Chrestomathie aus Cicero und Livius: Heft 2 Historische Gemälde aus Livius’ römischer Geschichte [Reprint 2021 ed.] 9783112508565, 9783112508558


175 106 29MB

German Pages 151 [152] Year 1839

Report DMCA / Copyright

DOWNLOAD PDF FILE

Recommend Papers

Chrestomathie aus Cicero und Livius: Heft 2 Historische Gemälde aus Livius’ römischer Geschichte [Reprint 2021 ed.]
 9783112508565, 9783112508558

  • 0 0 0
  • Like this paper and download? You can publish your own PDF file online for free in a few minutes! Sign Up
File loading please wait...
Citation preview

Chrestomathie aus

Cicero

und

Livius.

F ü r m i t t l e r e K l a s s e n g e l e h r t e r S c h u l e n , mit erklärenden, eu g r ü n d l i c h e r V o r b e r e i t u n g und a c h t d e u t s c h e r U e b e r s e t z u n g anleitenden Bemerkungen begleitet von

Dr. W. B ö t t i c h e r , Professor am F r i e d r . W i l h . Gymnasium zu Berlin,

Zweites Heft: Iiistorische Gemälde aus L i v i u a ' romischer Geschichte.

B e r l i n , gedruckt and verlegt bei G. R e i m e r .

1 8 3 8.

Non ita difiicilis superest quaestio, q u i l e g e n d i s i n t i n e i p i e n tibns. Nam quidam illos minores, quia facilior eorum intell e c t s Tridebatnr, probaverunt: alii floridius genns, ut ad alenda primartim aetatum ingenia magis accommodatnm. Ego o p t i ~ n o i quidem et s t a t i n i e t s e m p e r , sed tamen eorum candidissimum. queniqne et maxime expositnm velini, ut L i v i uni a pneris magis quam Sallustium. — C i c e r o , ut milii quidem videtur, et i u c u n d u s i n c i p i e n t i b u s q u o q u e e t a p e r » . tUB e s t s a t i s , n e t p r o d e s s e t a n t u m , s e d e t i a m a m a r i p o t e s t : turn (qnemadmodam Liyius praecipit) ut quisque erit Ciceroni simillijnus. Quintil. inst. orai. II, 5, 18 sqq.

Titus

Livius.

D i e Schriftsteller des Alterthums geben nur dürftige und wenig zusammenhangende Nachrichten von den Lebensverhältnissen des Livius, so gross und allgemein auch während der ganzen Dauer des romischen Kaiserreichs, besonders im ersten Jahrhundert desselben, sein Ansehn als Geschichtschreiber war. Er stammte, im J. 58 vor Chr. zu Patavium (Padua), oder doch in der Nähe dieser Stadt geboren, aus der consularischen Familie der Livier, deren Vorfahren in der Geschichte Roms zum Theil mit Auszeichnung genannt werden. Gewiss schon früh, nach gründlicher Beschäftigung mit Rhetorik und Philosophie, dem Studium ergeben, dem er sein ganzes Leben widmete, begab er sich, um demselben mit desto besserem Erfolge obliegen zu können, nach Rom, wo die Unterstützung, welche nach dem Siege bei Actium (im J. 31 v. Chr. Geb.) Octavianus, Mäcenas und andere einflussreiche Männer den Wissenschaften zu Theil werden Hessen, auch ihm bei seiner Absicht, eine ausführliche Geschichte des römischen Volks zu schreiben ( r e m i m m e n s i o p e r i s , wie er in der Präfatio sagt), behülflich sein konnte; denn erst nach dieser Zeit begann er, wie aus der Vorrede zu ersehn ist, sein grosses Werk. Es gelang ihm auch bald, sich die Gunst des Augustus zu erwerben, wozu vielleicht die Empfehlung nicht wenig beitrug, welche ihm die Bekanntmachung der kleineren historisch-philosophischen Schriften und der philosophischen Abhandlungen *) verschaffte, die, sowie leider der grösste Theil seiner römischen Geschichte und ein von Quinti*) Seneca Epi«t. 100. 8. ; Scripsit (Lirins) dialogos, qnos non magis philosophiae annumerare possis quam historiae, et ex professo philosophiain continente« libro«.

1 *



4



Man mehrfach erwähnter Brief an seinen Sohn *), verloren gegangen sind. Noch bedeutenderes Ansehn gab ihm, wenn auch nicht sogleich im grösseren Publicum, welches, wie es scheint, erst nach seinem Tode seinen "Werth als Historiker allgemeiner schätzen lernte **), so doch in den Kreisen der Gebildeteren, wo die Geisteswerke ausgezeichneter Schriftsteller von ihren Verfassern vortragen zu hören damals zur herrschenden Sitte geworden war, und besonders am Hofe des Imperators, der ihn vielleicht selbst dazu aufgefordert hatte, das allmälige Erscheinen seines grossen Nationalwerks, der Geschichte Roms, wozu ihm die Benutzung aller öffentlichen Denkmäler, Urkunden und Annalen unter so günstigen Verhältnissen gewiss im reichsten Maasse zu Gebote stand, und welches er theils zu Rom, theils zu Neapel ausgearbeitet haben solL So scheint er sein ganzes Leben nur der .Wissenschaft geweiht zu haben, zumal da er, seiner inneren Gesinnung nach, einer jener Optimaten, die sich, wenn die Lage der Dinge und der sittliche Verfall Roms sie nicht von der Nothwendigkeit der Alleinherrschaft überzeugt hätte, gern die alten Zeiten der Republik zurückgewünscht haben würden, sich um öffentliche Aemter zu bewerben keine Aufforderung in sich fühlen konnte. Auch seine Stellung zum Hause des Augustus, der ihn, obwohl er in früherer Zeit schon als Freund der alten Aristokratie ein Anhänger der pompejanisclien Partei gewesen sein mogte, sogar seiner Freundschaft gewürdigt ***) •) Quintil. X, 1, 39; II, 5, 2 0 ; VIII, 2, 18. *•) S. Bernhardy's Grnndriss der römischen Litteratur. Man vergi, jedoch, was der jüngere Püning, ein eifriger Verehrer und fleissiger Leser des Livius '( s. Epist. VI, 20, 5.) in einem seiner Briefe (II, 3, 8J sagt: Nunquamne legisti, Gaditanom quendam Titi Livii nomine gloriaque coinmotum ad visendum eum ab ultimo terrarnm orbe venisse, statimque ut viderat abiisse ? ***) Tacit. Ann. IV, 34. Titus Livius, e l o q u e n t i a e a e f i d e i p r a e c l a r n s i n p r i m i s , Gnaeum Pompeium tantis laudibos



5



nnd ihm die Erziehung der Kinder seines Stiefsohns Dru8U8, des Germanicus und Claudius (sicher wenigstens des letztern), übertragen hatte, konnte seinen wissenschaftlichen Studien nicht hinderlich sein. Wenigstens scheinen die ausgezeichneten Kenntnisse der Geschichte, weiche Claudius hesass und auch in nicht unbedeutenden, aber leider verloren gegangenen Werken historischen und antiquarischen Inhalts beurkundete, au beweisen dass Livilis auch in diesem Verhältnis» seine Thätigkeit besonders auf historische Beschäftigungen richtete. *) Von seinen übrigen Lebensverhältnissen ist uns nichts weiter bekannt. Er erreichte ein hohes Alter; denn er starb, erst unter- Tiberius' Regierung in Padua, wohin er nach Augnstus' Tode zurückgekehrt war, im Jahre- 19 nach Christi Geb. Der Ruhm, seines Namens, war bald po gross, dass er, wenigstens wegen der Schönheit und rhetorischen Fülle seiner klaren, leicht verständlichen Darstellungaweis^, als der ausgezeichnetste römische Historiker galt. **) Auch io tulit, ut P o mp oian um eaat Augostas «ppellaret: neqae id amicitise eorum, ofiecit. ') Suet. Claud. 41. Historiam in adolesqentia, b Ott ante T. Livio — scribere aggressus esi. **) S. die oben angeführte Stelle des Tacitus (Ann. 4, 34), dessen Agrie. 10.: Livius T e t e r i n , Fabius Rusticus necentium eloquen ti ssirrti auetares.; Quintil. X, 1, 101.: Noo historia cesseriin Graecis, nec opponere- Thucydidi SaUiutiom verear, neque indignetut sibi H e r od o tus aequari T, Livium, quum in narrando mirae i u e u n d i t a t i s cLarissimiquo candoris, tum in concionibivä (in den. dem Werk« eingefiochtenen Reden) supra quam enarrari potest eloquentem: ita quae- dicuntur omnia quum rebus tum persoais accoittmadata sunt: af£ecto3 quidem, praeeipue eos qui sunt duleiores > ut parcissiaie dicam, nemo bistoricorum eommendavit magis (interessanter, anziehender zu schildern gewusst);. ebendaselbst 32. Livii lactea u,b.orta,s,, (vgl. oben clamsimi candoris) „leicht verständliche Fülle," im Gegensatz zu S a l l u s t i a n a brevitas. Wie sehr Litius selbst jene einfache Verständlichkeit als eine seiner höchsten Aufgaben als Geschiclitscbreiber betrachtet Iiabet scheint wie an«

der Folgezeit wurden seine Werke, wie es scheint, häufiger gelesen als die eines, wiewohl späteren, doch in mehr als Einer Hinsicht weit höher stehenden Historikers, des Cornelius Tacitus, dessen Gedankentiefe und bisweilen an Dunkelheit grenzende Kürze des Ausdrucks nicht Jedermann verständlich und ansprechend genug war. Aber .der grosse Umfang derselben wurde, nachdem sie sich auch im Mittelalter noch lange erhalten hatten, endlich ihrem vollständigen Fortbestehn hinderlich, indem man immer mehr nur einzelne Theile derselben, gewöhnlieh j e 10 Biicher (Dekaden), abschrieb, und so sich das Ganze zerstückte. Es bestand ursprünglich aus 142 Büchern (von Livius selbst lib. 43, 13. a n u a l e s genannt), welche die römische Geschichte von ihrem ersten Anfange bis sum Tode des Drusus in Germanien im J. 9 vor Chr. Geb. nmfassten. Jetzt ist davon nur noch etwa der vierte Theil vorhanden, das lste bis lOte, das 21ste bis 45ste Buch und einige Fragmente. Doch besitzen wir von dem Ganzen noch Auszüge (Inhaltsverzeichnisse), die man, wiewohl mit Unrecht, dem Florus zuschreibt. *) Ueber den wissenschaftlichen Werth und die stilistischen Eigentümlichkeiten der Werke des Livius ausdem Umstände, dass er sich vorzugsweise den ciceronianischen Stil zum Muster nahm (s. unten), auch aas einer der oben angeführten .Stellen Quintilians hervorzngehn, wo dieser über dunkele Weitschweifigkeit und unverständliche Breite der Darstellung klagend (VIII, 2, 18.) sagt: neque id novum Vitium est, quam iam apud T . Livium (wahrscheinlich in der epistola ad iilium) inveniain, fuisse praeeeptorem aliqaem, qui discipnlog o b s e n r a r e quae dicerent iuberet, Graeco verbo utens a x 6*tooi'. Dnde illa scilicet egregia laudatio, „Tanto melius (so schlägt Spalding zn lesen vor für m c l i o r ) : ne ego quidem intellexi!" * ) F r e i n s h e i m , ein Gelehrter des 17ten Jahihunderts, liat dieselben im Stile des Livius und Curtius, eines Nachahmers des Krsteren, mit Benutzung der übrigen Quellen der röm. Geschichte, in sogenannten S u p p l e m e n t e n erweitert, welche mehreren Ausgaben des Schriftstellers beigefügt sind.

fuhrlicher zu rede», Ist hier uieht der Ort. Eine von tiefer historischer Forschung zeugende und den strengereu Anforderungen der Kritik genügende Geschichte- zu schreiben« lag nicht in der Absicht dieses Historikers» da er überwiegend nur auf belehrend? Unterhaltung einea grösseren Publicum? ausging; aueli fehlte es ihm zum TheU an gründlichen strategischen UBd geographischen Kenntnissen, Fast überalt vermisst man in seinen Werken eine tiefere Auffassung politischer Verhältnisse und des Lebens überhaupt, und was besonders der sogar mit einer gewissen Starrheit, auch in der F o r m der histo-i rächen Darstellung, ajn dem Alten festhaltende Asiniua Pollio ihm zum Vorwurf gemacht zu haben scheint,, dea in kräftiger JSigeuthümlichkeit sich aussprechenden praktischen Sinn, wie e^ sich in den Schriften derjenigen römischen. Historiker kund giebt, welche selbst an den öffentlichen Begebenheiten, tliätjgeu Antheil genommen hatten. *) Um so verständlicher spricht ei; aber durch, seine, der modernen sich annähernde,, mehr vom r e i n m e n s c h l i c h e n S t a n d p u n k t e - ausgehende,, obwohl immer zugleich acht römische Betrachtungsweise, durch, lebendiges Interesse für alles. Gute und Schöne,, durch ") Das ist es wohl vorzüglich, was. Aair.ig« unter der dem Litins Vorgeworfenen P a t a v i n l a,s verstanden, h a t , einp loq» c h r ä n k t e i e , nicht mehr den. praktischen-Staatsinann de» a l t e n , R o m s , sondern den. auf öffentliche Wirksamkeit re§ignirenden, blos seinen. Studien lebenden- Gelehrten. Törrathende A n s i c h t d e s L e b e n s and die derselben entsprechende, ebenfalls mehr Studium, und Kunst als unmittelbaren. Ausdruck des bewegten Lebons selbst zu erkennen gebend« S p r a . c h e . S. Bernhardy's röm. Litleraturgeacliichte und öuintil. I, 5, 56. und YIU, 1., der freilich diesen. Vorwurf mehr auf den Gebrauch einzelner: provinzielle^ Ausdrücke und weniger römisch klingender Wendungen bezieht, obwohl auch er den. geringeren w i $ s e n s c h a f 11 i c h e n Werth der Werke des. Livius in Vergleich mit denen- des Sallust erkannt hat. S. If, &, 19: Sallustiuj historiae m a i o r est aiietor; ad quem tarnen intelligendum iam profecta opus «st.

bescheidene und htimane Beurtheilung grosser Männer *), selbst durch die bisweilen freilich an Superstition grenzende Pietät im Festhalten an alter teligiöser Tradition den Leser an, und nicht zu verkennen ist die gewissenhafte Treue **), womit er seine Quellen (unter den griechischen besonders Polybius) benutzt und ihren Werth Sorgfältig gegen einander abgewogen hat. In dem Streben, mit Verschweigung mancher für Rom minder ehrenvollen Umstände, nur den Ruhm und die Ehre seines "Vaterlandes zu verherrlichen, ohne immer auch das Verdienst und die Grösse der Feinde desselben anzuerkennen, sowie wegen einer gewissen Vorliebe für die patricischen Geschlechter, kann man ihm allerdings in manchen Punkten Parteilichkeit zum Vorwurf machen; doch von jenem Streben sind wenige römische Historiker ganz frei zu sprechen, und seiner Vorliebe für die alte röm, Aristokratie liegt wenigstens auf keinen Fall eine unedle Absicht zum Grunde. Dass er seine politische Gesinnung aus Rücksicht auf Augustus nicht verleugnete, geht schon aus der oben in der Anmerkung aus Tacitus angeführten Stelle -(Ann. 4, 34.) hervor. Mit kluger Besonnenheit wusste er zwischen der unzeitigen Freimüthigkeit des T. Labienus, dessen Schriften desshalb in Folge eines Senatsbeschlusses verbrannt wurden ***)» und der höfischen Schmeichelsucht des unter Tiberius als Historiker auf*) Senec. Saas. VI. ut est natura c a n d i d i s s i m a s omnium magnorum ingeniorum aestimator T . Livius. Ueber seine P i e tät vgl, Liv, 43 > 13. **) Vgl. Tacit. Ann. 4 , 34. f i d e i p r a e c l a r u s i n p r i i p i s . **•) S. Seneca Controv. praef. lib. V. Liberias (eius) tanta, ut libertatis nomen excederet, ut, quia passim ordines hominesque laniabat, Rabienus voearetiir. Seine Werke erhielten sich g e wiss dennoch, so gut wie die des Cremutius CoiiI ns, der unter Tiberius gleiches Schicksal hatte, geriethen aber so wie die des «ben so freimüthigen Republikaners Asinius Pollio in Vergessenheit, weil sie nicht wie die des Livius d e n h e r r s c h e n des Ton der Z e i t z u treffen wussten.



0



tretenden Vellejua Paterculus die rechte Mitte zu halten, und mit weiser Mässigung, wie sie in ähnlichen Verhältnissen auch der Dichter Horatius bewies, die Selbstständigkeit seiner Ansichten in inniger Liebe zur alten Zeit der Republik dem Alleinherrscher gegenüber zu behaupten. *) Wie in dieser Beziehung Livius auf der Grenze steht zwischen den Schriftstellern der älteren und neueren römischen Zeit, und zwar so, dass er noch den A l t e n beigezählt wird **), so bildet er auch was seine Sprache und Darstellungsweise betrifft, den Uebergang von der Einfachheit Casars und der bisweilen selbst an Härte grenzenden Alterthümlichkeit des Sallustianischen Stils Zu der nicht selten schon gesuchten und .verkünstelten rhetorisch poetischen Ausdrucksweise des Vellejus und der nach diesem folgenden Historiker ***), unter denen nur Tacitus auch in dieser Rücksicht sein Zeitalter weit überragt, wenn gleich er, wie natürlich, die Sprache desselben nicht ganz verleugnen kann. Mit unübertrefflicher Kunst weiss er überall den Stoff so zu beherrschen, dasa *) Vgl. in der Praefatio die Worte: hoc qnoque l a b o r i s p r a e m i u r a petam, nt ine a oonspecta nialorum, quae nostra tot per annos vidit aetas, tantisper certe, d a m p r i s c a i l l a t o t a raente r e p e t o , avertam. Dass Augustae init gleicher Mässigung seinen republicanisch gesinnten Freunden hierin entgegenkam, lässt sich unter andern auch aus seinem Urtheile über Cicero schliessen, als er einen seiner Enkel mit einer Schrift des Redners beschäftigt fand und, da derselbe sie bei seinem Eintreten voll Bestürzung zu verbergen suchte, t u ihm s p r a c h ¡¡Ao/iot

uriiQ,

cu nul,

Xöyios

xul

qiiXöxargif

" !

S.

Plut.

Cic. 49. Vgl. Suet. Octav. 51. und folgende: Clementiae c i v i l i t a t i s q u e eius (seiner bürgerlichen Gesinnung) inulta et magna documenta sunt. **) S. oben Tac. Agric. 10. *'*) Man praef.) novae; posset

kann auf ihn anwenden, was Seneca (controv. lib. V. von T . Labienus sagt: color orationis antiquae, vigor cultus inter nostrum ac prius saeculum inedius, ut illuin otraque pars sibi viudicare.

die Form der Darstellung, auf das Mannigfaltigste wechselnd, jedesmal dem zu schildernden Gegenstande genau entspricht und oft seihst im Numerus und Rhythmus ein harmonisches Ganze mit demselben bildet. Seine Sprache ist * : o r r e c t , obwohl hie und da schon eine Hinneigung zu weniger gewöhnlichen Ausdrücken, zu freierer Constraetion der Sätze und Perioden, zu kühnerer Wortstellung als hei früheren Prosaikern in derselben %u fin^ den istj sie ist e i n f a c h a n m u t h i g bei aller Mannig-> faltigkeit und volltönenden Fülle rhetorischer Diotion, d e u t l i c h und l e i c h t v e r s t ä n d l i c h auch bei der grössten Ausdehnung der in einander verflochtenen Perioden. Die Reden, welche er nach der Sitte der Alten der Erzählung der Begebenheiten einwebt, sind stets dem Character der Personen, welche sie sprechen, angemessen und oft wahre Meisterstücke einfacher rhetorischer Kunst *), so dass man auch hieraus, ersieht, wieviel er dem fleissigen Studium Cicero's zu danken hatte **) % und dass dieser, wenn er damals noch gelebt und es über sich vermögt hätte, in deu Zeiten der Monarchie ein© Geschichte der römischen Republik zu schreiben, diese Aufgabe in stilistischer Hinsicht kaum auf eine gelun-» genere Weise zu lösen im Stande gewesen sein würde* *) Vgl. das oben angeführte Urtheil Qnjntitian». **) Dass Livius gerade zu » e i n e m Zwecke, den Gebildeten «ei» ner Zeit, d. h. der Zeit der höchsten Blüthe römischer Sprache und Litteratur, besonders durch die D a r s t e l l u n g seiner Geschichte zu genügen, dieses Studiums vorzugsweise bedurfte, ist leicht einzusehn. Vgl. Quintil. II, 5, 20.: C i c e r o , ut mihi quidem videtur, et iucundus, incipientibus quoque, et apeitus est satis, nec prodesse tantum, scd etiain ainari potest; tum (quemadmodum L i v i u s praecipit) ut quisque erit Cicerojii si-> millimus. U n d d a r u m e m p f i e h l t a u c h Q u i n t i l i a n der J u g e n d u n t e r den H i s t o r i k e r n g e r a d e den L i v i u s am m e i s t e n (§, 19)j b e s o n d e r s w e g e n d e r Leichtigkeit und e i n f a c h e n Klarheit seines Stils.

Historische Gemälde aus Livius' römischer Geschichte.

1. Horatius Codes, Mucius Scaevola und Cioelia, im J. 508 v. Chr. G. (2, 9 - I S . )

1. Tarquinii ') ad Lartem Porsenam, C l u s l n u m regem, perfugerant. Ibi m i s c e u d o consiliam precesque nunc orabant ne se, oriundos ex Etruscis, eiusdem sanguinis nominisque, egentes exsulare pateretur, nunc monebant etiam ne orientem raorem pellendi reges inultum sineret. Satis libertatem i p s a m 1 ) habere dulce1) Der vertriebene Tarq. Superbus und seine Söhne. Die Familie stammte der Sage nach ans der etrusc. Stadt Tarquinii; daher e i u s d e m n o m i n i s im Folgenden. + Auf die durch den Druck hervorgehobenen Wörter soll der Schüler vorzugsweise seine Aufmerksamkeit richten. 2) so. p e r se, s c h o n an u n d f ü r s i c h s e l b s i . Wie in dieser Verbindung die Uebersetzung von i p s e einer E r g ä n z u n g bedarf, so kann es unten in den Worten s u o s m e t i p s i c i v e s ganz u n a u s g e d r ü c k t b l e i b e n „ i h r « e i g e n e n M i t b ü r g e r . " Vgl. das Ende des 2ten Cap. f r a u d a n s se i p s e v i c t a s u o „ e s s i c h an s e i n e m eignen Lebensunterhalte abdarbend." Es wird so durch i p s e nur die Beziehung auf das S u b j e c t und iwar auf die T h ä t i g k e i t oder den Z u s t a n d desselben hervorgehoben, wo wir „ s e l b s t sich u. s. f." (nicht „ s i c h s e l b s t " ) sagen, um diese Beziehung recht scharf auszudrücken, in welchem Falle es selbst dann oft, wenn man es erwarten könnte, «iaht in den Casus des O b j e c t s gestellt



12



dlnis. Nisi, quanta vi civitates eam expetant, tantà regna reges defendant, aequari summa infimis; nihil excelsum, nihil, quod supra cetera emineat, in civitatibus f o r e ; adesse finem regnis, r e i inter deos hominesque p u l c h e r r i m a e . ' Porsena, quum regem esse Romae, tum Etruscae gentis regem, a m p l u m Tuscis ratus, Romam i n f e s t o e x e r o i t u venit. Non unquam alias ante tartus terror senatum invasit: adeo valida r e s tum C l u sina erat magnumque Porsenae nomen; nec hostes modo timebant, sed s u o s m e t i p s i c i v e s , ne Romana plebs, metu pereulsa, receptis in urbem regibus, r e i s ) cum Servitute pacem acciperet. M u l t a igitur b l a n d i m e n t a plebi per id tempus ab senatu data. Annonae imprimis habita cura, et ad frumentum comparandum missi alii in Volscos alii Cumas. Salis quoque vendendi a r b i t r i u m , quia i m p e n s o pretio venibat, in p u b l i c u m omne e u m p t u m , ademptum p r i v a t i 8 4 ) ; portoriisque et tributo plebes liberata, ut divites conferrent, qui o n e r i fer e n d o e s s e n t *): pauperes satis stipendii pendere, si überos educarent. Itaque liaec indulgentia patrum, asperi s postmodum r e b u s in obsidione ac fame, adeo concordem civitatem tenuit, ut regium nomen non summi magìa quam infimi horrerent, nec quisquam u n u s malia a r t i b u s postea tarn popularis esset, quam tum bene imperando universus senatus fuit. 2. Quum hostes adessent, pro se quisque in nrbem ex agris demigrant; urbem ipsam sepiunt praesidiis. Alia wird. Vgl. Istes Heft II, 18, 1 9 ; 19, 10. Ueber a m p l u m s. Istes Heft III, 10, 4. R o m a m inf. e. ven., zog mit einem Heere g e g e n K. 3) s e l b s t , s o g a r , u n d w ä r e e s auch. M. b l a n d i i n . d a t a „ V i e l e s z u g e s t a n d e n , um z u s c h m e i c h e l n . " 4) den Privatpersonen, welche die Salinen bei Ostia gepachtet hatten; in p u b l i c u m s u m p t u m drückt daher aus, dass der Staat sie wieder selbst übernahm, um das Salz zu massigerem Preise zu verkaufen als die Pächter. 5 ) sc. p a r e s .



13



murls, alia Tiberi obiecto videbantur tata. Pons e u b l i c i u 8 6 ) iter paene hostibus 4 e d i t *), ni unus vir fuisset, Iloratius Codes: id munimentum ilio die fortuna urbis Roraanae habuit; qui, positus forte in statione pontis, quum captum repentino impetu Ianiculum atque inde citatos decurrere hostcs vidisset, trepidamqne turbam suorum arma ordinesque relinquere, r e p r e h e n s a n s singulos, obsistens, obtestansque d e u m e t h o m i n u m f i dem, testabatur: nequidquam deserto praesidio eos fugere; si t r a n s i t u m 8 ) pontem a tergo reliquissent, i a m plus ho8tium in Palatio Capitolioque quam in Ianiculo fore. Itaque monere, praedicere, nt pontem ferro, igni, quacunque vi possent, interrumpant; se impetum hostium, quantum corpore uno posset obsisti, excepturum. Vadit inde in p r i m u m a d i t u m pontis; i n s i g n i s q u e i n t e r c o n specta cedentium pugnae t e r g a obversis comin u 8 ad i n e u n d u m p r o e l i u m a r m i s ipso miraculo audaciae obstupefecit hostes. Duos tarnen cum eo pudor tenuit, Sp. Lartium ac T. Herminium, ambos claros genere factisque. • Cum his primam periculi procellam et quod tumultuosissimum pugnae erat parumper sustinuit; deinde eos quoque ipsos, exigua parte pontis relicta, reTocantibus qui rescindebant, cedere in tutum coegit. Circumferens inde truces minaciter oculos ad proceres Etruscorum, nunc singuloa p r o v o c a r e , nunc i n c r e p a r e «mnes : Servitia regum euperborum, suae libertatis immemores, alienam oppugnatum venire. Cunctati a l i q u a m d i u sunt, dum alius alium, ut proelium incipiant, circum6) von a n b l i e s der Pfahl; Ton Ovid wird sie p o n s r o b o r e n s , YOIJ Plutarch yfyvga ¡¡vUrrj genannt. 7) für d e d i s s e t. Gewöhnlicher ist in dieser Construction das Imperf. Indicativi. Aehnlich heisst p a e n e o c c i d i beinahe wäre ich umgekommen. 8) s. a, t a n q n a m t r a n s i t u m , als einen Pass (für den Feind). 9) t e r g a c e d e n t i u m bildet den Gegensatz zu o b v e r s i s a r m i s . — P r i m u » a d i t u s „das iiusserste Knde."



14



«pectant; pudor deinde commovit aciem, et clamore sublato undique In unum hostem tela coniiciunt. Quae quum in obiecto cuncta scuto haesissent, neque ille minus obstinatus i n g e n t i pontera obtineret g r a d u iam impeto conabantur detrudere virum, quum simul fragor rupti pontis, simul clamor Romanorum, a l a c r i t a t e p e r f e c t i o p e r i s u ) sublatus, pavore subito impetum sustinuit. Tum Coclea „Tiberine pater, inquit, te sancte precor, liaec arma et hunc militem propitio flumine accipias." Ita s i c a r m a t u s x i ) in Tiberim desiluit, multisque superincidentibus telis incolumi* ad suos tranavit, rem auSU8 plus famae habituram ad posteros quam fidei. Grata erga tantam virtutem civitas fuit: statua in c o m i t i o 1 * ) posita, agri quantum uno die c i r c u m a r a v i t 1 4 ) datura. P r i v a t a quoque Inter publicos honores s t u d i a e m i n e b a n t ; nam in magna inopia prò domesticis copiis unusquisque ei aliquid, f r a u d a n e se i p s e victu suo, contulit. 3. Porsena, primo conatu repulsila, consiliis ab oppugnanda urbe ad obsidendam versis, praesidioin Ianiculo locato, ipse in plano ripisque Tiberis castra posuit — s e d e n d o q u e l i ) expugnaturum se urbem spem habebat: quum G. Mucius, adolescens n o b i l i s , cui indignum .Tidebatur populum Romanum servientem, quum sub regiljus esset, nullo bello nec ab hostibus ullis obsessum .esse, liberum eundem populum ab iisdem Etruscis obsi-

10) g r a d D S drückt Iiier die S t e l l u n g des Kämpfenden ans. 11) „Aus Frende über die Beendigung der Arbeit." 12) s i e a r m . s. a. o t e r a t a r m a t u s . 13) com. hiess der Platz auf dem Fornm, wo die comitia, in der Regel auch die .conciones gehalten wurden. 14) s. a. a r a n d o c i r c u i r e p o t u i t . 2te Anm.

Ueber s e i p s e vgl. die

1 5 ) s » d e r e heisst oft t i n t h ä t i g d a s i t z e n , Stadt l i e g e n , ohne zu kämpfen.

hier: vorder

_

15



¿er!, quorum saepe exercitus fuderit: i t a q u e *•) magno audacique aliquo facînore eam indignitatem vindicandam ratus, primo sua sponte penetrare in hostiura castra conetituit. Dein metuens, ne, si consnlum iniussu et ignaris omnibus iret, forte deprehensus a cnstodibus Romanis retrait eret ur nt transfuga, f o r t u n â t u m n r b i s c r i m e n a f f i r m a n t e 1 1 ) , senatum adit: „Transire Tiberim, inquit, patres, et intrare, si posa i m , castra hostium volo; non praedo, nec populationum in v i c e m ultor: maius, si dii iuvant, in animo est facinus." Approbant patres; abdito intra vestcm ferro proßciscitur. Lbi eo venit, in tonferlissima turba prope regium tribunal constitit. Ibi quum Stipendium militibus forte daretur, et scriba cum rege sedens pari fere ornatu multa ageret, eum milites Vulgo adirent, timens sciscitari, uter Porsena esset, ne ignorai)do regem semet i p s e aperiret quia esset, q u o f e r n e r e t r a x i t f o r t u n a f a c i n u s 1 8 ) , scribam pro fege obtruucat. Vadentem inde, qua per trepidam turbam cruento mucrone sibi i p s e fecerat viam, quum, concursu ad clamorem facto, comprehensum regii satellites retraxissent, ante tribunal regis d e s t i t u t u s '®), tum quoque inter tantas fortunae minas metuendus magis quam metuens, „Romanus 6um, inquit, civis; C. Mucium vocant; hostis hostem occidere Tolni ; nec ad mortem minus animl est quam fuit ad caedem. Et facere et pati fortia Romanum est. Nec onus in te ego h o s a n i m o s gessi: 16) a l s d i e s e r a l s o n. s. w. Eigentlich fehlt in dem mit q u a m C. M u c i n s beginnenden Satze das Verbnm. 17) „indem die Lage, in welcher sich damals die Stadt befand, di« Beschuldigung om so gegründeter erscheinen lassen musste." 18) d e n n d i e s e W e n d u n g g a b z u f ä l l i g d a s S c h i c k s a l s e i n e r T h a t . Wir pflegen einem solchen Zwischensatze das Verbnm Toranzustellen, der Römer nicht 19) g e s t e l l t ; aber mit dem Nebenbegriffe, der auch in d e f e r r e , d e n u n t i a r e und andern Compositionen mit d e zn liegen pflegt. Zngleieh wird die Schntzlosigkeit des Mucim damit ausgedrückt. Vgl. 11, 30.



10



longus post me ordo est idem petentium decus. P r o I n d e in hoc discrimen, si iuvat, a c c i n g e r e , ut in singula» horas c a p i t e dimices t u o , ierrum hostemque in vestibuio habeas regiae. Hoc tibi Juventus Romana indicimus bellum. Nullam aciem, nullum proelium timueris; uni tibi, et cum singulis, res erit." Quum res simul ira infensus periculoque conterritus circumdari ignes m i n i t a b u n d u s iuberet, nisi, e x p r o m e r e t propere, quas insidiarum sibi minas p e r a m b a g e s i a c e r e t , „En t i b i 2 0 ) , inquit, Dt seiitias, quam vile corpus sit iis, qui magnam gloriam v i d e n t ; " dextramque accenso ad sacriiicium foculo iniicit. Quam quum velut alienato ab sensu torreret animo, prope attonituà miraculo rex, quum ab sede sua prosiluisset amoverique ab altaribus iuvenera iussisset, „ T u v e r o abi, inquit, in te magis quam in me hostilia ausus. Iuberem r u a c t e v i r t u t e e s s e 2 1 ) , sl pro mea patria ista virtus staret; nunc i u r e b e l l i l i b e r u m 2 I ) te, intactum inviolatumque hinc dimitto." Tum Mucius, quasi remunerans meritum, „ Q u a n d o q u i d e m , inquit, e s t apud te virtutibonos,ut b e n e f i c i o t u l e r i s i S ) a m e , quod minis nequisti: trecenti coniuravimus principes iuventutis Romanae, ut in te hac via g r a s s a r e m u r . Mea prima sors fuit; ceteri, ut cuique cecidcrit primo, quoad te o p p o r t u n u m 2 i ) fortuna dederit, suo quisque tempore, aderunt.

20) S i e h h i e r ; der Dativ dient hier daza, die Aufmerksamkeit des Angeredeten zu steigern. 21) Gewöhnlich findet sich in dieser Redensart das Verhorn e s s e nur im Imperativ. 22) d. i. p e r i n s b. Ii b e r a t um „freigesprochen". Warum nicht b e l l i i n r e ? 23) das ist b e n e f i c i o sc. tuo c o n s e q n a r i s (wie man sagt r e s p o n s u m , p r a e m i n m f e r r e ) nehmlich die verlangte Kröllniing dessen, was er p e r a m b a g e s ihm gedroht hatte. 24) sc. c a e d i , i n s i d i i s , wie gegen Ende dieser Erzählung o p p. iniuriae.



17



4. Murium dimissuni, cui postea Scaevolae a c l a d c dextrae manus cognomen inditum, legati a Forsena Romani secuti sunt; adeo moverai eum et primi perì cu li c a s u s , quo nihil se praeter errorem insidiatori» texisset, et subeunda dimicatio toties, quot coniurati superessent, ut pacis conditiones ultro ferret Romanis. I . a c t a t u m in conditionibus nequidquam de Tarquiniis in regnum restituendis, magis quia id negare ipse nequiverat Tarquiniis, quam quod negatum iri sibi ab Romanis ignoraret; de agro Veientibus restituendo impetratimi, es;pressaque nécessitas obsides dandi Romanis, si Ianiculo praesidiuip deduci vellent. His conditionibus composita pace, exercitum ab Ianiculo deduxit Porsena, et* agro Romano excessif. Patres C. Mucio virtutis causa trans Tiberini agrum dono dedere, quae postea sunt Mucia prata appellata. Ergo ita honorata virtute feminae quoque ad publica decora excitatae. Et Cloelia virgo, una ex obsidibus, quum castra Etruscorum forte haud procul ripa Tiberis locata essent, frustrata custodes, dux agminis virgilium inter tela hostium Ti ber im tranavit, sospitesque omnes Romani a d p r o p i n q u o s r e s t i t u i t . 2 5 ) Quod tibi regi nuntiatum est, primo incensus ira oratores Romani misit ad Cloeliam obsidem deposcendam ; alias haud magni facere: deinde in admirationem versus, supra C o c l i t e s M u c i o s q u e dicere id facinus esse, et prae se ferre, quemadmodum, si non dedatur obses, p r o r u p t o se focdus habiturum, sic deditam inriolatam ad suoa remissurum. Utrimque constitit fides: et Romani pignua pacis ex foedere restituerunt, et apud regem Etruscum non tuta solum sed honorata edam virtus fuit; laudatamque virginem parte obsidum se donare dixit; ipsa quos vellet leger et. Productis omnibus, elegisse impubes dici25) So unten 3, 5. (cap.,49.) i n j i a t r i a m a d p a r e n t e » r e s t i - * tu a n t und ol toi-• Vgl. oben a. f a c i e b a t , e r a t : „auf s e i n e r S e i t e b e f a n d s i c h / für ihn sprach." pro numine „wie Götterwink* wie der W i l l e der G o t t h e i t . " iactab. „ m a c h t « man (Papiriiis) g e l t e n d . " 22) d. i. c o n d o n a r e , v e r z e i h e n , eu gute h a l t e n . 23) Bekker: n i h i l e i n s {iure]., 24) in se, in s e i n e r P e r s o n ; d i c t a t o rem — e x s t . d e » D. a l l e r K r a f t b e r a u b e . — p a r e a t g e h o r c h e n würde, und so auch die folgenden Conjunctive.



46



si fecissel, non L. Papirîum, sed tribunos, sed pravum populi judicium nequidquam posteros accusaturos, quum polluta semel militari disciplina non miles cciiturionis, li o u centuno tribuni, non tribunus legati, non legatus consulis, non magister equituin dictatoris p a r e a t imperio, nemo hominum, nemo deorum verecundiam habeat, non edicta imperatorum, non auspicia observentur, sine comineatu vagi milites in pacato, in b o s t i c o errent, immemores sacramenti licentia sola se, ubi velilit, e x a u C t o r e n t , infrequentia deserantur signa, ncque conveniatur ad edicium, nec discernatur interdiu nocte, aequo iniquo loco, iussu iniussu imperatoris pugnent, et non signa, non ordines servent, latrocinii modo c a e c a et fortuita pro sollcnni et sacrata militia sit. „Ilorum criminum voa reos in omnia sécula offerte, tribuni p l e b i ; v e s t r a o b n o x i a c a p i t a peo licentia Q. Fabii o b i i c i t e . " ì s ) 6. Stupentes tribunos et s u a m iam v i c e m magia anxios quam eius cui auxilium ab se petebatur, liberavit o n e r e consensus populi Romani ad preces et obtestationem versus, ut s i b i poenam magistri equitum dictator remitteret. Tribuni quoque inclinatam rem in preces subsecuti, orare dictatorem insistunt, ut veniam errori humano, veniam adolescentiae Q. Fabii daret: satis eum poenarum dedissc. Iam ipse adolescens, iam pater M. Fabius contentionis oblili procumbere ad genua, et iram deprecari dictatoris. Turn dictator silentjo facto „ B e n e h ab e t , inquit, Quirites; vicit disciplina militaris, vicit imperii maiestas, quae in discrimine fuerunt, an ulla post liane diem essent. JVou noxae eximitur Q. Fabius, qui contra edictum imperatoris pugnavit ; sed, noxae damnatus, donatur populo Romano, donatur tribuniciae potestati

25) » a u f e u e r H a u p t l a d e t d i è S c h u l d . " 1 Man beachte, was den Gang dieser Rede betrifft, besonder» die Worte : i a c t u b a n t u r —. S e t a r n e n — I l o r m u c r i m i n u m v o s cet.

-,

47



p r e c a r i u m , non i u s t u m auxilium ferenti. 4 6 ) Vive, Q. Fallì, felicior hoc consensu civitatis ad tuendum te, quam qua paulo ante exsultabas victoria; vi\e, id facinus ausus, cuius tibi lie parens quidem, si eodem loco fuisset qtio fuit L. Papirius, veniam dedisset. Mecum, ut voles, ttnerteris in gratiaiu: populo Romano, cui vitam debes, nihil mains praestiteris, quam si hie tibi dies satis d o c u m e n t i dederit, ut bello ac pace pati legitima imperia possis." (juuin se nihil morari magistrum equitum pronuntiasset, degressum eum t e m p l o - 7 ) laetus senatus, laetior popuius circumfusi ac gratulantes hinc magistro eqniluiu hinc dictatori prosecuti sunt; {irmatumque impennili militare haud minus penculo Q. Fabii quam eupplicio miserabili adolescente Manlii videbatur.

7. Niederlage der Römer bei Caudiunl im zwei-» ten saumitisclien Kriege, im J. 321 v. Chr. G. (9, 1 - 7 . ) 1. Sequitur hunc annum n o b i l i s 1 ) clade Romana Caudina p a x , T. Veturio Calvino, Sp. Postumio consulibus. Samnites eo anno imperatorem C. Pontium, Her reniiii filium, habuerunt, patre longe prudentissimo natimi, primuin ipsum bellatorem ducemque. Is, ubi legati, qui ad dedendas res missi erant -), pace infecta redie26) „ w e l c h e d u r c h B i t t e n , n i c h t R e c h t e s ihm Hülfe bringt»"

auf

dem Wege des

27) Vgl. 22, 10. Jeder durch Augurien geweihte Ort liiess te rapi nm. Vgl. Cic. vatin. 10.: i n r o s t r i s , i n i l i o , i n q u a m , i n a u g u r a t o t e m p i o ac l o c o . — Warum ist hier gerade das Wort t e ni p 1 u m gebraucht ? 1) s. a. i n s i g n i s , n o t a , m e m o r a b i Ii s. 2) so. a Sainnitibus ad senatum Komantim. — ad d e d e n d a s r e s sc. s u a s , s i c h zu e r g e b e n , zu u n t e r,wer i e n .



48



runt, — exercìtu e d u c t o circa Caudium castra qnam potest occultissime locat; inde a d Calatiam, ubi iam congules Romanos castraque esse audiebat, milites decern pastorum habitu mittit, pecoraque d i v e r s o s , alium alibi, haud procul Romania pascere iubet praesidiis; ubi inciderint in praedatores, u t i d e m o m n i b u s s e r m o c o n s t e t ' ) : legiones Samnitium in Apulia esse, Luceriam omnibus copiis circumsedere, nec procul abesse quin vi capiant. Iam is e ti am rumor a n t e de industria vulgatus renerai ad Romanos; sed fidem auxere captivi, eo maxime, quod sermo inter omnes congruebat. Ilaud erat dubium quin Lucerinis op em R o m a n u s ferret, bonis ac fidelibus s o c i i s *); s i m u l ne Apulia omnia a d p r a e s e n t e m t e r r o r e m deficeret. Ea modo, qua irent, consultalo fuit. Duae ad Luceriam ferebant viae, altera praeter oram superi maris patens apertaque, scd quanto tutior, tanto fere longior; altera per F u r c u l a s Caudinas brevior; s e d i t a n a t u s 5 ) l o c u s e s t : saltus duo alti angusti silvosique sunt, montibus circa pcrpetuis inter se iuncti; iacet inter eoa satis patena clausus in medio campus herbidus aquosusque, per quem medium iter est; eed antequam venias ad eum, intrandae primae angustiae Eunt, et aut eadem, qua t e i n s i n u a v e r i s , retro via repetenda, aut, si i r e p o r r o p e r g a s , per alium saltum artiorem inpeditioremque evadendum. In eum campum t i a alia per cavam rupem Romani d e m i s s o 6 ) agmine quum ad a l i a s angustias protinus pergerent, septas deiectu arborum, saxorumque ingentium obiacentem molem invenere. Quum fraus hostilis apparuisset, p r a e s i d i u m 3) „ d a n n s o l l t e n a l l e ü b e r e i n s t i m m e n d s a g e bleiben."

b e i der Aus-

4 ) Die übrigen Apulier hielten es grossentlieilsinit den Samniten. s i m u l n e zugleich auch, damit nicht u. s. w. 5) s. a. h a e c e s t l o c i n a t u r a . 6) d e i n i t t e r e = ex loco alto in inferiorem deducere, ziekn lassen.

hinab-

— ctiam





in summo saltu conspicitur.

Citati

inde retro,

qua venerant, pergunt repetere viam; earn quoque clausuni s u a obice armisque inveniunt.

Sistunt inde gradum

sine ullius imperio, stuporque omnium ánimos ac

velnt

torpor q u i d a m insolitus membra tenet; iutuentesque alii alios (quum a l t e r um quisque compotem magis mentis ac consiiii ducerent) diu immobiles silent. praetoria utilia o p e r i

consulum e r i g i '),

Deinde ubi

videre et expedire quosdam

quamquam ludibrio fore munientes per-

ditis rebus ac spe omni adempta c e r n e b a n t , tamen, ne culpam malis adderent, pro se quisque, nec hortante ullo nec

imperante,

ad muniendum

versi,

castra

propter

aquam vallo circumdant, sua i p s i opera laboremque irritimi (praeterquam quod hostes superbe increpabant) c u m miserabili

confessione

8)

eludentes.

Ad

cónsules

mocstos, ne advocantes quidem in consilium, ( q u a n d o 9 ) nec Consilio ac

nec auxilio locus e s s e t )

tribuni conveniunt;

militesque

ad

sua sponte legati praetorium

versi

opem, quam vix dii immortales f e r r e poterant, ab

duci-

bus exposcunt. 2.

Querentes magis quam consultantes nox oppres-

si t, quum pro i n g e n i o

quisque f r e m e r e n t : alius „ P e r

óbices viarum, per a d v e r s a

m o n t i u m , per silvas, qua

ferri arma poterunt, eamus; modo ad hostem pervenire liceat ,

quem per

annos

iam

prope

triginta vincimus;

omnia aequa et plana erunt Romano in perfidum Samnitem pugnanti; alius „Quo, aut qua eamus? moliri sede sua paramus? qua tu ad hostem venies?

dum haec

num montes

iminiuebunt iuga,

armati inermes, fortes ignavi,

pariter omnes capti atque vieti sumus.

N e ferrum qui-

dem

est liostis:

ad

bene

moriendum

oblaturus

se-

7) miiriicnilis castris. — p r o p t e r s. a. i u x t a , wie oft bei Ijivins. 7u sua ipsi o p e r a vergi. I, 2. 8) „ m i l k l a g e n d e m (.usi u i d n i s » " nelimlicfi ihrev he drängten Lago. '¿¡uXa 3) v i r i , auch bisweilen h o u j i n e s , zil e q u i t e s . 4) Der Intlicativj im junetivs.

Sinne

s.a. y e d i t e s

nXaiu. int Gegens,

des Schriftstellers, statt des Con-



59



dunl. Postero die profecti ex loco, prodito fumo signi« Scant se transisse et liaud procul abesse. Quod libi accepit Hannibal, n e t e m p o r i d e e s s e t , d a t signum ad traiiciendum. Iam paratas aptatasque liabebat p e d e » lintres; équités f e r e p r o p t e r 5 ) equos nantes navium agmen ad excipiendum adversi impetum fluminis p a r t e superiore tran smitten s, t r a n q u i l l i t a t e m infra traiicientibus lintribus praebebat. Equorum pars magna nantes loris a p u p p i b u s trahebantur, praeter eos quos instructos frenatosque, ut extemplo egresso in ripam equiti usui essent, imposucrant in naves. 3. Galli occursant in ripam cum variis ululatibus cantuque moris sui, quatientes scuta super capita vibrantesque dextris tela, quamquam e t ex a d v e r s o terrebat tanta v i s naxiiun cum ingenti sono fluminis et clamore vario nautarum et militum, qui nitebantur perruinpere impetum fluminis, et qui ex a l t e r a ripa t r a i i e i e n t e s suo s Iiortabantur. Iam satis paventes a d v e r s o tumultu terribilior ab tergo a d o r t u s clamor, castris ab Hannone captis; mox e t i p s e aderat, ancepsque t e r r o r c i r c u m s t a b a t , et e navibus tanta vi armatorum in terram evadente, et ab tergo improvisa premente acie. Galli, p o s t q u a m u l t r o 7 ) vim facere conati p e l l e b a n t u r , qua patere visum maxime iter, perrumpunt, trepidique in vicos passim suos diffugiunt. Hannibal, ceteris copiis p e r otium traicctis, spernens iam G a l l i c o s t u m u l t u s , castra locat. Elephantorum traiiciendorum varia Consilia fuisse credo: certe variata memoria a c t a e r e i . Quidam congregatis ad ripam elepliantis tradunt ferocissimura ex

5) s. a. i ii x t a. Vgl. 7, 7. e q n i t e s ist Accnsativ, Nominativ. Warum ist der Aocus. vorangestellt? 6) sc. e s t : e s e m p f i n g s i e

agm e n

Kriegsgesohrei,

7) „ d o c h n o c h " , eigentlich „ s o g a r n o c h , n o c h o b e n e i n " d. h. nicht Mos j l e n Angriff abzuwehren, »ondei« seibist ottsnhiv zu \uriuhrcn suchend.



iis irritalum

60



ab rectore suo, quum r c f u g i c i i l e r n * ) in

aquam nantem seqneretur, t r a x i s s e gregem, ut qucinqiio timentcm aititudinem d e s t i t u e r a t v a d i i m , imp etil ipso fluminis

in alteram ripam rapien'tc.

stat ratibus traiectos: rem for et

9),

id u t t u t i u s

Cctcrum magis conconsilium

ante

ita acta r e a d f i d e m p r o n i u s est.

Ka-

tern unam ducentos longain pedes, quinquaginta latam, a terra in amnem porrexerunt; quam, Jie s e c u n d a

aqua

defcrretur, pluribns validis retinaculis parte superiore rlpae religatam pontis in moduin Iiumo iniecta constraverunt, ut belluae audacter velut per s o l u m rentur.

)0

)

ingrede-

Altera ratis aeque lata, longa pedes centum, ad

traiiciendum Humen apta, buie copulata est; et quum elef a n t i per stabilem ratem tamquarn viam,

praegredienti-

tius feminis, acti, in minorem applicatam transgressi sunt, ^xtemplo resolutis quibus leviter annexa erat vinculis, ab actuariis Ita

aliquot navibus

ad alteram ripam

pertrabitur.

primis exposiiis alii deinde repelili ac traiecti sunt,

ISiliil sane trepidabant,

donee continenti velut ponte age-

r e n t u r ; primus erat payor, quum soluta ab ceteris rate in altum raperentur.

ibi urgentes inter se, cedentibus ex-

tvemis ab aqua, trepidationis a l i q u a n t u m edebant, donee quietem

ipse

timor circuruspectantìbus aquam

fccisset,

Excidcve etiam s a e v i e n t e s quidam in fluinen; sed pontiere ipso stabiles, deieclis rectoribus, quaerendis

pede-

t e n t i m vadis in ferrar« eyasére,

i.

Dura elephant! traiiciuntur, iriterim Hannibal Nu-,

midas equites quingentos ad castra llomana miserai speoulatum, ubi e t quantae copine essest et quid parartnt. I l u i c alae equitum missi, ut ante dictum e s t , ab ostia 8) r e « t o r c i l i . Vor n a n t e m ergänze man Behufs der Uebersetzung e t : „und fortzuschwimmen suchenden." 9} „w i e (1 ì e s a » s i c h d ie s i c li. r e r e 51 a a s s r e g e I g e w e s e n s e i » d ü r f t e " , ' a n t e r e m eigentlich „ v o r d e r A u s ili h r o n g l i also „ a b g c s eh n v o n e r A u s {." JO) t>a 1 il m, f e s t e r lì o d e n ; daher s o 1 i d u i.



61



RItodani trecenti Romanorum équités occurrunt. Proelium atrocius quam p r o numero pugnantium editur. Nam praeter multa vulnera caedes eliam prope par utrimque fuit; fugaque et pavor Mumidarum Romanis iam admodum fcssis victoriam dédit. V i c t o r e s ad centum sexaginta, nec omnes Romani, sed pars G a l l o r u m : v i e t i ll ~) amplius ducenti ceciderunt. IIoc principium simul omenque belli, ut s u m m a e r e r u m prosperum eventum, ita liaud sane incruentam ancipitisque certaminis victoriam Romanis porlendit. U t re ita gesta ad ntrumque ducem sui redierunt, n e c S c i p i o n i s t a r e s e n t e n t i a p o t e r a i 1 2 ), n i s i ut ex consiliis coeptisque hostis e t i p s e c o n a t u s c a p e r e i ; e t Ilannibalem incertum utrum coeptuin in Italiam intenderet iter, an cum eo qui primus se obtulisset Romanus exercitus manus consereret, avertit a praesenti certamine Boiorum legatorum regulique Magali adventus, qui se duces itinerum, socios periculi fore affirmantes integro bello, nusquam ante l i b a t i s viribus Italiam aggrediendam censent. — 5. P. Cornelius consul, triduo fere post quam Hannibal ab ripa Rhodani movit, quadrato agmine ad castra liostium venerat, nullam dimicandi moram facturus; ceterum ubi deserta munimenta nec facile se tantum praegressos assecuturum videt, ad mare ac nave» rediit, tutins faciliusque ita descendenti ab Alpibus Hannibali occursurus. Ne tamen nuda auxiliis Romanis Ilispania esset, quam provinciam sortitus erat, Cn. Scipionem fratrern cum maxima parte copiarum adversus Hasdrubalem misit, non ad tuendos tantummodo vetcres socios conci11) Statt victores und v i e t i erwartet man- victornin; statt (r allo ru m dagegen Galli. Warum hat Livius niciit so geschrieben ? 12) „konnte e i n e r s e i t s S c i p i o n i c h t a n t l e r s — zu einem f e s t e n E n t s c h l ü s s e kommen." conatns hiev s. a. C o n s i l i a . i ' i i r et H. incertum — a v e r t i t sulistitiiiro man Behufs iler lieberseUitng: et l l a n i i i b a l i n• •

108



S1

fluminis ) signa ferri iubet; et per t o r t u o s i amnis s i n u s f l e i u s q u e e r r o r c m v o l v e n s haud multum processit, ubi prima lux transitant opportunum ostendigset, transihirus; sed quum, quantum m a r e a b s c e d e b a t S î ) , tanto altioribus coercentibus amnem ripis non inveniret vada, diem t e r en do epatium dédit ad insequendura sese hosti. 6. Nero primum cum omnî equitatu advenit; Porcius deinde assecutus cum levi a r m a t u r a . Qui quum fessum agmen carperent ab omni parte incursarentque, et iam omis so itinere, quod fiigae simile erat, castra metari Poenus in tumulo super fluminis ripam vellet, ^ a d v e n i t Livius peditum omnibus copiis, non itineris m o d o , sed ad conserendum extemplo proelium instructis brmatisque. S e d ubi omnes copias coniunxerunt directaque acies est, Claudius dextró i n cornu, Liviu9 a b sinistro pugnam instruit ; media acies praetor! t u en da datur. Plasdrubal, -Amissa munitione castrorum, postquam pugnandum vidit, in prima acie ante signa elephantos collocai; cirea eos la evo in cornu adversus Claudium Gallos opponit, liaud tantum eia fidens quantum ab hoste timeri eos credebat; ipse dextrum cornu adversus M. Livium sibi atque Ilispanis (et ibi maxime in vetere milite spcm habebat) sumpsit. Ligures in medio post elephantos positi; sed longior quam latior acies erat. Gallos prominens collis tegebat. E a f r o n s , quam Hîspani tenebanf, cum sinistro Romanornm cornu concurrit; dextra omnis acies e x t r a proelium eminens c e s s a b . a t : collis oppositus d e t sich bei den F a h n e n heisst: m i l i t e s f r é q u e n tes a d s u n t ad s i g n a ; beim Marsche: f r é q u e n t e s cum si g a i s i ne ed u n t. 21) s. a. ad, iuxta, s c en n du m ripam fl. 22) s. a, m. rece o r t o s o l e a d o c c i d c n t e m aut senator quisquam a curia atque ab magistratibus abscessit aut popuiua e foro. Matronae, quia nihil in ipsis «pis crat, in preces obtestationesque versae, per omnia delnbra vagae s u p p l i c i i s votisque fatigare deos. Tam sollicitae ac suspeusae civitati fama incerta primo accidit, duos IVarnienses equites in castra, quae in faucibus Umbriae o p p o s i t a crant, venisse ex proelio nuntiantes caesos hostes. Et primo magis auribus quam a n i m i 8 id acceptum erat, u t maius laetiusque quam quod mente ca-. pere aut satis credere possent; et ipsa celeritas fidemimpediebat, quod biduo ante pugnatum dicebatur. Litterae ( deinde ab L. Manlio Acidino missae ex castris afferuntur de Narniensium equitum adventu. Eae litterae per forum ad tribunal praetoris latae senatum curia exciveruntj tantoque certamine ac tumultu populi ad fores curiae concursum est, ut adire nuntius non posset, traliereturque a percunctantibus vociferantibusque ut in Rostris priiis quam in senatu litterae recitarentur. Tandem summotl et coerciti a magistratibus; d i s p e n s a r i q u e l a e t i t i a i n t e r i m p o t e n t e s eius animos potuit, i 8 ) In se«' natu primum, deinde in condone litterae recitatae sunt;

2 7 ) N a m kann hier nicht füglich in der Uebersetzang ausgedrückt werden. Vgl, oben die Gte Aninerk. Audi hier erklärt sich die Partikel aus der Kllipse eines Gedankens, wie „von der Stimmung in Kom braucht wühl kaum geredet za werden." 28) „ m a n k o n n t e d i e F r e u d e — a l l m ä l i g z u T h e i l w r n l e n l a s s e n . " Das Folgende erklärt am besten die Itedeutung Ton d i s p e n s a r i In dieser Stelle.



113



et pro cuiusqne ingenio aliis iam ccrtum gandinm, aliis nulla ante futura fides erat quam legatos consulumvc lit— teras audissent. 9. Ipsos deinde appropinquare legatos allatum est. Tum e n i m v e r o omnis a e t a s currere o b v i i , primus quisque o c u l i s a u r i b u s q u e h a u r i r e tantum gaudium c u p i c n t e s . Ad Mulvium usque poniem continens agmen pervenit. Legati (erant L. Veturius Philo, P. Liciuius Varus, -Q. Caecilius Metellus) circumfusi omnia generis hominum frequentià In forum pervenerunt, q u u m alii ipsos, alii comitcs eorum quae acta essent percunctarent u r ; et ut quisque audierat exercitum hostium imperatoremque occisum, iegiones Romanas incolumcs, salvos congules esse, extemplo aliis porro impertiebant gaudium suum. Quum a e g r e in curiam perventum esset, m u l t o a e g r i u s summotà turba ne patribus misceretur, Iitterae in senatu reeifatae sunt. Inde produeti in concionem legati. L. Veturius, litteris recitatis, ipse planius omnia quae acta erant exposuit cum ingenti assensu, postremo etiam clamore universae concioni*, quum vix gaudium animis caperent. Discursum inde ab aliis circa tempia deüm, ut g r a t e s agereut, ab aliis domos, ut coniugibua liberisque tam laetuin nuniium iinpertirent. Seuatus, quod M. Livius et C. Claudius consules incolumi exercitu ducem hostium legionesque occidisscnt, supplicationem in triduum decrevit; eam supplicalioncm C. Iloslilius praetor pro concione edixit, celebrataque a viiis feminisque est. Omnia tempia per totum triduum a e q u a l e m t u r b a n i l i a b u e r e , quum matronae a m p l i s s i m a veste cum liberis, perinde ac si debellatum foret, omni solutae metu deis immortalibus g r a t e s agerent. S t a t u m quoque civitatis ea victoria m o v i t , ut iam inde haud secus quam in pace r e s i n t e r s e c o n t r a h e r e 2 9 ) vendendo, emendo, mutuum dando, argentum creditum solvendo 29) s. a. n e g o t i a r i , seliliessen.

Geschäfte

machen,

Contraete



113



auderent. C. Claudius consul quum in castra redisset, caput Hasdrubalis , quod eervatum cum cura attulerat, proiici ante hostium stationes, captivosque Afros vinctos, ut erant, ostendi, duos etiam ex iis solutos ire ad Hannibalem et e x p r o m e r e quae acta essent iussit. Hannibal tanto simul publico familiarique ictus luctu agnoscere se fortunam Carthaginis fertur dixisse; castrisque inde mods, ut omnia auxilia, quae diffusa latius tueri non poterat, in extremum Italiae angulum B r u t t i o s contraheret, et Metapontinos, civitatem unirersam, excitos sedibua suis, et Lucanorum qui suae dicionis erant, in Bruttium agrum traduxit.

18.

Scipio'« Büfidniss

mit

im J . 2 0 6 (28,

dem

v. Chr.

Könige

Sypliax,

G.

17—18.)

1. Scipio iam Africam m a g n a m q u e Cartftagi-* nem, et in suum decus n o m e n q u e velut con s u m mat a m eius belli gloriam spectabat. 2 ) ltaque praemoliendam sibi ratus iam rem conciliandosque regum gentiumque animo», Syphacem primum regem statuii tentare. Masaesyloruto is rex erat. Masaesjli, gens affinls Malirls, in r e g i o n e m Hispaniae, maxime qua sita nova Car1) P. Cornelius Sci[>!o hätte f(n 3. 206 V. Chr. alle Carfliager an* S4|«aii3en tertriebenj und bereit« seinen Bruder Lucius mit der Nachricht davon nach Rom gesandt. 2) „ n n d w i e er zu s e i n e r K h r ö u n d z u r V e r h e f r - » l i c h t i n g s e i n e s N a m e n s d e m Kit h in e d i e s e s K r i eg e s g l e i c h s a m d i e K r o n e a u f s e t z e n möchte'"« eigentlich a u f d e n z u s e i n e r E h r e vollendeten R u h m d. K. c o n s u n t m a r e ist s. a, s u m m a m f a c e r « . Das l e t z t « R e s u l t a t des Krieges sollte seinen R u h » krönen. Ilultichrr'g Hifesfoni.'trtiie Ii,

^

— 114

-

tliago est, spcctant. Foedus ea tempestate regi cum Carthaginiensibus erat. Quod haud gravius ei sauctiusque quam vulgo barbaris, quibus ex fortuna pendet fides, ratus fore, o r at o r em ad eum € . L a e l i u m cum donis mittit. Quibus barbarus laetus, et quia res tum prosperae ubiqne Homanis, Poenis in Italia adversae, in Hispania n u l l a e i a i n e r a n t 3 ) , amicitiam se Romanorum accipere a n n u i i ; f i r m a n d a e e i u s f i d e m nec dare nee accipere nisi c u m ipso c o r a m duce Romano. Ita Laelius, i n i d modo fide ab rege accepta, t u t u m adventum fore, ad Scipionem rediit. Magnum in o m n i a momentum Syphax a f f e c t an ti r e s A f r i c a e 4 ) erat, opulentissima eius terrae rex, bello iam expertus ipsos Carthaginienses, finibus etiam regni a p t e ad I l i s p a n i a m , quod freto exiguo dirimuntur, p o s i t i s . 5 ) Dignam itaque rem Scipio ratus quae, quoniam n o n al it e r posset, m a g n o periculo peteretur, L. Marcio Tarracone, M. Silano Cartilagine nova, quo p e d i b u s ab Tarracone itineribus magnis ierat, ad praesidium Ilispaniac relictis, ipse cum C. Laelio duabus quinqueremibus ab Cartilagine profectus, tranquillo mari plurirnum remis, interdum et leni adiuvante vento in Africam traiecit. Forte ita in c i d i t , ut eo ipso tempore H a s d r u b a l 6 ) pulsus Hispania, Septem triremibus portum invectus, ancoris positis terrae applicaret naves, q u a m ' ) conspectae d u a e quinque3) r e s n u l l a e s n n t „ e s i s t A l l e s v e r l o r e n " — a n n u i t „ e r z e i g t e s i c h g e n e i g t . " Warum ist so zu übersetzen ? n e c d a r e n e c a c c i p e r e sc. d i x i t . 4 ) „ f ü r d e n , d e r in A f r i k a s t r e bte."

festen

Fuss

zu

5 ) Für das in dieser Verbindung gewöhnlichere s i t i s . = o p p o r t u n e „in g ü n s t i g e r N ä h e . "

fassen — apte

6) Der Sohn Gisko's, (lYaxau'o«) nicht mit dem Bruder Hannibals zu verwechseln. 7) „ a l s — b e w i r k t e " , dafür besser „ d o c h b e w i r k t e d i e K r b I i c k u n g u. s. w." U e b e r a r m a q u e e t n a v e s v g l . oben 14, 5.

_

115 —

remes, b a n d c u i q u a m d u b i o quin ftostium essent op-* primique a p l u r i b u s priuequam portum intrarent pos* sent, n i l i i l a l i u d q u a m tumultum ac trepidationem simul militum ac nautarum nequidquam a r m a q u e e t n a v e s expedientium fecerunt. P e r c u s s a enim ex alto Tela paulo acriori vento prius in portuin intulerunt quinquereines quam Foeni ancoras m o l i r e n t u r ; nec ultra tu* multum eiere quisquam in regio portu audebat. Itaque prior in terram Hasdrubal, mox Scipio et Laelius egressi ad regem pergunt. 2. M a g n i f i c u m q u e id Sypliaci (nec e r a t aliter) visum, duorum opulentissimorum ea tempestate d u c e s po-> pulorum uno die s u a m pacem amicitiamque petentes venisse. Utrumque in liospitium invivat; et quoniam fora eos s u b uno tecto esse atque a d eosdem penates voluisset, contrahere ad colloquium dirimendarum simultatium causa est conatus, S c i p i o n e a b n u e n t e 8 ) aut p r i v a t i m sibi ullum c u m Foeno odium esse, quod colloquendo finiret, aut de republica se cum hoste agere quidquatU iniussu senatus posse. I l l u d magnopere t e n d e n t e rege« ne alter hospitum exclusus mensa videretur, u t i n a n i m u m i n d u c e r e t 9 ) ad easdem venire epulas, haud abnuit. Coenatumque simul apud regem est; et eodem etiam lccto Scipio a t q u e Hasdrubal, quia ita cordi erat regi, accubuerunt. Tanta autem i n e r a t coinitas Scipioni atque ad o m n i a n a t u r a l i s i n g e n i i d e x t e r i t a s l 0 ) , u t non Syphacem modo, barbarum insuetuinque moribus Uo* manis, sed hostem etiam infestissimum facunde alloquendo sibi conciliaret; mirabilioremque sibi eum virum con» 8) '1. i. sed Scipio a b n n e b a t (zeigte sich nicht geneigt dazu) q u u in d i c e r e t, nec priv. — nec cet. 9) „das» er es ü b e r s i c h g e w i n n e f l j es sich g e f a l l e n l a s s e n mö elite/' 10) „und er w u s s t e s i c h t o n N ä t o r sö l e i c h t In j e d e s V e r h ä l t n i s « zo s c h i c k e n . " Bei Dichtern ist im (Je• gpesatze daxa h o m o l a e i n s s. at stupidus^ tardus. 8 *



116



p r e s s o c o r a m visum prae se ferebat qnam bello rebus gestis, nec dubitare quin Syphax regnumque eius i a m in Romanorum e s s e n t potestate: earn artem iili viro ad conciliandos animos esse. Itaque non quo modo Hispaniae amissae sint quaerendum magis Carthaginiensibus esse, quam quo modo Africani retineant cogitandum. Non peregrinabundum neque circa a m o en a s oras vagantem tantum ducem Romanum, relieta provincia n o v a e d i c i o n i s , relictis exercitibus, duabus navibus in Africam t r a i e c i s s e s e s e in h o s t i l e m t e r r a m l l ) , r e g i a m in f i d e m i n e x p e r t a m , sed potiundae Africae s p e m a f f é c t a n t e m . Hoc eum iam pridem volutare in animo, hoc palam f r e m e r e , quod non, quemadmodum Hannibal in Italia, sic S c i p i o in Africa bellum gereret. S c i p i o , foedere icto cum Syphace profectus ex Africa, d u b i i s q u e et plerumque saevis in alto iactatus vends, die quarto novae Carthaginis portum t e n u i t . 1 2 )

19. Hannihals Flucht zu Antiochus dem Grossen, im J. 195 v. Chr. G. (33, 45—49.) 1. Adversae Hannibali factionis homines principibus Romanis, amicis quisque suis, identidem scribebant nuntios litterasque ab Hannibale ad Antiochum missas, et ab rege, ad eum clam legatos venisse; ut feras quasdam nulla m i t e s c e r e arte, sie immitem et implacabilem eius viri animum esse; m a r c e s - c e r e *) otio s i t u q u e queri civita,11) a. t r a i e c i s s e e t s e s e c o m m i s i s s e in h. t. 12) „eursum navium in portum direxit et proinde portum intravit"; -,er l i e f — e i n . '•1) M a r e e s e e r o findet sich «eltner tropisch gebraucht als s e n e s e e r e , t o r p e s c e r e , t o r p e r e , l a n g n e a c e i e , lan-



117



tem, et inertia sopiri, nee sine armorum sonitu ex ci t a r i posse. Haec probabilia memoria prions belli, per unum ilium non magi» gesti quam moti, faciebat. Irritaverat etiam recenti facto multorum potentium animos. Iudicura ordo Cartilagine ea t e m p e s t a t e 2 ) dominabatur, eo maxime, quod iidem perpetui indices erant. R e s , fama vitaque omnium in iltorum potestate e rat; qui unum eius erdinis o f f e n d i s s e t , omnes adversos habebat; nee accusator apud infensos iudiees deerat. Horum in tain i m p o t e n t i r e g n o (neque enim c i v i l i t e r 3 ) nimiig opibus utebantur) p r a e t o r factus Hannibal vocari ad se quaestorem iussit. Quaestor id pro nihilo habuit: nam et adversae factionis erat et, quia ex quaestura in iudiees, potentissimuin ordinem, r e f e r e b a n t u r , k m pro futuris mox opibus a n i m o s gerebat. E n i m v e r o indi— gnum id ratus Hannibal v i a t o r e in ad preliendendum quaestorem raisit; subductumque in concionem non ipsum inagis quam ordinem iudicum, p p a e quorum superbia atque opibus nec leges quidquam essent neo magistrata», accusavit. Et ut secuudis a u r i b u s accipi orationem animadvertit, et infimorum quoque libertati gravera esse superbiam eorum, legem extciaple proinulgavk p e r t u l i t q u e , ut in singulos atvnos iudiees legereiitur lieu quia bienniura continuum iudex ess et. C e t e r u m quantam eo facto a d plebem kiierat gratkin, tantum magnae partii principum offenderat animos. Adiecit et aliud, quo, b o n o p u b l i c a 4 ) , stbi p r o p r i a s simultates i r r i t a v i t t Ve-

g a e r e » Wie a i a r c e s c a r e kämmt ia gawissen Varbkijungen auch, f l a c c e s c e r e vor. q u e r i sc. c u m . 2) Nur in Verbindung mit Pronominibus ist t e m p e s t a s für t&i&pus häufiger zu finden; last nur Sallust erlaubt sich den archaistischen Gebrauch dieses Wortes bisweilen auch in anderen, Con«tructionen, und auch im Plural. 3) „ut decet civem in cives." Vgl. Liv. 27, 6. n e q u e m a g i » t r a t u m c o n t i a u a i i s a t i s c i v i l e « s s e aije b a n t . 4) s. a. quuitt bono pablieo inserviret.



118



Ctigalla publica partim negligentia dilabebantur, partim praedae ac d i vi s u i principum quibusdam et magistrati« bus erant: quin et pecunia, quae in Stipendium Romanis suo quoque anno penderetur, de erat, tributumque grave priratis imminere videbatur. 2. Hannibal postquam vectigalia quanta terrestria jnaritimaque essent et in quas res e r o g a r e n t u r animadvertit, et q u i d e o r u m ordinarii rei publicae u s u s consumerent, quantum p e c u l a t u s a v e r t e r e i , omnibus r e s i d u i s p e c u n i i s 5 ) exactis, tributo privatis remisso, «atis locupletem rem publicam fore ad vectigal praestandum Romanis pronuntiavit in concione; et praestitit projnissum. Tum vero ii quos p a v e r a t per a l i q u o t annos p u b l i c u s peculatus, velut b o n i s ereptis, non f u r t o eorum manibus extorto, infensi et irati Romanos i n H a n n i b a l e m , e t i p s o s causam odii quaerentes, instigabant. Ita, diu repugnante Scipione Africano, qui p a r u m ex dignitate populi Romani esse ducebat s u b s c r i b e r e 6 ) o d i i s accusatorum Hannibalis, et factionibus Cartliagijiiensium i n s e r e r e publicam auctoritatem, nec satis barbere bello vicisse Hannibalem, nisi velut accusatores c a J u m n i a m in e u m i u r a r e n t a c n o m e n d e f e r r e n t 7 ) , tandem pervicerunt, ut legati Carthaginem mitterentur, qui ad senatum eorum arguerent Hannibalem cum Antiocho rege Consilia belli faciendi inire. Legati tres missi, Cn, Servilius, »31, Claudius Marcellus, Q, Terentius Cul]eo, Qui quum Carthaginem venissent, ex Consilio iniinicorura Hannibalis quaerentibus causam adventus dici iusfi) r e s u l t i n e p e o u n i a e sind „pocuniae quae apiid inagistra. tus quasi r e s e d e r u n t , i. e. quas magistratus fraudulaiiter retimici'unt" untergeschlagene Gelder, Unterschleife. 6) so. namen, eigentlich duroh Mituntorsohreihiing seines Namens eine Anl.!aj;e unterstützen, dann überhaupt; g r ö s s e r e s A n s e li li, g r o s s e r e s G e w i c h t g e b e n , b e i p f l i c h t e n , 7) „wenn « i e i h n n i c h t — naoh e i d l i c h e r E r k l ä r u n g , das* sie n i c h t Verlävimdo ng b e a b s i c h t i g t e n , IpnnUoh vorklagte»."

T-

119



eeruiit venisse se ad controversias, quae cum Maslnissa rege Numidarum Carthaginiensibus essent, dirimendas. Id creditum vulgo; unum Hannibalem se peti ab Romanis non fallebat, et ita pacem Carthaginiensibus dataru esse, ut inespiabile bellum adversus se unum maneret. Itaque cedere tempori et fortuiiae statuit; et praeparatis iam ante omnibus ad fugam, obversatus eo die in foro avertendae suspicionis causa, primis tenebria vestitu f o r e n s i ad portaui cum duobus comitibus ignaris consiiä est egressus. 3. Quum equi, quo in loco iussi erant, praesto fuissent, nocte Byzacium (ita regionem quandam Afri vacant) transgressus, postero die ad mare inter Achollain et Thapsum ad s u a m t u r r e r a 8 ) pervenit. Ibi eum parata instructaque remigio excepit navis. Ita Africa IlanIiibal excessit, saepius patriae quam suurn e v e n t u m miseratus. E o d e m die in Cercinam insulam traiecìt. Ubi quum in portu naves aliquot Phoenicum oneraria» cum mercibus invenisset, et ad egressum eum e »ave concursus salutantiuni esset factus, percunctantibus legatum se Tyrum missum diet iussit. Yeritus tarnen, ne qua earum naris nocte profecta Tliapsum aut Adrumetum nuntiaret se Cercinae visum, sacrificio apparavi iussa m a g i s t ro s »avium mercataresque invitari ìussit, et vela cum antennis ex navibus c o r r o g a r i , . ut umbra (etenim media aestas forte erat) coenantibus in litore fieret. Quantum res et tempus patiebatur apparatae celebrataeque e i u s d i e î epulae sunt; multoque vino in s e r u m n o c t i s convivium p r o d u c tu in, Hannibal,, quuin primum fallendi eos qui in portu erant tempus habuit, liavem solvit; ceteri sopiti quum postero die tandem ex somno pieni c r a p u l a e surrexissent, id q u o d s e r u m erat 9 )» a l i q u o t Loras referendis 8) Wahrscheinlich ein mit einem Thiu'me versehenes Landgut Hannibals. — Eve Titus s s b e v o r s t e h e n d e (letzte) S c h i c k s a l . " Kodem die „noch an d e m s e l b e n Tage." 9) Was nun so s c h o n zu s p ä t war.



130



In naves collocandisque a r m a m e n t i s absumpserunt. Carthagine et multitudinls assuetae domum Hannibalis frequentare concursus ad vestibulum aedium est factus. Lit non comparere earn vulgatum est, in forum turba convenit principem civitatis quaerentium, et alii fugam conecisse ( i d q u o d erat), alii fraude Romanorum interfectum, idque magis, vulgo fremebant; variosque vultns c e r n e r e s , u t in civitate a l i o r u m a l i a s p a r t e s f o v e n t i u m 1 0 ) et factionibus discordi. Visum deinde Cer* cinae eum tandem allatum est. — Hannibal prospero cursu Tyrum pervenit; exceptusque a eonditoribus Carthaginis Ut ab alia patria vir tam clarus omni genere honorum, paucos moratus dies Antioeheam navigat, Ibi profectum iam regem quum audisset, filiumque eius sollenne ludorum ad D a p h n e n 1 1 ) celebrantem eonvenisset, comiter ab eo exceptus nullam moram navigandi fecit. Ephesi regem est consecutus, fluctuantem adhuc animo incertumque de Romano belio. Sed haud parvum mom e n t u m ad animum eius m o l i e n d u m 1 ? ) adventua Hannibalis f e c i t ,

20.

Des älteren Seipio öffentliche Anklage und Verteidigung, im J . 187 v, Chr, G, (38, 50—53.)

1, P . Scipioni AfVicanq, ut Valerius A n t i a s »uctor eat, duo Q. Petillii d i e m d i x e r u n t , Jd, prout ciiiusque ingenium erat, i p t e r p r ? t a b a n t u r , Alii non tri10) „in w e l c h e r d i e E i n e n d i e s e , d i e A n d e r e n j e n e Partei begünstigten," u t s. a. u t c o n s e n t a u e um e r a t „ w i e n a t ü r l i c h . " Vgl. 6, 4, 1 1 ) fiin unweit Antiuchia gelegener Ort,

12) i, a. raovenduiH, e x o i t s n d u m .



121



bunos plebls, sed universam civitatem, quae id pati poaeet, incusabant: duas maximas òrbis terrarum urbes iugratas uno prope tempore in principe« inventas ; Romain ingratiorem, siquidem vieta Carthago victum Haniubalem in exsilium expulisset, Roma victrix victorem Africanam expellat. A l i i neminem u n u m civem tantum eminere debere, ut legibus i n t e r r o g a r ! l ) non possit; nihil tam a e q u a n d a e l i b e r t a t i s esse, quam potentissimnm quemque p o s s e dicere causam; quid autem tuto cuiquam, nedum su mm a m r e m p u b l i c a m * ) , permitti, si ratio non sit reddenda? qui i u s a e q u u m s ) pati nou posslt, in eum vim baud iniustam esse, Haec agitata sermonibus, doneo dies causae dicendae venit. Nec alius antea quisquam, nec ille ipse Scipio consul censorve malore omnia generis hominum frequentia, quam reus ilio die, in forum est deduotus, Iussus dicere causam, sine ulla c r i m i n u m 4 ) mentione orationem adeo magnificam de rebus ab se gestis est exorsus, ut satis constaret, neminem unquam ncque melius ncque verius laudatum esse. Dicebantur enim a b e o d e m a n i m o i n g e n i o q u e a quo gesta erant; et a u r i u m f a s t i d i u r a a b e r a t 5 ) , quia p r o p e r i c u l o , non in gloriam referebantur. Tribuni plebis vetera lnxuriae crimina Syracusanorum hibernorum et L o o r l s P l e m i n i a n u m t u m u i t u m e ) quum ad 1) s. a. in ius vocari,, a cou sari.

Alii sc. dieebant.

2 ) s. a. s u r . i m a m Staates.

die höchste Leitung

rei

publioae,

dos

3) „ G l e i c h h e i t vor G & r i e h t . " 4) „der B e s c h u l d i g u n g e n " ; nur selten kann man c r i m e n durch V e r b r e c h e n üb