis add. V ob bomoeot. illis 2] om. W ^ quia] quasi cod. Casin. 51 in natis] inter natos Prez., in natos R

SERMO XCI, 5

565

Eo quod esset Elisabeth sterilis. Sterilis corpore, sed fecunda uirtutibus; tarda soboli, sed non tarda deo; non germini clausa, sed 55

tempori: non negata pignori sed seruata mysterio. E? ambo, inquit, processerunt n diebus suis. Processerunt: sic describitur sacramenti senectus, quae nondum decidit meritis, non aetate deficit, sed procedit ; nec sentit detrimenta corporis, quae sumit

60

augmenta uirtutis. Fratres, Elisabeth sanctae partus non ablatus est, sed dilatus, donec transiret tempus carnis, passio corporis, coniugii necessitas, uoluptatis causa, cupiditatis sensus et totum quod humanam confundit, grauat, onerat conscientiam. Munda-:

batur enim longo tempore sacrificii domus, sanctitatis hospitium, metatum metatoris Christi, angeli domicilium, aula spiritus san-

cti, dei templum. Dei templum estis, Ànquit apostolus, et spiritus dei 64 dei templum estis, inquit apostolus. Aus dem kritischen Apparat ist leicht zu

ersehen, dass dieses Schriftzitat schon sehr früh, vor Va und dem Archetypus der Hs. V, also nicht weit vom Prototypus, schlecht überliefert war. 52e ac. 1, 7.

54/55 Luc. 1, 7.

56/57 non aetate deficit, sed procedit]

cf. C. WEYMAN, Zz den Spricbwürtern (uide serm. XIII, adlin.79s.), p.259. — 58 augmenta uirtutis] cf. serm. LX XXIX, linn. 93: numerositas congesta uirtutum, et 98: incrementa uirtutum. partus non ablatus est sed dilatus] iisdem uerbis sermo LXXXIX, lin. 89 s. 63 metatum metatoris] Iohannem metatorem Christi uocat Petrus iterum sermm. CXXVII, lin. 13 (cf. Los sermones, p. 403 : alia testimonia antiquorum). —— 64/65 1 Cor. 5, 16.

52 sterelis

Elisabeth

:;razsp. Cas. 109

sterilis corpore]

erat quidem

Elisabeth praemit. breu., sterilis om. Cas. 98 PfO corpore] Non dixit non erant illis filiis rep. bic ita Pf et exp. 55 tardat ... tardat I soboli] -i szp. ras. V, sobolis Be 1^, subolis Va 1^ manus, in suboli emendat 2^, suboleJ1" manus Cas. 109 2^ manus, sobole Cas. 98 et Cas. 109 1" manus, sobolis RO germine V 1^ manus

54 tempore Orr. (2) Ott. augmenta uirtutis o7. brez. ponendo

54/58 Et ambo sque pignoribus Be brez. 56 sacramentum franc., post boc uocabulum punctum

J O C Pa nondum] non V, om.

decidit] serzpsi cum ed., decedit W,

proceditreligui ^ procedit] profici R 1^ — 57 quae]sed CPa — 58 fratres ozz. 59 dilatatus Va 1^ manus (dilatatustus) Be Pf ablata Be 1^ Ott. Cas. 98 cupiditatis] 60 uoluntatis V R Be corporis] temporis Be 1^ manus capitis Or.

corpus Be

61 humanam] humana Orr., huma Cas. 109 1" manus, humanum

grauat] et praemit. Be Cas. 109, uel add. codd. Casin.

onerat]

mundabitur conscientia Of. honerat Ca. 109 1^ manus Ott., obonerat W 63 ospitio Orr. 62 tempore longo ransp. Pf Be, mundatur coZd. Casin. metatum] metantum V, metatus ed., metatum metatoris Christi oz. Be metatoris] mecatoris (2?) C, metatores Ort., meatum Ort., uestibulum C Pz

mediatoris codd. Casin. (metatoris Cas. 109 1" manus? )

64 deitemplum estis

inquit apostolus] C Pz, templum inquit dei estis apostolus (apostulus Va) Va Ott. Vall, templum inquit apostolus dei estis Be, dei inquit templum estis apostolus V R O, templum dei estis inquit apostolus maur. fortasse recte, templum

inquit (inquit sezidel. i» Cas. 109) dei estis uos ait apostolus cog. Casin., dei templum estis inquit W, dei inquit apostolus templum estis Pf, dei estis inquit

templum apostolusJ (cf. comment.)

dei2^] om. O

566

SERMO XCI, 5-6

65 habitat in uobis. Denique ubi tota corporis sedata querela est, et in totum facti sunt sine querela, mox sterilitas fugit, reuiuiscit senectus, fides concipit, parit castitas, nascitur maior homine, par angelis, tuba caeli, praeco Christi, archanum patris, filii nuntius, 7o

75

signifer superni regis, peccatorum uenia, Iudaeorum correctio, uocatio gentium et, ut proprie dicam, legis et gratiae fibula, quae deploidem summi sacerdotis sancto patri iungebat in corpore. 6. Euangelista ergo uirtutes patris matrisque describit, ut ex generantium meritis dignitas germinis nosceretur, et probaretur maior homine, qui in ortu suo excedebat legem natiuitatis humanae. Sed si processurus est, iam nascatur Iohannes, quia instat natiuitas Christi; surgat nouus lucifer, quia iubar iam ueri solis erumpit ; det uocem praeco, quia adest iudex ;clamet tuba, quia

8o

uenit rex; et quia processurus est deus, angelus iam praecedat. Verum quia quod supra hominem est homo referre non sufficit, uirtutes nascentis angeli angelus iam loquatur.

67 maior homine] cf. supra ad lin. 49; serm. CXXVII, lin. xz. 68 praeco] cf. infra lin. 77 et sermm. LXXXVIII, ad lin. 57. nuntius] cf. infra lin. xoo et sermm.

XC, lin. 52; CXXXVII,

lin. 22; CLXXIX,

lin. 3.

69 peccatorum

uenia] cf. serm. CXXVII, lin. xo s.

65 in nobis habitat /razsp. Be quelella V 1^ manus —— estquerela transp. BeW 65/66 est et in totum zgze querela oz. Ott. propter bomoeot. — intotum] in totam Be, in om. codd. Casin. 66 toti Cas. 98 2 facte J sunt ozz. Be sine ozz. O querela] macula Be mox] Vox Orr. reuiuescit l/a Ort.

Be] 1* manus

67 concepit (ortbogr.) Va Cas. 109 1^ manus

hominum Be

breu. 68 filii] fui Orr. 69 correptio Be Cas. 109 J, uocatio Pf 1? 70 propriae Va fibulam R, fibula id est sacerdotum palii Be ut glossa in marg. 2ae manus quae] qui coZZ. Caszn. 71 diploidem J O maur. ed., deploide Be 1^ manus Cas. 109 1" manus Ott., diploide Be 27 manus Cas. 109 2^ manus, dyploide

Cas. 98, dyploidem C, diploydem Pa, id est duplici ueste Be ut glossa poster. summe Orr. patri] pectori W 1^ manus (cf. in seq.) iungebatur codd. Casin. — corpore]pectore Pf 1^ CPa 72 uirtutis V Casin. Pf | matrisque] -que om. Cas. 98, iohannis praemit. 27^ manus Be — exom. Ott. — 73 generantium]

brenu., generatione totum

V R Pf, generatorum tot W, generatorum tantis J O eZ.,

generatorum totum CPa — dignitas] honestata Praemit. W^ germinis add. W in marg. nasceretur Va 1" manus Cas. 109 Ott. RW | 74 hominem Orr. 14 manus

98VR

in ortu] in oz. Ort., in hortu Cas. 98 Cas. 109 1^ manus

legisOr.

manus Cas. 98

^ 75sedom.OCPa

excidebat Ca;.

processurus est] sol a22. sup. ras. 2*

nasciturJ 1^ Cas. 109 (a 2^ manu antiqua in nascatur emend.)

Iohannis Va (ortbogr.) quia] qui Cas. 98 Ort. instat] iam 44. Va, instantia Cas. 109 76 natiuitatis Cas. 98 nouus]nobisOz. ^ iamom.VR, qui solis quoque in seq. om. (quia iubar ueri erumpet) 77 erumpet VR (ortbogr.), erupit codd. Casin. ^ praeconis Ott. 77/18 clamet usque rex om. Ott. — 78 deus om. codd. Casin. (add. 27^ manus antiqua in Cas. 98) — procedat breu. (praeter maur.) 79 uerum quia] quia add. sup. lin. 2^ manus W eren codd. Casin. referri V 1^ manus R 80 uirtutem Prez. (praeter Cas. 98

SERMO XCI, 7

567

7. Dixit angelus ad Zachariam: Ne timeas, Zacharia ; exaudita est obsecratio tua. Ecce Elisabeth uxor tua bariet tibi filium, et uocabis nomen eius Iohannem ; et erit tibi gaudium et exultatio, et multi in natiuitate etus gaudebunt. Erit enim magnus coram domino, 85 el uinum, et siceram mon bibet, et spiritu sancto veplebitur adhuc in utero matris suae, et multos filiorum Israel conuertet ad dominum deum ipsorum ; el ipse praecedet ante illum in spiritu et uirtute Eliae, 458 ut conuertat corda patrum in filios et incredulos ad prudentiam tustorum, parare domino plebem perfectam. Vacat humanus sermo, 9 o silet praedicatio tractatoris, quando angelico praeconio Iohannis profertur gloria, uirtus insonat, laus conlaudatur, nec est quod illi adiciat homo,

cui deus contulit totum.

Sferitu sancto, inquit,

replebitur adhuc in utero matris suae. Videtis quemadmodum Iohannes ante peruenit ad caelum, quam tangeret terram; ante ' 9 VA accepit diuinum spiritum, quam haberet humanum ; ante suscepit . diuina munera quam corporis membra ; ante coepit uiuere deo quam sibi; immo ante uixit ille deo, quam deus uiueret illi, iuxta illud apostoli: Jam non ego uiuo, sed uiuit an me Christus. Sexto . 81/89 Luc. ad lin. 73/82. Gal. 2, 20.

13-3737.

| 92/93Luc.nzs.

95/106 cf.serm.LXXXVII,

94 ante peruenit ... terram] cf. serm. LXXXVIII, lin. 76. 98/99 sexto mense] cf. Luc. z, 26 et 36.

81 dixit] inquit e4Z. breu. (Cas. 98 excepto)

98

timueris Va W]J — 81/82

exaudita est] enim ad. breu. (Va 2^ manus antiqua, del. 2"? manus Cas. 109) — 82 obsecratio] deprecatio Pf —— ecce] et praemit. Va Casinn. JOCPa — 82/85 et uocabis] et aZ. sup. lin. Va —— 85 erit] -t sup. ras. 4 2^ manu V — 84 gaudebunt

in natiuitate eius /razsp. Ott. — 85siceraV — bibit Va(ortbogr.) ^ replebitur] puer add. codd. Casin. — 85/86 in utero] ex utero codd. Casin. O (non tamen infra) conuertit Va (ortbogr.) 87 et ipse] et om. Casinn. praecedit Va 88 ut conuertat] heliae V a alzique, helyae C Pa, helye PfO (ortbogr. ) conuertet V 1^ manus (2^ add. ut), conuertere Va Ott. R Pf maur. fortasse recte incredulos] incredibiles Va Cas. 98 W J O C etiam fortasse iure (-ul- babet V sup. fA5.) 89 uacat] hic fratres 242. Be breu. huinanus] hac magnus O/t., opus humanum

codd. Casin.

90 silet] sidet Orr. 1^ manus, tacet add. Cas. 109

angelico] euangelico Orr. (-gllico 1^ manus) 91 profertur] V 2^ manus Pf ed., prefertur V 17 manus R W franc. (praeter Pf), praedicatur Be breu. (praedicator insonuit O7/., intonat "Ott. 1^) (Iohannis gloria praedicatur /razsp. Be breu.) 92 adiciat] iam praemit. Va et codd. Casin., iam dicat Be Casznn. codd. Casin. 935 in utero] ex utero WPfC spiritu inquid sancto /ramsp. Be brem. matris suae] In utero matris suae rep.Junus —— uidetis] uidete cod. Casin., preuenit 94 Iohannis Va (ortbogr. ut supra) ergo add. Be, fratres add. breu. spiritum] 95 accepit] cepit Cas. 98, seq. ras. unius uerbi apud Ott. Ort. sanctum add. et del. V — spiritum diuinum trazsp. W —— haberet] habere Va 1^

manus (2) R 1^, om. Ott. — suscepit]accepit Pf.

97 quam sibi zsqze ille deo om.

illi] illum V —— 97/98 deo] domino Orr. codd. Casin. fortasse ex bomoeot. iuxta illud apostoli om. Ott. — 98 ego] deo sed 242. Pfetexp.sed —— uiuo ego transp.O — sedom.Be ^ inmejueroadd.Be ^ sexto]inquid add. Be breu. (non tamen Ott.)

568 IOO

SERMO XCI, 7-8

mense suae matris exultat in utero, et 1n uterum uirginis uenisse nuntiat Christum. Feruens nuntius, qui ante gestiuit nuntiare quam uiuere. Inpatiens dux, qui antequam perueniret ad corpus, peruenit ad regem; ante rapuit arma quam membra ; ante aciem

IOS

petit quam lucem; et ut uinceret mundum, uicit ante naturum. Ipse sine uisceribus uiscera matris exsuscitat; et quia tardabat corpus, solo spiritu implet euangelizantis officium. Quid dicam? Iohannes antequam Christus praecederet, se praecessit.

IIO

8. Patris, matris, filii corda unus atque idem implet spiritus sanctus, ut uno sanctitatis organo resonet natiuitatis dominicae cantilena. Nec mirum, fratres; semper ortus regios honorat festiuitas, dulcis gratificat symphonia. Et nos, fratres, natiuitatem Christi glorificemus canticis, honoremus muneribus, quia mentitur fidei, si, quod facit magus, non facit Christianus.

99/100 cf. Luc. z, 41 et 44.

100 nuntius] cf. supra lin. 68.

-.. implet spiritus] cf. Luc. z, 4x et 67.

112 magus] cf. Matth. 2, 12.

107 Patris

109 cantilena] cf. serm. CXV, ad lin. 9.

99 exultans Cas. 109 et del. Cas. 109 utero / O C Pa 99/100 nuntiat uenisse /ransp. Pf —— 100 feruens] o praemit. Be 101 uiuere] uidere codd. Casin. perueniret] peruenire Va (sed emendatio im

perueniret antiqua est), peruenit Orr., ueniret WW 102 rapuit] arripuit Or. membra] bembra Va, ab antiqua tamen manu emend. 103 petit] petiit Be

Cas.98] CPa, om. W — ut] add. sup. lin. 22^ manus Cas. 109. 104 ipse] enim z42. breu. sine om. Ott. et. Casinn. uiscera] in uisceribus JO exsuscitat] exultat/O — quia] qui VR 105 euangeliszantis Va 1^ manus, euangelistae codd. Casin. — dicam] fratres add. brex. — 106 predeceret Orr. 17 manus se] seipsum Prev. — 107 fili Va 1^ manus — atque sup. lin. O implet] replet cog. Casin. 108/109 uno sanctitatis gue cantilena] una (a 2^ manu ex uno emend.) sanctitatis dominicae repleant (repleat Cas. 98) cantilenae (cantilenam (Ca;. 109) codd. Casin. 108 resonent Pa 109 cantelena Va, cantilenae Orr. Pf, cantilenam Caszmm. C — post cantilena explicit textus breu. (cf. comment. ad lin. 5 ) ortus regius V 1" manus R W, ortum regium O C Pa festiuitatisR — 111 glorificamus W 1^ mentitur] menti V 1^ manus, mentis R

SERMO XCII

PE

«DE ZACHARIA » SEPTIMVS

1. Sensim nos sermo euangelicus ad altiora promouet, ad super-

na pertollit. Nec mirum, fratres, si Eliam currus aethereus euexit

VA

IO

I5

ad caelum, cum

cotidie ista euangeliorum

quadriga

hominum

genus caeli perferat et transmittat ad regnum. Ecce iam nos ipsa, fratres, adduxit de partu sterilis ad uirginis partum, et a Iohannis ortu ad ortum nostri fecit proximos saluatoris. Sed quod superest. 459 adhuc de Zacharia pontifice patientius audiamus, ut ad cunabula nostri regis regali itinere peruenire possimus, qui ob hoc caelestis quadrigae fidam conscendimus sessionem, ut sollicitas et arduas conpendiorum semitas uitaremus. 2. Sic enim lectum est: E? infleti sunt dies officii eius, et abitt in domum suam Zacharias. Ita uni templo adstabat tribus tota, parebant milia sacerdotum, propter quod ipsa obseruatio pontificalis officii erat diuisa per plurimos, dispensata per tempora, distributa per uices, ne aut ordinem sacerdotii multitudo confusa turbaret, aut alter agendo iugiter alteri debitum negaret officium. 3. Post haec autem concepit Elisabeth uxor eius. Erat illis coniugii 4 Eliam] cf. 2 Reg. 2, xx. 5 cotidie] cf. serm. CL, lin. 33 s. euangeliorum quadriga (et linn. 10/11 caelestis quadrigae)] cf. serm. CLXX, lin. 48; F. J. DórczEn, Das Sonnengleichnis in einer Weibnachtspredigt des Bischofs Zeno von Verona. Christus als wabre und ewige Sonne. 7. Der Sonnenwagen und seine Begleitung in christlicher Symbolik, apud Antike und Christentum 6 (1940) p. 54. 8/9 quod superest adhuc de Zacharia] fortasse sermo XCII post XC dictus est ; post XCI putat SOTTOCORNOLA, pp. 97-99. 9/10 ad cunabula nostri regis peruenire possimus] cf. lin. 75 s.; serm. CXL bis, lin. 4 s. 13/14 Luc. z, 23. 14/18 cf. adnot. 2 apud PL 52, 459. 19 Luc. z, 24. Codd.: VRW, PfJOCPa

Titulus: de eodem codd. pertollit] percolit O, tollit W

cursus W V 2^ manus

nus

septimus om. CPa

3 promouit Pf — 4

heliam V 2^ manus RW Pf], helyam OC Pa

aethereus]2^ manus, ethereus V, aetheriusJ1" manus, etherius 5 cottidie 7

euangelicorum W 1^ C, euangelorumJ 1^ ma-

hominum] omne Praem:t. JO C Pa 6 perferat] transferat / O C Pa transmittit V — 7adduxitom. VR — adpartumuirginis/razsp.Pf — 7/82

Iohannis ortu] Iohannis ortus/O, ortu Iohannis Pf, Iohannis ab ortu C Pa

8

ad hortum V proximos] esse «ZZ. CPa —— 9 patentius/OPa —— audiamus] etadd. VW 10 peruenire] uenire Pf. 11fideJO — 12compendiores Pf uitaremus] secaremus W, cu lit. a (alias? ) sup. lin. 13 et inpleti] ut i. 7 franc., qui om. et ante abiit zn seq. 14 asstabat W, astabat PÉOCPa — tota] omnis W 1^ 16 plurimum W, qui om. per ante tempora Zn seq. 17 aut ne transp.Pf ^ sacerdotis VR 18 turbaret] perturbaret Pf — aut alter] ut a. R,

autaliterO —— 19 post haec autem ]post hos autem dies ozzzes codd. (haec pro hos R) praeter V, nescio utrumnam recte illis om. V L

570 20

SERMO XCII, 3-4

facultas, erat illis licentia donata generandi, quibus inerat adhuc legis adolescentia, instabat adhuc religionis infantia. Lex, fratres, inlicita prohibuit, licita non negauit; intra domum tenuit, supra domum conferre nil potuit; naturam rexit, supra naturam homi-

25

20

nem non erexit. Lex fidei ianua, gratiae nuntia, euangelii praeuia, paedagogus religionis infantiae. Remisit in sacerdotio legalis coniugii castitatem, ut in pontificatu gratiae uenturam perpetuae uirtutis gloriam nuntiaret. Secundum hanc ergo indulgentiam Elisabeth annositate iam mortua sanctum reuiuescit in partum, et arida atque exarata rugis membra medullis uitalibus in uiscera fecunda uiridantur. Ipsum quoque tempus, ipsum quod desierat,

reuocatur ad corpus, et uetustate nimia domus uteri dilapsa in

35

40

faciem nouam repente reparatur. Stupet ordo, deficit consuetudo, miratur ipsa natura, et ex apparatu mansionis hospitis meritum, dignitas hospitis innotescit. Verum Iohannes in generali habitaculo satis se miratus est esse peregrinum, qui se exclusum tempore, abdicatum natura, receptum se in eo auctoris beneficio didicit, non parentis. 4. Et celabat se mensibus quinque dicens: quia sic mihi fecit dominus. Bene totum fecisse dominum confitetur, quae sibi conlatum per hominem nil uidebat. E? occultabat se mensibus quinque. Quia et si erat diuini muneris, sui tamen temporis non erat quod habebat. Celabat se mensibus quinque. Erubescit anus feta, uerecundatur uetula primi partus, et puerpera senectutis abscondit extrema, ne sterelitatis obprobrium risus fecundae senectutis augeret. 40 nil uidebat. Zur Struktur dieser Klausel, die ich auch gegen die Hss. V und R als ursprünglich betrachte, vgl. z.B. die Anmerkung zu Sermo V, Z. x46 f. 31 domus uteri] cf. serm. LVI, lin. 8 s. 38/39 Luc. rz, 24-25. P ucdpio4 45 senectutis ... extrema] cf. serm. XC, ad lin. zs.

20inerat]erat

R I^ C — 22 proibuit V 1^manus

40.42

— 23naturam 27] bis in O, 2?

del. 25 infantiae] VR, infantule W Pf, om. ceteri punctum om. ante remisit), remansit V, praemisit re//gzi

remisit] R W Pf (Pf 28 reuiuiscit cog4.

praeter V. 1* manus R partu V — 30 quod] quo V, in quo e. desierat] deseruerat W franc. 31 reuocatur ad om. W 35 aparatu V 1^ manus, apparatum R—— ospitis V 1^ manus ^ 54 dignitasque V 2^ manus hospitis] om.V ignotescit Pf generandi Pf 1^ ^ 35satisom. V se exclusum] se excluso Pf, excluso (om. se) C Pa 36 abdicatus C Pz naturam Pf C Pa, nature O— receptum se] seom.JO — beneficium V —— dicit CPa — 38 se] inquit «ZZ. W franc. fecit mihi WPfO 39 fecisset V 1^ imanus, fecit R dominus V 40 nil uidebat] illudebat VR (cf. comment.) — 42 celebat] praecedit in V parua ras. : Et? erubescebat Pf —— 43 partus] ortus parens W puerpera senectutis] V R, puerperam senectus JO ed. puerperii usum senectus V, puerperium senectus Pf, puerperam nouam senectus CPa — 44 sterilitas O 1^

SERMO XCII, 4-6 45

S30

55

60

571

Quod autem risui subiaceat senilis et ueterana conceptio, persimilis huius sterelitatis et aetatis Sarra probat, quae sibi cum reddi partum, donari filium, cui iam uita prope deerat, domino permittente cognosceret, et ipsa de suo partu rixit, et quod risui posset esse omnibus praegnalis et onerata canities, ipsius germinis testatur et nomine, dicente scriptura: Ef uocauit nomen filii sui Isaac, quod. interpretatur risus. Adiecit dicens: Quia risum mihi fecit dominus. Hinc est quod Elisabeth sacrum uult celare mysterium dicendo: Qwia sic mihi fecit dominus, ut modo conceptus fatiget uerecundia, quam diu negati partus aerumna confudit. 5. Pater tacet ex poena, ex uerecundia mater celat. O quanto silentio uox nascitur! Pater tacet ex poena, ex uerecundia mater celat. O quanta taciturnitate tuba saeculis inclamatura generatur! Pater tacet ex poena, ex uerecundia mater celat. O quod secretum diuini iudicis dat praeconem! 6. Quia sic mihi fecit dominus in diebus, quibus respexit auferre obprobrium meum inter homines. Honor coniugii, matrimonii dignitas est procreatio dulcium liberorum; satis enim graue est et satis triste et uirginitatis carere praemio et filiorum solacia non habere, sustinere onera matrimonii et ad fructum matrimonii non

45 risui. Vgl. J. H. BAXTER, Some Predicative Datives in Late Latin, apud

Archivum Latinitatis Medii Aevi 2 (1926) 87. 49 braegnalis. Ich habe das seltsame Adjektiv behalten, weil es von zwei so autoritátsvollen Handschriften wie V und W gestützt ist.

46 Sarra] cf. serm. XC, linn. 14/17. linn. 9/16; Vetus Latina, 2. Genesis, p. 223 s.

50/51 Gen. 21, 5; cf. serm. CLIV, 51/52 Gen. 21, 6.

55 Luc. z,

55/59 cf. serm. CXXVII, lin.x2 (silentium prophetarum). — 59iudicis 25. 60/61.66/67 Luc. rz, 25. ... praeconem] cf. serm. CXXVII, ad lin z3. 45 risui subiacet] serzpsi cum ed., risui subiaceat W, risus ubi iaceat V (2^

manus add. fit post risus) R Pf (sisus u. i. Pf 1^), risum faciat ceteri (cf. comment.)

Sarra] V, / CPa ueterani V —— per similis W —— 46 sterilitati et aetati franc. 47 uita] filius W — prope om. W reddit V 1^ manus Sara ceteri deerat]eratR — 48/49 esse posset transp. ]1^ manus — 49 praegnalis] V V, testatur germinis /razsp. R praegnata R, praegnans franc. ed. (cf. comment.) 51 adiecit] et Isaac] V, ysaac omnes alii 50 et nomine] ex n. / C Pa CPa 53 modo] me add. W Pf] fecit mihi ;ransp. PO praemit.JOC Pa 54 conceptus] tantus praemit. Pa 1" manus, tantum praemit. C Pa 2^manus aerumna] erumpna RPfOPa, crimen W quamdiu O, quantum diu CPz confugit R — 55 quanta C — 56/57 pater tacet que mater celat oz. W ] O 57 saeculis] W franc, saeculi R, caeli V — inclamatura] inclamatur et a V, inclamaturet R — 58 materexuerencundia /ransp. C — 61 honore V 1^ manus R coniugii]exeZ., coniugis codZ. ^ 62 dulcium om. W ^ liberorum] filiorum et ad fructum matrimonii 64 onera matrimonii] matrimonii oz. V R add. in marg. 2^ manus V

460

572

SERMO XCII, 6-7

65 uenire. Hinc est quod gaudet a se ablatum sancta sterilis obprobri-

um dicendo: Quia sic mihi fecit dominus in diebus, quibus respexit auferre obprobrium meum inter homines. Quia hoc apud homines miserum computatur, apud deum uero reatus nullus est, ubi parentis culpa nulla est, sed est indicium denegantis. Certe si hoc adfert aliqua corporalis infirmitas, necessitas in causa est, non uoluntas. 7. Sed iam nunc omnis ignaua carnis intelligentia sit remota, tota corporei sensus abiciatur infirmitas, et quaecumque est ingenii humani omnis excludatur intentio, fidei pateant oculi

75 cordis, reserentur

aures, mentis currat et incurrat incessus, ut

peruenire ad mysterium uirginei conceptus, ad sacramentum partus uirginei penetrare possimus.

70/71 necessitas - uoluntas] cf. serm. XXXVIII, ad lin. 5o. 75/77 ut peruenire etc.] uide exordium istius tractatus (cf. Los sermones, p. 332). vy partus uirginei] cf. serm. CXLVI, ad lin. 4.

65 sterelisJ1^ manus, sterilitas W — 65/66 dicendo obprobrium transp. Wi" 66quibus]quiV I^ manus — 68computamurV reatus]beatus V 1^ manus R — 68/69 ubi parentis culpa nulla est oz. JO —— ubi parentis usque denegantis ow. W —— 68 ubi] quia ibi CPa, apud R 69 parientis Pf C Pa iudicium R— 70 corporalis] ;z marg. add. W, corporis Pf causa] non add. et exp. Pf — 7i uoluptas/O —— 72 0mniJO ignaua V 1^ manus W 2^ manus ed., ignauia ceteri carnis] et add. W Pf C Pa intelligentiae V RJO sit] sic JO 75 tota om. VR 75 incurrat] occurrat W franc. 76 conceptus]et aZ. franc. — ad sacramentum] ad om. PfCPa — 77 possemus R codd. banc conclusionem add.: Adiuuante domino (nostro add. WJOCPz) (Iesu add. JOC Pa) Christo, qui ex ea genitus nunc in caelestia regna cum deo patre et spiritu sancto uiuit per infinita saecula saeculorum. Amen

SERMO XCIII

IBD

DE PRANDIO PHARISAEI 1. Ad prandium, et ad pharisaei prandium, uenisse Christum

sollicitus forsitan miretur auditor. Pharisaei domum Christus intrauit non accepturus Iudaicos cibos, sed diuinam misericordiam largiturus; neque accubuit pocula saporata melle, floribus odorata sumpturus, sed poenitentis lacrimas ex ipsis oculorum fontibus potaturus. Deus delinquentium gemitus esurit, sitit lacrimas peccatorum. IO

2. Rogabat, inquit, dominum quidam pharisaeus, ut manducaret cum illo. Et àngressus domum pharisaei discubuit. Et ecce mulser, quae erat in ciwitate peccatrix, ut audiuit quod accumberet dominus in domum pharisaei, attulit alabastrum unguenti, et stans vetro secus

I5

jedes eius lacrimis rigabat pedes eius, et capillis capitis sui tergebat, et osculabatur pedes eius, et unguebat unguento. Videtis quia ad pharisaei mensam uenit Christus, non ut carnalibus repleretur escis, sed ut in carne negotium caeleste monstraret; neque ut probaret posita humanitus ante se, sed post se gesta diuinitus adprobaret. Christum namque semper agnoscimus per humanos

6 pocula saporata melle] cf. Lucretii De rerum natura, 1397-1398, et adiunge locum hunc Petri aliis patristicis a J.MApoz, Un sfmil de Lucrecio en la

literatura latino-cristiana, apud Príncipe de Viana VII, num. XXIV (Pampilonae,

7/8 cf. MCMXLVI) 573-582, collectis. Vide etiam serm. CLXVII, lin. os. lin. 4. ad L, serm. cf. 16/22 36-38. 7, Luc. 10/15 serm. XVIII, lin. xx s.

Codd.: A Bamb. 2 (cf. monitum ante serm. LXIII) fol. 25" (Sez. — consensusA et

Bamb. 2) VRW, PfJOCPa

Inscriptio: de prandium pharisei V, De domino ad prandium pharisei uocato C Pa, Incipit secundum Lucam 4; titulo caret Bamb. 2, ubi initium lectionis

euangelicae sermonem antecedit — feria 5* post passionem add.2^manusV | 5et prandium 2^] om. Bamb.2 —— 4 meretur V (ortbogr.), miraretur ad om. Bamb.2 7 soporata Pa, sapora Bamb. 2 6 neque] denique A4 Bamb. 2 poe 8potaturus] ^ Bamb.2 zrazsp. rum 7/8fontibusoculo — Se. penitentium 8 exurit ras. 1 litt. V (portaturus 1^ manus?), portaturus V, putaturus 4 10 rogauit 4 ^ 11domum]in praemit. Bamb.2 —— 12 peccatrex 4 Bamb. 2 audiuit] cognouit Pf ^ accuberet R— 13 domo Bam. 2 W —— alabaustrum Sez. (constanter) J(semper) Pa. — ungenti W.— 1lárigauit W — capitisom. 15 et osculabatur] deosculabatur V 2^ manus (deossuis V 1^ manus Pa pedes eius om. CPa —— unguebat] AV RC, ungebat cefer? — unsup. ras) 16 mensam] ex corr. ung(u)ento ung(u)ebat zransp. franc. gento W Pf] replerentur carnalibus zrzzsp. W ——— replerentur] repletur V (1ae manus ?) A caelestem V — 18 humanitus oz. V 17carnem V . I^, impleretur Baz 2 ante se humanitus zransp. O 1^

461

574 20

25

SERMO XCIII, 2-4

actus diuinas exercuisse uirtutes, dum noua et praeter usus mortalium cuncta esse quae ab eo etiam corporaliter gesta sunt comprobantur. 3. Pharisaeus ad manducandum uocat Christum: quid ibi quaerit mulier non uocata ? Claustra domus non perrumpit extraneus, conuiuii secretum non praesumit non inuitatus intrare, cibos paratos relaxandis mentibus post laborem perturbare non audet arbiter luctuosus. Et quid est quod haec mulier ignota, immo male nota, onusta

luctibus, plena lacrimis, clamosa

planctu, nescio

ianitore, nullo conscio, ipso ignorante pastore, domus aditus 20

35

percurrit omnes, transit totas ministrorum cateruas, ipsum con-

uiuii peruolat ad secretum, et facit domum laetitiae domum lamentationis et planctus? Fratres, non rogata uenit illa, sed iussa; intrauit exhibita, non praesumens. Ipse sic fecit eam sibi sisti, qui illam caelesti sententia iussit absolui. 4. Denique dum pharisaeus ueste clarus, primus in simmate, in ipsis oculis Christi tumens, epulis homini, non deo, placiturus festiuus infunditur, uenit mulier, et uenit retro, quia reus animus

fugit aspectum iudicis, declinat faciem cognitoris; reus animus

23/54 cf. serm. CXL, rz. 24 non uocata] cf. sermm. CII, lin. 88; CIX, lin. 55. 25 secretum] cf. serm. XXXVI, lin. 17. 28/29 nescio ianitore] cf. serm. XCV, ad lin. 56. 35 simmate] cf. serm. LX XXIII, ad lin. 21. 37/40 cf. sermm. XXXIV, lin. 55 s.; XCV, lin. 7z s.

20 actus] actos A, sensus Pf 1? exercuisse seruitutes | usum Sez. 21 esse] iam a4. J 1^ manus, etiam add. 2^ —etiam] et J,om. C Pa 22 conprobantur] inuenimus Sez. 24 mulier om. W — clastra R perrumpit] AC Anonymus Tbesaurensis, praerumpit Bab. 2, prorumpit religz — 26 paratus AA (ortbogr.) 27 urbiter (?) A 1^ m anus — luctuosus] Sez. C, luxuosus Pa 2^ manus, luxuriosus omnes alii — 27/28 immo male nota oz. Bamb. 2 28/29 nescit ianitorem OQ 30 percurret 4 (ortbogr.) Pf]JO interbungunt ante omnes (omnes transit, totas erc.) transit (2) V 1^ manus ministrorum Sez.

W, ministeriorum ceter

— ipsum]ad praemit. Bamb. 2, qui om. ad ante secretum in

seg. conuii l/ 1^ manus, conuiuium A domum 7ransp. Seu., forsitan recte? domum

31 ad om. Bamb. 2 laetitiae 1^] oz. R 32 et planctus] Ad

planctum W, qui bic nouam sententiam inchoat — rogata]roga R1! — 33iussu]J1? intrauit] et praemit. Bamb. 2. — praesumens] tamen nam zZZ. O sic] sibi Bamb. 2, qui om. sibiinseqg. — 33/54 sisti sibi V 2"(sibi sistisibi 1^ manus) 33 sibi om. Bamb. 2 bic — 34 sententia] seg. 1 Jitt. erasa in V (sententiam 1^? ), fecit add. et exp. Pf — absolui iussit transp. Pf.— 35 primum (?) Pf — simmate] AV, símate Bamb. 2, sirmate R (insirmate), symmata PfC, symimate / (insymimate), syminata Paz, scemata WO (scémata O), est ad. franc. 36 ipsis] z/teraisup.ras. V — 36/57 epulis homini zsgze infunditur uenit om. franc. 37 festiuus] babet W in marg. ex 2^ manu infunditur] effunditur A et uenit] aduenit franc. 38 fugit aspectum z:gze cognitoris reus animus] ex Sez., om. reliqui ex bomoeot. aspectum fugit zrazsp. Bamb. 2

462

SERMO XCIII, 4-5

575

postergum stat ad ueniam, quia per culpam nouit se uultus 40 fiduciam perdidisse. Venit satisfactura deo, non homini placitura

45

$0

55

conuenit. Venit pietatis illa, non uoluptatis exhibitura conuiuium. Denique et poenitentiae ponit mensam, ferculum conpuncti cordis adponit, Panem doloris infert, potum lacrimis temperat in mensuram, et ad delicias deitatis totas totam pulsat cordis sui et corporis symphoniam, organi planctibus dat clamorem, citharam per suspiria longa modulatur, gemitus aptat in fistulam, et dum pectus, ipsam conscientiae arcem, saepe percutit, facit placitura deo cymbala personare. Dumque taliter adportat diuinis oculis cibos, totas misericordiae copias sic reportat. 5. Ecce mulier, quae erat in ciuitate peccatrix. In ciuitate peccatrix. Exaggerat euangelista mulieris facinus, ut adcumulet indulgentiam largitoris. I» ciwitate peccatrix. Ciuitati peccauerat, quia fama sua famam totius tetigerat ciuitatis. Sicque iam non peccatrix sibi, sed ipsius ciuitatis facta fuerat ipsa peccatum. Nunc cognouit quod nisi ab illo solo ciuitatis peccatum possit auferri, nein 43 Ps. 126, 2. 42 ferculum conpuncti cordis] cf. serm. XXX, lin. 52. in Expos. Ambrosii ; s. 12 lin. XXII, serm. cf. 44/48 6. 79, Ps. cf. mensuram]

Lucam V1, xo (CC XIV, p. 178, linn. 99/104) ;Zenonis Veronensis tract. II, 26 (olim II, 54), 3 (ed. B. LÓrsrEpr, CC XXII, p. 2oo, lin. 25 s.) ; J.H. BAXTER, The Body an Organ of Music, apud Archivum Latinitatis Medii Aevi 5 (1927) 75 S.: 51 50 Luc. 7, 37. testimoniis ibi adlatis hoc Petri adicere potes. exaggerat] cf. ad serm. CXLIV, lin. 3o.

39 postergum] Bab. 2 Pa (cf. serm. XXXVI, linn. 40 et 97), pustergum A, post

terga R W (probabiliter ex posterga), post tergum ceteri (-u- sup. ras. V, ubi sine uultus] scit 242. J OC (cf. seq.) nouit oz. dubio 1" ut in R tergam legebatur)

Jparuam ras. (scit?) (cf. sq.) | 40 fiduciam] iudicis O C Pa; post uultus babet CPa, om. / Ot] 44.J (sf. anteced.) ^ 41 conueni cognoscit $e. ^ perdidisse] W, cum uenit reliqui cum ed.

illa pietatis /razsp. Bamb. 2

uoluntatis R

42

fortasse recte (cf. serm. XXX, lin. fercula VR W poenitentiae] pa(cien)cie W' infert]fert 45 apponet R OPa onis/ compuncti 52) | conpuncti cordis]

A 1^ manus, quam 2^ manus antiqua emendat

lacrimis] infert 242. et exp. Pf

et corporis] in mensuram temperat /ransp. Pf — 44 totam] totum Seu. 45 plantibus V 1^ manus totam sui pectoris A4, totam sui c. Bamb. 2 suspira V 1^ manus ^ 46longa]duraO cytharam franc., cytaram Bamb. 2 phistulam Pa

47 ipsam] W franc. ed., ipsa Seu., om. VR

$eu., conscientiam ceteri 47), arguens

conscientiae

— arcem] scripsi ego (de arce pectoris cf. serm. VII, lin.

OC Pa ed., arte reliqui

deo om. C Pa, add. 27^ manus W

48

in 50 ecce] et praemit. Seu. cibus V 1^ manus (ortbogr.) cimbala V ciuitati] s Sez. ciuitate peccatrix 2^] om. Bamb. 2 R — 52 largitoris] saluatori aures W — non] ciuitate Bamb. 2 ^ quia]quae 4 solus ^ 553 famam] fama O, ipsa] A add. sup. lin. 2^ manus ] — peccatrix] peccatum A — SÁfactaom. cognoui franc. 55 — Sev. ut quod] cognouit nunc 54/55 Sez. illa ipsum W, non sibi Bamb. 2 nisi] prima i sup. ras. V, nonnisi APa, non nisi JOC, aufferri add.) possit (posset 4)] non praemit. W et 2^ manus V (sup. lin. AVR W seu codd. meliores

576

SERMO XCIII, 5-6

qui solus mundi uenerat abolere peccatum. Et cum accumberet dominus in domum pharisaei. Non ad stantem, non ad sedentem

6o

audet uenire peccatrix. Deus cum stat, corripit; cum sedet, iudicat ; prostratis coniacet, cum decumbit. Cognouit quod accumberet in domum. Pharisaei. Inclinem ad miserandum supernam didicit maiestatem, et ideo credidit, quod esset ad ueniam sibi

promptus, qui Pharisaei uenerat tam promptus ad mensam. 6. Adtulit alabastrum unguenti. Portauit oleum, quia medicinam letali uulneri a superno medico perquirebat. Stans retro secus pedes 65 eius. Ad pedes tendit semper citam ueniam qui requirit. Et bene stans, quia iam cadere non potest, qui ad pedes Christi meruit 463 peruenire. Sfans retro secus bedes eius: ut Christi uestigiis innexa percurreret per uiam uitae quae. per uiam cucurrerat mortis. Lacrimis rigabat pedes eius. En mutatur ordo rerum: pluuiam 70 terrae caelum dat semper, ecce nunc rigat terra caelum; immo super caelos et usque ad ipsum dominum imber humanarum prosilit lacrimarum, ut iuxta psalmistam et de aquis fletuum cantetur illud: E? aquae, quae super caelos sunt, laudent nomen domini. Lacrimis rigabat pedes eius. O quanta uis in lacrimis 75 peccatorum! Rigant caelum, terram diluunt, extingunt gehen-

56/57ct' Luc: 7937: 59 prostratis coniacet] cf. serm. XXX, lin. 66. 59/60 Luc. 7, 37. 63 Luc. 7, 37. 64 Luc. 7, 38. 67 Luc. 7, 38. Christi uestigiis innexa] cf. serm. XCV, lin. 72. 69 Luc. 7, 38. 69/70 -.. figat terra caelum] cf. lin. 75; serm. XLII, lin. 48 s. 73/74 Ps. 148, 4-5. 74 Luc. 7, 38. 69 rigant caelum] cf. ad linn. 69/70. 56 et cum] cognouit quod Sez.

57 domo Sez. WJO

adstantem R

non ad sedentem] sed ad s. C, dominum Sez. (non ad stantem dominum)

58 stat] nobis praemii. W —— 59 prostratus VPf —— coniacet] cum iacet O recumbit Bab. 2 quod]cum.4 — 60domoSe.W]O inclinem]-em (8) ex corr. 24e manus J, qui add. enim ; inclinemus Bamb. 2 60/61 didicit supernam /ra7sp.Pa ^61 didicit] mulier aZ. O — esset]eo V 1^ manus — ad ueniam om. C 62 propmtus 1^] V sic, promtus A (ambo codd. itidem in seq.) qui Pharisaei uenerat tam promptus om. Bamb. 2 propter bomoeot. 63 ungenti Pf ^ quia]que Bamb.2 ^ 63/64 medicinam letali] medicinale tali V 1? manus R 64 letali] pro Praemit. Pf, in praemit. ceteri ex franc. (in letali 2^ manus 3up. vas. J) stans] et Praemit. Seu. 65/67 ad pedes usque pedes eius om. Pf ob bomoeot. et supplet inferius 65 semper tendit /razsp. Sez. citam]

satam Pf (inferius)

qui citam ueniam 7ransp. Bamb. 2

requirit] quaerit Bazzb. 2

66 qui] quique/

ras. V 27" manus, et R (ac V 1" manus probabiliter)

qui] quiquae/

meruerit 4

uestigia R (et V 1* manus uerisimiliter )

67 ut] sz.

uestigiis] -is sup. vas. V,

innexa] R, inexa V, innixa ceteri codd. ed. 68 percurreret] recurreret Bab. 2, et add. A per uiam] Sez. franc. (ad uiam O, ad ueniam per uiamJ ) V 2^ manus uiam]ueniamR ^ mortis] ic Pf supplet

quae antea omiserat, dum add.: Stans retro secus pedes eius. Ad pedes tendit erc.

70 caelum] e celo Bab. 2 74 uis] est 242. Sez.

71 super] supra Sez.

72 fletu V 1" manus

SERMO XCIII, 6

8o

577

nam, delent in omne facinus latam diuina promulgatione sententiam. Et capillis capitis sui tergebat. Dominicos pedes lauat lacrimis, crinibus tergit: uacat ab excusatione paupertas, inhumanitas ueniam non habebit, quia in totum sibi natura sufficit ad obsequium creatoris. E? capillis capitis sui tergebat. In peccatricis caput praesumpta crinibus refluebat unda, ut suo fonte mulier in nouum baptisma suorum dilueret inluuiem peccatorum. Et capillis capitis sui tergebat: ut, iuxta psalmistam, werticem capilli, ex quo ambu-

lauerat 2» delictis suis, in sanctitatem tali uerteret seruitute. E 85 osculabatur pedes eius. Praecesserant interuenientes lacrimae, ut

oscula deuota sequerentur, quia lacrimae satisfactionis sunt documentum, oscula sunt reconciliationis indicia. Et wnguebat unguento. Mulierem super caput domini fudisse oleum alio euangelista referente cognouimus. Non est ergo quod de euangelista facit haec

89/93 Non est ergo usw. Der ganze Satz scheint nicht in seiner ursprünglichen Fassung überliefert zu sein (wenn es sich überhaupt eine einzige von Petrus revidierte und als gültig anerkannte Fassung gegeben hat, was noch nicht, hier

und sonst für alle Sermones, bewiesen worden ist). Besonders bei A ist die Stelle unverstándlich. Bemerken wir zunáchst, dass der Genitiv zo/Is et carnalis obsequii

einstimmig bezeugt ist, so dass es unwahrscheinlich ist, dass im Urtext zzo/le et carnale obsequium als Objekt von facit gestanden hat. Der Genitiv mollis et carnalis obsequii wird wohl hier keine adnominale Funktion in Beziehung zu uer (Subjekt) haben ; vielleicht handelt es sich um einen Genitivus proprietatis, eine Wendung, die man háufig in den Predigten des Chrysologus findet (vgl. BAXTER, S. 257). Bei folgender syntaktischen Struktur wáre der Satz verstándlicher: Quod baec mulier facit non est mollis et carnalis obsequii: was diese Frau tut

entspricht nicht (ist nicht eigen) einer weichen und fleischlichen Gefilligkeit, oder einfacher: ist keine weiche und fleischliche Gefilligkeit. Der Text bei W (non est ergo de euangelista quod facit baec mulier) erweist offensichtlich eine Manipulation der Stelle, um sie klarer zu machen. Wie ist e euangelista zu verstehen ? Hier bin ich, wie in der Regel, der Hs. V gefolgt, denn der Text beiA,

wo die Prüposition de fehlt (son est ergo quod facit euangelista baec mulier ) ist sehr rátselhaft, wenn nicht sinnlos. Zum Verstándnis der Stelle ist der unmittelbar

87Luc. 84/85 Luc.7,38. 77.80.82/83 Luc.7,38. | 84Ps.67,22. 88 alio euangelista] uel Matth. 26, 7 (cf. Ambrosium, Expos. in Lucam 7,38. VI, 14; CC XIV, p. 179, lin. 142) uel Marc. 14, 3.

C Pa latam] lutum Z4, flectunt 422. JO 76 in omne] in oz. JOC Pa 80 creatoris] saluatoris Pf pauper V 78 crine Sez. diuinam R 81 praesumpta] Sez., praesumens V R W Pf, fortasse iure (cf. supra. lin. 33: crinibus] criminibus JOCPa ed. praesumens), purgandis JOCPa «d. 82 diliret A4 1^, diluiret 4 2" reflebat A4 1^ (purgandis criminibus) 2^ manus] — 85 ut iuxta]et ras. sup. uulnus manzus)] 1^ V inluuiem (-biem talem Bamb. 2 . seruitutem AV 1^ manus R AR 84 sanctitate iuxta R 85/86 ut oscula] et o. V 1^ manus (?) R— 87 indicium Sev. — etunguento ungebat /ransp.C ^ 88 mulier W.— 89 de euangelista quod trazsp. W — de euangelista] om. Bamb. 2 ed., facit e. A, teste e. JOCPa (ef. comment.)

578 90

SERMO XCIII, 6-7

mulier mollis et carnalis obsequii, sed plenae humanitatis est sacramentum, quia in capite Christi deus est, in pedibus euangelizantium signum est et figura: Quam beati pedes euangelizantium facem ! 7. Orate, fratres, ut et nos uel in unguine dominico mereamur

95

aliquatenus conputari, ut unguamur unguento quod pedibus funditur saluatoris, quia sicut oblatio est cum offertur unguentum,

vorangehende Satz, in welchem von einem anderen Evangelisten (a//o euangelista referente) die Rede ist, in acht zu nehmen. Das Vorwort Ze kann in unserem Fall die Bedeutung von secundum oder iuxta (nach, gemáss) haben. Doch gibt uns

eine solche Interpretation keine durchaus befriedigende Lósung, zumal im folgenden Kontext wieder die euangelizantes vorkommen

und zwar in einem

nochmals unsicherem Text, bei dem ich die Fassung von 4 übernommen habe, nicht aber ohne Bedenken, denn die Worte sZgnum est et figura, mit dem Zusatz aus Rom. xo, 15, was alles in der felizianischen und fránkischen Texttradition

fehlt, eine Glosse von A sein kónnte (das Rómerbriefzitat ist bei Hs. V inSermo V, Z. xro ein wenig anders: ezangelizantes lesen wird dort anstatt euangelizantium), eine mógliche Hinzufügung, um den anscheinend unvollstándig, sicher unklaren Text vollkommen und verstándlich zu machen. - Es sei noch bemerkt,

dass plene (Adverb) statt plenae als mógliche Lesart nicht ausgeschlossen bleibt, wenn nicht Z7uinae uirtutis der Hs. A authentisch ist, denn die letztgenannte

Lesart ist dem Kontext auch sehr angeeignet. Aber die fJena humanitas bezieht sich anscheinend auf den ganzen Leib (caput et pedes) Christi. Zum Text vonA ist noch zu bemerken, dass 5zgnum und figura zum exegetischen Wortschatz des Petrus gehóren (vgl. OLtvAR, Els principis exegitics, S. 429; Sermo XXXVII, Z. 5 usw.) - obwohl diese im allgemeinen Gebrauch der lateinischen Váterliteratur stehende Ausdrücke als kein Charakteristikum des Chrysologus betrachtet werden dürfen - und dass die Klausel et figura sehr dem gelàufigen Satzschlussrhythmus unseres Redners eigen ist (vgl. Sermo V, Z. 146 f.). Ein wenig auffallend ist, dass es dem durch keine sonst gewóhnliche Redewendung eingeführten Schriftzitat an einen /zquit oder ait mangelt ; aber der kurze Ausruf

Quam beati usw. lisst nicht leicht einen Platz für ein solches gewóhnlich angewandte Zeitwort zu.

91 in capite Christi deus est] cf. 1 Cor. 1z, 3; Ambrosium, l.c., p. 179, lin. 153. 92/93 Rom. xo, 15; cf. serm. XCV, lin. 76. 94 Orate, fratres] cf. serm. XXXVI, ad lin. x18.

90 plenae] RJ eZ., plane Paz, diuinae Sez., plene cerzer;

humanitatis] uirtutis

Seu. (diuinae uirtutis), diuinitatis CPz —— est humanitatis transp. W — 91deus est] est rep. JO in pedibus] et przemit. JOCPa — euangelizantibus franc. 92 signum est zque euangelizantium] ex Sez., mon babent ceteri (cf. comment.) 95 pacem] ordo doctorum a4. W —— 94 et nos] et om. franc. — uel] rep. V, up. lin. add. W —— unguine] unguento Sez, ungue V 2^ manus ^ dominico mereamur] Bamb.

2 R W, domini conmereamur ceteri

95 unguamur V (1^

manus ?) R Bamb. 2 O, ungueamur (2?)J 1* manus, ungamur V 2" manus et reliqui

ungento WF

96 cum est rrazsp. C

464

SERMO XCIII,

579

ita chrisma perfectum est de dominicis uestigiis cum redundat. Cuius autem mulier ista typum praeferat, uel quam magnum praefiguret archanum, donante deo tunc dicemus, quando ea quae

roo Sunt in sequentibus exponentur.

97 chrisma perfectum] cf. orationem Eritte (domine) spiritum sanctum tuum etc. ad conficiendum chrisma feria V in Cena Domini tum Sacramentarii Gelasiani (ed. L. C.MOHLBERG, num. 382, p. 61) cum Gregoriani Hadrianei (ed.J. DESHUSSES, Le Sacramentaire Grégorien, Friburgi Helu., MCMLXXI, num. 334, p. 173). Videsis C. CoEBERGH, Problemes de l'évolution bistorique de la structure littéraire de la "Benedictio Fontis" du vite romain, apud Sacris Erudiri 16 (1965) 269, adn. 33. Vide insuper sermonem

XCV, linn. 70/71.

98 typum praeferat] cf. serm.

XXXV, lin. 65. 100 ... exponentur] exposuit Petrus duobus sequentibus sermonibus, XCV? praesertim.

97 crisma WPfO . perfectum] profecto P/JO (2^) C Pa, profectio O 1^ uestigiis dominicis 7rzzs5. C — cum] dum Bamb.2 — 98 praeferat] referat W, teneat O quam] quod CPa . 99 donante om. Bamb. 2 — deo] sup. /in. add.

V, domino

Bamb.

sequentibus Bab. 2

2 PfC

100 in sequentibus] exequentibus 4, ex

SERMO XCIV

P

« DE PRANDIO PHARISAEI» SECVNDVS 1. Quoniam sermone proximo partes primas hodiernae percurrimus lectionis, ac mirati pariter sumus quo feruore, qua fide, quali ausu, quanta obsequii nouitate peccatrix mulier ipsius uestigia contigerit saluatoris, modo quid pharisaeus tacens dixerit, quid Christus, cui loquuntur tacita, responderit, audiamus.

IO

I VA

2. Ait, inquit, pharisaeus inira se dicens : Htc, si esset propheta, scirel utique quae et qualis est mulier quae tangit eum. Pharisaee, quod conspicis non est ignorantia, sed potestas ;est diuini iudicii, non erroris humani. H?c, s? esset propheta, sciret utique quae et qualis est mulier quae tangit eum. Pharisaee, erras: nescire magis potuit, si fuisset propheta, quia prophetia non est humani arbitrii, muneris est diuini. Vnde propheta scit non quantum uult, sed. quantum dederit ille, qui tribuit prophetiam. T?c, s? esset prophela, sciret utique quae et qualis est mulier quae tangit eum. Mulieris malae tactus urit conscium, parem polluit, suspectum notat, hominem malae uoluntatis infamat. Ceterum peccatrix fit bona, fit sancta, fit innocens, cum tetigerit ueniae largitorem. Stercora

20

contingunt, sed non inquinant solem. Medicum, cum

tangunt

3 sermone proximo] XCIII?. 8/9.11/12.15/16 Luc. 7, 39. 16/26 cf. sermm. XXXV, 2; XXXVI, linn. 25/28. 19/20 stercora zsque solem] cf. serm. XXXV,

ad lin. 28.

Codd.: A Bamb. 2, fol. 26 (cf. serm. XCIII) (Sez. 7 consensus istorum codd.)

VWR, P/fJOCPa

Titulus: de prandio pharisaei] sumpsi ex praecedenti sermone, de eodem codd. . praeter A, Item incipit secundum Lucam 4; znseriptzionem non. babet Bamb. 2 secundus oz. C Pa A percurrimus /razsp. Pf

3 partem primam V 2^ manus ed.

3/4 lectionis

4 ac mirati] scrzpsz, hacmirati A4, ammirati Bab. 2,

admirati ceteri codd. cumed. — 5ausu]usu Bamb.2RW —— 6quid]quiaJ 1^ manus tacens om. VR 7 quid Christus z:qze responderit om. Bamb. 2 8 ait inquit z:;4ze dicens om. Bamb. 2 9 mulier] haec Praem:t. C Pa tangit]

contigit 4

9/12

Pharisaee usque tangit eum

om.

W per bomoeot.

10

ignorantie sed potestatis Bamb. 2 — est diuini] et praemit. Sev, et d. J — indicii O1' llerroris]est add. Pf — 12estsup.lim.] ^ mulier] haec add. C Pa ut supra — 12/16 Pharisaee erras usquetangit eum oz. V R ob bomoeot. 13 fuisset] non praemit. Pf ^ prophetia add. im marg. Pa —— 15ili.AJO 15 hic si esset propheta om. Bamb. 2 17 malae tactus] mala et actus W —— uret A (ortbogr.) conscium male tactus urit zragsp. J conscium tactus urit /rzg;p. O tactus urit male zrazsp. C Pa parem] par et Z4, pariter et Bab. 2 18 uoluptatis 4 20 medicus Pf tangit codd. praeter V cum tangit medicum 7ransp. Bamb. 2

SERMO XCIV, 2-3

25

581

uulnera, putredo non polluit. Iudicem, quamuis tangat reus, non 465 potest maculare cum supplicat. Sic peccator, cum dominum tangit, non deum sordidat, sed ipse et peccato caret omni, et rapit totam subito sanctitatem. Probat hoc mulier in profluuio sanguinis constituta, quae ut tangit fimbriam domini, non fimbriam polluit, sed ipsa mox inquinamento uetustae caruit passionis. 3. Hic, si esset propheta, sciret utique quae et qualis est mulier quae tangit eum. Pharisaeus Christum prophetam crederet, exposita si oculis, nota populis si uideret. Quid putas crediturus erit, cum

230

mox eum mentis suae arbitrum, cordis sui iudicem, testem con-

95

scientiae suae, cogitationum suarum didicerit cognitorem ? Putasne uel tunc fatebitur deum, quem modo post uirtutes tantas iudicat, nec magistrum ? Hc, si esset propheta, sciret utique quae et qualis est mulier quae tangit eum. Mulier habebat uulnus, sciebat illud, et ideo taliter tanti uulneris medicum perquirebat. Pharisaeus, perfidiae morbo saucius, superbiae flamma febriens, per frene-

sim se nesciebat insanum. Hinc est quod Christus illuc primum curam uertit, ubi ignota saeulebat infirmitas, ut caelestis medicus

uno medicamine duos curaret aegrotos. Videns Pharisaeus, qui 40 uocauerat eum, ait intra se dicens. Cui, quia intra se cogitauerat pharisaeus, Christus publica uoce respondit, et dum pharisaici

23 rapit] cf. sermm. XXXIV, lin. 46; XXXV, lin. 8; cf. Ambrosium, Expos.

Euangelii sec. Luc., VI, x; (CC XIV, p. 180, lin. 173).

24 mulier] cf. Matth. 9, 20-

22 et parall.; de hac muliere Petrus fuse sermonibus XXXIV, XXXV et XXXVI.

27/28.33/34 Luc. 7,39.

— 55/37 cf. serm. L, linn. 61/65. — 39/40 Luc.

35559:

non polluatJ 1^ manus petredo A 17 manus 21 uulnerum Sez. 22 Sic peccator cum supplicat zragsp. omissa polluit putredo zragsp. O cum dominum] cum interpunctione et ita nouam sententiam inchoando C Pa deum] dominum VR 25 tangit] supplicat W 1^ et del. deum Sez. Pa 24 totam] ex Sez., om. reliqui omnem W sordidat deum 7rzzsp. C Pa 26 inquinamenti 25 ut tangit] cum tangit Sez. 24 mulier om. Sez. uetustae] uetustate V RPfO Pa, passione Pf I^ (cf. seq.) ^ passioVRPfC 27 esset propheta] aetiam prophetam / 1^ manus nis] sanguinis Pf 1^ 28/29 exposita ]O mulier est zrzzsp.J — 28 crederet prophetam /razsp. (expositam Bamb. 2 W ) si (abJ) oculis] ex oculis posita O, si oculis exposita 30 mox om. Bamb. 2 expositam .. notam Bamb. 2 W transp. CPa arbitrium P2 — 30/31 conscientiae suae]cogitationum suarum Pf 1^ — 32 35 tanti om. Sez. 34 habebat] et 424. Sez. tantas uirtutes /razip. C Pa superbia 36 saucius] acucius W perquirebat medicum /ragsp. W febriens] feruens Bamb. 2 —— frenesim] fre- omnes codd., frenesymJ Bamb.2 saeuiebat] se 37 nesciebat] -ie- sup. ras. V — 38 curam uertit] curauerit4

uidebat Bamb. 2

40 dicens] om. C Pa, respondens (respondit Bamb. 2) inquit

Cui ? Quia zta Pf], om. W Iesus add. Seu. (quod pertinet ad initium cap. seq.) 41 Christus] ad quem (que Bamb. 2) praemit. codd. praeter C Pa (ed.) pharisaici] 47 O C Pa, phariseici W (cf. tamen serm. L, lin. 77), pharisaei ceter?

582

SERMO XCIV, 3-5

cordis patefecit archana, ipsum se esse totius prophetiae demonstrat auctorem.

4. Respondens, inquit, Jesus ait: Simon, inquit, habeo tibi aliquid 45

30

dicere. Tibi, cui opus est medicina, et nescis quaerere medicinam;

qui deum magistrum uocas, et dei deseris disciplinam; ignoras quoniam magistro magnam facit iniuriam, qui se discipulum fatetur eius, cuius non sequitur institutum. Nam sicut dicipuli probitas laus est magistri, ita magistri uituperatio est discipulus nesciens disciplinam. Szmon, habeo tibi aliqui dicere. Respondit: Magister, dic, et non: Deus, dic. lamiam deum senties, quem uocas

magistrum. 5. Duo, inquit, debitores erant cuidam feneratori. Vnus debebat denarios quingentos, alius quinquaginta. Non habentibus, inquit, 5 MA ilis unde veddevent, donauit utrisque. Quis ergo eum amplius diligit ? Respondit : Aestimo cui plus donauit. Etdominus : Recte vudicasta. Audistis quemadmodum caelestis creditor totum debitum caritate conpensat, et ad incrementum totius fenoris amoris solius exigit et requirit usuram. Plectendus debitor, qui dilectione sola suam 6 o negligit redimere cautionem. Vis scire, homo, quid deo debeas ? Quod factus es dei creditum est;quod es rationis capax dei fenus est; quod discretionem boni maliue possides accepisti; et ut

44/45.50/51 Luc. 7, 40. lectione codicis Vercellensis

53/56Luc.7,4143.

| 55amplius]super hac

(2) (JOLICHER, Lzcas- Evangelium, p. 81), quae

omnes Petri codices a nobis collatos pro se habet, uide A. Dorp, Nezentdechtes Luzerner Doppelblatt, supplementum ad Texte und Arbeiten, 1. Abt., Heft 25, p. 32.

42 patefacit uus 4 —— demonstrauit CPa —— 44 respondens inquit lesus ait ponunt A Bamb. 2 supra lin. 40 lesus ait] dominus Pf Symon Bamb. 2 R W Pf C Pa, etiam infra, sed non omnes constanter

inquit oz.

W JO C Pa

45

est opus /ransp. P — medicinam O — 46 uocat V I^ manus R— deserit V 14 manus —— deseris deizramsp.JO —— disciplinam] medicinam uelpraemit. Bamb. 2 47 fecit RPf— 49 est 2^] om. V 1^ manus C 51 dic et] dicit Bab. 2 non deus] nobis deus dic iamiam deum] deus. deum dic iam. iam deum Bamb. 2 iam iam separant A (in transitu ad al. lin.) R WPf]OPa deum]-m ex2^ mamu(?) A ^ sentiens R ^ uocas]uocaris 4 V J 1* manus, iocaris Pf, uocasti[2^manus O CPa — 53pheneratoriO — 54 denarios] deee A 1^ et. del. alius] -u- sup. ras. V, et praemit. Bamb. 2 O 55 reddere A amplius eum /razsp. W — dilegit V 1^ manus 56 aestimo] quia is a4. C Pa Estimo ? Cui 58 incrementum] creditum W ——— 59 plectendus] amplectendus frame. — dilectione] -ec- sup. ras. V, delictione Sez. sola] sua Se. — suam sola/razsp. W — GO neglegit V 1^ manus (ortbogr.) R J, non praemit. JOCPa 61/62 quod ... quod ... quod] qui ... qui ... qui/ 1^ manus 62 discretione R, discretionis W, discrimen Sez. boni maliue] mali bonique Pa maliue] mali ue W Pf] (in transitu ad al. lin.) O (2) possedes A, possidens V 2? manus R— accepisti] a deo praemit, CPa — et ut] et tu /, quod e.

SERMO XCIV, 5-7

583

uiuendi normam perceperis per chirographum legis, stipulantideo 466 spopondisse te non potes diffiteri. Sed dum te per uicia carnis in lu65 tum instar suis demergis, et quadrupedum more uiuens qua praeditus es ratione priuaris, et in gurgite criminum bona malaue perdita discretione confundis, et diuinae legis substantiam dissipas ;mundana uoluptate captiuus, factus es gloriosi fenoris debitor luctuosus. Cui deficientibus uirtutum lucris criminum multiplicatur 79 usura. 6. Sed licet in hac re cecideris, licet fueris inista deuolutus, uide ne disperes, homo; remansit tibi unde piissimo satisfacias credito-

uL»

ri. Absolui uis? Ama. Caritas cooperiet multitudinem peccatorum. Negationis crimine quid peius ? Et tamen Petrus amore solo ualuit hoc delere, probante domino cum dicit: Petre, amas me? Inter omnia dei praecepta amor obtinet principatum: D?/tges dominum deum twum ex toto corde tuo, el ex tota anima tua, et ex tota mente tua, et ex tota wirtute tua. Ama ergo, homo, deum, et ama totus, ut

8o

possis omnia sine labore uincere et delere peccata. Tenerae militiae, delicati conflictus est amore solo de cunctis criminibus reportare uictoriam, sicut ex sequentibus elucescit. 7. Conuersus, mquit, ad milierem dixit Simoni. Quid est quod

65 chirographum] cf. Col.2,14. dissipans] cf. Luc. zs, 13. VI, 25 (p. 182, lin. 2x5 s.).

— 64/70 cf.serm.1,5.

63 perceperis] APfW 2^, perciperes Bamb. 2 JOCPa, acceperis VR ed. Bamb. 2 ROCPa,

— 67 substantiam

73 1 Petri 4, 8. 75 Ioh. 21, 17. Cf. Ambrosii o. c., 76/78 Deut. 6, s. 82 Luc. 7, 44.

percepero

W 1,

cirografum V 1^ manus W, cyrografumJ, cyrographum cyrophagum Pf, chyrographum AV 2" manus legis

stipulanti] legisti epulanti Baz. 2, legis astipulante (asst- C) JOCPza

64

spospondisset V 1^ manus, spondisse — sic A (cum lineola) — potest V 1* manus R diffideri V (disf- 1^ manus ? ) R, difateriJ 1^ manus, diffateri]2^ ^ per] ex corr. (ipsius 1ae manus?) A — 64/65 carnis in lutum] in carnis lutum zrasp. W O 1^ C Pa, carnis luctum V 1^ manus, in om. Seu. V RJ, in addunt 2ae manus V J

in

lutum per uicia carnis ;razsp. Pf ^ 65 instar om. O sues A (ortbogr.) dimergis JO, demegis Bab. 2 1^ manus — quadripedum unus V (1* manus) uiuis A praedictus V, per- Bamb. 2 66 bona mala ue W PfO (O add. perditorum Sez. que), bona malaque CPz, boni maliue V 2^ manus ed. 68 uoluptate] Bamb. 2 W ed., uoluntateceferi — es 67 confundes Bamb.2 luctuosus]luxuriosus CPz ^ 69 uirtutum om. O — 71 in hac re om. C Pa cecideris] in haec reccideris A, in hac recideris Bamb. 2, re om. W

AR, desp- reliqui omni debito amor (scribtum 4) est Latina, ad locum) tota anima tua 072. 80 criminibus]

72 disperes

73 ama] et pro (pro om. Bamb. 2) creditori] creatori W.— sufficiet insoluto (insolutus Bamb. 2). Audi quod scriptum add. Seu. quo iure nescio — cooperit Sez. W (cf. tamen Vetus AVR W,inquitadZ.CPa ^ 77etex 76 diligis (ortbogr.) 79 militiae] delicie O 78 uirtute] fortitudine Sez. Sez. criminibus add. repetendo Bamb. 2 et exp. — 81 elucesscit V,

elucessit O, lucescit Pa

82/84 Quid est usque dixit Simoni om. A ob bomoeot.

584

SERMO XCIV, 7-8

conuersus ad mulierem Simoni loquitur Christus? Quia cum poenitentem respicit, arguit oblatrantem. Dixit Simoni : Intraui 85 in domum iuam, aquam pedibus meis mon dedisti, haec autem lacrimis rigauit Pedes, meos, et capillis capitis sui tersit. Oscubum mhi non dedisti, haec autem, ex quo intrauit, nom cessauit osculari fedes meos. Oleo caput meum non unxisti, haec autem unguento unxit bedes meos. Propler quod dico tibi : dimittuntur illi peccata multa, quoniam dilexit multum. Cui autem minus dimittitur, minus diligit. Probatum est quia dilectio delet et abluit uniuersa peccata. Qui est autem quod dixit: Cuz minus dimittitur, minus diligit? Ergo peccandum satis est, ut maior caritas comparetur ? Absit! Caritas de praeteritis subuenit, non liberat de futuris. Caritas 9» nescit peccare cum diligit. Caritas non est caritas si delinquit. Caritas dei custus est sanctitatis. 8. Fratres, si nos esse peccatores nouimus et esse nolumus peccatores, pedibus Christi demus lacrimas, spargamus capillos, figamus oscula, pietatis oleum tota deuotione fundamus, ut dicaIOO

IOS

tur nobis: Dimittuntur uobis peccata multa, quia dilexistis multum. Imitemur hanc mulierem, quam conspicimus non solum caruisse peccatis, sed ad totum sanctitatis uerticem peruenisse. Quae est autem haec mulier, quia hodiernus sermo caritatis nos distulit, sicut iam promisimus, in sequentibus deo auctore pandemus. 84/91 Luc. 7, 44-47. cf. Rom. 6, x.

92 Luc: 7,47.

100 cf. Luc. 7, 47.

95 ergo peccandum zsqze absit] 104 in sequentibus] reapse sermone

XCV.

83 Christus om. Bamb. 2 cum] dum Bamb. 2 ^ 84 oblactrantem Pf 1^ 85 in domum]inom.W ] 87intrauit V 27manus O — cessat CPa.— 88 oleum Seu. V CPa — oleo usque unxisti] oleum capiti meo non dedisti Sez. — 89 uncxit V — pedes meos] et capillissuistersit Sez. — propter quod] propterea V ill]ei O — 90 quoniam] quia A minus oz. V R dimittuntur V contra

seipsum (cf. infra) ^ 91 diligit] diligitur R— 91/92 Probatum est ugue minus diligit om. 4 propter bomoeot. et supplet paulo infra — 91 quia] AR Pf] O, qua reliqui delet] prorsus a22. A — abluit] -it sup. ras. 22e manus V, abluet R (et V 1^ manus probabiliter) ^ 92autem om. W —— dixitom.A 93 peccatum] 1^ manus comparetur] comprouetur 2^ manus antiqua A absit] Probatum est erc. usque minus diligit ad. bicAsupplendo quae paulo anteomiserat — 95 delinquit]-it sup. ras. 2^ manus V (delinquet 1^?) 96 caritas dei] est ;nterponunt V R (J interpungit post dei, unde fortasse colligi potest exemplar, ex quo J exscripsit — uel saltem unum ex exemplaribus, quia, uti uidetur, plus quam unus archetypus scriptori codicis J adfuit -, uerbum est babuisse custus zt ex solitoA V 1" manus, custos ceteri — 97

fratres] karissimi «ZZ. Bamb. 2 —— esseom.R — 98 demus] -mus ex 2^ manu Sup. ras. V — 99 figamus] -i- sup. ras. V 2^ manus 100 nobis] et praemit. Bamb. 2 multa oz. W ^ quia] quoniam C 101 imitemur] ergo a4. Sez. 102 peruenisse] Pic explicit Bamb. 2 105 hodiernus 4 frazc., hodiernae V RW caritate 4 fortasse merito, caritati W Pf] O, aperire 2424. C Pa

in sequentibus] ex s. A

104 distulis R

SERMO XCV

BE

« DE PRANDIO PHARISAEI» TERTIVS 1. Omnia quae a Christo corporaliter gesta referuntur, sic 467 subnixa sunt historica ueritate, ut plena semper sacramentis caelestibus adprobentur. Et quia quod erat in facie lectionis iam perstrinximus sermone repetito, orate ut, sicut promisimus, inter-

na eius spiritu sancto reuelante pandamus. Inhonora est dictio, quae dei facta humana tantum expositione depromit. 2. Rogauit, inquit, dominum quidam pharisaeus, ut manducaret IO

cum illo. Pharisaeus, fratres, catholicus dicitur Iudaeorum, nam

15

resurrectionem credit, et a sadducaeo resurrectionem negante dissentit. Hinc est quod rogat Christum, id est, resurrectionis auctorem, ut manducet cum illo, quia qui conuiuit Christo mori nescit, et qui mori nescit utique uiuit semper. Rogabat dominum, ut manducaret cum illo. Rogas, pharisaee, ut manduces cum illo:

4 historica

ueritate]

cf. OrivAm,

E/s principis exegtics,

p. 4x7.

4/5

sacramentis caelestibus (iterum lin. 39)] cf. ibid., p. 421. 6 ... sermone repetito] duobus tractatibus praecedentibus, scl. XCIII et XCIV. orate] cf. infra ad lin. 96. sicut promisimus] uide conclusionem sermonis XCIV. interna] cf. serm. XX, lin. 3o s.

9/10 Luc. 7, 36.

11 ... a sadducaeo

resurrectionem negante] cf. Marc. 12, 18 et parall.; Act. 23, 8.

Christo ...] cf. serm. XXX, linn. 53/55.

13 conuiuit

14/15 Luc. 7, 36.

Codd.: 4, VaV(, (uide monitum ante sermonem LXXV) (Vatt. — consensus codicum Va et VC) VRW, PfJOCPa Inscriptio :Item incipit secundum Lucam A, Incipit sermo ubi rogatus est lesus ad prandium Va, Feria V. Sermo Augustini episcopi VC, de eodem tertius ceteri,

sed tertius om. C Pa hystorica R Pf C Pa

3 corporaliter quae a Christo /razsp. VG — 4storica 4, 4/5 caelestibus sacramentis /razsp. VG — 6 sermone

repetito perstrinximus /raz;p. 4A ^ orate]nuncadd. Var. — ut]om.Va (add. 2* manus sup. lin. ) VC V (add. 2^ manus sup. lin.) RW]O —— interna] ut praemit. bic VG;Wv]JOo

7 sancto spiritu /rzzsf. A

inhonora] in hora Vaztt., inhonorata

franc,in ore R — 8 expositione tantum zrzusp. Pf — 9 dominum inquit /raz5p. pharisaeus] V (cf. serm. XCIII, lin. 10), de pharisaeis A, de farisaeis Va, de Pf 10 iudeorum dicitur manducare Va 1^ manus, ut infra phariseis ceter? sadduceo transp. VU, — nam]quia VC — 11eta]quia Va,om. VO, a om. R W A, sadducei Vatt., saduceos V, saduceo reliqui,om.

W — negando Vatt. W

12

hinc est dissentiunt Vatt. (sadducei resurrectionem negando dissentiunt) 13 quia (est add. sup. lin. VC)|] ergo add. VG — resurrectiones R 1^ manus nescit mori zrazsp. Vatt. qui] qui sup. Ji. O — 14 et qui mori nescit oz. V R semper utique uiuit ;ransp. VG — 15 manducare Va ut supra — rogas usque cum illo om. Vatt.

586

SERMO XCV, 2-3

crede, esto christianus, et manducas

ex illo. Ego sum, inquit,

fanis, qui de caelo descendi. Semper deus maiora tribuit quam rogatur. Nam se manducandum dedit, qui rogabatur ut manducandi secum fiduciam largiretur. Et tamen, sic hoc dedit, ut illud promittit hoc et sponte 20 quod postulatus est non negaret. Nam discipulis suis: Vos, qui perseuerastis mecum, manducabitis in mensam meam el in regno meo. Christiane, qui se tibi hic manducandum dedit, quid suum tibi denegare poterit in futurum ? Et qui tantum tecum uiaticum parauit ad uictum, quid in illa tibi 25 mansione perpetua non parauit ? Manducabitis in mensam meam et in regno meo. Audisti dei conuiuium, sollicitus non sis de qualitate conuiuii. Qui peruenire regis meretur ad mensam, manducabit quicquid regni dominatio possidet et potestas. Sic qui ad conuiuium uenerit creatoris, habebit in deliciis suis quicquid tota 2 o continet creatura. Sed ad coepta redeamus. 3. Rogabat, inquit, dominum, ut manducaret cum illo. Etingressus domum. pharisaei. Quam domum ? Nempe synagogam. £t ingressus accubuit. Quando accubuit? Quando occubuit. In synagoga,

16/17 Ioh. 6, 41.51 21/22 Luc. 22, 28 et 3o (cf. serm. XLI, lin. 103). 24 uiaticum] cf. serm. LXVIII, lin. 85. 25/26 Luc. 22, 30. 26.28/29 dei conuiuium, conuiuium creatoris (conuiuium legale lin. 59)] cf. serm. XXX,

lin. 89.

30 sed ad coepta redeamus] sermm.

31/32.32/535. Luc. 3, 36.

VII, lin. 58; XXIII, lin. 64.

35/34 cf. serm. XXX, lin. ro.

16exillo]cumilloJOCPa — 17panis]uiuusaZZ.]CPa discendi AVa, descendit R 18 manducandi] seg. ras. 5 litterarum in Va 19 sic] si Va 1* manus |]1"Pa ^ 20nam]nonV 1^ manus R, nonne V 2^ manused. — et sponte] et om. A V0, eciam sponte W —— 21 suis] dicens «ZZ. A perseueratis Varr. (-at- sup. ras. Va, ex 2^ antiqua tamen manu) mecum] inquit aZZ. C Paz 21/22 in mensa mea AVaW]O CPa (ed cf.Jülicher, Lucas- Evangelium, p. 245) | 22 meam mensam /ransp. Pf — setibi]tesibi4 ^ 23 quid] qui V 1^ manu; — tibisuum /ramsp. R— futuro Vart., qui transp. in futuro poterit — 24 tecum tantum /rzz3p. Pf — tecum]tibi 4ACPa — ad uictum parauit transp. VC 25 perpetuum (aduerbium sane) Vatt. — parabit JO soli — in mensa mea A Vatt. W franc. (cf. subralin.21) ^ 26etom.V audistisC sis] scis V, sit A, desis Pf — 27 ad regis meretur mensam /ransp. A, ad mensam regis meretur manip. Vi ^ 28quidquid Vauzus — 29/30 suis quidquid (om. tota) continet creatura] babet Va sup. lin., 2^ uero antiqua manus rep. in merg. | 29tota]ex soloA (cf. serm. LX XVIII, lin. 12 5.) 30 continetur VR W Pf ed. creatura] in praemit. OV. 2^ manus ed. coepta] concepta 4 32 nemphae Va et ingressus] et ex solis JO C Pa, quorum interpunctionem adhibui (Nempe synagogam ingressus accubuit cezeri codd. cum ed.) 33 Quando accubuit ?] om. Vatz. V R Quando occubuit] om. Vatt. V RJOCPa (synagogam ingressus accubuit in synagoga Vatt., synagogam ingressus accubuit. Quando accubuit in synagoga, fratres ? OC Pa)

SERMO XCV, 3-4

587

fratres, tunc accubuit, quando occubuit Christus; sed corpus 35

suum

ecclesiae

transmisit

ad mensam,

ut esset caelestis caro

manducaturis gentibus ad salutem. Nis? manducaueritis carnem filii hominis, et biberitis sanguinem eius, non habebitis uitam in uobis. Quemadmodum autem manducetur caro Christi, quomodo bibatur et sanguis eius, norunt illi, qui sunt sacramentis caelesti40 bus instituti. 4. Et ecce, inquit, mulier, quae erat in ciuitate peccatrix. Quae mulier ? Ecclesia sine dubio. I» ciwitate peccatrix. Ciuitate qua? Illa, de qua dixerat propheta: Quomodo facta est meretrix ciuitas fidelis Sion. Et alibi: Vidi iniquitatem et contradictionem in ciuita45 te, et aniquitas et labor im medio eius et ymiustitia, et non defecit de plateis eius usura et dolus. In ciuitate ergo perfidae septa muris, superbiae uiribus conmunita, distincta iniquitatum plateis, obserata contradictionum portis, depicta doli fucis, indurata silicibus usurarum, negotiorum laboribus adgrauata, infamata lupanari30

bus, id est, idolorum templis, mulier haec, id est, ecclesia, grauissi-

mum trahebat reatum ex tanta praecedentium conluuie peccatorum. Sed ubi audiuit uenisse Christum ad domum pharisaei, id est,

ad synagogam, ibi, hoc est, ad Iudaicum pascha, passionis suae 35 ecclesiae

.. ad mensam]

36/58 Ioh. 6, 53.

cf. sermm.

LXXI,

lin. 78; CLXI, lin. xm.

39 sacramentis caelestibus] cf.supraadlin.4s.

^ 41

Luc27537: 42 ecclesia sine dubio] speciem superioris animae uel ecclesiae hanc mulierem habuisse dixit et Ambrosius, Expos. Euangelii sec. Luc., VI, 12-35.

45/44 Is. z, 21.

44/46 Ps. 54, 10-12.

52!ctLocudMav.

34 fratres] sed corpus suum ad ecclesiae (sic) transmisit add. A, quod paulo

Christus occubuit zrazsp. VG occubuit] oc- ex corr. Va post suo loco rep. 55 ecclesiae] aeccl- V, semper — 36 manducaturus PfO —— gentilibus 4 eius sanguinem /rasp. manducaueritis] inquit eZ. 4A — 57 fili AV caelestibus] 39 et sanguis] et om. V0 38 manducatur 4 VCJO fidelibus.4A ^ 4Oinstitutis VC 1^ manus — 4letecce]etom. VG — 42mulier] peccatrix] est add. W, qui signum interrogationis ignorat (mulier est ecclesia) qua ciuitate /razip. VaW est add. VU, qui om. in seq. Ciuitate qua? Illa qua]que R — 43 dequa]ciuitate ponit bic VC, quod anteomiserat — dixit Va, 44 Syon V — alibi] es C propheta] per prophetam P/7O dicit VO alius.A — contradictione Va — ciuitatem AV C 1^manus — 45 etiniquitas]et ^47 uiribus om. A4 46 plateis] plais V 1^ manus, plathéis Pf om. V6 iniquitatis distenta Varr. commonita V, cómónita R, cómmuta V4 platheis Pf — obserata] -a- up. ras. V, obseruata Va — 48 dolis Va 2* VU 49 negotiorum] io 22d. sup. -or- VC, fuces A (?), focis VRVa manus negotiationum

, numquidnam

recte?

laboribus] A Vatt., doloribus ceteri

lupanaribus] et praemit. VC — 50 id est 1^] et VG infamata om. Vatt. 50/51 grauissimos trahebat templorum V — mulier] ergo 42. Vatt.

51 conluuiem V, conlubiae A4, conluuiae Va, colluuiae VG C Paz, reatus Vatt. hoc est] 53 ibi] ubi VC, ibique W, om. C Pa colluuie PfO, colluuione W

est om. A, est hoc transp. Vatt., idest Pf, et CPa —— Iudaicum] indicium Vatt. pasca VG

468

588

SERMO XCV, 4-5

mysterium tradidisse, aperuisse sui corporis et sanguinis sacra55 mentum,

manifestasse nostrae redemptionis archanum, scribas

uelut pessimos despiciens ianitores — Ve wobis, scribae et pharisaei qui tulistis clauem scientiae —, inruptis contradictionum foribus, contempto ipso chori pharisaeici principatu, ardens, anhelans, aestuans, ad totum legalis conuiuii penetrale peruenit, 6 o ibique repperit Christum, inter amoris epulas et dulcia pocula traditum, Iudaicam obcubuisse per fraudem, iuxta illud prophetae: Et si inimicus exprobrasset mihi, subportassem utique ; e stis qui oderai me super me magna locutus fuisset, absconderem me utique ab eo ; tu uero, homo unianimis meus, dux meus el notus meus, qui 65 mecum, dulces capuebas cibos, n domo dei ambulauiimus cum consen-

Su. i 5. Fratres, ecclesia cotidie audit Christum in domo pharisaei, id

64 unianimis. Vgl. A. SOUTER, A Glossary of Later Latin (Oxford, 1949) S. 448 (Zn oldest and best MSS.). 67 Fratres, ecclesia cotidie audit Christum in domo pharisaei. Hier bin ich der Hs. A gefolgt, weil sie der álteste Zeuge ist. Vielleicht

hat W recht (von zzquam abgesehen), die nur zz domo pharisaei bringt. Alle andere Varianten, auch der Text von A4, muss ich als Ergánzungen betrachten,

die eine Lücke ausfüllen wollen, die vielleicht schon im Prototypus bestand. Bei der angeblichen Verstümmelung der ursprünglichen Fassung ist vielleicht auch die Práposition 7» vor »yzagoga verschwunden (s synagogam liest aber V) im folgenden Kontext.

54 sui corporis ... sacramentum] cf. serm. LXVIII, lin. 85s. — 56 despiciens ianitores] cf. serm. LXXXVbis, ad lin. zs. 56/57 Luc. rz, 52. 62/66 Ps.

54; 1315.

54 mysterium] ministerium Vat.

V R, ministeria Pf, misterium WW, misteria

JO, mysteria C Pa suis W, suae Pa 1" 56 dispiciens 4 ianitores] genitores J O Vae] enim inquit dominus a44. 2^ manus saeculi fortasse decimi Va ueRW]O vobis]inquit aZ. VC — 57 qui tulistis] om. Va, habentes VG scientiae] habentes a44. bic Va 2^ manus saeculi decimi in ruptis R, irrumptis Pa principatum

58 contemptu 4 fariseici Va, pharisaici AVCJOCPa aO 61 traditum] JOCPa ed., om. Vatt., traditem DE

tradente ceferji, iuda add. W (tradente iuda) iudaicam] uiancam Pf obcubuisse per fraudem om. VR per fraudem occubuisse iudaicam

transp. VG — 62 et si] et om. A — inimicus] meus ad. CPa

oderant ... locuti fuissent Va

his

— 63

magna] mala VaVRW

C Pa ed., an iure?

V ^ ambolauimus 4, ambulabimus Va

67 Fratres zsque in

locuti Va 1^ manus fuissent Va R 1^ manus abscondissem Vfranc. 64 uni animis A4 Va, unanimis reliqui (cf. comment.) meus 1^] meus ex soli; AR Pf, om. ceteri 65 mecum] simul praemit. A unus dulcis A (ortbogr.) dei] domini

domo] ex 4, om. Va V R Pf, Inuenit ergo iesum in domo VC, In domo inquam W, Cognouit itaque dominum in domo C Pz, Vt cognouit accubuisse dominum in domo symonis (simonis O) pharisei. In domo simonis JO, Vt cognouit accubuisse Dominum in domo Pharisaei ed. (cf. comment.)

SERMO XCV, 5

589

est, synagoga, omni dolo, tota fraude addictum, passum, cruci7o

fixum et sepultum, et tamen a feruore fidei tanta ista non retardatur iniuria, sed portat unguentum, portat christiani chrismatis oleum ; et quia Christi faciem uidere non meruit corporalem, stat retro, non loco, sed tempore; inhaeret eius uestigiis, ut

75

sequatur; et iam desiderii, plus quam conscientiae, lacrimas fundit; et quem abeuntem uidere non meruit, mereatur uidere redeuntem. Lacrimas ergo fundit ad pedes, quos profluo amore perfundit, dum fedes euangelizantium regnum eius bonorum operum manibus tenet ; lauat lacrimis caritatis, confessionum labiis 469 osculatur, et totum misericordiae perfundit unguentum, donec conuersus ad eam — quid est conuersus? Hoc est, reuersus — dicat 78 totum misericordiae perfundit unguentum. Unguentum im Akkusativ ist so gut bezeugt, dass es als Objekt von perfundit zu betrachten ist. So hat hier perfundo den Sinn von "ganz ergiessen"', "ganz ausfliessen lassen", was im lateinischen Sprachgebrauch seltsam ist. Doch bildet bekanntlich Petrus so viele Neologismen mit dem perfektivierenden Práfix per, dass perfundo mit der erwáhnten Bedeutung nicht auffallend sein darf.

68/69 crucifixum et sepultum] symbolum fidei memorat hic Petrus: uide partem

primam

huius

editionis,

p. 312 s.

70/7 d cta Euco

7827228:

christiani chrismatis oleum] cf. sermm. XCIII, lin. 9o; LVII, ad linn. 7z/8. 71 faciem uidere non meruit] cf. sermm. XCIII, linn. 37/40; XXXIV, ad lin.

3^ 72 inhaeret eius uestigiis] cf. serm. XCIII, lin. 67. serm. XCIII, lin. 92 s. 79 Luc. 7, 44.

76 cf. Rom. 1o, 15;

68 synagoga] in praemitt. Vatt. W JO C Pa, insynagogamV —— omnidolo] in ad idolo reperit Christum W' —— tota] nota Va —— 69 et sepultum] et om. 4 70iniuriam V — unguentum] iunguenferuorem VaRPfJO . istaom.W tum Pf 1^, tunc gentium V, tunc gemitum R

christiani] zouiss2ma i sup. ras. V

O Pa, charismatis 4 2^ manus, christianae A4, christiane W —— crismatis W Pf] Jg corporalem] temporalem 4 71 non meruit uidere 7ransp. franc. et iam] etiam 73 sequatur] eum 222. C Pa uestigiis eius /ransp. C Pa AVaVRW Pf]J 1" manus, post etiam interpungendo — desideriis Pf, desiderio W e C Pa, sacramento add. 4 — 74et conscientiae] scientia Pf, poenitentiaJO abeunteA 1^R quem] et quaem Va, ut quem franc. (et ut quemJ), utq. 47/2 74/75 uidere non meruit zigze redeuntem om. VR —— 75 ergo] sup. ras. [204 fundit]fudit R Pf,om. CPaed. . pedes]eiusadd. A — quos] VG, manu; 76 profluuii 4 AVRPf]J 1^ O, quae J 2", om. CPa ed. quas Va, qui al. ab regno iz Va reno regnum] Va iam euangelisans um] euangelizanti 77 manibus tenet] amministratione sustentat C Pa antiqua tanu corr. caritatem/O lauat] V sup. ras. ex 2^ manu, labat A Va 1" manus, lauant J1^ quod exp., et 1, Pf lacrimis labiis] — V confessionis confessionem] VaRJO, 78 et totum] ac totum A, et toto J/OC Pa transp. in seq. osculatur labiis 79adeam]Christum unguentoJ2^ manus O C Pa (cf. comment.), oleum Pf add. A unicus

quid est conuersus] om. C Pa, est om. V, quid est quod c. A, ad

eam add. Pf, ad eam ? quid est conuersus add. Va —— hoc] idW Simoni, dicat pharisaeis om. Vart.

79/80 dicat

590 8o

SERMO XCV, 5-6

Simoni, dicat pharisaeis, dicat negantibus, dicat populo Iudaeorum: Intraui domum uestram, aquam pedibus meis non dedistis. 6. Et haec quando dicit? Quando uenerit in maiestate patris sui, et segregauerit iustos ab iniustis, quasi pastor qui segregat oues ab haedis, et dicit: Eswriwi, et non dedistis miht manducare ;

85 sitiui, el non dedistis mihi potum ; hospes fui, et nom suscepistis me.

90

Hoc est dicere: Aquam pedibus meis non dedistis, haec autem dum meorum pedes lauat, pedes unguet, pedes osculatur, fecit seruis, quod uos domino non fecistis ; fecit pedibus, quod capiti uos negastis ;inpendit in minimis, quod uos uestro denegastis auctori. Tunc dicit ad ecclesiam: Dimittuntur tibi peccata multa, quia

82.84.90.92.93.94.95.96 quando dicit ..., et dicit ..., tunc dicit ..., tollitur ..., consequitur ..., efficitur ..., mutatur ..., promouetur. Wie aus dem kritischen Apparat

leicht zu ersehen ist, schwanken die Handschriften (nicht immer regelmássig) bei diesen Zeitwórtern zwischen dem Prásens und dem Futur. Da in fast allen Fállen die besten Zeugen den Prásens tragen, habe ich diese Form angenommen, nicht aber ohne Bedenken, denn man kann nicht aus den Zeugnissen der

Handschriften allein beweisen, dass alle die in Frage kommenden Verba ursprünglich in der Gegenwartsform gestanden haben. Die Zukunftsform wáre für alle diese Zeitwórter scheinbar logischer; doch kann der Prásens bei einem solchen Text als rhetorisch gerechtfertigt sein. Es besteht aber ein anderer Zweifel: es ist nicht ausgeschlossen, dass einige der genannten Zeitwórter im Futur, wenn nicht alle, von einem Missverstándnis der álteren Abschreibern

abhángig sind, nàmlich von deren falschen Interpretation der áltesten Archetypen, die vermutlich 4iciz für dicet, tollitur für tolletur, induitur für induetur und consequetur für consequitur gebracht haben. Ahnliche Beispiele, die ich im Apparat mit dem Vermerk or?Pogr. angegeben habe, erscheinen fortdauernd in dieser Ausgabe. Die aus phonetischen Gründen des dekadenten Lateines entstandenen

Verwechslungen beider Tempora (Prásens und Futur) kann in unserem Text eine Verwirrung verursacht haben.

81 cf. Luc. 7, 44. 86 cf. Luc. 7, 44.

82/84 cf. Matth. 25, 42-43. 90/91 cf. Luc. 7, 47.

84/85 Matth. 25, 42-43.

81 intraui] in «22. OC (et del. C) ^ dedistis] et caetera (cet- Pa) add. C Pa 82 quando haec zrazsp. CPa —— dicet RWWVUC (cf. comment.) ^ maiestatem C Pa 85 sui] cum Vatt. segregauit 7 ab iniustos .4 1^ manus 84 oues] o- sup. ras. V — haedis] edis AV 1" manus R W Pf (orthographia edoriginalis esse potest, de qua cf. serm. IV, linn. 52 et 55) dicet Va 2^ manus VC (?) .W C Pa, dicat A (cf. comment.) — 84/85 manducare usque dedistis mihi om. V ob bomoeot. 84 manducare] et cetera ad2. Va, qui cum V om. sequentia usque suscepistis me dedisti VRPfJO 87 dum meorum] dum eorum V. 14 manus CPa, dumeorum JI^ manus — ungit W franc. (unguit] 1?) —88 capiti uos] captiuos V 1^ manus, uos capiti /ransp. VaPf —— 89 negastis] non fecistis Vatt. — in minimis] in oz., fortasse iure, A VC C Pa ed., delent V J, in me nimis Va 1* manus uestro] id est praemit. VRPf —— 90 dicet] VCCPa (cf. comment.) /O quia] quoniam

SERMO XCV, 6

95

59I dilexisti multum. Quia tunc erit remissio peccatorum, quando tollitur materia tota peccandi, quando corruptio induitur incorruptionem, quando inmortalitatem mortalitas consequitur, quando peccati caro caro totius efficitur sanctitatis, quando terrena seruitus caelesti dominatione mutatur, quando militia humana diuinum promouetur ad regnum. Orate, fratres, ut et nos in parte ecclesiae constituti ad ea quae numerauimus peruenire mereamur.

92/93 quando corruptio induitur incorruptionem, quando inmortalitatem mortali-

145 consequitur. Obwohl die ansehnliche Handschriften Va und V eine andere

Wortstellung kennen (mortalitas inmortalitatem), halte ich den Satz, so wie erim Text steht, für ursprünglich, da ihn Zeugen wie ARW und die fránkische

Textüberlieferung verfechten und weil die chiastische Struktur corruptio incorrupHonem - inmortalitatem mortalitas, wie oft bewiesen, sich sehr dem Geschmack

des Chrysologus anpasst. 91 remissio peccatorum] iterum symboli fidei meminit orator. 92/93 corruptio zsqze mortalitas] cf. x Cor. zs, 53. 94 peccati caro] cf. Rom. 8, 3. 96 orate, fratres (cf. supra lin. 6)] uide serm. XXXVI, ad lin. 118.

91 remissio] uera praemit. A solus 91/92 quando tollitur materia tota peccandi om. V R 92 tolletur Vat. W (cf. comment) quando corruptio] quandoom.C induetur V 2^ manus Pf, induet VC, induit W C Pa (cf. comment.) incorruptione /O 93 mortalitas inmortalitatem zrezsp. V Vatt, sed mortalitate inmortalitas Jegztur apud Va et fortasse eadem babebat 1" manus V (ef. comment. ) inmortalitatem] in mortalitatem/ ^ mortalitas mortalitatem W 1^ consequitur] Va W C Pa, non sequitur A4, consequetur ceteri (cf. comment.) consequetur inmortalitatem £ragzsp. VU 94 caro peccati zranzsp. VO caro 2^] om. bic A et ponit in seq. efücietur V 2^ manus VQ (cf. comment.) sanctitatis] sanctis 4, qui add. caro, quod ante omiserat, et transp. sanctis caro

efücitur

— 95 dominationi4

^ mutabitur V 2^ manus V0 (cf. comment.)

^ 96

promouebitur V 2^manus VC, promereturO — 97adea]abeaR — enumerauimus VG ^ mereatur] Auctore ipso domino nostro Iesu Christo. Amen a2. Va, Auctore ipso Christo (auctore ipso Christo] per Christum dominum nostrum VC, domino nostro aZ. A), cui est honor et (honor et oz. 4) gloria una cum spiritu sancto (una cum spiritu sancto] om. 4 W'V0, una cum sancto spiritu transp. C, una cum patre et sancto spiritu Pa) in saecula saeculorum. Amen a44. codd. (cf. Los sermones, p. 256).

SERMO XCVI

PE

DE ZIZANIA 1. Si dicta uel facta Christi passim carnalibus sensibus subiacerent, torpesceret animus, mens uacaret, dormiret ingenium, cor VA

IO

T VA

tabesceret, extingueretur quicquid humani uigoris est et caloris. Proposuit, inquit, 44s parabolam. In lapide friget ignis, latet ignis in ferro, ipse tamen ignis ferri ac lapidis conlisione flammatur ; sic obscurum uerbum uerbi ac sensus conlatione resplendet. Certe si mystica non essent, inter infidelem fidelemque, inter inpium atque pium discretio non maneret; et esset deuotus sicut contumax, iners sicut qui laborat, peruigil ut ille qui dormit. Nunc uero cum petit anima, mens pulsat, quaerit sensus, sperat pietas, fides exigit, meretur intentio, apparet et sudantis fructus et poena desidis et iustitià largitoris simul ; quia plus accepta sapiunt quam possessa, inuenta magis quam subiecta delectant. Hinc est quod doctrinam suam Christus parabolis uelat, tegit figuris, sacramentis operit, reddit obscuram mysteriis. y 2. Proposuit, inquit, i//is barabolam. Illis, hoc est, non suis, sed extraneis; inimicis utique, non amicis; spectantibus ad calumni-

20

am, non audientibus ad salutem. /» $arabolis, inquit, loquor, ut 470 uidentes non wideant, et audientes non audiant. Quare? Quare? Quia qui celauit praeterita, uidere praesentia non meretur; neque 6 cf. Matth. r3, 24. 6/8 cf. serm. CLXXVIII, lin. 27 s. 9 inter infidelem fidelemque] cf. sermm. XCIX, lin. 94; CXXXII, 2. 18 cf. Matth. 13, 24. 20/21 Matth. 13, 13; cf. Dorp, Texte und Arbeiten, 7-9, p. 219. Codd.: VR V, PfJOCPa

Inscriptio: primus ad. O De homine qui seminauit bonum semen in agro suo C Pa 5 Christi] saluatoris W — sensibusom. W — 4 torpisceret I/ 1^ manus mens uacaret] mensura careret O uaceret VW] 4/5 cor tabesceret] contabesceret C Pa 5 uigoris] generis V — 6 illis inquit zrazp. Ol' lapidem] ignisi"]illis V —— 7 in ferro ipse tamen ignis oz. V propter bomoeot. ferri] feruet W sic] si WPf | 8 obscurum] eZ., obscurat VRWPf,obscuraturJO CPa uerbi ac sensus] R eZ, om. V Pf, uerbi accensu J O (uerbi, accensu J), uerba ac sensus W,ubinonuerbisensusCPa — 9 adque V1" manus 10 discretio] -e- sup. ras. 2^ manus V maneret] r Praemizt. W et in per emend. (permaneret) 11/12 cum petit] competitJ1^ mazus, quia petit W 13 poenas V 15 subiecta] sugiestaJ et del. i, suggesta OCPz 17 "obscura RPf 18inquitom.O ilisZ']om.R — 19 spectantibus] serzpsz cum ed., sperantibus VR W Pf, properantibus/OCPa 20 loquar W,locor/ 21 quare ? semel babent W | Ced. — 22 quia qui] qui qui V],quiaom.Pf ^ celauit] Pf, caliuit V R, calcauit W, calumpniaJ 1^ manus, calumpniatJ 2^, calumpniau it O, calumpniatur

C, calumniatur Paz eZ.

VRPf ^ praesencia uidere transp. W.

praeterita] uidere praeterita z44.

SERMO XCVI, 2-4 25

20

35

593

dignus est agnoscere gratiam, qui legem, ne cognosceretur, abscondit. Vae uobis, inquit, scribae et pharisaei, hypocritae, qui tulistis clauem scientiae, nec ipsi introistis, nec alios introire permiststis ! 3. Proposuit, inquit, dis parabolam dicens : Simile est regnum caelorum homini. Et quid offendit Christus, si in similitudine hominum factus est, ut pereunti humano generi subueniret ? Scandalizat

dominus, si ut manumittat

seruos, inueniatur in

habitu seruitutis, quando quicquid est maiestatis futurae, quicquid aduentus et regni ecce homini comparatur? 4. Simile est, inquit, regnum caelorum homini, qui seminauit bonum semen in agro suo. Audistis quemadmodum sator mundi rerum principia bona seuit, nec ullum malum ab originis processit auctore. Ab inimico superseminatum est malum. Malum non est a rerum parente procreatum. ££ widit deus, inquit, omn?ia quae fecit, et ecce bona ualde. Bona, et ualde bona. Namque deus faciens uocauit mundum, inficiens reddidit inimicus inmundum ; et homi-

40 nem,

45

quem deus in paradiso deliciarum collocauit ad uitam, inimicus in hac laboris uita detraxit ad mortem; et affectum quem carni deus inseruit per naturam, inimicus in parricidam per inuidiam conmutauit. Cain probat hoc, qui primus germano sanguine terram tinxit, et in exitium fraternum mortis dignus extitit dedicator. Sic ex discordia nata mors semper humanam scindit et separat caritatem. Et quia longum est ire per singula, uel paucis aperire conpellimur, inimicus qualiter bonis mala, uirtutibus uitia, uitalibus mortalia, nostram

semper

superseuerit ad

ruinam. 24/26 combinatio est Matthaei 23, 13 et Lucae r1, 52 (modo simili combinat 27/28 Matth. Petrus Matthaeumque Lucamque sermone CV, linn. 67/69). 36/37 a rerum parente] cf. serm. XXXIII, ad 33/34 Matth. r2, 24. 12024. 43 Cain] cf. Gen. 4, 8. 40 cf. Gen. 2, 15. 37/38 Gen. 1, 31. lin. 28 s.

23 cognosceretur] agnosceret V, cognosceret R V 2^ manus (an agnosceretur?)

24 hypocritae] C, ipochritae V, ypochrite R, ypocrite ceterz

4 ex corr. V

permistis V 1" manus

franc. ed. fortase iure similitudinem W

27 illis inquit zransp. Pf

25 ipsi]

28

30 scandalizet V 1^ manus, quid praemit.

seruus Pf (seruus manu mittat ;epzrant W J, manum mittat PfO C Pa processit auctor aborigine ^ CPa 35serit Rad. Pf audis 34 inueniatur) R2^manus — 36superseminatum separat J, quod plerumque facit uerbis compositis ; 37 inquitom.PfJO ^ 38etualde bona] et adZ. sup. lin. super add. sup. lin. W.— J, et bona ualde transp. CPa —— namque] nam ex corr. primae manus W, nam que 39 inimicus reddidit zransp. Pf | inmundum]in R Pf, nam quem WJCPz 41 paradyso PfCPa 40 deus] dominus Pf mundum R/, mundum Pf parricidium frame. ed. — 45 hanclaborisuitam R — 42deuscarnizramsp.Pf 45ex discordia] 44fraterne W — dignus om. CPa primoPf cayn W ex;up.ras. V —— mors]-rssup.ras. V — 47 qualiter inimicus 7ransp. CPa.— 48 (super seuerit 2^), superseminausuperseuerit] super se uenit R, super seuerrit Pf erit W, superseminat C Paz, peruertitJ, ipse uertit O

594 30

SERMO XCVI, 5-6

5. Nonne ex uno homine deus omnem repleuit terram, et semine ex uno pius sator totum genus hominum tantam multiplicauit ad messem ? Sed inimicus mox homines in unum redegit omnes, et superseminando mala quod bene satum fuerat, deleuit diluuio, non rigauit. Sic legem diuinis et ueracibus satam praeceptis

225 humanis

et mendacibus fucauit inuentis, ut de sacerdote fieret

persecutor, de doctore deprauator existeret, de defensore legis legis redderetur inimicus. Sic creaturas, ad agnitionem conditas creatoris, ut nesciretur deus, deos esse mentitus est. Hinc sapientes saeculi fecit stultos, speculatores mundi docuit nil uidere,

professores scientiae fecit scientiam non habere, inquisitores rerum rerum omnium dimisit ignaros. Sic euangelicam segetem satam caelesti semine haeretica zizania superseminando confudit 4n inimicus, ut manipulos fidei gehennae fasciculos faceret, ne triti-

cum caelestium fieret horreorum. Et quid plura ? Postea quam est 65 ipse conuersus ex angelo, ne qua creatura in suo statu consisteret, arte, dolis, machinis, fraude contendit. Sed iam praesentis parabo-

7o

lae uerba pandamus. 6. Simile est regnum caelorum homini. Cui? Vtique Christo. Quz seminauit bonum semen. Quia in ipso rerum semine nescit malum conditio creatoris. In agro suo. Hoc est, in mundo, dicente ipso domino: Ager hic mundus est. Cum autem dormirent homines. Id est, sancti patres, patriarchae, prophetae, apostoli, martyres in

59 nil. Nur des Rhythmus wegen (parallel zu 2oz babere in der folgenden Klausel; vgl. zu Sermo V, Z. 146/147) habe ich nicht die Lesart zzcbil der besten Handschriften (V R) bevorzugt.

53 cf. Gen. 7. 56 de doctore deprauator] cf. J. PÉPIN, Exégise de "In principio" et théorie des principes dans l' "Exameron" (1 4, 12-16), apud Ambrosius Episcopus, Y (Studia Patristica Mediolanensia, 6) (Mediolani, MOMLXXVI) P. 479. 64 ... horreorum] cf. Matth. r3, 3o. 65 conuersus ex angelo] cf. sermm. XXVII, lin. 9o; XLIV, lin. 50. 68/69 Matth. 13, 24. 70/71 Matth. 13, 38. 71 Matth. 13, 25.

50omnium VR — repleuerit R (e fortasse I^ manus V, qui -it sup. ras. duarum uel trium litt. babet) — 51 exuno]exom.JOCPa — totum genus] pium Praemit. et. exp. Pf, qui transp. genus totum tantam] totam Pf 52 mensem O inimicus]-us sup. ras. V — redigit R (ortbogr.) Pf — 53 super seminando / semper — 55 fugauit VR — 56/57 legis] semel VRPfPa ed. — 57 creaturas] creatoris W l*, creaturis 2 ^ conditis W ^ 58 deos] deus Pf 59nil]nichil VR (ef. comment.) — 60/61 rerum] seme RWPfJOed.— 61 euangelicam] cum angelicam V 62 sitam R caelestis R haereticam zizaniam V confundit V 1^ manus RPfJO — 65 conuersus] in diabolum Praemit. O C Pa, indiabolum 42.7 ^ nequa]néquaPf,nequeJ,nequeO — 67uerboR 68 Christus V 1^ manus? 70 mundo] hoc Praemit. PfJO ipso om. W

SERMO XCVI, 6

595

sopore mortis temporaliter dormientes; quia sanctorum mors somnus est, peccatorum uero mors mors erit, quia in inferno 75

8o

poenae uiuunt, uitae pereunt peccatores. Veniens vnimicus, id est, diabolus, suferseminauwit zizania. Superseminauit, non seminauit :

praecedunt creatoris bona, mala diaboli post sequuntur, ut malum, quod est ex diabolo, sit accidens, non natura. Sufperseminauit zizania in medio tritici. Quia diabolus haereses inter fideles, inter sanctos peccatum, inter pacificos lites, inter simplices dolos, inter innocentes nequitiam gaudet serere, non ut adquirat zizania, sed ut triticum perdat ;nec ut reos augeat, sed ut adimat innocentes.

85

Hostis plus ducem quam militem petit ;nec obsidet mortuos, sed inpugnat uiuentes. Sic diabolus non peccatores quaerit capere, quos possidet subiugatos, sed ut iustos capiat, sic laborat. Suerseminauit zizania in medio tritici, et abiit. Quia diabolus inpellit

81 gaudet. Mit grossen Bedenken habe ich mich entschlossen die Lesart von

Pf anzunehmen, denn gazdet scheint mir schon ein Emendationsversuch zu sein, nicht weniger als zzgez? der Hs. W im folgenden Kontext. Gras anstatt gaudet

ist von allen Handschriften ausser Pf so einstimmig bezeugt, dass man mit Grund vermuten kann, es sei schon sehr früh etwas vom ursprünglichen Text ausgefallen. Z4ugezt entspricht am besten dem Parallelausdruck aiat ; aber ebenso ist man hier zur Vermutung geneigt, dass der Satz an einer sehr alten

Korruptele leidet, àlter als der Archetypus des von Paschasius Radbertus gebrauchten Exemplars, denn durch Auslassungen und Ánderungen des Textes entzieht sich RzZ. der Schwierigkeiten des schlecht überlieferten Passus, indem

er ihn in seinem Mattháuskommentar (PL x2o, 493 BC) so abschreibt: "Inde igitur in mundo

haereses, inter sanctos peccatum,

inter pacificos lites, inter

simplices doli, inter innocentes nequitiae. Nec igitur curat ut acquirat zizania, sed ut triticum perdat. Nec ut obsideat mortuos" usw. In áhnlicher Weise umgeht RaZ. andere Schwierigkeiten des schlecht überlieferten Textes an anderen Stellen, besonders im folgenden Sermo.

75/74 sanctorum mors somnus est] cf. serm. XXXIV, lin. 988. Matth. 13, 25.

6x s.

— 75/76

77/78 malum ... ex diabolo] cf. sermm. XI, lin. x; CXXXI, lin.

78/79 Matth. z3, 25.

85/86 Matth. 13, 25.

74 erit] O, erat V 1^ manus R, est reliqui — infernum PfCPa — 75 penaR uiuunt] uibunt V, euiguit R inimicus V W Pf om. fortasse merito (apud] uidetur esse add. a 27^ manu) id est] idem W (ueniens idem diabolus) Ly postsecuntur Paz 78 accedens V 1" manus R 1" manus — 79 heresis JO, qui adduntest ^ 80 inter pacificoslitesom. CPa —— dolusJ (ortbogr.) O — 80/81 inter innocentes] inter om. Pa —— 81 nequitia/ gaudet] Pf, gratis ceterz omnes (cf. comment.)

serere] conabit praemit. manus recentior V, consuescit add.

JC Pa, consueuit 22d. ed. —— adquirat] franc, adquiret V RW —— 82 ut reos] ex corr.J(utreus 1^ manus? ), ut reus V 1" manus R (ortbogr.) ^ augeat] W, audiat VR Pf, prodat J OC Pa, capiat ed. (cf. comment. anteced.) 84 sic] sed V 1' quaerit peccatores /razp. W —— 86 habiit V

596

90

SERMO XCVI, 6-7

quidem uiribus ad ruinam, sed postea quam prostrauerit, derelinquit. Diabolus non quaerit hominem, sed hominis interitum quaerit. Fratres, ille malis nostris gaudet, surgit ruinis nostris, nostris uulneribus conualescit, nostrum sanguinem sitit, nostra saturatur ex carne, nostris uiuit ex mortibus. Diabolus hominem non uult

95

habere, sed perdere. Quare? Quia ad caelum, unde ille cecidit, non uult, non fert, non patitur hominem peruenire. 7. Et quia nos sermo trahit longe, hodie reliqua differamus, ut et communem releuemus laborem, et quae dicenda sunt plenius exsequamur. Deus autem noster et mihi dicendi gratiam et uobis audiendi desiderium donare dignetur.

92 ... unde ille cecidit] cf. serm. XXVI, linn. 35/42. 94 sermo trahit longe] cf. serm. LXXXIX, ad lin. 107. differamus] cf. serm. III, lin. xoo. 95/96 ... plenius exsequamur] quod euenit sequenti sermone seu XCVII?. 87 ad ruinam oz. C Pa

postrauerit V/ 1^ manus, prostraueratJ 1^ manus

dereliquit R— 89 ruinas R 1^ manus, et fortasse etiam 1" manus V (altera isup. rj.) . 91/92 habere uult ;razsp. R — 94 longe, hodie] nisi malis cum ed. post

hodie znterpungere (bic meliores codd. nusquam interpungunt ), uide tamen Los sermones, p. 363 95 releuemus] franc, ex quibus ed., releuem W, replebemus V, replebimus R

SERMO XCVII DE EODEM SECVNDVS

IO

I5

1. Quia festinus antehac sermo, ut communem temperaret laborem, ad totum parabolae praetereuntis non ualuit peruenire secretum, nunc reliqua domino reuelante pandamus. Profosuit, inquit, ?//is parabolam dicens : Simile est regnum caelorum homini, qui seminauit bonum semen in agro suo. Cum autem dormirent homines, uenit inimicus, el superseminawit zizania in medio tritici, 472 et abiit. Cum autem dormirent homines. Insidiator in noctibus latitat Hic diebus uigilantes fugit, adpetit dormientes; fortis conflictum petit, prouocat palam expectatus omnibus et coram populis uult habere uictoriam. Maxime infirmitatis indicium est dormientibus inruisse. Cum autem dormirent homines, uenit inimacus. Malus nunquam non stultus. Quid hic egit inimicus? Esto quod dormirent serui: numquid et dominus dormiebat? Esto quod oculos seruorum sopor clauserit post laborem: numquid et dominantis oculos ulla uicerat lassitudo? Inimice, lucis refuga, uigilasti, laborasti, sed non latuisti! Nam dormientibus seruis

20

dominus ipse te uidit. Desertor caeli, praeuenisti, fecisti, sed non profecisti. Deo perire non potest, quod ipse custodit. Fraudis auctor, domino, non committis in seruos, dum facis ut neglegentiaeillorum, quod tuae fraudis est, adscribatur. Ille, ille te uidit, qui

totius et fraudis testis est et laboris. Manent

ergo et seruos

3 festinus antehac sermo] reipsa XCVI. — communem laborem] cf. serm. XCVI, lin. 95. 5 domino reuelante pandamus] cf. serm. IV,lin.ors. — 5/9 Matth. 13, 24-25. 13 Matth. r3, 25. 17 refuga] cf. serm. LII, lin. 34.

Codd.: VR W, P/JOCPa Titulus: secundus om. CPa — 3ante hac separantJ OCPa, antea RW —— 4ad totum] in totum W, ad totam V 1^ manus RPf — 6 illisom. W — 9 habiit V] 10 hic] in /OC Pa uigillantes V fortes VR, uir add. W 11 conflictu V R 12 maximam infirmitatem (2) V 1^ manus, maxime infirmitatibusR . 14hicom.V W ^ 14/15estoquod dormirent zgze dormiebat om. V R 15 dormirent] dormierint / 16 clauserat WJ OC Pa 17 uicerit V fecistiom. VR — 21 domino] 19 uidet V 1^ manus (ortbogr.) WPfOCPa in dominumO CPa ed. — committis] -is sup. ras. V (comittis), ubi iterum legitur tis semideletum, committit R.— Pf interpungit post committis et Jegit seruos dum in seruos] sed praemit. JOCPa ed., om. in VRWPf (non facis, ut efc. committis seruos) ; az legendum seruis tantum, ut antebac domino? —— negligenascribatur Pf, asscr- plurimi codd. 22 illorum] eorum franc. tiae P/OPz et seruos] et oz. manet /C 25 laboris] liuoris C Pz uidet franc. C Pa, ut seruus Pf, ut seruis JO

598 25

230

SERMO XCVII, 1-3

laborum sui fructus, manent et nequitiae suae poenae fraudantem. Illi triticum ad horreum caeleste portabunt, tu tibi zizaniorum tuorum portabis fasciculos ad gehennam. ) 2. Cum autem dormireni homines, uenit qnimicus, el supersemanawil zizania. Vt quid? Vt periret dominica messis. Et hoc ad lucrum quid pertinebat inimici, nisi quod inuidiae spiritus hominum damnum suum computat lucrum, et quod perierit hominibus, hoc se aestimat acquisisse ? Sed diabolus hoc ideo, ut diximus, ideo tenebris celantibus est molitus, ut adulteratae messis noxa

35

40

45

redundaret ad seruos, et hinc poenam sumerent, unde sperauerant palmam. Denique uigilantes serui prae timore ista cura quod. euenerat expauescunt, hoc metuentes, ne zizaniorum germina ad illorum redirent offensam, quorum conscientia praeter iactum boni seminis nil habebat. Hinc est quod auditum sui domini praeuenerunt, ne securi de innocentia reatum de silentio sustinerent. Cum uocatur innocens ad reatum, dum purgari aestuat, urguet et stimulat cognitorem. 3. Cum autem creuissent herba, et fecissent spicas, tunc, inquit, apparuerunt zizania. Quod latet in herba, manifestatur in spica, et quod celatur in gramine, aperitur in fructu. Sic quos credentes putamus pares, fide dispares inuenimus. Sic iudicii prodit messis, quos ecclesiae germen occultat, iuxta illud dominicum dictum: Ex fructibus eorum cognoscetis eos. Flores multi multitudinem fru-

27/28 Matth. x3, 25. 41/42 Matth. z3, 26.

24 laboris

C Pa

29 inuidiae spiritus] cf. serm. XLVIII, lin. 85. 45/46 Matth. 7, 20.

sui om. JO

manent] manet

WPfPa,

maneat JO

suae]tue/O — pena W'Pa,paenaC fraudentem V,fraudenturJO ^ 25 caelestem R— tibiom.Pf ^ 26adgehennam]ad add.:sup.lin. W —— 27autem] uenire add. et exp. Pf — 28 ut quid?] om. W, ut quod R— 29 quid pertinebat] quod p. O 50 damnum] dei adZ. VRPf, et dei add. W sui Pf computat] de praemit. J(decomputatJ2^) ^ periret CPa — 31ideoom. Pf 32ideo]om.CPa ^ estmolitus] emolitus/ 1^ ^ noxae V 1^ manus R, noxia Pa l*" manus — 35hicR — 34 ista] rep. V R (mum bis in prototypo ?), isto franc. cura V 1" manus PfPa Rad., curantes

W, cur ceteri cum ed.; locus incertus,

fortassis ita interpretandus: ista cur euenerant expauescunt 34/55 quod euenerat] quo deuenerat C Pz, euenerint ed. (ista cur euenerint), eo praemit. ex se Rad. (prae timore et cura eo quod euenerat) 56 redirent V W, rediret reliqui, redundaret Ra. 38 praeuerunt V 1^ manus reatu 7 selentio V 1^ manus; — 59 cumuocatur] conuocatur Pf ^ purgatur W aestuat]at rep. V, estuatur R V, estuati /— 40 urguet] V R Pf, urget ceteri — simula V 1^ manus, simulat W 41 creuisset WJ Pa herbae V 2^ manus fecisset IO spicas fecissent C transp. 42 aparuerunt V. —— zizania] et praemit. C Pa erba V 1" manus — 45sic]siV 1^ manus — quos] quod/ramv. ^ credentes] credamusadd.Pf ^ 44putamurJO ^ paresputamus iransp.Pf ^ fideadd.2* manus in marg.] ^ inuenimurJO —— 45 quos] quo VR, quod Pf7O ed.

SERMO XCVII, 3-4

So

599

ctuum pollicentur, sed examinati uentorum flabris ad fructum paucissimi perseuerant. Sic credentes in Christo multi ecclesiae uidentur in pace, ubi autem persecutionis procella perflauerit, pauci martyrii repperiuntur in fructu. Sed Eufemia sancta plus soluit in fructu, quam promisit in flore, quae manente uirginitatis flore copiosum martyrii peruenit ad fructum. 4. Accesserunt, inquit, serui patrisfamilias. dicentes. Accesserunt, fratres, mente, non corpore; non loco, sed fide. Dixerunt, clamore uocis, sed cordis tacito cum dolore: Nowne bonum

Do non

semen seminasti ? Seminasti, non seminauimus. Nos quod per te facimus, tibi semper nostro adsignamus auctori ;et tu in his, quae

nobis facienda praecipis, ipse operator adsiste. Ergo si nos operis tui facis esse pro tua dignatione consortes, non nobis solis quod 6o

zizania nascuntur

adscribas. Tamen, domine, aut tecum nos

munit innocentia, aut nobiscum te reatus adtingit. Nos nostro operi non potuimus inuidere, magnis sudoribus offensam non potuimus nos parare. Tu quod uis, unde uis, quando uis habes ; nos praeter tuam gratiam nil habemus, per quam stamus, wtwimas, 65 mouemur el sumus, et sine qua iacemus, deficimus et perimus. Ergo haec nobis sic laborauimus, ut perirent ? Sed quis hoc fecerit, qui solus non dormis, nobis dormientibus tu uidisti. Et si tu uidisti,

49 persecutionis procella perflauerit] cf. serm. XX, linn. 33/34. 50 Eufemia] hic sermo probabiliter XVI kal. octobris dictus fuit (cf. Los sermones,

246 ;SOTTOCORNOLA, 300 $.; I. CORTESI, Le chiese ravennati di S. Eufemia e la loro

problematica, apud XXV Corso di cultura sull' arte ravennate e bixantina (Rauennae, 59 55/56 Matth. 13, 27. 55 Matth. 13, 27. MCMLXXVIII) p. 79 s. 63 unde ... quando] cf. serm. CLII, lin. 29. consortes] cf. serm. L, ad lin. 28. 64/65 Act. 17, 28. 67 ... non dormis] cf. Ps. x2o, 4.

47 fabris V I^ manus

R — 48 paucissimum Pf — 49 pacemPf

procella]

ubi add. R (et probabiliter V, in quo post procella babetur ras. trium litt., nisi rasura ad proflauerit R, flauerit V (perfl- ue profl- 1^ manus ?, seq. lectionem pertineat) 50 martyrio V — reperiunturRW CPa —— euphemia uide anteced. lectionem)

55 51/52 quae manente uirginitatis flore om. W propter bomoeot. R solus corde Pf Rad. ^ 56 per te] perfecte fram. — 57 nostro rep. V C Pa (an ita in 58 hijs V Pf assignauimus Pa 1^ manus: — tu]ut CPa prototypo ? ) si nos] in e£ Jit. erasa et os V, i praemit. et del. R assistis franc. (ads- J) non operis] seq. 1 litt. erasa in V — 59 non nobis] nos praemit. V R WPf Pf O ascribas O manus 1" J zizanie 60 —— V quid — franc. transp. solis nobis 62/63 inuidere zsque non potuimus om. R ob bomoeot. tamen] quia CPa 63 nos parare] comparare e. — 65 deficimus iacemus fransp. Pf 1 ^ 66 67 dormis? J cum perirent] W' eZ., periret ceteri CPa haec] nec JO si tu] tu om. C Pa interrogationis 51gno

600

SERMO XCVII, 4-7

iuste iudex, — factum qui scit ? Ille qui uigilat, non ille qui dormit — ergo tu prode eum, ut nos, quos sic anxios conspicis, facias sic 70 securos.

5. Ait dominus: Inimicus homo hoc fecit. Inimicus homo fecit, et

tu quare cum uideres, domine, permisisti? Quare? Quia timere fraudes non potest, cui nil potest deperire; et quia plus est mystica discernere, quam prohibere mysterium ;maius est reparare perdi75 ta, quam inlesa reseruare; simul quia oportet zizania esse, ut probati manifesti fiant. Inimicus homo hoc fecit. 6. Et serui : Vis, imus et colligimus zizania ?Sicut deuoti serui indefessum promittunt laborem, nec patiuntur dominicae messis uidere uel temporaliter foeditatem. Sed dominus, quem tempora 80 non fatigant, et quando uult potest abolere suae messis iniuriam, uetat dicendo: Non. Et quare prohibuerit, mox reuelat: Ne forte euellentes zizania eradicetis et triticum. Sic inperiti cultores, sic operis nescii, sic discretionis scientiam non habentes, ut euellentes zizania, eradicarent et triticum? Vbi sunt prophetae per dei 85 spiritum prophetantes ? Vbi Petrus, cui pater reuelat ? Vbi Paulus, in quo operatur et loquitur Christus ? Vbi omnes sancti, ubi plane sancti, sed serui, tantum scientes, quantum singuli scientia-

rum largitor indulsit ? 90

7. Sed dicis: hic occultum nil erat; nil erat ibi occultum, quia aliud uidebatur in specie, aliud habebatur in flore; et quod hodie

erat zizania, in triticum cras fiebat; et quod ad praesens erat triticum, ad futurum

in zizania uertebatur. Sic hodie habetur

68 iuste iudex] cf. 2 Tim. 4, 8. 71.76 Matth. x3, 28. 77 Matth. x3, 28. 81/82 Matth. 13, 29. 85 Petrus] cf. Matth. 16,117. — Paulus]cf. Gal. 2,8 etiolGorsT153:

68 factum] fraudator CPa — qui 1"] V Pf, quid R, quia JO (quia scit ille), siquidem W, quis CPa — scit]sit WPfCPa (sitille) ^ quiuigilat non ille qui dormit om. C Pa 69 prodere VPf — eum] reum R anxius R (ortbogr.) sic 2] om. WC 70 securus V 1? manus (ortbogr.) 71 inimicus homo fecit om. RC Pa fecit 2^] hoc praemit. JO 72 quare tu /ragsp. O — cum uideres] hoc Praemit. Pa 73 fraudem W Pf] O Pa cui] cum W nil] nichil J ^ mystica] mixta C Pa 74 mysterium] mixturum C Pa est 072. PfPaRad. — 75reseruare] seruare OC Pa Rad. — quia oportet] quiaportet 7 1* manus, quia opportet 2^, quia potest R

77 serui: Vis imus] seruiuimus V,

serui: Visimus/ ^ collegimus V 2^ manus ^ 79uideriCPa ^ 80suaemessis abolere fransp. Pf 81 non] nonne VR 82 cultures] VR CPz 83 scientiam] sententiam J1^ manus — 84 eradicent O —— 85 spiritum szf. Jin. W 86 loquitur et operatur ;ransp. Pf — 86/87 ubi plane] V R, ceteri om. ubi (Vbi omnes sancti ? Plane ... JO) 90 uidebatur] habebatur Pf ^ specie usque flore om.V ^ etquod]sedquod CPa ^ 90/91 erat hodie ;ransp. O — 91/92 in triticum zsque in zizania om. V ob bomoeot. — 91 fiebat] transibatJ,transsibat O 92 ad futurum] in f. W

474

SERMO XCVII, 7

95

601

haereticus, crastina fit fidelis; et qui ad praesens peccator cernitur, ad futurum iustus adsistit. Hinc est quod etiam utraque referebat ad messem, id est, usque ad iudicium diuinae patientiae suae et nostrae poenitentiae tempus, ut quise de malo commutarit ad bonum, dominicum deputetur in triticum, caelestibus horreis

IOO

IOS

adgregandus ; qui se de fideli fecerit infidelem, gehennae deputetur incendio. Et quid plura? Si zizaniis non dei patientia subueniret, nec Mathaeum de publicano euangelistam, nec Paulum de persecutore apostolum ecclesia possideret. Denique Ananias eradicare triticum tunc quaerebat, quando ad Saulum missus de Paulo talia querebatur: Domine, quanta mala fecit sanctis tuis! Hoc est: Eradica zizania! Quid ad lupum ouis? Quid ad contumacem deuotus? Quid ad persecutorem praedicator talis missus? Sed Ananias

uiderat

Saulum,

Paulum

dominus

tunc uidebat. Cum

Ananias persecutorem diceret, tunc dominus praedicatorem sciebat; et cum ille eum zizania iudicaret inferni, Christus eum uas electionis, triticum caelesti horreo iam tenebat. Nescis, inquit, IIO

quia uas electionis est mihi ?

100 Mathaeum] cf. Matth. 9, 110 Act. 9, 15.

9etparall.

— Paulum]cf.1Cor.r5, 9.

103

Act. 9, I3.

praesens ad transp. C crastino / O C Pa 93 haereticus] et 242. Pa usque sup. jm. O — 96 95 referebat] V e., reserabat R, reseruat ceteri 98 97 ad bonum] in b. CPz commutauerit RPf, commutauit Pa 99 infidelem] praemzt.J 2 litt. et del. agregandus WPf — fidele RJ 1^ 100 de publicano] de om. R, de add. 2^ manus V zizaniis si zramsp. W sanctis] 103 fecerit R 101 anania se radicare R euangelista R ad lupum] alupum/ 1^ manu: 104 eradicare OC Pa seruis WJCPa 107 praedicatorem] perse 106 Ananias uiderat] cum ananias uideret C Pa inferni]eruiJO — eum 2"]ad praemit. 108euml']cum(?)R Pfi'eexp. ex 109electionis]et aZ. CPa —— 109/110 triticum vsque electionis om. W W bomoeot.

109 triticum] tritici Pf, in add. franc.

110 mihi] cozZ., praeter C Pa,

add. repetendo Et cum ille eum zizania iudicaret inferni, uas electum tritici (tritici] J O) horreo continebat. et triticum /O) in caelesti (dominus add.

SERMO XCVIII

PL

DE EODEM TERTIVS «SEV DE GRANO SINAPIS»

VA

1. Audistis hodie, fratres, quemadmodum grano sinapis tota regni caelestis comparata est magnitudo. Et quid est quod potestatem tantam sic parua, sic minima, 1mmo minimorum

IO

minima,

similitudo concludit ? Sic ait dominus: Cui est simile regnum dei, et cui simile extimabo illud ? Cum dicit :cue est simile ?, quasi quaerentis indicat et producit affectum. Et ille solus uerbum scientiae, fons dicendi, flumen qui omnium corda rigat, sensus aperit, ingenium dilatat, inuenienda similitudine nunc laborat ? Sed quid inuenerit, audiamus.

I MA

2o

2. Simile est, inquit, regnum caelorum grano sinapis. Quaerens in caelo et in terra nil inuenit nisi granum sinapis, in quo potentiam totam supernae dominationis includat, et illud regnum singularitate potens, aeternitate felix, diuinitate fulgens, diffusum toto caelo, tota terra dilatatum, in grani sinapis coartat et concludit

angustias. 3. Simile est regnum caelorum grano sinapis. Spes ista est credentium tota, expectatio ista est fidelium summa. Ista est felicitas uirginum longis continentiae laboribus conparata. Ista est gloria martyrum totius effusione sanguinis conquisita. Hoc est quod sec oculus uidit, nec auris audiuit, nec in cor hominis ascendit ;hoc

7/8 Luc. z3, 18. 13.19 Luc. z3, 19.

9 uerbum scientiae] cf. infra lin. 77 (x Cor. x2, 8). 22.cfXserm. XL inv 58/5. 23 m CoOrs2 «9a.

Codd.: VRV, PfJOCPa

Inscriptio: seu de grano sinapis] ex me De eo quod regnum caelorum grano sinapis (syn- P2) comparetur C Pa 4 quemammodum V 1^ manus synapis VR aliique, inconstantia. tamen 6 minima] nimia /O 8 existimabo WO, estimabo CPa — estom.]O ^ quaerentesPa ^ 9 producet V 1* manus (ortbogr.) producit et indicat /razsp. W ——— scientiae V R, scientia ceteri 10 qui (Christus)] quod /O 11 inuenienda] in Praemit. W JO Pa laborat nunc (tunc 1^) transp. Pf.— 13caelorumom.] ^ l4etin terra] in om. V grano VR 15 includit /O illud] ille Praemzt. JO 16 aeternitatem V — diffusum] -um sap. ras. 2^ manus V, diffuso R (et uerisimiliter 1^ manus V) 17 grano V 1* manus (probabiliter, - ex 2" manu sup. ras.) RW Pf 19 ista] ita V 1^ manus: est ista /ransp. C — credentium] fidelium C Pa

20 ista 2']ita V I^ manus ut supra, id R— 21ista]ita W2?^ — 22 effusionis sanguine RWJO 25 oculus] a/tera u sup. ras. « 2^ manu V —— oculus nec

transp. C

475

SERMO XCVIII, 3-5 25

20

25

603

quod ineffabili sacramento diligentibus promittit apostolus esse praeparatum. Fratres, non facile dominicis moueamur in dictis; nam si infirmum dei fortius est hominibus, et stultum dei sapientius est hominibus, hoc minimum dei tota magnitudine mundi magnificentius inuenitur, si modo hoc granum sinapis nos sic nostro seminemus in pectore, ut intelligentiae magnam nobis in arborem crescat, et sensus altitudine tota leuetur ad caelum, ac totum

scientiarum diffundatur in ramos, atque ita ora nostra feruentia uiuido fructus sui sapore succendat, et ita igne seminis sui toto nobis ardeat, flammetur in pectore, quae nos ignorantiae totum nobis auferat sua degustatione fastidium. 4. Simile est regnum dei grano sinapis, quod acceptum homo misil in hortum swwm, et creuit, et factum est im arborem magnam, et uolucres caeli requieuerunt qn ramis eius. Granum sinapis, sicut dicit, instar est regnum dei, quod de supernis adfertur uerbo, suscipitur auditu, fide seritur, credulitate radicatur, spe crescit,

40 confessione diffunditur, uirtute tenditur et dilatatur in ramos. Ad

45

quos uocat aues caeli, id est, spiritales sensus, atque in ipsis eas quieta suscipit mansione. Veniat haereticus, ueniat, quia redeuntibus ecclesiae semper patescit ingressus ; ueniat, audiat, et pietati dominicae iam desinat oblatrare. Si caelestis regni maiestas omnis ad grani sinapis similitudinem uenit, quid queritur quod deus ad hominem, dominus serui descendit in formam ? Sic uenit, haereti-

ce, ut tibi totum per fidem cresceret, cui iam totum defecerat per naturam.

5. Simile est vegnum caelorum grano sinapis. Sed sinapis reuerta-

24/25 1 Cor. 2, 9b. 26/27 x1 Cor. z, 25ba. 35/38 Luc.13,19. serui ... in formam] cf. Philip. 2, 7. 49 Luc. 13, 19. 24 promit R

24/25 apostolis esse praeparata

V RPf

| 46

25 in dictis]

institutis Pf 1^, indictis Pf 2^ J 26 si om. W | 26/27 et stultum zsque hominibus rep. V ob bomoeot. 26 sapientius] -us sup. ras. 2^ manus V — 27 mundi]/ eZ., deireligui 28 grano R (et uereor 1" manus V, cuius 2" manus scripsit -um 3jZf. rds.)

nostro]

W V 2^ manus, nostri V 1" manus R, nostris cett. codd.

Rad. (in nostris) ed. ——29 pectoribus/OC Pa Rad., mentibuseZ. — 50totum] totos Rad. CPa ed. — 32succendant/O seminisom.C ^ 533ardeat]et a24. 2^ manus V sup. lin., ed. — quae (arbor)] quo W Rag. —— nos om. W Rad. C Pa unus (ef. seq.) — accepto Pf 34 auferat]hauserat O — 35 dei] caelorum V 56 hortum suum] ortum suum RW Pf, horto suo /Pa, orto suo OC magnum R . 37granoJOCPa X 38regnoR — desupernis]de add. sup. lin.W | 39&desV 1^ manu:R — crudelitateR — 40uirtutemR — 40/41ad 42/43 ueniat quia adque V ipsos franc. quod Pf ^ 4ilspirituales Pf. redeuntibus

regnum

44 caeleste R, caelesti Pa 45 similitudinem] multitudinem C Pe

4sg4e ingressus om. franc. ( Rad.)

VR

magestas R

quid]qui/ 1^manusO sed] si O, om. W

quaeritureZ.(ReZ.)

^ 46sic]sicut V (2)R

. 49

604 50

55

SERMO XCVIII, 5-6

mur ad granum. Sic tota regni summa manet et consistit in regno caelorum: Christus est regnum, qui uelut granum sinapis 1n hortum uirginei corporis missus orbe toto crucis in arborem creuit, ac tantum dedit fructus sui saporem cum teritur passione, ut quicquid est uitale aeque suo saporaret et condiret adtactu. Namque in integritate grani sinapis uirtus habetur occulta, appa- 476 ret uero uirtus eius uehementissime si teratur. Ita Christus corporaliter teri uoluit, qui noluit latere uirtute. Et nos, fratres,

teramus istud granum sinapis, ut eius uim in hac similitudine sentiamus. 6. Christus rex, quia tota ipse est origo regnandi; Christus 60 regnum, quia in ipso est regni sui tota maiestas; Christus homo, quia totus homo reparatur in Christo; Christus granum sinapis, unde magnitudo tota dei tota hominis exiguitate minoratur. Et quid plura? Omnia ipse factus est, ut in se repararet omnes. 65 Christus homo accepit granum sinapis, hoc est, regnum dei accepit homo Christus, quod habuit semper deus Christus. Misit in hortum suum; sponsam huius horti saepe meminit in Canticis Canticorum dicendo: Hortus clausus. Hortus est euangelii uomere orbe toto diffusa cultura, clausus stimulis disciplinae, ab omni pessimo

55 Namque am Anfang eines Satzes ist bei Petrus Chrysologus sehr háufig ; vgl. die Sermones IV, Z. 44; V, Z. 49; XIV, Z. 15 usw. Ich betrachte die Lesart nam quia der besten Handschriften als eine falsche Interpretation von zazque.

65 minoratur] uide econtra serm. LVIII, adlin. 48. I.

68 Cant. 4, 12.

— 64 omnia] cf. Col. 3,

50 sic] eZ., sit V R, si WPf]JO, et uideamus quomodo CPz — summa tota regni fransp. Pf maneat C Pa consistat C Pa, constitit Pf regno] regnum V 1" manus, rege RJ O, regem Pf, illud C Pa (qui om. caelorum) 52 ortum WPf]O ^ orbetotoom. Pf, orbem totum/O arboreJO — 553tritur V 1* manus 54 est]erat CPa — uitale] uitali V R W,laetale CP2 —— aeque] eque V, € qui V, equi R, tunc C Pz, om. PfJO ed.

55 namque] / O C Pz, nam

quia V RPf, nam W (cf. comment.) in integritate] in o». PfOCPaz, in integritatem / uirtus sinapis /rznsp. W' 56 uero] ergo R 56/57 corporaliter teri] corporaliteri V (ob dittogr.) R 1^ manus, Corpore teri R 2^ manus V ]OCPa, corporaliterom. Pf — 57 qui] quod VJCPz uoluit R uirtutemJ ed. (qui suam n. l. uirtutem e.) 58istud]illud Pf. uim] sup. ras. 14 manuiPf ^ 60rex]est add. C Pa ipse] ipsa W J 1^ manus, in ipso O 61 in ipso] in:szp./m.Pf ^ totaregnisuizramsp. O — 63 dei] est add. et exp.Pf | 64 in se] ipse JO (ipe O) 65 accipit Pf 1^ dei] deus VR 66 misit] et praemit. C Pa (V R aliique interpungunt post semper in anteced., Pf]O ed. ante misit) 67 sponsam] om. C Pa, ad praemit. W et punctu ponitm postsponsam, sponsa / 2^

manus saepe] spe C Paz 68 clausus] conclusus OC Pz euangelici uomeris WPf ^ totoorbe:razsp.CPa ^ G9clausis V I^manus R— stimulusR

SERMO XCVIII, 6-7

605

7» gramine apostolico labore purgatus, fidelium plantariis, liliis uirginum, martyrum rosis, uiriditate amoenus, fraglans floribus sempiternis. Huius itaque granum sinapis in hortum suum misit Christus, id est, promissione regni sui, quod radicatum est in patriarchis, natum est in prophetis, creuit in apostolis, in ecclesia 75 fecit arborem magnam, multiplices dedit in donationibus ramos, quod enarrat apostolus dicendo: 4/7? datus est sermo sapientiae, alii uerbum scientiae, alii cura samitatum, alii operatio wirtutum, alit prophetia, alii discretio spiritus, alii genera linguarum. 7. Audistis, fratres, istud granum sinapis in arborem quam 8 o prorupit. Audistis quas fundauit radices. Audistis quales quantosque iam diffuderit et secauerit in ramos, in quibus caeli, non aeris,

aues in pinnis sapientiae et prudentiae euolatu fida securitate requiescunt. Et tu audi, si uis terrenas bestias non timere, si uis 8 VA

euitare accipitres rapaces, uoraces uultures, hoc est, aues aerias, quae sunt omnes nequitiae spiritales, eleuare a terra, terrena desere, sume alas euangelicae columbae — propheticae — dear-

83 non timere fehlt in V und R, vollendet aber den Satz und gibt ihm in

Zusammenhang mit dem folgenden Satzglied eine chiastische Struktur. 86 euangelicae columbae — propbeticae -. Euangelicae ist eine absolut gesicherte Lesart,

so gut wie propbeticae. Petrus bezieht sich auf die im 67. Psalm vorkommende Taube (pennae columbae deargentatae). Der Redner hat sich zuerst geirrt, als er euangelicae gesagt hat ;er hat sich aber sofort verbessert, und die Schnellschreiber haben es aufgenommen. Ich verstehe es so, denn es ist kaum móglich prophetice zu lesen, als Adverb zu Zeargentatas.

70/71 liliis uirginum, martyrum rosis] parall. Patrum apud WEYMAN, p. 471, adn. 23; H. LECLERCQ, art. Rose in Dictzonnaire d'Archéologie Chrétienne et de

Liturgie, XIV-2 (1949) 1x s.; S. PoQUE, apud Revze des Études Augustiniennes 7 (1971) praesertim 163 s.(Cypriani) ; et uide sermm. XVIII, lin. 55 ; XXII, lin. 99 s. 76/78 cf. x Cor. 13, 8-10. 82 sapientiae et prudentiae] cf. Eph. x, 8. 82/83 ..requiescunt] cf. Ps. 54, 7. — 85 nequitiae spiritales] cf. Eph. 6, 12. 86 ... deargentatas] cf. Ps. 67, 14.

71uiriditate] 70 apostolico] -o ex emend. primae manus | — plantatus V 75 fragrans V 2^ manu; W, flagrans O confessorum fraemit. ed. 74 regni sui om. Pf ^ quod] quia praemit. C Pa promissionem franc. 76 quod]quos CPa Rag. — 79 istum VR — 80 quantosecclesiam V Pf secauerit] setauerit V R, fetauerit que]quantque V 1^ manus — 8liamom.Pa J O Pa, fetauerit C, seuerit ed.

infra

uolatu W J O C Pa

tuom.fran..

audisR

82 pinnis] V W 2^ manus, pennis ceterz, sic etiam

fide V 1^ manus R Rad., fidei V 27 manus ed.

non timere om. V R («f. comment.)

85

^ SÁaeuitare V

accipitres] W C Pa, rarior lectio contra res ceterorum codd. (aues V 2^ manus ed.) uultures] 3^ u sup ras. 2^ manus V ^ aereas WPf rapaces] et dd. CPa 85 spirituales RPf — 86 deserere VRO — sumes R X propheticae] ac praemit. W, et praemit. J O C Pa (ef. comment.)

606

SERMO XCVIII, 7-8

gentatas, sume pinnas diuini solis fulgore radiatas, euola in specie auri, ut in tantis et talibus ramis iam nullis laqueis adtemptanda requiescas semper, et de uolatu tali ualida, et de tanta mansione 90

SeCUIAa.

8. De similitudine sequenti sequenti uerbo domino docente declarabimus.

87/88 in specie auri] cf. Ps. 67, I4.

uera sermone XCIX declaratam.

88 tantis actalibus CPa

. 91/92 parabolam fermenti innuit re

— ad temptanda P/fJOPa

WCPa dicente V R. 1^ manus declarauimus V 1^ manus

— 91 sequenti] sezze/

W seu codd. meliores, donante Pf

92

SERMO XCIX

IPr

DE EODEM QVARTVS « SEV DE PARABOLA FERMENTI» 1. Bene cucurrit hodiernae series lectionis, ut euangelica mulier, 5 mater sancta, mater nostra, acciperet a domino fermentum, per

quod nobis hodie hoc templum tantam sanctitatis erigeret et eleuaret in massam. Sic coepit dominus: Cui simile aestimabo regnum dei? Simile est fermento, quod acceptum mulier abscondit in farina mensuris tribus, donec fermentatum est totum. Bonus domiI

o nus, amator suorum Christus, regni sui similitudines iterat, uariat

conparationes, quas non de occulto sumit, non aptat de caelestibus, sed profert de cottidiano usu, de communi

conuersatione

proponit, ut ad omne genus hominum perueniat, quod est omnibus profuturum, iuxta illud prophetae: Awd?te haec, omnes gentes, I V auribus percipite, omnes qui habitatis orbem, quique terrigenae et filii hominum, simul in, unum diues et pauper. Si quid de diuinitatis occulto, si quid de secreto regali, si quid de penetralibus diuitum adferret in medium, hoc nesciret pauper, non caperet mediocritas, notum simplicitas non haberet. Nunc uero loquitur nota diuiti, 20 usitata pauperi, omnibus uitae ipsius necessitate uernacula, quia homo in dei uocatione quaeritur, non discernitur in dei uocatione persona. Sed lectam similitudinem replicemus.

7/9 Luc. 13, 20-21.

14/16 Ps. 48, 2-3.

17 de secreto regali] cf. initium

Titulus: seu de parabola fermenti] ex,7zeo

De eo quod regnum caelorum

serm. CXLI.

Codd.:

VR W, PfJOCPa

simile est fermento CPa 4cucurrit] -t ex emend. primae manus W ——— hodierna V 1* manus R W Pf siue meliores codd., an recte ?, om. ] O ut] V 1^ manus R, et ceteri

6 hodie om. Pa

tantum

V 1" manus

aestimabo] existimabo franc. (praeter €J

RWPf . 7 simile 1'] om. O 8 acceptum] V V, accepto R (cf.

Jülicher, Lucas- Evangelium, 162 : cod. f), accepit fran. — mulier] et ad. Pf O (sup. lin.) CPa — 9 farina V 1^ manus R, farinae religu ^ 10amator]amore/OC Pe amator suorum Christus] Christus quiamore suorum CPz — similitudines iterat] similitudinem (-nes Ra.) sic enarrat franc. Rad. — 11 apta R, capta V 1^ manus, captat V 2^, om. Rad. 12 conuersatione] propositione Pf 1^ ^ 15ut] ex emend. 2ae manus V. — 15 terrigine V 1^ manus J1^ manus — et] ex emend. 2ae manus V, om. R de ex 27^ manu V

fli V1^manus

^ l6siquid]O, etiam zn seq.

17 penetrabilibus V RJ, impenetrabilibus Rad.

de diuinitatis] 18 adferet

V 1^ manus, adferre J — medio W — 19 nunc] notum P/1^ — 20 necessitate om. C Pa 21 quaeritur zsque uocatione oz. V propter bomoeot. uocatione] inuocatione Pf]O, praedicatione Rad.

477

608

25

35

SERMO XCIX, 2-3

2. Cui simile existimabo regnum dei? Sic dicendo adpendit animos auditorum, et adtonitos reddit stupore toto quid regno dei, quid imperio diuino ualeat conparari, atque illis mente per multa et magna peruagantibus, caeli dominus in hospitio pauperis, in manu panecoctariae mulieris, regni sui inuenit et format exemplum dicendo: Srmile est fermento, quod acceptum mulser abscondit in farinae mensuris tribus, donec fermentatum est totum. Ante regnum suum grano sinapis conparauit, nunc illud efficit simile fermento; ante sinapis granum memorat accepisse uirum, mulierem nunc asserit accepisse fermentum. Dicit ante exiguum semen uirum seuisse in magnae arboris incrementum, mulierem modo fermentum breue ad profectum totius massae abscondisse manifestat. Vere, sicut dixit apostolus Paulus: Neqwe wir sine muliere, neque mulier sime uiro in. domino. Ad unum regnum diuersum sexum uaria similitudo perducit, neque uirum separata muliere uocatio christiana, quos deus coniungit, natura sociat, et

mira similitudine similes reddit habitus, forma conponit ;et facit deus, ut sit homo unus duo, duo unus, alter ipse homo in copula

45

coniugali, ne sit aut singularitas destituta aut confusa coniunctio. 3. Sed quare has similitudines regni sui dominus per uirum producit et feminam ? Quare maiestatem tantam tam uilibus, tam disparibus format exemplis? Fratres, pretiosum latet in hac uilitate mysterium, dicente apostolo: M ysteriwm hoc magnum est : ego autem dico in Christo et in ecclesia. Pretiosum latet in hac

25; Luct13,20! TICOR TEDEEI:

28/29 Luc. 13, 2r.

30/33 cf. Luc. z3, 19.

38 deus coniungit] cf. Matth. x9, 6; Marc. xo, 9.

unus] cf. Gen. 2, 24; Matth. zo, s.

35/36 40 ... duo

45/46 Eph. s, 32.

25 simile existimabo] similitudine (-ni 27 manus) aestimabo V —— 23/25 sic 24 reddet V R (ortbogr.) 25 comparare W — adque V — mentesup./is. O — 25/26 permulta VJ C 26 peruagantibus] per- 224. sup. Jin. W— 27 panecoctariae] V Pf, pane et aJ.

dicendo zgze regno dei om. franc. fortassis ob bomoeot.

lin. coctrariae R, pane cortarice I, panimcoctarie J, panem coctarie O, pani coctarie Pa, panicoctariae C, bic fortassis melius ceteris inuenit et] et oz. W

format] eZ., formam (-am sup. ras.) et V 2^ manus, formae R, forme W Pf, formauit JOCPa (cf. lin. 44) 28 exemplo Pf 29 farina Pf bic solus mensuris]satis R— donec] seg. zn V uel2litt. erasae — 30 comparabit V 1^ manus R 51 granum sinapis /rzsp. Pf — 32 nunc mulierem :razsp. Pf. accepisse] ecce VR 33 uirum] WV 2^ manus, uerüm ceteri seuisse|] creuisse franc. Rad. 35/34 modo mulierem 7ransp. JO (m add.J et eradit)

55 dicit Pf Rad. . 38 quos] quod J Pa 39 formas CPa — 41lnesit] nescit R er probabiliter 1* manus V (s sub. ras) — 43 tantam] -am up. ras. V 2*

manus 44 format] V proximet PfJO, promit uilitate] -ac u- sap. rs. V 46 in ecclesia] Rad.

2^ manus ed., formae R (et 1^ manus V?), formauit W, CPa, comparet Rad. (cf. lin. 27) 44/45 in hac (humilitate 1^ manus? ), hac utilitate W, aliquid in hoc in Ze. V

478

SERMO XCIX, 3-4

609

uilitate mysterium, conparationibus istis humani generis negotium geritur principale. Per uirum et feminam mundi causa saeculis tracta finitur. Adam primus homo, mulier prima Eua, ad arborem 50 sciendi boni et mali peccauerant ;euangelici sinapis ad arborem deducuntur, ut oculos, quos inlecebrosa arbor aperiendo clauserat, sinapis arbor grani sui collyrio et acritudine ipsa dum claudit, aperiret; ut ora, quae uenenosae arboris gustatus infecerat, salutaris arbor flammeo gustus sui sapore sanaret ; et ista arbor igneo 55 pastu suo conscientiam toto conuersationis ardore succenderet, quam frigescere illa toto iam rigore perfecerat. Neque hic iam uel alget nec confunditur nuditas, ubi hominem totum tegit uenia, fidei facit calere uestitus. Sed hoc per granum sinapis, quod acceperat uir, confertur feminae; quid uero per fermentum, quod 6 o accepit mulier, conferatur homini, sollicitius perscrutemur. 4. Simile est, inquit, regnum dei fermento, quod acceptum mulier abscondit in farina mensuris tribus. Res de usu geritur: uir in agro sinapis arborem serit, domi mulier fermentum procurat, panis 63/64 panis praeparat alimoniam. Die gut bezeugte und anscheinend sehr alte Lesart panes kann in den àltesten Archetypen orthographisch anstatt panis gestanden haben. 49/50 ... peccauerant] cf. Gen. 2, 9 et 3, xx. 5ügchbiGengs gustatus] cf. serm. XXVII, lin. 77. 57 ... nuditas] cf. Gen. 5, 7. Luc. z3, 2r.

53 61/62

47 comparationibus istis] comparationibustis (2) V 1* manus, comparationis

istis R (fortassis zn archetypo legebatur stis pro istis, ex quo dittograpbia oriebatur) 49tractataJO C Pa ed., praefigurata Rad. — ad arborem]si 48 causam V JO(inJab uidetur esse 2ae manus), ab arbore ed., qui per arborem C Pa ab arbore peccauerant] conicio cum C Pa, et mali] malique C Pa 50 scientiae ed. beati eruntJ, beati essent O (qui praemit. abstinuissent :si W beati erant V R Pf, 50/51 ]O euangelici] sed praem:t. ab arbore ... abstinuissent), om. ed. euangelici usque deducuntur] om. Pf, ad euangelici synapis arborem hic ducuntur C Pa

/ O CrPa, seducuntur ceteri 51 deducuntur] serzpsi cum. ed., ducuntu

apperiendo Pf, asperiendo Pa

52 grani] -i sup. ras. V, qui add. s et del.

collyrio]J,colorio V 1^ manus, colirio 2^, collirio reliqui

acritudine] -cr-

uenenosi V 1^ sup. ras. V, -c-sup. ras. J, egritudine W —— 53 aperiat franc. gustus ceteri Pf, R manus 1" V gustatus] — J22O 1 WPf manus 1* manus (2?) R infecerat]-fece-exemend.] ^ 54gustuR — saporem D (gutusJ 1^ manus) J O ed., dulcescat C Pa, gustaret ceteri sanaret

55 ardoremJ 1^

succen-

56 frigescere] W Pf, frigesceret V(-ce- sup. ras.) R, frigidam dat CPa ed. 56/57 uel alget] scrips?, uel aleget V, uelata JOCPa«ed. — totum PfJ 1' (?)

J27 leget R, uelamento eget W, uela legit Pf, folia leget/ 1^ manus, folia legit

57 teget V 1^ manus (?) R V, ueget manus O, uela leguntur C Pa, uel agit eZ. 59 quod V 1^ manus (?) RW. grani 58 — Pf ueniam Pa C t J uegeta Pf, 62 farina V 1* fermentum V 1^ manus (?) uero Pf — 61 inquit oz. C manus R, farinam Pf, farinae ceteri — 65 serit] -it sup. ras.] panis] V, panes ceteri. (cf. comment.), ad praemit. J O Pa et interpungunt post panes

610

SERMO XCIX, 4-5

praeparat alimoniam, quia uirum foris expectat labor, intus 65 mulierem domestica cura constringit. Hinc est quod Sarra sterilis

et anus ex ista praeparatione fermenti et ex tribus mensuris tres subcinericios panes dominicae hospitalitati offert, mystico et adponit obsequio, ut sterilitas mundi tota senectute conclusa in mensuris tribus, hoc est, in aequalitate patris et filii et spiritus

7o sancti,

5

fermentum

fidei conlocaret, ac domino

poneret confessione trinitatis, atque pro stiani germinis fecundaretur ad prolem. mus. 5. Mulier accepit a deo fermentum diabolo perfidiae fermentum. Abscondit

suo tres panes

munere hoc totam chriSed ad proposita redeafidei, quae acceperat a in mensuris tribus, hoc

est, in tribus hominum temporibus, quod est, ab Adam usque ad 479

8o

85

Noe, a Noe usque ad Moysen, a Moyse usque ad Christum, ut mulier ea, quae corruperat fermento mortis in Adam totam massam generis humani, fermento resurrectionis totam carnis nostrae massam redintegraret in Christo; ut mulier, quae confecerat panem gemitus et sudoris, panem uitae coqueret et salutis, et esset omnium uiuentium mater uera per Christum, quae erat in Adam mater omnium mortuorum. Ob hoc namque nasci Christus uoluit, ut sicut per Euam uenit ad omnes mors, ita per Mariam rediret omnibus uita. Quae Maria huius fermenti implet typum, similitudinem praefert, consignat figuram, dum de supernis suscipit fermentum uerbi, et humanam carnem in aluo uirginis —

87 et bumanam carnem. Nerstándlicher wáre der Satz, wenn an Stelle der Konjunktion e? das Pronomen quod stehen würde (fermentum quod ).

65 Sarra] cf. Gen. 18, 6.

69/70 ... trinitatis] cf. Hilarii Commentarium in

Mattbaeum XIII, 6 (PL 9, 994 s.). 74/88 cf. serm. LXXIV, 5. 84/85 cf. serm. CXLVI, lin. 7o.

72 .. ad prolem] cf. Gen. 18, ro.14 82 uiuentium mater] cf. Gen. 3, ao.

64 alimonia V 1^ manus (?) R, alimoniae V 2^ manus ed. foris expectat uirum /rans?. Pf — labor intus] laboratus /O C Pz, labor ut usus W, intus o. p 65 mulier Pf

sarra] V, sara ceterz

sterelisJ 1^

66 et ex] et om. V

tribus] farinae «gd. Pa — 67 hospitati V 1^ manus — et mistico transp. Pf 68 apponet R— obsequio] mistico Praemit. W —— 70 ac] W, haec RJ, hec Pf O C Pa, (uerbo haec PfJO nouam periodum inchoant), et sup. ras. 27 manus V 71 mune V 1^ manus totum VRWPf/ . 72 geminis V 1^ manus R fecundaret VWO — 74/75a diabolo]aex2^ mezza V . 77a Noe] ad noe V 78 ea quae] 7n V legitur tantum quae sup. ras. ex 2^ manu Ccorrupera fermentum si; R— 79 fermentum V 1^ manus (?) R — 80 deintegraret I 81 coequaret V 1^ manus (?),coaequaret R et salutis] et om. R, et add. 2^ manus V — 85 mortuorum] morientium W Rad. an recte?, moriturorum V 24 manus Christus nasci fransp. Pf — 87 et (sup. lin.) humanum R 1^ (cf. comment. )

SERMO XCIX, 5-6

61i

mmo in aluo uirginis — caelestem totam consparsit in massam. 6. Sed iam quid allegorici sensus in hac similitudine maneat, iam

9o prodamus. Mulier quae accepit fermentum, ecclesia est ;fermen-

tum quod accepit, doctrinae caelestis est sacramentum ; mensurae tres, in quibus perhibetur abscondisse fermentum, lex, prophetae,

euangelia, ubi diuinus sensus mystico absconditur et celatur in uerbo, ut fideli pateat, lateat infideli. Quod autem dixit: donec

95 fermentatum

est totum, illud est quod apostolus dicit: Ex farte

scimus, el ex parte brophetamus ; cum aulem uenerit quod perfectum est, cessabunt quae ex parte sunt. In consparsione scientia nunc

diuina est: aspargit deus, leuat corda, incrementat ingenia, et doctrinarum more ad sapientiae caelestis dilatat, suscitat, diffun-

IOO

dit augmentum. Fermentatur totum: quando? Veniente Christo.

92/93 lex, prophetae, euangelia] cf. Hilarii Comment. in Mattb. XIII, 5 (PL 9, 994 C) ; Ambrosii Expos. Euang. sec. Lucam, VIL, 388 (CC XIV, p. 279, lin. 1072 s.). 94 fideli pateat, lateat infideli] cf. sermm. XCVI, lin. 9; CXXXII, 2. 94/95 Luc. r3, 21. 95/97 x Cor. 13, 9-10. 100 ueniente Christo] cf. SOTTOCORNOLA, 276.

88 immo in aluo uirginis ozz. R aluo uirginis 2^] alueo uirtutis C Pa consparsit V 1^ manus O, conspersit V 2^ Red., conspargitcezeri — 89 iam 2^] om.] OC Pa 91/92 mensurae tres oz. Pa mensurae tres zqze fermentum lexom. PfJO | 92in quibus ziqze fermentum om. CPa lex] ex V 1^ manus JO, 6x R ita, om.

C Pa

92/93

lex prophetae

euangelio / O, in prophetis et euangelio C Pa

euangelia] ex prophetis et

92 prophetae] et 422. W, sunt

praemit. Pf, qui post omissionem inmediate antecedentem nouae periodo initium uerbo sunt dat 93 diuinus om. Pf ^ mystico] om. W, misticus Pf O, mysticusJ 94 fideli pateat] R W, pateat om. V, fideli non lateat Pf, fidelem non lateat

JOCPa ed. infdelem JOPa — 96 scimus] simus/ 1^ manus — 97/100 in consparsione usque in finem desiderantur in C, qui bic magnum spatium uacuum babet 97 consparsione] conspersione W, comparatione PfJO scientiae R 98 aspergit WPfJOV 2" manus 100 totum quando ueniente Christo Pf]O interpunctione omissa

Christo] ecclesia ab omni labe purgata, eternum

perducitur ad regnum 444. O; Hic deest add. in marg. 2^ manus]

XCIXbis MONITVM Propter

sequentiam

textus

euangelici,

quem

commentantur,

sermonem

extrauagantem VII post XCIX posui. De Petro auctore deque prioribus editionibus uide Los sermones, 340-344. Codicibus, quos ad editionem meam primam (o. c., 465-469) adhibui, tertius hic accedit Romanus Casanatensis 716. Arte inter se codices Casa. et Prat. (de quibus iam in monitu ad sermonem XXXIV ) concordant, ambo uero multum inseruiunt ad confirmandas lectiones codicis Va, qui, quamuis ab inscio scriptore (et a secunda manu saepissime, sed

non semper iuste, emendato) exaratus, ceteris duobus manuscriptis non solum antiquitate,

sed

etiam

auctoritate

praestat.

Seiunctim

(Franciscus

Liverani

editionem Angeli Mai non nouit) Mai et Liverani textum sermonis ex propriis castigare conati sunt, neque magna fortuna. Frater Bartholomaeus de Urbino primam partem sermonis usque ad uerba zo znpeterent sanitates edidit ex mihi

ignoto manuscripto, magis traditioni Sez. quam testimonio codicis /a adhaerenti. Non omnes lectiones uariantes priorum editionum in apparatu signaui. Modum scribendi manuscripti l/a sequutus sum, ab eo tamen deuiaui, quando hoc necessarium esse duxi.

Va Casan. Prat. Liv.

cod. Vatic. Lat. 5758, pp. 40-45. cod. Romanus Casanatensis 716, foll. 119-120. cod. Pratensis Roncionianus 2, fol. 103-103".

F. LIVERANI, Spicilegium Liberianum, pp. 196-198 (cf. p. 138). Est eius sermo VII, ex cod. Prat.

Mai

Mil.

A. CARD. Mar, Novae Patrum Bibliotbecae tomus I, pp. 4-6 (ex cod. Va).

^ BARTHOLOMAEUS

DE

VmBINO,

Veritatis, Lugduni, MDLV,

Diui Aurelii Augustini Milleloguium

col. 45: s. ; uel Brixiae, MDCCXXXIV,

col. 426 s. Hac secunda editione Mai usus est.

I,

SERMO XCIXbis (extrauagans VII)

CONTRA PHARISAEOS DE EO QVOD SCRIPTVM EST IN EVANGELIO: ROGAVIT IESVM OVIDAM PHARISAEVS VT CVM ILLO PRANDERET ET CVRAVIT IESVS HYDROPICVM 1. Contra pharisaeos loqui nos hodie non studio, sed dolore, non odii praeiudicio, sed ueritatis instinctu, hodiernae lectionis pandit et reuelat auctoritas. E? factwm est, inquit, cum intrasset dominus domum cuiusdam principis bharisaeorum sabbato manducare paIO

2»

nem, el ipsi obseruabant eum, spiritu insidiantum, non humanitatis affectu. Cum intrasset, inquit, domum. Erat in domo fouea, in salutatione temptatio, in accubitione laqueus, in cibo dolus erat, in pane gladius, in calice uenenum, in communione feretrum, in

confabulatione captura. Et si pharisaeorum talis est, mensa, qualis potest esse scola? Si tamen illud mensam dici fas est, quod erat totum caminum sceleris, coquina malitiae. Illic ardebat liuor, flammabatur

inuidia, coquebatur ira, condiebatur simulatio, et

criminationum tota fercula parabantur. Et tamen ibi ille agnus 20

dei, non pascendus, sed occidendus, uelut quasi nescius manducabat. Manducabat plane, fratres, non quasi nescius, sed ut sodalita-

ti saltim sua, ut contubernio ipso, ut ipsa conuiuandi gratia frangeretur feritas, sedaretur ira, extingueretur inuidia, et huma8/10 Luc. 14, x. Codd.: Va Casan. Prat. (Seu. — consensus Casan. et Prat.) Inscriptio: Sermo contra fariseos Va —— De eo quod scriptum est erc.] ex indice Va (p. 2") Omelia beati Seueriani episcopi (episcopi oz. Prat.) ex (super Prat.) eadem lectione Sez. 6 pharisaeos] fariseos fere semper Va (semel farisaeos), quod saepe 2^ manus in phariseos uel pharisaeos emendat ^ 8 et reuelat] reuelata Prat. inquid Va 1^ manus constanter, om. Mill. dominus] Iesus Mil | 9 domum]in praemit. Mill. principes Va 1^ manus — manducare] comedere Sez., qui transp. comedere panem sabbato 10 obserbabant Va 1* manus eum] enim Va 1? insidiantum] insi- 222. sup. lin. 2^ manus Va, insidiantium MZ. Lzv. 11 affectu] afectu cti za Va —— domum] et cetera add. Mai.

12 accumbitione

Va, accubatione M7/J.

erat om. Mill. Lzv.

14etsi]etsic Prat. — 15 esse potest transp. Prat. Mill — dici mensam fas 16 caminus MZJ., fas est] potest Sez. mensa Prat. est £ransp. Mill. fortasse recte — sceleris] et add. Mill. — libor Va 1* manus — 17 flammabatur] 19 quasi] uelud praemit. 27 manus Va 18 ibi om. Mill. cremabatur Sez. ut 20/21 manducabat plane zsque saltim sua om. Mill — 20sedom.Liv. 21 saltem Prat. 2^ manus Mill. Liv. sodalitate] ut cibi sumptione M7//. conuiuendi Va 1^ manus —— 22 sed suam Va . ut ipsa] et ipsa M7//. aretur Va 1^ manus —— et humanitate ipsa] ex ipsa humanitate M7//.

614

SERMO XCIXbis, 1-3

nitate ipsa homines in hominem iam redirent, caperent affectum, sentirent gratiam reciperent parentem, beneficia probarent, agno25 scerent uirtutes, amarent

230

35

curationes, expeterent, non inpeterent

sanitates. 2. Et factum est, cum intrasset, Ànquid, dominus domum jprincifis Bharisaeorum, et ecce homo quidam hydropicus erat ante illum. Cum intrasset, inquit, domum frincipis. In capite morbus erat, qui per medullarum recessus, per secreta uiscerum, per uenarum meatus totis currebat et serpebat in membris, ac competenti incremento ita ipsam redundabat et diffundebatur in cutem, ut totum corpus in hydropis lacunam uerteret et teneret. Vnde illuc Christus non epulari uenerat, sed curare. Sed ipsius hydropis luem, ipsum principem pharisaeorum sancta lectio iam producat in medium, ut morbi princeps, languoris magister, pestilentiae caput, quiseante mensam non uidit, saltim suam se uideat ante mensam.

40

45

3. Et ecce homo erat quidam hydvojicus ante illum. Quare ante illum, et non ante illos ? Quia dominus uidebat ante se, quod in se illi ipso morbo iam saucii non uidebant. Stabat enim ante dominum pharisaicus hydrops; stabat sitis ebria, esuries crapula, aqua ardens; stabat pharisaici pectoris tota forma plena morbo, uirtute uacua, redundans malis, sapientia perinanis. Stabat hydropicus ante dominum; stabat prandium Christi, dei epulum, ferculum saluatoris, ministerium diuinae uirtutis, non uoluntatis humanae ;

quia Christus non dapibus humanis, sed curis hominum et languentium sanitatibus pascebatur.

27/29 Luc. x4, x et 2. 34 ... sed curare] cf. serm. XCIII, 1 et 2. 38 Luc. 14572: 41 pharisaicus hydrops] cf. serm. CLXXII, lin. 56. sitis ebria] cf. ibid., lin. 58.

24 receperent Va 1^ manus benefia Va 17 manus, benefitia 2^ —probarent] comprobarent M7. agnoscere Casan. 25 non inpeterent] (nec) non

impetrarent Liv. (zbi nec coniectura est Francisci Liv.), non reprehenderent Mill. 27/29 Et factum est zqze inquit domum principis] Et factum est, inquit, cum intrasset domum principis Lzv. 27 tactum Va 1^ manus — inquit cum intrasset /ransp. Casan. principes Va 1^" manus, ut supra (ortbogr.) 28 hydropicus] hy- ex emend. 2ae manus Va, secus 1^ manus constanter hydr- (ydrCasan., non constanter) erat add. sup. lin. 27 manus Va 29 intraret Casaz. 30 per secreta] per illum s. Casaz., per illum in s. Prat. secrataV/a — 31 totus Sez.

et serpebat oz. Sez., et serpeuat V/a 1" manus

incrimento Va 1^

manus; — 32ipsamom.Sem. — 35inhydropis]eth. Liv. ^ 34luem]lucem Va 35 perducat Liv. medio Sez. 38 erat om. Seu. 40 iam oz. Sez. saucii] sauciati Sez. ; 2^ manus Va saucii conuertit in saei et praemisit phari (pharisaei), quod Mai perperam interpretauit et in suo textu retinuit — 41 hydropis Va 2^ manus

esuriei Sez., esuriens Ma

42 fariseici Va 1^ manus bic

forma tota transp. Seu. 44 aepulum Va — 44/45 saluatoris ferculum transp. Seu. 45 diuinae uirtutis ministerium 7ransp. Seu. uoluptatis Lv. 47 sanitatis Va 1^ manus

SERMO XCIXbis, 4-5 30

615

4. Et respondens, inquit, dominus dixit ad illos. Non ait dixit, sed respondit. Respondit cui, loquente nemine? Respondit medicus languori, quia languidus medicum non quaerebat. Denique loquitur ad legisperitos, loquitur ad pharisaeos, in quibus tota languoris necessitas, tota morbi causa, tota pestilentiae uis manebat. Re-

spondens dixit ad illos: Si licet sabbato curare? Auctor sabbati sabbato quid liceret interrogat ; et ipse qui iusserat, quasi nesciens

55 quid iusserit, sic requirit. Fratres, non ut nescius, sed ut praece-

60

ptor interrogat. Interrogabat enim ut praeceptor, sciscitabatur ut dominus, scrutabatur ut deus quid profecerit doctrina penes discipulos, penes homines oboedientia, penes famulos disciplina. Licet sabbato curare an non? Quia sabbato peccare prohibuerat, non curare; malefaciendi, non benefaciendi diligentiam denegarat; carnis curam in luxu, non in sanitatibus amputarat ;huma-

nae seruitutis opera, non diuinae sustulerat opera pietatis; et consecrauerat diem, in quo terrenis operibus subtractus homo deo tantum uacaret et sibi. 5. Dixit ad illos: Si licet sabbato curare? At illi tacuerunt. 65 Silebant enim ut bestiae, quae insidiabantur ad praedam; tacebant uero solliciti de crimine, non solliciti de cura tacebant. Qui uidet fieri, quod existimat non licere, et tacet, iam cum tacet accusat. Amicus, amicus delicta festinat prohibere, non prodere. 70 Sed ideo tacebant, ut esset in culpa deus, uirtus in crimine, in calumnia salus, in accusatione totum ueniae documentum. Sic uidet oculus inuidiae iaculo uulneratus; sic accusat hostis dei,

75

ueritatis inimicus. Sed quia medicus pius aegrum saepe curat inuitum, adprehendens hydropicum Christus dimisit sanum, quia quem conprehenderit Christus, languoris uniuersitas mox dimit-

48 Luc. 14, 3. 59 Luc. 14, 3.

51 ad legisperitos ...] cf. Luc. 14, 3. 52/5390c9149* 65 Luc. 14, 3-4. 73/74 ...inuitum] cf. serm. L, ad lin. 6o.

50 langoris Va 1^ manus 54 quid] quidquid Liv., quod Prazr. quid (quod) sabbato zrassp.Seu. ^ interrogauat Va 1^ manus — 56 siscitabatur Sez., scitabatur Va Mai (cf. Forcellini, Totius Latinitatis Lexicon, ad nomen scitor, ubi

locus noster ex ed. Mai commendatur) 57 deus quid profecerit] deus. Quid non proficit Sez. 59 peccata Prat. 60 diligentiam] licentiam Cz. 61 humana Cas 620peraom.Seu 652t]ad Va 1^ manus — 66utbestiae]ut post de praedam]prae * ras. - dam Va — 67 codd. Seu. interpungunt om.Mai cura ef 4dd. quia posttacebant — 68aestimat Prat. — 68/69 cum tacet accusat. Amicus, amicus] omnium tacet accusat amicum. Amicus Sez., omnino tacens 69 amicus amicus] amicum amicus Sez. Liv. accusat amicum. Amicus Lv. interpunctione quam

notauimus, amicus amici Mz

70 deus] dominus

Lzv.

71calumna Va 1^ manus — totius Liv. — 72uidit (?) Va 1^ manus, om. Seu. 75 conpraehenderet Christus] dominus Lzv. 74 adpraehendens Va languoris] anguoris Va 1^ manus Va 1* manus, comprehendit Liv.

SERMO XCIXbis, 5-6

616

tit. Accessit ad hominem deus, et morbus ab homine mox recessit.

8o

Vnde qui a domino teneri non uult, ab omni aegritudine uult teneri. Hinc est quod propheta tentum se a domino sic decantat: Tenuisti manum dexteram meam, el in uoluntate tua deduxisti me, et cum gloria adsumpsisti me. 6. Quid plura, fratres ? Si Christus pro sabbato tunc non fecisset hydropici

curam,

uim

sabbati

sustulisset.

Sed obsecutum. est

auctori suo sabbatum, per quem deputatum fuerat ad odium criminis, ad exercitium sanitatis. Verum quia pharisaei in hominiut 85 bus dei pietatem sapere nesciebant, ad iumenta mittuntur, ingestum Christi uirtutibus qui sensum, s insipientibu ab caperent sibi totiens et taliter intellectum miserabiles non tenebant.

79/80 Ps. 72, 24.

85 ad iumenta mittuntur] cf. Luc. 14, 5; serm. XXII, ad

lin. 95.

77/78 Vnde quia dominus in prandio non uult teneri, ab omnis (hominis Liv.) aegritudine uult teneri Sex. — 78 profeta Va 1^ manus, per prophetam Sez. 79 dexterae meae Seu. — 80 cum gloriam Va — adsumpsisti] accepisti Sez. 82 hydropico cura Sez. 83/84 sabbatum zsque sanitatis] sabbatum ad exercitium sanitatis, per quem deputaturi (deputatum Casaz. Liv.) fuerant ad odium criminis Sev. — 84 exercitium] -ti- :szp. iz. Va —— hominibus] omnibus Prat. 85 sapere] spere Va 1^ manus ad iumenta mittuntur] adiumenta nituntur Sev. — 86 qui] quem Sez. — 87 tenebant] apud Seu. (et Liv. ex Prat.) additur: Prouida tamen dispensatione dominus ante legisperitos et pharisaeos hydropicum

curat, et mox

contra

auaritiam

disputat, ut uidelicet per eius

aegritudinem corporis in illis exprimeretur aegritudo mentis. Denique post multa disputationis eius hortamenta subiunctum est : Zudzebant autem omnia baec pharisaei, qui erant auari, et deridebant illum (Luc. 16, 14). Hydropicus quippe, quo amplius biberit, eo amplius sitit ;et omnis auarus sitim multiplicat, quia cum ea quae appetit assecutus fuerit, ad appetenda amplius anhelat. Haec uerba, quae in

nullis Cbrysologum sapiunt, ex Gregorii Magni Moralium libro XIV, cap. XII, mutuata sunt, in cuius fine legitur: Vnde et redemptor noster ante pharisaei domum hydropicum curat, et cum contra auaritiam disputaret, scriptum est : Zzdiebant

autem omnia baec pharisaei, qui erant auari, et deridebant illum. Quid est ergo quod ante pharisaei domum hydropicus curatur, nisi quod per alterius aegritudinem corporis, in altero exprimitur aegritudo cordis? Hydropicus quippe, quo amplius biberit, amplius sitit; et omnis auarus ex potu sitim multiplicat, quia

cum ea quae appetit adeptus fuerit, ad appetenda alia amplius anhelat ( PL 75,

1047).

SERMO C

PL

DE SYROPHOENISSA MVLIERE 1. Hodie beatus Marcus cum Syrophoenissae mulieris commendat prudentiam, fidem refert, credulitatis extollit ardorem, sollicitis

auditoribus non paruam generat quaestionem dicendo: Et inde surgens lesus abiit im partes T'yri et Sidomis, et ingressus domum neminem scire uoluit, ed nom potuit latere. Voluit, et non potuit. Velle et non posse non est diuinae maiestatis, est infirmitatis humanae. Scriptum est enim: Omn?a quaecumque uoluit dominus fecit in caelo IO et in terra, in mari el in abyssis. Et apostolus: Voluntati eius quis resistit? Succumbit necessitati quae non est libera et absoluta uoluntas, et minorat dominantis arbitrium uoluntas quae sustinet aliquantarum difficultatum angustias. Leprosus dicit ad dominum: $7 wis potes me mundare ;et euangelista dicit: Voluit et non I VA fotwit. Quid agit beatus Marcus? Numquid extollenda est mulieris fides, ut inclinetur domini possibilitas et uoluntas ? Aut tanta est sagacitas fidei, ut nolente deo diuinum ualeat inuestigare secretum? Tale et mihi uidetur et illud esse, cum dominus emoruosae

fidem in suae uirtutis uult prodere et probare documento interro-

5/7 Marc. 7, 24.

9/10 Ps. 134, 6.

necessitas - uoluntas] cf. serm.

10/11 Rom. 9, r9.

XX XVIII, ad lin. 5o.

11/12

14 Matth. 8, 2 et parall.

14/15 Marc. 7, 24.

Codd.: VR W, PfPbJOCPa

Inscriptio :Syrophoenissa] serips;, syrofonissa V W J, syrofenissa R, syrophenissa PfCPa,sirophenissa O — Demuliere syrophenissa ;razsp. CPa — 5 Marcus om. Pb syrofonissae V W (fortasse sic im prototypo), syrofenissae R Pf]J 0, 6 partibus W/O C, partybus Pa 5 et inde oz. O C Pa syrophenissae P^

Tyri] tyriae (?) V 1" manus, sytiae R — Sidonis] V WO, sydoniscereri — 10 mare V 1^ manus] O — abyssis]abissis W Pa, omnibus praemit. Pb O C Pa Rad. V 10/11 et apostolus z;qze resistit om. W —— 10uoluntasV — 12et 2* manui minorat dominantis arbitrium uoluntas om. V R ob bomoeot., W ponit inferius post 13 aliquantarum] Rz. uoluntas quae] uoluntasque RzZ. angustias difficultatum] Rez. Pb CPa (aliquantarum PbCPa, aliquantorum reliqui difficultatum), difficultatis V R W, difficultates Pf] O, et ad.JO(difficultates et 14 angustias] et minorat donantis (712) arbitrium aZ. Whi angustias) marchus euangelista] apostolus Pf — dixit W —— 15 agit] ait R 1^ manusJ 17sagacitas] extollenda est] ita «22. V 2^ manus — mulieris rep. V JPf sagitta franc.

J C Pa ed., uolente ceteri nolente

inuestire V 1^ manus, ab

esse et illud /razsp. Pf. 18 talem VR antiqua 2^ in inuestigare emend. emoruosae] V (cf. serm. XXXVI, ad lin. 5), emorruosae R W, emorrusaeJ, emorose O, emoroisse Pf, emorroisse Pb Pa, emorroyssae C — 19 uult] uoluit et probare] et om. VR, ac p. V 2^ manus — documentum Pb C Pa

480

618

SERMO C, r-3

gando: Quis me tetigit ? Cui discipuli dicunt: T'urba te comprimut, et dicis: Quis me tetigit? Discipulis uidebatur, ut omnes tangerent dominum solo corpore comprimentes, ut tali carnali incessu omnes similiter iungerentur. Similiter ille, qui aliter senserat, et aliter inquirebat, peruenisse ad maiestatem suam, ad suam mulierem penetrasse uirtutem mente, non corpore, non communi tactu, sed 25 20

fide, istam sciebat. Vnde clamat non homo, sed deus ; non caro, sed

spiritus: Qwis me tetigit?, ut proderet uirtus operis, quem tunc humanitas occultabat. 2. Sed quid sit uoluit, et quid sit non potuit, euidentius inquira20 mus. Promissionis suae memor Christus Israelitici populi primum uenerat ad salutem, ut quod Abrahae promiserat et semini eius, Dauid eiusque posteris fidele redderet persolutum. Sed quia indignos se sua perfidia praestiterunt, obtinuit, rapuit, traxit fides gentium, quod infidelitas spreuit et perdidit Iudaeorum. Audi 35 ipsum dicentem: Non sum missus misi ad oues perditas domus Israel. Sed oues luporum contagione iam rabidae, et ipsis bestiis propria feritate saeuiores, laniare et uiolare suum semper uoluere pastorem; atque ideo uelle suum Christus inplere non poterat, non inpossibilitate sua, sed nequitia perditorum ; et quod aliis detule4 o rat, aliis conferre cogebatur, dicente ipso: Regnum caelorum uim patitur, et qud uim faciunt diripiunt illud. Vim fecit fides gentium, ut raperet haereditatem patris, ipsam haereditatem totam diriperet, sicut euidentius praesenti lectione monstrauit. 3. Mulier statim ut audiuit de eo, cuius habebat filia spiritum 45 inmundum, intrauit et procidit ante pedes eius. Erat autem gentilis Syrophoenissa, et rogabat eum, ut daemonium eiceret de filia eius. 20/21.27 Luc. 8, 45 et Marc. 5, ax; cf. serm. XXXVI, 2.

eius] cf. Luc. , 55. ex. gr. Act. 13, 46.

31 ... et semini

— 32 Dauid]cf. ex. gr. Ps 88, 36-37 ; Ps. 131, x2. 35/36 Matth.15,24. — 40/41 Matth.1,:2.

32/34 cf. — 44/48

Marc. 7, 25-27.

20/21 cui discipuli zsgze me tetigit add. 1^ manus O in marg., uerbis prius ex bomoeot. omissis 20 dicebant CPz 25 similiter] Sed aliter W ouam Sententiam inchboando

26 istam] eZ., iste O, ista cett. codd., om. Pb

clamabat

C Pa 27 proderet] produceret franc. quem] quae R 28 occultabat] occulebat CPa, oculebat/O ^ 29 euidentius] z diligentius mutazit Rad. — 30 suae om. hisrahelitici P, — 31 quosPf — 32eiusque]eiusqui R, eius que J, eius quaeJ 2^ manus fideliter Pa — 33 sua se;ransp. W —— perstiterunt R 34 iudeorum spreuit et perdidit transp. PÉPb — 35 oues (seq. ras. 2 litt. in V ) perditas] oues quae perierunt C Pa 36 rabidaJ 1^ manus O 37 semper suum /ranip. Pf Pb 39 proditorum Rad. detulerat] om. V, distulerat/ 41 fides gentium fecit zransp. W 42 haereditatem patris] Rad. e4., haeredem cod. ipsam haereditatem totam] eZ., ipsum haereditas tota cod.

diriperet] filiorum a44. franc. (Rad.) 46 syrofonissa V, syrofenissa R, sirofonissa W, syrophenissa Pb C Pa, syrophenissaJ,sirophenissa O, synofegissa Pf 1^, synofenissa Pf 2^, genere add. Pb rogabat eum oz. Pb eum oz. Pf

SERMO

s 3-4

619

Qui dixit illi : Sine prius satiari filios. Non est bonum tollere banem et mittere canibus. Non dixit non est bonum mittere panem canibus, sed non est bonwm tollere filiis et mittere canibus, quia dare

5o panem canibus, et si humanitatis non est, humanae tamen est rationis. Canis dormientibus dominis nocte est custos, et peruigil prodit extraneum, turbat furem, occurrit latroni, ut curam releuet

et sollicitudinem seruulorum. Verumtamen quis tulit panem filiis, quibus totiens et taliter obtulit, tribuit, ingessit ? Sed illi oblatum 25 conculcare ad scelus, non ad uitam sumere sunt conati. Et tamen conminutum et conculcatum a filiis canis tota fide, toto desiderio

lambere festinauit. Hinc est quod sic respondit: 4. Nam canes sub mensa comedunt de micis puerorum. Merito quae se canem confessa est, in hominem commutatur; et iuste 6 [0] conuertuntur in canes, qui se filios esse noluerunt. Merito adopta-

tur in filium, leuatur, honoratur ad mensam, quae se sub mensa

laudabiliter prouida humilitate deiecit. Iuste toto nunc epulatur ex pane, quae suis meritis micas se intellexit et confessa est uix mereri. Et quid plura? Hinc est quod propter iustitiam suam 65 dominus nec Iudaeis dare potuit, nec gentibus denegare.

49 Marc. 7, 27.

58 Marc. 7, 28.

non est] enim zzzerponunt CPa — tollere] sumere V (bic 47 prius om. R panem om. V — 49/50 quia dare panem canibus oz. W ob bormoeot. tantum)

51canes VR (ortbogr.) ^ estcustos]et c. W franc. — 52reuelet Pf] — 53 et sollicitudinem] et om. R V,, et add. 2^ manus sup.lin. V — 54 vribuit]et add. Pa conati sunt /rzp. ingressit Pa 1^ manus — 55 sumere sunt] sumeres R 60 filios esse se transp. Pf — 61 honoratur] etpraeit. 58mensamPf Pa se] R W Pb, om. ceteri (an deiecit in seq. sine se pro Pf Pb] O, et add. W C Pa 63 micas se] micasse V 1* manus 62iuste]iste R— totum/O iacuit?)

481

SERMO CI

PE

VBI DICIT: NOLITE TIMERE EOS QVI OCCIDVNT CORPVS 1. Audistis, fratres, quemadmodum milites suos Christus regia

IO

exhortatione conpellat, ut dispectu mortis interfectores corporis non pauescant. Denique eos in amicorum iura transscribit, qui studio triumphi, qui amore libertatis, sanguinem cum gaudio et sine trepidatione fuderunt. Sic enim ait: Vobis autem dico, amicis meis, ne Lerreamini eos qui occidunt corpus, et bost haec nom habent amplius quid faciant. Ostendam autem uobis quem timeatis : timete eum, qui bosiquam occiderit corpus, habet potestatem mattere an gehennam. 2. Vobis autem dico, amicis meis, ne terreamini. Quia libertatem probat uirtus, metus indicat seruitutem. Nam liber ad gloriam,

15

20

seruus natus est ad timorem. Merito ergo ad dei amicitias sublimatur, qui propter deum humanas despicit mortes, nescit timores. Si amicos morum facit imitatio, morum similitudo coniungit, conuenienter eos amicos uocat Christus, quos imitatione sua mundi maculam et ipsam mortis formidinem conspicit et praeuidet calcaturos. 3. Vobis autem dico, id est, non omnibus, sed avicis. Vobis autem dico, quos mors absoluit ista, non finit. Vobis dico, quos

20/21 uobis autem dico wiederholen Handschriften wie V und W nicht. Doch ist die Anapher hier für Petrus Chrysologus ganz charakteristisch und zweifellos authentisch.

7/11 Luc. z2, 4-5.

12.20 Luc. z2, 4.

Codd.: VR V, PfJOCPa Inscriptio: qui occidunt om. V

occidunt oz. R

corpus occidunt £raz5p.J,

in cuius archetypo fortassis occidunt deerat De eo quod dicit: Ne terreaminiab his qui corpus occidunt C Pz Á exortatione VJW despectu W franc. corporis] suorum corporum franc. 5 eos de. V — transscribit] Pf, W

trans scribit/, transcribit R O, transibunt

V C Pa

8 terreamini] timeatis /O

eos] VO, ab eis W Pf, ab his V 27manus (antiqua) R C Pa 12 meis add. 2^ manus V sup. lin. quia] qua V 1^ manus 15 probat uirtus] probaturus R uirtus] ex 2^ manu sup. ras. V 14 amicitiam franc. 16 emitatio V (1^ manus probabiliter: i- sup. ras.) R, inmitatioJ 1^ manus — 17 uocat] facit W 1^ manus emitatione V 1^ manus R 18 maculam] (24mquid pro retem ? ) macula V 1^ manus, iacula Pa ed. 20/21 Vobis (1^) usquenon finit]Otransp. ordinem istarum duarum sententiarum, quae iisdem uerbis uobis autem dico

incboantur — 20 id est] praecedit in V uerbum erasum amicis] -cis ex 27 manus sup. ras. V — 20/21 uobis autem dico 2^] om. V W (cf. comment.)

SERMO CI, 3-4

621

corporis resolutio promouet ad melius, non transducit ad poenam,

Vobis dico, quibus morte uita inchoatur, non finitur. Vobis dico,

2 M^

quorum mors pretiosa fit non sui qualitate, sed causa, dum uitae magis lucra inuenit, quam uitae perdit usuram. Sed audiamus quid dicat amicis suis. 4. Ne terreamini ab his qui occidunt corpus. Audiant qui de bono

mortis ueterum uolumina uetusta detriuerunt, nihil tamen inde

aliquid capere uirtutis aut consolationis aliquid inuenire ualuerunt: quia et si totis eloquentiae uiribus ad tolerantiam mortis armarunt animos, siccarunt lacrimas, suspiria sustulerunt, negauerunt gemitus, incluserunt dolores, nihil tamen aut de spe certa,

aut de perpetua uita, aut de salute suis lectoribus conquisierunt. Quis homini, quis sapienti dicat? Mori naturae est, necesse est 3 VA deperire. Nobis uixerunt ueteres, uiuimus nos futuris, »eno sibi.

Quod non potes nolle, est uelle uirtutis. Suscipe uoluntarius, ad quod urgueris inuitus. Mors, antequam ueniat, non est; cum autem uenerit, uenisse nescitur. Ne ergo amisisse te doleas, quod

cum amiseris non dolebis. Sed haec talia cum dixerint, dicunt 40 totum de sententia, non de uita ;quia unde et quando et quomodo

tibi et per quem mors uenerit, nescierunt. Nobis autem uitae auctor prodidit mortis auctorem. Deus namque uitam fecit, dia-

bolus machinatus est mortem, diuino eloquio sic prodente: Deus 33 de salute. Fast alle Handschriften, worunter die besten, tragen Ze salate salute. Der Ausdruck ist merkwürdig, nicht weniger als die Übereinstimmung der Zeugen. Ich betrachte die Stelle als korrupt überliefert, kann aber nicht erraten, wie de saluata salute entstanden sein kónnte: aus einer Dittographie ?

24 mors pretiosa] cf. Ps. 115, 15. 27. bucyr254 27/28 qui de bono 34 mori naturae est] cf. mortis ...] cf. serm. CXVIII, lin. 54 s.; WEYMAN, 465. 56/37 ... urgueris inuitus] cf. 35 cf. Rom. 14, 7. serm. XLV, lin. 33. 42 mortis 40 cf. serm. CXI, linn. 17/19. Moos, Consolatio, T $69. 43/44 ... fecit] auctorem] cf. lin. 66s. ;sermm. XVII, lin. 8; XL, lin. 56, etc. Sap. xz, 135.

22 corporeis O

ad melius] in m. W

inchoatur] V ed., inchoat veter:

23 morte] in praemit. franc.

25 perdat franc.

26 suis om. Pf]O

ad tolerantiam mortis] 30 si om. VR (an merito?) 27 hijs WPf attulerant. lam monitis R — 31 negarunt O — 33 salute] saluata salute coZ4., suis praeter. C Pa, qui loco saluata ponunt promissa (uera ed.) (ef. comment.)

34 hominum /OC Paz lectoribus] om. VR ideoque nonnisi cunctans recepi 35 dicat] non praemit. JO sapientium /O / CPs quis 2] qui deperire] te perire W

36 potes] W O, potest ceteri

uelle uirtutis est transp.

urgueris V RJ, urgerisreligui — 38 uenisse] 37 quod] quos 1" manus JO (hac 2 ac i archetypo) per V 1^ manus hec per] et 41 Pz C uenire JO 1* nescietur Pf — 42/44 diabolus usque non fecit babet O in marg. ab ipsa VR uitam mortem] 45 bomoeot. ex fortassis omiserat. baec uerba quae manu, procedenteJ 1^ manus

622

SERMO CI, 4-5

mortem non fecit, inuidia autem diaboli mors introtuit in orbem 45 terrarum.

50

5. Sed dicis: quare deus opere diaboli opus suum passus est deperire ? O homo, si quod interrogas scire uelles, uacares paululum, dares animum, aperires aures, ut tibi posses cum deo tuo negotium principale, arbiter ipse tu tam curiosus, agnoscere. Sed tu occupatus aliis semper, tibi numquam, quare nescias rerum causas, negotia tota saeculorum, iudiciorum profundum et inpenetrabile secretum, deses et otiosus accusas. Nonne ut apices litterarum, ut elementa cognosceres, addictus magistro, scolis

48/49 ut tibi posses bis agnoscere. Hiermit gelangen wir an der schwierigsten Stelle des leider sehr verdorbenen Textes dieses Sermo. T5; kónnte als ein Dativus ethicus betrachtet werden. Anstatt posset einiger Handschriften habe ich

posses geschrieben ;die Verwechslung der zweiten und der dritten Person ist im Textgeschichtlichen leicht móglich (in derselben Predigt haben wir einen anderen áhnlichen Fall getroffen : potest statt potes). Es ist wahrscheinlich, dass es in einem sehr alten allgemeinen Archetypus der Collectio Feliciana posszs für posses zu lesen war, d. i. posszs als die dekadente Form von fosses, spáter in possit (vgl. V) umgewandelt, woraus foscit der Hs. R entstand. Die Hinzufügung von esse (ut tibi esse posset ... negotium principale) ist nur von W bezeugt; also bin ich gezwungen die Anwesenheit von esse für einen Verbesserungsversuch zu halten,

einen intelligenten auf jeden Fall, auch wenn die Hinzufügung von esse die des verdorbenen Textes nicht vollstándig zu heilen vermag. Aus eZ.

Wunde

ersehen wir, dass alte Herausgeber die Stelle einer sehr chirurgischen Massnahme unterzogen haben, indem sie einfach die Worte posszt bzw. posset cum deo tuo

vom Satz abgeschnitten haben (zt negotium principale arbiter ipse tu tam curiosus agnosceres).Wenn wir aber posses annehmen, so wird die Umwandlung agnzosceres (agnosceris bei den àlteren Archetypen) in den Infinitiv agnoscere verlangt ; ich

habe also konsequent agnoscere geschrieben; da ich es aber ohne jede Stützung seitens der Handschriften getan habe, muss ich diese Lósung nur als eine schwache Hypothese ansehen, ja als eine Hypothese, die, ehrlich gesprochen, mich nicht ganz befriedigt, denn sie wáre móglicher, wenn arbiter ipse tu tam curiosus, sehr gut von den Handschriften verfochten, nicht im Nominativ,

sondern als ein Ablativus absolutus stehen würde.

44/45 Sap. 2, 24.

46 opera R — passusex emend. W si ut V 2^ manus,

— 47 si quod] V^, si quae C Pa, sicut V R,

si sicut Pf, si JO ed.

interrogans /O, interrogata ed.

uelles] uelis V R V C (ex uellis orzbogr.) uacaris V 1" manus R, uacali Pf 1? 48 dares] daris V 1^ manus R, intenderes W. posses] scrz552, possit V, poscit R, posset V] OCPa, positus Pf, esse praemit. W (cf. comment.) posses cum deotuoom.ed. ^ 49 negotium] fieri praemit. JO, fieri add. C Pa principalem

R

tutam R

curiosius J

agnoscere] scri57, agnosceris V 1^ manus R,

agnosceres cett. codd. ed. (cf. comment.) 50 quare /OC]Pa eZ., quarum V R Pf, quas V — 51 seculum W 52 deses et] desidis s& V, dedisset R, desies et JE AIC 55 ut elementa 5p. Jis. Pf — cognosceris V 1^ manus R

SERMO CI, 5-6

623

fixus, totius patiens laboris et poenae, nec domum noueras nec parentes? Quam utile tibi est, ad quod tibi magister addicitur, ingeritur scola, et tibi poenis tuis labore suo doctor supplicat, ut ista uelis scire, ut talia et tanta digneris audire! Probant hoc

55

apostoli, et maxime Paulus, qui uapulando docuit, non cedendo, 60

ut eximius magister quot sunt homini mores, tot ferret et exciperet passiones. Et nos heia in puncto temporis rerum principia, causas saeculi dicamus, quia iubemur; et quomodo nos iubemur,

et tu audis quomodo uis, non quomodo debes, et nos ista seruitus, 6 VA

necessitas talis, fortassis excusat ; te libertas tanta, uoluntas talis indubitanter accusat. Quod dicimus, officii nostri est ;quod minus dicimus, est fastidii tui.

6. Quaeris, homo, cur non mortem deus mox cum ipso extinxit auctore, et latale uirus sua prouidentia tunc prouidit, ne ad totius

Orbis, et praecipue ad suae imaginis perniciem, perueniret. Caelum, quod

tu uides, homo,

firmatum

aere toto, portat aquas

multas, nec portatur ab aliquo ipsum, quia sola illud, appendit iussio, sola sustinet uis praecepti, diuino eloquio sic prodente: Extendit caelum sicut pellem, qui tegit in aquis superiora eius. Terra, quae tanto calcatur pondere atque onere montium ac mole solidatur, supernatat liquido fundamento, dicente propheta: Qu? fun7 VA

dauit terram super aquas, ut quid stat, mandati sit, non naturae —

ipse, inquit, dixit, et facta sunt; mandauit, et creata sunt —; quod stat, sit diuini operis, non rationis humanae. Mare, quod tanto conmotionis

80

suae

uertice fertur et eleuatur ad nubes, frenant

tenues arenae, ut uideamus potestatem tantam non pulueri cedere, sed praecepto. Omnia ergo quae in eis sunt mouentur ac uiuunt 58 Paulus] cf. 2Cor.12,5-7. ^ 66/67 ..auctore]cf.lin.42. ^ 72 Ps.103,2. 76 Ps. 148, 5. 74/75 Ps. 135, 6 (cf. SABATIER, II, 264). tuis] 56 et tibi] ut t. O 55 adducitur W 54 totius] tociens W O Pa 58 57 tanta et talia zransp. Pf O 1" supplicet frac. VJC ed., suis ceteri 60 heia] V J, eia R, éia O, eya hominum JO 59 sunt oz. W bapulari V

61 discamus ed. — nosom. O . iubemur? ed. interrogat W Pf C Pa, ea ed. 62audire R — quomodo 1^] o». R — quomodo uis om. ed. ——debeo Pf 1^ fortassis OCPa — seruitutis VJOC —— 63 fortassis om. ed. nos]nonest tanta] sed CPa —— 64/65 officii uique uoluntas talis om. W propter bomoeot. 64 est] et JO — 65 fastidii tui] uique minus dicimus om. JO ob bomoeot. fastidium W^

66 ipso] suo Pz, om. Pf

|extinguat V R fortasse bene

extinxit

68 ad suae] cum ;ransp. Pf omisso ipso ^ 66/67 auctore extinxit /rausp. C Pa ad om.] ^ 69 aere toto] aere totum /O, aerem totum Pf, ac totum dum C, ac 69/70 multas aquas /razsp. Pf — 71prouidenteO — 72tegit rotundum Pa excorr.] (tegis 1^?) ^ inaquis]inom. OCPa — 75terrasV umus — ut quod]et C Pa, 77 tantae Pf] q.JO — 76/77 quod stat] et praemir. C Pa, quodfacit W 79harenaeJOCPa — utuideamus]et uidemus tantiO — 78suaeom. CPa uiuent V 1^ tantam om. VR — 80 mouentes V 1^ — ac]et Pf. JOCPa manus RJ, uigent W

483

624

SERMO CI, 6-7

solo iussu facta, iterum sola iussione soluenda firmat propheta cum dicit: Initio terram tu fundasti, domine, et opera manuum tuarum sunt caeli. Ipsi peribunt, tu autem permanebis ; e omnia sicul uestimentum ueterescunt, el mutabis ea, et mutabuntur. Muta85 buntur quomodo?

Vt tempori uetustas, non creatori pereat crea-

tura.

7. Sed tu iam nos, quicumque quaeris, euagatos esse dicis, quia cum tu quaeris quare deus mortem in destructionem sui plasmatis permiserit permanere, nos caelum, terram, mare ex nihilo facta et 90

95

soluenda iterum in nihilum longo sermoni descripsimus, tibi magis ac magis disquirendi materiam conquisiuimus, quia dicis: ego quaesiui cur homo pereat, tu et ipsa elementa peritura firmasti. Dicis: credo, ut de generalitate pereundi solatium, non quietem de ratione fessis mortalium sensibus prouidemus. Dicis quasi non doloris sit perire caelum, solui terram et totam rerum faciem iure mortalitatis aboleri. Dicis: rogo, quid pulchrius caelo? Quid splendidius sole? Quid ornatius stellis ? Quid luna gratius? Quid

90 soluenda iterum in nibilum. Der Ausdruck ex nibilo soluenda der besten Zeugen ist auffallend, gleichwie die Einstimmigkeit der (besten) Handschriften, die den Text so bringen. Dem Sinn nach scheinen mir die Hss. C und Pz recht zu haben, wobei aber zu bemerken ist, dass bei solchen abgeleiteten Zeugen zz nibilum eine Korrektur zu sein scheint. Iz nzbilum soluenda ist logischer und verstándlicher, und passt mit dem vorausgehenden Bibelzitat (7557 peribunt,

d. h., caeli und elementa) und mit dem folgenden Kontext gut zusammen. Doch kann die Behauptung, dass die Schópfung zz nibilum soluenda sei, manchen alten Kopisten merkwürdig geklungen haben.

82/84 Ps. ror, 26-27 (Hebr. rz, ro-x).

89.115

ex nihilo] cf. sermm.

XXXIII, lin. 46 s.; XLVI, ad lin. 65.

81 firmat] ut praemit. J(?) CPa — 82 cum dicit] dicens W tu fundasti terram /raz35. V — domine]deus(?) V — 83 permanesPf 84 ueterescunt

V 1* manus R, ueterescentJ,ueterascunt V 2^ manus, ueterascent cett. codd. cum ed.

mutabuntur] sezel omisso altero Pf — 87 tu iam nos] tui (tu 27manus) amnos J, tu iam annos O euagatos esse] eZ., euagatus es codd., qui inter es et dicis interpungunt — 88 in destructionem] indistrictionem J 1^manus, in destructione Pf, in destructam R 90 iterum soluenda /ransp. CPa — —uerbo iterum nouam sententiam incboat | — in nichilum] C P, ex nihilo ceteri (cf. comment.) 91 disquirendi] R 1" (?) C Pa ed., disquirenda Pf, disquirendam ceteri — materia 12g (disquirenda materia) conquisimus J 1^ manus dicitis Pf. — 92 et tu transp. CPa — 95 ut de] quod de CPa — pereunde] 1^ manus — 93/94 de ratione] de oratione J O C Pa, quibus uerbis ]nouam periodum incipit — 94 sensibus] menbris O quasi] quia W 1^ 95 soluitJ 1^ manus et totam om. V iurae V —— 96 aboleri] absolueri Pf, absolui JO, & add. O et exb. — aboleri 97 ordinacius W dicis. Rogo 77a interpungunt Pf]

SERMO CI, 7-9

625

salubrius terra? Quid utilius mare? Aut quae in istis uetustas, quae sicut nata uel facta sunt perseuerant ? Quod utique gratius IOO

IOS

esset ista stare quam perire. 8. Homo, forsitan esset iocundius, sed non utilius; nam istis adstantibus tu nutasti; istis lucentibus caecatus es, ne uideres.

Caeli claritas stupefecit sensus tuos, oculos tuos sol splendore caecauit. Nam decore deceptus horum, horum opificem tu negasti. Istos rectores mundi, istos confessus es deos, quos tuae deus uerus subiecerat seruituti. Necesse est ergo solui cuncta, nouari omnia,

ut uel tunc facta credas, cum uideris esse reparata. Nec nos aestimes euagatos, quos in argumentum tuae intellegentiae totam IIO

percurrisse conspicis creaturam. Homo, quando te auctor fecit ex puluere, non uidisti. Nam si te uidisses factum, numquam te mortuum sic deflesses. Vidisti te perfectum, uidisti te uiuentem, uidisti te decorum, auctoris tui te similem iam uidisti. Vnde esses, qualis esses, quia nec nascentem nec morientem uideras, nescie-

IIS

bas. Hinc est quod naturam dedisti totum: tibi te, deo nihil. Propterea deus per naturam redegit te, permisit ex nihilo in puluerem reuocari, ut quid fueris, sic uideas, et resurrecturus agas gratias, qui factus, qui erectus, ingratissimus extitisti. 9. Non timeamus ergo, fratres, sicut dixit dominus, eos qui

98 mare haben V und R, wohl als Ablativ verstanden. Mare kónnte auch eine dekadente phonetische Variante von zr sein ; aber gewóhnlich verwandeln die

alten Archetypen e in 7 eher als umgekehrt.

109/117 cf. Moos, Consolatio, T 6o9.

109/110.115/116 ... ex puluere,

in puluerem] cf. Gen. 5, 19; Ps. 21, 16 ; Ps. 103, 29; Iob ro, 9, etc.

cf. lin. 89.

115 ex nihilo]

118/119 Luc. z2, 4.

98 terram R mare] VR, mari ceteri (cf. comment.) 99 perseuerat R quod] quia C Pz 100 esset] V 2^ manus ed., est est V R, est ceteri ista] iusta PfJ perire] WO, perdere cett. codd. ed. 102 asstantibus W, astPfC Pa, stantibus O nutasti] ex emend. V (na- 1^ manus?) caecatus] tu praemit. J uideris V 103 sensus ex corr. V (-sos 1^ manus? ) tuos] et add. W ^ 104 decore] de corde RO, -e sup. ras. 2 litt. V — 105 uerus om. O 108 intelligentie O Pz 109 percucurrisse JO 110/111 te mortuum]te om.Pf | 111 defleuisses /O uidisti te uiuentem] uides t. u. V, te om. JO 112 uidisti te decorum] uides t. d. W, teom.]O

auctori tui, auctori tuo O

112/113 unde esses qualis JO C Pz similem te /razsp. Y' — iam] non esses] unde es scis unde esscis W — 113 nesciebas] neci-/ 1^, nec sciebas W Pf, nihil deo deo] doR J O C Pa 114 tibi ox. O Pa per naturam a4. Pf] transp.

C Pa

C Pa

115 redigi W Pf C Pa

116 in puluerem) impuluerem /

ex nihilo] in nichilo V, in nichilum

quid] quod CPa

fueras franc.

117 qui erectus] quia (?) e. V 1* manus, qui rectus franc., factusque rectus W

484

626 occidunt 10 dum de Permisit permisit

SERMO CI, 9 corpus, quia istam uitam non perimunt, sed CHER temporali faciunt sempiternam. Quid plura, fratres: tunc mori, qui poterat suscitare; qui uiuificare sufficit, occidi.

119 peremunt V — destruunt] transferunt iz zmarg. 2^ manus] ^ 120 de temporali] de oz. V 1" manus R (add. sup. lin. 2^ manus) WJOCPa .temporalemJOCPa 121 potuit Pf sufücit]poterat/O — 122 permisit] tunc a4. W franc. fortasse recte occidit (-t exp.) permisit transp. Pf occidi] cui est honor et gloria in saecula add. codd., saeculorum amen 44. insuper W Pf C, saeculorum zantum add. post in saecuJla OPa omisso amen

CII MONITVM Egi de traditione

Seuerianea

huius

homiliae

apud

Los sermones,

p. 183.

Codicibus ibi memoratis adde Romanos Vaticanum Latinum 297, foll. 4"-5" (Item sermo unde supra sancti Seuerini episcopi), saeculi XI (cf. P. SALMON, Nouvelle liste de manuscrits en écriture bénéventaine, apud Studia codicologica, collectionis Texte und Untersuchungen t. 124, 1977, p. 403) ; et Vallicellianum Ms. Tom. XIX, foll. I14"-115", eiusdem fortasse saeculi. Sed si innumeros libros homiliarios Italicos mediae aetatis excutias, facile alios testes huius sermonis inuenies, quia permultum transcriptus fuit, ut esset in officio diuino lectus. Sed ad textum restituendum non necesse habemus omnes uel multos testes conferre. Praeter A,

traditionis Seuerianeae sequentes tantum codices contuli: Casan. Romanum Casanatensem 717, foll. 156 (157)-157 (158) (titulus reperitur fol. 156"), saeculi XII. Casin. 103 Casinensem 103, pp. 455-460, saeculi XI. Casin. 106 —Casinensem ro6, pp. 764-768, eiusdem saeculi XI. Ex hoc codice ed. Florilegium Casinense, 1L, pp. 176-178. Flor. Florentinum Medicaeum Laurentianum, plut. XVII, 36, foll. 62"-64, saeculi XII (sermo diuisus est hic in lectiones pro usu liturgico). Flr.b Florentinum Medicaeum Laurentianum, plut. XVII, 38, foll. 128-129, saeculi XII. Lucem.

homiliarium Bibliothecae Canonicorum Maioris Ecclesiae Lucensis, "non saeculo XII recentiorem", homilias quasdam, inter alias, Seueriani nomine praefixas continentem, ex quibus sermonem CII, a Iohanne Alberto Fabricio olim inspectum. I. A. FABRICIUS, Bibliotheca Mediae et

Infimae aetatis, Y (ed. alt. Florentina, 1858) p. 241, fragmenta bina parua transcripsit, uidelicet a Cum audisset de lesu. Nisi praecessisset usque

perducit ad. Christum atque ab Im(m)o remanentes usque tantam fidem inueni(mus). Lucen. uariantes lectionum istorum fragmentorum designat. Vall.

Vat.

Romanum Vallicellianum Ms. Tom. XXVI, foll. 196-197, saeculi XI-XII. Textus deturpatur a multis omissionibus ; econtra loco uerae peroratio-

nis longum additamentum praebet, nihil Chrysologi habens. Vaticanum Latinum Ó6rs, alteram partem homiliarii cuiusdam, fol. 6566, saeculi XI uel XII.

Ven.

Venetianum Sancti Marci CLIII, foll. 146-147, saeculi XII.

Vg

Vaticanum Latinum 6450, foll. 87-88, saeculi item XII. Super his codicibus uide sis monita in sermones VII, XX, XXI, XXXIX et ante LXIII-LXV. Codices Casaz. Flor. Lucen. Ven. ac etiam Vat. perspicua . adfinitate inter se connectuntur. Hos testes post codicem Zl ut graues auctoritate tene. Codices autem Casinzenses, Flor.b et Vg, quamuis eiusdem sint familiae praecedentium, alium archetypum plus minus communem se habere satis testantur. Omnibus uero supereminet antiquissimus codex / ut testis praestantissimus, hoc praecipue sermone, aliquando sententias quasdam uel uerba ipse

solus tradens, quae uere Chrysologum sapiunt. Differentiae uero A (Sez.) inter et V (Collectionem

Felicianam)

illius naturae

sunt, quae materiam

praebent

suspicandi de existentia duarum recensionum primigeniarum sermonis, quae singulae Petrum habere possunt auctorem, tamquam si ageretur de editionibus

628

MONITVM CII

duabus ab ipso eodemque auctore diuersis occasionibus euulgatis ; sed haec est opinio e mera suspicione non euadens. Quidquid sit, ad textum sermonis restituendum, quo testes traditionis Seuerianeae multum iuuant, auctoritatem codicis A eorumque ei magis accedentium aliis omnibus praetuli. De centurione Euangelii tractauit Petrus etiam alio sermone, nempe XV, sed

illic iuxta Matthaeum.

SERMO CII

IBI

DE PVERO CENTVRIONIS 1. Christus in corpore nostro manens, quod omnes non suscitauit mortuos, omnes non sanauit aegrotos, credamus hoc non potestati defuisse, sed tempori. Si tunc orbem totum toto uirtutis suae fulgore radiasset, et sustulisset tempus fidei, et nihil secundi

aduentus sui reseruasset ad gloriam. Nunc uero sic uirtutum suarum temperauit insignia, ut et diuinitatis suae manifestaret indicium, et credendis documentum plenissimum largiretur, et IO

excusationem callidae infidelitatis auferret, sicut hodie centurio,

cuius euangelista meminit, fide sua prouidentiaque monstrauit.

2. Centurionis, ait, cuiusdam seruus male habens moriebatur, qua

illi erat pretiosus. Centurio hic Romanus erat, sed plus erat hic ipse

12/13 Luc. 7, 2.

13/16 cf. initium sermonis XV.

Codd. : A Casan. Casinenses 103 106 Flor. Flor.b (Lucen.) Vall. Vat. Ven. Vg (eorum

consensus — Seu.) ;VRW, Pf PbJOCPa Titulum ex Collectione Feliciana sumpsi — de puerum V De eodem est titulus apud C Pa, ubi sermo CII post XV ponitur (CXVT' loco in Pa, CXVII' in C) Incipit de seruo centurionis A Sermo (omelia Var.) sancti (om. Vat., beati Flor. b) Seueriani (Seuerini Flor. b Vg) episcopi (episcopi om. Casan.) Seu. (unde supra add. Casin. 103, super eadem lec«tione» add. Flor.)

3 nostro oz. Vg

non]

nosJ, nos praemit. O — suscitabit Cas7z. 103 11 — 4mortuosomnes non sanauit om. Casin. 103 non ssanauit] nos s. credimus Flor.) Pb hocom. Casan. Flor. Ven. non hoc zrazsp. Casin. 106 Flor.b Vg 5 potestati non /razsp. C defuisse potestati ;razsp. PÉPb — tempore A 2^ manus Flor. b 1^ manus — si] Seu. (et si Vg), om. ceteri orbem] per praemit. Vat. solus, orbe A 6 et sustulisset] et oz. Casan. Flor. Flor.b Vall. Vat. Ven. substulisset Va/l. ^ et nihil] et oz. Vg, et nil W franc. — 7 aduentus sui secundi trazsp. W Casan. Flor. Vall. Vat. Ven. sui aduentus /rzzsp. Pf — nunc] tunc Caszzz. 103 106 Flor.b Ven. Vg uirtutem V 1^ manus 8 ut et] et om. Vg diuinitatis suae manifestaret] diuini e? z/. //z. taret Pb manifestant Vall. ^ 9 credendi]-di ex corr. 1"** manus Casin. 103 (-ti 1*?), credenti Flor.b, cdenti Vall. in edenti a 27manz emend. 9/10 et excusationem zsqzue auferret om. Vall. 10 excusationem] excussa- J, excusatione

Caszz., exultationem

Vg

infidelitatis] infelicitatis

Casan. Flor. Vat. Ven. — hodieom.Vg ^ 11cuius]hodiezZZ. V ^ euangelista] Marcus aZ. VR franc. iniuria, Lucas add. W meminit oz. A Casinn. 103106 Ven. VRPfPbJO | fidem suam A Casan. Flor. Vall. Ven., fidem suamque Vat. sua om. Pb CPa prouidentiaque] prouidentiamque 4 Casan. Flor. Vall. Ven., prouidentiam

Var., presentiaque Casz. 103 Flor.b Vg,

prudentiaque PfPb], prudencia que W —— monstraret C Pa 12 cuiusdam] eiusdem Vez. 13 erat illi zrazsp. Casan. Flor. Ven. pretiosus] Si domina (5ic) anima add. Vall. ab bomoeot. deceptus (cf. infra lin. 19s.) ^ sed plus erat om. Ven. 13/14 sed plus z:que fructu om. Vall.

630

SERMO CII 2-3

fructu centesimo christianus, et deo magis militabat iste quam I5 saeculo, et in humano bello fortis fortior in diuinae pacis custodia

20

2825

permanebat. Cuius seruus male habens, moriebatur, qui ili erat pretiosus. Habebat quidem seruum, et uere suprema infirmitate laborantem; sed quam pretiosus seruus erat, qui pretio taxabatur! Quaeramus ergo quis est iste seruus, qui illi erat pretiosus. Si dominatur anima, corpus seruit ;et homini nil corpore pretiosius. Hic seruus centurioni isti pretiosus infirmabatur ad mortem. Corpus ex infirmitate natum, quidquid uiuit, infirmatur ad mortem. Ergo centurio rogabat, ut Christus solus mortali corpori largiendo uitam perpetem subueniret. 3. Cum

audisset, inquit, de Iesu. Cum audisset de Iesu. Nisi

praecessisset auditus fidei, salus corporis non uenisset, Ergo misit ad eum seniores Iudaeorum. Gentilis Iudaeos ad Christum mittit. Ergo et nobis, quia fidei praecessit auditus, uita corporis mox sequitur. Misit ad eum seniores Iudaeorum, et in lege positis, qui 485

14 fructu centesimo] cf. serm. XV, lin. 20s.

7:2:

26.28 auditus fidei] cf. Rom. ro, 17.

I6/17Euc57-2:

26/27:29 Luc

14 centissimo V, centesimus Va//., fructus add. bic Vall.

25 Luc:

3.

deo] ideo Flor.

Flor.b 1" manus? ^ militabat magis transp. Pf —— militauit Casznz. 103 106 Flor.b Vg | 15/19 et in humano bello zsgze erat pretiosus oz. Vall. 15 in humano] qui praemit. Casan. Flor. Vat. Ven. — fortis] fuerat add. Vat. — in diuinae] in om. Casin.106 Vat. Vg ^ pacis custodia] pacis pacis in c. V R, pacis obsequio pacis inc.JO — 17/18 habebat quidem zsgze quam pretiosus] ex so/is A Casan. Flor. Vat. Ven. 18 lauorantem A4 1^ manus —— seruus] om. Casan Flor. Ven. 19 iste est /ransp. Cas. 106 — erat illi transp. Vg — 19/20 si dominatur] sic d./ 20 corpus] corpori VgJO — et homini] et om. Vall. Vat. C Pa, ea h. Vg, et homo Flor. (O interpungit post homini: corpori seruit et homini) nil] nihil (nichil Flor. Ven.) Seu. praeter codd. Casinn. corpori VR (ortbogr. ?), corpus Ven.

pretiosius] preciosus Vez. (corpus preciosus)

21 hic] hinc / O C Pz

centurioni isti] Caszz. Flor. Vall., centurionis isti A Ven, centurioni iste Vat.,

centurionis istius ceteri (preciosus istius zragsp. O) pretiosus om. Casinn. 103 106. Flor.b Vg, erat add. A Casan. Vall. Vat. Ven. infirmabatur] et praemit. Casinn. 103 106 Flor.) VgW]O —— 22 corpus ex infirmitate zsgze infirmatur ad mortem] ex solo A4, quae uerba ceteris archetypis uel codicibus fortasse propter bomoeot. exciderunt — 23 soli Cas. 106 2^ manus corpore RW 24 perpetim Cas. 106 ex emend. (perpetem 1" manus ? ) Flor.b, perpete Pf, perpetuam Vall. Vg Pb 25 audisset 1^] audiret Casan. Flor. Ven. — cum audisset de Iesu] rep. solus.A (et Lucen., si Fabricio fidem adiungimus) 25/26 nisi praecessisset zque non uenisset ergo] 4 Casan. Flor. Lucen. Vat. Ven., om. reliqui ; Vall. om. insuper quae sequuntur usque perducit ad Christum/iz. 32 — 26 corpori Casan. Flor. Vat. — 27 ad eum] adeum Cai. 103, ad eos Casan. Flor. Ven. Iudaeos] Iudaeum Lxzcez. 28/29 ergo et nobis ugue seniores Iudaeorum] ex Sez., praeter Casinn. 103 106 Flor.b Vall. Vg, om. ceteri 29 sequeretur Var. misit] autem add. Lucen. eum] eos Vez. ^ positus Lucen. V 2^ manus O, positos Flor.b, possitis. 1^ manus

SERMO CII, 3-5

631

20

sine lege erat, legis demonstrat auctorem. Nemo ergo miretur, si

35

perducit ad Christum. M sit ad eum seniores Iudaeorum, rogans ut ueniret et sanaret seruum eius. 4. At illi, cum uemissent, rogabant eum dicentes : Dignus est, ut hoc uli praestes. Diligit enim gentem nostram, et synagogam ipse aedificauit nobis. Iudaei rogant pro gentili, qui pro se non rogant; et agunt satis pro salute alieni serui, qui pro salute suorum nil agunt filiorum. Aiunt: Dignus est, ut hoc illi praestes. Si dignus est qui

gentilis, hoc est, christianus Iudaeum

aut uocat, aut ducit, aut

audit, credit, mittit ad Christum, ad Christum qui uenit, uidet, 40 non credit, quam probatur indignus ! Diligit enim gentem nostram.

Ille diligit gentem uestram, quam sic Christo supplicem facit ; sed uos odistis eam, quam sic Christo redditis contumacem. Aut quomodo christianus non diligit gentem uestram, qui dum Christum fatetur ex gente, quicquid uestrae gentis est caelestem tollit 45 et extollit ad gloriam. Diltgit enim gentem nostram, et synagogam ipse aedificauit nobis. Audistis quia semper diruta est synagoga, et iacet iugiter in caementis, nec caelestem surgit in fabricam, nisi eam in ecclesiae culmen christianus fabricator instruxerit. B. Iesus, inquit, 2bat cum illis, sed illi non ibant cum Iesu, cum

30 nemo miretur] cf. serm. CXXX bis, lin. 3.

32/36 Luc. 7, 3-5.

38

Luc37:4: 38/39 uenit uidet ...] famosissimum illud zen vidi uic; Caesaris (cf. Plutarchi Vitae parall., Caes., 5o, 6) Petrum in mente habuisse uidetur. 40 LucS7.35: 45/46 Luc. 7, 5. 49 Luc. 7, 6.

30 lege om. R

31 Iudaeum] A Casan. Flor. Lucen. Vat. Ven., om. ceteri

aut

uocat] aduocat Caszz. Flor. aut ducit oz. Casan. Flor. Lucen. Vat. Ven. 52 Christum] christianum Cas. 103 2" ad eos Caszm.103 Ven. 35 sanaret]

A Pb] O, saluaret ceteri — seruum] filium Flor.) 1" manus enim om. O instruxerit om. Vall. rogant 2^] rogabant

— 542t]ad A —— 55 praestis A

— aedificabit V 1^ manus — 356/48 Iudaei rogant vsque 56 rogant 1^] rogabant Flor.b Vg gentile V RJO VR

37 agunt] aiunt Vr.

salute] om. Casan. Flor.,

sup. lin. add. Casin. 103 (1" manus) — alieniom. Vg ^ alieniseruiqui pro salute om. Vat. ob bomoeot. nil] nihil Casz. 103 Flor.» VgVR 38 dignum F/or.b hoc om. A Ven. Vg praestis A 1^ manus — 39 Christum] iesum Flor.b Vg uidet] et 242. Flor.b Vg V 2^manus — 40 quam]quif,hicO — 41ille diligit supplicem] uestram] nostram Flor.b gentem uestram om. Casan. Vat. simplicem

F/or.

Ven.

41/42

supplicem z:sque sic Christo om. Flor. Ven.

reddidistis Casinz. 103 106 Flor.b Vg —— 44 ex gente] uestra praemit. C Pa,

uestra add. Casan. Flor. Ven. V 27 manus Pb

uestrae gentis] de praemit. Vg, de

uestra gente Flor.h, gentis uestrae transp. W Pf Pb, gente uestris Casinn. 103 106, caelestem Sez., praeter Casinz. Vg — 45 gente uestri Caszz. 106 2^ manus nostram] ille diligit gentem nostram quam sic Christo efc. usque reddidistis contumacem rep. bic Vg — 46 dirupta PfO — 47 iugiter om. Casinn. 103 106 crementis W — in fabricam] ad f. W 1^ — 49 inquit] autem Vall. Flr.b Vg cum Iesu non ibant zrazsp. Casan. Flor. Ven. — 49/50 cum Iesu usque non ibant oz. Vall.

632 50

SERMO CII, 5

quo mente non ibant; nec cum illo erant, qui seiuncti corde, corpore uidebantur adiuncti. Et cum iam non longe esset. A quo ? A gentili. Ouantum Iudaei seiungebantur Christo, Christus tantum gentibus iungebatur. E? cum mon longe esset, misit ad eum centurio amicos.

55

Qui ante miserat Iudaeos, nunc amicos mittit, ut illos

dicendo amicos indicet inimicos, probante hoc apostolo cum dicit : Inimici propter uos. Iudaei dum credidisse gentes jnuident, quidquid erat et legis et gratiae perdiderunt. Mzs:;t ad. eum amicos.

54/55 illos dicendo amicos. Amicos ist nur von W bezeugt, so dass es man als einen Zusatz betrachten darf, aber ohne das Wort bleibt der Satz unvollkom-

men. Wenigstens muss man anerkennen, dass der Satz in diesem Sinn von Petrus gedacht wurde. Da ausserdem Zicendo sehr gute Zeugen für sich hat, kann man

glauben, dass das dem Sinn nach verlangte 47:0; im ursprünglichen Text gestanden hat. Vielleicht hatte die ursprüngliche Fassung eine chiastische mehr

dem Geschmack des Chrysologus angepasste Struktur: z£ Z/Jos amicos dicendo indicet inimicos. Weil amicos im unmittelbar vorangehenden Kontext schon vorkommt, kann das zweite nahestehende aos des angeblichen Urtextes manchen Schreibern in Verlegenheit gesetzt haben, was die Tilgung von diesem zweiten 4722£05 verursacht haben kann, wáhrend andere Schreiber auch Z;cendo getilgt haben oder sich andere Lósungen ausdachten.

51 Luc. 7, 6. 53/54 Luc. 7, 6. 55 probante z5qze dicit] cf. serm. CLV, lin. 44. 56 Rom. rz, 28. 57. Luc 6.

50 ibant] erant Pf 1? seiuncti] se iuncti Casz. 103 Flor.J1" O 1^, se non iuncti Ven., coniuncti Caszz. 106 2^ manus (con- ex emend.), sibi iuncti Flor.b,

iuncti Vg — 50/51 corde corpore] corpore et corde Casiz. 103 106 Vg, corpore sed corde Flor.b 51 adiuncti] abiuncti Flor.), disiuncti primae manus Casinn. 103 et 106

longe iam non zransp. O

non o7. Casan.

51/53 a quo usque

non longe esset oz. Vall. 51 a quo ? oz. Flor.b 51/52 a gentili] angentiliJ 1* manus, à gentibus Casan. Flor. Flor.b (Flor.b om. praepositionem — a) Vat. 52 quanto F/or. seiungebantur] se iungebanturJ (4?), se iungebant V 1^ manus

Pa, se seiungebant V 2^ manus ed., sese iungebant Vg, sese abiungebant Flor.b,

sese disiungebant (-bannt Casiz. 103) Casinn.103 (ex corr. 1ae manus) 106, se disiungebant Casan. Flor. Ven. Christo] praepositionem a praemit. Casan. Flor. Vat. Ven. C tantum Christus zransp. Vg C 53 iungebatur] -tur ex corr. 2ae (2) manus Casin. 103

et cum] et oz. Casan.

54 qui ante z;gze nunc om. Vall. Iudaeos sic eZ.

non]oz. V R, iam praemit. C Pa

mittit oz. Vall ^ utillos] rep. ValL, at

55 dicendo] om. Casan. Flor. Vall. Vat.

C Pa, deiciendo / O

amicos] ex zno W, om. omnes alii (cf. comment.) probante hoc apostolo] p. apostolo hoc ;ram:p. Vall, probante hoc apostolus Casaz., p. h. apostolum Casin. 103, probat hoc apostolus Casiz. 106 2?

56 Iudaei] ergo a4. Casan.

dum] cum Casan. Flor. Vat. Pb credidisse gentes] credidissent g. Casa. Casinn. 103 106. Flor. Ven., credidisset gens PfPbJO inuiderent Flor. Flor.b Vall. Vat.

Flor. Ven.

57 erat et] et om. Casin. 106 Flor.b Vall. Vat. Vg W, habuerant Caszz.

57/60 misit ad eum zsgze seruitutem om. Vall.

SERMO CII, 5-6 6o

633

Quos amicos? Audi ad apostolos dominum dicentem: Jam non dicam wos seruos, sed amicos. Sicut fides seruos promouet in amicos, ita perfidia filios in poenalem redigit seruitutem. 6. Misit ad eum amicos dicens: Domine, noli te uexare. Quare? Quia nom sum dignus, ut intres sub tectum meum. Videtis quia Christus ducebat magis Iudaeos, quam

duceretur a Iudaeis, ut

audirent esse penes centurionem diuinam reuerentiam, penes 65 gentilem legis cultum, penes militem stipendium gratiae, penes Romanum fidei doctrinam, in frigore pagano christianum calorem,

70

in terreno

pectore

caeleste secretum,

et notitiam

totam

dominationis supernae in tota saeculi seruitute. Domine, noli te uexare. Hoc est dicere: Deus, quid te uexas humano corpore, quid te conficis labore terreno, et uiae longitudine te fatigas? Quid peregrinaris locis, qui es ubique totusatque intra te totam tenes et

58/59 Ioh. zs, z5. 59/60 sicut fides usque seruitutem] cf. B. BLUMENKRANZ, Perfidia, apud Archivum Latinitatis Medii Aeui 22 (1952) 160. — 61/62 Luct56.

68/69 Luc. 7, 6.

58 quos amicos ?] A4 Casan. Flor. Vat. Ven., om. ceteri

^ audiad apostolos] -

los sup. ras. Cas. 106, audiat apostolus A4, audiat apostolis Vzr., audi ad apostolis

Casin. 103 (et probabiliter Casin. 106), audi apostolis Vg W, audi ad populos Pf 59 uos sz. lin. add. Vat. fides] fideles V 1^ manus R I^ PbJO — seruos] suos add. Casinn.103 106 Vg —— promouit Flor. Vat. Ven. — 59/60inamicos]ad a. Casinn. 103 106 Flor.b Vg, in filios P5 60 perfidiae franc. in poenalem] impenalem Casan. 1^ manus, inpenalem RJ, in poenale A, in poenali W, in penam

Casinn. 103 106 Flor.b Vg — seruitute W, seruitutis Casizz. 103 106 Vg (in penam

seruitutis), seruituros Flor.b (in penamseruituros)

^ 61 domineom.Pb ^ noli

te uexare] noli uexari Case. Flor. Vall. Vat. V O, noli uexare Flor.b VgR]

62

quia oz. A Casan. Flor. Vall. Vat. Ven. — tictum A 1" manus feresemper — uidete Vall. 65 magis ducebat :zransp. Vat. Pb ducebat] deducebat Vez. Iudaeos] iudaeorum Vez. ducebatur PP 64 audirent] audissent Casinn. 103 106 Flor.b, didicissent Vg ^ penes centurionem esse transp. Pf Pb 64/65 penes gentilem gue stipendium gratiae om. Vall — 65 legis] dei Vg cultus VR, culturam W stipendium] dispensationem Vg — 66 Romanam Florh 66/89 in frigore usque et iustificauit om. Vall ^ 66 paganum Flr.bVg]O ^ christianum] inchristiano/O ^ calorem] in praemit. V (et del.) R,incalore Fjorb Vg ^ 67interreno]ininterno Vg —— pectore] peccatore Flor.) 68 in tota] tota om. Casan. Flor., in totum (?) A caelestem V aliique seruitute saeculi] dei / totam Casinn.103 106 Vg, in totas J, intra W Casinn. 103 106 Vg W, uirtute Flor.) — seruitutem saeculizrassp. Vg ^^ domine] 68/69 te uexare] te om. Vg, uexari Casan. Flor. Vat. Ven.JO aiunt zdZ. Flor.) labore] cum praem:t. O 70 configis Pf 1^ 69 corpore] pectore Var. longitudinem 4 JO, in long. uie transp. O uiae longitudine] in praezit. te om. Flor.b — 71 es] eo P5 et exp. atque ponit es post totus — totus ubique intra te] intrate/ — totam]totum Ca5772.103 106 ^ tenestotam transp. À transp. Pf — 71/72 tenens et possidens Flor.)

486

634

SERMO CII, 6-7

possides creaturam ?Domine, noli te uexare ; non sum dignus, ut intres sub tectum meum. Fratres, quod est tectum, quod hominem aut dignum facit aut reddit indignum, quod diuinum aut inuitet aut repellat accessum ? Fratres, hoc tectum corpus est, quod tegit 75 animam, quod operit sedem spiritus, quod cordis domicilium uelat, quod libertatem mentis a caelesti uisione secludit. Sub hoc ergo tecto centurio indignum ducit intrare Christum, hoc est, in corpus humanum diuinam succedere maiestatem. Non swm. da8o gnus, ut intres sub tectum meum. Sed deus, qui quod humanum est cum uult facit esse diuinum, et quod nostrae carnis est cum dignatur suum commutat in spiritum, nec habitare carnem, nec tectum nostri corporis dedignatur intrare. 7. Propter quod, inquit, et meipsum indignum arbitratus sum 85 uenire ad te. Est hoc utrumque deuoti, qui et ad se deum uenire indignum ducit, et se accedere ad deum scit esse non dignum. Quis intrat ad iudicem non uocatus? Quis non iussus ingreditur ad regem? Quanto magis ad deum non uenit non uocatus! Qwos uocauit, inquit, eos et tustzficauit. Centurio ergo non refugit aduen-

72/73 Luc. 7, 6.

75/76 corpus ... domicilium] cf. sermm. XII, lin. 38; 84/85 Luc. 7, 7. 87 non uocatus] cf. sermm. 88/89 Rom. 8, 3o.

XV, 4. 79/80 Lac. 7, 6. XCIII, lin. 23; CIX, lin. 55.

72 te uexare] uexari Casaz. Flor. Vat. Ven.

74 faciat 4 Flor.b Vat.

75 quod est] quid est Casaz.

reddit] reddat Vat., om. Vg

diuinum] dignum Caszz. Flor. Vat. Ven.

quod] quo eZ.

aut 27] A Flor. Vat. Ven., om. ceteri

74/75 inuitat aut repellit A4 Casaz. Flor. Vat. Ven. — 75 repellit A Casan. Flor. Vat. Ven. Pb, -et J 1^ manus O fratres om. C Pa est corpus /razsp. C corpus szp. ln. add. W —— teget (ortbogr.) A Casinn. 103 106 RJ O, tetigit Ven. 76 sedem] A Casan. Flor. Vat. Ven., om. reliqui ex Seu., sensum VR W franc.

77 uelat] uel A, uelut Var. Ven. — a caelesti] praepositionem a om. Casan. Flor. Ven. Vat. se (sé Casan.) cludit Casan. Casin. 103J hoc] oz. R, add. 2* manus V

78 tectu V 1^ manus, tectum Casan. Flor. Vat. Ven. R

indignum

om.Pb ducit]dicit Casinz. 103 106 W —— ducit indignum iransp.Pf ^ S0qui quod] quidquid 4, quid quod A 2^ manu: R, per quod Vg, qui om. Flor. Vat. Ven. 81 diuinum esse transp. Ven. est carnis zrgzsp. Vg 82 cummutat Z4 habitare] non praemit. W (nec non) 85 tecto R Pf C Pa dignatur Pb 84 quod] quid R, hoc Flor.b inquid V 1^ manus et meipsum] et oz. Casan. Flor. Ven., ad m. Vat. indignum] om. A, indignus Vg — 85 hoc est transp. V R W Pb, hoc om. Flor.b Vg utrumque] utraque Vg, in utroque F/or.b, utique W 1?

deuotio Caszzz. 103 106 Flor.b Vg

qui] quia Flor.b, sup. ras. Pf

85/86 indignum deum uenire transp. Pf 1 86 ducit] 85/86 indignum dicit uenire transp. Casan. Flor. Ven. 86 Vat. Ven. Pf, eum ceteri — 87 ingreditur non iussus Iransp.Vg ^ Flor. Vat. Ven. 88 quantomagisJ (2?) O Flor. deum] eum uenit] ueniat Flor) Vg — non uocatus] non om. AVgVR — 89 non i. Flor.b

dicit Vez. W deum] A Flor. ingrediatur A Flor.) non et iustificauit]

SERMO CII, 7-8 9o

635

tum domini, Christi praesentiam non recusat, sed agit ut uocantis sit gratia, non sit temeritas praesumentis. Nam deus quid possit humano suggerit et informat exemplo dicendo: 8. Nam et ego homo sum sub potestate constitutus, habens sub me malites ; et dico huic : uade, et uadit ; et alii : wem, et uenit ; el seruo

95

meo dico: fac hoc, et facit. Hoc est, si ego sum sub potestate constitutus, imperio uerbi solo facio mihi parere subiectos, quo-

modo tu, qui nulli subiaces, et cuius omnia subiacent potestati, uerbo non potes iubere curas, sanitates mittere, mandare uirtu-

IOO

tes? Aut uerbo reficere non potes quod fecisti uerbo? Dixit, inquit, e! facta sunt ; mandauit, et creata sunt. Aut aliquid ex aliquo reparare non sufficis, cuncta ex nihilo qui parasti? Dic ergo uerbo, et sanabitur buer meus. Impleuit illud, quod propheta de deo cecinit: Misit uerbum suum, et sanawit eos, et eripuit eos de corruptela eorum.

90/91 ut uocantis sit gratia] cf. serm. II, lin. 62. 99/100 Ps. 148, 5; cf. serm. XV, lin. 87.

93/95 Luc. 7, 8.

101 ex nihilo] cf. sermm. X XXIII,

lin. 46 s. ; XLVI, ad lin. 65 ; CIII, lin. 22. 101/102Luc.7,7. 101/104 cf. serm. CXII, linn. 85/87. 103/104 Ps. ro6, 20; cf. serm. XV, lin. 9r s.

90 Christi domini zrazsp. Vall. agit] ait Casar. Casznn. 103 106 Flor.b Vg 91 sit temeritas] sit oz. Pb CPaz presumentis temeritas zrazsp. C 1^ quid]|quod V . 92humana Ven. | 95etego]etom.Vg ^ 953/96habens sub me zsque sub potestate constitutus om. Vall — 93 habeo Florb — 94 uadet A (ortbogr.) alio A 27 manus Casinn. 103 106 (106 2^ ) Flor. Flor.b Vat. R 27 manus PfJOCPa 95 dico om. Flor.b Ven. franc. facet A ego] qui z42. P» sum oz. Flor. Vat. Ven. — 96 impero Vg —— uerbi] om. Vg, uerbo Flor.b, et uerbo Casaz. Flor. Ven. solo imperio uerbi zrazsp. Vall. solo zsque subiectos oz. Vg — mihi om. franc. praeter O — michi facio transp. Flor. Vall. Vat. Ven. parere] parare Flor.b 1^ manus (?) (-e- sup. vas.) 97 tu om. Vg nullo V, nullis Vaz., nullius Cas7z2. 103 106

Casin.103

^ 98nonpotesuerbo transp. Ven.

et cuius] et oz. C Pa, et cui

— iubere] iubente C Pz, subiacere

V, subiecta V 2^ manus, subicere R, om. Vall. curas sanitates ... uirtutes A Casan. (sanitatem Casan.) Flor. Vall.(curas] curare Vall.) Vat. Ven., de quibus notandum est : curas] cure Vg, curare Vall. JO C Pa, curari ? Pf interrogando, curari Pb, curam ceteri (-m ex corr. 2ae manus V ) ; sanitatem codd. praeterA et supra notati, sed cf. serm. XV, lin. 41; uirtutem franc., uirtuti ceteri codd. praeterA et supra notati

99 reficere] recipere Flor.) non add. sup. lin. 2^ manus Pa. non potes reficere transp. O —— fecisti] perfecisti 4 — fecisti ? Verbo] ;ta interpungunt V aliique — 99/100 dixit inquit usque creata sunt om. Val. — 100aliquid]aliquod Vat.1^manus | 101sufficitP? ^ nihiloqui]nihiloloquiR ^ parasti] patrasti Flor.b Vat. Ven., creasti CPa — qui cuncta parasti ex nichilo ;razsp. Val. —— qui ex nichilo patrasti (parasti) /ransp. Casan. Flor. Ven. 101/109 dic ergo zsque sanitate uirtutes oz. Vall. 101 uerbum Caszzz. 103 106 102/103 de eo cecinit propheta 7razsp. Ven. cecinit de deo /ransp. PÉPb 102 deo] eo

Flor.b Ven. Casan.

CPa

| 105 et eripuit eos oz. Flor.b fortassis ob bomoeot.

— eos 2^] om.

636 IOS

SERMO CII, 9

9. Fratres, centurio iste dicendo: Non sum dignus, ut intres sub tectum meum, Christiani populi gerit figuram, qui Christi praesen- 487 tiam corporalem se iudicat non mereri, sed solo uerbo, nuntio, auditu fidei tantum, totas domini audit, credit, recipit in sua

IIO

sanitate uirtutes. Nam quod dicit: Dico hwic: uade, et uadat : et alW: ueni, et uenit; et seruo meo: fac hoc, et facit. Iudaeorum repulsam, uocationem gentium, christiani populi oboedientiam sic demonstrat. Dico huic, hoc est, Iudaeo, qui non credit: «ade, et uadit ; et alit, hoc est, gentili, qui credidit: wen, et uenit ; et seruo meo, hoc est, iam christiano: fac hoc, et facit. Oremus, fratres, ut christiani non nomine tantum esse, sed fide, et ut quae

IIS mereamur

iubentur non audiamus tantum, sed faciamus audita. Quia sicut deuoti serui est fecisse iussa, ita iussa contumacis est non fecisse.

Dic ergo uerbo, et sanabitur Puer meus.

105/106Luc.7,6.

109/110Luc.7,8.

112/114 compara cum serm.

XV, 6. 114 oremus fratres] cf. serm. XIV, lin. 22 (XXXV, ad lin. x18). 118 Lac. 7, 7.

105 ista Casinn.103 106 Flor.b Vg 106 gerit] fert W 107 iudicat] uindicat AV uerbi A4 Casan. 2^ manus Casinn.103 106 Vat. Ven. C Pa et archetypus codicis Flor. ferentis umbi 108 auditu] -u szp. ras. V, auditum Casaz. Ven., audito R W Pf Pb

tanto Pf] O, tante Pb

recipit] Sez. P5, respicit ceterz

109 dicit] ait Casaz. Flor. Vall. Vat. Ven. 110 alii] A4 Casan. Caszn. 106 Vg W,alioreligui ^ iudeos]O 111 repulsat AR Pf P5JO etfortasse 1" manus V (-à et litt. erasa), repulsa Vall. Vat., repulsionem Cas. 106 uocationem]

uocationem uocatione Vaz/]., uocatione uocationem Vat. Pf Pb interpungunt post uocationem gentium] id est 472. C Pz oboedientiam (4 z/zique)] obedientiam V (aliique) cum 1^ e sup. ras. 112 huic] uade et uadit «Z4. O hoc est] id est Vz//. 112/113 hoc est usqze credidit edd. sup. Lin.] — 112 qui] quia (?) J 1? (qui et Hitt. erasa) credit] Sez., credidit A4 2^zntiqua manus ceterique codd. 112/113 uade et uadit oz. O bic 113 alio Flor. Flor.b Vall.

Vat. Ven. R franc..— qui] quia Casinn. 103 106 V R W franc. (praeter]) — credit Casan. Flor.) Vall. Vat. Vg] — et seruo] et om. Vall. 114 hoc est om. A Vat. iam om. Casinn. 103 106 Flor.b Vall. Vg V — 115 nomine non transp. O 1^ tantum 07, 5? iure nescio, A Casinn. 103 106 Flor.b Vg —— sed fide esse transp. Poe ut et zransp. Flor.b Vall. 116 sed faciamus] sufficiamus Vall. audito AVRW] 117 fecisse] non praemit. et exp. Pf —— ita iussa] om. Casinn. 103 106 Flor.b Vat. (Vat. ponit ita post contumacis), sic Vg,1ussa om. Casan.

Flor. Ven.

non fecisse contumacis est transp. R meus om. Vall. uerbum Caszzz. 103 106

118 dic ergo zgze puer

SERMO CII, 1o

637

10. Quo audito, inquit, Jesus miratus est. Creator mirabilium

I20

miratur. Aurium conditor, quasi qui non audita nesciat, sic stupet audita. Sed dum gentilem sic credidisse miratur, incredulitatem corripit Iudaeorum. Denique sequentibus se turbis dicit, immo remanentes arguit sic Iudaeos: Nwmquam in Israel tantam fidem inueni ! Verum est, fratres, fides sola uiuit et uiget in gentibus,

125

signa et uirtutes lassant et nil proficiunt in Iudaeos.

I19!Luc-7. 9.

122/Luc749.

123/124 Luc. 7, 9.

119 inquit oz. Vall. miratus est] et sequentibus se dixit: Amen dico uobis, non inueni tantam fidem in Israel. (Luc. 7, 9). Cum enim per tot milia annorum in plebe (implebe coZ.) Iudeorum dominus innumerabiles fecisset uirtutes, et omnia

peccata eorum

patiens tolerasset, numquam

in eis tantam

fidem inuenit per totam terram, sine prodigiis et signis in populo gentilium.

Dico autem quod multi ab oriente et occidente uenient, et recumbent cum Habraham et Ysaac (Ysahac 2^ manus antiqua) et Iacob in regno celorum (Mattb. 8, 11). Neque omnes qui sunt ex Israel, hi sunt (hi sunt ref.) Hisraelitae; neque qui sunt ex Habraham filii, sed in Isahac uocabitur tibi semen (Rom. 9,7),

iam qui non secundum carnem natus est, sed qui secundum spiritum ex fide credendo est generatus. Ideoque omnes gentes, quae per totum mundum per fidem crediderunt in Christum, uenient cum

fructu iustitiae et sanctitatis, et

recumbent cum patriarchis et prophetis in regno caelorum. Filii autem regni, hi sunt denique Iudaei, qui se iactabant filios Habrahae, et non sunt. Eicientur in tenebras exteriores, ibi erit fletus et stridor dentium (MattP. 8, 12) add. Vall.,

quibus explicit — 119/121 creator mirabilium z54ze stupet auditaom.Vg ^ 120 quiom.CPa nonom.Pb audita]audit et quasi Vzr., condidit et quasi qui Casan. Flor. Ven. sic] si Caszz. 106 1^ manus 122 corripi Casaz. turbis] om. Casan. Flor. Ven., iudeorum a2. Pf Pb

dicit] dixit Czsaz. Flor. Ven. Pf,

amen dico uobis non inueni tantam fidem in israel «22. Flor.) — 122/123immo remanentes] Casan. Flor. Lucen. (imo r.) Vat. Ven., immore manentes A, in morte

manentes Cann. 103 106 Flor.b Vg R W PfO C, in morte manens VPP]Pa

— 123

arguit] corripit Pf 1^ — sic arguit transp. Casan. Flor. Lucen. Ven. — sicom. Flor.) Vg sic Iudaeos arguit zransp. Pf 1" (qui ante posuit corripit pro arguit) Iudaeos] dicens Flor.) ^numquam]numquidA Flor. (nun-) Vat. Ven., nescio 5i iustitia; sic add. VR israhel 4 123/124 inueni fidem :ranzsp. Vg inuenimus Casan. Flor. Lucen. Ven. (fortasse ex inueni et s2gno interrogationis ortum) 124 fratres om. Casan. uiuit et uiget] uicit et uincet Casaz. Flor.

Vat. Ven. 125 uirtutes] fide 242. Flor.b, fides add. Casin. 106, cuius in marg. 2" manus add. sicut (uirtutes fides uerba sunt paululum del. in Casin. 106) ^^ lassante Casinn. 103 106 Flor.b, lassate Vg — et om. Casin. 103 Flor.b Vg | nichil Casan. Casin. 103 Flor. Flor.b Vat. Ven. Vg recte

Iudaeos] A4 Vg V R, Iudaeis ceteri, fortasse

CII MONITVM Traditionis Seuerianeae testes memoratos inuenies apud Los sermones, 183 s. (ultima linea paginae 183 ante adnotationes lege Varic. Jat. 1268 loco Vallicel/. etc.) His codicibus alii multi addi possunt, quia, sicut praecedens sermo, CIII multotiens transcriptus fuit media aetate. Inter homiliarios qui sermonem CIII

habent, adsunt codices Romani Vallicelliani A. 9, foll. 177-178, saeculi XI (Dominica III post sancti Laurentii, sermo Seuerini episcopi) ; Ms. Tom. XX, foll. 3232", saeculi XI uel sequentis; Ms. Tom. XXIV, foll. 107-108", saeculi XII ;Ms. Tom. XXV, foll. x15-115", saeculi XI uel XII, etc. Augustini nomine inscripta inuenitur homilia codice Parisino, Bibliothecae Nationalis, Lat. 813, foll. 177 s.,

saeculi XV.

Ego sequentes codices contuli: Casin. 100

Casinensem roo, pp. 285-288, saeculi XI.

Casin. 105

Casinensem 105, pp. 376-382, saeculi XI. Prauus quidem testis est,

nec dignus ut eius lectiones uariantes notentur.

Casin. 109

Casinensem 1o9, pp. 341-343, tempore Theobaldi abbatis Montis

Casini, hoc est, inter annos 1022 et 1035, exaratum.

Flor.

Florentinum,

Laurentianum

Sanctae Crucis, plut. XXX

sin., cod. 2,

foll. 93"-94*. Sermo praefert hic nomen Petri Grisologi, quod equidem insolitum est. Re uera, librarius textum Seuerianeum exscripsit, cuius

lectiones saepissime ope exemplaris traditionis Felicianae mutauit. Exemplar

autem

huius

traditionis

expilatum

potius

ad familiam

codicum francam pertinet quam ad puriorem traditionem Felicianam. Ma 10

Matritensem, Bibliothecae Nationalis, xo, foll. 72-73, saeculi XII, ubi

sermo anonymus legitur. Amanuensis ad arbitrium quaedam inmutauit. Vd

Romanum

Vg

Romanum Vaticanum Latinum 6452, foll. 57"-58, item XI saeculi.

Sen.

Vaticanum Latinum 1268, foll. 131"-132, saeculi XI.

signat consensus omnium horum codicum.

Codices specialem

Casinenses inter se ualde conuenire adfinitatem

habere

uidentur

mirum

non est. Cum

V4 et Vg, qui autem

istis

saepe seorsus

consonant, ita ut eos ab eodem subarchetypo emanasse crederes. De cetero, Casinenses, singuli pro se uel ambo simul, cum aliis deinde codicibus eiusdem familiae concordant, praesertim cum Vaticanis. De subarchetypis autem atque

de contaminatione codicum diiudicare difficilior quaestio est. Sermo CIII computandus non est inter eos, qui maioribus difficultatibus laborant, quod ad transmissionem textus adtinet. Quamuis testes Seuerianei (proh dolor deest huic sermoni codex4) magni intersunt ad integritatem textus restituendam, haud dubio auctoritati testimoniorum maioris ponderis traditio-

nis Felicianae magis fidendum est.

SERMO CIII

PI,

VBI FILIVM VIDVAE SVSCITAVIT EX MORTVIS 1. Hodie beatus euangelista, quia uiduae matris unicum, iam funeries uinculis inligatum, lamentabili inpositum iam feretro, 5

prosequentibus turbis euntem iam carceris ad sepulchrum, per Christum uitae redditum nuntiauit, omnium concussit corda, mouit mentes, stupefecit auditum. Sed hoc mirentur gentes,

Iudaei stupeant, mundus pauescat. Nos, qui omnes a saeculis mortuos ad unam uocem Christi de sepulchris excitandos crediIO

mus, cur miramur ? Exsurgent, inquit Esaias, mortui, et resurgent

qui in monumentis sunt. Et dominus: Veniet hora, quando mortui audient uocem filii dei, et resurgent qui in monumentis sunt. Ad haec apostolus: /» momento, in ictu oculi, in nowissima tuba, et mortui 15

resurgent incorrupti, el nos Ànmutabimur. In nowissima tuba. Quae est ista tuba, quae inferis infert bellum, sepulchris resoluit moles,

3 euangelista]

cf. Luc. 7, rr7.

10/11 Is. 26, 19.

6/7 cf. serm.

11/12 cf. Ioh. s, 28.

CXXVII,

ad lin. 4.

13/14 x Cor. zs, 52.

Codd.: Casinenses 100, (105) et 109 Flor. Ma 10 V4Vg, VRW, PfPbJOCPa Inscriptio ex V R

ubi]dominusaZZ.Pf

^ exmortuis]a m. W, om.]O

De

filio uiduae quem suscitauit lesus C Pa Sermo sancti Seueriani episcopi Casinn. 105 109 Vd (unde supra praemit. Casin. 109 Vd) Om(e)lia lectionis

eiusdem sancti Seuerini episcopi Vz — Om(e)lia uenerabilis Bede presb(y)teri de eadem lectione Cas/z. 100 — Sermo unde supra Ma 10 (apud quem praecedit bomilia Ambrosii) Om(e)lia beati Petri Grisologi Flor. 3 quia om. Vd RW

unicum om. Vd 4 funeris Vg inligatum] alligatum Sez. (praeter Flor.) lamentabiliterO ^ inposito (im-) V 1^ manus (probabiliter :-am 2^5up. vas.) feretro]-o sup. ras. 2"? manus V Pf Casinn.100109 Ma10 ^ iamom.Mal1O 5 prosequentibus] pro persequentibus Casiz.105, post sequentibus P5 stupefecit] stupe fecit 7 mouet WW carceris] carnis Caszz. 109

Casin.105 R, stupefacit W, stupere fecit JO CPz, stupescere fecit PfPb qui 8 pauescat] stupescat V —— nos] autem a4. For. mirantur PP add. sup. lin. Casin. 100 — saeculo Vg Casin. 105 2^ (-0 sup. ras.) — 9 mortuos

ex(s)urgunt V 1" manus 10 miramur oz. W unam 07. Seu. om. W ysaias Ma 10 franc. (probabiliter: -gent ex emend. 2ae) RW Pf] Casin. 100 qui antea miramur om. W (praeter]) — resurgunt P£fJO — 11sunt? nterrogando, 12 audiunt V 1^ manus (?)J ^ etresurgent qui in monumentis sunt] et qui qui in monumentis sunt resurgent /rap. Pf (resuraudierint uiuent C Pz in momento] immomento Pz, in 13 apostolos Casz. 100 gunt) Pb inictuJ,inhictu V4 ^ oculisCasz.100 ^ tuba]canetenim monumento R tuba add. Casin. 105 Flor. Vp — 15/14 et mortui usque in nouissima tuba] ex Sez., 14 in nouissima tuba ov. Ma 10 — 15inferisom. Pf ^ infert] fert om. ceteri mores Pb sepulchri (-cri) codd. praeter Ma 10 Vd Vg Ma10 VgW

640

20

25

SERMO CIII, 1-2

intonat mortuis uitam, resurgentibus in lucem perpetem dat triumphum ? Quae est ? Illa quam superius dominus dixit: Mortw: audient uocem filii dei. Tuba, quae non artante spiritu per caua 488 cornu ligni uel aeris tristem bellantibus dat mugitum, sed quae de corde patris, ore filii, uitalem simul et inferis et superis dat clamorem. Et in nouwissima tuba. Tuba, quae in principio mundum uocauit ex nihilo, ipsa in nouissimo mundum reuocabit ex perdito ; et quae initio hominem suscitauit ex limo, ipsa in fine hominem resuscitabit ex puluere. 2. Fratres, sic credimus quia tuba diuinae uocis chaos clamauit, collegit orbem, mandauit elementa, distinxit mundum, suspendit caelum, fundauit terram, mare uinxit, mersit inferos, dedit ordi27/28 dedit ordines bis seruitutem. Die felizianische und die fránkische Textüberlieferungen lesen: dedzt ordznes, uices, 2ussit rerum continuam seruitutem. Die angebliche eliptische Zusammenstellung ordines uices ist nicht befriedigend, zumal ordnes bei V unsicher ist. Ordines kónnte auch eine phonetische Variante des Genitivs ordinis sein, der von der ersten Hand der Hs. V bezeugt ist;es ist also móglich, dass der ursprüngliche Text Zeit ordinis uices gelautet hat. Die

Seu.-Überlieferung Dedit ordinum uices, die Struktur nicht aber dedit ordines,

bringt dedit ordinum uices (so ist es auch bei ed. zu lesen). iussit rerum continuam seruitutem bei PL 52, 488 A, obwohl hier chiastisch ist (was sie auch nicht unbedingt sein muss, vgl. uices iussit), kann. man ebenso als móglich ursprünglich

17/18 Ioh. s, 28. IOI.

21 1 Cor. z5, 52.

23 ex limo] cf. Gen. 2, 7.

22 ex nihilo] cf. serm. CII, ad lin.

24 ex puluere] cf. Dan. z2, 2.

16 in lucem] in om. Seu. (Ma 10 interpungit post lucem) perpetuam dat P5, perpetendat Pz, perpetem datque V4 Vg

perpetem dat] 17 Quae est illa ?

Quam nterpungunt W J, Quae est illa quam O— quam] qua V 1^ manus Pf Pb, queJ 1^ manus, quam que O 18uocemom.] ^ dei? O bicinterroggat — tuba] turba V 1^ manus (?) Casin. 109 1^ manus 18/21 non artante z:qze tuba quae

of. R ob bomoeot.

18 artato C Pa

per caua] percauaJ,per cauum C Pz, per

uacuum F/or. 19 cornu] cornuum Sez., corii Pb, torij Pf, coriJO — uel] Sez. C Pa ed., om. ceteri, probabiliter quia aeris perperam interpretati sunt aeris] eris (é-) Casinn. 105 109 Flor. Ma10Pa tristem bellantibus dat mugitum om. W ——— dat

bellantibus zrazsp. Pf Pb

19/20 de corde] de ow. V4, de rep. V, dei add. et exp.

0 20 superius Vg 1? manus — 21tubal']om.Vg tuba 2"]om. Casin. 100 Vd Vg in principio mundum uocauit ex nichilo zrazsp. Seu. (praeter Flor.) 22 ipse Casznn. 100 109 1" manus (-e ex emend.), ipsam Ma 10 mundo JO reuocauit Casz.100 Flo. VRCPa 23 initio] in praemit. Casin. 100 PfPbCPa resuscitauit Caszz. 100 ipsa] in nouissimo aZ. V4 fine] Casin. 105 Pf Pb, finem reliqui — 24 resuscitauit V RJ 1? C Pa, suscitauit Flor. 25 sic] V2 Vg W JO CPa ed., si ceteri chaos] clausa Sez. (praeter Flor., bis clausa Casin. 109) clamauit] firmauit CPz —— 25/26 clamauit uique mandauit] clamabit colliget mandabit Pf — 26 colliget / mundauit Sez. (praeter Casin.1]O 00) CPa ed. — suspensit Casizz. 100 105 27 uincxit V (sic etiam

inferius), uincit R, iunxit Pz

ordinum Sez. V 2^ manus ed.

infernum PfPbJO

ordinis V 1^ manus,

SERMO CIII, 2

641

nes, uices iussit; sic imperauit rerum continuam seruitutem. Ac ne uacuus horreret orbis, aptauit uentos, habitacula sic decreuit: in 20

caelo posuit angelos solo spiritu uiuentes, in terra constituit uitas uarias terrenorum, in aere dedit animas aligeras peruolare, in aquis tam pusilla quam magna fecit, ut uiueret animantium multitudo; ac miro modo sic ex disiunctis partibus uinxit conpagem mundi, ut nec conmixtio discreta confunderent, nec discretio

D»

rerum inscinderet unitatem. Hinc est quod diei ac noctis copula sic diuisa est, ut ex quiete labor, requies ex labore constaret. Hinc sol et luna uicissim mundi circueunt metas, ut sol geminata luce amplificet claritatem diei, et luna lumine suppari in toto caecà noctis tempora, non relinquat. Hinc stellae suo cursu uarios

40 mutant ortus, ut noctibus et signent tempora, et uiantibus dent

ducatum. Hinc tempora eundo ueniunt, esse incipiunt dum desistunt. Hinc semina nascuntur, crescunt, adolescunt, iuuenescunt, senescunt, decidunt, moriuntur, et iterum uitalibus sepulta sulcis

betrachten, weil so der Satz klar und logisch ist, und ich darum nur mit Bedenken die Worte szc imperauit der severianischen Tradition, der ich in diesem

Fall ausnahmsweise gefolgt bin - mag ansehnlich sein -, angenommen habe.

29 uacuus] cf. Gen. rz, 2.

28 iussit om. Sez. disposuit 222. C Pa

auch alt und

diese Überlieferung

31 aligeras peruolare] cf. serm. II, lin. 26.

rerum] sic imperauit] ex Sez., om. ceteri (cf. comment. ) 29 continua seruitute Ca5zz. 100 continuauit W

horreretur Ca5z. 109 Ma 10 Vg —— discreuit W ——— 30 uitas] Sex. W V 2^ manus]

30/31 uarias 2^ manus ed., uias ceteri, si recte nescio; actionesque add. Pf Pb alligeras V, eligeras Flor. | aera Vg 31 uarias oz. Pb uitas /ransp. Seu. 33 ac mirum in modum Sez. (cámere in modum 7/z 32 uideret Ca5zz. 100

Ma 10)

ex disiunctis] exinde iunctis Cas22. 100109

J. iuncxit

Casin. 100 109,

conmixtio] admixtio

V4

iunxit

Vg Ma 10

WCPa

— uincxit V (ut supra)

ed., iuxit

discretio] distinctio Pf 1'

VaR

34

35 inscinderet]

deiMa10 ^ acnoctis copula sic] scinderet Sex. (praeter Casin. 100) franc. ed. 37 mundi] mutantes Ma 10 36 labor] et 222 Vg nocti sic scopula Pf circueunt] W Pf Pb C Pa, circuent VR, circuunt Cas. 100, circumeunt reliqui geminatam] gemiam Pf cum signo abbreu. ex Seu., circum eunt, circumeant O

sup.primam m — 38amplicet V R, amplificaret Sez. (praeter Flor.) ^— claritate V suppari] lumine] minori praem:t. Vg diei] fidei Ma 10 1^ manus superari O, appareret Casinn. 100 109 Vd Vg, apparere Ma 10 caecae Vd C Pa, in tota Casznn. 100 109 Ma 10, ut tota V4 Vg

in toto] ex toto 39 noctis 077.

relinquit RO — stellae] est ille R (hinc est, ille...) ^ suoscursus Ma10 Seu. (praeter Flor.), ex quibus Casin. 100 Ma 10 Vg add.etpost mutant ^^ uariosom. Ma10VdVg ^ 40ortusut]utortusuo V4 —— noctis Casinn.100109 Vg ^ et 42 adulescuntJ 1^ manus, adholescunt signent] assignent Sez. (ads- Casznn.) 43 decidunt] pr(a)ecidunt Ma 10 Vd 2^ manus

642 45

350

SERMO CIII, 2-4

resoluta putredine salutari ex morte in uitam suam redeunt, de corruptione perpetuam resuscitantur in formam. 3. Et si hoc, fratres, del uox, tuba Christi, per dies, per menses, per tempora, per annos, uocat, reuocat, ducit, reducit, recipit, esse iubet, facit non esse, dat morti, uitae reddit, quare quod in

omnibus semper facit, semel facere non possit in nobis? Aut in nobis solis uirtus diuina lassescit, propter quos solos totum quod praedictum est dei est operata maiestas ? Homo, si tibi omnia sua ex mortereuiuescunt, cur tu deo tua non reuiuesces ex morte ? Aut

in te solo dei creatura deperit, propter quem subsistit, agitur, mutatur, innouatur tota cotidie creatura ? 55

4. Fratres, haec dico non signorum Christi cupiens exinanire uirtutes, sed hortor, ut unius resurgentis exemplo ad fidem resurrectionis omnium concitemur, et credamus quod crux nostri corporis sit aratrum, fides semen, sulcus sepulchrum, resolutio

60

germen, expectatio tempus, ut cum uer dominici aduentus adriserit, corporum nostrorum matura tunc uiriditas uitalem resurgat in messem, nescitura iam canitiem, quae nescitura nec finem ;non

44 putredine rep. Pb

putredine salutari om. Sez. (praeter Flor.)

et add.J,qui 1^ interpungit post salutari mortuis V7 inuitam Vg uiam C Pa in uitam ex morte /razp. C suaJ 1^ manus (?) O Flor.

salutari] uitam] suain

uitam /ran3p. O — 45 perpetua r. informa VRW — perpetuam] propriam Sez., et propria add. sup. lin. 2^ manus V —— 47 recipit] praecipit franc. (praecepitJ1 ortbogr.) (praecipit esse, iubet znterpungunt O C ) 48 facit] fouet Vg — non esse dat morti] non nos teneat mors Caszzz. 100 109 Vg, nos non tedeat mors

Ma 10, ne nos tedeat mors V4 48/49 uitae reddit usque in nobis om. Seu. (praeter Flor.) 49 uobis 50 lasscescit V ex emend., lascessit O, lassessit

Casin. 100, lassescat Cain. 109,lascescat Vg — propter quod Casiz. 100 Ma 10 W solos] sol luna Sez. (praeter Flor., solluna Caszn. 100), solem lunam Vg 2^ manus 51 operata est /razsp. W — 52 reuiuiscunt V 2^ manus Casin. 109 24 manus Ma 10 Flor. W franc. (praeter ]),num bene? cur] quur Caszz. 100 deo tua] solus Seu. (praeter Flor.) ^ reuiuesces] scrzpsi, reuiuescis V RJ O Casin. 100, reuiuiscis V 2^ manus W C Pa, reuiuiscet Pf 1^, reuiuisces Pf 2^Pb, reuiuescas Casin.109

Vd Vg, reuiuiscas

Casin.109 2^ manus

Flor. Ma 10 ed.

aut] an

Casin.1092" manus — 53teiniransp. VR] (teinte/2^?) — solum Casin. 100 1^ manus deperiit Casin. 109 Ma 10 (de periit) V4, deperibit Pf agitur] cogitur V4 54 mutatur] VgJOCPa ed., nutatur ceteri tota cotidie| creatura] in totam cotidie creaturam JO cottidie V W, quotidie Vg 55 non haec dico /ramsp. Seu. cupiens om. Ma 10 exinaniret Caszz. 100 56/57 omnium resurrectionis fran. Seu. (praeter Flor.) 57 confitemur Casinn.100109, confiteamur Vg — 58 sulcis Casin. 100.59 germen] et 244. Fly. ^ ueris dominicis Ma10 adriserit] aduenerit Pfi',asserit Ma 10 — 60 natura Ma 10 Pf 1? uiriditas] ariditas Cas. 109 61 messem] et z4Z. Casinn.100109 Vd Vg ^ nescitura 1^] -ura ex emed. V, nescitur R 0J (et prima manus V ?), nescituram C Pz, nescit IV caniciem V aliique, canities RJO quae nescitura] nascituram C Pz nec 07. Seu. ] O C Pa, iam ed., est praemit.

Casinn. 100 109 Flor. VdR (et del. R) V 2^ manus Casin. 109 Vg

— 61/62 non passura falcem o.

489

SERMO CIII, 4-6

643

passura falcem nec flagella sensura, quia depositis in mortem uetustatis paleis, nouum gloriosi corporis consurget in fructum. 5. Si ad unius uiduae lacrimas temporales sic motus est Christus, ut occurreret in ula, ut ex oculis stillantia dolorum fluenta restingueret, ut recuteret mortem, reduceret hominem, resuscita-

ret corpus, uitam redderet, planctum uerteret in gaudium, et exequias lugubres in festiuitatem natalitiam conmutaret, ex uentre natum matri uiuum reddit ex morte, quid modo faciet? 70 Quomodo inardescet uiribus suis ad ecclesiae suae lacrimas diuturnas, ad sponsae suae sanguineos sudores! Nam per supplicantes ecclesia lacrimas fundit iuges, per martyres sacrum sanguinem sudat, donec unicum suum, hoc est, populum christianum, quem 75

tot ad mortem ferunt tempora, recurrens Christus de mortali feretro perpetuae uitae reddat in supernae matris gaudium sempiternum.

6. Verum quia nascentis Christi uenit tempus, et miraculum caeleste iam radiat paritura uirginitas, atque ortum diuini regis

72 ecclesia] cf. Ambrosii Exp. zn Luc, V, 92 (CC XIV, 164).

— 77/80 cf.

SOTTOCORNOLA, 261 et 290.

62 passuram C Pa ed. falcem] fallacem Ma 10, fasces ed. nec ] non Casinn. 100 109 V4 VgJ OC Pa sensuram Casin. 100 C Pa ed. morte Flor. 63 paleis] plateis F/or. ^ gloriosis Casz. 100, gloriosum Ma 10 — consurget] Vg Pf Pb, consurgit ceteri 64 temporales om. Seu. (praeter Flor.) 65 66 restringeret V 1^ manus WO Ma 10 Vd 2* manus occurrerit Cas. 100 ut recuteret mortem reduceret oz. Casinn. 100109 — ut recuteret om. Ma 10 67 uitam] ad recuteret] recuderet W, percuteret franc., remoueret Flor. uerteret] reformaret Sez., redderet / — 67/68 et praemit. Casin. 109 Ma 10 68 exequias (exse- J unus)] et om. Seu. (praeter Casin. 100 ) franc. (praeter O) lucubres

VR

festiuitate Casiz. 100 Ma 10, festiuitatis Flor.

natalitium

68/69 ex uentre (-cium) Casn. 100 Flor. Ma 10, natalicii V4 Vg, natalicia W natum] datum Sez. 69 uentre] feretro Flor. natum] et unicum C Pz uiuum] oz. Sez. (praeter Flor.), 22e uidetur esse manus in C matris Caszn. 100 reddit] redderet W Pf P5] O, redonaret C Pa, reduxit Casinn. 100 109 Ma 10, 70 quomodo] facies Casin. 100 modo om. CPa reduceret V2 Vg quando Flor. Pf (in interpungendo Vd Vg sequutus sum ; Pf quoque post faciet ponit signum interrogationis, quod ceteri non babent) ^ inardescit Seu. (praeter Casin. 100)

suis] totis C Pa uiribus] in praemit. O V 1^ manus (ortbogr. RW]JO suae o. Seu. (praeter Casin. 100) R— 70/72 diuturnas usque lacrimas fundit] ex Seu., om. ceteri — 71 ad sponsae] ad ex Vd Vg, om. reliqui Seu. — persupplicantes Vg — 71/72 supplicantem ecclesiam Flor. — 72 ecclesiae Vg — martyrum 73 sudat] -at sup. ras. V (sudans 1^ manus?), sudans R W Pf P5]O, Flor. sudantis

C Pa

74 tota Seu. (praeter Flor.)

75 firetro V 1^ manus (?)

gaudium] gaudia V4, qui perpetua uita V 1^ manus, perpetuam uitam R 77 nascente Christo frac. ^ uenit]aduenit $e». — 78 iam add. restituat caeleste transp. Pb — radians Ma10 ^ pariensPb ^ atque]quem Sen. (praeter regis] nobis add. Seu., utrumnam iure nescio Flor.)

644 8o

SERMO CIII, 6-7

non stella iam nuntiat, sed ipse solis ascensus, adoraturi occurramus omnes, et muneribus sacris deum regemque uirgineo processisse fateamur ex templo. Offeramus munera, quia nascenti regi semper publica paratur oblatio. Offeramus munera, quia indeuotus satis est uacuus adorator. Hoc probat magus, qui onustus auro, succensus thure, sacratus murra, Christi cunabulis inclina-

85 tur. Quale est, si quod fecit magus, non faciat christianus ? Quale

est, si ad gaudium nascentis Christi fleat pauper, captiuus gemat, hospes lamentetur, eiulet peregrinus? Festa caelestia Iudaeus decimis semper honorauit; christianus quid de se sentit, si uel centesimis non honorat? 7. Fratres, ne quis me hoc dicere existimet declamantis studio,

non dolentis affectu. Doleo, doleo, quando lego Christi cunabula

79/85 cf. Matth. 2, xx. 88 decimis] cf. Leu. 27, 30; Deut. 14, 22; Eccli. 35, II, etc. 90 declamantis studio] cf. sermm. V, lin. z46 s.; CXII, lin. 18; CXXVII, lin. 8; Hieronymi zractt. in Ps. VII (CCLXXVII p. 20, lin. 43) et z Ps.

LXXVI (ibid., p. 66, lin. 6o).

79 stellam Casin. 100 1" manus solus ascensus adoratur W.— 80 deum regemque] d. regem quae R, d. regem quem W, deoregiJO —— 81fateamurom.O ex templo] extemplo V4, exemplo Casin. 100 Ma 10 V 1" manus RJ 1^ manus C Pa, exutero Vg

81/82 nascenti regi usque munera quia o7. ob bomoeot. Flor.

Vd Pf (Pf supplet inferius) 81 nascenti regi] franc. ed., nascentis regis ceteri 82 munera] dona P5 83 est satis /rans5.J — uacuus]om. O, ut eis Ma 10 adoretur Ma 10, adorat er2 litt. erasae O, qui add. qui uacuus in eius conspectu apparebit qui oz. R onustos V (ortbogr.) R, honustus V4 17 manus Vg 84 ture V Casn.109 aliique, thure Casin. 109 2^ manus Pa murra] Casinn. 100 109 Vd 1" manus, myrra Pf Pb] Pa, mirra ceteri Christi cunabulis] ad Christi cunabula V4 inclinatur] Offeramus munera quia nascentis regis semper publica paratur oblatio supplet bic Pf quae ante omiserat .— 85 quale est usque faciat christianus] ex Seu. tantum quale]tale Flor. ^ 85/89 quale est si ad gaudium z:que non honorat om. Pb 86 Christi sz. Jin. W — 87 lamentet Fly. Mal10 VgRPfJ heiulet Casz.100 109 V4 (héju-) VgVRJCPa peregrinus] christianus C — festa] festat R, festinat Pf, infestatJO, facta Vg, si praemit. sup. lin. Casin. 109 iudaeos V (ortbogr.) 88 dicimis V4 1*, decimus V J Flor., dicimus Casinn. 100 109 1" manus Rom. Ma 10 —— honorabit Pf, honoratur W — se om. Casin. 100 89 centesimus Caszz. 100 Flor. V R PfJO, decentésimis Vg — 90/91 fratres usque affectu om. Vd Vg | 90 nequis fratres transp. Flor. Ma10 — nequis]neque P hoc dicere] W franc., ob praemit. Pf, uobis praemit. Flor.; uobis praemit. etiam Casinn. 100 109 Ma 10, sed om. hoc (Casin. 109 2" manus add. hoc sup. lin.) ; obdicere V R (cf. Pf: ob hoc d.), an recte? nisi obdere legendum sit, quod uix uerisimile est ^— 91 conabula yrs

SERMO CIII,

645

magos rigasse auro, et uideo altare corporis Christi christianum uacuum reliquisse. Et in tempore hoc praesertim, quando se pauperum fames uastat, quando se fundit turba lamentabilis 95 captiuorum. Non habeo nemo dicat, quando deus ex eo quod 490 habes, non ex eo quod non habes, quaerit ;quando duo aera uiduae 1n acceptum dignanter adscribit. Deuoti simus creatori, ut nobis

deuota sit creatura. Proximorum nostrorum sustentemus angu-

stias, ut a nostris liberemur angustiis. Repleamus altare dei, ut IOO

nostra horrea repleat fructuum plenitudo. Certe si non damus, quia non accipimus non queramur.

92 christianum. Es ist móglich, dass es im Archetypus der Hs. V christianus als

phonetische Variante von christianos (vgl. R) zu lesen war. 93/95 cf. Los sermones, 226.

92

rigasse]

ornasse

96 ... uiduae] cf. Marc. 12, 41-44 ;Luc. 21, 1-4.

Ca5/7.109,

honorasse

W

christianum]

christianus R, christiano O, christianos ceterz fortasse recte (cf. comment.)

Sez.

V,

92/93

uacuum christianum 7rzzp. Flor. Ma10 VdVg | 93 hoc tempore transp. C Pa 93/94 se pauperum fames uastat] sic est p. f. uasta C Pz 94 fame Casizm.100 109 1"manus ^ uastatom.W fundensO turbasR | 96nonex eo zique habes om. Flor. duo om. Casinn.100109 ^ aera (era W Pf aliique)] erat C257. 100 — uiduaeom.W ^ 97inacceptum (inacce- V2 O )] inom. Ma 10 asscribit W C Pa, ascribit Flor. Vg Pf, ascripit Pb, asscribat Caszn. 100, ascribat Caszn. 109 Vd, describit O deuotissimus V. 1^ manus W Flor., deuotissimo cett. ex Seu., deuotissimum Pf Pb creato C522. 100, creatorum Pf — ut nobis e reliqua. desiderantur in. Vd Vg 98 sustentamus Fer. sustinemus Ma 10

98/99 angustias ut a nostris liberemur om. R — 99 repleamur V(?) nostram

QCz5/7.109

(n. hostiam)

orrea

V, hostia

Casz.100,

^ 100 hostiam

Casin. 109 nostra horrea ?razsp. Pb repleanturf.plenitudine/O — fructum Casznz.100109 1" manus plenitudo] multitudo C Pz 101 quia Ze.

Casin. 109 non queramur] oz. Casznnz.100 109, queramus Ma 10 codd. (praeter Vd Vg, qui iam antea sermonem explicuerunt) add. : Ypse autem deus noster donet uobis tam praesentia quam futura bona. Per dominum nostrum (nostrum om. RPf) Iesum Christum, cui est omnis honor et perpetua gloria una cum (patre et 2d. Casin. 109) spiritu sancto, nunc et semper et per omnia saecula (saecula om. V J ) saeculorum (saeculorum om. J C Pa, saeculorum saecula transp. 250 cui est omnis honor zigqze semper et] qui uiuit et regnat in unitate spiritus sancti deus Mz 10 Totam banc conclusionem sermonis propter eius indolem Chrysologi non esse existimo (cf. Los sermones, 185 et 256)

SERMO CIV

PL

DE DIVITE CVIVS AGER VBERES FRVCTVS ATTVLIT 1. Quotiens diues iste uenit in medium, quem tot saeculis, orbe toto, die omni clamor diuinae uocis accusat, totiens diuitiarum VA

IO

I5

fallax fugatur inlecebra, totiens cupiditatum furens flamma restinguitur, auaritiae totiens rabies uesana mitigatur. Sic namque hodie coepit dominus lesus: Hominis cuiusdam. diwitis uberes fructus ager attulit, et cogitabat intra se dicens : Quid faciam, quod non habeo quo congregem fructus meos. Et dixit: Hoc faciam : desiruam horrea mea, ei maiora faciam, et congregabo omnia quae nala sunt mihi, el dicam animae meae : Anima, habes multa bona fosita in annos multos ; equiesce, manduca et bibe et ebulare. Dixit autem illi deus : Stulte, hac nocte animam tuam repetunt a te ; quae aulem parasti, cutus erunt ?. 2. Miserum, quem ubertas sterilem, abundantia anxium, inhu-

manum copia, diuitiae fecere mendicum! Humanus ager inhumanum dominum sustinebat, et quod terra fundebat largiter, conclu-

20

25

debat, congregabat anguste, ut esset alienorum custus, qui esse suorum noluit prorogator. Ingratus deo, sibi nequam, hostis pauperum, diuitum nota, carcer naturae! 3. Hominis cuiusdam diwitis uberes fructus attulit ager, et cogitabat intra se. Quasi possit extra se quispiam cogitare! Sed intra se iste cogitabat, qui in corde suo impietatis consilio recepto, nil pietatis sibi, misericordiae nil reliquit. Cogitabat intra se dicens, digno consiliario se usus, qui mali animi non poterat habere 7/14

Luc.

x2, 16-20.

21/22

Luc.

z2, 16-1.

24:26"

Eüc-

12717

Codd.: VRW, PfPbJOCPa

Inscriptio: uberem fructum V, euangelicum —— 4 die] om. J CPa, V 1" manus RPfPb — restinguit VR rabies uesana (uaes- V)] psum, cf. infra), ubi C Pa

quod rectum esse potest, est tamen contra textum dico PfPb — omnis franc. 5 cupiditatem R P5, restringitur W, restringit P£ — 6 totius rabiesuaesanaR — 9 quo] quod WV (contra se

10 et maiora] et oz. O, qui babet maiora faciam iz

marg. add. a 2^ manu — omnia] illuc praemit. C Pa, illuc add. W PfP5]O;illuc deest in V R, si iustitia nescio — 12 positaom. OO— 13repetent V2^ manus — 15 miserum] o m. P2, miser tuJOCPa — habundantia plerique mss. cum V. — in humanum J Pa

17 concludebat] et 244. W franc. V 27^manus

18 custus] V,

custos cett. 19 noluit suorum 7razsp. WC —— 21 ager uberes fructus attulit transp. O fructos V —— ager attulit /ransp. Pb — 22 possit] non praemit. Pf quidpiam P£JO — 23istaPfPb incorde]inom.V 24sibi rep. ] C Pa, anrete? — reliquid V 1^ manus, relinquit] ^ dicensom.W 25 consilioJ 1* manus se usus] se om. J O, usus est C Pa qui] quia C Pz 25/26 non poterat habere solacium a4. in marg. J, quae omiserat ex bomoeot. 25 habere] abolere VR

SERMO CIV, 3-5

647

solatium, non poterat habere collegam. Et cogitabat intra se. Mens inpia cum pietate certabat, et patiebatur intestinum bellum, qui misericordiae pacem perdiderat et quietem. 4. Et cogitabat intra se : Quid faciam ? Quid faciam ? interrogan20 tis uox est. Et quem putas interrogabat iste? Erat in illo alter, quia ad eius penetralia iam diabolus possessor insederat; et qui intrauerat in cor Iudae, mentis eius tenebat archanum. Qwid faciam quod non habeo? Audistis quomodo non habet diues. Ecce clamat: Non habeo. Verum est, quia non habet semper, qui quaerit 35 semper ; et non habet ubi congreget, qui ut congreget sic requirit. Sed audiamus quid ei responderit consiliator internus. 5. Destruam horrea mea. Euidenter apparuit qui latebat, quia a destructione incipit semper inimicus. Agit, agit, ut quae habes destruas, et quae concupieris non reformes. Miser diues, ignarus de 40 praesentibus disputas stultissime de futuris ; « quam melius praesentia ubi est sedes animae transtulisses! At nunc catenae

40/41 quam melius praesentia. Diese Worte habe ich in spitzen Klammern gesetzt, um klar anzudeuten, dass es sich hier um eine Ergánzung handelt. Etwas vom ursprünglichen Text muss an dieser Stelle ausgefallen sein, und zwar schon

in einem sehr alten allgemeinen Archetypus, von dem alle uns bekannte Handschriften abhángig sind (es fehlen für diesen Sermo Zeugen der Sez.Tradition). Mógen die Worte quam melius praesentia weniger beachtenswerten Handschriften (CPz) entnommen sein, sie drücken den Gedankenlauf des Predigers gut aus. Hs. Pb hat die unvollkommen überlieferte Stelle durch eine Paraphrase heilen wollen, die sich in Petrus Chrysologus selbst inspiriert (vgl. die Sermones VII, 6; VIII, 4, u. a., besonders XXV,

29.32/55.54 Luc. 12, 17. Luc-i2, 18:

3).

32 Iudae] cf. Ioh. 13, 2 et 27 ;Luc. 22, 3.

37

29 intra se] dicens aZZ. Pb quid faciam ? seme VR. — 31 ad om. Pb C Pa iam rep. Pf ante insederat — insiderat C — 32 corde PfPb — $3quodnon Pb]JO interpungunt post quaerit habeo] add. W sup. lin. | 34non2']om.CPa 1^ ^ 57 euidenter] et uidenter Pz eternusPf 35etom.CPa . 36eisV

apparet CPa — 57/38 a destructione]ad d. V R 1" manus, ad destructionem 38 incipiet V 1^ manus ROCPa — J interpungit post incipit ef franc. (praeter J) semper om. C — semper incipit /rzz5p. Pf $7159 om. punctum post inimicus cupieris O, conruperis coni. Vollmer (inter adnotationes Bulbart) — 40 stultissime quam melius praesentia] C Pa ed., praesens ceteri disputas ran5p. C (-ans) Pa praeter Pb, qui loco praesens usquetranstulisses babet qui si saperes et intelligeres ac nouissima prouidisses, illic per manus pauperum bona tibi temporaliter commissa transmisisses, ubi sine fine perpetua reciperes (cf. comment.) — 40/41 41 sedis JO de futuris praesens, ubi ... transtulisses ? sc imterpungit ] franc. animae] cogitacionem utilius «ZZ. W ^ —cathenae W

491

648

45

SERMO CIV, 5-6

horreorum tuorum strinxerunt fauces pauperum, uinxerunt hospitum colla, esurientium uiscera contriuerunt. Vnde pauperum te praecedunt gemitus, et sequuntur accusantes luridi uultus; te turba impetit plangens parentum, ut addictus a superno iudice satietatem

poenarum

capias, qui horreorum

tuorum

satiatem

negando ceteris tibimet conclusisti. E. 6. Cogstabat intra se diues. Merito illi taliter respondit, qui scat cogitationes hominum, quoniam uanae sunt : Stulte, hac nocte vepe50

tunt animam tuam ; quae autem parasti. Bene stulte, quia ibi totum de terra fuerat, nil de caelo; quia ibi totum de carne fuerat, nil de

corde. Bene s/4/te, quia migraturae mox animae condita satis longa praepararat. Hac nocte a te vepetunt animam tuam. Conue55

nienter hac nocte, quia fugiens misericordiae lucem auaritiae se tenebris manciparat dicendo: M anduca, bibe. Quod autem bibentes filii noctis sint, non diei, apostolus sic declarat: E? qui inebriantur nocte ebrii sunt. Per obscura fertur, absumitur per tenebras, qui

uitae subsidium claustris suorum mandauit et condidit horreo-

57/58 qui uitae subsidium claustris suorum mandauit et condidit borreorum. Diese Stelle leidet ebenso an einer mangelhaften Überlieferung. Claustris (wie ergastulo: vgl. den Apparat) muss ich als eine sehr vernünftige Ergánzung betrachten, die notwendig ist, um dem Satz einen Sinn zu geben. Nur habe ich claustris (der Hs. W) vor suorum gestellt, um die dem Chrysologus sehr beliebte typische Struktur der Klausel (suorum mandauit et condidit borreorum ) rein zu erhalten. Der Genitiv Porreorum (nicht Porreum von V und R) muss ursprünglich sein.

48 Luc.:2,17. 55 Luc. z2, 19.

^ 48/49 ..uanaesunt]Ps.93,11. 56 filii noctis] cf. x Thess. s, 5.

^ 49/50.53 Luc. z2, 20. 56/57 x Thess. 5, 7.

420rreorum V — strincxerunt V — -xerunt fauces pauperum uin- aZ. iz marg. R baec propter bomoeot. omissa — uincxerunt V, uixerunt J 1^ manus — 44 gemitos V —— accusantes] accusante V 1^ manus, accusant te W franc., hospitum add. W franc. luredi (?) V 1" manus — 44/45 te turba] et t. CPz2. 46 satietate R— satiatem] scripsi baesitans, satias V R Pb, sacietatem W, seras reliqui cum ed. — 47 negandi R nouam sententiam inchoando — 49 repetunt]a te Praemit. V ] C Pa, a te add. Pf Pb, O add. a te post tuam in seg. — 50 parasti] cuius erunt ? add. W franc. fortasse iure/—— ibi] illi Pb 51 de terra usque de carne fuerat om. VR ob bomoeot. ibi] illi P5 ;terum — de carne fuerat add. 27^ manus V — 52 salised. — 551onge W praepararat] C Pz, praeparabatceteri ^ repetuntate transp. V — repetunt animam tuam a te /razp. O 54seom.VRWC 55 mancipauerat

P,

mancipauit

momentanee et fallaci 2247. Pb

O

56

sunt JOCPa

58

uitae]

huic

claustris coniectura transposui, babet ed. post

suorum, W post condidit , om. cett. (cf. comment.) suorum] in praem:t. C Pa Mantelli, ergastulo edd. Pa Mantelli condidit] claustris eZ. W —— horreum V 1* manus R

SERMO CIV, 6-7 6o

649

rum. Refetunt animam tuam a te. Quare non dixit, qui dederat, repetit, sed repetunt? Quia sanctorum deus repetit animas et reducit, tartarei ministri repetunt et pertrahunt animas impiorum. 7. Et cogitabat intra se dicens : Quid faciam quod non habeo quo congregem fructus meos? Et dixit: Hoc faciam : destruam horrea

65 mea, et masora faciam ; et dicam animae meae : Anima, habes multa

bona posita in annos multos ; manduca et bibe el ebulare. Et dicit: Hac nocte repetunt animam tuam ; quae aulem parasti, cutus erunt ? Vnde iste diues sic praeuentus est, ut magis cogitata perderet quam parata, et impletum est illud prophetae: Ex?bit spiritus 70 eorum, et veuertetur in terram ; in illa die peribunt omnes cogitationes eorum. Cogitauit iste quid post se relinqueret, non quid praemitteret ante se. Vnde iuxta apostolum: Ewanwuerunt 1n cogitationibus suis, el obscuratum est insipiens cor eorum ; aestimantes se esse sapientes, stulti facti sunt. Cui dicitur: Stute / Et excitatus de 75 somno praesentis uitae, in illa perpetuitate nihil inuenit in manibus suis, sicut dixit psalmista: Dormierunt somnum suwwm, et nihal inuenerunt omnes uiri diuitiarum in manibus suis. Vigila ergo, diues, in opere bono, in malo dormi, ut non sit manus tua pauperi uacua, ut tibi plena sit semper; quia diues quantum largiter 80 profundit, tantum largiter redundat in riuulis. Esto ergo diues in ' misericordia, si semper esse uis diues. Et tunc erunt horrea tua maiora, tunc plena, si non fuerint tenacitate uacua, cupiditate conclusa.

59 Luc. 12, 20. 63/67 Luc. 12, 17-20. 69/71 Ps. 145, 4. 7/il ... praemitteret]cf.serm. Vl, adlin.99s. — 72/74Rom.r2r22. —74Luc.z, 20. 76/77 Ps. 75, 6.

59 repetunt] ergastula a2Z. Mantel; — a te animam tuam transp. franc., W utrumnam iure nescio 60 deus sanctorum zransp. O 63 quod om. C Pa quo]quod Pa ^ 64/65 destruam usque faciam om. W propter bomoeot. — 66 multos om. Pb

et dicit] et dixit illi deus P2, cui dixit deus C Pz

ipfundit Pf /ta

tanto franc.

67

69 impletum est] in eo a2. PP 68 sic] sicut Pa repetunt] a te 222. Pb 70 terram] suam add. W franc. — 71quid]|quiaP^O — nonquodP^ — 73 esseom. W —— 74 facti sunt] stultus et ipse factus est «2. W aestimante V stulte? Pb interrogando —— etexcitatus] et om. Pb O, quiae.CPa — 76 dicit 77 omnes om. O0 psalmus franc. psalmista dicit zransp. R PfO C Pa 79 quando C 1^ manus, quanto C 2^ Pa — 80 profundit] 78 ut] et Pa C Pa

81 uis esse zransp. W

ribulis V, rebus V 2^ manus ed.

ergo 072.

492

CV MONITVM E breuiculo sermonum codici 4 praefixo (cf. Los sermones, p. 14) eruitur hunc saltem testem extitisse traditionis Seuerianeae istius homiliae. Non enim aliam homiliam significare puto inscriptionem /xxv de infirmitate mulieris annos xviii.

Homilia foliis nunc deperditis codicis Ambrosiani legebatur, neque alium testem eiusdem traditionis inuenire potui, quod dolendum est, maxime eo quod textus sermonis CV duobus praecipue locis difficultatibus grauioribus laborat,

quibus subleuandis utinam testes Seuerianei auxilio nobis uenissent!

SERMO CV

Pr

DE INFIRMITATE MVLIERIS QVAE HABEBAT ANNIS DECEM ET OCTO 1. Hodie cura Christi et diuinae uirtutis dedit mirabile documentum,

IO

15

20

et diabolicae fraudis nudauit astutiam, et absoluit

mulierem longo et obscuro uulnere sauciatam, sicut ait euangelista: Erat Iesus docens in synagoga sabbatis, et erat mulier quae habebat spiritum infirmitatis annis decem et octo, et erat inclinata, nec omnino poterat sursum respicere. Quam cum uidisset Iesus, uocauit eam, et ait illi: Mulier, dimissa es ab infirmitate tua. Et inposuit illi manus, et confestim erecta est, et glorificabat deum. 2. Habebat spiritum infirmitatis, el erat inclinata. Patebat uulnus, sed auctor uulneris non patebat. Languorem uidebant cuncti, sed languoris materiam non uidebant. Erat in aperto poena, sed in ipsa poena carnifex latebat inclusus. Corpus aspiciebatur incuruum, sed non aspiciebatur incurui corporis pondus. In medio ciuium portabat mulier hostem suum, sed hostem ciues ut propelleret non uidebat. Ars nequissimi spiritus corporis necessitas credebatur, ut praedo callidus teneret captiuam dolo, quam tenere uiribus non ualebat. 3. Diabolus nihil esset, si essent sollicitiores homines et cautio-

res. Aut quid in homine umquam praeualuit ille uirtute nisi arte, nisi mendacio, insidiis, fraude, dolo, nequitia, uitiorum ministerio, 25

furore criminum? Ille uoluntates hominum semper explorat, et bonas quidem uoluntates refugit, malis autem uoluntatibus obsecundat, ut sit minister scelerum, criminum leno, parasitus ipse uitiorum. Et quia potestate non potest, dominatur turpissimis mentibus turpissima seruitute. Sic mendacio decepit Euam, sic

2/11 Ducsz39810:-13.

Codd.:

M2: lucri

28 Euam] cf. Gen. 5, 1-6.

VR VW, PfJOCPa

Titulus: quae habebat] quam habuit W — annos Pf . decem et octo] xviij VRJO,

xviiius Pf

De infirmitate mulieris annos xviii zzdzculo A

De

5 muliere que habebat spiritum infirmitatis annis decem et octo C Paz diabolicas fraudes R (fraudes V 1^ manus) — 7 erat 2"ibiagZ.]O ^ Seratom. 13languorem] non add. et del. Pa — 14aperto] partu V I^ manus R.— 16 R corporis incurui /razsp. Pf — 17 hostes (?) V 1* manus — 18 uidebant] -a- ex et cautiores] et om. V (add. 2^ manus sup. lin.) R emend. W — 21 nihil] nil W.— 26 sit] sicut R et cautiores homines /razsp. Pf —— 25 uoluptatibus R parasitus (-sy- CPa)] paratus Pf et exp. ac transp. ipse uiciorum parasitus 27 potestatem V 1^ manus R.— dominator V 1^ manus R— 28 decipit V 1^ manus (ortbogr.)

495

652 Do

35

40

4 MA

5o

SERMO CV, 3-5

cupiditate laqueauit Iudam, sic Iudaeos caecauit inuidia, sic gentes idolorum caligauit errore, sic confudit populos pompa rerum, sic paruulos uanitate ne sana saperent occupauit. Denique quid circa praesentem mulierem molitus sit audiamus. 4. Erat, inquit, mulier, quae habebat spiritum infirmitatis, el erat inclinata, nec omnino boterat sursum respicere. Videtis quia haec mulier depressa nequissimi spiritus onere suspirabat, qui semper oneribus peccatorum deprimit homines, et inclinat ad terram, ne caelum uideant, ne superna sapiant, ne deum expectent, ne ad libertatem suam per suum reuertantur auctorem, sed inclino capite, defixis oculis, prono uultu, captiui sub iugo semper hostis teneantur antiqui. Sic premebatur publicanus ille, qui oculos suos ad caelum tollere non ualebat, sed percutiebat peccati conscium pectus; et quia negandi locus non erat, locum misericordiae perquirebat dicendo: Miserere mei peccatoris, deus! Hoc sustinens propheta beatissimus sic canebat: /mzquitates meae suwperposuerunt capul meum, et sicut omus graue grauatae sunt super me. Et ut ipsius oneris aperiret auctorem, alibi sic praefatur: Verticem capilli berambulantvum 1n. delictis suis. Quia qui non resistunt delictis, sed perambulant in eis, eorum diabolus et equitat et percurrit in uerticem, ut qui ad mala suo uadunt studio, ad peiora diaboli ducantur inpulsu, apostolo dicente: T'amquam euntes ducebamini. Sed quid in hac historia spiritualis intelligentiae maneat, perscrutemur.

55

5. Et erat mulier, quae habebat spiritum infirmitatis annis decem et octo, et erat inclinata, nec omnino poterai sursum respicere. Quae est ista, cuius infirmitatis etiam tempora describuntur ? Quae est

29 Iudam] cf. Matth. 26, 14-16 et parall. — 33/34Luc.r3,11. — 40/43 cf. Luc. r8; 73. 44/45 Ps. 37, s. 46/47 Ps. 67, 22. 50/51 x1 Cor. z2, 2. 51 ... maneat] cf. OLIVAR, E/s principis exegitics, p. 426s. — 53/54 Luc. 13, ax. 29 sic Iudaeos caecauit inuidia om. V anapbora deceptus 31 caperent O 35 suspiraui JO CtPa 38 inclinato JOPa 39 defixis] in terram a44. CPa hoste VR 1^ manus — 40 tenebantur VR W Pf prematur ille om. Pf — 42 negando VR, ei add. W 43 mei] mihi V 2^ manus ] O C Pa peccatoris] W Pf, -ri cett.

deus] deo (?) W, om. C Pa

44 superposue-

runt] supergresse sunt Pf. 45/46 ut et rransp. Pf — 46 ipsius] suis V (sui 24 manus) profatur J 2 47 qui om. V (add. 2^ manus) RWJO 48 perambulant] -nt ex emend. V 51 istoria V, yst- R, storia W, hyst- Pf C Pa spiritalis R (?) WJCPa intellegentiaeJPic solus maneat] lateat C Pz 53 erat om. Pf.

SERMO CV, 5-7

653

ista, quam non ferre de terra, sed inclinare ad terram languor callidus sic studebat ? Quae est? Haec quae modo est sanctorum genitrix, ecclesia sancta filiorum, quam, sicut dicit apostolus,

spiritus aeris huius, spiritus diffidentiae, spiritus erroris, spiritali 6 o uexabat incommodo, atque ita ponderibus diuersis pronam dabat

et deponebat ad terram, ut ad caelum numquam subleuaretur aspectu.

6. Sed quid est quod haec, quae ecclesiae typum portat, in 494 synagoga sic repperitur incurua? Quid est? Quia dum fugit 6 VA gentium sacrilegia, et declinat sarcinas idolorum, grauiora incurrit et portauit pondera synagogae, probante domino cum dicit: Vae uobis, scribae et pharisaei, qui alligatis onera grausa, et inmponaWs super humeros hominum, ipsi autem ne uel minimo digito mouere ea wultis. Vnde et beatus Petrus: No/te ponere, inquit, onera grauia super ceruices fratrum, quae nom potuimus portare neque nos neque patres nostri. Hinc est quod Christus ab his oneribus homines cupiens adleuare clamat: Venite ad me, omnes qui laboratis et onerati estis. Tollite iugum meum, quia suaue est. Cum dicit omnes, et Iudaeos utique uocat et gentes. 7. Sed quare per decem et octo annos mulieris huius trahitur 5 aegritudo ? Quia nisi decalogus legis ogdoadis uenisset ad gratiam, numquam sancta ecclesia, numquam mulier haec ad plenitudinem 56 quam non ferre de terra, sed inclinare ad terram usw. Die Stelle ist korrupt

überliefert. Cui ferre de terra ... bei V R PfJ ist sinnlos; V R haben ausserdem se incinare ad aut (!). Obwohl

ich sie nicht ohne Weiteres als ursprünglich

betrachten kann, habe ich mich der Fassung von W (vgl. CPa und den Vorschlag von Mantelli) zum Teil eingefügt, habe aber die besser bezeugte Lesart ferre anstatt efferre (auferre) bevorzugt. 63 ecclesiae typum] cf. spiritus erroris] cf. x Ioh. 4, 6. 59 Eph. 2, 2. Ambrosii Exp. in Lucam V1I, 373 (CC XIV,274). — 67/69 combinatio est Lucae ir 46 et Matthaei 23, 4 (similis combinatio sermone XCVI, linn. 24/26). 72/73 Matth. 1z, 28, 29 et 30 (cf. Los sermones, 69/71 cf. Act. r5, 1o. 76 ogdoadis ... ad gratiam] cf. serm. CXXVI, lin. 122: ogdoadem 328 s.). gratiae.

56 quam non] V C Pa Mantelli, cui VRPfJ, cuius O — efferre W, auferre terram] aut V R (in R seg. C Pa Mantelli (cf. comment.) — deterra] deom. W—

languor] langor /OP, hostis W —— 57 stupebat R paruum spatium uacuum) 59 58 genetrix V — sicut bis C quae est haec? interpungunt PfJO quid est quia absque 63 typhum / — 64 reperitur WPf] spirituali P£O 69 inquit ponere 7rznsp. 66 portabit R, portat franc. interpunctione V 7Oceruices]uerticesPf — potuimus] putauimus Pa 1^manus — 71 JOCPa hijs WPf ^ honeribus VJ (Jsaepe) ^ hominem(?)R1'mamus — 72 cupiens] alleuiare uolens ;ram;p.O —— 75 uolens O — alleuare Pf, alleuiare VJOPa onorati (2)J1^ manus, honerati V — 75 quare]quia R I^ manus — 76 ogdoadis] JO C, octoadis W Pf Pa, octo ab his R V, ocdoadis

654

SERMO CV, 7-9

temporis, ad diem salutis, ad tempus acceptum, ad sui saluatoris praesentiam peruenisset. Hanc autem mulierem portasse ecclesiae 8o sic figuram ipsius qualitas curationis adsignat. 8. Vocawit, inquit, ad se illam, et inposuit illà manus. Sic curari semper ecclesiam satis nouit, qui fieri christianus meruit, et cottidie fieri conspicit christianos. Namque ut incuruus peccatis erigatur gentilis ad caelum, prius a gentili per inpositionem 85 manuum nequam spiritus effugatur. Nam qui solo uerbo fugarat daemones, et infirmitates omnes sola sanauerat iussione, quare super hanc mulierem suas inposuit manus? Quare circa istam curandi ordinem nouat, nisi quia iam tunc in una sanat omnes, immo quia non ante suscepit ecclesiam, nisi eam per inpositionem 90 manuum suarum purget a diabolo et faciat christianam, et amplius faciendorum christianorum curam praesentis curae formet et instituat sacramento? 9. Sed archisynagogus indignatur, quare Christus sabbatis curat, hodieque Iudaeus in ecclesiae cura zeli furore torquetur, dum 95 caelestes sensus intellegentia terrena peruoluit, ac putat sabbatum iumentis, non hominibus consecratum, qui periclitanti boui

IOO

uel asino sabbato festinus occurrit, hominique morienti sabbato pietatis quicquam, quicquam miserationis indulget ; et hoc facit excors, ut et in pecore uiolet sabbatum, et in homine ipsam uiolet sanctitatem ; ac sic deo dei legem perscribit, et obseruandum dei

78 ... acceptum] cf. 2 Cor. 6, 2. 81 Luc. 13, 12. 83/92 de inpositione manuum loquitur Petrus etiam serm. LII, lin. 71 (cf. Los sermozes,185). — 93 cf.

D'acsxa rA

95/98 Luc. r3, x5.

79 portas V I" manus R— 80 curationis]sicedZ. W ^ 81 illam ad se razp. 82 ecclesia J O C Pa, in praemit. J OPa ecclesiam semper zrazsp. W 1^ christianum V 85 cotidie R PfJO, om. C Pa christianus V RW Pf 84 a gentili] non zzterserunt. C Pa 85 nam] sed Pz 86 daemones] homines Pf ^ solo W sanauerat]fugauerat Pf. 87 inposuit] imponit J/ 88 ordinem nouat] ordo innouatur Pf ^ nisi add. sup. lin.] — 89 suscipit CPa 9O0christianam]christianum Pf — 91 faciendo C Pa curam] cura Pf curae] cura P/ 1! — formetcure:/ramsp.Pf ^ 92instruat Pa 93 sed om. W archysinagogus V Pa curet V "^ — 94 hodieque] hodie quae V 1^ manus RW, hodie quoque CPa 95 intelligentia WPa 95/97 ac putat uique uel asino om. O.— 96 consecratum] sacratum WW pereclitanti V — 97 hominique] hominemque V 1^ manu: R, hominem quem Pf, nec homini C Pa morienti rep. Pf et exp. primum 98 pietatis] quem morientis Pf, om. J O quicquam seme WPfJO — indulgeatPa 99ut et]etom.]Pa ^ pecore] "re up. ras. V, pecorum R (et probabiliter 1" manus V ), peccore Pf 1" J, pectore ed. in homine] in oz. C P2, in hominem V 1^ manus R —— uiolet ipsam ?ransp.J1^ manus 100 sic] si V 1^ manus RPf — lege JO praescribit W C Pa ed. fortasse recte/— obseruandum] W, obseruando ceteri dei] deo YO, domini C Pa 0

SERMO CV, 9

655

sabbatum sic refundit, ut quod deus Iudaeo pro labore terreno et opere carnis clementer indulsit, conuersi sunt in arcum beruersum, qui in deum legis legis praecepta rectissima sic retorquent. Iudaee,

quiescere ab humanis deus iussit, ut uel uno die, uel sabbato, 105 salutis tuae curatione cessares; et tu, christiane, diem domino

dominicum serua, si uis illum uidere domini diem, si uis quidquid est dominicum per dominum possidere.

104/105 quiescere ab bumanis deus iussit, ut uel uno die, uel sabbato, salutis tuae curatione cessares. Das ist die zweite rátselhafte Stelle dieser sonst relativ gut

erhaltenen Predigt. Deest quippiam lesen wir in PL 52, 495 A nach cesszres. Seiner

Art gemáss hat der Archetypus der Hss. CPa den Text frei umgeándert. Wiederum

bin ich hier der Hs.

W gefolgt, die wahrscheinlich schon einen

Emendationsversuch darstellt, der aber vom originellen Sinn des Satzes nicht entfernt sein dürfte.

102:Ps277, 57.

104 ... deus iussit] cf. Exod. 2o, 10; Deut. s, 15.

101sabbato PfJO sic refundit] dissoluit CPa — terreno labore trzzsp. C Pa 102 operis Pf], operibus O conuersi] merito praemzt. C Pa nouam sententiam inchoando ^ arcum] archanum Pf] (arcanum 1^2) O— peruersum] "prauum C Pz 103 in deum] peruerse praemit. C Pa legis semel Pf] C Pa (legem Pf?) 104 quiescere] VW, qui te reliqui cod2. praeter C Pa, qui a qui te usque curatione cessares 5/c fextum emendant : sic utinam saluti tuae prouideres, ut

uel uno die sabbati a praua operatione cessares (cf. comment.)

— deus iussit] ex

uno W 105 salutis] W Pf 1^, saluti ceter: 105/106 dominicum domino transp. O 106 domini o». V — domini uidere ;razsp. PÉCPa — quicquid franc., quicquit W

495

CVI MONITVM Praeter codicem ZA adest traditionis Seuerianeae codex Matritensis, Bibliothe-

cae Nationalis, 194, qui foliis 216-217 sermonem CVI habet (Ma). De hoc libro manuscripto iam in monitis ad sermones XXXIV et L. Ma homiliam nostram aperte Seueriano episcopo ascribit. Quod ad textum adtinet, notandum est Matritensem multo magis codici V/a accedere quam primo testi traditionis Seuerianeae seu Zl. Sed de hac relatione codicem Va inter et Ma iam iamque in introductionis p. xvi tractaui. Ma opus est amanuensis sat inperiti, nihilominus

acceptum, cum suae familiae testes rari$simi euasere.

SERMO CVI

PI

DE ARBORE FICVLNEA ABSCIDENDA 1. Sicut peritus magister ad audiendum rudes, ad intellegendum tardos, discipulorum sensus uario genere doctrinae pulsat, suscitat, accendit ingenium, ita dominus similitudinibus uariis,

IO

diuersis comparationibus populorum pigros tardosque animos ad euangelicum conuocat et inuitat auditum. Namque hodie sic coepit dominus: Avborem fici habebat quidam plantatam in uinea sua, et uenit quaerens fructum 1n illa, et non nuemit. Dixit autem ad cultorem wineae : Ecce tres anni sunt, ex quo ueni quaerens fructum in ficulnea hac, et non inueni. Succide eam ; ut quid. emim terram occupat ? At ille respondens ait : Domine, dimitte illam et hoc ammo, usque dum fodiam circa illam, et mittam cophinum stercoris, et siquidem fecerit fructum, sim autem qn. futuro succides sllam.

8/14 Luc. 13, 6-9.

Codd.:

AVa Ma, VRW, PfJOCPa

Inscriptio: arboreom.O ^

abscindenda WPfO

Incipit dearborefici 4AVa

(incipit alterius est manus apud Va, cui 3"add. sermo, post titulum uero antiquissimis

litteris cursiuis additum legitur in quam quaesiuit dominus fructum et non inuenit Dominica VI post sancti Laurentii. Euangelium secundum Lucam. In (?)) dicebat Iesus turbis similitudinem hanc: arborem fici etc. Sermo tempore illo beati Seueriani episcopi Mz

De arbore fici, in qua non iueniens fructum, et

Á sensos 3 intellegendum] V a Ma V J, intelli- ceterz cetera (caet- C) C Pa 6diuersisque Ma — animusAA — 7euangelicum) V | 5ingenium oz. Ma

inuita Va 1^ manus conuocat] cumuocat Z1, prouocat Va Ma suum Ma uinia Va 1^ manus — 8/9 uineam suam R plantam A4 8 quidem Mz 9 illam A Ma RJ (ef. Jülicber, Lucas- Evangelium, p. 158 : in uineam suam ... solus uenio Va MaR 10 anni tres transp. A Va Ma (ef. Jlicher, L. c.) in illam) succide] ergo a44. quaerere Va 1^ manus — 1linuenio Va Ma (cf. ibid.) at] ad A zt saepe 12 occupet Va 1^ manus enim om. Ma Va 2^ manus V 1^ manus (2) dimitti Mz Va dixit 4, om. ait] O respondent

illam] -am ex emend. V, eam Pf — et hoc] etiam (?) hoc V 2" manu:

hoc

13 cofinum W — cophinum stercoris] stercora anno] occano Va 1^ manus futurum Va — illam] eam VaMa, Quando 14 si quidem WO VaMa dominus in nobis ipsam naturam naturalibus dirigit (diligit co.) et informat exemplis, ut puritate tota eloquii diuini mentium nostrarum sinceros reddit et componit (/ege reddat et componat) affectus atque agrestes sensus nitentem ;ad cogitatum (a7 nitentium cogitatuum ? ) perducit (Jege perducat) ad cultum adiciuntur cod.) ne (increpatio es increpation stercora haec duris cordibus uelut pro humanae add. Ma (buius additamenti uerba tempore praesenti legi possunt, 5i Homilia Magnus, Gregorius quod insuper nota ; et legas puritate ante ut coniunctione : PL 76, XXXI, 5 in Euangelia, stercora quoque spiritali sensu pro increpationibus sumit 1230)

658 15

20

SERMO CVI, 2-3

2. Arborem fici habebat quidam plantatam in winea sua. Rogo,

quid tam planum, quid tam lucidum, quid tam commune, quid rusticis sic uernaculum, quid proprium sic peritis, quam propositae similitudinis forma, quae de generali usu ueniens omnes et uerbo instruit, et conuertit exemplo? Infructuosa arbor intricat cespitem, necat spatia, exhaurit terrae uires, cultorem conficit damno, afficit possidentem, ac sic excidere istam lucrum est, est

istam commodum

non habere. Sic homo utique, qui naturae

donum, munus animae, rationis beneficium, excellentiam sensus, iudicium mentis, artis industriam, culturae bonum in steriles : 25

atque inopes actus euertit, occupat, mergit auctori fructum, cultori gratiam negat. Sicut arbor e terra, sic iste uita meretur excidi. Et sicut infecunda arbor, si fuerit in uinea, dum fundit mortiferam subiectis uitibus umbram, inimica non sibi soli, sed

20

etiam palmitibus fit fecundis, ita homo deses, ignauus, si praesit populis, non sibi soli fit noxius, sed multis, dum sequentes se suo uitiat et perdit exemplo. Sed hanc similitudinem quare dominus dixerit, audiamus.

3. Arbor ficus brumali torpore transacto, dum grossos producit 155Duc12 6:

237.

29/50 homo deses ... si praesit populis] cf. Los sermones, 51/37 similia apud Ambrosium, Exp. i2 Lzc., VII, 162 (CC XIV, p. 269 s.).

15 quidem Ma V 1* manus

plantatam in] plantatam 4 1^, plantata in A4 2

sua] zn marg. Pf addit manus saec. XIV :De materia suadendi ad populum (?) 16 planum quid tam oz. Mafortasse ex bomoeot. l7rustici Ma X sicom.W 18 formam RPf forma quae] formaque Ma de generali] de o». Ma generabili V RW 19 uerbo] sanat aZ. R, et add. Ma instrui Va 1^ manus, sed 2^ emendans antiquissima est 20 cespites Mz nec ad spatiat Ma

ita exaurit AR, exaruit Ma uires] iure R conjicit Ma, gui add. occupatione 21ac]etPf sic]sicut Ma excedere V 1^ manus (ortbogr. ) R

Ma

est est] semelR, erit. et Ma

excellentium A

23 domum Mz

manus Maz

rationum

24 iudium A 1^, iudicum A 2^, iudicis Ma

in

steriles (sterilis A)] in om. codd. praeter A Va Pa, per st.ed., ad stereles Ma — 25 uertit 4 Va Ma 26 culturiJ sicut] et Praemit. Ma, unde praemit. C Pa arbore et a]. in. terra R

e terra] et t. Z4, eterra Mz, de t. W

isti V 1^

Tmanus,ista W ^ iste euita Ma uite Pf 1^ (?) 27/28 mortiferam fundit transp. CPa — 28 mortiferam] umbram aZ. Va — uitibusom. Ma umbram] etadd.O inimicam Va 1^ manus Ma —— 28/30 sed etiam usque sibi soli om.

Ma propter. bomoeot. 29 desis Va (et del.) V 1" manus J 1^ manus, desit A deses ignauus] designaculis R sz. ras., cui seq. uerbum deletum ignarus V 1^ manus (?) (-uus sup. vas. 2ae manus)

si praesit] sipsit;/c 1^ manus] ^ pressit

V 1" manus (?) — 30 soli] -i sup. ras. V 2^manus — fiet JO se] esse V 1^ manus (se add. sup. lin. 27) 51 perdet AV (-i- sup. ras. 2^ manus) R exemplo] 77 marg. Pf ipsa manus saec. XIV. de qua superius add.: Contra

praelatos desides ^ quaresimilitudinem trazsp. Ma — 32 audiamus] perquiramus laMa 33 fici W C Pa brumali] prunali W torpore] rep. A, tempore franc. grossus A (ortbogr.) producit] transducit V R fortasse bene, Jed contra omnes alios

SERMO CVI, 3

659

in florem, et simulat suum suis floribus fructum, decipit incautos,

inludit ignaros. Namque mox proicit grossos, pigrum proficit et prorumpit in germen, et fit posterior ceteris fructu, quae uidebatur ceteris anteisse. Merito ergo a domino synagoga fici arbori comparatur, quae calefacta tepore legali temporaliter ecclesiastici fructus floruit in figura. Patriarcharum namque radice solidata, 496 40 sacerdotali exaltata culmine, propheticis dilatata ramis, Iudaicae obseruationis repleta grossis, florebat tunc spe sola fructum datura per Christum, immo ipsum Christum datura post fructum, dicente psalmista :De fructu uentris tui bonam super sedem tuam. Vnde sancti haec scientes spem fructus ex flore capiebant, et 45 solabantur praesentia de futuris, uidentes iamiamque succedere aeterna mortalibus, perpetua caducis, legi gratiam, ecclesiam synagogae, caelestia terrenis, humanis diuina, omnibus Christum, quem, quia uenturum longa patientia sustinebant, uenisse fideli gaudio sunt gauisi. Ex istis erat Simeon ille, cui « cum» promis-

35

50

sum erat, ui non uideret mortem, donec uideret Christum domini, tali

prorupit in uoce: Nwnc dimittis seruum tuum domine secundum

37 synagoga] Ambrosius quoque, o.c., VII, 162-172 (pp. 269-273), inter alios. arborem fici synagogae comparat.

45 Ps. 131, r1.

50 Luc. 2, 26.

51/52

Luc. 2, 29-30.

34 flore AR stimulat Va 1^ manus, spomulat 2^ manus antiqua — suum] se Ma floribus suis suum £razsp. C Pa fructu Ma dicipit 4 35 inludet A (ortbogr.) ignarus A (ortbogr.) ^ namque] 1^ manus (in transitu ad al. lin. ) O proiecit AV 1^ manus (ortbogr.) R, proiectis Va grossus 4 (ortbogr.), grossis Va Ma profecit A (ortbogr.) 36 prorumpit] producit ficoVa — 58 quae] quo VaMa — 37synagoge W 1! citeris A Ma tepore Zi(te- er ras. 1 litterae, uti uidetur -pore: tempore 1^) VaV 2^ manus,

39 post figura Ma aecclesiasticis J 1^ manus regali Ma tempore ceteri dilata V 1^ manus R om. punctum et ponit post sacerdotali — 40 prophetis A4 41 fructum] ut Praemit. Va — 42 datura Christum ramis] armis Ma tuam] 43 dicente psalmista zsgze sedem tuam om. A transp.] 17 manus 44iscientesA — speJ1^manus(?)O ^ exfloreJet florem]O meam VaMa carpebant Pa (carpiebant 1^ manus?) ^ 45 solabantur] consolabantur Va

2* manus

iamiamque] -iam- ex emend. antiqua Va, iam iamque VW JO, iamque

46mortalibus]temporalibus Mz ^ gratiam]etaZZ. Ma ^ ecclesiam] MaR om. RO, addunt sup. lin. post synagogae secundae manus codd. V] — 46/47 omnibus] 47 terrestria V 1^ synagogae ecclesiam :;ramsp. etiam W 48 patientiam Va 1^ manus —— sustenebat Va 1? manus hominibus/O CPa fideli]filium Ma — 49existiserat]exterat 4 — symeon uenisseom. Ma 50 erat] fuerat A Va Ma promisum AVaWVR aliique C Pa Ma WR Pf] tali] qui premit. O, qui cum uidisset dominum Mz, domino V fortasse recte/— in templo praemit. Ma, quem cum uidit praemit. C Pa, quem in ulnas habens praemit. ed. — 51 prorupit] producit Va —— uoce] dicens «gd. Ma . dimitte 51/52 domine secundum uerbum tuum oz. A Va, domine a424. A

660

SERMO CVI, 3-5

uerbum tuum in bace, quia uiderunt oculi mei salutare tuum. 4. Ignari uero, dum fiduciam gerunt in lege tota, neque sunt de Christi expectatione solliciti, neque suscipere Christum neque 55 agnoscere meruerunt ; et ita sunt legalibus decepti flosculis, sicut nescios grossis suis decipit ficus. Hinc est quod dominus aduentus sui tempora scire cupientes mittit ad ficum dicens: Cum wideritis quia ficus producit grossos suos, dicitis quia prope est aestas. Etuos cum wideritis haec quae dico, scitote quia prope est regnum dei. 6 o Videtis quia ficus non signat praesentia, sed indicat sic futura. Sed iam per ordinem propositum prosequamur exemplum. 5. Arborem fici habebat quidam plantatam in uinea sua. Synagoga est arbor ficus, possessor arboris Christus; uinea, in qua refertur plantata arbor, Israheliticos esse populos Esaia propheta 6 VA sic dicente agnoscitur: Vinea domini sabaoth domus Israel est. Venit, inquit, quaerens fructum in illa, et non inuenit. Venit Christus, et in synagoga fructum fidei repperit nullum, quia tota dolis erat inumbrata perfidiae. Ad ficulneam uenit Christus, ad quam legitur Adam nudus confugisse post culpam, dicente Gene55 meruerunt. Hs. A — sie allein - hat pozzerunt anstatt zerzerunt. Handelt es sich um eine theologische Korrektur ? Ist der Schreiber von A bei neque Christum agnoscere meruerunt in Bedenken theologischer Natur geraten ? Dies feststellen zu kónnen wáre wichtig für das Verstándnis anderer Varianten, d. h., Ánderungen, die der Text in der sehr alten Handschrift erfahren hat.

57/59 cf. Luc. 2z, 30-31. 62 Luc. r3, 6. 65:1s3527:1 66/75 cf. Ambrosium, o. c., VII, 164-165 (p. 271).

09:66, Duc Xx5» 6!

52salutarem 4 — 55totam Va Ma WOC fortassebene — 53/54 de Christi] de om. Ma 54 expectationi Va 1^ manus sulliciti 4 55 meruerunt] potuerunt 4 (cf. comment.) sunt oz. O deceptis V — 56 nescius V 1^ manus (ortbogr.) R — grossis] -is sup. ras. V 1" manus, grossos Va (-os sup. ras.) 2"

manus — decepit A (ortbogr.) — 57temporeVa —— 57/59 cum uideritis sque regnum dei] ab arbore fici discite parabolam et citera 4 58 dicetis Ma aetas Va 1^ manus 59 quae om. Ma 60 uidetis quia] non adZ. Ma signa Mz, designat Va 2^ manus — 6lpersequamur VaV 1^ manusR — 62

quidem Ma uinea sua A Va (uinia s. 27 manus) Ma W C Pa, uineam suam V R Pf] O, sedcf.supra lin.15.— 653arbor]arboris V 2^manus — arboris] est add. Pf . 63/64 uinea usque arbor] in uinea quare fertur arbor plantata Ma — 64 israhe-AVaMaV] ^ isra(h)eliticus esse populus Ma franc. — isaia A, eseia Va 1" manus, ysaias O sic, ysaia WPfCPa —— 65 agnoscitur] cognocitur V/a 1^ manus sic, cognoscitur Va 2^ manus Ma, cognouimus 4

uinia 4A

israhel

AVaMa 66 inquid V 1^ manu: illam Va 67 synagogam Ma repperet 4 (ortbogr.), reperit W — toto V I^ manusR — 68 dolis] idolis Ma inumbrata] in umbrata R, inundata Pf 1^ ^ perfidiae inumbrata Pf transp. 69 confugisse] Va, cumfugisse 4, fuisse RO, fugisse Ma V ceterique, num recie? —— 69/71 dicente Geneseos usque subcinctorium om. 4A — 69 geneseo Ma, geneséo O

SERMO CVI, 5-7 79

7 VA

8o

661

seos libro: E? cognouerunt quia nudi sunt, et sumpserunt folia fici, et fecerunt. sibi subcinctorium. Venit ergo ad ficum Christus, ut inueniret Adam, ut nudum tegeret pio sui corporis indumento, cuius ficus non uelabat, sed stimulabat pudorem. Cuius ficus ista, id est, synagoga, circumcisionibus suis nudabat partem uerecundi corporis, non tegebat. 6. Venit, inquit, quaerens fructum, et non inuenit. Dixit autem ad cultorem wineae : Ecce anni tres sunt quod uenio quaerens fructum in ficulnea hac, et mom inuenio; succide eam. Cultor uineae, qui infructuosam ficum iubetur excidere, est praesul synagogae angelus, qui sterelitatem quia non potest excusare, inducias impetrat supplicando. Sed illud praetereundum non est quod dixit: Ecce anni tres sunt. Tres anni tria sunt tempora, per quae Christus ad synagogam fructum quaesiturus aduenit, id est, per legem, per prophetas, per ipsam sui praesentiam corporalem, ut infructuosa

8 V ficus, quae iam diuinitati fructus uelut non necessarios denegabat,

uel homini, uel esurienti, uel manducaturo Christo cibos necessari-

90

os non negaret. Sed iam quid cultor uineae responderit audiamus. 7. Domine, dimitte illam et hoc anno. Cultor uineae concedi adhuc euangelici temporis precatur annum, de quo Esaias dicit: Praedicate annum domini acceptum et diem retributionis. Vt quid ?

70/71 Gen. 3, 7.

76/78 Luc. z3, 6-7.

cf. Ambrosium, o. c., VII, 166 (p. 271). 4, 19.

81/82 Luc. r5, 7.

88 Luc. 15, 8.

82/84

90 (Is. 6z, 2) Luc.

7O0libros VR 1^ manus — sunt]essent Ma ficusMa — 71subcintorium V, succintorium Va Ma,succinctoriumR — 72tegiret V I^ manus — suo PfJO suo pio /rzzsp. Pf — indumentum V 1^ manus — 75 uelabat] uallabat/O, 74 73/74 istam idest synagogam Pf istimulabat 4 tegebat R 77 76 inquit] Christus 224. A circumcionibus VR, circumcisionis 4 ueni 4 ACPa sunt tres /ransp. Pf — quod] ex quo uiniae A 1^ manus excedere Pa 79 infructuosa Ma inueni AC Pa 78 hac om. A 80 sterelitatem] A Va MR, steri-eeteri — excusynagogae]et zZ4.JO 81 sed] et 222. Va indutias 4 VaMaJO sare non potest /razp. C Pa 82tresannizrzzsp. APa —— triasunt] designant W —— quae] ecceom. A quem R — 82/83ad synagogam]asynagoga/4Va X 85 fructus C — 83/84 per prophetas]et p. Ma — 84 infructusa A sic, in fructuosam R, infructuosam necessarius R diuinitatis MaPf ^ nonom.]O PfJO | 85 ficum JO /OC Pa, uelut furenti Ma — 87 denegabunt Mz ^ 86uelesurienti] uel oz. cultori sed] add. sup. lin. A — iam]etiam VRO, etiam] — qui V 1* manus — 88 Pf. (ortbogr.) 44 responderet manus 1^ 4Va uiniae manus Pa 1* demitte Va —— uiniae 4 — concedit Ma — 89 domine] inquid 2442. A praecabatur A Va

Ma

eseias Va 1^ manus, isaias A, ysaias W franc.

90 praedicare 44, predicat Ma (esaias predicat) acceptum et diem retributionis oz. A

dicit om.

domini om. R

497

662

SERMO CVI, 7

Vsque dum fodiam circa illam. Vult eam apostolico uomere perítodere, quia legalis cultri non ualuit sentire culturam. E/ mittam stercora. Quae tantae radici necessario, pro tanta pinguedine cespitis sancti fota caelesti imbre, non meruit esse fecunda. Ficus ut 9 sterilis, synagoga misera, miseratione gentium stercoratur, et tanto quae fructum, ad redeat fomentis uilissimis adiuta pretioso ubere decessit a fructu. Quae si post haec in eadem sterelitate permanserit, iam non cultoris falce, sed ipsius dominantis securi disperata et inutilis succidetur. Et ideo non dixit: in VA

IOO

futuro succido eam, sed succides eam, iuxta illud Iohannis: Jam

93/94 Quae tantae radici bis esse fecunda. So wie ihn die Handschriften überliefern ist der Satz unklar. Das Subjekt von non meruit esse fecunda ist wohl arbor ficus. Bei PL 52, 497 AB steht das Relativ qzae vor pro tanta (man liest also e mittam stercora tantae radici necessaria). Aber quae vor tantae ist fast von allen Handschriften bezeugt. Nicht weniger ist necessario (gegen necessaria) textgeschichtlich gut unterstützt, so dass man zecessario als Ablativus instrumentalis

parallel zu Zmbre gut verstehen kann.

91 Luc. 15, 8.

apostolico uomere] apostolicis ligonibus apud Ambrosi-

um, o. c., VII, 168 (p. 172, lin. 1825).

91/94 cf. serm. CXXXVII, linn. 3/6. 92/93Luc.x4,8. 94/99 cf. Ambrosii o.c., VII, 163 (p. 271). 100 Luc. I3, 9. 100/102 non est Iohannis, sed Lucae 3, 9 uel Matthaei 3, 10.

91 usquedum Ma . uult] enim aZZ. AVa perfodere V 1^ manus ed., perfodiri A V a R 1" manus Pf], perfodi Ma R 27 manus WCPa — 95 quae] quia C,om.ed. radici]eZ.,radiciscodd. ^ necessario] 4 Va Ma V R Pf, necessaria JO ed., nectare C Pa, quae add. ed.

pro] opere W, om. C Pa

pinguidine

AVa 94 cespites A (ortbogr.), cepitis R 1^ — sanctiom. W — sancti fota] sanctitate /O, tanta profusione CPa — fota]eZ., toto AVaVRWPf . caeleste VR, caelestis JO imbre Ma, ymbre W, imbris JOC, ymbris Paz (cf. comment. ) 95 sterelis Va Ma, isterili s A tionem V R, miserationis Ma, miserationes] om. franc. ob bomoeot. 96 tanto] tempore discessit A a fructu 4AVa Ma W, ad ineandem J/ 98 sterelitate] AVa MaR,

miserera 71 1^ manus misera— 96/97 quae tanto usquea fructu a2. Ma 97 ubereque Mz fructum reliqui in adem A, sterilitatem V, sterilitate cezeri falces AV RJ, faleem Pf — donantis O — 99 secure V, secure Ma RW Pf (quod etiam acceptabile est) disperata A4 1^ manus Va Pf] 1" manus (non tamen bic V contra consuetudinem) succeditur A (ortbogr.), succinditur Va 1^ manus (?) 100 futurum Va Ma succido] succidam V 2^ manus ed., succide MaPfCPa succides] succide W 1"

SERMO CVI, 7

663 securis ad radices arborum posita est. Omnis enim arbor non faciens fructum excidetur, et in ignem mittetur. Quia post euangelici cultum temporis infructuosas arbores securis iudicii succidet extremi, et

nouissimum suscipiet et cremabit incendium.

103 iudicii succidet extremi. Hier habe ich ausnahmsweise der Hss. A Va und V und die anderen Zeugen, recht gegeben. V bringt extremum et nouissimum. Wenn diese Handschrift recht hat, scheint eine Konjunktion nach Ma, gegen

succidet zu fehlen. Vielleicht stand im Urtext e£, ein Wort, das nach szcczdet als eine angebliche Dittographie einen sehr früheren Schreiber, von dem alle uns

bekannte Handschriften abhángen, in Verlegenheit gebracht hátte, so dass er die Konjunktion tilgen sollte. Da aber e im unmittelbar folgenden Kontext zweimal wieder vorkommt, und anderseits extremi ganz gut zu iudicii passt, bin

ich der Sez.-Tradition gefolgt. 101 radicem VaW arboris RW omnes 44 (ortbogr.) enim 07. VaMa non faciens] quae non facit 4 102 fructum] bonum add. A post] postquam /O, postquam praemit. C Pa euangelici] A4 (ex emend. antiqua) Va Ma CPa, euangelii A 1" manus ceterique 102/103 temporis cultum ;ransp. A Va Ma 103 arboris V 1^ manus (ortbogr.) R secures V 1^ manus R 1' ^ succidet]incidet Ma extremi] 4 Va Ma, extremum ceterz, om. ed. (ef. comment.) — 104 cremauit A, cremabitur Ma VRPf 1" manus — incendio Ma — infine add. Vaantiquissimis characteribus cursiuis (praeter uerbum unde, quod litteris uncialibus scriptus apparet) : unde queso fratres karissimi ut fructum faciatis in domino Iesu Christo qui regnat in saecula saeculorum amen

CVII spurius

MONITVM Oratiuncula genus dicendi Chrysologi non exprimit. Opus est oratoris minime ineruditi ;quaedam autem ex eius uocabulis locutionesque non paucae, exempli causa ea quae sacerdotium spectant uel monachatum, aetatem paulo recentiorem spectare uidentur. Titulus plane incongruens est, cum sermo neque Petrum apostolum laudet neque, ut puto, Chrysologum. Cf. Los sermones, pp. 97IOO et 185 s.

Deest in codice Pf.

SERMO CVII

PL

DE NATALI SANCTI PETRI APOSTOLI

IO

15

1. Licet fandi sterilitas silentium michi indicere uideatur, loqui tamen uehementia cogit et sanctitas imperantis. Praestantius est enim imperitum promere eloquium, quam officiosum negare sermonem. Quis ergo tanti uiri adhortationem recuset, cui e caelo contigit et apostolici uocabulum et summi priuilegium sacerdotis? Neque enim absque diuino iudicio fuisse. credendum est, quod prima illa uiuendi rudis infantia tanti nominis adepta est dignitatem. Quem tunc adfuisse nisi deum ipsum putamus, cui nescii parentes de futuris meritis iudicarent ?Petrum enim uocari in aliis 498 appellatio nominis est, in hoc praerogatione uirtutis. Vere beati Petri inmobile fundamentum salutis talem se exhibet in sacerdotio, qualiter uideri uoluit qui sacerdotium concupiscunt. 2. Quemadmodum igitur sanctitatis regulam disciplinis monasterialibus inbutus exercet? Pallent ora ieiuniis, macies corpus adtenuat, elemosina pro delictis supplicat, lacrimae peccata baptizant. Sed ne forte hoc deuoti populi turba miretur, solet Petrus flere, cum ad eum Christus adtendit. Nec quisquam in apostolo 7 apostolici uocabulum] iterum lin. 28; cf. M. MACCARRONE, "Sede: Apostolica" et "Sedes Apostolicae" :de titulo et ratione apostolicitatis in aetate patristica et in altiore Medio Aevo, apud Acta Congressus Internationalis de Theologia Concilii Vaticani II (in Vaticano, MCMLXVIII) p. rso. 17 lacrimae peccata

baptizant] cf. Leonis Magni /ract. LX, 4 (CC CXXXVII A, p. 368, lin. 97 s.). 18 Petrus] cf. Luc. 22, 61-62.

Codd.: VR W, JOCPa Titulus sicut W, de natale V R, in nataliJ,in natal. O

3 indicare uidetur C Pa

ed. | 4cogitet V I^ manus R.— sanctitas]facietagZ. CPa —— impetrantis V 2" manus praestantius] -ntius suf. ras. 2^ manus V, praestabit RW] 2^ manus, praestabunt J 1^ manus, om. C Pa; codd. punctum ponunt inmediate ante est 5 enim imperitum (imperium V ex emend.)] in peritius C Pa, enim tam inutile O promere] pro- sz. ras. V —— quam] utile «7. O — officiosum] C Pa ed., inofficiosum ceter:

6 adhortationem] -orta- szf. ras. ex 2" manus V cum h sup.

9 indepta Rfranc., priuilegium] principatum O 7 apostoli W C Pa lin. an iure? cf. lin. 29 10 ipsum deum /rzzsp. C Pa 11 de futuris] C Pz e2.,

depturis V R, futuris om. W, cuius 2^ manus add. depturis sup. Iin., de puris JO 13 inmobile] confessio et nomen praemit. W 12/13 beatus Petrus ed. 15 sanctitatis regulam] frazc., sanctitas 14 qualiter] quales WC Pz 16 imbutos W regulae VR, sanctitatis regula W, sanctitas regulam ed. exercet ?] W J O signum interrogationis ignorant ^ psallent Pa ^ — oreV (-e

ex corr.) R

maties R, machies Pz

17 adtenuant V 1^ manus, adtenuaturJ

lacrima V 1^ manus (?), lacrimas R 1^ manus, -mis R 270

18 neforte O

/O baptizantur

19 adtendat VR fortasse recte, intendit ed.

R C Pa, apostolicum O, lacrimis add. C Pa

apostoli

666 20

SERMO CVII, 2-5

imbrem

inrigui luctus

accuset:

iocundae

sunt

lacrimae,

quae

gaudium inmortalitatis emerunt. 3. Ipse est ergo custos fidei, petra ecclesiae ianitorque caelorum; ipse est apostolicus piscator electus, qui ad se turbas errorum fluctibus mersas hamo sanctitatis inuitat, et doctrinae

suae reti concludit ad fidem hominum multitudinem copiosam. Est etiam ipse beatissimus et apostolicus auceps, qui animas iuuenum per aera uolantes calamo diuino sermonis adtingit. Iure igitur uenerabilis dei sacerdos olim apostolici nactus uocabulum, nunc indeptus et meritum, serit in populos praecepta iustitiae, et manifesta luce reserat sacrorum uoluminum mysticas quaestioo 3 nes; tantumque est in caelestibus magisterium disciplinis, ut qui conuertitur, ipsi absolutionem debeat; qui non corrigitur, sibi

25

reatum. 35

45

4. Omnis undique ad eum ex diuersis regionum partibus uisendi studio turba concurrit. Quicumque inuias solitudines aut latentes eremi latebras incolebant, mirabilem Petrum magis ueniunt uidere quam saeculum. Datum est illis aliquando discere, difficilius quidem, sed gloriosius mundo praesente luctari, et aduersus instructas delinquentes turbas aciem quandam disponere sanctitatis. Quanta enim in mundo positis post certamen palma est, si in solitudine constitutis sine luctamine coronae debentur ? 5. Vnde, fratres, quoniam beatissimus pater omnia quae sunt diuinae uirtutis praedicationis uos suae doctrina instruit pariter et exemplis edocet, deprecemur dominum deum nostrum, ut aeuo longissimo doctrinae caelesti nos sermone laetificet.

25 eL Lace s; &.

26 apostolicus auceps] cf. P. COURCELLE, art. F/Zge/

(Flug) der Seele, Y, apud Reallexikon für Antike und Christentum, NI

(1972) &x.

28 apostolici uocabulum] cf. supra lin. 7.

20 imbre R, ymbrem Pa

24 hamo] amo

V 1^ manus, amor R 1^ manus

doctrinae] per Praemit.JO (per...retia) ^— 25 reti] V 2^ manus, rethi W, rete ed., retia VRJO, retibus CPa —— 26 auces V 1^ manus R iuuenum] uiuanum I"manus ^ 28apostolus/ ^ nactus]nanctus V 1^ manus R, sanctus, sancti O, sortitus CPza — uocabuloJO — 29indemptusR, adeptus V 2^manused. — 31 tantum que IV, tantusque CPa — magister CPa — discipline W —— 32 ipsi] ipsei V (-i Ze), ipse]O, illiad2. O 35 inuias] inuiaJ(cuius 2^ manus add. s in fme), in uia R (in transitu ad al. lin.) O latentis O 36 heremi codd. petrus V 1^ manus 37 discere] scire R 1^ manus 38 mundo] cum praemit.Pa — 59 turmas C Pa, recte fortassis — acies quasdam W quandam] cautelam O — 40 si] om. JO, tanta CPa — 41 coronae debetur R Pa, corona debetur JO 42 pater] petrus frame. ed. 45 praedictionis V 1? R, praedicatione eZ. —— uos] om. R C Pa, nos sup. lin. add. 2^ manus W — sua W 2^ manu;]O doctrinae RW ed. — suae doctrinae uos transp. ed. — 43/44 et exemplis] et om.JO —— 45 laetificet] explicit a2. V R (cf. serm. LIII, ad lin. 59)

CVIII-CXX MONITVM Nouem ex tractatibus de apostolo illis foliis codicis A4 continebantur, quae nunc in hoc libro manuscripto desiderantur, nec ullus exstat hodie, quantum sciam, testis alius textus traditionis Seuerianeae istorum tractatuum, nisi pro sermone CXVIII. Ne semper in titulis horum sermonum iuxta V/ ceterosque codices 4e eodem dicatur, inscriptiones suppleui. Indiculo codicis A4 legitur sub uno titulo Ze

apostolo tractatuum sermones viii.

SERMO CVIII

Dr

DE APOSTOLO VBI DICIT: OBSECRO INQVIT VOS 1. Mira pietas, quae ut det, precatur;

IO

humanas I5

20

ut largiatur, exorat.

Hodie namque beatus apostolus non humana petens, sed diuina conferens, sic precatur: Obsecro, inquit, uos per misericordiam dez. Medicus austera remedia cum recipere persuadet aegrotos, agit precibus, non compellit imperio, sciens infirmitatis, non uoluntatis esse quod salutaria respuit, quotiens profutura repellit infirmus; et filium pater non potestate, sed amore ad rigorem pertrahit disciplinae, non ignorans quam sit aspera inmaturis sensibus disciplina. Et si corporalis infirmitas ad curam precibus sic mouetur, si puerilis animus uix ad prudentiam ducitur adblandimentis, quid mirum si apostolus, qui semper est et medicus et pater, mentes

morbis

carnalibus sauciatas, ut ad remedia

diuina subrigat, sic precatur: 2. Obsecro, inquit, wos per misericordiam dei. Nouum genus obsecrationis inducit. Quare non per uirtutem, quare non per maiestatem, per gloriam dei, sed per misericordiam dei ? Quia per ipsam solam Paulus et crimen persecutoris euasit, et apostolatus tanti indeptus est dignitatem, sicut ipse fatetur dicens: Qui rius fui blasphemus et bersecutor et iniuriosus, sed misericordiam consecutus. Et iterum: Humanus sermo et omni acceptione dignus : quia

5.16 Rom. z2, r. 20/21 x Tim. rz, x3.

19/20 Paulus

.. fatetur] cf. serm. VIII, lin. ror. 22/25 x Tim. z, 15-16.

Codd.: VR VW, PfPbJOCPa

Inscriptio: uos] per misericordiam dei eZ. PfÉJO —— Dominica infra Octaua Epiphanie. Sermo magistri petri Rauennatis episcopi de epistola pauli apostoli primus P5, ubi sermo CVIII primus omnium legitur — De uerbis apostoli ubi dicit : Obsecro uos per misericordiam dei ut exhibeatis corpora uestra hostiam uiuam CPa 3det precatur] W C Pa, deprecetur VJ OP, deprecatur R Pf Anonymus Thesaurensis, precetur ed., tribuat praemit. Pb An. Tbes. exhorat V 1^ manus R1' Ó recipere] percipere Y 8 salulatoria V repellit] respuit Pf PP lOinmaturisPfJO — 12 adblandimentis] V (1^ manus) solus, blandimentis cteri /— 15 quid]et praemit. Pf— est]J O ed., om. Pb bic et ponit post medicus, se reliqui (exp. Pf), sed Pa loco se et babetsicut — 15 subrogat V I^ manus — 18per gloriam] et g. P^, quare non praemit. franc. (praeter Pb) — 19 persequutoris Pa unus 20 tanti om. Pb indeptus] adeptus V 2^ manu; Pf, om. Pb dignitatem] assecutus adZ. in marg. 2^ manus antiqua Pb — 21 persequutor] uniuj consecutus] sum ad. franc. 22 humanus] fidelis P2

499

SERMO CVIII, 2-3 25

Christus in hunc mundum peccatores uenit saluos facere, quorum jrimus ego sum, sed misericordiam consecutus, ad exemplum omnium qui credituri sunt illi in uitam aeternam. 3. Obsecro, inquit, «os per misericordiam

230

669

dei. Rogat Paulus,

immo per Paulum rogat deus, qui plus amari uult quam timeri. Rogat deus, quia non tam dominus uult esse quam pater. Rogat deus per misericordiam, ne uindicet per rigorem. Audi rogantem dominum: T'oía die, inquit, expandi manus meas. Nonne qui expandit manus ipso habitu rogat? Exjpandi manus meas. Ad quem? Ad fopulum. Et ad qualem populum ? Non non credentem tantum, sed e contradicentem. Expandi manus meas. Distendit membra, dilatat uiscera, pectus porrigit, offert sinum, gremium

35

pandit, ut patrem se tantae obsecrationis demonstret affectu. Audiet aliter rogantem deum: Pofule meus, quid feci tibi, aut quid coniristaui te? Nonne dicit: si diuinitas ignota est, uel caro sit nota. Videte, uidete in me corpus uestrum, membra uestra, uestra uiscera, ossa uestra, uestrum sanguinem ; et si quod dei est timetis,

45

quare uel quod uestrum est non amatis? Si dominum fugitis, quare non recurritis ad parentem ? Sed forte uos passionis meae, quam fecistis, magnitudo confundit. Nolite! Crux haec non meus, sed mortis est eculeus. Claui isti non mihi infigunt dolorem, sed uestram mihi infigunt altius caritatem. Vulnera haec non educunt gemitus meos, sed magis uos meis uisceribus introducunt. Extensio corporis mei uobis dilatatur in gremium, non meam crescit in poenam. Sanguis meus non mihi deperit, sed uestrum prorogatur

26 Rom. 12, 1. 65, 2) Rom. ro, 21.

27 .. quam timeri] cf. serm. II, adlin.8rs. 36/37 Mich. 6, 3.

23 Christus] iesus premit. C, iesus add. Pb]O

transp. R (sed babet uenit sup. lin. add. a 2^ manu) Pb.

^ 30/33 (Is.

uenit in h. m. peccatores

hoc mundo R 1* manus

24 mundum] -um ex emend. 24e manus V ——— uenit peccatores /ransp. O consecutus] sum adZ. V 2^ manus recens Pb misericordiam] per Praem:t. C Pa 27 ex bomoeot. W 26/27 Paulus immo per Paulum rogat deus om. fortasse 28 rogat deus] /n marg. Pf manus deus]om. R ^ qui]quia franc. (praeter Pf) uult oz. VR dominus] deus Pf Pb saec. XIV. add.: de passione domini 30/31 nonne zsque manus meas 2^ manus ed., uigorem codd. 29 rigorem V non non credentem 32 non non] CPa, semel ceteri om. W. ob bomoeot. 34 sinus W 33 tantum o7. Pb tantum] non tantum non credentem WV ed. 36 affectum R 35 demonstrat R, demonstraret PP franc. (praeter Pb)

quid]qui V, in quo P£JO —— 37 ignorata Pb — 57/38 sit nota add. sup. lin. 2* uidete seme! VJO (uidere. Videte O) 38 nota] uidere O manus J 58/39 uiscera uestra /razsp. Pf

41 uos ponit W ante confundit 7z seq.

confudit R P5] 1^ manus 42 quam fecistis] sanguis quem fudistis Pf nolite] turbari 422. PfPb, timere add. JOCPa — meus] mors R— 45 mihi add. 27^ manus in marg. W — A4 mihi oz. JO aculeus W Pf PO C ed. altius infigunt transp. Pf. — 46 uobis] W C Pa, uestro Pf, uos ceteri cum ed. gremio PfJO, praemium V 1" dilatat VPPOJ

500

670

55

60

SERMO CVIII, 3-5

in pretium. Venite ergo, redite, et uel sic probate patrem, quem uidetis pro malis bona, pro iniuriis amorem, pro uulneribus tantis tantam reddere caritatem. Sed iam quid obsecret apostolus audiamus. 4. Obsecro, iriquit, uos, ut exhibeatis corpora uestra. Apostolus rogando sic omnes homines ad sacerdotale fastigium iam prouexit. Vt exhibeatis corpora uestra hostiam uiuam. O inauditum christiani pontificatus officium, quando homo ipse sibi est et hostia et sacerdos ; quando homo non extrinsecus quod deo est inmolaturus inquirit; quando homo secum et in se et quod pro se est deo sacrificaturus adportat; quando et eadem manet hostia, idem permanet et sacerdos; quando hostia mactatur et uiuit, sacerdos nescit occidere qui litauit! Mirum sacrificium, ut corpus sine corpore, sine sanguine sanguis offertur! Obsecro, inquit, 4os fer misericordiam dei. Fratres, hoc sacrificium Christi descendit ex

forma, qui corpus suum uita saeculi uitaliter immolauit. Et uere corpus suum fecit hostiam uiuam, qui uiuit occisus. In tali ergo 65 uictima mors expenditur, hostia pertrahit, uiuit hostia, mors punitur. Hinc martyres morte nascuntur, fine inchoant, occisione uiuunt, et in caelis lucent, qui in terris putabantur extincti.

5. Obsecro, inquit, uos, fratres, ber misericordiam dei, ut exhibeatis corpora uestra hostiam uiuam. Hoc est illud, quod propheta 7o cecinit: Sacrificium et oblationem noluisti, corpus autem perfecisti mihi. Esto, homo, esto et dei sacrificium et sacerdos ;non amittas

7/9

quod tibi diuina dedit et concessit auctoritas. Induere sanctitatis stolam, praecingere balteum castitatis, sit in uelamento capitis tui Christus, crux in frontis tuae munimine perseueret, pectori tuo adpone diuinae scientiae sacramentum, in odorem thymiama semper orationis accende, arripe gladium spiritus, altare cor tuum 52.54.61/62.68/69 Rom. z2, 1.

70/71 Ps. 39, 7.

48 redite] et praemit. W — 50 obsecrat PÉP5JO —— apostolus] apostolum add. sup. lin. 2" manus W | 53 sic rogando transp. O omnes oz. R 54 o inauditum] uti. V RJ, audii.W,etesti.Pf,eti.Pb ^ 55pontifidisR ^ 55/56 et sacerdos] eto. VRPb — 57/58 quando homo secum sque adportat 2 marg. O | 57deoest:ransp. W — deoom.O 57/58 sacrificaturus deo transp. Pf 58 manet sz. Jin. O idem] id est Pa 59 quando hostia mactatur et uiuit sacerdos om. JO propter bomoeot. — : 60 litabit Pf, laetabit V, letabit R 14 manus, litat Pb 61 sanguis sine sanguine zrazsp. Pf — offeratur Pf Pb C Pa

62 dei] ut exhibeatis corpora uestra hostiam uiuam a2; CPz ———63 uita] pro

praemit. JO 65 expanditur W pertrahit] p. mortem pzto, pertrahet V (ortbogr.) R, per et al. lin. tia pertrahit P5, protrahitur WO, pertrahitur C Pa,

permanet V 2^ manus recensed. — 68fratresom. W —— 71dimittasV —— 72dedit etom. W — 73stola PPJOC — balteo JOPaz, baltheo P&C — capitis] -s sz. ras, V — TA munimine]-eexcorr. V — 75 scientiae sacramentum diuinae /raz5p.

Pf | odore RPbJOC Pa

PfPb]Pa

timiama V

RO, thimiama V 2^ manus W, tymiama

76 orationis semper transp. Pf — cor om.J

SERMO CVIII, 5-6

671

pone, et sic corpus tuum admoue dei securus ad uictimam. Deus fidem, non mortem quaerit ; uotum, non sanguinem sitit ; placatur 8o

uoluntate, non nece. Hoc probat deus, ad hostiam Abrahae sancti filium cum poscit. Nam quid aliud Abraham quam corpus suum inmolabat in filio? Quid aliud deus quam fidem requirebat in patre, qui filium, sicut offerri iussit, sic non permisit occidi? 6. Tali ergo, homo, confirmatus exemplo offer corpus tuum, et non solum macta, sed etiam seca per omnia uirtutum membra,

85 quia totiens

tibi uitiorum artus moriuntur, quotiens a te deo uiscera fuerunt inmolata uirtutum. Offer fidem, ut perfidia sit punita ; inmola ieiunium, ut uoracitas cesset ; sacrifica castitatem,

ut moriatur libido; inpone pietate, ut deponatur inpietas ;inuita misericordiam, ut auaritia deleatur; et ut consumatur stultitia, 90

semper te sanctitatem conuenit inmolare.Sic fiet corpus tuum tua hostia, si nullo peccati iaculo fuerit sauciata. Viuit corpus tuum, homo, uiuit, quotiens a te deo uirtutum uita uitiorum mortibus

inmolatur. Non potest mori, qui uitali gladio meretur occidi.

79/82 cf. Gen. 22.

79 sancti Abrahae transp. Pf Pb 77 dei admoue transp. Pb. — dei] deo Pf. 81 in filio] in filium V 1* manus R Pf C Pa 80 nam quid] numquid W' 82 patrem R deus om. Pb bic et ponit post fidem zn seq. aliud om. W sicut]sic/ ^ 84 seca]seq. ras. 1Hitt.in V — 85 artus] W C Pa, arces Pf, artes 86fuerint PÉPL CPa — offer] seq. cteri — ate]ante PÉPbJO ^ deum]JO

llitt.erasain V — 89dileatur/1^ ^ etut]etom.franc. ^ consumeturO — 90 91 iaculo]-o szp.ras. V — sauciatum tua] uiua C Pz te om. V R uix recte occidi] Ipse autem deus (deus] 95 uitali] -i ex emend. V JC Pa fortasse iure/—

dominus JO) noster, qui est uia, ueritas et (uia ueritas et om. C Pa) uita, et a

morte nos liberet, et perducat ad uitam (ad uitam perducat transp. Pf Pb, eternam

amen add. O) add. omnes codd., sed banc conclusionem quae uix Chrysologum sapit, a

quodam librario, antiquissimo equidem, cui fortasse finis tractatus nimis abruptus

apparebat, adiunctam esse existimo

Sor

SERMO CIX

PL

« DE APOSTOLO » SECVNDVS 1. Quoniam praecedens sermo tantum primordia cogit apostolicae lectionis, nunc de his quae secuntur quod inspirat dominus audiamus Sic enim coepit :Obsecro, inquit, uos per misericordiam

dei, ul exhibeatis sic dicendo sola uelut reprobas anima de caelo IO

corpora uestra hostiam uwiuam. Numquid apostolus corpora digna diuinis hostiis probat, et animas aut tacet, aut praeterit, aut relinquit? Nonne est, corpus e terra? Hoc regitur, regit illa; illa

dominatur, hoc seruit; hoc uiuit, uiuificat illa; illa manet, hoc deficit; hoc aetates patitur, illa nescit. Et ad extremum mors,

quae tantum dominatur in corpus, nec corpus anima praesente contingit. Et quid est quod tacetur anima, et solum corpus ad dei notitiam sic uocatur? I MA

Fratres, hic apostolus honorat corpus,

animam non minorat. Nam corpus, quod capiunt peccata, quod delicta uinciunt, quod deprimunt crimina, quod uitia corrumpunt, quod deiciunt passiones, hoc apostolus cupit soluere, liberare studet, laborat adtollere, expiare contendit, ut corpus ad originem

20

animae conscendat, non anima descendat corporis ad naturam; et corpus animam comitetur ad caelum, non anima corpus sequatur ad terram. Audi scripturam dicentem anima qualibus et quantis corporis passionibus adgrauetur: Corpus, inquit, quod corrumpi22 passionibus muss ich als einen Zusatz eines Schreibers betrachten, nicht weniger als die anderen Varianten der verschiedenen Handschriften. Mali: von Pf (vgl. W im Apparat) habe ich wegen des Rhythmus nicht bevorzugt ; mali; ist 3 praecedens sermo] uere CVIII. 22/24 Sap. 9, 15. Philipp. z, 23.

5/6 Rom. z2, 1.

17 apostolus] cf.

Codd.: VR W, PfPbJOCPa Titula buius sequentiumque sermonum suppleui (cf. monitum ante sermonem CVIII ) 3 quoniam] quando O— sermo om. V R (add. 2^ manus V sup. lin.) — 4 de hisom.O hiisP5,his W ^ quoVi"manusR inspiret(2)V 5 coepit] incipit P5 6 nam quid W — 7 dicendo sic transp. C Pa 8 praeterit aut] preteritas V — 9eterra]det. V. 9/10 illa dominatur zsqze uiuificat illa oz. W propter bomoeot. 10 dominatur ad2. in marg. R 2^ manus — 12 quae om. W animam praesentem VR 16 uincunt Pf deprimunt] premunt W PfPb]J 17 eiciunt JOC Pa 18 aborigine R 19 conscindat R animam discindat R 20 animam C Pa 21/22 anima qualibus zsgze

adgrauetur oz. Pb

22 corporis] malis corporalibus W

passionibus] / O,

malis Pf, periculis R 2^" manus (sup. lin.), cruciatibus ed. (cf. comment.) adgrauetur (aggr- plerique codd.)] aggrauatur O, passionibus add. bic C Pa inquit om. V R Pb

quod om. V R, nescio quo iure

SERMO CIX, 1-2

673

tur, adgrauat animam, deprimit terrena cogitatio sensum multa cogitantem. Ergo non deponi animam, sed corpus apostolus uult 25 leuari, ut et animae

230

corpus, id est, hominem

sanctam, ad placitum deo anima sit dei sacrificium, deo spiritus contribulatus. 2. Vt exhibeatis corpora Quia non homo ex eo quod

totum ad hostiam

sacrificium uult uenire. Quod autem et psalmista declarat dicens: Sacrificium

uestra hostiam wiuam, placentem deo. uiuit placet, sed placet ex eo quod bene

uiuit; nec ex eo fit homo hostia, si se deo offerat, sed si sancte

35

offerat deo. Quantum enim inmaculata uictima placat deum, tantum deum uictima si maculata fuerit exacerbat. Audi dicentem deum: Non offeras mihi claudum, nom luscum, non mortis contagione pollutum, sed maturum sine macula. Hinc est quod apostolus uiuam deo petit hostiam. Ergo, fratres, si nos ipsius propitiationis incensum «..7 Probat hoc Cain, qui parua cum deo, a quo totum perceperat, ingratus pontifex sic diuisit, ut quod erat pessimum, hoc adoleret altario; quod erat optimum in suam reseruaret offensam. Denique cum sua cum suo male partitur auch keine lectio rarior. Sonst gónne ich der Hs. Pf mehr Autoritát als den

anderen Codices desselben Zweiges. 37 incessum. Nach diesem Wort ist der Satz offenbar verstümmelt, so dass die Lesarten szms (JO C Pa), die Tilgung von 57 und die zugehórige Hinzufügung von offeramus vor incensum (W ) und der lange Zusatz der Hss. C Pa bereits als Verbesserungsversuche des Textes zu verstehen sind. Bei PL 52, 502 A liest man Desunt nonnulla. Pb hat die unvollkommen überlieferte und deswegen unverstándliche Stelle zum grossen Teil einfach ausgelassen. Da 5 7os gut bezeugt ist, würde ich den Satz etwa so rekonstruieren : Ergo, fratres, 5i nos 1psius propitiationis incensum esse uolumus; totos nos deo sancte offeramus...

27/28 Ps. 50, 19. Gen. 4.

29 Rom. z2, 1.

34/35 Leu. 22, 19-20?

37/45 cf.

23 animam] et add. V 2^manus PbJOC —— terrena cogitatio deprimit traz5p. multa] cogitatio] inhabitatio CPz —— sensum] RC eZ., sensuum ceteri. Pb apostolus] alta VW —— 24 deponi(poni CPz) animam] deponitur anima W' quod praemit. W —— 25 leuare franc. (praeter Pb) — utet]utom. Pb C Pa, et om. R totum hominem 7razsp. R C Pa est oz. R animam WO, et add. J deo placentem 29 uiuam] et 244. Ph 26 sacrificium] seruitium Pf 1^

transp. PO

— 31 nec] non JO, quo nouam sententiam incboant

— homo fit transp.

franc. (fit h. fit 1?) — sancte] se praemit. Pf, seadd. CPa — 32placitV —— 55 34 mortis] W Pf P5, tantum deum] t. deo VR — 33/34 dicente deo RW

536 morti VR, mortali JOCPa — 36/37 ergo fratres usque probat hoc om. Pb 37 incensum] offeramus praemit. W, ne de si nos] si oz. W, simus JOC Pe cayn RW Pb fraude p(a)enam mercemur aeternam aZ. C Pa (cf. comment.) 40/41 denique usque auctore] 38 perciperat R praua/ — cumom.W utique cur sua male cum suo partitur auctore cozj. Mantelli — 40 patitur V R Pf,

partiretur / [0]

502

674

SERMO CIX, 2-4

auctore, se suosque posteros et a uita et ab humano genere perdiuisit. Ergo Abel sequamur ad praemium, non Cain comitemur ad poenam. Abel agnum portans ad dei sacrificium, sicut agnus adsumitur ;Cain gestans sibi stipulam, fomentum sibi, per 4 quod exureretur, inuenit. 3. Vt exhibeatis corpora uestra hostiam uiuam, placentem deo, rationabile obsequium uestrum. Quantum placat obsequium, quod ratione subnixum est, tantum quod rationem non habet exacerbat. Rationabile est obsequium quod non praesumptione turbaVA

50

55

60

tur, non temeritate confunditur, non uiolatur inlicitis, non simula-

tione fucatur. Ad obsequium regis militaris statio contremescit. Humana dominatio exigit sollicitam seruitutem. Ad arbritrium iubentis timor oboedientis inuigilat, quia et cauta deuotio praemium iustae remunerationis adquirit, et temeritatis poenam praesumptrix seruitus non euadit. Quis non uocatus ad aulae regalis se proripit seruitutem ? Quis sine titulo militari militem se ausus est profiteri? Quis sine dignitatis infulis nomen dignitatis inuadit ?Et si haec penes homines sollicita cautaque sunt, si ratione constant, si conualescunt ordine, si tremore seruantur, quanto penes deum magis cauta est deuotio, magis tremenda seruitus, magis sollicitus cultus, ut diuinum ratione praestet obsequium! 4. Rationabile, inquit, obsequium uestrum. Obsequium ratione

46/47 Rom. r2, x. 51 militaris statio] cf. C. CALLEWAERT, De wekelijbsche vastendagen in de vroegste tijden der Kerh. YII. - De benaming : "Statio", apud eiusdem CALLEWAERT, Sacris Erudiri (Steenbrugis - Hagae Comitis, 1962?) p- 314.

contremescit] cf. serm. CLXI, lin. 44. lin. 23; CII, lin. 88.

LVI, lin. 26).

55 non uocatus] cf. sermm. XCIII,

aulae regalis] cf. sermm. XLIV, lin. 2o( XLII, lin. 27 ss.;

62 Rom. z2, x.

42 cayn R, caym PP (ambo sic iterum in seq.) 44 cayn W — gestans] ingestans Pf Ph sibiom. WCPa . 45quoR exuretur V 1^ manus RWO I" manus — 46 deo placentem tramsp. O — 47 quantum placat obsequium om. J O, qui ponunt placat obsequium post tantum Zn seg., dum O uerbis quod ratione nouam sententiam inchoat 48rationi IW — 49 praesumpsionem R (-psione V ) 50 simulatione] similitudine C Paz 51 fugatur R contremescit] V, -miscit cezz. codd. 52 dominatione V RJO sollicitam exigit zrazsp. C Pa 54 praesumptrix] V eZ., presumpta WO, praesumit religui 55/56 ad aulam regis se proripit seruituti P£ÉPb 56/57 quis ... quis]qui..quiP ^ 56

militare R— 57 profiteri] confiteri Pa— 57/58 et si haec] /n marg. add. 2* manus Pf: de deuocione exaranda ^ 58 constent] 59 conuallescunt R 14 manus,conualescant/ ^ seruentur/ ^ 60 cautaest]caute WW est deuotio] esse debet CPa — 6lrationem V —— 62 obsequium uestrum inquit zrzzsp. O 1?

SERMO CIX, 4-5

675

calens feruor est, furor est quod ratione non frenatur. Hinc Iudaicus populus, dum deum sibi praeter rationem quaerit, deum, 65 cul cum ratione seruiebat, amisit. Hinc filii Aaron rationis imme-

mores, dum praesumunt terrenos ignes diuinis ignibus admouere, flammam sacrificii salutaris in poenale sibi incendium conmutarunt. Hinc Saul tumens regali uertice, dum putat sibi de sacerdotio quid licere, regnum quod acceperat altaris temerator amisit. 70 Hinc Iudaeus, dum legem sine legis ratione excolit, legis interemit auctorem. Hinc gentilis, dum deorum pompis et dearum monstris nescius rationis obsequitur, ad dei, qui unus et uerus est, peruenire non meruit seruitutem. Hinc Arrius patri se putat obsequi filium blasphemando, et dum filio dat initium, patri finem miserandus 75 inponit. Hinc Fotinus, dum coaeternem patri filium negat, pater ut pater non semper fuerit elaborat. Hinc omnes haereses, dum feruntur in deitatis iniuriam, dum trinitatem mentiuntur uocabu-

lis, blasphemiis obsecuntur. 5. Nos autem, fratres, et corpora nostra aptemus in uiuam dei 80

hostiam, et obsequium nostrum rationabile procuremus, ut sit fides uera, pura conscientia, mens sobria, spes firma, cor mundum, caro casta, sanctus sensus, pius animus, tuta ratio, casta caritas, larga misericordia, uita sancta, uerecundus habitus, et ad omne

Christi obsequium humilitas nostrum semper comitetur incessum.

63 calens. Vielleicht wàre ca/lens richtiger. Aber ferzor scheint caJems zu verfechten. furor est quod ratione non frenatur. Kann es nicht sein, dass der ursprüngliche Text fzror est quod ratio non frenat geheissen hat ?

64/65 cf. Exod. 32.

65/67 cf. Leu. xo.

68/69 cf. x Sam. r5.

653calens] carensJ 2^, pollens W, uigens C Pa (cf. comment. )

feruor est]

feruorem R 1^ (?) W] 1^ — feruor est sque frenatur] feruorem et furorem que 65 racionem non frenat W — frenatur] frenant V R, frenat W (cf. comment.) amittit CPa — racionis immemores] W fortasse iam ex coniectura corrupto arcbetypo, non rationi sint memores V/R, cum non rationis sunt memores Pf, non sunt

J O (an recte ?), dum rationis non sunt memores PP, non rationis sunt memores memores C, non rationis non sunt memores Pz, dum rationis sunt immemores 69 incendio V 2^ manus R 67 poenali VR 66 amouere VR ed.

altaris] PfO, alteri W, alteris ceteri — temerator amisit] reprobatus dimisit W 70 interimit Pf P^ 1^ C Pa

71 pompis] C Pz, populisreligu;

— 72 nescis V

initio franc. 74 filio] W, filium ceteri (praeter 22e manus codicum V R ) 75 pater] om. Pf — 76 heresis V miserandum C Pz (filium dat initio) 77 in deitatis iniuriam] ad d. in. W franc. dum om. J C Pa (ortbogr.) dum trinitatem mentiuntur ozz. V

trinitatem] eZ., trinitatis cod.

78

80 obsequium] ad 79 uiuam] uiam V 1^ manus R obsequuntur J C Pz plura R 17 manus Pa C ficta non uera] 81 W'— percuremus praemit. O 85 sancta] casta] uera C Pa tota VR 82 casta] sancta W immaculata C Pz

omnes

V 1^ manus R, omnem

O

505

SERMO CX

PI

«DE APOSTOLO » TERTIVS 1. Beatus apostolus primis et nouissimis, et Iudaeis et Graecis, MA

IO

uexillum fidei unicum semper et singulare erigit ad salutem ; quod quisquis habere non meruerit et tenere, caelestium possidere non poterit gloriam triumphorum. Solum est, fratres, quod contra perfidiam dimicantibus aciem dirigit, regem indicat, conectit socios, inpiumque hostem sola sui uisione terrificat. Sic enim hodie coepit : Non est autem scriptum propter Abraham, quod veputatum est illi ad austitiam, sed. propter nos, credentes in eum, qui suscitauat lesum dominum nostrum a mortuis. 2. Videtis, fratres, quia dum

15

20

25

priores futura, dum

praeterita

credunt posteri, sic uno itinere fidei utique perueniunt ad salutem, dum illi uenturum Christum, nos iam uenisse profitemur ; illi usque ad mortem more hominis discensurum mirantur et credunt, nos esse mortuum et resurrexisse gloriamur. Et quid plura, fratres? Ideo salus haec tam antecedentium quam sequentium oculis est negata, ut tota esset in fide. 3. Quod autem dixit: Qwi suscitawit Iesum dominum nostrum a mortuis, ne quis ab alio credat, ipse sui factor et resuscitator est corporis, qui dixit: Potestatem habeo ponendi animam meam, et potestatem habeo iterum sumendi eam. Neque enim ab alio resurrectio suscitari, neque ab alio uiuificari uita potuit, nec ea indigere sibi, quae erat omnibus conlatura. Quia nec fons sitit, nec panis esurit, nec sol indiget luce, nec requies ipsa lassescit.

9/11 Rom. 4, 23-24. XL, ad linn. 47/49).

19/20 Rom. 4, 24.

21/22 Ioh. xo, 18 (cf. serm.

Codd.: VR W, PfPbJOCPa

Inscriptio: De uerbis apostoli ubi ait: Non est autem scriptum tantum propter Abraham quod reputatum est illi ad iusticiam C Pa, Sermo (om. O) de eodem tertius ceteri

3 et Iudaeis]

VR,

id est IL. religui

7 demicantibus

V

conectit] V Pf Pb], conn- cett. codd. 8 uisione] iussione PfO 1^ 9 scriptum] tantum 244. PfO, tamquam add. W ^ habraham/J ^ 10sed]etadd. W fran. — lllesum]Christum adZ. W — 13 postera V. — 14/15 illi usque] illique Pf, illi que P2, illius que (-ius que ex emend.) 15 descensurum codd. praeter V, descensumJ (-m ex corr.) 19 Iesum dominum nostrum] dominum nostrum iesum christum Y —— 20 nequis] nequi W,nequis/O — credunt V R, credant W — ipse] esse O 22 iterum potestatem habeo /razsp. C Pa 23 uita uiuificari /ransp. Pf — ea] coni., eam V R Pf, W eadem ceteri codd. cum ed. 24 quae] coniectura. scripsi, quod codd. ed. panes V 1^ manus R 25 lasescit R, lascescit W, lassessit O

SERMO CX, 4-6

677

4. Qui traditus est, Ànquit, Propter delicta nostra, et vesurrexit propter iustificationem nostram. Traditus propter delicta, non ut ea, quae non poterat mori, uita puniretur, sed ut delicta, quae nos 30

a uita exulauerant, sola delerentur. Et resurrexit Propter iustificationem nostram. Manente condemnatione iustificari non potest condemnatus. Nos ergo, quos primi culpa sic parentis addixerat, ut mors obnoxios sibi iure retineret, Christus, caelestis et uerus

parens, soluta mortis condemnatione per mortem propriam nos resurrectione iustificat, ut non reus pereat, sed reatus; ipsaque 35

poena, id est, mors, quae reos fuerat iussa percellere, deficiat merito, et suae amittat infulas potestatis. Cur innocentem, CUr

ipsum iudicem crudelis et inpia est ausa contingere? Et ideo addidit: 5. Iustificati 1gitur ex fide, bacem habeamus ad deum. Hoc est 40 ' dicere: desinat, desinat mater dissensionum, hostis quietis, pacis inimica contentio! Non extollatur Iudaeus per legem, gentilis non superbiat per naturam, philosophus ab opinionibus suis spumosis et inanibus detumescat. Nemo de meritis, nemo de operibus .glorietur, quia uitam, quam praeuaricatio prima substulerat, et 45 elongauerat a nobis furiosa contentio, restituit et reddidit pax diuina. Pacem ergo habeamus ad deum. "Terra non rebellet in caelos, caro non insurgat in spiritum, sed supernae pacis humilis perpetem iungatur ad gloriam. 6. Per quam accessum habemus. Quia nobis ipse factus est uia. in gratiam istam. Dux uiae istius fides est, fratres. In qua $50 Fidem stamus et gloriamur in spe gloriae filiorum dei. Stamus certe fide, non corpore; et in spe, non in re iam percepta, gloriamur. Non 26/27.29/30 Rom. 4, 25. 39.46 Rom. s, 1.

31/37 cf. serm. LXXII ter, linn. 103/114.

49 Rom. 5, 2.

uia] cf. Ioh. r4, 6.

50 Rom. 5, 2.

dux uiae (uitae eZ.) istius fides est] cf. F. J. DórGER, Der Peilige Fisch in den antiken Religionen und im Christentum (Ychthys, II. Band) (Münster in W., 1922) p. 52/55 Rom. 5, 3-5. 50/51 Rom. s, 2. 484.

26 delicta] peccata PfPhb 26/27 traditus usque iustificationem nostram om. O fortasse ob bomoeot. 29 exulauerant a uita 7razp. Pa surrexit Pf Pb 30 non potest iustificari /razsp. V — 31ergoquos]autem qui O — 52 iure om. Pa 335solata] 1^ manus ^ condemnatione] redemptione Pf — propriam om.Pb ^ 34resurrectione]sua adZ. Ph ^ pereat]peream W — 55/560 interpungit inter deficiat et merito

36 infulas] ex emend. V, in phulas R

cur

.. cur] quia ... quia C Pe 37 ausa est transp. O — 39 ex fide] per fidem Pf 40 desinat desinat] P5, desinant desinant V R Pf, desinat (semel) W] O CPa 42spomosis V ^ 43inanibus] manibus P» ^ deoperibus nemo ;razsp. Pf 44 quam] ex franc., om. ceteri

subtulerat V 1^ manus, sustulerat

W Pf C Pa

/O, coniungatur 48 iungantur 45 contemptio O — 47 humiles PÉPLJO (Pf 1" manus?), ide RW, fidei Pf (-i sup. ra$.) C Pa, fida Pb, 50fidem]V W fratres fides est transp. CPa — 51/52 fide non corpore] non c. sed fidesJO fide Pf — 52 in re sup. lin. O — iam om. franc.

504

678

55

SERMO CX, 6-7

solum autem, sed et gloriamur in tribulationibus, scientes quod tribulatio patientiam operatur, patientia autem probationem, probalio autem spem, spes uero non confundit. Ecce quibus aetatibus iustus perfectum roboratur in uirum: in tribulatione, patientia, probatione, spe. Tribulatio, fratres, uelut prima iusti uiri concutit

60

et conturbat infantiam. Sed cum inuenerit ista patientem, ad maiora adulescentem iam bonae indolis tunc erudit tribulatio. Patientia probationem. Patientia est, fratres, quae Christi iuuenem aptum probat esse uirtutibus. Spes wero non confundit. Spes est, quae uirum perficit, et ad mensuram Christi plenitudinis indefessa perducit. Perfectae uirtutis est, quod in re non teneas,

65

70

spel robore possidere. 7. Quia caritas dei diffusa est in cordibus nostris. Et ut diffusae in nos diuinae caritatis ostenderet qualitatem, adiecit: V? quid enim Christus, cum adhuc infirmi essemus, secundum tempus pro inpiis mortwus est ? Vix enim pro iusto quis moritur. Nam pro bono forsitan quis audeat mori. Commendat autem caritatem suam deus in nobis, quia adhuc cum peccatores essemus, Christus pro nobis mortuus est. Si Christus genus hominum sic dilexit, ut daret inpiis et peccatoribus mortem suam, iustis eum quid quaerimus largiturum ? Quid ? Vitam suam, regnum suum, gloriam suam. Ex te suscepit mortem, quam inpiis inpenderet super terram. Reseruat tibi quod in se et

63 perfectae uirtutis est. Über est mit einem Genitiv im Sinne von "es ist

kennzeichnend"' als eine Anwendung, die dem Chrysologus sehr beliebt ist, vgl.

BAXTER, S. 257.

56 perfectum ... in uirum] cf. Eph. 4, x3. 60 Rom. 5, 4. 61 Rom. 5, 5. 62 ... plenitudinis] cf. Eph. 4, z3. 65 Rom. 5, s. 66/70 Rom. s, 6-8.

53 solum probationem iustus quibus 57 fratres]

sz. Iin. add. Pa 54 patientia autem] autem oz. C Pa autem probatio om. O 54/55 probatio autem] p. uero C Pa 55/56 aetatibus ;raz;p. CPa | 56/57 probacione paciencia transp. W 1? spiritus Pb primam C Paz 58 conturbat] turbat C Pz 59

aduliscentem V 1^ manus

tribulatio oz. W

60 Paciencia probacionem] W,

patientiam VR (tamquam ultimum uerbum sententiae antecedentis ), om. franc. fratres om. C Pa Christiom.Pa 61 spes 2^] uero add. Pf | 62perfecit V 1" manus — plenitudinis Christi zransp. Pf | 63indefessamJ, indefessum O perfecta uirtus V 1^ manus W, quod rectum esse potest, sed cf. comment.

64

rubore W —— 66 adiecit] seg. 2 uel3uocabula erasa apud V — óátquidO enim om.]O 67 ad huc separantJ (in transitu ad al. lin.) O — adhuc cum transp. WPb — 71sic] sicut V 1^ manus inpiis] pro praemit.JOCPa —— 72 eum] enim Pf — quaerimus] VR, credimus ceteri largiturum ? interrogando Pf Pb Quid ?] V, qui VR, quid nisi Pf PP, om. cett codd., quam eZ. (quid aliud credimus ... quam ...) 73 Vitam] Poc uerbo W ] O contra cett. sententiam inchoant suam 1^] suumJ 1^ manus ex te] pro te JO 74 inpiis om. Pf Pb

SERMO "

8o

85

CX, 7

679

per se semper possedit et possidet in caelo. Dicamus ergo cum propheta: Qwid retribuam domino bro omnibus quae vetribuit mihi ? Calicem salutaris accipiam. Hoc est, et ego moriar pro illo. Et quid simile? Ille sponte pro inpio et paccatore, ego uix pro iusto et bono. Ego uix, quia me ad mortem non tam uoluntas quam necessitas ducit. Audi ipsum dicentem ad Petrum: Cum autem senueris, praecinget te alius, et ducet quo tu non wis. In aduersis, fratres, necessitas uoluntati non potest conparari. Adquiescere necessitatis est, uelle uirtutis. Volenti mors ipsa subiecta est, quia semper dominata est mors nolenti. Et tamen, fratres, quia diuinae caritati nil simile potest homo redhibere, det quod potest, quia secundum quod habet acceptus est ; deficiat ad gloriam, moriatur ad uitam, pereat ad salutem. Gloriemur, fratres, de noua istius

commutatione conmercii, quia mors, quae erat inter homines reparatio tota pietatis, per Christum diuinae conmendatio est [9] 9 facta caritatis.

75 possedit et possidet. Nur. die unregelmássige, unsichere Phonetik der Archetypen des 6. Jahrhunderts, die, wie wir beobachtet haben, oft e und 7

88/90 verwechseln, kann hier wieder zu Verwirrung Anlass gegeben haben. bomines inter erat quae mors quia Satzglied beim Besonders caritatis. bis mors quia

reparatio tota (tanta V ) pietatis bleibt nicht ganz deutlich was Petrus gemeint hat, sollte der Text gut überliefert sein. So versteht man die Hinzufügungen von

' et seitens der Handschriften W C und Paz, die den Satz deutlicher machen. Es ist

als ob auch im genannten Satzglied ein per Christum, das im folgenden Glied

erscheint, fehlen würde.

79/80.82 uoluntas - necessitas] cf. serm. XX XVIII, 76/717 Ps.115, 12-13. 83 ... uelle uirtutis] cf. serm. XLII, lin. 81. 80/81 Ioh. 21, 18. ad lin. so.

75 possedit et possidet] scripsi coniectura, possidet et possidet eZ., possidet et possedit codd. (possidet et possidebit W, possedit] -i- ex emend.J) (cf. comment.) ergoom. V — 79 bono] pro praemit.Pf ^ 80 autem om. Pb X 81etducet] d. R — 84 educet V I^ manus — 82 conparari] creari CPa — 83uirtutis]esta 85nil]nichil R — redibereVRW,reddereP^ CPa — det]etiam morsom.R ineo W ^ quia]et CPz2 — 88homines]et aZ. CPa —— 89 tota] tanta V unus

diuinae] et praemit. C Pa W («f. comment.)

505

SERMO CXI

2b

«DE APOSTOLO» QVARTVS 1. Praesens, fratres, apostoli lectio cum dicit per unum homi-

nem mundum totum suscepisse sententiam, non ad perorandum nos, sed ad flendum renouato et intimo dolore conpellit. Si enim eximii uates singularis populi et unius urbis ac solius nonnumquam hominis diu lamentauere discrimen, quae mens non totis tenebris obscuretur, quos sensus non tota hebetudo confundat, IO

15

quos oculos non redigat in fontes et fluenta lacrimarum, quando unius lapsus extitit ruina cunctorum, et unius culpa omnium defluxit ad poenam, ac parentis uitium uniuerso generi exitium ferale praeparauit ? — dicente apostolo: 2. Propterea sicut ber unum hominem in hunc mundum peccatum intrauit. Miserum me! Ipse qui erat causa bonorum omnium, omnium ianua factus est hic malorum. Peccatum in hunc mundum intrauit. In hunc mundum. Miraris eum posteris obfuisse, qui facinore suo damnauerit mundum. Sed dicis: quomodo intrauit? Per quem intrauit? Quomodo? Per culpam. Per quem? Per hominem. Et quid? Peccatum natura et substantia est? Nec

6 eximii uates] utputa Vergilius (WEYMAN, p. 465). 8 ... hebetudo] cf. serm. CXLVIII bis, ad lin. 3x. 9 ... lacrimarum (cf. lin. 41)] cf. Ier. 9, x. 13/14.15/16 Rom. s, x2. 17/19 cf. serm. CI, lin. 40.

Codd.: VRW, PfPbJOCPa Titulus: Sermo de eodem quartus co. (CPa om. quartus) In uerba eiusdem apostoli ubi ait :Propterea sicut per unum hominem peccatum in hunc mundum intrauit, et cetera add. in marg. Pa manus saec. XIV 5 renouat I 6 eximii uates] et unius VW, ex niniuitis

C Pz

uatis V 1" manus R Pf] 1*

manu; — acjad O — non numquam separant PfPb] — 7 homines PfPb C Pa diu] praesens nostri «ZZ. W —— lamenta uere separant RJ] .8quos]quodR (et 1* manus V probabiliter, qui babet quos 5up. ras.), quem franc. (praeter O) sensum Pf P5] C Pa (quem sensum) hebitudo V 1" manus (cf. tamen serm.

X, lin. 75) RJOCPa, ebetudo V 2^ manus W Pf, ebitudo P»

-dit ceter/—

9 quasJ1^manus

confundat] W,

— 12ferale exitium transp.Pb 1" ^ praeparauit ?

Dicente] zta interpungunt J O, ceteris signum interrog. ignorantibus

13 peccatum

mundum :ransp. W 1^ 14 intrauit] et per peccatum mors add. JO C Pa miserum me] miser ipse O me ipse] meipsum W — omnium] semel Pf (om. 2um) 15 est factus transp. CPa — estom. WPb] hicom.O 16 intrauit. In hunc mundum om. W ob bomoeot. eum]cumR/ 17 dampnauerit

codd., damnauit W

signum interr. om. substantia]

mundum ? W znterrogando

V RW (et quid peccatum,

V R, an s. W, aut s. franc.

19 et quid ?] et oz. franc.,

natura interpungit W )

et

SERMO CXI, 2-3 20 natura

est nec substantia,

sed accidens;

681 et aduersa

est haec

potestas, quae uidetur in opere, sentitur in poena, inpugnat animam, uulnerat mentem, ipsam uiolat confuditque naturam. Et quid plura, fratres? Hoc est peccatum naturae, quod est fumus oculis, quod febris corpori, quod dulcissimis fontibus amara salce25 do. Vtique purus et lucidus est oculus per naturam, sed per fumi conturbatur et obscuratur iniuriam. Et corpus membrorum partibus et sensibus suis per hoc quod est a deo conditum uiget, sed ubi uis febrium coeperit et procella dominari, totum iners, totum efficitur inbecillum. Tunc amaritudo oris, tunc oculorum caligo, 3o tunc gressuum nutabunda uestigia, tunc inimica cura, tunc cari graues, tunc ipsa obsequia uidentur otiosa. Et fontes quantum grati per suam sunt dulcedinem et naturam, tantum efficiuntur ingrati cum aliquid uitium ex accessione susceperint. Sed ad coepta redeamus. 3s. 93. Sicut per hominem in hunc mundum peccatum intrauit, et per peccatum mors. Ecce, fratres, ianua ex ianua: per hominem peccatum, et per peccatum intrasse uidemur in mortem. Peccatum! O crudelis fera et non uno capite in hominum genus saeuire contenta,

quam uidemus trino ore tota humanistirpis germina tam pretiosa 4 o deuorantem.

Trino ore, fratres, peccatum

capit, mors deuorat,

deglutit infernus. Et quo, sicut diximus, fonte lacrimarum talis nobis plene deflendus est parens, qui nos tantarum miseriarum reliquit haeredes ;qui non solum conlata bona perdidit, sed omnes posteros suos tam feris creditoribus obnoxios sic reliquit! O dura 4 VA haereditas ac crudelis! O miseri, quibus nec adipisci libuit, nec renuntiare licuit nos haeredes! Audi quod sequitur:

20 accidens] cf. sermm. XI, lin. 26; CXIII, lin. 49. 41 sicut diximus] cf. lin. 9.

35/36 Rom. 5, 12.

20 substantia] est aZ. O accedens VR 21 penam Pa 23 peccatum] fratres ed. O —— 24 febris] est praemit. R— 25 per naturam oculus transp. P Pb. — 26etcorpus]ac c. V 2^manus — 27 per] proV1^ — ubi]si Pb JO C Pa 28 uis] eius V 1^ manus, ei W, ei praemit. (sup. lin. add. a 1* manu) cari]caries 29 inbecilleJO —— 30 notabunda V etprocella]etozm. W exaccessione Pz 33 aliquod Pb]O 31 ipsa] prisca R (2) V. 1* manus 35/56 per peccatum] per 35 hominem] unum Praemit. codd. praeter V R sup.lin.V —— 37 uidemus PfPb ^ uidemusintrasse;ransp. Pf — inmortem]in 38 genus peccatum om. C Pa post mortem R om. punctum om. PfPb 39/40 tota 39 trino ore oz.J O C Pa hominum /razsp. Pf ^ seruire R 39 humanae Pb 2" OPa humani 44e trino ore om. W propter bomoeot. 40 deuorantem trino ore.] 35 germina tam] geminatam R— styrpis P^ sic interpungunt JOCPa — 4l degluttit V — infernum VR —— quo] quoniam 42 plane V 2^ manus O ed., pene PfPb — 45 consolata V Pf P5]O, ideo C Pa 45 ac] V 2^ manus ed., a V 1*,0 44 creditoribus] crudelibus PP 1^ manus

ceteri

adipisci nec /ransp.J

682

SERMO CXI, 4-6

4. Et ita in omnes homines transiuit. Sed ne iniustum forte uideatur, cur per unum in omnes, quia omnes per unum: per eum te detestaris esse damnatum, per quem te editum esse gloriaris in Sed dicis: si generi debeo quod natus sum, numquid et 50 lucem. crimini, ut ante me reum faciat natura quam culpa ? Huic quaestioni tuae mox qui sequitur apostoli sermo respondit dicendo: /» quo omnes beccauerunt. Si in illo omnes peccauerunt, merito per illum omnes suscepere supplicium. B. Sicul ber unum hominem in hunc mundum peccatum intrauat, 55 el per peccatum mors, et ita in omnes homines pertransivuit, in quo omnes beccauerunt. Siue in homine, siue in peccato, per illum et in illo omnes peccauerunt. Non ergo peccatum uersum est in naturam, sed dum peccatum mortem ingerit, poenam sibi debitam 6o exigit per naturam. Deus naturam ita fecerat, ut homines crearet ad uitam, quae tamen dum nolens morti generat, illi se peccato fatetur obnoxiam, cuius poenae deseruit inuita. Nam quis ista sentiat, fratres, quod extingui uelit natura partus suos, et germina sua tam cara uelit necari? Sed dum ingemescit et condolet, 65 amissam suspirat et desiderat recipere libertatem. Sed per quem receperit Iohannes primus signanter ostendit, qui uiso Christo proclamat et uociferat dicens: Ecce agnus dei, qui tollit Peccatum mundi ! Peccatum mundi: hoc est, fratres, quod per unum hominem apostolus intrasse testatur.

6. Gaudete ergo, fratres, quia peccatum, quod nos graui pondere deprimebat ad tartarum, a Christo sublatum est, et in tartara

iam dimersum;

et nos, quos morti culpa primi parentis addixerat,

47 Rom. s, x2. 52/53 Rom. s, 12. 55/57 Rom. 5, x2. generat] cf. serm. CXLIII, lin. xo3. 67/68 Ioh. z, 29.

61 morti

47 transiuit] pertransiuit WJ 48 omnes quia] omnes ? Responde. Quia J O, qui post per unum 7n seq. nouam sententiam incipiunt 48/49 per eum te] pereuntem WW, te om.JOC Pa 49 dampnatos W 51 ante] et praemit. C me reum] reum ex corr. V, merueram R, merere (?) W, merium/ 1^ manus 52 qui] quod Pf 1^ qui sequitur mox zrazzsp. Pf ^ respondet W C Pa 55 si in illo o. peccauerunt rep.J et del. primum 55 peccatum] oz. Pb intrauit] et per peccatum intrauit 222. R 56 per peccatum] per hominem Pb

CPa

57 siue 2"']exemend.V | 60ut homines] in h. Pf 1^

61 illi] illoJO, ipsi

620bnoxium (-um excorr.) V —— cuius] cuiJO poenae oz.J O C Pa deseruiuit /— in uita separant W ] O C Pa, inuitam Pf ista] ita V Pf Pb] 63 partos V 17 manus (ortbogr.) 64 cara] carnalia J, carnaliter PfPb ingemiscit Pf] — codolet] cum dolet] 1^ manu:O ^ 65admissam (?)V1* manus, amissa PfPbO suspirat] susceperat V quam / 1^ manus 66 recepit V primum R 67 uociferatur Pb peccatum] Pb C Pa ed., peccata reliqui 68 mundi 1^ et 27 mundum Paz, sed alterum manus 2^ emendat in mundi peccatum mundi] semel babet W, at 27 manus add. in marg. peccatum mundi fratres om. CPa — 71 depremet V, deprimet R.— subleuatum O 1^ manu;

72 dimersum] V, de- ceteri

parentes (ortbogr.) VR («f. seq.)

507

SERMO CXI, 6-7

75

8o

683

secundi et diuini parentis gratia a poena reuocauit ad uitam. Saluari ergo sine Christo homo non poterat, quia totius mundi peccatum ante ipsius permanebat aduentum. Sed tu quod per Christum iustificaris, amplecteris; et quod per Adam damnatus es, tu refutas; et alterius tibi poenam obfuisse conquereris, qui tibi conspicis alterius subuenisse iustitiam. Numquid non in semine tota arbor ? Vitium ergo seminis uitium est totius arboris. Si sibi ipsa per se natura subuenire potuisset, numquam eam ad reparandam in se auctor ipse recepisset. Ad uitam eam creatam crederes, qui adhuc eam per auctorem dubitas esse reparatam ? 7. Vsque ad legem, inquit, Peccatum erat in mundum. V sque ad legem cum audis, usque ad finem legis, id est, aduentum domini

85 nostri Iesu Christi accipe. Quia peccatum non inputatur, ait, cum

90

lex non esset. Et quando lex non fuit, quae cum ipso homine coepit ? Si lex non fuisset, Adam praeuaricator utique non fuisset, sicut idem aperit apostolus, cum dicit: Sed regnawit mors ab Adam usque ad Moysen. Vtrique legem acceperant, sed Adam mox praeuaricatus est, ut accepit; Moyses praeuaricatoribus promulgauit acceptam, dicente apostolo: Lex praeuaricationum causa fosita est. Regnauit ergo mors per legem, quia grauius praeuaricatores quam peccatores; et non tantum parentis uitio, sed suo iam lapsos facinore saeua deuorauit.

83 Rom. 5, 13. LXXII ter, lin. x13.

85/86 Rom. 5, 13. 88/89 Rom. s, 14.

87 Adam praeuaricator] cf. serm. 91/92 Gal. 5, 19 (SABATIER, III,

772). 73 secunda RC Pa

parentes VR zt supra

76 iustificari J (absque

77/78 etalterius usque conspicis 77es]est V] — tuom.Pb interpunctione) 77 poenam] culpam Pb om. J, 2^ tamen antiqua manus im marg. add. 78 subuenisse alterius ransp. Pf — 78/79 in semine] in conquireris O 79 arbor] contrahit sZZ. Pb (a. contrahit uicium?) om. Pf, ex s. Pb uitium ^] uicinum Pa 1^ manus; post uitium sigmo imterrog. interpungunt 80 potuisse V I^ manus R— 8l recipisset V 1^ manus, reperisset R PfPbO]

JO CPa ed. (cf. supra lin. 60 s.: ... crearet ad uitam), ad uitam] scripsi cum

auitum

VR

1^ manus (compara cum reparatum 7n 5eq.), aui tio R 27 manus, ad

82 crederes] cunctans scripsi cum Pf. creaturam C Pa R Pf 2^, credis reliqui cum crederes) pro fortasse ita archetypo eius (n V 1*, crederis

uicium Pf P5, an tu W

reparatum VR 1^ manus (quod concordat cum eorum lectione auitum 77 ed. anteed.) | 83 mundo W franc. — 84dumaudisW — aduentum] in praemit. O imputabatur PRO Pa 2^ manus — 88 sicut] 85 nostri lesu Christi om. Pb 89 apostolus aperit zransp. CPa sed W nouam sententiam incboando quia] 92 ^ us moxJ1"man Pa, C -sen Moyses] 90 — 1^ Pf Christum Moysen] qui V 1^ manus R.— praeuaricatores] praemebat W — 93tantum] ad. sup. lin.] 94 lapsos] eZ., lapsus V 1" manus (ortbogr.) R, lapsu reliqui sui W saeua] eua facinore] V R 2^ manus ed., facinores R 1" manus, facinoris ceteri V 1* manus (-s add. 2^) R 1* manus (facinores eua) W, filios add. W (suiiam lapsu facinoris eua filios deuorauit)

684 95

SERMO CXI, 8-9

8. Sed regnauit, inquit, mors ab Adam usque ad Moysen et in eos qui non beccauerunt in similitudinem praeuaricationis Adae. Quia non tantum magnos, sed deuorabat et paruulos; et non tantum

IOO

noxios, sed et uastabat innoxios. Innoxios dico a culpa propria, non parentis. Et hinc grauius erat lamentanda conditio, quia eius parentis soluebat poenam, cuius uix uitam degustarat infantulus ; et luebat peccatum mundi, qui mundum cognitum non habebat. 9. Adquiescamus ergo, fratres, quod per unum et unius delicto mors regnauerit, si omnes unum absoluti desideramus esse per Christum; quia qui, quod uiuit, Christo debet, non sibi; et quod

IOS moritur, Adam

id debebit.

95/96 Rom. s, 14.

96similitudine

RWPfPbOC

praeuaricatoris

R — adéO ^ 97 magnus

(ortbogr.) V 1" manus R— deuorauit W 1^ manus — et paruulos] et 222. sup. lin Pa | etnon]etom.W 98 noxius (ortbogr.) V 1^ manus R.— sed et] et om. Pf Pb innoxius. Innoxius V 1^ manus (ortbogr.), in noxios. In noxios C

innoxios 2] innoxio Pb

absoluti unum transp. C Pa

105 si] sed Pa (si 1"?)

absolui VR

104 qui] Pro quis puto, ut saepe; om.

W C Pa

qui quod] quicquidJO, quod ex corr. 12e manus W, quod om.ed. — non debet transp. codd. praeter W, non om.ed. — 104/105 quod moritur Adam] anceps scripsi ex coniectura, quod per Adam moritur codZ., Adam quod moritur eZ.

SERMO CXII

PE

« DE APOSTOLO » QVINTVS 1. Si quis poculum aquae frigidae sitienti porrigit uiatori, aliquantum quidem animum recreat aestuantis, non tamen fesso debita et plena humanitate succurrit. Ita et magnum diuinae scientiae desiderantibus nosse secretum noster sermo non sufficit,

IO

qui ad praesens festinationi deseruit et tempori. Nam si ad humana perdiscenda tota hominis breuis est uita, quod tempus sufficere credimus ad intelligentiam posse diuinam? Date ergo ueniam, fratres, si intra punctum temporis et horae ipsius uix momentum obscura lucidare, clausa reserare, firmare dubia, pro-

funda contingere, tot saeculorum ineffabile sacramentum per omnem modum aperire non possum et eloqui, siue caute aemulis, secure filiis, credentibus confidenter, constanter incredulis non 15

20

ualemus. Verum quia hodie apostolicus sermo claro se lumine sensibus audientium totus infudit, nec quidquam catholicis mentibus reliquit ambiguum, cum dicit: 57 wnius delicto mors regnauit per unum, declamandi studium seponentes tota simplicitate ipsis apostolicis eloquiis innitemur, ut uerum scire cupientibus nulla sermone nostro generetur obscuritas.

2. Si enim unius delicto, ut dicit, mors regnauit ber unum, quare

11 obscura lucidare] cf. serm. LII, ad lin. 5 s. 17/18 Rom. 5, 17. 18 declamandi studium seponentes] cf. serm. CIII, ad lin. 83. 21 Rom. s, 17.

Codd.: VR W, PfPbJOCPa Inscriptio: de apostolo] de eodem coZZ. — quintusom. CPa —— Item sermo in uerba eiusdem : Si quis (quis Ze.) enim unius delicto mors regnauit per unum, et cetera add. manus saec. XIV in marg. Pa — 5aliquantulum fortasse recte R Pb C Pa et nescio si 1^ manus V, qui post uocabulum paruam rasuram exbibet

Á animum

recreat aestuantis] anima recreata est uiantis W' —— recreata V 1^ manus (?) W 4/5 fesso debita et plena humanitate] W, fesso non tamen o7. ed. deuitaret (deuita et 2^ zanus) ple manitate //a V, fesso deuita et pro humanitate (et spatium uacuum) R, fesso de uita et plane humanitate Pf, fesso de uita et

humanitate plene P2, fessum deuitat et plane humanitatiJO, sitim extinguit sed R Pf 7 festinatione V 2^ manus plane humanitati C Pz, et humanitati plane eZ.

] baruam rasuram 8 praediscenda W, perdicenda O —— post perdiscenda babet 10 horae] ore V 1^ manus RPf — 11 momento / O C Pa hominis] humana

(6127;

13 non possum et oz. C Pa

siue om. W

14 constanter confidenter

transp. W 1^ — 15 claro se]clariore W, se om. codd. praeter V (fe 1" manus V ?), sed C Pa ponunt se post audientium 7n seq., Pb autem ante infudit

17 reliquid V 1^ manus quisquam O infundit Pf 19inuitamur CPz unius delicto] per u. delictum C Pz

20 nostro om.J O C Pa

16 totum Pb

dixit C Pz nullo/O C Pe

508

686

SERMO CXII, 2-3

mortem ab uno et primo homine esse posteris adquisitam insinuare et adprobare euangelica laborat auctoritas? Et quamuis sufficiat illa sententia, quae dicit: Deus mortem non fecit, tamen quare 25 eam

tam trucem, tam crudelem, tam inmitem, nonnulli a deo

uelint esse conditam, scire non possum. Nemo sine piaculo existimat tam pium, tam bonum deum mortem creare potuisse, cuius uniuersus mundus dolore continuo, gemitu, lacrimis accusat et

detestatur auctorem. Si mors etiam penes homines est criminum 3o poena, quo ausu concreata homini et poenae ante creditur innocenti a deo insita esse quam uita? Sed audiamus apostolum: 3. Si enim unius delicto mors regnauit ber unum, multo magis abundantiam gratiae et donationum et qustitiae accipientes in uitam regnabimus ber unum Iesum Christum dominum nostrum. Ecce 35 unum et unum: Adam et Christum. Per illum peccatum regnauit in morte; per istum gratia regnauit in uita. Denique duo haec principia, uitae et mortis, absolutionis et poenae, desideratae libertatis et damnationis extremae, is qui sequitur apostoli sermo aperit et declarat: gitur sicut per unius delictum in omnes homines 4o 1n condemnationem, ita et ber unius iustitiam in omnes homines in iustificationem uitae. Per unum et unum aut mors regnat aut uita conceditur. Quid hic, rogo, addere sermo possit interpretis ?Qui42 rogo. Zu rogo (gegen ergo von V R) vgl. die Sermones III, Z. 62; XXXVIII, Z.84; XXXIX, Z. 8s usw. 42/43 quibus si adiunges silentium, omnis aemulorum subcumbit intentio. Adiunges ist unsicher überliefert. Quibus, einstimmig bezeugt,

bezieht sich auf die Worte des vorangehenden Schriftzitates. Den Konjunktionalsatz der Hss. C Pa (ed.), den ichangenommen habe, betrachte ich trotz allem als einen Emendationsversuch des Archetypus beider Zeugen. Ich bin aber diesen Handschriften nicht gefolgt da wo sie adiungit (nàmlich Zmterpres) tragen. Man kónnte auch ad;zzge der Hs. W als annehmlich ursprünglich ansehen ; dann

müsste man aber den Passus so lesen: quibus adiunge silentium et omnis usw. Vielleicht stand im Prototypus adizngi als phonetisch-orthographische Variante für adiunge (Pf Pb] O haben adiungi geerbt). 24 Sap. rz, 13.

32/34 Rom. s, 17.

39/41 Rom. s, 18.

25eamom.W crucem/1' ^ nonnulliseparant Pb] OPa —— adeo RJPa 27 potuisse] pocius R— 28 gemitum PfJO — lacrimas Pf, lacrimarum JO 29 etiam penes add. 2^ manus in J homines om. R 30 auso VR 30/31 innocenti a deo] innocentia deo R franc., a om. ed. 32 multomagis WPbO 53habundantiam V aliigue ^ inuitam PfJ ^ 34 regnauimus V W nostrum om. R 35 adam et unum :ransp. O 36 mortem W franc. regnauit] regnatJO —— uitam W franc. 37 principia] szp. ras. W, esse add.

C Pa

37/38

absolutionis

z:4ze extremae

om.

Pb

38 libertatem

Pf

dampnationis V ac plerique codd. 39 sicut sup. [iÓn. O— homines om. W 40 in condemnationem asque in omnes homines om. PfPb]O ob bomoeot. condempnationem codd. ita et] et oz. C Pa in omnes homines per unius iusticiam /razsp. CPa — 42 rogo] ergo VR (cf. comment.)

SERMO CXII, 3-5

45

687

bus si adiunges silentium, omnis aemulorum subcumbit intentio. 4. Per unius delictum in omnes homines in condemnationem, ita per unius iustitiam in omnes homines iustificationem uitae. Sicut fonti fluuius, sicut fructus semini, ita origini deseruit aut addicta

aut elicta posteritas, sicut ex his quae adiecit apostolus plenius adprobatur: Stcut unius hominis inoboedientia peccatores constituti sunt multi, ita unius oboedientia iusti constituuntur multi. Sit homo 50

peccator, ut sit deus iustus, quia reatus redundat in iudicem, si

poena percellit innoxium. Et ideo dixit: Sicut fer unius hominis inoboedientiam peccatores constituti sunt multi, ut scirent se eius culpae fuisse participes, cuius poenae socios se esse persentiunt. Sed iam quid lex profuerit adtestante apostolo audiant legis 55 amatores.

5. Lex, inquit, subintrauit, ut abundaret delictum. Ecce, ut apostolus dicit, non inminutionem delictorum lex fecit esse, sed copi-

am. Non per se, fratres, sed per eum, qui legem per inbecillitatem ferre non poterat. Non magnitudo lucis hebetat oculos, quae solis 6o

a deo creata est oculis, sed oculorum infirmitas lucis totam sustinere non potest et ferre claritatem. Ita et lex, fratres, quae

per se satis iusta erat et satis sancta, dum ab homine fragili seueram exigit disciplinam, magis magisque onerauit et prodidit

46/47 addicta aut elicta. Sollte man nicht allein wegen des Reimes e//cta, die Lesart des ansehensten Zeugen (Hs. V) behalten? Allem Anscheinen nach stand es so im Prototypus. Zur Form e/;g- des Perfekt (doch nicht des Partizips) vgl. Thes. Ling. Lat. V, 2, Sp. 375, Z. 66. Delictia der Hs. R (sicher eine Emendation) kann nur e//ctz ihrer Vorlage bestátigen. Konsonantische Pleonasmen, wie der gegenwártige, erscheinen bei Petrus Chrysologus háufig. Der Sinn

von élicta (electa) ist von addicta gegeben. 44/45 Rom. 5,18.

| 48/49.51/52 Rom. 5, 19. 56 Rom. 5, 20. 59 59/61 cf. serm. CXL, lin. 5 s.

hebetat] cf. serm. CXLVIII bis, ad lin. 3r.

45 si] ex C Pa ed., om. ceteri adiunges] V eZ., adiungens R, adiunge W, 44 per unius] sicut praemzt. W J adiungi Pf P5] O, adiungit C Pa (cf. comment.) W 45 iustificationem] in praemit. W] Pb, iustificatione R — 46 fontis franc. sicut fructus] si f. V franc. — adictaV —— 47 elicta] V, delicta (J 27 manus) posteritatis V/, posteritas . R, electa W Pf P5] O, erepta C Pa ed. (cf. comment.) posteritatis R — 48 approbat W ——— obedientie Pf | 49 iusti] edd. V sup. lin. constituuntur] V/ 1^ manus, -entur omnes alii

50 quia] qui V 1* manus

RJ O

52inoboedientiaR — 55 51penarep VR — percellet V RW (ortbogr. ) 56 sub intrauit W/ ^ habundaret V RW aliique sic saepe amatores om. Pb 56/57 ecce ut apostolus dicitom.Pb ^ 56utapostolus]eta.JOCPa — 57

2^, 59 hebetat] aibitat (2) V 1" manus, aebetat V delictorum] peccatorum W 62 fratres om. C Pa 61 et ferre] ei f. R RIWWPf —— 60adeo RPza ebetat honerauit I7 63 exegit C Pa satis sancta] satis oz. Ob

688

SERMO CXII, 5

delinquentem. Et hoc quare, fratres? Vt per gratiam et ueniam 6 VA conditoris rediret ad uitam, qui per tumorem et ignorantiam, cum

male de innocentia gloriaretur, in debitum parentis deducebatur et poenam. Morbus igitur latebat occultus, per quem omnium secreta medullarum et uenarum meatus in ipsorum uitalium tendebat exitium, et quamdam syncrisim in omnibus generabat

7o

internis. Venit lex, quae et uulnus proderet, et tandem uetusto

languori supernum aduenire medicum nuntiaret. Venit lex, quae mandatorum fomentis in cutem produceret, quod in altum male letaliter saeuiebat. Venit lex, ut gladio praeceptorum uelut apostima longi temporis aperiret, et collectam diu saniem salutaris 75

8o

subinde siccaret effusio. Nec tamen per se, fratres, aut uulnus

claudere, aut aegrotanti perfectam reddere ualebat ipsa sanitatem. Quod ubi uidit aegrotus, et tandem statum suum miserandus agnouit, coepit tendere festinus ad medicum, ut quod per legem proditum et per ipsam diu fuerat ampliatum, tanti medici peritia curaretur et gratia. Ampliatum uulnus diximus, fratres, quia post incisionem putredo, foetor, horror, uexatio ipsi uulneri accessione

generatur,et fit per curam deterior miserandi facies ipsa languoris, quam fuerat ignoranti periculum cum lateret. Venit ergo medicus, et iam fesso curis et curationum uexationibus perdefesso 8 VA

solius uerbi auctoritate subuenit, sicut centurio ille confitetur,

85/87 cf. serm. CII, lin. xor/1o4. 65 timorem Pb

66 gloriaretur] Paesztans serzpsi cum Pb ed., gloriabatur O,

glorietur CPa, gloriatur V RW]Pf ^ glorietur deinnocentiazrazsp. CPa — in debitum] in deuitum (?) V 1" manus, indebitum R zzitzo sententiae, non indebitam

C Pa, in delictum W

parentis] seg. Ztt. erasa in V

67 et poenam] ad p. R 2^

manus JOC morbos (ortbogr.) VR 17 manus 68 uenarum] uenearum narum V 1^ manus 69 exitum W quendam I syncrisim] C Pz,

cuvxpíoiv ed., sincrisim/ O, sintris V, sitim Pf Pb, dissenteriam R post paruum

spatium uacuum, om. W — in omnibus]inom.JO. — 70interius Pf | etuulnosV (ortbogr.),etom. O — 71/73 quae mandatorum usque uenit lex om. Pb ex bomoeot.

W

72 fomentis] fument V (cf. uar. seq.),fumentis R 1^, fomentum R 2^, frumentis

in cutem] siri c. V (fument siri c.)

73 seruiebat Y

apostima] V, a postrema Pa, apostema ceteri (apostéma O)

uelut om. C

74 longi]

alongi V — 75 siccaret] secaretJO, sequeretur C Pa aut uulnus] ut u. V 1^ manus (2?) R — 76 glaudere V 1^ manus ipsam] CPa 77statumJO V 27

manus ed., statutum V 1^ manus, status ceteri

suum] V ex emend. ed., sui reliqui

(V 1* manus ?), qualitatem add. W (status sui qualitatem), casum adZ. Pb — 78 medium R — 79 prodita V 1^ manus, prodito R, perditum O 1^ — ipsum (2) W ampliatum] wlnus eZ. W ^ peritia] per peritiam JO Pa 80 gratiam JOCPa 81lincisionem] incruonem (?) V 1^ manus ^ horror uexatio om. Pb accessione] incisione C Pa, om. Pb 82 langoris O 835 quam] que Y

ignorantis CPa — 84 etiam]R (?) JCPa ed., etiam reliqui ^ perdefesso Pb ed., perdefecto R (?) J O C Pa, per defecto V ceterique

SERMO CXII, 5-6

90

95

689

cum dicit: Dic uerbo, et sanabitur Puer meus ;et inpleretur illud propheticum: Mis?t uerbum swwum, et sanawit eos. Et ideo sequitur: 6. Vbi abundawit peccatum, superabundauit et gratia. Ac si diceret: ubi dilatatum est uulnus, supereffusa est gratia. Nemo ergo ingratus sit legi, quia quem aegrotantem iacentem inuenerat, leuauit, fouit, et ut saluti traderet ipsum usque ad medicum salubri exultatione perduxit, ut sicut dixit apostolus: Qwemadmodum regnauit peccatum in morte, iia gratia regnet in ita aeterna per Iesum Christum dominum nostrum. Gratia in uitam, peccatum regnat in mortem. Recta fides non mortem, non interitum hominis auctori deo deputat, sed salutem. Mors sit hominis,

sit peccati, ut uita creata et reddita solum credatur esse per Christum.

86 Matth. 8, 8.

87 Ps. 106, 20.

88 Rom. 5, 20.

92/94 Rom. 5, 21.

86 cum dicit]etd.JOCPa — etimpleretur] ut i. conz. Bulbart, et impletur Pb 90 ingratus] -us ex emend. V 2ae manus 89 super effusa separant PbJO quem aegrotantem] ergo tandem/,tandem O — 91 ipsum] V 2^ manus ed., ipsam V 1^ manus R, ipsa ceteri — 92 exaltacione W —— quemadmodum] unius 95 regnauit om. W — in morteom. W — mortem franc. delicto 442. C Pa uitam aeternam fran. — 94 dominum Christum 7razsp. 95/94 (praeter Pf) — gratiam V — uitaR/JO — 95regnetPf — morte] nostumom.R OCi^

510

SERMO CXIII

135

« DE APOSTOLO » SEXTVS

MA

IO

I5

1. Beatus apostolus quando nota interrogat, quando manifesta perquirit, eos uidelicet obiurgat et increpat, qui eloquia diuina sua interpretatione corrumpunt, et inde concipiunt suffragia criminum, unde assumere debuerant documenta uirtutum. Sic enim hodie coepit: Quid dicemus? Permanebimus ergo in peccato, ut gratia abundet ?Superius dixerat, fratres: Vbi abundawit peccatum, superabundauit gratia. Et 1deo ita exorsus est, ac pro illo diuino et singulari magisterio inperitis se uelut interrogatione participat, ut quae sunt prudentiae caelestis plena eruditione respondeat. 2. Si enim ubi abundauit peccatum, superabundauit et gratia, quad ergo dicemus : bermanebimus 1n peccato, ut gratia abundet ? Si prona est delinquentibus pietas, si gratia copiosa peccantibus, si iniustis amica largitas est diuina, certe si futura bona malis praesentibus adquiruntur, quid nobis uirtutum iter arduum, quid durus obtinendae iustitiae labor, quid inter malos iugis seruandae innocentiae cruciatus? Augeantur humana facinora, ut bonitas caelestis exuberet, sicut dixit: Faciamus mala, ut ueniant bona ;

20

permaneamus 27 feccato, ut gratia abundet ! 3. Ad haec, fratres, idem qui interrogat apostolus ipse respondit: Absit / Qui enim mortui sumus beccato, quomodo uiuemus in ?llo? Cum dicit abs;£ /, taliter intelligentiam insipientium execrauit et sensum. Siquidem medicus non uulneri, sed curae proficit et

7/8 Rom. 6, x.

8/9 Rom. 5, 20.

9/10 pro illo diuino et singulari] ille

singularis uir ac paene diuinus: Ciceronis 72 M. Antonium oratio pbilippica YL, 39 (ed. FR. SCHOELL, Ciceronis uol. VIII, Lipsiae 1918, p. 164, lin. 28) (JANUEL). 12 .. et gratia] Rom.

s, 20.

13 Rom. 6, r.

22/23 Rom. 6, 2.

19 Rom. 3, 8.

20 Rom. 6, r.

Codd.: VR W, PfPbJOCPa 2 de apostolo] de eodem coz.

sextus] quintus W 1^ manus, om.

C Pa

aliam inscriptionem add. manus saec. XIV. in marg. Pa: Item sermo in uerba eiusdem : Quid ergo dicemus ? Permanebimus in peccato ut gratia habundet. Et cetera 7 quid] ergo add. C Pa 8 habundet VW] et alii inconstantia fratresom. Pb — 9 ita] sup. lin. addunt OPa — 10 inperitis se] imperitissa W ut]ec R 12etgratia]etom.JOCPa — 13ergoom.CPa abundaretPa 15iniustisseparat/ malis bonazramsp. Pf? — 16/17 quid durus] V e., quid duris O, qui durus ceteri 17 seruandae] obseruandae Pf 1? 19 mala add. sup. lin. R— 21 apostolus qui interrogat /ransp. W —— respondet Pb C Pa 25dixit CPa intellegentiamJ so/us, intelligentia R — exsecrauit Pa zzz; 24 cure Pf P5]O, cura ceteri

511

SERMO CXIII 3-5

691

25 saluti; nec putredini nec morbi, sed soli congaudet ille sanitati. Ita

et deus, qui pro magnitudine uulneris adhibuit magnitudinem uigoremque medicinae; et nec peccato, sed homini largitus est gratiam; nec ad multiplicanda, sed ad delenda delicta imbrem

suae pietatis effudit. Nemo, nemo sic de aegritudine gratuletur ut 20

uelit in uulnere permanere. Ingratus medico, inimicus est curae,

qui semper curari aestuat, nec umquam desiderat hic sanari, et ita dei gratiam suis cupit exuberare peccatis, ut sibi cupiat peccata cumulari Miser qui tali uoto reus contendit esse per ueniam! Fugienda, fratres, dementia ista est, fugienda, quae etiam post 35 curam captiua tenetur amore morborum. Recidiua enim letalis est saepius aegritudo. 4. Quod autem dixit: Qu? mortui sumus peccato, praesentis temporis loquitur hic figuram, quia mortuos nos dixit esse peccato, non nobis iam in toto mortuum dixit esse peccatum ; quia etsi 40 peccatum ipsum actu operis sanctis et fidelibus est defunctum, uiuit tamen, et adhuc in nostram desaeuit mortem. Tunc autem

45

peccatum ipsum morietur in nobis, cwm corruptibile hoc ànduerit immortalitatem, et factus fuerit sermo, qui scriptus est; Vbi est, mors, aculeus twus : ubi est, infernus, uictoria tua ? Aculeus mortis $eccatum. Viuit autem peccato, qui eius, sicut in consequentibus dicit, concupiscentiis famulatur, et stimulis miserandis inseruit,

qui obsecundat uitiis, qui criminibus infelici et continua captiuitate subcumbit, qui quod delicti est, esse autumat hoc naturae, et morbo, qui est accidens, utitur uelut opere et beneficio conditoris. 50

Et ideo ad arguendam talium ignorantiam addidit dicens: 5. An nescitis, quia quicumque n Christo baptizati sumus, conse45 in consequentibus] cf. Rom. 42/45 1 Cor.15, 54-56. 37 Rom. 6, 2. 6, 6. 49 accidens] cf. serm. CXI, ad lin. 20. 51/52 Rom. 6, 3 et 4.

sanitatem Pf] ^ 27 et nec] et om. C Pa ille om. P5 25 solam PfJO 29 nemo] seme! W — 30 28 delicta] crimina Pf 1^ ^ ymbrem W P^ Pa PbJO post medico periodum terminant; idem faciunt. CPa, qui tamen transp. ingratus medico permanere — 31curare P/PPJO — 32exsuperare GPDawanad fugienda] est ad. franc. — clementia] 1^ manus — estista dementia transp. W ista] ita Pf] O, qui ante ita interpungunt

est om. Pb

fugienda om. W Pb

est fugienda ;rzzsp. CPa — etiamJiamJOC —— 34/55 post curam] ad c.JO 35 est om. V R, numquid merito? —— 38 hic figuram]infigura W — mortuus dicit Pf — 39 et si (ortbogr.) V R 1* manus Pb — nos dixit] non d. VRJO ante mortem ponunt et bic Pa C om. in nostram] in 41 franc. separant codd. 45 autem] in eo (ineo 1^) add. O 44 inferne C Pa 43 fuerit] sit O stimulus W peccato] peccatum VR] 1^ O — 46 famuletur V 1^manus captiuitate 47 continua] continentia V RC Pa miserandos V RW add. in marg. W — 48 delictum V — 48/49 esse autumat usque est accidens] nature credit esse et morbi et eo P5

48 autumat] autum ad V, auctum ad R,

autem ad Pf (qui add. et exp. h postautem)J,autemet O, autumant W.— -a sup. ras. V

cum sepulti/

51 quia]

692

55

SERMO

CXIII, 5-7

pulti sumus illi per baptismum in mortem? Audiant fideles, et intellegant quemadmodum triduana domini sepultura trina demersione figuratur in baptismo; et resurrexisse cum Christo, etsi necdum corpore, uitae iam nouitate congaudeant; sitque totus homo uirtutum domicilium, qui receptaculum fuerat ante uitiorum, et, sicut dixit, quomodo resurrexit Christus ber gloriam patris, ita el nos im nouitate witae ambulemus. Christus quicquid suarum uirtutum est, refert ad gloriam patris; et homo, cuius suum nihil

est, sibi uindicare quod per Christum resurrexerit elaborat. 6. Quod autem dixit: In nowitate witae ambulemus, quae superius diximus illa confirmat, ut si necdum hoc corpore, uita tamen jam totus inmutatus incedat: intellegat se, et dominetur elementis, quia elementis hactenus per ignorantiam seruiebat ;largiatur 65 sua per gloriam, qui prius turpiter furabatur aliena;et qui carnis 60

exercebat inlicita, contemnat etiam licentias corporales; et qui

79

innocentiam hactenus inpie moliebatur occidere, pro innocentia gloriosius ipse moriatur. Et quid plura? Si ex uetere homine iam ipse nouus effectus est, uitiorum gurgitem in fontem conmutet ipse uirtutum. 7. Vsque in finem autem lectionis hoc ingerit beatus apostolus, hoc demonstrat: illum posse cum Christo uiuere. illum regnare cum Christo, qui resurgentis Christi innocentiam sequitur, imitatur uitam, inplere nititur sanctitatem. Quod dicit: V1 destruatur

75 corpus peccati, destruatur,

fratres, actu, non substantia

opere,

non figura, quia peccato, non deo uult hominem perdere, qui ait: Existimate uos mortuos esse peccato, uiuere autem deo ; et supernae libertati, fratres, restituere hominem tota pietate contendit, qui 57/58.61 Rom. 6, 4.

64 elementis ... seruiebat] cf. Gal. 4, 5. 68 ex Christo uiuere] cf. Rom. 6, 8.

uetere homine] cf. Rom. 6, 6. 72 cum 74/15 Rom. 6, 6. 77 Rom. 6, n.

52 illi sumus zrazsp. W Pf illud J 53 dimersione R zzicus 54 baptismum V PfCPa resurrexisse] se praemit. CPa — etsi separant W franc. (praeter C ) 55 congaudeat Pf Pb 57 sicut] cum franc. (praeter C) Sicut dixit] cum haec dixit: Vt Pa —— resurrexit] surrexit O.— Christusom. Pb — 60 uendicare W Pb 2^] 2" — resurrexit franc. (praeter Pb) — aelaboratV — 62 nec dum separant W] —— hoc] homo PP corpore] in praemzt. JO uita tamen] uitata men V, ui tamen R, homo add. C Pa 64 quia] qui JO qui elementis W 5; et del. primum 65 gloriam] gratiam Pb 66exercebaturR 1^

manus contempnat] ut illicita zZZ. W licentiam. corporalem JO Pa, licentiam corporis Pf P5, leticiam corporalem C 67 innocentiam] ignoran-

tiam CPz actenus gloriosius transp. JO homine oz. W alii, fortasse bene

VWJ innocentia] ipse] speJ e de.

ignorantia C Pz 68 ipse emoriatur O ueteri franc.

69 est om. R iurgitem 7 71 in finem] V, ad f. omnes 74 inplere oz. W quod dicit] C Pz eZ., qui d. cerz., qui bic

nouam sententiam minime inchoant ut add. sup. lin. W restituer V ;ta fratres om. V.

78 libertatis R C Pz

512

SERMO CXIII, 7

693

dicit: Non regnet peccatum in uestro mortali corpore. Et iterum: 8o Peccatum uobis non dominabitur. Non dixit: non uenit ad uos ; non

dixit: non prouocat, non titillat; sed: 1on regnet, non dominetur. Confligat ad uincentis gloriam, dimicet et decidat ad triumphum uictoris, et tandem se doleat inpia peccati dominatio a seruis suis quondam tota securitate calcari, et crudelis tyrannus ingemiscat 85 subiectum se suorum pedibus captiuorum, et ad eorum triumphum, de quibus diu triumphauerat, se ueteranus hostis peruenisse deploret.

79 Rom. 6, 12.

80 Rom. 6, 14.

81 non (ut O) ueniat JC 80 dominetur 79 dicit] sit C Pa 83 et VR om. ad triumphum) ad Pa C O W] titillet Pa C JO prouocet tandem] et add. sup. lin. O — tandem]tam de] ^ aseruis suis] acsiseruo suo 84 securitate tota /ram3f. D (sententiam. incboando), ac si seruos suos O

calcari] uideat add.JO (ac si..calcariuideat) ^ tirrannus V, tirannus PfO 86 diu] R W P5 C, om. ceteri, ingemescat R — 85 ad eorum] ad deorum O

quo iure nescio

SERMO CXIV « DE APOSTOLO»

IO

15

20

BE

SEPTIMVS

1. Sicut peregrinanti reditus ad propria dulcis semper et carus est, et uernaculae domus uestibula sint gratiosa post tempus, ita mihi post interualla sermonis ad apostolicarum seriem lectionum suaulor est recursus. Siquidem a proposito dicendi ordine et continuo tramite loquendi discedere nos saepe necessitas religiosa conpellit, quia sic doctrinae ordo moderandus est, ut non modo aliud expediatur ex alio. Vnde quid hodie beatus apostolus, dixerit audiamus. 2. Quid ergo ?, ait, beccabimus, quia non sumus sub lege, sed sub gratia? Absit / Haec interrogatio, fratres, eorum arguit inperitiam, qui legis consuetudine captiuati gratiae beneficio nesciunt sentire uirtutes; et quos praeceptorum legalium series prodidit contumaces, eos sola munerum commoda et festiuitatum pompa obseruationibus uanis fecit et reddidit obstinatos. Et cum legem tempus excluserit, quid cultor legis a lege faciet abdicatus? Iudaee, quid habes quod non perdidisti ? Si autem perdidisti, quid gloriaris quasi non perdideris ? Vbi est templum, ubi est sacerdos, ubisacrificium, ubi incensum, ubi purificationes tuae, ubi solemnitatum tuarum non omittenda deuotio ? Sed ut sis Iudaeus, merito

circumcideris, qui a bonis omnibus abscisus es supradictis. Sczpium est enim : Maledictus omnis qui non bermanserit in omnibus quae scripta sunt in libro legis. SY maledictus est qui in uno 11/12 Rom. 6, 15.

Codd.:

18 cf. 1 Cor. 4,7.

22/24 Gal. 5,10; cf. Deut. 27, 26.

VR W, PfP5]JOCPa

Inscribtio: de apostolo] de eodem cod. septimus oz. C Pa Sermo septimus eiusdem Pb in marg. Pa manus saeculi XIV :Item sermo in uerba eiusdem: Peccauimus quia non sumus sub lege sed sub gratia. Et cetera 5 clarus Pb 4 gratiora (2) V 6/7 ad propisitum dicendi ordinem et continuum tramitem JO 7 continuo] dicendi a4. et exp. Pb discere uos Pa . 8conpellet(or?bogr.) VR —— quiasic]quasiJO — non modo] aliquo m. VW ^ 9alud]aliusVR expidiatur O, impediatur C Pz hodie] dixit 244. et

del. J

11 peccabimus] V 17 manus Pb]O, -uimus ceteri

12 absit oz. C Pa

hac interrogacione WW arguet (ortbogr.) V RO, arguitur W periciam W 1 15 gratiam Pf Pb gratia benefic /Oii C Pa 16 fecit et reddidit] petit et reddit W — legem]legis franc. 17 facit et abdicatur/ OC Pz 18 habebas W' 19 gloriaris] singularis Pa est sacerdos] est om. W PfPb]O fortasse recte 20 ubi incensum om. W purificationis (ortbogr.) VR sollempnitatum plerique codd. cum V 21 non omittenda] non mittanda probabiliter ex confusione dittograpbica, non mittenda R, non imitanda R 24 manus ut]tu/ — 22quia] quia W et franc. (praeterJ) es] est VR (?) supra dictis separat Pb

515

SERMO CXIV, 2-4

695

offenderit, quotiens maledictus est qui nihil ex omnibus probabitur effecisse ? 3. Peccabimus, ait, quia non sumus sub lege, sed sub gratia ? Ac si diceret, fratres: peccabimus, quia in cura non permansimus iam sanati? Peccabimus, quia ignem, ferrum, medicamenta reliqui20 mus iam curati? Infelix aeger, qui post causam non uult curare tormentum! Et quid plura, fratres? Numquam curat, qui infirmantis quaerit et expectat arbitrium. Nam cum ex humore frigido semper ignis succendatur in corpore, et rigor nimius, dum membra uexat et concutit, acrius ipse efficit et gignit incendium, una 25 aegrotus ad augendam flammam, quae suis semper aestuat et anhelat in uenis, dari sibi frigidam inpatienter expectat, nesciens quod tunc calor calore restinguitur, frigore nutritur incendium. Lex ergo dum hominis semper expectat et sustinet uoluntatem, nec tamen homo peccati sarcina praepeditus sufficere legalibus praeualet oboedire mandatis, cultorem suum lex non absoluit a peccati uinculo, sed crimine praeuaricationis oblegat. Et ideo addidit dicens: t 4. Nescitis quia cui exhibuistis uos seruos ad oboediendum, serui estis eius, cui oboedistis siue peccati, siue oboeditionis ad uitam? 4 VA Quid est, fratres, quod, cum de lege loqueretur, hominem prodidit seruum fuisse peccati ? Siue peccati, ait, s?we oboeditionis ad uitam. Quia superius dixerat: Peccatum uobis non dominabitur, non enim estis sub lege, sed sub gratia. Qui ergo sub lege sunt, peccati

25

27 Rom. 6, 15. 29 ignem, ferrum] cf. serm. L, lin. 59. 32 ...arbitrium] cf. serm. L, ad lin. 6o. 45/44.46 Rom. 6, 16. 47/48 Rom. 6, 14.

27 peccabimus] P2 O, -uimus ceteri

acsi Pb

28 diceret : fratres, pec-

cauimus izterpungunt RW CPa —— peccabimus] P2O, -uimus re//gui incuraJ,in curam C Pz, incurati Pf Pb

30ager VR ^

in cura]

29 peccabimus] P2 O, -uimus cett. codd.

31fratresom. CPa — curaturquiinfirmitatis]OCPa

— 32

34 acrius] W.ed., aceruis (?) V uel 33 succenditur W JC Paz cum om. W acerius V(2) R (numquidnam aceruius legendum est ?), acerbius Pf Pb, acerbior una] V, ima R, in W (in egrotis), ita ceterz cum ed. incendit V R Pb JOCPa

35 egrotos (ortbogr.) R'egrotis W — suisjuisW —— 36anelatV ^ inuenis] calor] calore R inuentisJ(nouam sententiam incboando) O — 57 tunc] cum]O calore] calores VR, om. franc. extinguitur /O, non extinguitur sed

restinguitur] V W, restinguuntur R, C Pa, extinguit Pf, qui extinguit Pb

39 néctamen O frigore nutritur] frigorem (fridorem P5) nutrit Pf Pb sufficeret W 1^ sarcina peccati /ramip. Pf ^ post sarcina rep. peccati W'— PP, 41 praeuaricationum Pf 40 praeualet] et add. JO, aut add. CPa oblegat] V, obligatur R, obligat ceter? — 45 cui] C Pa, praeuaricationem / O cui add. 2" manusJ (fortasse ex exemplari aliquo T, quia cui $),om.ceteri ^ seruos peccati] ad mortem hobediendumJ nconstantia — 44 eiusom. C Pa om. R

add. OCPa

45quodcum]quodcumque VR — perdidit P£O 1^ (?)

ait] ad mortem 242. O

47 dominabitur] quia a44. et del. W

46

696 50

5 MA

SERMO CXIV, 4-6

deprimuntur et incuruantur inperio, nec poterunt peccati miseranda et turpissima seruitute nisi gratia manumittente liberari. Gratias autem ago deo, dixit, quia fuistis serui peccati. Sic gratias agit, quasi congaudeat hominem seruum fuisse peccati? Absit! Gratias agit, non quia ante serui fuimus domini tam crudelis, sed qui ei iam non sumus subiugati, sicut ex sequentibus ipsum manifestat expressius dicens: 5. Obaudistis autem ex corde in eandem formam doctrinae, in qua traditi estis ; unde liberati a peccato, serui facti sustititae. Obaudiuimus, fratres, beneficio uocantis, non nostro, quia captiul sic tenebamur arbitrio. Obaudistis autem ex corde in eadem formam.

6 [9]

doctrinae. In qua? In euangelii nempe, ubi nouo libertatis genere non est omissa seruitus, sed mutata, quia melior est deuota famulatio, quam uaga et praesumpta libertas. Serw facti estis ?ustitiae. Haec seruitus, fratres, non obligat, sed absoluit; non onerat, sed honorat ; et abstergit seruitutis maculam, non inurit.

6 VA

70

Quid hic, rogo, non diuinum est, ubi seruitus pellitur seruitute, ubi fugatur conditione conditio, ubi mors morte moritur, ubi anima perditione sanatur; et, ut proprie ac breuiter dicatur, ubi tota aduersitas ipsius aduersitatis mucrone prosternitur? 6. Quod autem dixit: Hwmanwm dico propter infirmitatem carnis uestrae : sicut exhibuistis membra uestra seruire inmunditiae et iniquitati ad iniquitatem, ita exhibete membra uestra seruire qustitiae in sanctificationem. Magnificationem pietatis ostendit, cum euangelicam doctrinam ad tam humilia et paene uerecunda deponit

51 Rom. 6, x7. Rom. 6, 18.

56/57 Rom. 6, 17-18.

59/60 Rom. 6, 17.

66 mors morte moritur] sermm.

62/63

LVII, lin. 104; LIX, lin. 69.

69/72 Rom. 6, x9. 49 peccati om. W —— 49/50 miseranda et] VW, et om. Pf, miseri de ed. (qui transp. miseri de peccati turpissima seruitute), miserandae V R, om. ceteri 50 turpissima W P^] C Pa ed. seruitutis R manu mittente separant W Pf Pa,

manum mittente P£JO — 52congaudet/O

fuisse]esseJO —— 53seruiante

transp. Pf — dominus (?) V 17 manus 54 exsequentibusJ, exequentibus R ' ipse franc. (praeter Pf) 56 eadem forma W J O C Pa doctrina V — 57

liberati] estis add. et exp. Pa — facti] estis add. PfPb CPa 59 eadem (pro actus.) formam] eamdem f. Pf, eandem f. Pb, eadem forma W]OC 60inqua] traditi estis aZ. et exp. Pf — euangelio Pf. 61 est 1^] sup. Jin. O amissa J O mutatus R 1^ manus 62 et praesumpta] praesumens Pb estis] eis V 1^

manus

64 honerat V, maculat Pf — et abstergit] non a. Pf 1?

inurit] mutat P5

seruit O 1?

— 65 rogo] ergo C Pa (cf. serm. CXII, ad lin. 42)

66

conditione oz. Pb 66/67 ubi anima perditione sanatur oz. W probabiliter ob bomoeot. 66 anima] anim V ita, inde iam in R 67 et ut] hac a4. et exp. W (cf. ac in seq.) et ut proprie ac breuiter dicaturom. Pb ^ proprie] prophetia

franc, propheta O 2. ac]hac VRPf,hicO dicat VRJOCPa enim add. JO 72 magnificationem] magnitudinem W frac.

7O0sicut]

SERMO CXIV, 6 75

8o

85

697

exempla,ut sanctitati tantum quantum inmunditiae, quantum iniquitati iustitiae tantum inponat et inperet seruituti. Absurda, fratres, atque indecens conparatio, quae tantum gloriae quantum turpitudini hominem cupit esse subiectum. Sed utinam uel tantum! Et quando tantum deo quantum mundo, quando tantum caelo quantum terrae, quando tantum uirtuti quantum uitiis fragilitas humana famulatur? Totus homo miser, sic carni deditur, sic rebus praesentibus occupatur, ut nichil in se quod futurae uitae, quod diuinis bonis deseruiat, derelinquat. Inlecebrae corporalis uim beatus apostolus uno sermone humanis conscientiis conuenienter aptauit, conuenienter expressit, ut tanto uel tali pondere iustitiae uoluntate pudicitiae et munditiae humana membra seruirent, quanta uehementia dementiaque turpitudini uitiisque dederunt. Parua aut forte nulla exigit, qui cupit de debita proprietate concedere; et adimit excusationem, qui possibilia sibi et usitata praecipit repensari debere pro maximis. Da ergo, homo, deo tantum quantum carni uitiisque tribuisti. Et quid est quod

74 utsanctitati tantum om. W

75tantum iustitiae /raz;p. Pb inponet O imponere et implere W — seruitutiJO —— 76 atque]et Pb conparatio] operatio W — 77 sed] et O tantum !] znzerpunctionem om. codd. post tantum, scripsi iuxta ed., quando CPa — 78 et quando tantum deo om. W ——— quando 1] RPfPbJO

ed., om.

CPa,

quantum

deo

VR

mundum

7I

quando 2']

quantum O, quo nouae sententiae initium dat; et add. CPa — tantum 2"]om. O, qui bic 1 litt. deletam babet — 79 quando tantum] et interponunt CPa uicio P£ 80 famulatur?] PP mus signum interrog. babet (cum ed.), famuletur C Pa totus] sed Praemit. CPa —— sic carni] si c. PPP] OC 1" manus — deditur] Pf Pb] ed., deditor V R C 1* manus Pa, debitor C 2^ manus (ex exemplari T), deditus

WO

S81sicrebus]sir. PRO —— occupatusO

C Pa

bonis] rebus P2

ed., illecebras

—— 82 quod diuinis] quod ue d.

derelinquat om. C Pa

W Pb, illecebra CPz,

inlecebrae] V R Pf (ill-)J

corporalis] serzpsi (cf. membra apud apostolum), corporales W, om. V, temporalis cett. codd. ed. 83 uim] uini P2, om. C Pa

add.CPa

illecebrem

O

beatus] z beatus J O C Pa nouam sententiam ineunt, ergo

84conuenitur Pa 1^manmus

^ aptauit]aperuit W — tanto ueltali]

O C Pa, tanta uitali V R, tanto uitali, tanta ut tali W, tanto ac tali Pf Pb, tanta

85 uoluntate] cozzczo, uoluntate eZ. (ed. om. pondere et uoluntati ;z seq.) uoluntati V R W Pf]O seu meliores testes (quonam autem sensu non bene capio),

uoluntatis C Pa, om. Pbed. —— uoluntatisiusticiae /rzzsp. C — pudicitiae] iustit uehementiae / O C Pz C Pa 86 quanto /O add. et exp. Pf, ac add. ed. 87 uicijs que W, se ad. ed. dementiaeque /O, dementiae C Pa dederunt] deseruierunt W

de debita] cozzeci, de uita V R, de uitae JO, debita

(om. de) cett. codd., deuicta ed. (al. retenta, detenta)

88 proprietate] pro

89 uisitata V RJ 1^ manus sibi om. C Pa pietate R C Pz, proprie P» repensare coni. Bulbart praecipit] ut add. codd. praeter W O, et add. ed.

repensari

debere

pro

maximis]

pro

maximis] proximis R — 90 carnis VR om.Pb 90 quid est] quidem R

maximis

debeant

repensari

C Paz

90/92 et quid est ziqze perquirit

698

SERMO CXIV, 6-7

ante uitiis, non deo, debeas te ipsum, quod ante deus tuo tantum

95

IOO

IO VA

utique amore perquirit? 7. Sequitur: Cum enim serui essetis peccati, laberi fuistis vustitiae; nunc autem liberati a peccato, serui facti estis qustitiae. Ante serui peccati, nunc serui iustitiae. Per apostolum ecce succedit seruitus seruituti; contumax tu nunc tempus tuae libertatis ostende. Peccatum te ante mentiebatur liberum, quem tenebat miserande captiuum ; nunc gratia te uocat seruum quem ut uere faceret esse liberum, dei ipsius adoptauit in filium. Impleta est ergo Christi sententia, qua dicit: Qui uult esse dominus, sit seruus. Beata est haec seruitus, quae dominationem generat sempiternam. Illa enim libertas fructum poenae et confusionem nobis intulit non ferendam, sicut dicit: Quem entm fructum habuistis an his, in quibus nunc erubescitis ? Nam finis illorum mors est. Ecce qualiter manum mittit, ecce quali praemio honorat illam diabolus seruitutem, ut mors simul et uitam finiat et inchoet poenam. At qui Christo seruiunt, fratres, inlusa morte cum stipendiis sanctita-

tis perpetuam transferuntur ad uitam. Finis enim Christi non suscipit finem, quia non interficit hominem finis iste, sed perficit.

93 ... fuistis iustitiae] Rom. 6, 20.

cf. Matth. 20, 26-27.

91 ante] non C Pa

94 nunc autem ...] Rom. 6, 22.

103/104 Rom. 6, 2r.

non deo] quam deo W, sed deo C Pa

100

debeas non

deo transp. Pf debeas? Te szc zmterpungunt J OC Pa teipsum W (zo sententiam absoluit) C quod] quidem O ante] a te W JO C Pz tantum deus tuo transp. O tuo tantum] tanto C Pz 95 sequitur] et Praemit. JO (del.) 95 apostolum] christum RP? post apostolum interpungunt PfJO 96seruitusrep. V — seruituteV — J interpungit inter contumax et tu 97 quem]quae/7^ 101est]sit W —— 103habuistis]JtuncaZZ. OCPa — 104 hiis WPf 105 manumittit W —— quali] qualiter V 14 magus R W, testes udl. optimi

honerat R 2^ manus, oneratJO, honorant Pf | 106/107 ad qui V 1^ manus, atqui J 108 transferuntur scripsi cum ed., tranferuntur Pf Pb C Pa, tranferuntJ

transferunt reliqui

515

SERMO CXV

BU

«DE APOSTOLO » OCTAVVS l. Postea quam Dauiticam citharam spiritalis intelligentiae plectro et modulatione tangentes, animos uestros et corda permulsimus, intonantis quoque euangelii ad suscitandos sensus uestros principia metuenda praebuimus, ad apostolicum magisterium mox credidimus esse remeandum, ut tripertitus ordo sermonis ecclesiasticae doctrinae salutiferam teneat et praebeat disciplinam.

IO

15

20

Nam

et cantilena

a continuo

labore

relaxat

animos,

et

euangelica auctoritas mentes reparat et exsuscitat ad laborem, et apostolicus uigor tramite recto remoueri et nostros non sinit sensus euagari. 2. Hanc beati apostoli per ordinem sequi hodie repperimus lectionem. A47 ?gnoratis, inquit, — scientibus enim legem loquor — quia lex dominatur homini quanto tempore uiuit ? Et inducit similitudinem: Nam quae sub uiro est mulier, uiuente uiro alligata est legi ; si autem mortuus fuerit uir eius, soluta est a lege uiri. Igitur uiuente uiro uocatur adultera, si fuerit cum alio uiro. Si autem mortuus fuerit uir eius, soluta est a lege uiri. Videtis, fratres, beati apostoli magnum caelestis magisterii documentum quemadmodum legis tempora legalibus testimoniis asserit praeterisse, totamque eius praerogatiuam miro coniugii exinanit exemplo. Et merito lex carnali coniugio comparatur, quae non obtinuit cum

3 postea quam] cf. serm. LV, adlin. 5. ^ Dauiticam citharam] cf. serm. V, lin. 123. spiritalis intelligentiae] cf. serm. L, ad lin. 32. 3/8 cf. serm. CXVI, linn. 7/9.

4-

9 cantilena ...] cf. sermm. X, lin. 5; XCI, lin. x09; CXVI, lin.

13 ... per ordinem sequi] cf. serm. CXIV, quem noster subsequutus est. 14/15 Rom. 7, 1. 16/19 Rom. 7, 2/3.

Codd.: VR W, PfPbJOCPa Inscriptio: de apostolo] de eodem cozZ.

octauusoz.CPa

^ ltemsermoin

uerba eiusdem ubi ait: An ignoratis, fratres, scientibus enim legem loquor. Et cetera add. im marg. Pa manus saec. XIV 3 citharam] V W, cyth- cert.

intellegentiae/o/Ézs ^— 4 plectro om. W | modulatione] moderatione /O tangentis V RPfP5JO 5 euangelici PfJ ^ 6 principiá etuenda V 71e 7 mox om. Pb 9 continuaJ 11 tramite] a Praemit. PbBOPa | a recto tramite /rgnzsp. Pa rectore moueri RPf — remouere JOCPa, moueri Pb 12 sensos

V

requirimus Bz/bart

13 hanc] igitur 224. C, ergo ad. Pa

^ 14ignorantis/ 1^(?)

reperimus WW,

^ 16 nam quae] V franc., namque

VR 17/19 igitur zsqze a lege uiri om. O propter bomoeot. 18 uocabitur W PfPb]CPa 18/19 si autem zique a lege uiriom. PfPb CPa 19/20 beati apostoli] in beato apostolo C Pas 22 coniugii om. Pb exinaniuit Pf Pb 23 quae] quem VRO

700 25

SERMO CXV, 2-3

synagoga spiritale consortium. Nam cum accepisset eam ad obseruantiam disciplinae, ad sancti germinis fecunditatem, ad augmentum pudoris, ad custodiam castitatis, ad superni thalami sacrum reuerendumque secretum, ad mysticam thori caelestis unitatem, repperit in eam totius meretricationis inluuiem. Occurrit enim tanto uiro, id est, legi, non compta moribus, non munili-

bus ornata uirtutum, non incessu grauis, non uere illo flammeo uirginalis uerecundiae operta uelamento ; sed lasciua oculis, soluta gressibus, praeuenta inlecebris, et tota dolis et simulationibus perfucata. Quam cum uir tantus uisam iusta indignatione despiceret, procul eam a sua societate propelleret, atque toto execraret 35 iudicio grauitatis, illa nec despecta erubuit, nec contempta correxit, nec resipuit sic repulsa, sed tota praeceps ad idolorum lupanaria conuolauit, et maluit subire fornicationis infamiam atque adulterii crimen incurrere, quam male placiti habitus turpitudinem non habere. 40 3. Vnde et merito eam beatus propheta deplorat dicens: Quomodo facta est meretrix ciuitas fidelis Sion. Cuius adulteria quoque Ezechiel sanctus toto paene uolumine perscribit. Hinc est, fratres, quod cum in euangelio ab scribis et doctoribus legis apud dominum ista accusaretur adultera, auertit faciem suam dominus et 45 declinauit in terram, ne crimen cerneret quod puniret ;et maluit,

50

fratres, in puluere scribere ueniam, ne daret in carne sententiam. Hanc apostolus adulteram ad Christi nititur reuocare consortium, nec patitur pristini lapsus timore tardari, quae uiuente uiro merito extitit adultera, quia fuit cum alio uiro. Nunc uero non deserit legem, quia ad legis recurrit auctorem, sed moritur legi legalibus addicta sententiis, ut uiuat gratiae et resurgat per ueniam, quae fuerat interempta et mortificata per legem. Denique cum eam a

40/41 Is. z, 2x.

42 cf. ex. gr. Ezech. 16, r5 ss.

43/46 cf. Ioh. 8, 3-xx.

24 spirituale PfPbO 25 aumentum O 27 thoricae VR thori celestiszrans5.O —— 28reperit IW — ea WJOPb ingluuiem R — 29 compta] contra V munilibus] VR, mo- religu: 30 incensu Pz graues IW 1^,

gratis O, grato C Pa

flamineo J

33 perfugata V R

despiceret] et 224. O

34 procelleret C Paz adque V totam Pf PP execrarat WW 35 indicio VRPfPb — illa]sed praemit. V R PfPb]O $56respuitRW ydolorum codd. praeter VJ 38 adque V maleplaciti P5 Pz 40 beatus propheta eam /razsp. W — 41 syon codd. praeter V — 42 totu V, totum Pf Pb, tota J, suo

add.

CPa

poene

V, penae J, pene

ceteri

praescribit Pf

fratres om. PfPb — 43ab scribis] R, ad scribis V, a s. reliqui — ÁÁ acusaretur V ^ dominus faciem suam transp. Pf Pb 45 nec V — 47 aduulteram V 49 alio]altero W —— deserit] desinit JOPb Pa — 50 quia] franc., qui V R W,

fortasse legendum quae

51 per ex corr. 2ae manus antiquae J

fuerat zique per legem om. W

52 denique] et W

51/52 quae

516

SERMO CXV, 3-5

701

maritali iure defuncto uiro asserat absolutam, ipsam potius, non uirum, in sequentibus defunctam esse testatur, quia non lex 55

homini,

sed homo

moritur

legi; nec mandatum

praeterit, sed

mandato deficit ille qui labitur. 4. Audi quod sequitur: Jlaque, fratres, et wos mortificati estis legi. Numquid dixit: mortua est uobis lex? Sed: wos mortificati estis legi. Et bene addidit: per corpus Christi, quia lex reum adstringit, 60 artat obnoxium, punit et interficit criminosum. Qui ergo fer corpus Christi ab omni crimine exemptus est et erutus, feliciter moritur legi, ut innocentiae uiuat et gratiae. V4 sitis, inquit, alterius, qui ex mortuis resurrexit. Alterius alter ipse effectus est, cum nostram corruptionem in incorruptionem mutauit, et morta65 litatem inmortalitatis transuexit ad gloriam. Vt fructificemus, ait, deo. Consortes caelestis naturae per Christum, non terrae, sed deo; non morti, sed uitae, et deo fructum adserit deferri, non carni.

5. Cum, inquit, essemus in carne, passiones peccatorum, quae per legem erant, operabantur in membris nostris, ut fructificaremus 79 morti. Cum

dicit cum essemus, praeteritum tempus indicat, dum in

sola carne positi, immo magis expositi, quae carnis sunt tantum sapere, facere, uelle cogebamur, iuxta illud apostoli: Qwi in carne sunt, deo placere non possunt. UJ

Cum

essemus,

mquit, 2n carne,

fassiones feccatorum, quae per legem erant. Dicam sicut dictum est a domino: S7 /umen, quod in te est, tenebrae sunt, ipsae tenebrae quantae sunt? Si per legem passiones peccatorum membris dominantur humanis, quid ipsae per se faciunt passiones, quae nascenti mox homini infeliciter et poenaliter obsecundant? Cum taliter

57/59 Rom. 7,4. | 62/63 Rom.7,4. | 63/64 alterius alter ... mutauit] cf.serm. LXXIV,lin.26s. — 64/65 cum nostram corruptionem etc.] cf. 1 Cor. 66 consortes caelestis naturae] cf. 2 Petri z, 4; 65/66 Rom. 7, 4. I5, 53. sermm. XXXI, lin. 64; LX, lin. 129; LXII bis, lin. z5, etc.

Via

AERIS:

73/74 Rom. 7, 5.

68/70 Rom. 7, 5.

75/76 Matth. 6, 23.

53 iure zz J scripsit 2^ manus antiqua super spatium, quod 1^ manus uacuum

reliquit, fortassis ob confusionem inter iure et uiro ; ipsa autem 2" manus super iure add. 54 testatur] uel qfi aZZ. et de. J — 56 deficit V, asserit C Pa id est lege defecit R ^ labitur] a mandato 27. CPa — 57 quid W —— itaque] ipsaque Pa 60 uos]aitzZd. W ^ 59 adstringit] V J, asstr- W C 1" manus, astt- reliqui

63 W 62 et gratiae] et om. W 61 exutus Pb artat] abtat V, aptat R 65 64 incorruptione V R C Pa, nescio si bene interpungit alterius znter et alter

inmortalitatis] in praemit. et exp. Pf — fructificemurR 1^ — 66terrae] morti W 71 ymo V, solum add. 67 asserit fructum trazip. Pf — 70 indicatom. W— et exp. Pf. — expositi magis transp. Pf — 71/72 sapere tantum /ramsp. C Pa 76 74 dicam] dicamus W, dicant Pz 73 in carne inquit /razsp. Pb 78 taliter] aliter C Pz passionis V R sunt] erunt R P2 quantum Pf]

702 8o

SERMO CXV, 5-6

nascentem, generatum taliter, angores deprimunt, urgentur periculis, adficiunt poenis, passiones sunt, fratres, per quas infirmatur infantia, pueritia trahitur, adulescentia insanit, iuuentus et sene-

ctus multis luctibus cumulantur. Ipsae sunt, ipsae sunt, quae totam hominis uitam inimico conturbante comitantur ad lapsum, Quas lex, dum prohiberet, admonuit ;dum discuteret, ampliauit ; 85 dum accusaret, reddidit cariores. Et quae per ignorantiam uel latebant, fecit esse per scientiam notiores. Et sicut per falcem spinae magis dum succinduntur adcrescunt, ita dum resecantur per legem pullulant-passiones, quia intrinsecus uelut in radice carnis fixae solidantur. Lex extrinsecus culturam fidei habet satis 90 iustam, nec proficit; unde et ad frugem mortis ipsum cespitem humanae carnis sua excitatione perducit. Passiones, inquit, feccatorum, quae per legem erant, oberabantur in membris nostris. Instrumentum quod ad uitam erat, ad frugem mortis sibi in nobis uindicant passiones. 6. Sauciati ergo taliter, per Christi gratiam a lege mortis absolui95 mur, et spiritum sanctum percipimus intrinsecus debellatorem uictoremque uitiorum, ut passiones forinsecus exclausae pulsent, temptent, prouocent, sed concidant ad nostrorum gloriam triumphorum. Nobis, nobis cupit uincere, qui, cum dominaretur,

82 Ipsae sunt, ipsae sunt. Vgl. zu den Sermones II, Z. 78; XII, Z. 48 usw.

91/92 Rom. 7, 5. 95 ad frugem mortis] cf. Rom. 7, 5: ut fructificarent morti. 95 Rom. 7, 6.

79 generatum] generatur eZ., grauant W, om. Pb taliter] W Pb ed., aliter ceteri angores] WO C Pa ed., anguores V Pf Pb], languores R urgentur]

ungentur VR, urgent W Pb CPa ed. pericula C Pa ed. (urgent pericula) 80 p(o)enae CPaed. ^ penis? Passiones ita interrogando interbungit W, dum Pf Pb O nouam periodum uocabulo passiones inchoant — 81 adulescentia] V R, ado-

reliqui insanauit C Pa insauanit adolescentia transp. C 82 cumulatur Pb ipsae sunt semel babent V Pf Pb ed., sed cf. comment. 85 uel om. franc. ed. 87 reserantur W 89 extrinsecus] intrinsecus ed. fidei] C Pa ed., fidam Pb, om. W, fidem reliqui 94 uendicant W] 2^ antiqua manus C Pa 95

absoluimus V R W (ex emend. primae manus) J 1* manus O 96 percepimus /O deliberatorem O 97 uitiorum] passionum Pf 1 exclausae] V R contra exclusae ceterorum. codd. 98 concidant zsque triumphorum] concidant ad nostrum triumphum /O, nostrum concidant ad triumphum C Paz

SERMO CXV, 6

703

100 nobis dignatus est militare. Sicut dixit ergo, seruiamus in nowitate spiritus a carnis seruitute iam liberi, quia uera dominatio est famulatus dominicae sanctitatis. Nam et uetus homo et uetus littera totam corrupit et perdidit disciplinam.

100/101 Rom. 7, 6.

100

nouitatem

manus

om.

nobis] R

102/103 uetus littera] cf. Rom. 7, 6.

Pb, nobiscum x4

add.

101 spiritus 072. W

102 sanctitatis] seruitutis Pb

littera totam] latterato tam sc V

CPa

:

dicit Pf

a carnis] a oz. franc.

seruamus

Pa Jg uetus homo] uerus h. Ps

corrumpit R/O

R P

ueroJ 1

et perdidit o. Pb

32105

SERMO CXVI

PL

«DE APOSTOLO » NONVS 1. Quotiens diuerso genere, sed uoce consona, mystica resonat cantilena, mira dulcedine MA

IO

ratum esi in me omnem 5

pascit et delectat auditum, ita cum

uario modo, sed uno spiritu eodemque sensu, diuina et caelestis doctrina depromitur, libentius et cum suauitate maxima euangelicae scientiae pandit et aperit sacramentum. Et ideo post propheticam melodiam et uirtutum Christi stupenda miracula ad apostolicarum redeamus ordinem lectionum. 2. Talis ergo hodiernae extitit continentia lectionis: Quid ergo dicemus ? Lex peccatum est? Absit ! Sed peccatum mon cognoui nisi per legem. Nam concupiscentiam nesciebam, mist lex diceret : non concupisces. Occasione autem accepta peccatum per mandatum opeconcupiscentiam.

Audistis, fratres, quo

morbo sine Christo laborauerit humana conditio, quam captiua sine dei gratia fuerit humana fragilitas, quae lege, quae mandatis non prohibebatur, sed armabatur ad crimina ;quae ob hoc audiebat, ob hoc agnoscebat, non ut uinceret peccata, sed faceret.

20

3. Peccatum non cognowui nisi per legem. Vitia non nosse felicitatis est, nosse periculi, uicisse uirtutis est. Rex nobilis et fortis hostibus suis longius occurrit, et ita praeuenit ingruentium dolos, ut deicere nequeant fidem militum, ciuium nequeant turbare constantiam. Sic modo generosus animus per Christi gratiam

4 cantilena] cf. serm. CXV, ad lin. 9. 7/9 compara cum exordio sermonis (CSV 10/14 Rom. 7, 7-8. 19 Rom. 7, 7. 20/23 cf. Luc. 14, 31-32;

uide serm. LIV, lin. 97 s.

Codd.: VR W, Pf PbJOPa

Titulus: de eodem codd. nonusom.CPa 5diuersa]1^O ^ mysticeJC, mistice O — resonant R— 3/4 resonat z:que pascit etom.JOCPa —— 4mitaed. ita] id est C Pa cum om. W 6 et cum] ipsa etiam cum C Pz suauitate] super nouissimam e babet W signum simile M maxima] -me W ex

corr.

lae manus,

-mi 1^?

euangelicae

oz. W

8 studenda

P^0

10

continentiae R 11 absit om. R 12 cum cupiscentiamJ 1^ (cumcu- 2^) 13 concupiscis V (ortbogr.) per mandatum peccatum /ransp. Pf — 16 humana fuerit zragsp. J 17 ob hoc] ad hoc W 20 nosse] non se W pericula J O, et add. O sup. lin. uicisse] sub praemit. W et exp. est om.

CPa

— 22 dicere VRPf 1', dejici ed. — nequeant 1^] W, neque ad VR Pf45

nequeat Pf 2^ J (-at ex corr. lae ut uidetur manus) C Pa ed. (nequat fides eZ.), neque utO,nequeautPb ^ nequeant 2"] W Pb, neque ad V R, nequeat PfO C Pa ed.]2^, neque at / 1^

modum PP

22/23 turbare constantiam] conturbari constantia eZ.

23

518

SERMO CXVI, 3-4 25

230

705

corporis sui transgreditur miserandas angustias, et ita totus delicta praeuenit, proculcat uitia, et crimina tota internitione prosternit, ut de proximo nequeant fucis sensus fallere, dolis ingenium deprauare, tumultuationibus misera inbecilla dissoluere, ardore sanguinibus fumantes occasiones incendere, uario passionum genere membra naturaliter infirma uexare. Quod ignis aridae segeti, hoc uitia corpori sunt humano, quae sola securius separatione uincuntur, necantur ignorantia, et nescita feliciter

euanescunt. Nam si ad mentem et sensus peruenerint, si contingerint animos, si semel membra penetrauerint, inextinguibile gignitur et exaltatur incendium; et nisi unda caelestis corda rigauerit, 35 mentes infuderit, membra madefecerit, totum quod est roboris humani subdit et redigit in fauillam. 4. Lex, inquit, Peccatum est? Absit! Sed peccatum non cognowi nist per legem. Acsi diceret: aurum auaritia non est, sed auaritiam non cognoui nisi per aurum ; uinum ebrietas non est, sed ebrieta40 tem non cognoui nisi per uinum; pulchritudo corporis non est concupiscentia, sed formae decus concupiscentiae me rapuit et perduxit ad lapsum. Sicut ergo ipsa per se mala non sunt, quae a deo ad utilitatem, ad salutem, ad gratiam sunt creata, sed per ea

delinquendi datur occasio. Ergo auaritia aurum accusat, ebrius 45 uinum, lasciuus aut lepidus formae uult esse quod contingit ad ruinam, ita et lex, quae a deo ad uitam data fuerat et ad salutem,

37/538 Rom. 7, 7.

24 totus] W eZ., totius ceteri internecione W, intentione proximum CPa, om. ed. fugis V, fugere R

P5

— 25 perculcat Pf

internetioneJ1" manus,

26 ut de] W Pb, de om. ed., unde reliqui nequeant] V ed., neque ad V J 1^, nequeat ceter:

sensibus / O C P2, census eZ.

post dolis znterpungunt]

JI 27, 27 deprauaret V tumultu accionibus W miseris Pb nter misera e£ inbecilla zgzerpungit ed. imbecillia C, corda a2. CPa ed. — post dissoluere noz znterpungunt codd. praeter J (facit ed.) ; uocabulo ardore J nouae periodo 28 incidere (?) Pf 1^ initium dat (ed. interpungit iterum post sanguinibus) securius]coZd. humanaVR]JO 530 suntom.W 29 genera VR PfO nescit afeliciter 31 ignoranti e J;tt. aliquot erasaeR 33 semel] semper O mentes IV 32 euanescuntur V R zix iure V :zta 35 madefecerit] franc. ed., defecerit V W, C Pz 34 unda] iudex JO

unanimiter, am securis ?

56 subdituretredigitur CP — 37estom.] ^ cognoui] noui defecerint R decus]fíorma add. codd., praeterquam Pf Pb, qui add. Pf | 4iformaVRW postdecuszmterpungunt]O ^ 42sicut]sicPa ^ ipsa]quae add. codd. forme 44/46 ergo auaritia zique ad ruinam o7z. 44 ergo] unde W.— praeter W CPa.— Pb

44 auaritia] auarus eZ. contra codd., sed iure fortassis

accusat] non

uult esse] uultum /O, non praemit. Pa 45 lipidus R praemit. ed. contingit] ei praemit. C Pa, contigit PfO ed. — 46 et lex] et om. Pb | deo] data est add. et exp. Pf — ad salutem] et s. PP

706

30

SERMO CXVI, 4-6

quae erat per se caelestis et sancta, facta est per hominem miseri hominis ad ruinam, sicut ex sequentibus probat apostolus, qui dicit ; 5. Lex quidem sancta, et mandatum iustum et bonum. Quod ergo bonum erat non intulit mortem, sed peccatum ;quod principaliter intulerat mortem, quod fragilem, quod inbecillem, quod humanam pronam fecerat hanc naturam ad lapsus et uitia, quod latebat . et hostiliter humano grassabatur in corpore, lex deprehendit, lex

5 MA prodidit, dum admonet hominem

de innocentia, de sanctitate, de iustitia, de uirtute, de fide; dum arguit de uitiis, de delictis, de

criminibus. Sed homo audire quidem coepit uirtutes, coepit uelle, sed non adtigit detestari, sed sequi uitia; odisse delicta, sed facere; horrere crimina, sed implere. Vnde tarde se seruum, 6o

captiuum se rabiei malis sensit addictum, et coepit clamare: 6. Infelix ego homo, quis me liberabit de corpore mortis huius ? Cui respondetur: Gratia dei per Iesum Christum dominum nostrum. Quo audito coepit libertatem quaerere per auctorem, salutem per ueniam, uitam solam per gratiam. Nam diu ignorauerat unde esset

65 difficilis innocentia, unde laboriosa iustitia, anxia sanctitas, uirtus

ardua, fides tota periculis plena; unde sic tantas copias habent

50 sanctum et im Apparat, von V und R nicht bezeugt, hat für seine mógliche Ursprünglichkeit, dass Petrus im folgenden Kontext bei der Erklárung des

Pauluszitates Ziz admonet bominem de innocentia, de sanctitate, de iustitia, de uirtute -. Sagt.

50 Rom. 7, 12. 7, 25.

50/60 cf. Rom. 7, 13-23.

61 Rom. 7, 24.

62 Rom.

63/66 cf. Rom. 8, x ss.

47 -ta est per ho- om. Pb in transitu ad al. lin. hominem] seguzntzur Litt. aliquot erasae apud R 47/48 miseris hominibus R 2^ manzs 48 homines VR, hominibus R 2^ manus W

W franc. (cf. comment.)

qui] cum O

50 mandatum] sanctum et z44.

51 intulit] V R, tulit V,, attulit franc.

quod oz. C Pa

uerbis quod principaliter ;uxta Pf Pb nouam periodum incipio (ed. facit paulo inferius wocabulis quod latebat ; ceteri codd. non distinguunt periodos — 53 pronam]

ad lapsus Praemit. CPa, penam Pf fecerat pronam 7rasp. C 1^ hanc oz. W. ad lapsus] fit l.JO( nouam sententiam initiando) ad lapsus et (quo Pf nouam

sententiam inchoat) om. C Pa sententiam inchboando)

uitia] ad Praemit. W, uitium JOCPa

54 ostiliter /

(CPa

55 dum admonet] 2zc zterum aliam

sententiam incipiunt JO ammonuit C Pz 56 de uitiis dum arguit /razsp. O de uitiis] de diuitiis C Pa de delictis] de om. V R ob dittogr. 58 adtingit J, attingit O sed sequi] sed qui J — uicia sed sequi /ransp. PfPb —— 60 se

rabiei malis] se rabis malis V R, seris malis R 24 manus, rabiei om. W P5, sero hijs

malis Pf, se (sese C) rabiei (nouissima i sup. ras. Pa) male / C Pz, se rabientiale O, se malo rabiei eZ. 61liberauit V — 621esum om. W | 64 solam] sperare

add. W franc.

65 sanctita Jtis OCPa, qui post uirtus interpungunt

ardua uirtus /razsp. R— 66 plenis] copias tantas ?ranp. Pf.

— 65/66

66/67 sic tantas usqueundeom.R

. 66

519

SERMO CXVI, 6-8

707

delicta, unde crimina dum succiduntur increscunt, uirtutes deficiunt dum coluntur. Lex aperuit, lex docuit, lex tota luce monstra7o

u»

80

uit crimina per peccatum, uirtutes per deum in humanis sensibus, in humana mente dominari, nec posse ante superari delicta quam delictorum fuerit auctor extinctus, quod est peccatum, quod Christus abstulit, adtestante Iohanne cum dicit: Ecce agnus dei, ecce qui tollit peccatum mundi. 7. Sine lege, inquit, Peccatum mortuwm erat. Ego aulem uiuebam ; sed cum uenisset mandatum, peccatum reuixit, el ego moriwus sum ; et inuentum est mihi mandatum quod. erat ad uitam, hoc esse ad mortem. Nam peccatum occasione accepta per mandatum seduxit me, et per illud occidit. Peccatum mortuum erat, non quia non erat, sed quia ignorabatur. Et proprie dictum est feccatum reuixit, quia erat sepultum in ignorantia nostra. Non mandatum, sed peccatum per mandatum reuixit, dum facit praeuaricari qui fuerat ante peccator, dum reum perficit etiam contumacem, desertorem exsuscitat

et rebellem.

Vnde

merito

homo

iam tunc se mortuum,

quando se unde et quare et per quem moreretur, agnouit. Pecca85 tum, fratres, quam crudelis tyrannus sit, iam uidemus.

8. Per mandatum seduxit me, et per illud occidit, quia argumentum salutis tentendit in laqueum, qui curam fecit esse languorem, qui instrumentum sanitatis exitiale mutauit in uulnus, qui uitam ipsam in gladium letale conuertit. Per mandatum seduxit me, el per illud occidit. Et quid sibi iam posset occisus ? Quid prouideret iam mortuus? Nam quis poterat subuenire occiso nisi Christus, qui uitam reparauit occisus, qui talionem reddidit post mortem, mortem peremit, atque eam prodidit contumacem, quae incubare

712/732 10h91:829: 74/78 Rom. 7, 8n. 86.89/90 Rom. 7, xr. 91/95 cf. sermm. XL, linn. 6:/65; LXXII ter, linn. 109/11. — 95 mortem peremit] cf. serm. XXXVII, lin. 78.

68 totam lucem W | 69 in humanis] 2zc Pf P5]O sententiam inchoant — 72 75 74 uiuam VRW seu codd. meliores iohanne attestante frazsp. Pb 78 erat 76 esse exp. Pf et ponit post mortem uenissemandatum / 1^ in om. franc. praeter Pf mortuum /ransp. W —— 80 sepultum erat zrazsp. Pb 82 perficit] reficit VR C Pa non mandatum] per peccatum ad. JO 83 mortuum]exclamat «27. CPa — 84 desertorem] dum praemit. C Pa se unde] secunde VR, scilicet unde C Pa

85 tirrannus V, tirannus O

87

sanitatis] salutisP» ^ qui langorem O — 88quiinstrumentum]quiai.CPa uitam]quia u. CPa — 89 letalem W PfOC (lae-) Pa, om. Pb — 90 et quid] ut posset] 0, qui VR, ut quid P/PbCPz, aut quomodo eZ. — sibiom. CPa quid possideret] W, quid quid om. ed. quod esset cet. codd. cum ed. 91 possidere V RPfP5]JO, dicit cum nil sibi poterat prodesse C Pa mortuus ?] zn nisiJ interrogant codd. bic — nisi] mortem add.etexp.Pf | 92 postom.Pf ^ mortem] reddens C Pa taliionem V occisus ? Qui O

sup. ras. V. (1 manus?)

93 perimit VR (ortbogr.)

^ adque V ut saepe

708

SERMO CXVI, 8

iussa poenis reorum, adtemptare ausa est ipsum iudicem, inuadere 95 ipsum innocentiae praesumit auctorem. Vnde merito mors mortua est, et in me non ego uiuo, sed uiuit, agit, regnat, imperat

Christus.

95 mors mortua] cf. serm. XL, adlin.62. cf. Gal. 2, 20.

^ 96/97 in menon ego uiuo etc.]

94 est] et R— 95 praesumpsit P5 C Pa ed.

97 Christus] etc. W

SERMO CXVII « DE APOSTOLO» 1. Duos homines dedisse principium, pares corpore, sed ueritate persimiles,

rat

DECIMVS

beatus apostolus hodie retulit humano generi Adam uidelicet et Christum. Duos homines merito dispares; conpage membrorum tota sed ipso sui principio tota dissimiles ueritate.

Factus, inquit, frimus homo Adam in animam uiuentem, nouissi-

mus Adam in spiritum wwificantem. llle primus ab isto nouissimo factus est, a quo est et animam consecutus, ut uiueret. Hic est ipso IO

15

se figuratus auctore, qui uitam non expectaret ab altero, sed ipse uitam solus omnibus largiretur. Ille uilissimo plasmatur ex limo, ex utero pretioso uirginis hic procedit. In illo terra mutatur in carnem, in isto caro promouetur in deum. Et quid plura ? Hic est Adam, qui suam tunc in illo, cum fingeret, imaginem conlocauit. Hinc est quod eius personam suscipit, nomen recipit, ne sibi quod ad suam fecerat imaginem deperiret. 2. Primus Adam, nouissimus Adam: ille primus habet initium,

hic nouissimus non habet finem, quia hic nouissimus uere ipse est primus, ipso dicente: Ego primus et ego nowissimus. Ego sum 20

primus, id est, sine initio; ego nouissimus, utique sine fine. Sed non

$rius, inquit, quod spiritale est, sed quod animale ; deinde quod spiritale. Prius utique terra sic fructus, sed non tam pretiosa terra quam fructus. Illa gemitus exigit et labores, hic substantiam largitur et uitam. Merito propheta de tali fructu gloriatur dicens: 7/8 x Cor. x5, 45.

Codd.:

19 Is. 44, 6.

20/22 1 Cor. 15, 46.

V R W, PfPbJOC Pa

3 duos] quos P^ culpa decimus om. C Pa Titulus: de eodem codd. impares W —— 6 suo dispares] 5 — V. rettulit initialium litterarum seriptoris anima 7 factus] est add. franc. ueritate dissimiles /razzsp. W VR 9 factus] passus O — 9/10 hic est usque auctore] hic est ipse uiuente VR figuratus auctor W, hinc ipse figurator et auctor est/O, hinc ipse figuratur auctor 11 solam W 1^ — plasmator VR 1* 10 uitam] tam V 1^ manus R C Pa in carnem mutatur /razsp. Pb prociditJ1^ manus 12 preciose O manus 14 sua R

cum fingeret] confingeret V 1" manus

R Pa, cum fieret Pf Pb

15 eius] WO ed. (ed. 14/16 conlocauit zsqze imaginem oz. O ob bomoeot. add. et), est V R Pf Pb (PfPb interpungunt post est), om. CPa — recepit RWC 17 primus 1^] prius JO, qui non 16 ymaginem fecerat zramsp. Pf Adam PfPb (adam. Adam ille) rep. ile ante deperiret post interpungunt 19 et primus ille trap. C Pa V R aliique interpungunt post nouissimus 21 spirituale Pf P5, sic etiam infra 20ego]sumadd.Pf ego]egoom.W]O pretiosam terram RPf, sic] quam W C Pa ed. 22 utique] itaque O / O, petrosam terram Pb petrosa terra

23 gemitorum

V, gemitorem R

710 2 VA

SERMO CXVII, 2-4

Terra nostra dedit fructum suwm. Quem fructum ? Ille nempe, de quo alibi dicit: De fructu uentris tut bonam super sedem meam. 3. Primo homo, ait, de terra tevrenus, secundus homo de caelo

caelestis. Vbi sunt qui conceptum uirginis, uirginis partum mulie30

rum partibus existimant exaequandum, cum illud de terra sit, hoc de caelo: hoc diuinae uirtutis sit, illud infirmitatis humanae ;illud

sit in corporis passione, hoc totum sit in tranquillitate diuini spiritus, humani corporis in quiete? Sanguis siluit, caro stupuit, soporata sunt membra, et aula uirginis tota est in caelesti conmoratione suspensa, donec auctor carnis carnis sumeret indumen35 tum; et fieret homo caelestis, qui non solum terram redderet homini, sed homini donaret caelum. Virgo concipit, uirgo parturit, uirgo permanet: ergo uirtutis est caro conscia, non doloris, quae magis pariendo integritatis augmenta suscipit, damna doloris ignorat. Testis potius sui partus existit, quae nullas partus pertu40 lit passiones; et sacramentis caelestibus interfuisse mater noua miratur, quae in nascentis ordine intelligit humanae consuetudinis nil haberi. Deum sic nasci magus fatetur munere; fatetur, adorat, aduertit quid sentire, quid credere debeat christianus. Sed quid sequitur audiamus: 4. Qualis terrenus, tales et terreni ; et qualis caelestis, tales et 45

251Ps- 94. 12-

26 Ps. x1, rx.

27 1 Cor. 15, 47.

56/37 uirgo c., u.p.,

u. permanet] cf. sermm. LXII, ad lin. 126; CXLVIII, lin. 5; Euangelium pseudo-

Matthaei, XIII, 3 (ed. A. pE SaNTOs OrERO, Lo: Evangelios apócrifos, Matriti, 1956, p. 223); Ilohanem

tractatum

Cassianum,

Contra

77. natale domini memorat)

Veronensem,

Nestorium,

VIL, xxv,

2 (qui Ambrosii

(CSEL XVII, p. 383 s.); Zenonem

I, 54, 5 (CC XXII, p. 129) et II, 7, 4 (p. zzz s.); Maximum

Taurinensem, serm. LXIb extrauag., 2 (CC XXIII, p.253) ; Augustinum, sermm.

51, 18 (PL 38, 343) et 19x (PL 38, roxx). Vide sis praeterea WEYMAN, p.469.

— 41

ordo et consuetudo uocabula sunt quae saepe iungit Petrus, cum de generatione uel natiuitate Christi loquitur: cf. Los sermones, P- 325; serm. CXLVI, ad lin. z4 s. 42 magus fatetur munere] cf. sermm. CLVII, lin. 13; CLX, lin. 27 ; Petri epist.

ad Eutychen (Los sermones, p. 9o, lin. 13 s.). Locus autem sermonis CXVII maxime

cum

Sedulio, hymn. II, 34 (CSEL X, p. 165) (magi) deum fatentur munere,

comparandus est.

^—45/46 x Cor. zs, 48.

25 dedit] dabit/O —— illum P£PbJOed. | 25/26dequodV 26 meam] V RJ 2* manus O, tuam ceteri 29 estimant O — exequendum V R, exsequen-

dumJ 1" manus 50 infirmitatis] singularitatis Pf | 31corpore passionis V R diuini om. W 34 carnis semel R 36 sed] et ad. O concepit P5O 37 conscientia l/ R Pb 38 suscepit IW. 39 ignorauit W sui partus pocius /ransp. W 41 ordinem VR 42 deum] dominum W sic] si R

post magus fatetur Znterpungunt codd. franc. (praeterquam Pf)

praemit. C Pa

fatetur 27] om. Pb, dum add. C Pa

ergo (fatetur dum adorat. Aduertite ergo) talis V

et qualis] et om. W

munere] et

45 aduertite C Pz, qui add.

44 quod WJOPbCPa

quales celestes W' 1?

45

521

SERMO CXVII, 4-5

30

55

60

y ud

caelestes. Quemadmodum non nati taliter tales poterunt inueniri ? Quemadmodum ? Non manendo quod nati sunt, et quod renati sunt permanendo. Hinc est, fratres, quod uirgineum fontis uterum caelestis spiritus archana luminis sui admixtione fecundat, ut quos origo limosae stirpis perfuderat sub misera conditione terrenos, caelestes pariat et ad similitudinem sui perducat auctoris. Ergo iam renati, iam reformati ad nostri imaginem creatoris, quod praecepit apostolus impleamus: 5. Sicut. poriauimus imaginem terreni, bortemus et imaginem caelestis. Fuerit necessitas quod de terra concreti caelestia aspirare nequiuimus, quod de concupiscentia nati concupiscentiam non ualuimus euitare, quod inlecebris dominantibus adquisiti coacti sumus inlecebrarum turbidinem sustinere, quod saeculi huius habitaculo recepti captiui fuimus malis saeculi —, ad instar nostri domini, sicut diximus, iam renati, quos utique concepit uirgo, uiuificauit spiritus, portauit pudor, genuit integritas, nutriuit innocentia, edocuit sanctitas, uirtus exercuit, deus adoptauit in

filios, imaginem totam, totam similitudinem nostri portemus auctoris, non maiestate, qua solus est, sed innocentia, simplicitate, 65 mansuetudine, patientia, humilitate, misericordia, concordia,

qua dignatus est nobis fieri, esse communis.

Cesset uitiorum

66fieri, esse. Vielleicht hat der Redner fieri et esse (ed.)gesagt ; doch bleibt die elliptische Form nicht ausgeschlossen, mag sie hart klingen.

47/51 similia habet Benedictio fontis Romana (cf. Los sermones, p. 409). — 52 renati ... reformati] cf. serm. CXL bis, lin. 5o. 54 ; Cor. 15, 49. 64/65 ... humilitate] cf. Eph. 4, 2. 46 nati taliter] naturaliter R

46/47 inueniri? Quemadmodum ?] znter-

punxi iuxta J, cett. codd. signum interrogationis ignorant, praeter Pb, qui post inueniri

interrogat et quemadmodum 07. 47 et quod] sed quod P^ 49 archanum C Pa sui om. O amixtio/ — 50limosae]luminiset V — styrpis PLC Pa terrenus V R, sub misera add.etexp. W — 51caelestisV RPfPb ^ auctores W 1?

52 ymaginem O Pf W constanter, immaginem /

53 praecipit R, -cepit

55fueratfran. ^ concreatiW —— caelestia]ad praemit. S4etom.CPa V 56/57 56 quod de concupiscentia nati concupiscentiam oz. JO (UD quod de concupiscentia zigze ualuimus om. Pf Pb, usque euitare om. CPa — 57 adquisiti om. C Pa euitare] abdicare W ualuimus] maluimus W' 2

58 turbidinem] R C Pz, turbidine V Pf PP, turbine W, turbines quoacti l7 59 malis saeculi] in aliis seculis Pf P^, malis plurimis JO, turpitudinem ed. 59/60 domini nostri nostri] nos C Pa et babent nostri post domini CP

transp. W Pb C Pa nem] franc, imagine

60 renasci CPa tota

— 63 imaginem totam, totam similitudi-

similitudine

V, imagine tota tota similitudine R,

portemus nostrizramsp.Pf ^ auctoris] ymagine tota totam similitudinem W ymagine edd. W —— 64 qua] quia W, quibus CPa — 66 fieri esse] om.J, fieri om. O C Pa, esse babet W sup. lin. (cf. comment.)

712

79

75

80

SERMO CXVII, 5-7

pruritus pestifer, delictorum letalia blandimenta uincantur, execrandus furor criminum comprimatur origo, discutiatur a sensibus caligo tota pompae saecularis, abiciatur a mentibus mundanae cupiditatis inlusio, adpetatur paupertas Christi, quae diuitias in caelestibus possidet sempiternas. Tota sanctitas animae custodiatur et corporis, ut non magnitudine, sed actu imago creatoris nostri portetur et clarescat in nobis. Adfirmat quae diximus apostolus, cum dixit: 6. Hoc autem dico, fratres, quia caro et sanguis regnum dei possidere non possunt. Quemadmodum carnis resurrectio praedicatur, quia ibi caro possidebitur ab spiritu, non caro spiritum possidebit, sicut ex sequentibus elucescit: Neque corruptio incorruptionem possidebit. Vides quia non caro deperit, sed corruptio; non homo, sed culpa ;non persona, sed crimen, ut homoin deum et

coram deo uiuens finem se delictorum tandem gaudeat consecutum.

7. De resurrectione prius sermo proferendus est, fratres, quia transcursim et in ipso uerbi fine non conuenit dici de eo quod nos 85 ad aeterna tempora ac perpetuam transmittat ad uitam.

85 ad aeterna tempora ac perpetuam transmittat ad uitam. Natürlich ist die Konjunktion ac als eine Konjektur des Archetypus von C Paz zu betrachten. Dieser Fall ist dem vorangehenden von feeri esse áhnlich, aber hier ist die Ellipse, sei sie auch von den besten Handschriften unterstützt, schwieriger anzunehmen. 75/76 x Cor. zs, so. 78/79 x Cor. zs, 5o. CXVIII re uera de resurrectione est.

83 subsequens sermo

67 delictorum om. V] — 68 origoom. Pb asensibus]assensus I. — 69 habitiatur V —— 70 inlusio] procul pellatur add. ] O (proculpellatur O) quae

om. W — 73 quae (q. ita V)] ut J, hoc ut O quemadmodum] sanguinis add. W

76 possunt] potest Pf 1"

quae admodum J 1*, ecce praemit. C Pa carnis] et resurrectio praedicatur] resurrectione p. V R, resurrectio-

nem praedicat PfPb, et add. CPa — 77 a spiritu WPfPb — 78 elucessit PfO corruptio] inquit «ZZ. CPa — 79 caro non transp. WJ 1! CPa — 80 in deo WPb 81delictorum sezransp.Pf — 83 prius]propriuseZ. — 84finem(?)V dicere C Pa nos om. C Pa 85 ac] C Pa ed., om. reliqui (cf. comment.) transmittit eZ. contra codd.

522

CXVIII MONITVM Inter sermones Petri de apostolo unus est, nempe CXVIII, cui adest testis unicus traditionis dictae Seuerianeae (pars nunc deperdita codicisA4continebat nouem

saltem

huiuscemodi

tractatus

de apostolo,

inter quos probabiliter

CXVIII: uide sis monitum ante seriem CVIII-CXX). Sermo enim noster foliis 282 et 283 codicis Patauini (Pa4.) Bibliothecae Antonianae, Scaff. IV, N. 72, saeculo XIII exarati, legitur. Sat perspicuum est textum sermonis CXVIII a

manu certe non Seuerianea emendatum uel potius corruptum uariis in locis fuisse. Nihilo minus, codex Patauinus minime spernendus est, utpote qui unicus notus est suae traditionis testis. Tractatus CXVIIIus CXVlIIum subsequutus est: cf. Los sermones, p. 270 Ss.

(contra SOTTOCORNOLA, p. 107 $.).

SERMO CXVIII

DI,

« DE APOSTOLO » VNDECIMVS 1. Quoniam tota spes fidei christianae in resurrectione constituta est mortuorum, ne quisquam de ea ausus sit dubitare, beati Pauli asserentis eam auctoritate, rebus, exemplis latissimam

IO

recitari uobis fecimus hodie lectionem, ad quam sermo noster quod adicere possit non potest inuenire. Sed quia nostri officii uestra caritas semper exigit seruitutem, repetere haec eadem, inculcare uehementius haec ipsa, resurrectionis ipsius ardore gestimus. 2. Fratres, semper de resurrectione libet dicere, iugiter de resurrectione delectat audire, quia mori non libet semper, uiuere semper delectat. Resonet ergo in ore nostro resurrectio semper, semper resurrectio ad nostrae mentis transmittatur auditum, ut mors, quae nostros semper obsidet sensus cum

15

terrore suo, cum

lamentis suis, a nostris sensibus effugetur. Quia sic agricola fructus uberes et exsatiatas epulas cantat, ut inminentem uomeris laborem non sentiat et sudorem; sic nauta portus modulatur et lucra, ne undarum ruinas, ne maris discrimina pertimescat; sic

20

miles, ne uulnera metuat, ut gladios non pertimescat, praedas personat et triumphos. Vnde resurrectionem mente, ore, oculis expectet,

cantet, cogitet christianus, ut totam

mortis possit

dispicere et calcare formidinem.

17 nauta] cf. sermm. VIII, lin. 6s.; X, lin. sermm. X, linn. 7/9; XIV, linn. 3/9.

5;XXIV, lin. x6s.

19 miles] cf.

Codd.: Pad., VR W, PfPb]JOCPa

Inscriptio: de apostolo] de eodem codd. (praeter Pad.) undecimus oz. C Pa Sermo beati Seueriani episcopi Pad. 4 est mortuorum 7raz5p. O 1? ne quisquam] ne quis iam PaZ. Pf PP, ne quispiam W, nequitiam V —— 5 asserentes W 1^ eam] et PaZ., om. C Pa auctoritatem C Pa rebus] et rerum /O 6 nobis P^ hodie fecimus ;ransp. Pad. O — lectionem hodie transp. Pa 6/7 ad quam zsque inuenire om. Pb 6 quem Pad. sermo noster] sermonem Pad. V — 7addicere] ^ inuenire non potest/ransp.Pf ^ inueniri

Pad.

officii nostri frazsp. C Pa

8 eadem] et add. Pad., sepius add. C Pa,J et

ed. interpungunt post eadem, cett. post repetere haec (J imsuper comma post uehementius pont ) 9 hoc ipso Pad. 10 semper om. Pad, Pfponit post

dicere 7n seq. 10/11 libet zigze audire] delectat audire de resurrectione libet dicere iugiter ;ransp. Pad. 11 libet semper] l. eternaliter Pz4., semper oz. PfPb 12resurrectio semper] s. r. transp. W//— 13aditum Pz4. 15 agricola sic transp. Pb 1? 16 exatiatas V R (-ci-) inminentem] immanem O C Pz, in

manem / — 17 modulatur] desiderat P2 18 sic om. Pad. 19 ne uulnera usque pertimescat] ne in expeditione mortem timeat Pa4. 20 oculo franc. (praeter Pf) — 21christianum V .— 22 despicere W] ^ etcalcare]recalcare V

SERMO CXVIII, 3-5

25

20

715

3. Mors est, fratres, disperationis domina, incredulitatis mater, germana corruptionis, inferni parens, diaboli coniux, omnium malorum regina, quae omne genus hominum tali ordine inexplebilis inpugnat, ut primum susurratricem suam desperationem praemittat talia suadentem. Dicit ergo disperatio: Homo, cur tua perdis tempora? Ecce domina mors tua uenit, animam tuam in nihilum redigens, carnem tuam putredine, ossa tua uetustate consumens, ut te, qui non fuisti antequam nascereris, faciat non

esse post mortem. Redde ergo debita ante mortem moriturus cito tibi aetatibus tuis, da lusibus infantiam, da deliciis adulescentiam,

da uoluptatibus iuuentutem, da senectutem mihi, ne sine causa de 525 spe cogites desperatus. 4. Post istam mittit incredulitatem suam filiam sic minantem: 35 Quasi non moriturus, quasi euasurus mortem, sic de uita disponis ? Homo, te decipit fides; tu fidei credis, quae ut tollat praesentia, futura promittit; et ut auferat quae sunt ante mortem, nescio quae inuisibilia pollicetur esse post mortem. Quis inde uenit, aut 4 o quis sapiens credit tot saeculis promissa nec reddita ? O si manduces et bibas! Manduca, bibe, cras enim morieris.

5. Tertiam germanam nequitiae suae corruptionem tali dirigit cum furore, ut aspectus hominum inuadat, adtrahat, occupet per sepulchra, extremos ostendens carceres suos iacere ibi demonstrat 45 inmobiliter uinculatos, et ut omnes

sensus hominis horrore toto,

toto pauore conturbet, effundit putredinem, eructat saniem, spar-

41 manduca ...] cf. Is. 22, 13; x Cor. z5, 32.

25 disperationis Pad. V R inconstanter, de- cett. etiam inconstantia litatis] crudulitatisJ 1^, credu- 2

et add. et exp. Pf disperatio om. Pb VR

tuis om. Pb cogitet

tuis] miserere 222. C Pa ceteri

incredu25 ordine]

OCPa — 29 putredinem VR — 30/31 non esse]te 32 tibi] et 422. Pad.

31 cito] scito V R, uiuito W

535

incredulitate

aetatibus

adulescentiam V Pad., ado- reliqui

33 ne] Et ut C Pa nouam sententiam incboando J ed.

coniunx Pb

inexplebilis] et crudelis 272. Paz. 27 dicit ergo 28 ecce domina om. Pad. mors tua uenit] uenit mors

Pad., tua mors uenit ;razsp. nosse

24 germinaR

V7

causa] spe R 1^ filiam

suam

34 cogites :ramsp.

OC Pa

36 quasi non moriturus quasi] et quasi non sit monentem Pad. W C Pa disponis] Paz. Pf 2^ P» ed., disponit VR W Pf 1" C Pa, moriturus sed C Pz 39 quae 37 tu fidei credis om. IW desponentem/ 1^, disponentemJ 2^ O inuisibilia] quia i. V R, sunt interponzt O — unde Pb — 40/41 o si manduces et

bibas] os manduca et bibe Pad. corruptionem] post talia add. Pad. ubi PzZ. suos] et a22. C Pa

42 qui om. manduca bibe zm seq. 44 carceres] cineres Pad. diligit V R ibi demonstrat] ibidem monstrat IW

45 horrore] C Paz ed., exurere Pf, horrere ceteri 46 pabore V eructuat Pad.

45/46 toto semel Pf Pb O

716

SERMO CXVIII, 5-7

git foetores, atque ad unum corpus hominis innumeros carnifices ab se uermes dedisse proclamat. 6. Quare non desperationi, quare non incredulitati crederent 50

christiani? Haec sunt mortis bella ; his ducibus, his consiliis, tali

conflictu capitiuat, uastat, interficit omnes quos natura praesentem perducit ad uitam. Ducit reges, trahit populos, gentes inpellit. Non diuitiis redimi, non flecti precibus, non lacrimis molliri, non

uiribus umquam potuit ista superari Errauere, fratres, qui de 25 bono mortis scribere sunt conati. Et quid mirum ? Tunc se mundi sapientes magnos aestimant et praeclaros, si id quod est summum malum, hoc esse summum bonum simplicibus persuaserint. Merito scriptura de istis dicit: Vae qui dicunt malum bonum et bonum malum ; uae qui bonunt tenebras lucem et lucem tenebras. Et reuera, 6 o quid non isti fallerent, quid non caecare potuerunt, qui uiuere malum, mori bonum incautis credere perfecerunt. Sed haec, fratres, ueritas submouet, lex fugat, inpugnat fides, apostolus notat, Christus delet, qui dum bonum uitae reddit, malum mortis prodit, 65

damnat, excludit. Sic enim coepit apostolus: 7. Notum autem uobis facio, fratres, euangelium quod fraedicawi uobis, quod et accepistis, inquo etiam statis, ber quod et saluamini ; qua ratione braedicaui uobis debetis tenere, nisi sine causa credidistis. Tradidi enim uobis in primis quia Christus mortuus est pro peccatis nostris, el quia sepultus est, et quia resurrexit tertia die

52 inpellit. Der gedruckte Text (ed. ) hat zmpellit anstatt sepelit (sepellit) der Handschriften. Mehr als sepelit steht ;npellit mit ducit und trahit der parallelen Satzglieder, die unmittelbar vorangehen, in Einklang. 54/55 de bono mortis] cf. serm. CI, lin. 27 s. 54/57 cf. Moos, Consolatio, uz 246175735). 55 et quid mirum ?] cf. sermm. IV, lin. 42; L, lin. x4. 65/70 1 Cor. 15, 1-5. 58/59 Is. 5, 20.

47 phetores V innumerosos / 48/50 ab se usque christiani om. Pb 48 ab se] scripsi, a se ed., ob se Pad. VR (obse), ob hoc se W franc. (Pf] 1* manus O uerbo ob nouam sententiam incipiunt) proclamat] -t ex emend. R 49 desperatione P/]O

incredulitate Pf O

christiana O — hijs..hijs WPf V, quos

sanat

R

praesente

consiliiR

crediderint PaZ., credunt I

50

— 51 quos natura] quo sanatur a

Pf], praesens

CPa

52

producit

Pz4.

inpellit] eZ., sepelit co4Z. (sepellit Pa. VR) (cf. comment.) 53 redimit VR] fectit / — molliti V —— 56 existimant P5, estimabant C Pz si] et CPa, sicut add. VRJO — 57 persuaserunt OCPa 60 isti non transp. C Pa fallere Pad. uiuere V 1^ manus R 61 malum] durum bonum morizramip.Pad. ^ incautos W fratresom.JO — 63 prodit]perdit W — 65 facio uobis transp. Pf Pb fratres om. V] — 67 sine causa] frustra Pb 68 enim om. JO C Pa inprimis R/— 68/69 pro peccatis nostris om. Pb ^ 69 surrexit O

SERMO CXVIII, 7-9

717

70

secundum scripturas. Euangeliwm quod praedicaui uobis, quod et accepistis. Dei largitas uicturum, non moriturum ditat. Aut cui bonum accipit, si non erit ipsequi accipit ? In quo etiam statis. Stat utique, qui semper uiuit, quia moriturus semper iacet. I« quo et saluamini. Si quis moritur, perit; saluatur semper ille qui uiuit.

75

Qua ratione praedicaui uobis debetis tenere, nisi sine causa credidi sits. Non solum, fratres, sine causa credidit, sed et sine causa uixit,

qui se ad hoc solum natum credidit, ut periret. 8. Homo, quid tibi quod oritur non occidit? Quid tibi quod occiderit non resurgit ? Dies mane oritur, sera sepelitur in nocte, et 8o

iterum resurgit in mane. Sol cottidie nascitur, cottidie moritur,

resurgit ipse cottidie. Tempora, dum transeunt, pereunt; dum redeunt, reuiuescunt. Vnde, homo, si deo non credis, non adquiescis legi, si non consentis auditui, uel oculis tuis crede, uel elementis 85

resurrectionem tuam tibi iugiter praedicantibus adquiesce. 9. Certe siista longe sunt, quae in tuis manibus sunt et de morte tuo opere suscitantur, te posse dei opere doceant suscitari. Vade ad semen apostolo te ducente; tolle triticum aridum, sine sensu, sine motu; duc sulcum, fodi terram, fac sepulchrum, sepeli triti-

cum, inspice quemadmodum morte deperit, humore turgescit, corrumpitur; et cum peruenerit ad totum quicquid disperatio, quicquid incredulitas, quicquid corruptela tibi superi-

29 putredine

27

70/71 x Cor. 15,1. 72 1 Cor. x5, 1. 73/741 Cor.15,2. 78/96 cf. serm. LIX, ad lin. 100/107.

| 751Cor.rzs,

71 dictat PaZ., dicat W — cui] quo Pad. (quo bono), quideZ. — 72 bono Pad. W franc. accipitur Pad. 72/73 stat utique] statutique / O, statuti CPa,inillo zZZ. JOCPz . 73inquo]per quod CPa 74siquis]is qui W saluatur] autem 224. Pad. ille qui semper ;rzzsp. Pad. — ille] per (242. sup. lin. 1* manusJ)illum] O — quiom.Pb 76solum]autem a4Z.Pad. ^ sine causa fratres /ransp. Pad. et om. Pad. 77 solum] saeculo P^, saeculum JO C Pa, om. Pad. 78 quod oritur] non praemit. Pfet exp. — 78/79 quid tibi quod occiderit] quod tibi occiderit /O quod occiderit] quod oritur non occiderit CPa —— 79 in nocte] et iterum resurget in mane ponunt bic W Pb, quae post mane oritur om. cum C Pa 79/80 dies mane asque resurgit in mane] coniectura ordinem uerborum mutaui, dum codd. babent dies mane oritur, et iterum

et iterum resurget in mane 07. resurget in mane. Sera sepelitur in nocte 80 resurgit] Pa. JO, resurget V (ortbogr. puto) ceterique W Pb CPa Bulbart 82 reuiuiscunt Pad. W 81 ipse] et Praem:it. C Pa sero RPbJOCPa si] sequitur parua rasura in V (si non I^? cf. seq.) homo] 6 praemit. O franc. non credis] non Pabent sup. lin. Pad. V ex suis primis manibus — 85 ueloculis longe occulis V aliique — 84iugiterom. V —— 85siom.Pf tuis om. Pad.

sunt] inferiora «dd. CPa ^ manibus tuis transp. franc.

add. C Pa

doceantom.W

87tollet VR

88 fode Pad. 2" manus RW Pf Pb om. W totum] tempus C Pe

86 suscitantur] et

aridum] tridum Pad. 1^ manus,

sepelit V —— 90 putredinem V

718

SERMO CXVIII, 9-10

us ingerebat, tunc subito reuiuescit in germine, in herba pubescit, iuuenescit in caule, maturescit in fruge, et ad illam totam ipsam,

quam tu perisse deflebas, speciem resurgit et formam, ut te, homo, 95 triticum non tam doceat manducare quam sapere, non tam cogat

IOO

laborare quam credere. 10. Reliqua nos taceamus, quia et unde et quando et quomodo et per quem mors uenerit beatus apostolus plano et satis lucido ac diuino declarat eloquio. Homo, accipe fidem, quia gratis datur; crede resurrectionem, quia qui promittit illam pretium non requirit.

98 apostolus] cf. x Cor. zs, 5 ss.

92 reuiuiscit Pad. W PfPb] 1^ manus CPa, reuirescit O — erba VR — 93 iuueniscit V — 93/94 et ad illam usqueet formam om. O — 93 ipsam oz. Pf C Pa 94 qua R

tu jzp. Jin. Pad.

flebas C — etformam]adf.Pad.

periisse PaZ. O, deperisse

97 quiaom. W

W C 1^ manus

et unde] et oz. Pad.

Pf Pb C Pa, unde om. C Pa, et eundemJ 2^ manus O, eteundemJ 1^ manus plane O

100 credere VR

98

CXIX spurius

MONITVM Sermo qui in Collectione Feliciana centesimum et decimum nonum locum occupat atque Serzo de eodem duodecimus in praestantioribus codicibus inscribi-

tur, Chromatii Aquileiensis est, ut Ioseph Lemarié optime probauit. Tractatum

in tomo IX A seriei Latinae huius Corporis Christianorum (Chromatii Aquileiensis opera cura et studio R. ErAIX & J. LEMARIÉ, Turnholti, MOMLXXIV ) pp. 128-131, reperies. Ibi Lemarié sermonem edidit iuxta codices nostros V C Paz, quorum lectiones uariantes signauit. Cum ergo non sit nunc editio iteranda, satis etit si

hic lectiones reliquorum praebeantur codicum, quos communiter in edenda Collectione Feliciana usurpo, nempe RW PfPbJO (numeri lineas editionis praedictae Chromatii reuocant) : inscriptio: Sermo de eodem duodecimus co. ^ 4nosom.W 5 hortatur] ornat JO 7 et addidit om. Pb inquit oz. PL currite inquit zrazsp. W 11 accepit/ 1? 13 sapientiam] saeculi «ZZ. W franc. (seculi sapientiam transp. Pb) et om. R l4uereW . 15catholicus] christianus P» (chPf 1? et exp.) 16 recto] certoJ, recepto P/P50 18et1?]om.W ethereticiet phylosophi transp. Pb

obseruatione Pf P R 1? manus (ut V) W 1? false R

19 qui] quia ozznes codd. praeter V, fortasse recte 20 pro 21legisom.W | 22ipsorum]eorum Pf . 24ludulenta 25 fides R 28 Christo oz. JO non Christo zrazsp. fide W ueram PfPbJO 29 meruerunt RW Pf/JO

31igni meum /razsp. J — ut]ita praemit.

W — ardeamfrane.

— 35fdeliter

non £razsp. O 34 addit I 35 cursu] in fideli cursu 242. Pb repetendo — 40 continens] abstinens O — 43seom.]O acibis]aom. W PfPb ^ 44abstinent

a potu nimio oz. W ^ abstinent 22] sezdd. W — A6sperant posse transp. W 1? 48 paruam] propter Praemit.PfPb —— etuilem om. R W (et V seu meliores codd.) 49 accipient W accipiunt z;gze corona] om. Pf Pb, expectant? (-atJ 1* manus) Quod si propter eam J O (O non interrogat postexpectat) — ergo]enim W corruptibili] et uili zZZ. W —— 50 omnes R (cum V, an merito?) ^^ debemus, quibus] debemus ? Quibusdam R 56 diuersas] aduersas /O uincamus WPfPLO 57 accipiemus PfP5]JO uicimus] uincimus R (zt V, fortasse recte), uincerimusJ 1^ manus, uicerimus W Pf Pb] 2? manus O 58 itaque]ergo O0 59 spectamur 1?] expectamur R Pf P5 60 uirtutibus W 63 immortalitatis] mortalitatis R Pf. 64 et certauit] et om. O 65 uobis O exemplum nobis rans. R 68 colligite W igitur] ergo P/ — uerbo PfJO 69 possitis Pf 1? 70 uisitationis sue Pb, uisitationem suam /O

rore codd. (etiam V) uobis] uos codd. praeter ] O (probabilius legendum est deus autem uisitatione sua rore uos suae pietatis infundat) sue szp. lin. W (1* manus) sua pietate P/Pb 71nostris]uestrisP/PbO —— quosR, quod] nouam sententiam inchboando positis R

SERMO CXX

ID,

« DE APOSTOLO- TERTIVS DECIMVS

MA

Io

1. Christus apostolos sal esse hodie patefecit dicendo: Vos estis sal terrae. Ne quis ergo inpatienter ferat, si beati Pauli uerba ut grana diuini salis diu terimus, quatenus altius saporati, sensus intellegentiam condire possimus. Grana enim salis integra saliunt, quatenus in medullas ipsa subtilius tenuata discendant. Sic sermo apostoli communiter lectus praebet simplicem sensum; profundam scientiam praestat lectione sedula iteratus ad illa, quae ante perscrutati sumus. EL 2. Hodie dicit beatus apostolus: Nolite configurari huic saeculo. Putasne beatus Paulus apostolus dicendo sic, elementorum figuris ne configuraremur, obsistit? Neue sumus ut Persarum reges, qui subiecta nunc pedibus suis sphaera ut polum se calcare dei uices 11 Hodie dicit beatus apostolus Paulus dicens : so ist der Satz von Handschriften wie V R W Pb überliefert und so kann es im Prototypus geheissen haben. Die

Lesart docet anstatt dicit, wie auch die Auslassung von dicen: bei franc. (ausser Pb) wir als. Verbesserungsversuche vor der anwesenden Wiederholung (seitens des Redners selbst ?) des Zeitworts Zico betrachten.

müssen

5/4 Matth.5,13.

— 3/10cf.serm. CXXV,x.

praestat] cf. sermm. IV, lin. ox; XX, lin. s.

— 8/9 profundam scientiam 11 Rom. z2, 2.

13/19 cf.

WEYMAN, p. 470 S.; "de hac fallacia Regum Persarum locus est elegans apud Georgium Cedrenum [4zzzles, Gulielmo Xylandro interprete, Basileae, per

Iohannem Oporinum, 1566] de expeditione Heraclii aduersus Chosroem p- 336,

num. I53" :MANTELLI.

Codd.: VR W, PfPbJOCPa Titulus: de apostolo ex me, de eodem codd. praeterquam Pb, qui contra usum buic

sermoni inscriptionem ponit : Yn natali unius apostoli tertius decimus oz. Pb C Pa 4nequis R/ sicJO — 5teremusV R W ex ortbogr.prototyhi ^ quatinus W

fran.

add. W

— soporatiROed.

| 6 intellegentieJ, intelligentie

salliunt Pf P2, saliuent R 1^ manzs

quotenent V, quo tenuiter Pf Pb discendat V, descendat ceteri

tenuata] trita W 7^ sermo] serum

O — integra] minus

7 quatinus O, quo tenent R,

V R

descendant] W P5,

8 apostolico muniter V,

apostolicommuniter R — sensum] comminutum uero spiritali intelligentia 244. Pb 9 lectionem sedulam / post sedula interbungunt O Pa iteratus] W, iteratur cezer? 11 hodie] namque aZ. C Pa dicit] docet apostolus] dicens add. V R Pb W (dicit ... dicens) (cf. comment.) configurari] conformari O I2apostolusom. WPfPb]O ^ 13neueR W] simus]Pb CPa 14 sub iecta separat V, subiectas P5JO, -cta ex emend. R 1^ manus nunc oz. R sphaera] sfera C Pa, fera V R, feras Pf P5] O, freta WW ut] nunc WW, in C Pz polum] populum franc. se calcare] secularem PfP5]O, seculares Pa dei uices] dei oz. C Pa, euices V R, euinceJsO, ibices Pf Pb, per uices W

2

SERMO CXX, 2-3 15 mentiuntur

721

? Nunc radiato capite, ne sint homines, solis resident

in figura; nunc inpositis sibi cornibus, quasi uiros se doleant, effeminantur in lunam; nunc uarias uelut siderum sumunt for-

20

mas, ut hominis perdant figuram, et nichil supernae claritatis adquirant. Sed ista licet de saeculi uanitate discendant, et a sapientibus tam fugienda sint quam ridenda, tamen apostolus cum dicit: Nolite configurari huic saeculo, saeculi uitam corrigit, arguit mores, iudicat institutum, castigat uoluntates, luxuriam

25

20

condemnat, et totam uanitatum saecularium pompam propellit, effugat, excludit a mentibus christianis. Sed hoc modo instrictim conmonet, quod est in principio huius epistulae latius exsecutus, ubi figuram saeculi in uitiis sic figurat: Refletos, inquit, omni iniquitate, malitia, nequitia, blenos inuidia, homacidüis, contentione, dolo, malignitate, susurratores, detractores, deo odibiles, contumeltosos, erectos, swberbos, 1nuentores malorum, parentibus non obedienles, insipientes, àncompositos, sine affectione, sime masericordàa ; quoniam qui talia agunt digni sunt morte, non solum qua haec faciunt, sed etiam qui consentiunt facientibus. 3. Fratres, audistis formam saeculi, didicistis speciem, uidistis

figuram, si tamen formam et non informe monstrum, ubi conmissione criminum tota rerum facies est deleta, ubi peccatorum conubie tota mundi figura est dissoluta, ubi delictorum morbis imago ipsa ablata est conditoris, ubi homo in uitiis est sepultus,

17 effeminantur] cf. serm. CLV bis, lin. 16.

lin. 4. 21 Rom. z2, 2. 26/30 Rom. rz, 29/21. CLV bis, linn. 36 et 39/40). 658 (JANUEL).

20 ridenda] cf. serm. CLV,

23 totam ... pompam] cf. serm. CLV bis, lin. 9. 31/32 Rom. rz, 32b (cf. sermm. CLV, lin. 44 s.; 34 informe monstrum] cf. Vergilii 74ene;dos III,

15 capite] corpore W 16 figuris C Pa cordibus 17 effeminantur] etfeminantur V/, et feminantur franc., et seminantur R uarios O uelut] de add. R syderum Pf Pb] CPa 19 discendant scripsi, discedant VR,

descendant reliqui et a] ita V Pa 20 sint] sunt V P5, suis RJO 21 uitam] -am ex corr. primae manus V 22 uoluptates JW 23 secularium uanitatem secülaris pompe P7, uanitatem secularium uanitatum Zrazsp. W pomparum / O instrictim] (à

hic 24 christiani V RJ O fortasse recte, christianorum Pf Pb V R, instrictum W 2^ manusJ, instrinctum O, instrictus I 1^

latius]est add. CPa — 26 manus,stictim PfPbCPa — 25quidVW CPa repletusJ 1 ex ortbograpbia archetypi, quem O in repleti /O in uitiis] inuitus emendat — inquid VPa — omne R — 27 malitia]et «47.JO —— in uidieJ 1" 28 susurrones P5

contumeliosus V, contentiosos Pb

31 mortem V, et edd. W eiectos V R, elatos franc. 34 si tamen] sitam V RJ O, situm Pf Pb spetiem I7

29 erectos] V,

33 32 etiam oz. O informem W, qui om.

ibiV 1? — conmissione]/, commissione P2 O, coniussione V R Pf monstrum 36 conubie] /O, conubiae VR, (con iuss- Pf), confusione W'CPa ed. conubiis C Pa, connubio eZ., colluuione W, colluuie Pf P2

PfPbJO,explantata CPa —— ubi] sui P^ (conditorissui)

37 ablata] plantata

^ inuitiis] inuitus/O

722

SERMO CXX, 3-5

ubi corrupti corporis scatent scelera, ubi homo hominis est sepulchrum, ubi in homine non homo cernitur, sed cadauer. Apostolus 40 ergo huic formae nos prohibet esse conformes, et configurari nos

huic uetat figurae, huic similitudini consimiles non esse permittit, sed ad formam dei reformat, ad similitudinem reuocat Christi, et

45

totam reducit ad imaginem conditoris dicens: 4. Reformamini in nowitate sensus uestri. Hoc est, si estis per Christum sensibus innouati, abiecta saeculi huius figura et tota inueteratae imaginis deformitate proiecta, formam uestram in formam uestri reducite saluatoris, ut nouitas sensuum uestrorum in uestris uobis actibus elucescat, et caelestis homo caelesti habitu

50

5 MA

iam gradiatur in terra. Qualiter autem componat formam noui hominis iam patescat. 5. Sicut enim in uno corpore multa habemus membra, membra autem non eundem habent actum, sic multi unum corpus sumus 1n Christo, singuli autem alter alterius membra, habentes autem donationes secundum gratiam, quae data est nobis. Agit, agit, ut corpus, quod conlocat in caelesti actu, in superna uita, in moribus sanctitatis, membrorum consensu et copulatione cosistat, neque pes oculi ministerium, neque oculus pedis officium peruerso tumore confundat, sed ut sanctitatis membra donis contenta sint largito-

50 iam patescat. Für die Ursprünglichkeit dieser sonst nicht sehr gut unterstützten Lesart kann die Feststellung sprechen, dass wir hier eine durchaus

typische Klausel des Chrysologus vorhaben, nàmlich ein dreisilbiges auf der zweiten Silbe betontes Wort, dem eine einsilbige Partikel vorangeht.

38 homo hominis] cf. serm. CXXI, ad lin. 132 s.

44 Rom.:2,2.

48 caelestis homo] cf. 1 Cor. 1s, 47.

42/43 cf. Gen. z, 26.

51/54 Rom. 12, 4-

58 scatenti V R, scatentis PÉP5]O —— scelere R— homo] om. PfPb — 39 homo]humo W cernietur V — 40 conformis V 41 huic] nos praeit. 17d similitudini] forme 227. W —— 42 similitudinem] dei a44. Pf (exp.) JO Christi reuocat /ramsp. Pb Christi] iesu /O, iesu christi C Pa 44 reformamini] renouamini WW $i estis] scietisJ, sitis PfO (sup. ras. 3 litt. 1^ manus), om. Pb 45 abiecta] est add. VR C Pa huius saeculi trazsp. C Pa 46 proiectam R 47 uestri om. JO C Pa sensus VRWPb] . uestrorum]uestri W Pb — 49 iam add. sup. lin. 1^ manus W.— 50 patescat] Pf P» ed., ad

pescat V, adipiscat R, adpensat J, appensat O, apparescat C Pa, pensate W/ (4f.

comment.) 51 enim] inquit zgZ. C Pa membra (men- O constanter) habemus ransp. JO 51/52 membra autem] omnia autem membra transp. franc. praeterquam Pb 52 actum habent transp. W]JOCPa — 53autem 2^] om. WC Pa 55 quod om. W —— collocet W, colloca/O uit C Pa 57 ministerio PfPb]O pedis|sapientis VR — officio PfPb]O,etadd.] ^ peruerso] se add. JO

58 sint]J eZ., sit ceteri

528

SERMO CXX, 5-7 6o

723

ris, et credant unum esse membra omnia, quod unum fuerit membrum, quia minorari membrum nescit unum, quod totum

honoratur in corpus. Hinc est quod apostolus actus membris, membra actibus sic depingit: 6. Qui docet, in doctrina ; qui exhortatur, in exhortatione ; qui tribuit, in simplicitate ; qui praeest, in sollicitudine ; qui miseretur, 65 in hilaritate. Caritas, sine simulatione ; odientes malum, adhaerentes bono, inuicem honore praeuenientes, inuicem benigni, sollicitudine non jfigri, spiritu feruentes, domino seruientes, spe gaudentes, in tribulatione patientes, orationi instantes, memoriis sanctorum com municanles, hospitalitatem. sectantes. Benedicite, et nolite maledice7o re. Gaudere cum gaudentibus, flere cum flentibus, bvouidentes bona non solum coram deo, sed etiam coram hominibus. Nolite esse prudentes apud uos metipsos, nulli malum pvo malo reddentes ; si fieri potest, quod. ex uobis est, cum omnibus hominibus pacem habentes, non uindicantes uos metipsos, sed date locum irae. Si 7 esurierit inimicus tuus, ciba illum ; si sitit, botum da illi. Noli uinci VA a malo, sed uince in bono malum. 7. Superius, fratres, apostolus patefecit membra uitiorum, re-

uelauit modo nobis membra uirtutum, ut caeleste corpus tantis solidatum membris, neruis talibus roboratum, possit facile mundi 80

bella prosternere, diaboli superare conflictus. Et ita uiuens, ut apostolus docuit, non prosternit mundum, non proterit carnem, non diabolum uincit, non aequatur angelis, non maior est caelo? Plane maior caelo, quia caelum non mouetur sponte, non uoluntate agit, non iudicio facit quicquam, sed sola necessitate seruit

63/76 Rom. z2, 7b -15 (.... cum flentibus), 17b (... coram hominibus), xób 17a (... reddentes), 18-19a (...irae), 20a (... da illi) et 2x.

59 unum 1^ suum RW PfPb]JO ed. — fuerit] fecerit W Pf Pb O 2' ed., fecerat O1' GO0nescit membrum :razsp. Pb C 61hinc]hoc/OC — actosV. 63 doctrinam Pf — 64 tribuet VR (ortbogr.) ^^ 64/65 qui praeest usque hilaritate om. W 65 hylaritate Pf Pb C Pa 65/66 aderentes bonum V 66 honore inuicem 7ransp. O sollicitudinem V persequentibus uos, benedicite add. J O

69 hospitalitate V benedicite] . 71 etiam] omnibus 244.J, cuzus 2*

manus transp. coram omnibus 72 uos metipsos] V RJ, uosmet ipsos Paz, uosmedipsos Pb, uosmetipsos reliqui 75 hominibus om. Pf 7Á uos metipsos] V RJ 1^, uos et /in. seg. met ipsos P5, nosmet ipsos Pf Pa, uosmetipsos cett. codd.

77 reuelabit R, releuabit V

solidatam R 1^ uicia W

78 nobis modo ;ransp. Pf

79

80 et] Zel. (?) Pf, nisi add.JO — ita] uicta VR, uita Pf P5,

uiuens] uincere

W (uicia uincere), qui post docuit im seq. nouam

sententiam inchoat; quis add. O — 81 proterit] proteret V R, poterit superare W 82 caelo] omisso signo interrogationis (quod R ]quoque om.) add. W : nisi ides que

per dilectionem operatur. Caritas e babet plena pro plane (caritas plena)

JO(Jperiodum absoluit post mouetur) non mouetur] non oz.

83

^— 84 facit] agit Pb

724

SERMO CXX, 7-8

semper, quia semel iussum est seruire; seruitute inpollutum se,

85

non uiribus, non labore, custodit. Vnde cum non sit obnoxium

poenae, tamen non consistit ad praemium. At homo ex terrena uilitate concretus,

dum

terrenam

labem uincit, dum sanguinis

stimulos frangit, dum carnis exsuperat passiones, transcendit caelum, et ad ipsam deitatis peruolat sedem, et sic fit maior caelo:

90

meritis supergraditur, non natura. 8. Probat hoc apostolus Paulus, qui dum satis terram uicit, et intrauit caelum, et transiuit alium, et usque ad tertium meruit

peruenire. Et iuste, nam primus conscendere debet caelos, qui sic et uerbo et exemplo homines penetrare docuit caelos. Erit, erit maior caelo, qui uiuit sicut docuit Paulus. Erit clarior sole, qui uirtutum radiis toto orbe splendet, ut fuscari se nulla uitiorum

95

nocte permittat. Erit, erit iste lucidior luna, qui tenebras has

tenuato lumine temperat, sed totam saeculi noctem pleno meritorum fulgore depellit. Nec sicut luna cotidiana lucis detrimenta persentit, sed iugi factorum lampade in superni luminis claritate

IOO

persistit. Nec iste, sicut illa, menstruo interpolatur obscuro, sed in

85 .. seruire; seruitute .. Man kónnte die Satzglieder des Kontextes grammatikalisch in einem anderen Zusammenhang verstehen und den Satz so

lesen : ... sola necessitate seruit semper ; quia semel iussum est seruire, inpollutum se non uiribus, non labore, custodiuit. Aber seruitute (von den meisten, doch nicht von den besten Handschriften vielleicht aus einer dittographischen Konfusion ausgelas-

sen) ist in den vorzüglichsten Zeugen (V RW) vorhanden.

92/94 cf. 2 Cor. z2, 2.

101 persentit] cf. serm. XXVI, ad lin. 8.

85 quia] W C Pa ed., quas V R, qua ceteri

semel iussum] semelius V, se

melius usus R, semel iussus Pb, semper iussum O

seruire om. V R W, seruitute om. reliqui non] sic tamen nec eZ.

correctus W—

at] ad V

ex terrena] externa /O

cendit] inuisibilia praemzt. W et om. caelum dum celum 2424. W, quia add. C Pa

naturam VR

92uincit VRW'Pa

tertium] caelum aZ. Pf

debuit

WO CPa, recte fortasse

.

— 92/93 et intrauit] etom. CPa

caelo]

— 93

debet conscendere zrazsp. R

caelum Pf . 95 erit] semel VO

uiuerit eZ., quod rectius uidetur

99 attenuato R

90 deitates R 1^ manus

91 super greditur RJ, angelos a4. ed.

94 iuste] recte Pb

ut]et V — fuscaris enulla 4n quae?

87 tamen 88 concretus]

terrena V — laboremuicitO — 88/89 dum sanguinis stimulos 89 exsuperat] exuperat V W C Pa,exuberat Bzibart trans-

frangit om. W

maior rep. O

seruire; seruitute] coz;.,

se sup. lin. O 1* manus

96

97 splendit V R, spendet O 1^

V — 98 permittit W —— erit semel C Pa temperat] non Praemit.J

plenum V R

qui] 100

Sic ut O, iste praemit. C Pa cottidiana V, cottidiane W 101 factorum lampade] focorum l1. Pf, fulgore lampad /O um C Pa luminis] hominis P2

102 iste] sicut iste 22d. Pf ^ interpolatur] eZ. W C Pa, interiolatur V R,

interius latet Pf P5, interior labitur (-tur ex emend. primae manus, -orum [5)se uitiorum labitur O

obscuro] obsecro/ 1^

529

SERMO CXX, 8-9

725

claritate dei continua permanebit. Et si magna est illa, quod mitigat noctem, quanto hic maior, cuius uita recipit nil de nocte!

IOS De stellis taceo, quia quantis caelum stellis, tantis sancti uirtuti-

bus elucescunt, dicente domino: Vos estis lux mundi. Lucete sicut luminaria in mundo! Ad summum, caelum, sol, luna, stellae deo

IIO

dicente transibunt, iustus autem in claritate dei continua permanebit. 9. Velim, fratres, de singulis apostoli uerbis proferre singulas dictiones, sed quia et frequentata lectio fastidium generat audientij, et nos diutius

IIS

non

possumus

euangelicas

tacere uirtutes,

gratum sit caritati, quod conpendioso sermone praesentem clausimus lectionem. Deus autem noster et quae diximus et quae tacuimus ipse sanctis uestris sensibus insinuare dignetur.

106 Matth. 5, x4.

107/109 cf. Marc. 13, 31 et parall.

111 fastidium

generat audienti] cf. serm. CXXII, lin. 9. 103 continuo /O quod] que P^0 C Pa 104 mitiga V — hic maior] maior est hic P2, qui ad4. Pf et exp. 105 stillis (?) V 1^ manus —— sancti] sanctis VR, om. W uirtutibus] sanctis praemit. PfPb 106 elucescit VRW PfPb dicente domino] deo dicente Y 108 dei in claritate transp. J1! — continua permanebit] c. permanebunt V 1" manus R, perpetuo perdurabit (D1277 110 uellem O de singula (R 1^) apostoli uerba V 111 fastigium VR, fastididium Pf audienda V R, audiendi Pf C Pa, audiendis JO 112 tacere] tenere W, silere C Pz 113 caritati] uestrae P7 ed. sermone] W e4., sine me VRP2Pf, fine me JO, fine CPa praesente R Pb PfJO 114

lectionis V, lectiones nostris C Pa

R PfP5JO

115 uestris sanctis /razsp. Pf ^ uestris]

SERMO CXXI

PL

DE LAZARO ET DIVITE

IO

1. Audistis, fratres, hodie et paupertatis finem, et diuitiarum qualis sit exitus cognouistis, dicente domino: Homo quidam erat diues, et induebatur purpura el bysso, et cotidie epulabatur splendide. Et erat quidam mendicus nomine Lazarus, ulceribus plenus, qui 520 iacebat ad ianuam eius, cupiens saturari de micis, quae cadebant de mensa diwitis; sed et canes ueniebant, et lingebant ulcera. eius. Factum est, inquit, ut moreretur pauper, et portaretur ab angelis in sinu Abrahae. Diues autem mortuus est, et sepultus est in inferno. 2. En, fratres, quam rerum lamentanda mutatio: pauperem portant angeli, diuitem

15

20

degluttit infernus. En, fratres, mors

pauperis totam diuitis uicit, et elatio sola pauperis totam diuitis pompam transcendit et gloriam. Quare sic sepultura decipit oculos? Quare sic exequiarum pompa mentitur? In obsequium diuitis migrat hic tota ciuitas, cum funus effertur; pauper uadit solus, pauperem duorum portat miseratio baiulorum, nec quattuor, ut mortuo, sed duo sub uno uecte quasi proiciendo oneri portitores addicuntur inuiti. Merito ei mox angelica officia, merito diuina deputantur obsequia, cui tam crudeliter negata sunt ipsa humanitatis extrema. Funus diuitis antecedit lugubris turba seruorum, feretrum pauperis praecedit angelorum psallentium multitudo. In marmoreo tumulo et aurata ueste iacef diuitis corpus inclusum, pauperis caro naturali requiescit in limo, et

4/10 Luc. 16, 19-22.

11 rerum ... mutatio] cf. serm. CXXIV, lin. 64.

Codd.: VR WW, PfPbJOCPa Inscriptioni, qua omnes codd. consentiunt, add. manus ualde recentior apud V : Feria

quinta post secundam quadragesime V J (non tamen constantia) aliique

3 fratres] karissimi aZZ. C cottidie V/ W, om.JO

5 bisso

epulabatur cotidie

transp. PCPa — 6 quidem V 1^ manus — 8 diuitis] et nemo illi dabat aZZ. V (sup. lin.) OCPa 9 ab angelis iz marg. W 10 sinum PfPbJO 12

degluttit] V, deglutit V 2^ manus ceterique codd. 13 totam] uitam 242. ed., sed potius subauditur mortem uicit z5que diuitis om. franc. ob bomoeot. 14 et gloriam] ad gl. R 16 hic] hinc W, haec C Pa funus] -us ex emend. primae manus RJ 2^, funes V 1^ manus R 1^J 1, f. seq. uar. funus effertur] funere fertur Ww offertur Pf 1^ pauperom.PfÍ ^ pauper uadit solus oz. Ph uadet V/ 1^ manus 17 pauperem] -em de.J baiulorum] paruulorum R quatuor

WPbO

18 honeri JO

deputatur V 1^ manus

O CPa

19 addicuntur] - ras. 2 uel 3 litt. in V

obsequia] officia Pf 1

20

negata add. sup. lin. 2" manus

21llugubres P£ ^ — 22seruulorum O — 24 corpus] faetidum praemit. postcaro parua ras. V — naturali] n- ex emend. V, materiali C Pa (ef. seq.)

SERMO CXXI, 2-3 25

72/7

materiali situ uermium morsus nescit, praeuenit putredines et foetores. Sed requiramus, fratres, quae diuitis culpa, quod crimen, quod scelus eum suppliciis addixit inferni, et ante iudicium damnationis eius elogium tot saeculis fecit ipso iudice referente cantari, dicente domino:

3. Homo quidam erat diues, et induebatur purpura et bysso, et epulabatur splendide. Et erat quidam mendicus nomine Lazarus, qui iacebat ad ianuam diuitis, et cupiebat saturari de micis, quae cadebant de mensa diuitis. Numquid per se tantum diuitiae criminosae sunt? Aut solae et per se penes deum damnandae sunt 3 VA uestes, et tantum per se puniendae sunt epulae, ut non solum careant praemio bonorum, sed omnium malorum ferant et mereantur exitium ? Aut ita per se probata est et sanctificata mendici230

tas, ulcera tam sacrata, ut angelorum manibus Abrahae sancti

rapiantur ad gremium ? Et mirum, fratres, quod Abraham, quondam diues, nunc diuitem spernit — dicente scriptura: Et erat Abraham diues ualde —, et eum quem habuit in bonis praesentibus parem, nunc reprobat, et patitur esse poenalem, praesertim cum neque pauperis huius bona neque mala diuitis istius prodiderit sermo diuinus. Cur ergo nunc Abraham ambit pauperem, diuitem 4 VA refugit et refutat? Aut quemadmodum hunc Abraham innocen40

tem

habuere

diuitiae, hunc fecere diuitiae criminosum ; illum

promouere ad omnium requiem beatorum, hunc in omnium malorum baratrum deputarunt ? Verum ne propositus sermo uestrum diu fatiget animum, suspendat auditum, adceleranda nobis est 50

huius absolutio quaestionis. 30/5353 Luc. 16, 19-21.

40/41 Gen. r3, 2.

25 materiali] in naturali C Pa 26 faetoresJ 27 scelos V 1^ manus, scaelus/ ^ ante]tante/ ^ dampnationis V Dicet plurimi codd. ^ 28eulogium O fecit tot saeculis /razsp. Pb — 29 dicente dominoom. RCPa — 50 bysso] et reliqua edd. Pb, qui om. et epulabatur zgze de mensa diuitis

31 epulabatur]

cotidie zZZ. C Pa 32 diuitis] eius W 33 tantum per se /ransp. Pf diuitiae tantum /razsp. Pb. — 34V RW JO non znterrogant postsunt — et per se] aut per se P/Pb]O, etom.Pa — perseautsole;ransp.Pf ^ sunt]sup. Im. V, om. JO 35 post uestes signum interrogationis babet V ———post epulae (aep- V aliique) interrogat V — 36praemiumR — sedomniumrep. R — 57 mendacitas Pf 38 ulcera] * parua ras. in V, ulcerata J(V 1" manus 2) tam add. 2* manus sup. lin. V, ecJO

sacratam

V

sancti Abrahae /ranzsp. Pb

39

42 reprobat] probat V I^RW seu rapiatur O —— 40 scriptura dicente /ransp. W— 45 prodiderat V C Pa 45 diuites V 1^ manus (ortbogr.) optimi codd.

quem admodum

V RJ

hunc] oz. Pb C Pa, illum O

46 habere V 1^ manus R

faceremus habuere diuitiae innocentem /razsp. O diuitem C Pz —diuitiae2?]om.Pb ^ intercriminosum et illum punctum interrogationis manusR 48 baratrum znanimiter codd. 47 beatorum sf. ras. O ponunt VJO adceleranda] V 1^ manus R, ac praepositus W — 49 suspendit V 1" (?) 50 quaestionis] -is ex emend. (?) V caelerandaJ, acce- ceteri

728

SERMO CXXIL 4:

4. Abraham, fratres, non sibi, sed pauperi diues fuit, et opes non habere, sed prorogare gestiuit, magis magisque in sinum pauperis, quam in horreis recondere suas studuit facultates, sicut toto uitae eius ordine perdocetur. Nam peregrinus ipse iugiter laborauit, 55 sicque peregrinus peregrinum se esse sentiret. Sub tentorio manens ipse, sine tecto aduenam manere non passus est, et hospitem hospes semper ipse suscepit. Extorris patria, domus nescius, ipse et domus omnium fuit et patria. Sciens se non incubatorem, sed dispensatorem diuinae positum largitatis, ut uindicaret oppres60 sos, absolueret captiuos, eriperet iam iamque morituros, ipsum se morti nouus bellator addicit, apud quem pietas in alterum uita sua carior fuit. Abraham suscepto hospiti adstitit, non adsedit, et fuit iste non conuiua hospitis, sed minister. Abraham uiso peregrino dominum se esse nesciuit ;ipse inlator prandii ad coquinam satis 65 delicatam sollicitus addixit uxorem, et qui se suaque omnia famulis suis credit, comittit sane uix coniugi quam probatae. Et quid plura, fratres? Huius humanitas sic sancta sanctis est semper manibus praeparata, ut inuitaret apud illum ipsum deum, et conpelleret hospitari; ille ad Abraham, illead requiem pauperum, 70 ille ad hospitum receptaculum uenit, qui se in hospitem et paupe-

51/73 cf. Gen. 18, 1-5; serm. XXVIII, linn. 49/58.

54 perdocetur] cf.

sermm. XLVIII, lin. 32; LVI, lin. 41 etc. 54/55 cf. serm. LXVI, ad lin. 22. 63/66 cf. Gen. 18, 6. 68 ... ipsum deum] cf. serm. LXVI, lin. 26.

51 diuis V I^ manus

— fuit]fugit V 1^ (?) — 52haberet R I^ — magis om.

W — sinum] V V, sinu reliquifortasseiure — 55suasinmarg.W —studuit]-uit ex emend. secundae manus V 55 sicque] V R Pf, sic qui W nouam sententiam inchoando, sicut qui J O pariter sententiam incipiendo, sic quod Pb, ut C Pa, ut add.

2" manus

V sup. lin., ne add. ed.

55 peregrinus] peregrinis sic C Pz

56

aduenam] ad er z/. /;n. ueniamJ 1? non passus est manere zrgzsp. Pf — 57 ipse 1^] om. W —— ipsesemper:ransp.Pf ^ extorris] extortus W post nescius

ipse znterpungit Pf

58 domus omnium] dominus o. V

59 positum diuine

transp. Pf 60 absoluere R captiuos] ligatos, redimeret captiuos O iamiamque PPP CPa morituros] mortuos W — ipseJ(-ae) CPa — 61 addixit C Pa fortasse bene pietas om. JO 62 suscepit C astitit W Pf PbO adsedit] adhesit O 62/64 et fuit usque nesciuit om. O 64 ipso R

inlator]J, inlatore R, allator V, illator reliqui prandi V 17 manus, prandia R, prandiorum C Pa 65 suaque]sua Pf — G6suis famulis transp.Pf ^ credidit C Pa committit] commitit V ta (nouissima t sáp. ras.), comitem id R, comite

Pf O, comiti Pb, commito / 1^, commite J2^, committere C Pz, committere a4. ed. sane uix] uix oz. O, sue Pb, sane hospitem uix Pz, panes coquendos IE, uix

audet hospitem ed. coniugi] potuit zgZ. C Pa probatae] uix crederet hospitem add. Pb 67 fratres apud Pf Pb ad phrasim seq. pertinet, inmerito quidem

sic] sancti R, om. W —— sancta siciramsb. CPa ^ sancta sanctis] sanctitatis

Ww sanctis o. O 68 manibus oz. C 69 hospitali V 1^ R ad Abraham] ad om. W J 70 ospitum V 1? manus, hospicii W/ hospitem] hospite W Pf Pb et pauperem] rep. R, in marg. W, et paupere Pf Pb

SERMO CXXI, 4-6

7209

rem receptum fatebitur in futuro, cum dicet: Esuriui, et dedistis mihi manducare; sitiui, et dedistis mihi bibere; hospes fui, et suscepistis me. 5. Factum est autem ut moreretur pauper, et bortavetur ab angelis 75

in sinu Abrahae. Non inmerito, fratres, sua nunc omnes sanctos

8o

suscipit in quiete, et in ipsa caelesti beatitudine fungitur dispensatoris officio, quia dum semper hic suscepit peregrinos et pauperes, ipsum cum angelis suscipere deum, ipsum sub tentorio suo uidere hospitem meruit, quem semper habuit largitorem. Et reuera, fratres, parum se beatum credidit, si in ipsa superna gloria ab hospitalitatis pio cessaret officio, et solus donis frueretur diuinis,

qui hic humana bona crudelem se credidit cuiquam si negaret. Abraham, fratres, uenientibus longe semper occurrit, praetereuntes etiam prece reuocat, nolentes magna cum supplicatione suam 85 conpellit ad mensam, prima et saginata de gregibus hospiti semper adponit suis, et coniugis suae manibus factos calentes semper exegit panes, quos frigidos et hesternos esse utique iugis humanitas non sinebat. 6. Atistealter diues, immo diuitiarum captiuus, seruus opum et 90 ipsis censibus conpeditus, tantum pompae inmobile sepulchrum, in quo pietatis totius utique et uisus defecerat et auditus, noniam personam, non pauperem, sed ipsam misericordiam despicit ad ianuam suam Lazaro sic iacenti. Purpura, bysso, delicatis uestibus, epulis blandis ferrea uiscera crudelis anima nutriebat, quam 95

deus humanae salutis auidus inquisitor emollire cupiens non tam Lazarum quam ipsum pietatis conflatorium eius proiecit ad ianuam. Conflatorium dixi propter ferrea uiscera. Impiis ergo oculis

71/73 Matth.25,35. | 74/75Luc.16,22. 77/88 cf. Gen. 18, r-8.

| 75/77 cf.J. NTEDIKA, p. 207.

71 dicit /O 71/72 dedisti...dedisti PO — 72 bibere] V R, potum ceterz 73 suscepisti Pf — 74 pauper] mendicus J OC Pa 75 sinum Pf Pb sol 76 beatitudine caelesti transp. C Pa 77 hic zy marg. W suscipit R (ortbogr. ) 78 susciperet V RC Pa tentoreo V 1^ manus 79 re uera Pf 80 parum]pater Pf — 81 et solus]et oz. W, et solis ed. frueretur] fauetur V 1?, fruetur. R 82 bona om. PfPb 83 uenientibus] nobis aZ2. W

praetereuntes V. — 85 sagina R degrigibus V 1^manus ^ hospitibus V 86 J O interpungunt post adponit — factos manibus transp. Pf 1" 2" manus Pb iugis]magisO ^ 89at]ad V 1" manibus]-b-swp.ras. V ^ 87esseom.W manus

90 tantum] totius C Pz

opus R

immo uile Pf, ignobile eZ.

iacente rdigui

94 blandus/

95 auidius/ 1^

VCPa

pompa Pb

semper boc sermone W 93 lasaro ;ta

immouile PP,

iacenti V R J,

^ quam]comi., quem Pf PP O ed., quae cett. codd.

inquisitor oz., quo iure nescio (cf. serm. LXII bis, lin. 18),

96 conflatorum R (non ita tamen in seq.), cum flatorium/ — eius

conflatorium zrazsp. Pf.

eius om. W

730

SERMO CXXI, 6-7

mendicus Lazarus ingeritur, admouetur, et ut diues dare possit, IO! o

magis magisque diuiti census adiungitur. Sed diues adamante durior, quicquid deus pauperis propter alimoniam diuitis cumulabat in censum, ille aut effundebat turpiter, aut crudeliter reponebat. Item deus, ut non taceret, ut clamaret, ut admoneret diuitem,

ut panem se quaerere tantum ieiunus pauper ostendat, ut uel ad minima largienda abundantis inpellat animum, augetur pauperi IOS fames. 7. Cupiebat, inquit, de micis saturari, quae cadebant de mensa diuitis. At diues uariis crapulatus ferculis indigeriem suam ructabat ad caelum, ne uocem pauperis humi et taliter iacentis audiret. Itemque deus, quia obduratis auribus unius oris nil erat uox ad aperiendum cor diuitis totum corpus pauperis 1IO clamantis, uulneribus aperit, ut in admonendo diuite tot essent pauperis ora quot uulnera. Soluuntur uiscera, ulcera producuntur, hiatus uulnerum dilatatur, sanies effunditur, et tota pauperis caro conponitur in scenam pietatis, ut quem uox esurientis non mouerat, uel II VA

120

suspiria doloris, gemitus et tota aerumnarum congeries commoueret. Sed diues superbo oculo et insatiabili corde haec omnia et audire et uidere et sentire contemnit. Quaerit adhuc deus quemadmodum diues a sua obstinatione soluatur. Soluit pauperi manus a suis artibus, ut nec abigeret canes diuitis, quos uulneribus suis diuitis erat pasturus in uulnus, et nouo modo, fratres, humanitatis ordo

98 ingeritur] cf. serm. CXXIV, lin. 5.

99/100 diues adamante durior] 107 ructabat] cf. serm.

cf. Orro, Spricbwrter, p. 4. 106/107 Luc. 16, 2r. CXXIV, lin. rs. 116 Ps. roo, 5.

98 admouetur]J eZ., admonetur re/igui (ammo- O) diuitiis O

99 diuiti] diuitis/,

adamante] adam ante R, ad amanteJ, tanto W

100 pauperi/

propter pauperis zrzzp. Pb diuiti C Pz 101incensum R/O aut 1^] autem O fundebat W 103 ieiuniis / 104 largiendo] V 1^ manus RJOCPa habundantis V et plurimi codd. ut saepe — impelleret franc. 106 saturari de micis zransp. Pb C Pa 107 at] ac R crapulatur JW 108 ne] non V 1? manus R pauperis] estuantis praemit. C Pa humi oz. C Pa et taliter] letaliter PÉPb — 109 itemque] -que ex emend. (quae 1" manus ?) V, item W obturatisO — horisR - 110adaperiendum] corpus pauperis] lazari

corpus O

111 aperitur V 1" manus

diuite] in admonendum franc.

112 soluntur P?

RW ]O, operit P

in admonendo

(inadmonendum Pf, in admouendum P5 O0) diuitem 114in scenam] inscena R, in scena W C Pa, in ceno

JO piaetatis V/ 115 doloris] uel praemit. W, dolores C Pa gemitus] gemitusque Pf Pb erumpnarum RW PfO 116 superbo diues frazsp. W et audire] exaudire W.— 117 ad huc VJ deus] dominus W, immo agit adhuc deus add. franc. praeterquam] ^ quem admodum V RJ, quem ad modum Pb 118 soluatur] seruatur R pauperis /OCPa 119 artibus] V 1^ manus RJ 1? O, artubus ceter? suis diuitis oz. W 119/120 diues erat pasturos R 120 erat pasturus] pascebat Ph

"SERMO CXXI, 7-8

781

mutatur: fit humana mendicitas, ut cupiditas prodatur inhumana. Diues pauperem nec cadentibus de mensa micis pascit, et Lazarus pauper, quia aliud non habebat, etiam de carnibus suis canibus humanus extitit. Miser diues, si panem non dedisti, quare

uel canes abigere noluisti? Sed mitiores te canes tui, immo tu saeulor canibus tuis, nam te saeuiente illi parcunt, qui non ad morsum dentes, sed linguam ad obsequium sic producunt, ut in modum spongiae non uexent uulnera, sed detergant. Diues, in canibus tuis famem pietas uicit, in te inpietatem saturitas non 130 euicit. Nam quod canes hoc studio fecere curatum, usus ipse, qui semper est in oculis, probat. Nam canes lambendo semper curant uulnera sua. Canes curant pauperem magisterio naturae, et homo hominem negligit ipsa grauiter accusante natura. Verum est, uerum est quod diues, cum ne micas dare potest, semper auarus

125

135 eget.

8. Differendus est sermo, fratres, quia et dicendi tempus absumpsimus, et lectionis loca, quae nobis dicenda sunt maxime,

subsequuntur.

132/133 homo hominem] cf. sermm. CXX, lin. 38; CLV, lin. 66; CLXI, lin.

29; Augustini sermm. 13, 4 (PL 38, 108 uel CC XLI, p. 79, lin. 86) ; 65, 2et 3 (PL 38, 427); 77, u (PL 38, 488); Paulini Nolani epist. XXV*, 2, etiam de Lazaro paupere et de diuite scribentis (CSEL XXVIIII, p. 231, lin. 27) ; G. LANDGRAF, Substantivische Parataxen, apud Archiv für lateinische Lexikograpbie und Grammatik

5 (1888) 171 ss. ; C. WEYMAN, Analecta, apud Historisches Jabrbucb der Gürresgesell134/155 semper auarus eget] Horatius, Epistularum lib. schaft 16 (1895) 98. L, ii, 56; cf. Orro, Sprichwirter, pp. XLIII et 5313; WEYMAN, p. 465; et eundem C.

WEYMAN apud Lexikon für lateinische Lexikographie und Grammatik x3 (1903) 266. 136/138 cf. sermm. CXXII, 8; CLXXIII, ad lin. 107. 124 121 prodatur] rep. VR (prodatur. Prodatur), probetur W Pf Pb 125 tu ex corr. V existit IW humanus extitit] pabulum praebet P/fPb 127 dentis V 1^ manus (ortbogr.?) ROCPa — linguas PfP5]O, lingwas W 129 128 uexant W 127/128 immodum R ad linguam 7zransp. C hoc] haec /O 130 deuicit Pf 1^ inpietatem] pietatem eZ. famen J/

curatum] V W, curantum R/OCPa, curantium Pb ed., facere Pf ed. curarunt Pf — usus] uisus C Pa 1" manus, est add.etexp. Pf — 131 canes] ergo

135 neglegit V 1^ manus (ortbogr.) RJ 1^ — 134 cumom.ed. — ne) add.CPa 136 auaros R 1^ manus semper] dum Praemit. ed. nec Pf PP O, om. ed. Wo assumpsimus J, sumpsimus ad R, manus 1^ V adsumpsimus ^ JO om. sermo 137/138 inter maxime et subsequuntur mterpungit ed.; codices qui hic interpungunt, incisum ponunt ante maxime, zide tamen serm.

maxime dicenda sunt.

LX XXVII, in fine :quae

SERMO CXXII

PE

DE EODEM SECVNDVS 1. Deberet, fratres, sermo noster hodie sancti Andreae, in quantum sufficit, referre uirtutes. Sed quia de diuiteillo et Lazaro, VA

IO

euangelico paupere, quod superest nos diximus reddituros, et beato Andreae apostolatus et martyrii sui praerogatiua sufficit et abundat ad gloriam, si placet, nos quae promisimus, quae debemus, ipso domino reddente soluamus. Scientes namque quod et dicenti et audienti semper generat lassitudo fastidium, superiore tractatu maximam partem propositae distulimus lectionis, ut reparatis animorum uiribus salutaris uerbi sequentia toto uigore et debito caperemus auditu. Post illa enim quae diximus, haec sequuntur - dictum est: Mortuus est autem diues, et sepultus est in

inferno; sequitur:

15

2. Et eleuans oculos suos cum esset in tormentis, Abraham widebat a longe et Lazarum. Et eleuans oculos. Sero diues sursum leuat oculos, quos semper depressit in terram. Diues, quos oculos leuas, ipsi sunt accusatores tui; quos oculos leuas, isti non placent iudicem, sed inflammant ; non reportant ueniam, sed reatum, et

20

exigunt poenarum cumulum, non solamen. Quos oculos leuas? Quid clamas adhuc, diues? Quo respicis, diues? Ibi est Lazarus, ibi est inpietatis tuae proditor, testis criminis, crudelitatis adsertor. 3. Et clamawuit, inquit, Pater Abraham,

miserere mei! Modo

5 Andreae] ergo sermo die trigesima nouembris, cuiusnam anni nescimus, dictus fuit, sicut et tractatus CXXXIII eiusdem Petri, alio tamen anno. 4/8 perorationem uide sermonis CXXI. 9 ... fastidium] cf. serm. CXX, lin. xr. 9/10 superiore tractatu] reapse CXXI. 13/14 Luc. 16, 22. 15/16 Lucir603. 16 sursum] cf. sermonem LXVI, lin. r4 s. 24 Luc. 16, 24.

Codd.: VR W, PfPbJ OCPa 2secundusom.CPa ^ 5superest nos]est supérnos V, est supernos R, semper esse nos] — redituros R— 6 post praerogatiua parua ras. in V — 7 habundat plurimi melioresque codd. nosque/ — 8reddente] donante O — 9 fastigium V 1* manus R 1?

superiori Pf PP O, superiora R, qui addit et

10 ut] etJ 74

manus 11 uerba V 12 debito] deuoto Lar. 13 dictum est om. Pb diues] et Praemit. ] CPa lásequitur om. Pb 15 uidit RCPza uidit Abraham :ransp. C Pa 16 alonge P5] 18 leuas? P2 isti] ipsi franc. 20quos]quidO,quoCPaed. leuas]diuesadd.CPa — 21 quo] quos P2] 22 criminis] et 222. J, qui incisum ponit inter testis et criminis

SERMO CXXII, 3-4

733

25 cognoscis patrem, et modo est tibi pater, quem patrem Lazarisic $34 spreuisti. Modo tibi iustus occurrit, qui tunc, ut tibi pius esset, diu Lazarum passus est cruciari. Infelix, quem sic ipsa origo arguit, quem sic ipse lucis auctor addicit! Infelix, cui in iudicio pro magnitudine criminis non misereri genitor, non pater ignoscere, 3o non affectio potuit subuenire! Quid clamas adhuc, diues? Adhuc diues, sed crimine, non censu; non substantia, sed reatu. Quid

clamas ? Quid postulas ? Hoc loco iam non geritur postulatio, sed controuersia, ubi e diuerso consistit ipse qui passus est et illea quo passus est, sed agentum diuersus est locus: hic agit de proximo, 35 ille delonge; hic desinu suggerit, clamat ille de tartaro; exorat ille de requie, queritur hic de poena. Sed quid dicit diues? 4. Pater Abraham, miserere mei ! Bene diceres, si Lazarus in sinu

residens ipsum pectus iudicis non teneret. Bene diceres, si Lazarus in sinu residens iustissimi cognitoris tota non possideret archana. 4o Gratis rogat iudicem, quem sic innocens confessor accusat; et frustra sibi credit posse iudicem subuenire, quando ore iudicis pronuntiat ipse tanta qui pertulit. Mzserere mei, et mitte Lazarum. Adhuc tu in Lazarum sic crudelis? Lazarum mitte. Quo? Ad 33/34 et ille a quo passus est ist nur von C und Pa bezeugt, so dass es nur ein Verbesserungsversuch zu sein scheint. Dieser Zusatz passt aber ganz zum anaphorischen Aic - ;//e des folgenden Kontexts. Kónnte dieser Satzglied nicht

ursprünglich sein und aus einer homoioteleutischen Konfusion (mit passus est endet der vorangehende Kontext) in den meisten Handschriften (schon in sehr alten Archetypen) ausgefallen sein ? Bemerken wir, dass bei anderen Sermones des Petrus, deren Textüberlieferung über Hs. A4 verfügt, manchmal C und Pz in auffallender Weise mit dem alten ehrwürdigen Zeugen A4 einstimmen. 43 mitte. Quo ? Hs. V hatte ursprünglich mztte quo? Zur Stellung der interrogativen

Partikel ganz am Schluss des Satzes als ein Charakteristikum des Chryso36 de requie] cf. NTEDIKA, p. 207. CXXIV, linn. 72/74. 42 Luc. 16, 24.

37 Luc. 16, 24.

37/38 cf. serm.

25 cognoscit RJ — et modo] sed m. C Pz est]et R/O — pater] -er szp. ras. V, patrem RJ C Pa, se esse nescit (nescis eZ.) add. CPaed. —— patrem]-trem sup. lin. V, pater R Lazari] -rus R 1^, inlazaro PfCPa 26 spreuisti ? Pf Pb tibi 27] ubi (?) V. 1? pius esset] esset pater Pf, et misericors a4. Pb ipse] culpae praemir. 26/27 Lazarum diu transp. Pf. — 28 quem] que Pf 30 adhuc 29 miserereJ 1^ in iudicio] addicto W actor Pb C Pa 32 quid postulas hoc loco? / — non geritur] ingeritur C Pa JO diues oz. 33 ediuerso PBO — 33/34 et ille a quo passus est ex solis C Pa (cf. comment.) 34 agentum] WO, agentium Pf P» C Pa, agendum V R (2^ manus antiqua V agit] aitJO —— 35 ille 1^] OCPa ed., hic cett. — sinum praemit. sup. lin. ad) 40/41 et (2?) Vi? | clamatille]hic P^ — tartaraV 1^ manus — 40 rogas W frustra] et om. PfPb — 41 credit sibizransp. Pf — iudicem posse transp. Pb 1? edl. mitte Lazarum 43 adhuc tu usque Lazarum mitte oz. C propter bomoeot. mitte quo ? V 1^ (cf. comment.) transp. Pa

734 45

5o

SERMO CXXII, 4-5

infernum de gremio, de solio sublimi ad profundissimum chaos, ad tormentorum stridorem de sancta quiete, de tanto silentio beatorum. Et mitte Lazarum. Vt uideo, quod agit diues non est nouelli doloris, sed liuoris antiqui, et zelo magis incenditur quam gehenna; est graue malis, est illis incendium non ferendum, quos aliquando habuere contemptui uidere felices. Adhuc diuitem malitia non deserit, quem iam possidet poena ;qui non se ad Lazarum duci postulat, sed ad se Lazarum uult deduci. Ad cruciatus tui stratum, diues, pius Abraham Lazarum mittere non potest, quem

ad mensam tuam non es dignatus admittere. Iam uobis uersae sunt uices: uides eius gloriam, cuius supplicium sic spreuisti ; uidet 5 5 ille cruciatus

6o

6 VA

tuos, qui te tunc tua mirabatur

in gloria. Sed

uideamus, fratres, quare sibi mitti Lazarum sic deplorat. 5. Mitte Lazarum, ut intinguat extremum digiti sui in aqua, et refrigeret linguam meam. Exrras, diues: haec flamma non tam linguae quam mentis est, non tam linguae quam cordis est; et adhuc iste conscientiae calor est, non illud extremum quod te manet et expectat incendium. Nam si te iam nouissimi iudicii totus ignis ambiret, et illius disperatae damnationis sententia iam 535 teneret, numquam leuares oculos, numquam patrem conloqui,

numquam pro te rogare, numquam praesumeres interuenire pro fratribus. Certe si teiam possidet totus ignis inferni, si tegehennae

logus vgl. zu Sermo III, Z. 81 f. In diesem Fall ist die Form der Hs. V, d. h. die unmittelbare Verbindung der Partikel mit dem Schriftzitat, wenig annehmbar,

zumal die zwei Wórter des kurzen Bibelzitats worden sind.

46 Luc. 16, 24.

(Lazarum mitte) umgestellt

51/53 cf. serm. LXVI, linn. 37/39.

57/58 Luc. 16, 24.

44 gremio] patris z22. CPa —— 45 sancta] tanta Pf — quiete] et 44d. C Pa tantuJ 1^ 47 intenditur V — 48 malis] illis malum ez. illis om. W ferendum] terendum V 1^ manus, parandum R

49 diuitem] deuitem V 1^,

debitam R malitiam R 50 quem] qui C Pa penam O Pz, paenam CJ lasarum W hic 51 lazarum uult deduci ad se transp. ]O 52 quem] tu add. W] | 55es]est V 1^ 55 tua tunc transp. franc. 57 intingat WJ 1? aquam WO, fortasse recte, sed ipsi soli — 59 mentis usquelinguae quam oz. W' per bomoeot. non tam zique cordis est om. Pb ob bomoeot. probabiliter — 60 iste om. WO est conscientie calor trazsb. O — 61 monet W — site iam] -i te i5sup. ras. V (cf. lin. 65), sit etiam R, iam om. R— 62 illudO disperatae V RJ 1^ manus, de- reliqui — damnationis]-is ex corr. V (ne 1^ manus ?), dampnatione R, | baratrum aZ. O — sententia] -a ex emend. primae manus] — 65 conloqui] c- ex corr. V (col- 2^ manus), alloqui Pf P5 0 65 si te iam] -i te i- ex emend. V, sit etiam R (cf. /in.61) ^ totum Ph — site 2"] -i t-ex corr. V (cf.lect. uar. antec.) ,sit R gehenna Pf 1?

SERMO CXXII, 5-6

735 flamma complectitur, quare solius linguae aestibus desideras subuenire, nisi quia cum pectus tuum anhelat flamma sui criminis et reatus, 70

js)

magis lingua uritur, ardet, aestuat, quae insultauit

pauperem, quae misericordiam denegauit? Haec praecedit ad iudicium, haec antea degustat et patitur cruciatus, haec de toto corpore prima sentit ardorem, quae cum prima hic uarios deliciarum cibos et odorata degustaret pocula, mandare pietatem noluit, fieri misericordiam non praecepit, sed et ipsa, cum alii facerent, derogabat. Ipse est qui induebatur burpura et bysso. Quid est, diues? Ab aestu byssus non defendit, purpura non resistit inferno. Remanserunt ista, deseruerunt ista, et ipse nunc nudus sudas aestuas, qui aliquando insultabas aestibus artifici nuditate uestitus.

6. Et mitte Lazarum, ut intingual extremum digiti sui in aqua, ut refrigeret linguam meam. Quid est, diues? Vbi sunt torrentes torcularium tuorum? Vbi sunt horrea ad famem pauperis non minus cupiditatibus dilatata quam copiis? Vbi sunt uina ad inopiam pauperis annositatibus et ipsa temporum obliuione seruata? Vbi sunt effusiones, lapsus, flumina ministeriorum tuorum ? 85 Ista omnia tibi periere, non crimini, extremi digiti guttam quam si uel solam dedisses pauperi, non sitires. Inmisericordem te gutta, et mica reddidit inhumanum, in quibus totus pauperis et uictus consistit et uita. Velim scire, diues, si uel ipse tibi in poena positus 8o

ignoscis, quia ad haec mala non uenisses, si de tantis horreis

69/74 cf.serm. LXVlL,linn.45/5o. — 74Luc.16,19. — 77 artifici nuditate uestitus] cf. serm. LXXVIII, lin. 75 s. 79/80 Luc. 16, 24. 66 estui O

desideras estibus zrazsp.]Bonauentura (Comment. in Euang. 67 subuenire R 1^ JO flammam W,flammas P/Pb 68 estuatardet ;rzzsp. W ——— aestuat quae]aestu atque R 1^ 69 pauperi omnes codd. (cum Bonau.) praeter V, pauperi rep. C Pa (pauperi ... denegauit) denegauit ?] Pf unus est qui interroget 70 antea] prima C Pz,

Lucae, XVI, 49, ed. Quaracchi, VII, p. 420)

primo Bozaz.

72 gustaretJ

75 et ipsa, et om. franc., ipsam R Pf Pb

74

derogabant R 1^, derogauit O 1^ manus ipse est rep. C Pa bysso om. W quid ex emend. secundae manus V — 75 diues] quod a2. W —— estus V 1* manus

inferno ? O znterrogat cum ed., fortasse merito

76 deseruerunt]te 224.

J(sup.lin)Pa — ista]illa WO —— 75/76 estuassudas transp. Pf — 77 artificis C Pa, artificiis Pf Pb, artificiosa uanitate W, artaris O (qui interpungit ante RJ

estibus)

— 79 etom.Pb

intingat W.—

aquam WPfO

80 est] ergo add.

84 effusionis torrentes] torcularia C Pa (torcularia torculariorum) C Pa Vi^manusR —— flumina] flamma W, fla Pf, lumina O — 85 perire V 1" manus crimini] crimina W P5, qui sitis add. W franc. ed. (quis s. ed.) fortasse iure in misericordem/ (qui saepissime 86 sitires] si-ex corr. primae manus V pauperum (?)J 1 87 et mica] ut m. R te om. C Pa praefixa separat) —— paenisJ, PECPa om. sibieZ, tibi] ^ ipsieZ. — W' uitam 88 etuita]ad uenisses] V ed., ueneras ceteri penis O — 89agnoscisCPa ^ quia]qui PfJO

736 90

95

SERMO CXXII, 6-7

micam, guttam de tantis torcularibus tunc dedisses. Parum est quod caro eget, quod natura exigit, quod sufficit uitae; auaritia causa est quod homo magna et multa recondit non sibi, sed aliis ad suum plane praesentem uel posterum cruciatum. 7. Sed dicas, diues: ego, et si uinum negaui, aquam peto, quam communem cunctis animantibus auctor ipse omnium praestitit et natura. Puto, diues, quod et aquam pauperi tu negasti, cui ne ingrederetur ianuam tuam, ne ad tuum puteum perueniret, canes quamplurimos admisisti. Quid est autem quod dicis: Mite Laza- 536 rum,

ul intinguat exiremum digiti sui 4n aquam, et non: deferat

aquam? Ergo iuxta te est aqua; et si iuxta te est, quare de proximo non praesumis ? Quare? Quia uinctae sunt manus tuae. Merito, diues, quia solutis debilitate Lazari manibus subuenire tempsisti. Debet homo, debet debilibus sua membra, quae cum 105

Iob non daret, sed redderet, sic dicebat: Ego fui oculus caecorum, pes claudorum, manus inualidorum. Homo, si non habes nummum, da pauperi manum, quia maiorem misericordiam facit, qui ad misericordiam suam manu pauperem ducit. Ipsum se pauperi dedit, qui se aptauit in obsequium pauperis, aptauit in pauperis seruitutem.

98/99 Luc. 16, 24. 91 exiget R

104/105 Iob 2o, rs.

auaritia] V eZ., auaritiae reliqui

et magna 7ransp. Pb PfPb,dicised. — etsi] VWPbJO admisisti] reliqui — 99 intingat W

92 causa om. Pb

multa

93 praesentantem I7 posterorum I 94 dicat ^ 95actorPb ^ 96cui]qui Pf | 98quam plurimos obiecisti ed. autem oz. JO dicis] JO e4., dicit — aquam] VR W Pf]O bic, aqua ceteri 100 aqua

usque te est om. W ob bomoeot.

101 tuae] W ed., meae ceter;

102 debilitate] in

debilitatem CPa —— 103 contempsisti R W eg. membra] partiri «ZZ. C Pa ed. quaeom.]O ^ cumom.CPaPb 104lob]beatuspraemit.Pb ^ daresed reddere franc. praeterquam Pf redderet] qui «22.JO sic] se C Pa ego] inquit aZ. CPa ^ oculus babet Pb sup. lin. post cecorum 105 pes] ex emend. V (ipse 1^?) 106 qui] quia V 1^ manus — 107 misericordiam] mensam C Pa ed. sua Pf V 2^ manus manu pauperem ducit] manum pauperis facit I pauperem sua manu /razsp. Pf — 108 qui] quia V 1^ manus aptauit in pauperis seruitutem oz. Pb

SERMO CXXII, 8 IO

737

8. Iterum, fratres, praesentis uerbi plenitudinem differamus, ut tertia diues auditione quam sententiam pertulit s Abraham probatissimo, proloquamur.

110 differamus] cf. serm. CXXI, ad linn. 136/138. sequenti dictione seu serm. CXXIII.

110 plenitudine P2

111tercio Pf — diues]dies Ph

pertulit] Pf/O C Paz, protulit cett. codd.

111 tertia auditione]

— auditione om. Pf

ab Abraham] O C Pz ed., abraham

W Pf(habr-) Pb], abrahae V — 111/112 quam sententiam zsqze proloquamur] q. s. ab Abraham beatissimo pertulit diues proloquamur e. 112 probatissimo] R, pro beatissimo re//gz, et praemit. JO, lazaro add. O Pb proloquatur Pf Pb Sequitur in Pf sub titulo CXXII. Sermo de eodem tercius transcriptio fragmentorum Ezech. 8, 1-4 et 17, 1-62 ; dictio autem sequens inscribitur in Pf Sermo de

eodem quartus

SERMO CXXIII

DE

DE EODEM TERTIVS 1. Inuerecundi debitoris est aut differre credita aut promissa denegare ;honesti, sine mora et mox utraque dissoluere. PromisiVA

I Oo

I5

2o

mus, ut omne

quod restat de illo diuite redderemus,

qui dum

saeuit et in Lazarum profertur inmitis, ipsi magis saeuus extitit et crudelis. Hactenus quid diues ad Abraham locutus fuerit et sanctus euangelista et noster sermo inquantum potuit declarauit. Dictum est: Et eleuans oculos suos cum esset in tormentis, uidit Abraham a longe, et dicit : Pater Abraham, miserere mei, et mitte Lazarum, ut intinguat extremum digiti sui in aquam, et vefrigeret linguam meam, quia crucior in hac flamma. Cui nunc respondet Abraham: 2. Fili, recepisti bona in uita tua. O mira pietas! Adhuc uocat filium, quem degenerasse propria crudelitate sic respicit. O singularis bonitas! Adhuc uocat filium, quem uidet inferni uernulum, poenarum subolem, extremum mancipium iam gehennae. Sed uocat filium, ut magis magisque filii prodatur inpietas, quando cum tali etiam paterni sermonis pietas perseuerat. Tu uocas patrem, ego uoco filium, ut te grauiter doleas perdidisse quod

5/4 iisdem ferme uerbis coepit Petrus serm. XXXVI. peroratione sermonis CX XII. 7 hactenus] sermone CXXII. 23-24. 14 Luc. 16, 25.

4 promisimus] 9/12 Luc.16,

Codd.: VR W, PfPbJOCPa 2 tertius] om. C Pa, quartus Pf (uide quae in fine apparatus critici sermonis CXXII "otaui) ^ 4 honestisine] honestissime R— utraque] cuncta dissoluere] soluere P, persoluere ed.

5 dum] W Pf Pb, cum C Pa ed., suum VR, suum

add. PfPb, secum JO — 6 saeuit (se- codd.)] seruauit V (-ua- sup. ras., -uit su.

lin.), sic seuus CPa, in uulitus add. Pf, in uulnus adZ. Pb Lazaro O profertur] fertur W Pf Pb] O, fuisse fertur C Pa locum dubium a dum saeuit

usque inmitis Zta apud ed. emendatum: cum in Lazarum uisus sit immitis

JO (O add. sibi), ipse cett. codd., in se ed.

saeuus] eZ., seuerus cod.

ipsi] 7l

hactenus] ac- V 1" manus, hac tenuis], habemus C — post hactenus interpungit R locutus fuerit ad abraham /raz;p. CPa — 8nosterom.JO sermo noster transp.CCPa — lOalongeW]O dixitPfPbCPa — llaquaPbOCPa — 12 respondet C Pa, respondit ceteri ex ortbogr. prototypbi — 12/13 abraham respondit transp. Pf Pb 15 sic om. Pb 16 uernulum] inferni scribit iterum Pf et del. 17 sobolem V 2^ manus RWJO sobolem penarum ;ragsp. Pf ^ extremium W' 18 prodatur] uideatur Pf Pb 19 cum tali] V R eZ., ad eum talis W CPa, in eum talis PfP5JO etiam] adhuc C Pz paterni] patrem W 20 perdidisse] seg. parua ras. in V

SERMO CXXIII, 2-4

739

natus es. Adhuc uoco filium, ut amarius defleas perdidisse te quod tibi gratia dederat et natura, quia non habuisse doloris est tanti,

25

quanti habita maeroris est perdidisse. Voco filium, ut intellegas iudicii esse quod pateris, non furoris. Voco filium, ut in me mea patientia, et in te tua maneat poena. 3. Sed iste, fratres, intellegit se non esse filium, qui fatetur et

230

35

pensat de suo merito, quod tam pii patris perdidit de natura. Qui tunc utique respondisset generi, si pius, si hospitalis, si misericors, in pauperem si fuisset humanus. Qui genitoris opera non facit, negat genus, domino sic docente: S; filà Abrahae essetis, opera Abrahae faceretis. Ille fidem generis probat, cui tantus paterni operis adsertor adsistit. Sed quid dicit Abraham? 4. Fili, recepisti bona qn wita tua. Totum diuitis huius istud est crimen, quia recepit bona, quantum reus qui inuadit indebita. Si tantum criminosus qui sua claudit, qui non largitur accepta, quam poenalis qui nunc in suis incubat, aliena peruadit ! Fratres, demus nostra, si tamen

nostra;

demus

tamen

quae putamus

nostra,

uitemus aliena, declinemus extranea. Certe si cui aliquid tulimus, tota celeritate reddamus, ne hic relinquentis omnia, illuc censu

pauperes, crimine diuites, ad istum diuitem perducamur. Discat tamen diues: recepit bona, non accepit. Videtis, fratres, quia Abrahae sancti uerbo istius diuitis animus proditur, sensus arguitur, intellectus punitur, qui non sibi data, sed reddita credidit,

30/31 cf. Ioh. 8, 39.

35 Luc. 16, 25.

21est V 1^ manus R— adhucuocofiliumom.Pa ^ perdidisse] perisse C Pa perisse defleas transp. C 1^ — teom. CPa — 22 doloris] nonpraemit. C Pa, non zd4. W ed. tanti] ut intelligas iudicium esse quod pateris 242. Pf, exp. et babet in seq. proprio loco 23 habita]uitam W ——— meroris est habita /razp. C Pa 27 merito] esse praemit. W C Pa, add. ed. ex franc. deriu. de natura] ex n. C Pa, genituram W

28 tunc] nunc Pf 1" manus, si praemit.

RW] (etfortassis V,,

si misericors] si om. R W, si add. sup. lin. 2^ manus V qui babet bic paruam vas.) —fuisset]et add. W,fuisses] — 50 29 in pauperem sizramip. O ^ siom.W 31 si om. R, qui ponit si post essetis zn seq. C Pa («f. lin. 61 5.) dicente P^ adsistit] exsistit/ generis] genitoris O — tantis V 1^ manus — 52adserto R bona] Et si tantum reus est, quia recipit 34 recipit V 1^ manus (ortbogr.) inaudit(2) V 1^ manus . indebita] debita C —— si]sicJ,sic 222. bonaadd.R accepta ? znterrogat O, dum |] bic sententiam 35 qui sua] quia sua W O0 aliena] nunc in om. W Pb C Pa 56 poenalis] est a2. PfC concludit demus] debemus R 1^ manus — 37 si tamen nostra praemit. W, et praemit. Pf/— nostraadd.sup.lin.2^ manus V — demus add.Pbin marg. |tamenom.CPa 40 pauperes W (-es ex 39 censum] — O sícui R, sicui 38 W om. tamen corr.) PfJO — diuitis V R Pf]O ex ortbogr. prototypi — dicat PfPb | 41ltamen] interim C Pz, abraham ad4. Pb

diues zsqze accepit] diuiti quia recepisti bona

nonaccepisti P5 ^ recepit] recipit V 1^ manus (ortbogr.) R, et praemit. Pf, ait add. 43 intellectos Pf 42 producitur W accipit R W

237

740 45

SERMO CXXIII, 4-5

quaecumque domino largiente possedit. Intellegite quo sensu incesserit, quo corde ambulauerit, qui deum sibi credidit debitorem, et dominum suum male diues usuris suis addixit obnoxium,

ignorans quia dominus, etsi pauper incessit in terra, diues tamen ascendit in caelum, et dedit ille, non accepit in fenore, qui dedit uni quinque talenta, alii duo, alii unum, unde et promittit se exactu50

55

60

rum, non redditurum usuram, cum dicit ad seruum:

Serue nequam

et piger, dedisses pecuniam meam, et ego uenissem et exegissem eam utique cum usuris ! Hinc autem plus inpius diues iste, quia non in alium pius extitit, qui et si recepit bona, non pro bonis bona, sed pro malis bona recepit indignus. Sed transeamus ad Lazarum, et quaeramus quid est quod dicit: 5. Et Lazarus similiter recepit mala. Et id sufficiat ad meritum, abundet ad gloriam, si non fecit bona, sed recepit mala. Plane beatus est, fratres, qui se a deo accipere bona, mala recipere fideliter credit. Beatus qui se deo semper iudicat debitorem. Beatus qui deo semper reddit debita. Certe si non potest, uel dimitti sibi debita tota humilitate deploret, ipso domino sic dicente: dimitte nobis debita nostra. Beatus qui deo debita, et cum non intellegit contraxisse, persoluit, altius propheta instituente

51 uenissem et exegissem. Das Fehlen der Konjunktion e? bei den besten Zeugen, d. h., bei V (1. Hand) R und V (vgl. noch C und Paz), ist so auffallend,

dass man sich zugeneigt fühlt die Fassung der Hs. W (in dieser Hinsicht von C und Pa gestützt) als wahrscheinlich ursprünglich zu betrachten :ef ego ueniens exegissem eam.

Zum

ltala-Text

vgl. JOLICHER,

Lucas- Evangelium, S. 214; die

Lukasstelle ist aber von Petrus Chrysologus bei einer freien Anwendung leicht geándert worden.

48/49 cf. Matth. 25,15. — 50/52 Matth.25,26-27etLuc.19,23. ^ 53/54 cf. serm. LXVI, linn. 53/55. 56Luc.16,25. | 60cf.infralin.105s. — 62

Matth. 6, r2.

44 quaecumque] quae cum

V (2^ manus delet cum) R

45 incesserit]

intellexerit franc. — 46 addixit] male dixit O— 47 etsi] et sibi V 1^ manus R, et si WO (ita fortasse in prototypo) ^ 48 non accepit rep. J et del. alterum — 48/49 uni quinque] unicuique O — 49 praemittit Pb 5lueniens WW CPa et 3"]

om. V (add. sup. lin. 2? manus)

RW C Pa (cf. comment.)

52cumom.W

quia]

Pf Pb C Pa ed., quareceteri/— 52/53inalium] malum WW. — 53et si] etsiJ (?) e2., siom. VRPf — recipit V 1" manus (ortbogr.) R — bona 1^] mala modo recipit add. C ^ bona2"|W ed., mala religui ^ 54 malis] quia praecedentia z44. C Pa 55 est ex emend. 1" manus | — 56 recipit V 1^ manus (ortbogr.), om. Pf CPa recepit similiter /razsp. W Pb]O —— suffcitframe. — 57 abundet] V 27 manus

ed., abundat

ze| habundat

codd.

recipit R

58

a deo

om. JOCPa

accipere] recipere Pf (rec- exp.) et ponit accipere post bona recipere mala transp.Pf ^— 60 reddit] reddidit O, om. C Pa et babent persoluit ost debita ^ 62 docente W PfP5] CPa (aliter lin. 30) deo]adeo Pf i^ — 63 alcius V

SERMO CXXIII, 5-6

741

cum dicit: Quae non rapui, tunc exsoluebam. Beatus qui se apud 65 deum semper, ut excuset, accusat, scriptura taliter admonente:

Iustus in primordio sui accusator extitit. Et si iustus, quare se iustus accusat? Qwia nom tustificabitur in conspectu tuo omnis uiuens. Homo coram homine de iustitia, de innocentia, de merito forsitan

70

glorietur; coram deo qui se innocentia iactat, de sua iustitia gloriatur, homo non est. Hinc est quod ille pharisaeus cum non orat, sed iustitias suas conputat, inputat, ructat, in iusto publicano deterioratus abscedit. Sed accedamus ad reliqua. 6. Nunc

75

autem hic consolatur, ait, tu wero cruciaris. Videtis,

fratres, intelligite, fratres, quia iustos et iniustos, ex his quae dicta sunt, et si discretio locorum, una tamen et inferni adhuc regio continebat, atque eos, et si chaos iam magnum, non dum tamen caelestis habitatio separabat; et si diuidebat illos hiatus tristis,

8o

non dum tamen deputata supernis angelis altitudo. Flammea romphaea, sicut legislator refert, paradisi uoluebatur in ianuam, ne illuc hominis reditus, ne illuc hominis pateret accessus; aereis ianuis, et ferreis uectibus portae inferi obseratae claudebantur, ne

animabus, quae illuc iactatae fuerant de supernis, ullus pateret

64 Ps. 68, s. 66 Prou. 18, 17. 67 Ps.142,2. 70/72 cf.Luc.18, 9-14. pasce t6, 25: 73/78 cf. serm. LXVI, linn. 72/75. 73/92 cf. NTEDIKA, p. 158. 78/79 cf. Gen. 3, 24. — 80/81 cf. lin. 94 s. et compara cum Vergilii 74emeidos libro VIL, 609 s.: "centum aerei claudunt uectes aeternaque ferri / robora ..." (JANUEL).

64 rapuit R

65 ut] W J O ed., om. ceteri

excuset exp. V

66 accusator

sui/ransp. W —— existit WPbJO —— existit accusator;ramsp.O 1! — se]si Pf Pb iustificabitur] inquit 277. C Pa 68 homine zz marg. W 69 qui se innocentia] quis nam innocenciam W

conputat] publicano zd. Pferom.imseg.

innocentia] de praemit. Pb]O

71

^ eructatJO —— iniusto]iniusto V, in

iustisJ 1^, iniustus2"O, iniustus et PP ed. publicano oz. Pf Pb 72 deterior ed. 73 cruciaris] Et inter haec magnum chaos inter nos et uos firmatum est add.CPa Wideteed. | 74/75 ex his quae dicta sunt quia iustos et iniustos et] sup. Jin. add. 27^ manus recentior V, om. R 74 quia] qui R transp. W Pb ed. in iustos separatJsolito more — ex hisrep. R— hijs WPf — 75etsi]et VC, et sic R, etsi V 2^ manus recentior

et inferni] et om. Pf ed.

aduc inferni transp. W — 76 adque V 1^ manus

O utsaepe ad huc]

O Pa, etsi — etsi] W P5]

non dum V 1? W, nudum R, nundum P2, nondum Pf, magnus O 77 habitatio celestis ?rzzsp. Pf — separabat V Pf, separauit / O C Pa necdum

reliqui

reliqui — etsi] W Pf Pb ed., siom. ceteri — illos]eos O — hyatusPf

— 78 non

angelis] superius Pf ed. dum] R WP», nundum Pe, nondum reliqui sanctis praemit. Pf — 79 rufea V, ronfea V 2^ manus R, romfeaJ (f expuncta),

J) rumphea franc. (praeter

legis lator franc. (praeterquam Pf)

paradysi

80 reditus nec illuc hominis ex so/zs ianua W P5]O ed., fortasse iure Pb Pa 81 pateret] pater, et R hominis 2^] -ni Pf Pb R W, om. ceteri ob bomoeot. ullius.R, illius Pf Pb 82 illic PP obseratae] serate O

742

SERMO CXXIII, 6-7

egressus. Nam et chirographum paterni debiti, quod morti singulos addicebat, stylo culpae et reatus ipsius atramento tenebatur 8 VA adscriptum, et ad subolis noxam multa temporum currebat usura,

90

95

IOO

nec erat idoneus, qui paradisum introiret, flammam extingueret diuinitus institutam, aut aperiret ianuas inferni caelistus obseratas, aut solueret chirographum, quod in arca legali dei praecepto tenebatur inclusum. Hinc est quod ipse dominus, primi hominis, id est, contumacis serui, exulator, aduenit ; ipse dominus, qui obserauit paradisum, qui clausit infernum, ad terras et inferos tota potestate descendit, ut accensa extingueret, cauta protinus aboleret. Hinc est quod arietem suae crucis portat adgressurus infernum, ut conterat et confringat ipsas tartariianuas aere munitas et ferro. De latere fundit aquam, ut paradisi uiam temperet, ignem ex parte sanctorum extinguat inferni, totum chirographum debiti diluat et soluat antiquum, et patiendo hoc remittat ipse, quod ipse intulit imperando. 7. Agnoscite, fratres: laetamini, fratres, post triumphum Chri-

sti sanctorum custodiam dissolutam, et in sanctos ultra inferni nil deberi, quando Christi, ut iustos, non iniustos, absolueret, ad

infernos usque penetrauit. Intellegamus, fratres, quantum Christus profuerit, immo quam sine Christo in nullo fuerit salus, cum praeter istam corporum solutionem sanctorum quoque animae

83/84 cf. Col. 2, 14. 87 ianuas ... obseratas] cf. serm. LXXXV bis, lin. x5. 94/95 ...ferro] cf. supralin.8os. ^ 95..aquam]cf.loh.:9,34. ^ 96ex parte sanctorum] cf. NTEDIKA, p. 222. 99/114 cf. NTEDIKA, p. 104 (lege ibi serm. 123 loco 173). 99/102 cf. serm. LXVI, linn. 75/79.

83 cirographum VJ, cirografum W constanter, cyrografum C, cyrographum reliqui debiti] delicti Pb 84 adiciebat con;. Bulbart frustra stilo oznes codd. 85 asscriptum W C 1* manus Pa 2^, asscriptus Pa 1^, ascriptum Pf P^ 0 ed. subolis primae manus V et R, sobolis cett. codd., sed W babet insolubilem

multa] per praem:t. O curabat (currabat/) usuram JO 86 era VR idoneus erat/ransp.CPa ^ paradysumPb — flammeam W 2^ extingue-

ret] rompheam agZ. W 88 cirographum V, cirografum W, cyrographum ceter? arca] V C, arcanaJ 1^ manus, archa reliqui 89 quod] sup. /in. add. 27 manus V,om.R

Ji

R

homini R

89/90 idest PAY

ipse] inquam a4. C Pa

obseruat

90 exulator] ex emend. V, exhulator

R

etinferos] sed ad i. R (up. /in. add.), etadi.

C 1* manus clausa P5 ed.

transp. CPa

W Pb], adi.PfO ^ 92assensa

cauta] W Pf]O, uerbum erasum in V, et cautos R, cauteriata C Pa, protinus de. V ; aperiret, protoplasti facinus add. ed., quod etiam

2" manus V sup. cauta protinus 7n antec. scripsit adgressurum

91paradisum om. V ^ terram

V, aggressurum

C Pa

aboleret] V eZ., om. ceteri

94 ipsas tartari ianuas

— 953

et confringat

— 94/105 aere munitas usque tenebantur adstrictae om. franc.

96

incisum ponit V inter extinguat et inferni cirographum V, cyrographum R, cirografum W' — 97 paciendo VW — 100 infernum R— 101 debere (?)W 102 inferos R W, fortasse recte

SERMO CXXIII, 7-9 IOS

IIO

743

apud inferos tenebantur adstrictae. Beatus ergo Lazarus, qui totum deo debuit, ut crimini nil deberet ! Beatus qui hic recepit tot mala, ut ibi bona omnia possideret! 8. Et adiecit Abraham dicens: Neque hinc ad uos transire, neque inde transmeare quis potest. Terret, fratres, terret nimis uocis huius auditus, quae ostendit post mortem et semel apud inferos poenali custodiae deputatos, ad sanctorum quietem non posse transferri, nisi Christi gratia iam redempti ab hac disperatione sanctae ecclesiae intercessione soluantur, ut quod sententia negat, ecclesia mereatur, praestet gratia.

IIS

9. Hic tamen diues rogat adhuc et dicit: Pater Abraham. Adhuc uocat patrem, qui meritis suis et patrem et patriam sic amisit. Pater Abraham. Hic miser et in sua poena mentitur. Pater Abraham, mitte eum 1n domum patris mei. Si uere hunc patrem uocat,

I20

cuius domum patris alterius tunc requirit? Nisi forte eum se in absentia habere patrem credit, quem in praesenti se taliter conspicit perdidisse, et sic sibi credit eius patris domum eius gratia custodiri, cuius ibi negari sibi sinum uidet, uidet requiem pernegari. Pater Abraham, matte eum. Quem ? Nempe Lazarum. Vbi? In 118 zn domum patris mei fehlt in den Hss. V und R; deshalb habe ich nur zógernd diesen Satzglied im Text aufgenommen, denn es kann sich um einen Zusatz zur ursprünglichen Fassung handeln. Der folgende Kontext, in welchem wir cuius domum patris alterius tunc requirit ?lesen, scheint den vollstándigeren

Schriftzitat vorauszusetzen, jedoch nicht unbedingt. 105/106 cf. supra lin. 6o. 108/109 cf. Luc. 16,26. — 115.117 Luc. 16, 27 (cf. JOLICHER, Lucas- Evangelium, p. x90). 117/118 Luc. x6, 27. 123 Lüct?16527.

105 asstricte W | 106 hic transp. W post mala inseg. ^ recipit Pf — tot]V 2^ manus Pb C Pa, tota ceterz 107 omnia bona zrazsp. WPf ^ 108 et om. 109 transmeare (trans meare )] adiecit] autem 2247. W] C Pa WJOCPa huc praemit. V 2^manus J C Pa, si iure nescio (cf.Jülicher, Lucas- Evangelium, p. 190) quiete R, requiem P5 111 deputatus (ex ortbogr. archetypi ?) ] 1* manus posset RJ 1^ manus — transferri] — 112iamom.framc. — desperatione Y 113 ab hac desperatione redempti zrazsp. C Pa franc. (J 27 manus) intercessitione R I^ manus — quosVRW]O . sententea R 1^manus ^ negat) ligat W

PfPbJO bomoeot. quoque

114 praestaret gratiam W' — gratia praestet /rgzp. Prage

sihinc

115/117 adhuc uocat que amisit p. Abraham om. W franc. ex 117 hic]est praemit.Pf ^ hic miser usque mentitur om. Pb per bomoeot. / O C Pa, et tamen patrem uocat add. C Pa mentitur] mittitur

mei] miser diuesaZZ. Pb in domum patris mei om. V R (cf. comment.) 119 domum] dominum O uocas Pb patrem] abraham PP

118

^ hunc patris

requires WR, tunc] tu PfPb]O, sic CPa alterius domum 7razsp. C Pa eius om. W patris] eius W hanc franc, hic sic] 121 Pa C Pb Pf requiris

negari] uetari C Pa 122 ibi om. W P5] O C Pa eius gratia] eius om. O uidet 2^] uidit V C Pz sibi negari transp. W Pf P5]O

125

SERMO CXXIII, 9-12 744 domum patris mei. Modo et tarde diues Lazarum ad domum patris sui non misericors, sed miserandus inuitat, quem tanto tempore sub tanta miseratione suis incubentem ianuis non recepit, et sub specie pietatis ad pristina uulnera, ad praeteritos gemitus Lazarum uult redire, quem prima petitione ad suos deuocare non potuit cruciatus. Ante dixit: mitte ad me; modo dicit: mitte ad fratres

meos. Dolet, agit infelix, ne uideat felicem, quem aliquando putauerat infelicem. 10. Mitte ad fratres meos. Vbi? In domum patris mei. Vt quid ? Habeo, inquit, quinque fratres, ut testetur sllis, ne ueniant in hunc locum tormentorum. Cui pius, qui sibi sic inpius? Inpudenter Eo» praesumit aliis inpetrare poenitentiam, qui sibi tam crudeliter ad ueniam non prouidit. M:/te Lazarum; habeo quinque fratres. Et putas quod quinque fratribus tuis sufficit Lazarus, qui tibi tanto 540 tempore tot uulneribus suis toto clamans corpore nil profecit? Merito ei respondit Abraham: 140 11. Habent Moysen et prophetas, audiant illos. Sine Lazarum tantos requiescere post labores, et tu defle tuas, quas tu merito sustines, poenas. Deus autem fratribus tuis et omnibus, non pro tuo consilio, sed pro suo munere olim prospexit dominus ad salutem: dedit per Moysen legem, prophetiam largitus est per 145 Heliam. Audiant ergo illos, ne tuos sentiant cruciatus. 12. Respondit diues: Non, pater Abraham, sed si quis ex mortuis resurrexeri, credunt ei. Cui respondit Abraham: S? Moysi et Heliae 130

132 Luc. 16, 27. 133/134 Luc. 16, 28. 16, 29. 146/148 Luc. 16, 30-31.

124 et tarde] et o».

C Pa

136 Luc. 16, 28.

126 sub tanta] frazc., substantiae

140 Luc.

V W 2^,

substantia R W 1^ miseria C Pa incumbentem RJ, incombentem P/fPa recepit] respexit C Pa 126/127 sub specie] suspecieJ 1^ manus 127 gimitus (?) V 1^ manus, nunc add. C Pa 128 peticione V a suos V sic deuocare] reuocare /O, aduocare C Pa non potuit reuocare /ragzsp. O 1350 dolet] et 222. C Pz quem] felix a4. franc. 130/131 infelicem aliquando putauerat transp. W — 132 ad fratres meos] lazarum C Pz utquid Pf Pb 133 inquit (-id V 1^ mazus)] enim W fratres quinque zrzzsp. O 134 imprudenter C — 136 prouidet 1! ^ habeo]enima4Z.CPa 137 sufficiat Pa 138 suis in marg. W corpore] tempore W' proficit W 139 respondit ei transp. W — 140 Moysen om. V in transitu ad al.lin.— 141 tanto V 1^ manus (2?) R defleas RW tuas] has R qua (?) V 1* manus tu 2^] tuo W Pf (qui praemit. in) PbJO, om. C Pa 142 et omnibus om.J 145suo]tuo PL 1^ — dominus om. W Pf Pb ( ac ed. ex franc. deriu. probabiliter) 145 elyam W, helyam PfPbOPa ergo om. JO neJ et adZ. W cruciatos V 1* manusJ 1^ (ex ortbogr. prototypi) 146 sed si] -d si ex emend. primae manus V siquis W PfJO 147 surrexerit PP credunt] V W Pf, credent ceteri (cf. in seq.) si]etsi(?) V1^ ^ moysen V 1^ manus RPa 1^ manus (uffitim 0. €. , p. 191)

haeliae V Pic, helye PP, helyae Pz, helie Pf] O, eliam

SERMO CX XIII, 12-13

745

non credunt, neque si quis ex mortuis resurrexerit, credunt ei. Nichil tam uerum, fratres: qui de caelo loquenti per legem, de caelo uenienti per Christum credere noluit, iam non merebitur credere ab inferis reuertenti. Ipse Christus, fratres, deus et dominus noster, ad Moysen est locutus de caelo, ipse in terra terreno est

155

locutus in corpore, ipse cum terreno corpore ab inferis est reuersus, et tamen referenti quae bona in caelis, quae sint apud inferos mala, fratres diuitis illius, qui Iudaicis intelleguntur in populis, credere tota obstinatione noluerunt. 13. Verum,

160

fratres, quia nos qui sit diues, aut qui Lazarus

pauper, et qui sint quinque diuitis fratres dicere nunc tempus excludit, nec quid in hac historia spiritalis intelligentiae lateat, aperire permittit, edocti per Christum quid apud ipsos maneat, quid apud inferos expectet iniustos, agamus, curramus uerbo, opere, misericordia, ut et superna bona adprehendere, et mala perterriti uitare et declinare possimus.

158/159 cf. serm. CXXIV, linn. 97/1oo. cf. serm. L, ad lin. 32.

148 credunt 1"] credent C 1^ manus surrexerit Pf Pb primae manus V credent reliqui

nichil] nil 7

159 ... spiritalis intelligentiae]

si quis] siquis / O, o. R, -s ex corr. credunt 2] V 1^ R (cf. Jülicher, I. c.),

149 fratres] quia 422. C, quam 242. Pa

de

150 per Christum] Christo C Pz legem] et a22. C caelo] moysi C Pa merebitur] iam non merebitur credere] nec iam lazaro crederet C Pa 152 est 1?] ex emend. primae manus (?) V miserebitur P/Pb 1^ manus J locutus est /razsp. W — 152/153 locutus est /razsp. PfÉPb — 154 caelis] et quae 2^ quidam W, qui om. sint apud inferos usque in populis (Hin. add.CPa 157 qui l^] quis V 2^manus WPb, quidO —— diues] 156 tota om. W 155) C,sitadd. PÉPb]O ^ 158fratres isteadd. CPa — qui 2^] quis V 2^manus RW .istoriaV R, diuitiszrazsp. V — 159 nec]ex emend. V,neJ 1^O ^ quodCPa intellegentiae / zzz, intelligentia R spiritualis O hystoria PfPbPa 160 permittit] non praemit. O — 160/161 quid ... quid] qui ... qui V 1^ manus 160 quid] qui R — quid apud per Christum /razs5.] —— ipsos] ipsum C Pz, 160/161 ipsos usque quid apud om. R propter bomoeot. — 162 et mala] celos Pb 163 perterriti] praeterita GF]O CPa —— possimus] praestante domino utm.R nostro Iesu Christo, qui cum deo patre et spiritu sancto uiuit et regnat deus, per omnia saecula saeculorum amen ad. Pb

CXXIV MONITVM Sermo CXXIV desideratur in codicibus traditionis francae (uide introductionem, pp. xxiii et xxxix), nec mirum si Mantelli, cuius erat in manibus exemplar

quoddam eiusdem manuscriptorum familiae, adnotauit: "Hunc non habet ms. codex sermonem". Quaeri potest utrum haec omissio apud prototypum traditionis francae (ex qua, ut patet, franca deriuata) per homoeoteleuton originem habuit, cum sermo CXXIII eodem uerbo fos5;mus concludatur, quod

etiam in ipsissimo fine sermonis CXXIV legitur. Quidquid sit, omni dubio de genuinitate dictionis posthabito, praeter codices Felicianos, aliquot testes adsunt traditionis Seuerianeae huius tractatus, inter

quos antiquissimus codex 71, apud quem tamen textus deficit inde a uerbis er uiuit deo semper fine capitis 4 seu in ipso medio sermonis, qui ultimum locum obtinuit in serie codicis A, cuius nouissima folia iam non exstant.

Duos alios codices traditionis Seuerianeae inueni, qui sermonem integrum praebent, oportunissime quidem, quoniam quamuis auctoritatem Felicianorum codicum

Seuerianeis

testibus

fere

semper

praetuli,

multa

in dictionibus

Chrysologi sunt, quae ope tantum horum testium emendari possunt, et hoc praesertim isto sermone, in quo media pars extrema apud codicem 4 deficit atque, ut dictum est, omnes testes traditionis francae desiderantur. Praedicti

duo codices Seuerianei sunt Laur.

Florentinus Laurentianus Medicaeus, plut. XVIII, cod. XXIV, saeculi

XII, foll. 69-7o. De ipso iam in monitu ad sermonem LXXXIII. P

Parisinus, Bibliothecae Nationalis, Latinus 814, pulcherrime characteri-

bus humanisticis Italicis saeculo XV exaratus (cf. G. MAZZATINTI, La Biblioteca dei Re d'Aragonia in Napoli, Rocca S. Casciano, MDCCCXCVII,

p. 65, sub num. 147), foll. 83-84".

Sex.

Manifesto codices Laur. et P, quantum ad conciones Petri, quas continent, adtinet, ab uno eodemque subarchetypo originem ducunt. consensum designat codicum A4 Lazr. P.

Adest praeterea Romae in Bibliotheca Vallicelliana Ms. Tom. XI, saeculi XII, ni fallor, foliis 129"-1ar", aliud apographon sermonis, ad eandem traditio-

nem Seuerianeam pertinens, quod non contuli.

SERMO CXXIV

PL

DE EODEM QVARTVS

VA

IO

1. Quotiens nobis a deo diues ingeritur purpuratus, quotiens uulneratus pauper adponitur, totiens nobis misericordiae scamma panditur, totiens nobis stadium pietatis aperitur, ut despectaculo caelesti possimus adtendere quam breui quantam pauper ad palmam, diues peruenerit ad ruinam. 2. Homo, inquit, erat diues, et induebatur purpura et bysso, et epulabatur cotidie splendide. Et erat quidam mendicus nomine Lazarus, qui iacebat ad ianuam eius, cupiens saturari de micis, quae cadebant de mensa diwitis. Induebatur diues purpura, pauper liuore; diues bysso, pauper squalore; auro diues, pauper foetore.

« Pauper uulnere sudabat, unguento diues; saniem pauper spargebat, «diues?» odores. Diues plumeo decumbebat in simmate, 15

iacebat durissima pauper in terra. Diues ructuabat epulas, sanie 13 uulnere sudabat. Vielleicht hat der ursprüngliche Text der Sez.- Überlieferung (der Passus fehlt in der felizianischen Tradition) so gelautet: ... pauper uulnere. Sudabat unguento diues, saniem pauper spargebat. Dann bleibt aber das allgemein (von den drei mir bekannten Sez.-Handschriften) bezeugte Substantiv (sicher ein Akkusativ) odores am Schluss des Satzes unverstándlich. Die Fassung der Hs. P, mit ihrer Interpunktion nach zzguento diues und der Variante sane anstatt saniem, ist schon ein Emendationsversuch, um eine Lósung für die Schwierigkeit, die das isolierte oores macht, zu finden.

3 ingeritur] cf. serm. CXXI, lin. 98. XXXIILlin.83. | 8/11Luc.r16,19-21. lin. 67 ;serm.

LX XXIII, ad lin. 2x.

— 4/5 scamma ... stadium] cf. serm. 14 decumbebat in simmate] cf. infra 15 ructuabat] cf. serm. CXXI, lin. 107.

Codd.: A Laur. P, VRW

Inscriptio: Incipit de diuite et lazaro 4; Omelia lectionis eiusdem sancti (beati

P) Seueriani (Seuerini P) episcopi Lazr. P — 5 purpuratus] qui Praemit. V R, ingeritur edZ. A Laur. V quotiens 2^] totiens Sez. 4 nobis om. P scamma] scola W, sancta manus Laur. P

PRW

expectaculo

5 nobis oz. R

studium Lazr.

A — 6quam breui] luctamine praemit.5ev..—

quantam]

A, tempore WW, quantum ceterz pauper ex 2^ manu Laur. 7 palma V 8 inquit] quidam Lzzr. P peruenerit] Sez., peruenit W, peruenitur V R

bysso R unus, bisso reliqui semper — 9 cottidie A, cottidiae V, quottidie P diues bysso pauper squalore oz. 4 AV 12 libore splendidae V squalore auro diues pauper om. P ^ diuesauro /ransp. A bysso] auro P 13/14 uulnere sudabat z:4ze odores ex Sez., foetore] foetores V, om. Seu. 13 codd. (Seu.) interpungunt inter uulnere et sudabat (cf. comment.) om. VRW saniem] A Laur. non disiungunt interpunctione aliqua uerba diues et saniem 14 aspergebat Lazr. P sane P, qui punctum praemit. (cf. comment. in antec.) symmate IF, simate P W, fortasse recte

15 aepulas AV

aliique, aepulis W

sanie] fame Sez.

748

20

SERMO CXXIV, 2-3

pauper anhelabat. Fundebat uina diues, pauper lacrimas. Exsaturatus diues proiciebat panes, micas pauper esuriens non habebat. Pascebat oblatrantes pauperem diues ferculis suis, pauper uulneribus suis saturabat diuitis canes. Ac ne pluribus, ad diuitem bona omnia, ad pauperem mala omnia perlegimus peruenisse, neque tamen pauperem fregerunt aduersa tanta, aut diuiti omnia secunda profuerunt; immo pauperem prouexit ad philosophiam paupertas, ad uirtutem dolor, contemptus ad patientiam, necessitas ad uoluntatem, fames ad ieiunium, sitis ad tolerantiam, ad uitam

mors, ad praemium poena, ad caelum terra, egestas ad regnum; et diuitem sic extulit purpura ad superbiam, byssus ad luxum, ad inhumanitatem copia, abundantia ad impietatem, unguenta ad marcorem, ad caecitatem splendor, sublimitas ad ruinam. Ergo neque ignauos erigunt, neque fortes aduersa prosternunt, quia 3 o neque prospera diuitiae neque paupertas, sed animus aut ducit gratos ad praemium, aut ad poenam deducit ingratos. 3. Ianuae diuitis pauper adponitur ulceribus plenus, at fit hoc non humano casu, iudicio fit diuino, ut diuitis et pauperis confli-

25

ctus esset in terra, spectaculum maneret in caelo. Spectabat deus, 3 MA

spectabant angeli diuitis et pauperis singulare certamen. Diues totus indutus diuitiarum stabat armis, e contra pauper iacebat ipsa uestitus in carne, nisi forte lorica erat illi unum totius corporis

23/24 necessitas ad uoluntatem] cf. sermm. XXXVIII, lin. 5o; XLI, lin. 36, etc.

37/538 unum ... uulnus] cf. B. LórsrEDr, Zenonis Veronensis tractatus, CC

XXII (1971), p. Gr, lin. 4x (tract. I, 15, de Iob).

l6anelabat V uina diues] diues uinum Lazr. P lacrimas pauper /razsp. Seu. exsaturatus] AV (exa- R aliique), et saturatus Laur. P, exaratus (-x- ex corr. primae manus) W, qui interpungit ante boc uerbum — 17 panis A 1^ manus

(ortbogr. )

pauperem Lazr. P

18 ferculis suis diues /ransp., fortasse recte

propter chiasmum : ferculis suis diues, pauper uulneribus suis, coZ. A, sed ipse solus 19 saturabat] Sez. W, satiabat V, saturabatur R carnes P pluribus] Sez.

(plurim A 5c 1^) W, plurimis V R, utrumnam rectius nescio (cf. serm. CXXXII, lin. 80), legimus Sez. W ^ peruinisse A

l'(de.) AÁ

tanta om. V R W, an merito?

pacientiam

V W

26 sic om. Laur. P

20 perlegimus] V R 21tamen]enim V

^ secunda]saecula P ^ 23contentus

24 uoluptatem W 1?

25 praemium] proelium A

27 inhumanitatem] humanitatem

V P

copiam V7

habundantia VR, habundancia W — ungentaW — 28 mercoremP ignabus Z4 1^ manus, ignabos 2^

ID)

erigunt] regunt Sez.

31 gratus Seu. V (ortbogr.)

ducit W

adponitur] et punitur zd4. A, et ponitur ad. Laur. P

— 29

30 paupertates Lazr.

ingratus Sez.

32

at] Lazr., ad P, ac ceteri

hoc fit /ransp. P. — 33 humanu A — fit] sed Laur. P.— 34/35 spectabat

deus usque singulare certamen ex Sez., om. V R W Seu. Lat., econtra R W, et contra V

Jeq., uix praemit. W— Seu.

36 induitur R 1^

e contra]

37 ipsa] in praemit. V et rep. ante carne in

uestitus] destitutus Sez. (di-4 1^ manus)

— in carne]eet c.

541

SERMO CXXIV, 3-5

749

uulnus. Diues murabatur seruorum choris, pauper exutus cute dolorum stimulis agebatur. Iaciebat impietatis tela diues, clip40 peum miserationis Lazarus obponebat. Crudelitatem suam diues pauperi uibrabat in uulnus, frustrabatur diuitis ensem totus ex uulnere qui uiuebat. Quid plura ? Vicit pauper, qui ante in animam totus corpore deserente migrauit, et calcata carne in spiritum totus armiger supernus ascendit, ne ubi possit ferire diuitis crude45 litas inueniret. 4. Ob hoc enim egerat deus, ut diues pauperis, pauper diuitis oculis semper essent, quatenus uicissim sibi ambo curam de uario languore praestarent. Aegrotabat pauper corpore, mente diues. Hinc est quod differebatur cura pauperis, ut a paupere diues 50 sumeret de uulnere medicinam, de gemitu conpunctionem, de lacrimis poenitentiam, de patientia exemplum, de fame misericordiam, de siti sensum ; ad summam, caelestem de terrena conpassione consortium, certe ut tantis diues bonis fultus deo gratus esset, 55

60

quando gratus deo pauper in malis omnibus uidente diuite permanebat. Merito ergo portabatur ab angelis, qui iacebat ; qui lugebat, Abrahae consolabatur in gremio, et uiuit deo semper, qui se sibi uiuere nesciuit in mundo. 5. Factum est, inquit, ut moreretur pauper, et. portaretur ab angelis in sinu Abrahae. Mortuus est autem et diues, et sepultus est in inferno. Miser accepit ante animae quam corporis sepulturam, nec

58/60 Luc. 16, 22.

38 murabatur] A4, murmurabatur Lazr., murmurebatur P, morabatur

V RW

serborum A : choris] in premit. Lat. ed. (quia legerant morabatur), stipatus Mantelli (eadem ex causa), choros Laur. — 39 agebatur] AR eZ., angebatur Laur. P,aiebatur V,iaciebatur W^ iacebat V 1^ manus Laur.P ^ diuusclepeum (?) A 41 bibrabat 4 in uulnus] in oz. R frustabatur V 1^ manus A diuitis ensem] Lazr.

P W, diuiti sentem

AVR,

diuiti sontem

eZ., diuiti

insontem Maztelli — 41/42 totus ex uulnere zsque qui ante in ex Sez., om. V RW in 42 P unicus est qui interpungat post uiuebat totus] per Praemit. P animam] inanima P (-ma sup. lin. seu sup. litt. erasas), pauperis anima que add. W, qui add. Mantelli, pauperis robur quia ad4. ed. (sed W Mantelli et ed. antecedentia 43 totus] bis P puncto interiecto, toto se W, om. ed. bic et uerba ex Seu. ignorant) deserente migrauit] se deserente totus migrauit in animam ed. ponit postea 44 tutus W spiritu AP (cf. tamen animam m antec.) calcate V 46 hoc sup. lin. (1* 45 inueniret] et 2442. Sez. ferire] ferre VR Lazar. manus?) A — diuitis] in praemit. A Laur., in add. P ed. — 47 esset A, adesset W qua tenus WW, quatinus Lar. A

medicina

V/R

48 langore A

52 sensem VR

50 sumeret] resumeret (?)

ad summa Lazr. P, om. W

celeste

deo gratus] degratus tanti ... boni VR 53 certe ut] ceterum si W.— Ww 56 abrae P VR, deo ingratus Laur. P — 54diuiterep. A — 55 portatur Sez. gremio] Jc abrumpitur A deficientibus nouissimis foliis buius codicis constanter 59 autem pauper] mendicus P 58 inquit] 72 marg. W, autem Lazr. P est transp. P et diues om. W

750

SERMO CXXIV, 5-7

ante quieti corporis quam poenali traditus est sepulchro, ut uiuat poenae semper, cum sit semel mortuus uitae. Et sepultus est in inferno. Et widit Abraham de longe et Lazarum 1n sinu eus. Inmutatio quanta rerum! Quo descendit diues! Quo pauper 6 ascendit! Respicit ibi sursum, quem despexerat hic deorsum; et uidet eum de inferno in sinu Abrahae, quem iacentem se coram superbo de simmate non uidebat. 6. Pater Abraham, miserere mei ! Stulte quaerit a patre misericordiam, quam negauerat fratri. Mzserere mei! Quid illi cum misericordia, cui iam totum cessit in poenam? Aut quae illi supplicatio apud patrem poterit subuenire, cui in sinu patris residet accusator? Pectus patris Lazarus tenet, et totam sancti cordis pulsat aequitatem, quatenus se filii patrem boni, mali iudicem seruet. i 7. Pater Abraham, miserere mei, et mitte Lazarum, ut intinguat 75 extremum digiti sui in aquam, et vefrigeret linguam meam, quia crucior 1n hac flamma. Mitte Lazarum, ut ipse qui cruciatus mei causa est, iam refrigerii minister extremum digiti sui solamen modo ipse porrigat, cui ego lacenti manus meae totius solacii tunc 8o negaui E! mille Lazarum, ut intinguat extremum digiti sui in aquam, et refrigeret linguam meam. Sitit itaque guttam, qui uini lacus, ut pauper sitiret, effudit; et stilla digiti extremi credit gehennae flammas extinguere, qui mensuris per totam diem ebrietatis non extinxit incendia ; sed hanc sibi guttam ad refrigeri85 um dari petit, ad ardorem pauperis quam negarat. Ista gutta est, diues, quae te fecit crudelem; ista gutta est, quae os Lazari a te VA

62/63 Luc. 16, 22.

63 Luc. 16, 23.

64 inmutatio quanta rerum] cf.

serm. CXXLlin.z. ^ 65/66 cf.serm. LXVI, adlinz4s. — 67 simmate] cf. ad lin. x4 supra. 68 Luc. 16, 24. 72/74 cf. serm. CXXII, linn. 37/38. 75/77.80/81 Luc. 16, 24.

61 poenalis VR — 62 poenae]penéP etsepultus]etom. Laur. P — 64 inmutatio] en mutatio Lazr. P (cf. serm. CXXI, lin. 11) 65 respiciat Lazr. P 65/66 despexerat usque Abrahae quem om. Laur. P per baplograbbiam | 65 hic deorsum om. W/— 66se coram] quorum V R,seorsum W — 67 symmate W^ 68 misericordia (mía) V —— 69 negauerat] ipse praemit. Laur.P — 70 cessit]

concessit Lazr. P, esse W

pena W

71 cui] cum Lazr.

72 residet rep. V

(n transitu ad al.lin.) R— pectus]rectusVR — lazarumV Laur.P — 736lV filiis ... bonis malis Lazr. P 75 intingat W 76 refrigerer V 78

minister]

eZ., sit minister

et Lazr.

P, ministerii

VR,

ministerium

W, az

ministerio ? 79 tociens W — solacium W — 80 intingat Laur. PW svi om. Laur. 81 refrigerer ;terum V —— sitit] sitio W itaque]utique Y — 82

lacos VR — ut]etR etstilla] V e2., et stillam Lazr. P (sed cf.ablat. mensuris in seq.), estillaR,estilla W —— digitiom.Laur. ^ 83 gehennaR 84ebrietates

R12

extincxit

]/

85 ad ardorem

pauperis]

arborem V — 85/86 diues est /ransp. Laur.

ardoris

pauperi Laur.

P.

— 86facit VR — a teJ ante R

SERMO CXXIV, 7-9

90

95

IOO

751

negata siccauit, quia ad refrigerium pauperis et gutta sufficit, mica — cupiens, inquit, saturari de micis, quae cadebant in terra —. Spargebatur panis, fundebatur uinum, et quod ad extremam uitam pauperis negabatur, hoc totam diuiti periebat ad pompam. 8. Et mitte Lazarum, ut intiguat extremum digiti sui in aquam, et refrigeret linguam meam. Lingua in capite caput mali: ipsa derogat egenum, insultat pauperi, pietatem latrat, misericordiam carpit; et merito prima est in gehenna, in cruciatu praeuia, dux poenarum, quia ipsa interdixit misericordiam, cui datum fuerat ut iuberet. 9. Et quamuis series lectionis et me conpellat dicere, et uos inuitet audire qui sit purpuratus diues, qui sit Lazarus pauper, qui sunt quinque diuitis fratres, quomodo ante diem iudicii diues cruciatus sentiat gehennae, sed dolor reuocat a dicendo. Mortuus est, inquit, diues, et sepultus est in inferno. Et si est sub terra tartari carcer, si est causis ardens, si est inferus sine fine crucians, si est

adparitor tristis, qui nos ad ista rapiat post saeculi labores, quid

100 ;sed. Es ist nicht notwendig sed in attamen zu verwandeln (vgl. eZ. im kritischen Apparat). Da hier se schon die Bedeutung von 727ez oder attamen, "jedoch", hat, ist die Bemerkung von Lar. Deest aliquid überflüssig. In unberechtigter Weise haben die übriggebliebenen Zeugen der Sex.-Tradition

(Laur. und P) sed einfach ausgetilgt mit der Absicht dem Satz einen Sinn zu geben ; den hatte er schon.

91/92 Luc.x6,24. serm. CXXIII, lin. 158 s.

92/96 cf.serm.LXVl,adlinn.45/5o. — 97/100 cf. 100/101 Luc. 16, 23. 101/116 cf. serm. LXVI,

9.

88 mica] asyndeton aduersantur, uix iure, W ed.: et mica, Laur. P.: cum sufficit

mica in terra] in terris W, de mensa. In terra Laur. P 89 spargebantur panes Laur. P quo V extremum VR 90 pauperis] coZZ., a» pauperi ? (cf. diuiti zm seq.) pauperis negabatur uitam /razsp. W —— tota R, tantum P 91 intingat P W pergebat Lazr. P, peribat ed. pietate Laur. P caput]lingwa W —— 93aegenoP

R

94oprima V 1^ manus

sit Lazr.

92 lingua] linguam P

oblatrat W'

capit

— 95 datum] dictum Lawr.P — 98quidssit ... quid

99 sunt] sint W, merito, ut uidetur, sed contra omnes alios

diuitis

PW —— sentiat] ed., sententia Lazr. P, quinque /ransp. W —— 100 cruciatur Laur. sententiam VR, sent W' — gehennae] Deest aliquid motat bic Lat. (cf. uar. seq.) a dicendo] W Mantelli, sed] om. Laur. P, attamen ed. (ef. comment.) adiciendo Lzat., dicendo Lazr. P, ad dicendum V R ed.

W 101 inquit om. ed.

in inferno] Et mitte lazarum ut intinguat (-gat WP) extremum digiti sui in 102 si est causis ardens o7. aquam et refrigeret linguam meam ad4. codd. si est 3^] si causis (xaücic ed.)] causas V, causa R, casa W, chaos P Laur. VR, adpartior P, Lazr. apparitio ), ed. ( Lar. apparitor adparitor] 103 sunt I/ tristis] eZ., aristis Laur. P, istis VR, apparitores W (cf. serm. CXXV, lin. 60) rapiant I qui] quae VRP instans Lat., om. W

752 IOS

SERMO CXXIV, 9

stupemus? Vbi sumus? Quis est iste, qui nos eludit, somnus ? Quae est ista, quae nos tenet, obliuio letalis? Quare non omnibus contemptis euadendi a malis talibus nobis sola sit cura, ne uruen-

tes mundo, ne aliis curantes, ad tanta, tales, tam crudeles subito

rapiamur ad poenas ? Et si est ascendendi possibilitas ad superna,

si est facultas uiuendi in caelestibus, si est Abrahae sinus bonis

IIO

ad caeli omnibus ad requiem praeparatus, si deputatus est Petrus portas, si est Lazarus in sinu patris tanti, immo quia dubium non est ubi et loca et personae et nomina discribuntur, quare non caelo mutamus terram? Quare non caducis emimus aeterna? Quare non perituris manentia conparamus, ut et supplicia deuite-

IIS mus inferni, et haec quae audire desideramus anguste, late uidere,

habere et tenere possimus ?

107/108 ad tanta, tales, tam crudeles subito rapiamur ad poenas. Die zweite Prüposition zd, vor poenas, ist vom Rhythmus verlangt und handschriftlich gut

bezeugt. So kann die erste, vor zz:z, überflüssig scheinen und sie ist es auch grammatikalisch gesehen. Sie ist jedoch einstimmig bezeugt. Den Text habe ich so gelassen, wie er in seiner ursprünglichen Fassung wahrscheinlich gestanden, angeblich wie ihn der Redner in seiner halbimprovisierten Form ausgesprochen hat. 110 Petrus] cf. Matth. 16, 19; sermm. CLIV, linn. 22/24 ;CLXXII, lin. 4x s.; alia Patrum loca uide apud A. R1MoLDi, L'afostolo San Pietro, fondamento della Chiesa, principe degli apostoli ed ostiario celeste nella Chiesa primitiva, dalle origini al

concilio di Calcedonia (Romae, MCMLVIII). tenere] cf. serm. CLXXIX, ad lin. x5 s.

115/116 uidere, habere et

104 stupemus ubi sumus quis V absque interrogationis signis uel interpunctione

qualibet

^ eludet VRW | somnos V (ortbogr.),somno R — 106euadendoV

cura] causa Lazr.

107 ne aliis om. Laur. P — alias W — curantes] con;.,

curentes V, currentes cefer:

tanta] tantas et Lazr. P

108 ad poenas] zzz

omnes codd. praeterquam P, qui om. ad (cf. comment.) poenam R possibilitas ascendendi razsp. W —— 109bonusW 110/111sideputatus zsque portas om. ed. caeli portas] capias mortas, caspias mortas R, caspias portas WW. 112 describuntur cod. praeterguam V — 113terra V — quare non caducis emimus aeterna zz marg. R 115 inferni? P audire zz marg. W audire quae transp. P 116 possemus V (ortbogr.), per christum dominum nostrum add. Laur. P

543

INHALTSVERZEICHNIS VERZEICHNIS DER SIGELN UND'ANDERER ABKÜRZUNGEN IWBGERURZT ZITIERTEWERATUR:! & 237 Til pu edel.

3067-369 370

SANCTI PETRI RAVENNATIS COLLECTIO SERMONVM A FELICE EPISCOPO PARATA SERMONIBVS EXTRAVAGANTIBVS IUDICO Qa SERES aua tto, pest ee Depto ahapipictdrAEs. 3e

373-752

SERMONES LXIII-CX XIV LXIII. LXIV. LXV. LXVI. LXVII. LXVIII. LXIX. LXX. LXXI. LXXII. LXXII

De sesurrectione Lazariogs essininadionnm eri. Ixoreodemsecundusis ooweot cc dLUMUE. De eodem tertius... aou uias ooo LE. De Lazatext. Eleazaro oi agit val d. De oratione dominica primus ............. De oratione dominica secundus ............ De oratione dominica. tertius. . «2 2: 1r dgusuh. De oratione dominica quartus ............. De oratione dominica quintus ............. De oratione dominicà Sextus «....: npe. bis (extrauagans XII). De passione Domini pri-

Wisi. o2o coa UNBEBI LINE LXXII LXXIII. LXXIV. LXXV. LXXVI. LXXVII. LXXVIII. LXXIX. LXXX. LXXXILXXXII. LXXXIII. LXXXIV. LXXXV. LXXXV LXXXV LXXXVI.

LXXXVII. LXXXVIII. LXXXIX. XC. XCI. XCII. XCIII. XCIV.

APT: MOS

ter (extrauagans xin) De passione Domini Seoundüs.....vous ctndpi eec EIS ss Ie sanctocdie FPaschaeumes e c debeta ios: De-resurrectione Dominis. co bees sta. De resurrectione Domini secundus ......... De resurrectione Domini tertius ........... De resurrectione Domini quartus .......... De resurrectione Domini quintus .......... Dewesuprectione «Domimnr sextus. ae: De resurrectione Domini septimus ......... De resurrectione Domini octauus .......... De resurrectione Domini nonus. ........... Sermo de resurrectione Domini decimus .... De resurrectione Domini undecimus | ....... Deanedio Pentecosten... dene re bis (extrauagans X). De medio Pentecostes .. ter (extrauagans XI). In die Pentecostes ..... Sermo de Zacharia postea quam tacuit beatissimus Petrus episcopus Rauennatis .......... «DeZaoliarid » secundus. -«c cerore De Zaetar Eb EOPUHS do oer oct tS «De Zacharia» wugttüs. sw ene resort x DevZactaria»-auus osse ss ele to satt «ac Zacliabiass SeXEUS.

372-378 379-383 384-392 393-399 400-405 406-411 412-418 419-423 424-428 429-433

440-444 445-450 451-456 457-463 464-468 469-475 476-482 483-488 489-496 497-503 504-509 510-516 517-523 524-525 526-527 528-529 530-535 536-540

541-547 548-553 554-559

usati elm reet aee s 560-568

ze wadharta» septimus ede o ing agen De prandio pharigael n feet. 2r «De prandio pharisaer» secundus .........

569-572 573-579 580-3584

INHALTSVERZEICHNIS

754 XCV. XCVI. XCVII. XCVIII. XGDG XCIX

«De prandiophatsáer»ntertiiS HoOL. 2] mos 585-591 De zizanigcs J|ovo os dm b QOO RDNE 592-596 De eodem: secundus: 25:122: 1: E giten 597-601 De eodem tertius «seu de grano sinapis ... 602-606 De eodem quartus «seu de parabola fermenti —607-611

bis (extrauagans v1I). Contra pharisaeos. De co quod scriptum est in euangelio: Rogautt Lesum quidam pharisaeus ut. cum illo pranderet. et curauit Iesus hydroficum: i. . £12 ST

ern CIE CIII. CIV. (GV. CVI. CVII CVIII. CIX. GI: CXE CXII. CXIIIL. CXIV. GXV. CXVI. CXVII. CXVIII. CXIX. CXX. CXXI. CXXII. CXXIII. CXXIX.

mn 612-616

De syrophoenissà muliere: I. d ovremm edt Vbi dicit: Nolite timere eos qui occidunt corpus De-puero centurionis &caasotuitot. arbetrat e Vbi filium uiduae suscitauit ex mortuis ..... De diuite cuius ager uberes fructus attulit .. De infirmitate mulieris quae habebat annis decem: et octo... Ttd soleil aealdeso 9T. De arbore ficulnea abscidenda ............ spurius. De natali sancti Petri apostoli ...... De apostolo ubi dicit: Obsecro inquit uos. .... «-De:apestolo»secundusix. z12561891191 3M. «zDe.apostolo».tertius. 2.0 2 o MIS «aDé lapéstolo?s quiártüs: X. inueceTtrs. apt. «De.apostolo».quintus. ....2.2..- eume-

617-619 620-626 627-637 638-645 646-649 650-655 656-663 664-666 667-671 672-675 676-679 680-684 685-689

«De.apostolo».sextüsssdaucM ab cotone T

690-693

«Dé apostolo» septimus A9 TEST: «De apostolo» octauus ..........: fog 9l. «De apostolez menusc30LL «dod etenn a6. «De apostolo?» decimusnCl. 20) variu o6 «De.apestolo» undecimus. 522: : 0.91, Spurius. .. -. esX9« uxtnotl. ononrpeeer act-

694-698 699-703 704-708 709-712 713-718 725

«De apostolo» tertius decimus

720-725

De Lazaro etidiune De éodéenm'secundus De'eodembtertieid De eodeni quastus

...........

iret. onmoiJsciesn utt: mido sro rU T A eremo: v vinEt Sao edu ACT.

726-731 732-737 738-745 746-752

——————————— Áo vLU owr uU M Tut. wu

Imprimé par les Usines Brepols S.A. — Turnhout (Belgique) Printed in Belgium

THEOLOGY CLAREMONT, L5c RARY CALIE PAL,

0241242

D/1981/0095/14

x

me

:

4T 2eap TM ue,

e

e

*

17. Lade

iR, rere *

-L'" e Cb

mms lg o aec

fiae

Aime

t

Maire ntm "me. n, aesso m.

be

mem nei

ME eie

sÀ— M Lo aat

Ne

dad:

^

"

-

E EN Sms

Lap.