Breviarium Urbis Romae Antiquae 9004124993, 9789004124998

Citation preview

BREVIARIVM VRBISROMAE ANTIQVAE

MARS ACCED ENS AD RHEAM SILVIAM A Venu s E Somnu s

B Heracles F Rhea Silu ia

C

Tiberis G Amores

D

Mars

Pars sarcophagi qui in museis Vat icanis conseru atur. Cf. C. Robert , D ie Antiken Sarkophag-Reliefs III. J , 108 ; tab. XXV. OV. Fast. 3. 11-16 ; 19-24 Siluia Vestalis - qu id enim uetat inde moueri ? sacra lauaturas mane petebat aquas . uentum erat ad molli decl iuem tramite ripam, ponitur e summa fictilis urna coma. fessa resedit humo uentosque accepit aperto pectore turbatas restitu itque comas . blanda quies furtim uictis obrepsit ocellis, et cadit a mento languida facta manus. Mars uidet hanc uisamque cupit pot iturque cupita et sua diuina furta fefell it ope . Somnus abit , iacet illa grauis, iam scilicet intra uiscera Romanae cond itor Vrbis erat o

BREVIARIVM VRBIS ROMAE ANTIQVAE VIATORVM IN VSVM COMPOSVIT

ADRIANVS VAN HECK EDITIO ALTERA STEREOTYPA

BRILL LEIDEN • BOSTON • KOLN

2002

Edirioni alreri srereorypae huius breuiarii edendae sripendiurn benigne contulit Stichting Utopa quae esr Foreholri

ISBN 90 04 12499 3 © Copyright 1977, 2002 by Koninklijke Brill NY, Leiden, The Netherlands All rigbts reserved. No part of this publication may be reproduced, translated, stored in a retrieval system, or transmittedin any form or by any means, electronic, mechanical, photocopying, recording or otherwise, without prior written permission from the publisher. Authorization to photocopy itemsfor internal or personal IIIe is grantedby Brill provided that the appropriate fees are paid directly to The Copyright Clearance Center, 222 Rosewood Drive, Suite 910 Danvers MA 01923, USA . Fees are subject to change. PRINTED IN THE NETHERLANDS

Dove metterebbe le m ani if piu paziente spulciatore di

testi, che soltanto vole sse dare inizio all'elencazione dei detti in lode di Roma? Conobbi un tale cbe s'era dato all'impresa quando era giovane, e da ueccbio pen sionato la continuaoa ancora sui tavoli della Biblioteca N azionale: non era af fatt o smarrito di [ronte a chi osservasse cbe poco tempo gli restava: «Ro ma citta eterna, no? E io avro l'eternits per continuare all'alt ro m ondo, N on si

e

preoccapi», Libera de Lib era

CONSPECTVS Au Lecteur . To the Reader Bibliographia breuis Ad lectorem prooemium

IX XVII

xx v

Regio I: Porta Capena Regio II : Cae1imontium Regio III: Isis et Serapis . Regia IV : Templum Pacis Regia V: Esquiliae . Regio VI: Alta Semita . Regio VII: Via Lata Regia VIII : Forum Rornanum Regio IX: Circus Flaminius Regio X : Palatium . Regio XI: Cirrus Maximus Regia XII : Piscina Publica Regia XIII: Auentinus . Regia XIV: Transtiberim Epilagus

1 5 55 81 95 115 131 145 177 187 371 439 487 529 537 553 583

Index rerum notabiliorum Forma Vrbis situm XIV regionurn illustrans

585 598

~V~

AULECTEUR C est a Rome meme, et plus precisement dans les jardins du Mont Capitolin, a 1'heure du crepuscule d'un beau jour de septembre, lorsque toute la nature annoncait 1'automne, qu 'est nee l'idee du petit livre que vous tenez en mains. Quel en est le point de depart ? En flanant dans la Ville Eternelle, ou tant d'endroits rappellent les lectures de l' Antiquite, nous avons regrette plus d'une fois, nous trouvant devant un monument antique, de ne pas avoir sous la main le texte authentique et complet de tel ou tel auteur. Certes, nous avions bien en tete des fragments , mais, malheureusement, les mots refusaient de s'aligner en phrases. En outre , la portee d'un souvenir est determinee par I'etendue de lectures anterieures, et ce n'est que dans Ies condit ions les plus favorables que l'une et l' autre coincident. Ainsi , celui qui se trouve devant un monument, se demande facilernent s'il connait , ou s'il se rappelle toutes les sources, ou du moins les sources les plus significatives qui se rapportent au monument qu'il contemple. Ensuite, l'experience personnelle nous a appris qu'une lecture attentive en face d'un monument - il y a contact direct entre le lecteur, le texte, le monument et l'action qui s'y est deroulee - a un attrait bien particulier qui est refuse generalement au lecteur qui , enferrne dans son cabinet de travail, dispose de commentair es savants. Finalement, la couleur locale ne nous fait-elle pas tres souvent saisir mieux le sens d'une source ecrite?

x

AU LECTEUR

Or, c'est pour de telles raisons que ce Breviarium V rbis Romae Antiquae a ete compose: il pretend offrir au lecteur un ensemble de textes qui fournissent I'inforrnation la plus importante sur l' activite des ediles romains qu'on pu isse tirer des sources antiques, Il va sans dire que la maniabilite du livre nous a impose certaines restrictions, En gros, les textes presentes se rapportent a ce qui a ete construit a Rome a partir du temps ou Romulus, apres avoir observe les auspices, s' est etabli dans sa cabane sur le Palatin, jusqu 'a I'epoque ou Constantin le Grand a vu terminer, au pied de la merne colline, l' Arc de Triomphe qui porte son nom : bref, une periode d'environ ooze siecles. Il n 'en subsiste pas beaucoup : le temps, ou l'homme, plus impitoyable encore, on fait leur ceuvre de destruction; il en va de rnerne pour les sources ecrites : il ne nous en reste qu 'une fraction . Ainsi, nous disposons parfois d'une information assez riche sur un monument d'une importance relativement petite, tandis que sur un monument qui est a nos yeux d'une importance capitale, les sources ecrites font apeu pres defaut. Pour ne citer qu'un seul exemple: a quel point nous regrettons la perte de la plupart des Decades de Tire-Live! que! manque d'information ecrite, aussi , sur des monuments bien conserves tels que la Basilique, dite de Constantin, les Marches de Trajan, le Tabularium etc. etc.: le lecteur peut s' en rendre compte lors de sa promenade, ce petit volume en rnam . Que le livre ne pre sente pas de sources en langue

AU LECTEUR

XI

grecque, I'auteur s'en excuse surtout aupres de ceux parmi les utilisateurs pour qui le grec est la langue maternelle. En effet, il est le premier a. regretter cette lacune. Cependant, il a dtl y renoncer pour des raisons purement economiques, tout en se rendant compte de la gravite de cette decision. Certes, il aurait pu presenter ces textes dans une traduction en quelque langue moderne, rnais il y a renonce egalement parce qu'il avait 1'impression de nu ire a. leur authenticite, Aussi le lecteur cherchera-t-il en vain des sources dans la langue du peuple dont Rome ellemerne a ete si largement tributaire. Par consequent, on n'y trouvera que des auteurs d'expression latine; on y trouvera 1'historien et le poete; on y lira des textes ecrits dans le cabinet de travail a. cote de ceux composes dans la chancellerie; I'on sera instruit par Ennius et Caton le Censeur, aussi bien que par S. Augustin et Prudence; de fragment en fragment Ie style varie; des Iegendes pleines de piete figurent a. cote de la realite historique. Tantot un ecrivain se montre lui-meme sceptique vis-a-vis des donnees historiques ou etyrnologiques qu'il transmet, tantot il offre des alternatives, tout en laissant au lecteur Ie choix entre plusieurs solutions. Une bonne part de ce qui n'a pas soutenu l'epreuve de la critique historique, a ete a. un certain moment admise pour vraie, ou fut au moins «article de foi». D 'autre part, une tradition Iitteraire, a peine croyable, fut souvent confirmee d'une facon surprenante par l' archeologie . Patriotisme et culte des heros, peu populaires de nos jours, n' etaient pas etrangers au Romain; son idee de I'historiographie n' etait pas la notre : maint

XII

AU LECT EUR

personnage du passe, du passe historique aussi bien que du passe legendaire, devint sous sa plume l'exemple d'un bon ou d'un mauvais citoyen. Nous n'avons qu 'a ecouter Tite-Live: «Quant aux evenements qui ont precede immed iaternent la fondation de Rome ou ont devan ce la pen see meme de sa fondation , a ces traditions embellies par des legendes poetiques plutot que fondees sur des documents authentiques, je n'ai I'intention ni de les garantir ni de les dementir, On accorde aux Anciens la permi ssion de rneler le merveilleux aux actions humaines pour rendre l' origine des villes plus venerable». 1 Et, ne comrnemore-t -on pas, de nos jours encore, merne apres vingt-sept siecles, Ie 21 avril avec les Romains le «N atale di Rorna», fete au cours de laqu elle la municipalite de Rome depose une couronne de feuillages devant la «Casa di Romolo», homme dont l'historicite n'a jamais ete dernontree? Apres mfire deliberation nous avons renonre a commenter les textes choisis; ce n' est que par ci par la que le lecteur trouvera des notes explicatives et des renvois qui , a notr e avis, pourraient etre utiles. Nous avons prefere presenter les fragments tels qu 'ils sont : des instantanes, dont beaucoup se passent facilement dexplications. Comme dans un album de photographies, il y en a qui sont nets, d'autres qui sont plutot flous , rnais aucun n' a ete retouch e; comme les petits morceau x de verre colorie dans un kaleidoscope les textes, groupes qu 'ils sont au1 Tire-Live, H iu oire Romaine, Pr efa ce 6-7 ; traduc tion de Ga ston Ba ill et. Paris, Les Bell es Lettres, 1965.

AU LECTEUR

XIII

tour d'un monument, offrent souvent une image surprenante. Celui qui veut bien, apres quelque lecture preliminaire, prendre les auteurs antiques pour guides pendant ses promenades, peut obtenir, grace aeux, une source inepuisable d'information: un peu de bonne volonte, un certain effort, soutenu par quelque imagination, suffisent. 11 se peut merne qu' on trouve sur les lieux la reponse aux questions qu'on s'est posees pendant «la lecture a distance», qu'on s'explique toute de suite, comme par enchantement, l'angle de vision de l'auteur. Si ce n'est pas le cas, la contemplation est suivie de l'etonnement, cher au philologue. Les textes ont ete classes d' apres la division de Rome en quatorze regions attribuee a Auguste, bien que les limites de ces regions ne soient pas tout a fait fixes. 2 Le lecteur trouvera au debut de chaque chapitre une enumeration en latin des monuments devant lesquels il passera dans la region en question. Les monuments sont presences dans l'ordre ou on les rencontrera en allant du centre de la ville dans la direction des murs aureliens. Bien qu'il soit souhaitable que l'utilisateur du livre commence la visite detaillee par la premiere region d'Auguste, rien ne l'empe che de commencer par la region de sa predilection ; des notes renvoient a des informations donnees avant. Si le nom d'un monument est imprime en majuscules, cela indique qu'il en reste toujours quelques vestiges; au Nous nous sommes base sur la Forma Vrbis Romae lm peratorum Aerate de Iosephus Lugli et de Italus Gismondi (voir la petite bibliograph ie) , 2

XIV

AU LECTEUR

cas contraire, le nom du monument est imprime en minuscules. S'il y a plus d'une source a. citer pour un certain monument, le( s) premier (s) texte( s) offre( nt) plutot une presentation generale; par exemple, le vers d'Ovide «Haec est a sacris quae uia nomen habet» nous rappelle que nous nous trouvons sur la Voie Sacree, au Forum Romain . Viennent ensuite, dans I'ordre chronologique, les donnees sur I'histoire d'un monument, d'abord pour I'exterieur, ensuite pour I'intcrieur. Finalement sont donnes les textes concernant les evenernents qui eurent lieu dans ou autour d'un monument, ainsi que les associations que Ie Romain de l' Antiquite y rattachait. En tete de chaque fragment nous avons rnentionne l'origine du texte (l'auteur et l'ceuvre 3)' l'annee 4, et, si cela se trouve utile, rneme le jour de l'evenemenr. Tout fragment est muni d'un numero; parfois ce numero se retrouvera sous un autre fragment pour signaler des informations supplementaires. Dans les textes il y a par ci par la. des parties de phrases mises entre parentheses ou entre crochets cartes : entre parentheses sont donnees des indications necessaires a la comprehension du texte (indication d'un sujet ou d'un complement , abreviations en toutes lettres); les mots entre crochets carres servent a. completer des inscriptions transmises d 'une facon incomplete. :\ Abr eviat ions d 'apres Ie Oxford Latin Dictionary, Oxford, 1968~ ; faute de place nous avons dil renoncer a l'abreviation PAVL , Fest. etc.; les lecteurs sont prie s de cons ulter l'edition de W . M. Lindsa y pour savoir si Ie fragm ent vient de Festu s ou de Paulus ex Festo. 4 Pour l'hi stoire la plus ancienne nou s suivons la chronologie livienn e: ainsi la pr ise de Rome par les Gaulois est, dans le cadre d e ce livre, datee en 390 avant J-e. (= -390) , et non pas en 38 7.

AU LECTEUR

xv

Celui qui veut se contenter d'une information moins detaillee, pourrait sauter ce qui est imp rime en petits cara cteres , II va sans dire qu 'il y a beau coup de livres qui rendront de bons services a celui qui lit et etudie les textes reunis dans ce volume; le lecteur trouvera quelques titres dans la bibliographie. Mentionnons surtout Filippo Coarelli, Guida Archeologica di Roma (Verene, 1974 ; traduction allemande, Freiburg, 1975) . Latinistes, archeologues, historiens et historiens de l' art comprendront ce que nous devons aux ouvrages d'erudits tels que Platner et Ashby, Lugli, et Nash, pour ne citer que quelques noms illustres. Les plans des regions 5 et les autres dessins ont ete faits par Mme Fr . Derksen-Janssens; c'est a elle, aussi bien qu 'a la direction de la maison editrice E. J. Brill, que no us temoignons notre reconnaissance. Pour terminer, nous exprimons le vceu que le livre soit profitable non seulement avant ou apres une visite a Rome, rnais surtout sur place, aux latinistes et a tous ceux qui se sont, chacun de sa man iere, familiarises avec le latin et qui continuent a porter dans leur cceur la Rome antique et sa belle langue. Nous serons largement recompense si en le consultant 1'utilisateur de ce Breviaire a eu aut ant de satisfaction et de joie que nous qui 1'avons compose. Pour Ie reste, nous prions les lecteurs du livre - parmi

G

Les chiffres sur les plans renvoient aux numer os des textes.

AU LECTEUR

XVI

lesquels nous sommes heureux de compter nos propres fils, a qui il est dedie - de nous signaler des lacunes a combler et des ameliorations a apporter. Parue -

nee inuideo -

Leyde, Ie 3 octobre 1976. 6

ov . Tr . 1.1. 1.

sine me, tiber, ibis in Vrbem . ()

TO THE READER The idea of writing this little book first came to us in Rome, or to be more precise, in the gardens on the Capitoline Hill, on a beautiful September day at dusk, when autumn was already in the air. Where did it spring from? On our walks through the Eternal City, we would often find ourselves in front of one of those monuments of antiquity which reminded us of our reading of the classics. And often we felt a sense of regret at not having the authentic and complete text of this or that author to hand. Of course, one can always recall fragments , but unfortunately it is not usually possible to make the words that come to mind coalesce in the polished phrases of the original. Moreover, the extent of one's memories is determined by the width of one's previous reading , and only under the most favourable conditions do the two coincide. Thus the visitor who finds himself in front of a monument will easily be in doubt as to whether he knows or remembers every source which has a bearing on the monument which he is contemplating - or at least the most important of them . Furthermore, personal experience has taught us that there is a special delight in a careful reading of a text when we stand in front of a monument. This delight is generally denied to the reader who, locked up in his study, has to thread his way through the commentaries: there is a direct contact between the reader,

XVlll

TO THE READER

the text, and the monument and its history. And finally , doesn't the couleur locale often improve one's understanding of a certain text? With these thoughts in mind this Breciarium Vrbis Romae Antiquae was written, It aims at providing the reader with a collection of texts giving the most important information on the building activities of the Roman nediles which can be drawn from classical sources. It goes without saying that certain restrictions have had to be made to prevent it growing to unmanageable proportions. Roughly speaking, the texts that were chosen relate to what was built in Rome from the time when Romulus, having observed the auspices, built his hut on the Palatine Hill, until the day when Constantine the Great witnessed the completion of the triumphal arch which bears his name, built at the foot of the same hill: a period of about eleven centuries. Not much is left: time and the hands of men, often even more unfeeling, have done their destructive best; and the same can be said about the literary remains: they are but a fraction of what was originally created. Thus, we sometimes abound in information concerning a monument of relatively minor importance, while there is little or nothing about monuments which in our eyes are of capital importance. To give but an example: how dearly we regret the loss of most of the Decades of Livy! And likewise, what a lack of written information there is on well-preserved monuments such as the Basilica which is traditionally associated with the name

TO THE READER

XIX

of Constantine, Trajan's Markets, the Tabularium and many others. As he walks through Rome, this little book in hand, the reader will realize to what extent this is true. The author of this book apologizes for its not quoting any Greek sources, especially to those of its users whose mother tongue is Greek. Indeed, he is himself the first to regret this omission. It has been forced upon him for purely economic reasons, but he quite realizes the seriousness of his decision. Of course Greek texts could have been presented in modern translations, but that suggestion was not taken up, because the author felt that in doing so, he would be robbing them of their authenticity. Thus, the reader will look in vain for texts in the language of the people to whom Rome owed so much. In consequence, only authors who expressed themselves in Latin are represented. The reader will meet with historians and with poets, he will read texts written in the privacy of the study as well as those composed in Chancery; Ennius and Cato the Censor as well as St Augustine and Prudence will instruct him; with each fragment the style varies; legends full of piety vie for place with historical truth. Some authors are sceptical towards the historical or etymological data which they pass on, others give alternatives, leaving the reader to make his choice between several solutions. A good deal of what has not stood the test of historical criticism was once accepted as true, or at least as an article of faith . On the other hand, literary traditions which it had seemed impossible to believe have often been strikingly con-

xx

TO THE READER

firmed by archaeology. Patriotism and hero-worship, which are hardly popular concepts nowadays, were facts of life to the Romans; their ideas on historiography were quite different from ours : many a character from the past, both historical and legendary, is transformed by their pen into an exemplum of the good or the bad citizen. One need but listen to Livy : «As for the events immediately preceding the foundation of Rome or even anticipating the idea of its foundation , those traditions embellished by poetic legends rather than based on authentic documents, I do not intend either to defend or to disprove them. The early writers must be allowed to mix the marvellous and the human in order to make the origin of the cities more venerable». 1 And do we not, even in our days, after twenty-seven centuries, still celebrate the 21st of April , the Natale di Roma, with the Romans? And doesn't the City of Rome, as part of the celebrations, place a crown of leaves before the Casa di Romolo, a man whose historicity has never yet been proved? After ample deliberations we have decided not to provide the texts we have chosen with a full commentary. The reader will find only scattered explanatory notes, and references which might be of use. We have chosen rather to let the texts speak for themselves. They are like pictures in a family album , many of which need no further explanation. Some pictures are clear, others 1 Livy, From th e Founding of th e City, Pref ace 6-7 ; translation by B. O . Foster . London , The Loeb Classical Library , 1961.

TO THE READER

XXI

are rather blurred, but none have been retouched. Grouped around a monument, they are like the bits of coloured glass in a kaleidoscope, which often form the most striking pictures. Anyone who, after some preliminary reading, would like to be guided on his walks by the classics, will find them an inexhaustible source of information : all it takes is a little enthusiasm, a little effort, a little imagination. One might even find «on the spot» the answers to questions which have cropped up when the texts were first read somewhere else, and suddenly grasp, as if by a spell, from what angle the author was looking at what he describes. And even if this should not happen, contemplation will certainly be followed by that sense of wonder which is so dear to the philologist. The texts have been arranged according to the division of Rome in fourteen regions, attributed to the Emperor Augustus, even though the boundaries of the regions are not quite fixed. 2 At the head of each chapter, the reader will find a catalogue, in Latin, of the monuments to be seen in this particular regio. Within each region, the monuments are presented in the order in which one would encounter them on a walk from the centre of the City to the Walls of Aurelian. And although we should prefer the users of this book to start their visit-in-depth with the first Augustan region, there is nothing to prevent them from starting with whatever region they W e have based ourselves upon losephu s Lugli and Italus Gismondi, Forma Vr bis Romae lmperatorum Aetate (see the Short Bibliography) . 2

XXII

TO THE READER

might prefer : notes will refer back to inform ation given earlier. If the name of a monument is given in capital letters, this indicates that there are still some remains left to be seen. If this is not the case, the name is given in small print. If for one monument more than one text can be cited, the first text (s) will give general information. For example , Ovid's line «Haec est a sacris quae uia nomen habet» reminds us that we are standing on the Via Sacra, on the Roman Forum. Then comes, in chronological order, whatever is known from Latin sources of the history of each monument, first of its exterior, then of its interior. Finally, those texts are given which relate to the events which took place in or about the monument, as well as the associations which it held for the ancient Romans. Above each fragment we give the origin of the text (author and opus 3) , the year, 4 and, wherever useful , the precise date of each event. All fr agments are numbered, and the reader will often find such a number unde r another fragment, to indicate where additional information can be foun d. In the texts parts of phrases are sometimes enclosed in parentheses or square brackets: parenthese s are used to enclose material All abbr eviation s accordin g to the Oxiord Latin Dictionary, Oxford, lack of space has prevented us from giving the abbreviatio ns PA VL . Fest . etc.; readers are asked to consult W. M. Lindsay's edition in order to find out whether the fragm ent comes from Festus or from Paul us ex Festo. 4 For the earliest history we follow Livy's chronology. Thus in this book the da te of Rome's being captured by the Gauls is 390 B.C. ( = - 390), not 387. 3

1968 ~;

TO THE READER

XXIII

necessary for a proper understanding of the text, such as an indication of the subject or object, or the expanded form of an abbreviation; square brackets serve to complete inscriptions which have come down to us in an incomplete state. The reader who does not seek very detailed information can disregard the small print. It goes without saying that there are a great number of books which would be of use for those who read and study the texts here collected. A number of them can be found in the Short Bibliography. Especially useful is Filippo Coarelli, Guida Archeologicadi Roma (V erona 1974; German translation, Freiburg, 1975) . Latinists, archaeologists, historians and art-historians will appreciate to what extent we are indebted to the works of such eminent scholars as Platner and Ashby, Lugli, and Nash , to name but some of the most outstanding. The maps of the regiones 5 as well as the other drawings were made by Mrs Fr. Derksen-Janssens; to her and to our publishers, E. J. Brill, we are deeply indebted. Finally, we wish to express our hope that this little book will prove to be of use to Latinists and to all who, each in his own way, have acquired a knowledge of Latin, and who love ancient Rome and its beautiful language. We hope that they will profit from it, not only before or after their visits to Rome, but above all while they are there. If the reader of this Breviarium gains as 5

The figures on the maps refer to the texts.

XXIV

TO THE READER

much enjoyment from using it, as we have done from compiling it, we will feel ourselves richly rewarded . The author would be very grateful if the users of this book - among whom he is happy to number his own sons, to whom it is dedicated - would inform him of any omissions and suggest possible improvements.

Parue -

nee inuideo -

sine me, tiber, ibis in Vrbem. 6

Leiden, 3 October 1976.

AD EDITIONEM ALTERAM Consilium editoris, ut Breuiarium hoc meum post tot annos iterum imprimeretur, grato laetoque animo secutus sum, eo magis, quod multi latiniratis cultores, quorum numero non deerant uiri disciplina illa archaeologica haud parum eruditi, se eiusdem sententiae esse professi sunt, opusculum hic illic et iam extra fines Barauorurn scholis academicis profuisse libens audiui. ueste tantum renouatum uiarum urbanarum dux cursum reneat Romipetarum comes, scientiae fons, memoriae auxilium subsidiumque. Tu , quisquis es, ualeas iterumque ualeas .

A·v·H Lugduni Batauorurn, 3'X'2001

6

ov. Tr.

1.1. 1.

BIBLIOGRAPHIA BREVIS Romam quicumque se confert Ciceronem suum secum portat ; et profecto non desunt eiusmodi libri de Vrbe scripti, quorum uel exigu am partem hic enumerare Iongum est. Vnus tantum memoretur, et qu idem

Roma e Dintorni, Touring Club Ital iano (Milano 1965), ex quo libro huius libelli lector fructum et util itatem multam percipiet. Quod autem ad monumenta et topographiam almae Vrbis antiquae attinet lectorem delego ad : R. BIANCHI BANDINELLI, Rome, Ie centre du pouvoir (Paris 1969). - - , Rome, la fin de l'art antique (Paris 1970). B. BRIZZI, Roma, i monumenti antich i (Roma 1973) . R. CALZA et alii, Roma antica e paleocristiana = Encic1opedia dell 'arte antica c1assica e orientale VI (Rorna 1965) 764-936. F. CASTAGNOLI, Topografia di Roma antica = Encidopedia Classica, sez. III, vol. X, tom. III (Torino 1957). - - , Topografia e urbanistica di Roma antica (Bologna 1969) . F. CoARELLI, Guida archeologica di Roma (Verona 1974) . M . GRANT, The Roman Forum (London 1970) . W . H ELBIG, FUhrer durch die offentlichen Sammlungen klassischer Altertiimer in Roms, 4 voll. (Tiibingen 1963·'72) . H . KAHLER, Rom und seine Welt, 2 voll. (Miinchen 1958). G . LUGLI, I monumenti antichi di Roma e Suburbio, 4 voll. (Rama 1930-'40).

XXVI

BIBLIOGRAPHIA BREVIS

G. LUGLI, Rorna antica, il centro monumentale (Roma 1946). - - , Monumenti minori del Foro Romano (Roma 1947) . - - , Itinerario di Roma antica (Milano 1970). 1. LVGLI, Fontes ad topographiam veteris urbis Rornae pertinentes (Romae 1952-:-) . E. NASH, Bildlexikon zur Topographie des antiken Rom, 2 voll. (Tiibingen 1962) . S. B. PLATNER-TH. ASHBY, A Topographical Dictionary of Ancient Rome (Oxford-London 1929). P. ZANKER, Forum Romanum (Tiibingen J.a.). - - , Forum Augustum (Tiibingen J.a.).

H. KIEPERT et CH. HOLSEN, Formae Vrbis Romae antiquae (accedit nomenc1ator Topographicus) . Berolini 1912. GIUSEPPE LUGLI, Pianta di Roma Antica (scala 1 : l O.COO) . Roma s.a, IOSEPHVS LVGLI et ITALVS GISMONDI, Forma Vrbis Romae Imperatorum Aetate (modulus 1:4000) . Istituto Geografico De Agostini, Novara 1949.

ADLECTOREM PROOEMIVM

DA PLACIDAM, QVAESO, LECTOR AMICE, MANVM ere. Fin . 5.5

Id . .. infinitum est in hac Vrbe : quacumque ' " ingredimur, in aliqua historia uestigium ponimus. ere. Fin. 5.2

Naturane nobis hoc ... datum dicam an errore quodam , ut, cum ea loca uidearnus, in quibus memoria dignos uiros acceperimus multum esse uersatos, magis moueamur, quam si quando eorum ipsorum aut facta audiamus aut scriptum aliquod legamus? VERG.

A. 8.310-12

Miratur facilisque oculos fert omnia circum Aeneas, capiturque locis et singula laetus exquiritque auditque uirum monimenta priorum. PROP. 4 .1.1-2

Hoc quodeumque uides, hospes, qua maxima Roma est, ante Phrygem Aenean collis et herba fuit. LlV.

5.54.3

Fatebor uobis, .. cum abessem, quotienscumque patria in mentem ueniret, haec omnia occurrebant : colles campique et Tiberis et adsueta oeulis regio et hoc caelum, sub quo natus educatusque essem.

3

PROOEMIVM RVT . NAM.

Red. 1.5-6

o quantum et quotiens possum numerare beatos nasci felici qui meruere solo!

CIC.

Intellego .. . alias alias in poernate,

10

Leg. 1.5

historia leges obseruandas .. ,

~

~

NON ~ ~ ~ ~ ~ ~ SVM NESCIVS AB EADEM ~ NECLEGENTIA, QVA NIHIL DEOS PORTENDERE VVLGO ~ NVNC CREDVNT, NEQVE ~. NVNTIARI ADMODVM VLLA ~ PRODIGIA IN PVBLICVM ~ ~ ~ NEQVE IN ANNALES ~ ~ REFERRI'CETERVM ET MIHI VETVSTAS RES SCRIBENTI ~ ~ NESCIO QVO PACTO ~ ~ ~ ANTICVS FIT ANIMVS ET ~ QVAEDAM RELIGIO TENET, QVAE ILLI PRVDENTISSIMI VIRI PVBLICE SVSCIPIENDA ~ ~CENSVERINT, EA PRO~ ~ ~ INDIGNIS HABERE, QVAE ~ ~ ~ IN MEOS ANNALES ~ ~ REFERAM ~ ~ ~ ~ LIV· XLIII ~ ~ ~ ~ ~

~

~

DE VRBE

6

DE VRBE

VRBS ROMA appellata a conditore Romulo, V rbis origo [atis debetur: Romulus et Remus, quos uirgo uestalis ui compressa ediderat, Martem patrem nuncupans, iussu Amulii, regis Albae, in profluentem Tiberim missi, lacte lupae nutriti, a morte subitanea seruati sunt. Quos adultos cupido cepit in loco , ubi expositi [teerant, urbis condendae, Di auguriis legerunt Romulum, qui regeret; Remus ab ipso fratre occisus est, cum moenia transiliret. Condita est Vrbs in die festo Parilibus, i.e. die XXI m , Aprilis. - Laudatur V rbis conditae locus. Describitur ritus Etruscus urbium condendarum. - Quid sit pomerium quodque pomerium Romulus posuerit, diligenter disputatur; Auentinus extra pomerium est. Comiti« centuriata fieri intra pomerium nefas est: ideo in campo Martio habentur. Sulla, Augustus, Claudius, alii, qui imperium protulerunt, etiam pomerium auxerunt. Continentia V rbis temporibus recentioribus tamquam pars V rbis habebantur. - Moenia, agger, portae quae fuerint , a quibuJ factae, a quibus restitutae breuiter attingitur; dantur etiam etymologiae. - Diuisit Seruius Tullius rex Vrbem in quattuor regiones: Suburanam, Esquilinam , Collinam, Palatinam; diuisio in quattuordecim regiones Augusto imperatori attribuitur. Iulius Caesar primus fuit, qui Vrbem pro maiestaie imperii maioribus aedificiis ornate in animo habuit; post quem ueri aedificatores exstiterunt, Inuenit Augustus Vrbem latericiam, reliquit marmoream: templa condidit ac restituit, Quae imperatores, qui ei successerunt, aedificauerint, ut V rbem pulchriorem facerent, summatim commemoratur. - Incendia saepi«s Vrbem uastauemnt;

7

DE VRBE

quorum uel maxima Gallicum erant et Neronianum illud , De Vrbis excidio lamentaiur Augustinus. - Aquae Tiberis V rbi et saluti et uastationi fuerunt. - Aquaeductus et propter utilitatem et propter pulchritudinem miracula habentur. - Laudes Vrbis multi dixerunt: seliguntur quaedam ex operibus scriptorum a Vergilio usque ad Franciscum Petrarcam.

VRBS CONDITA 1.1

VERG.

A. 1.7

Altae moenia Romae. 1.2

OV .

Ars 3.3 37-38

Altae primordia Romae, quo nullum Latio darius extat opus. 1.3

CIe.

Rep . 2.12

(Romulus) urbem constiturt , quam e suo nomine Romam iussit nominari. 1.4

Fest. 327

Romam Romulus de suo nomine appellauit, sed ideo Romam , non Romulam, ut ampliore uocabuli significatu prosperiora patriae suae ominaretur. 1.5

LIv.1.4.1-7

Debebatur, ut opinor, fatis tantae origo Vrbis maximique secundum deorum opes imperii principium. ui

8

DE VRBE

compressa Vestalis cum geminum partum edidisset, seu ita rata seu quia deus auctor culpae honestior erat, Martem incertae stirpis patrem nuncupat. sed nee di nee homines aut ipsam aut stirpem a crudelitate regia 1 uindicant : sacerdos uincta in custodiam datur, pueros in profluentem aquam mitti iubet. forte quadam diuinitus super ripas Tiberis effusus lenibus stagnis nee adiri usquam ad iusti cursum poterat amnis et posse quamuis languida mergi aqua infantes spem ferentibus dabat. ita uelut defuncti regis imperio in proxima alluuie, ubi nunc ficus Ruminalis 2 est - Romularem uocatam ferunt - , pueros exponunt. uastae tum in his locis solitudines erant . tenet fama cum fluitantem alueum, quo expositi erant pueri, tenu is in sicco aqua destituisset, lupam sitientem ex montibus, qui circa sunt, ad puerilem uagitum cursum flexisse; earn submissas infantibus adeo mitem praebuisse mammas, ut lingua lambentem pueros magister regii pecoris inuenerit - Faustulo fuisse nomen ferunt ; ab eo ad stabula Larentiae uxori educandos datos. sunt, qui Larentiam uolgato corpore lupam inter pastores uocatam putent; inde locum fabulae ac miraculo datum. 1

Amulii

1.6

2 283

LlV .

1.6.3-7.3

Romulum Remumque cupido cepit in iis locis, ubi expositi ubique educati erant, urbis condendae; . . quoniam gemini essent, nec aetatis uerecundia discrimen facere posset, ut di, quorum tutelae ea loca essent, auguriis legerent qui nomen nouae urbi daret, qui

9

DE VRBE

conditam imperio regeret, Palatiurn Romulus, Remus Auentinum ad inaugurandum templa capiunt. priori Remo augurium uenisse fertur, sex uoltures; iamque nuntiato augurio cum duplex numerus Romulo se ostendisset, utrumque regem sua multitudo consalutauerat: tempore illi praecepto, at hi numero auiurn regnum trahebant. inde cum altercatione congressi certamine irarum ad caedem uectuntur; ibi in turba ictus Remus cecidit, uolgatior fama est ludibrio fratris Remum nouos transiluisse muros; inde ab irato Romulo, cum uerbis quoque increpans adiecisset «sic deinde , quicumque alius transiliet rnoenia mea» interfectum. ita solus potitus imperio Romulus; condita Vrbs conditoris nomine appellata . 1.7

-753

ENN.

Ann. 77-96

Curantes magna cum cura tum cupientes regni dant operam simul auspicio augurioque. Remus auspicio se deuouet atque secundam solus auem seruat. at Romulus pulcher in alto quaerit Auentino, seruat genus altiuolantum. certabant Vrbem Romam Remoramne uocarent. omnibus cura uiris, uter esset induperator. expectant, ueluti consul cum mittere signum uolt omnes auidi spectant ad carceris oras, quam mox emittat pictis e faucibus currus, sic expectabat populus atque ore timebat rebus, utri magni uictoria sit data regni. interea sol albus recessit in infera noctis. exin candida se radiis dedit icta foras lux et simul ex alto longe pulcherruma praepes laeua uolauit auis. simul aureus exoritur sol, cedunt de caelo ter quattuor corpora sancta

10

DE VRBE

auium, praepetibus sese pulchrisque locis dant. conspicit inde sibi data Romulus esse priora, auspicio regni stabilita seamna solumque.

1.8

21 apr. -753

QV .

Fast. 4.807-58

Vrbis origo uenit. ades factis, magne Quirine, tuis! iam luerat poenas frater Numitoris 1 et omne pastorum gemino sub duce uulgus erat; eontrahere agrestes et moenia ponere utrique eonuenit: ambigitur, moenia ponat uter. «nil opus est» dixit «eertamine» Romulus «uIlo: magna fides auium est: experiamur aues !» res placet: alter init nemorosi saxa Palati, alter Auentinum mane cacumen init. sex Remus, hie uolucres bis sex uidet ordine ; pacto statur, et arbitrium Romulus Vrbis habet. apta dies legitur, qua moenia signet aratro; sacra Palis 2 suberant: inde mouetur opus. 3 fossa fit ad solidum, fruges iaciuntur in ima et de uicino terra petita solo; fossa repletur humo, plenaeque inponitur ara, et nouus aeeenso fungitur igne focus. inde premens stiuam designat moenia sulco, alba iugum niueo cum boue uacca tulit. uox fuit haec regis: «condenti, Iuppiter, urbem, et genitor Mauors Vestaque mater, ades, quosque pium est adhibere deos, aduertite cuncti! auspicibus uobis hoc mihi surgat opus! longa sit huic aetas dominaeque potentia terrae, sitque sub hac oriens oeciduusque dies.» ille preeabatur, tonitru dedit omina laeuo Iuppiter et laeuo fulmina missa polo. augurio laeti iaciunt fundamina ciues, et nouus exiguo tempore murus erato

11

DE VRBE

hoc Celer urget opus, quem Romulus ipse uocarat. «sint» que, «Celer, curae» dixerat «ista tuae; neue quis aut muros aut factam uomere fossam transeat! audentem talia dede neei!» quod Remus ignorans humiles contemnere muros coepit et «his populus» dicere «tutus erit?» nee mora, transsiluit : rutro Celer occupat ausum, ille premit duram sanguinulentus humum. haec ubi rex didicit, lacrimas introrsus obortas deuorat et clausum pectore uulnus habet. flere palam non uult exemplaque fortia seruat «sic» que «meos muros transeat hostis» ait. dat tamen exsequias nee iam suspendere fletum sustinet, et pietas dissimulata patet. osculaque adplicuit posito suprema feretro atque ait «inuito frater adempte, uale!» arsurosque artus unxit; fecere, quod ille, Faustulus et maestas Acca 4 soluta comas. tum iuuenem nondum facti fleuere Quirites; ultima plorato subdita flamma rogo est. Vrbs oritur - quis tunc hoc ulli credere posset? uictorem terris inpositura pedem. Amul ius 2 pastorum deae, cuius dies festus (P ar ilia) cele3 Cf. 3 4 sc. brabatur die 21 apr., quo d ie Vrbs condita est Larentia, Faustul i uxor

1 =

1.9

21 apr. -753

PROP.

4.4 .73-74

Vrbi festus erat - dixere Parilia patres - , hic primus coepit moenibus esse dies. VRBIS LOCVS 2.1

LIV.

5.54.4

Non sine causa di hominesque hunc Vrbi condendae locum elegerunt: saluberrimos colles, flumen opportu-

12

DE VRBE

num, quo ex mediterraneis locis fruges deuehantur, quo maritimi com meatus accipiantur, mare uicinum ad commoditates nee expositum nimia propinquitate ad pericula classium externarum, regionum Italiae mediam, ad incrementum Vrbis natum unice locum. argumento est ipsa

magnitude. 2.2

CIC.

Rep. 2.5-7; 9-11

Vrbi autem locum, quod est ei, qui diuturnam rem publicam serere conatur, diligentissime prouidendum, incredibili opportunitate delegit (Romulus). neque enim ad mare admouit .. , sed hoc uir excellenti prouidentia sensit ac uidit, non esse opportunissimos situs maritimos urbibus eis, quae ad spem diuturnitatis conderentur atque imperii, primum quod essent urbes maritimae non solum multis periculis oppositae, sed etiam caecis. nam terra continens aduentus hostium non modo expectatos, sed etiam repentinos multis indiciis et quasi fragore quodam et sonitu ipso ante denuntiat; ... maritimus uero ille et naualis hostis ante adesse potest, quam quisquam uenturum esse suspicari queat; . . est autem maritimis urbibus etiam quaedam corruptela ac demutatio morum; admiscentur enim nouis sermonibus ac clisciplinis, et importantur non merces solum aduenticiae, sed etiam mores, ut nihil possit in patriis institutis manere integrum. iam qui incolunt eas urbes, non haercnt in suis sedibus, sed uolucri semper spe et cogitatione rapiuntur a dorno Iongius, atque etiam cum manent corpore, animo tamen exulant et uagantur . . ; sed tamen in his uitiis inest illa magna commoditas, et, quod ubique gentium est, ut ad earn urbem, quam incolas, possit adnare, et rursus ut id, quod agri efferant sui, quascumque uelint in terras, portare possint ac mittere. qui potuit igitur diuinius et utilitates conplecti maritimas Romulus et uitia uitare, quam quod Vrbem perennis amnis et aequabilis et in mare late influentis posuit

13

DE VRBE

in ripa? quo posset Vrbs et aeeipere a mari, quo egeret, et reddere, quo redundaret .. , ut mihi iam tum diuinasse ille uideatur hane Vrbem sedem aliquando et domum summa esse imperio praebituram; nam hane rerum tantam potentiam non ferme facilius alia ulla in parte Italiae posita urbs tenere potuisset. Vrbis autem ipsius natiua praesidia quis est tam neglegens qui non habeat animo notata ae plane cognita ? cuius is est tractus ductusque muri cum Romuli,l tum etiam rcliquorum regum 2 sapientia definitus, ex omni parte arduis praeruptisque montibus, ut unus aditus, qui esset inter Esquilinum Quirinalemque montem, maximo aggere obiecto fossa eingeretur uastissima, atque ut ita munita Arx eireumiectu arduo et quasi circumciso saxo niteretur, ut etiam in ilia tempestate horribili Galliei 3 aduentus incolumis atque intacta permanserit. locumque delegit et fontibus abundantem et in regione pestilenti salubrem; colles enim sunt, qui cum perfIantur ipsi, tum adferunt umbram uallibus . 1

4 .4

2

6.4-6

:l

9 .1

RITVS VRBIS CONDENDAE

L. 5.143 Oppida condebant in Latio Etrusco ritu multi, id est iunetis bobus, tauro et uacca interiore, aratro circumagebant sulcum - hoc faciebant religionis causa die auspicato - , ut fossa et muro essent muniti . terrarn unde exculpserant, fossam uocabant et introrsum iactam murum. post ea qui fiebat orbis, urbis principium; qui quod erat post murum , postmoerium dictum; eo usque auspicia urbana finiuntur. cippi pomeri stant et circum Ariciam et circum Romam. quare et oppida quae prius erant circumducta aratro ab orbe et uruo urbes; et ideo coloniae nostrae omnes in litteris antiquis scribuntur 3.1

VAR.

14

DE VRBE

urbes, quod item conditae ut Roma; et ideo coloniae et urbes conduntur quod intra pomerium ponuntur. 3.2

SERVo

A. 5.755

Conditores ciuitatis taurum In dexteram, uaccam intrinsecus iungebant; et incincti ritu Gabino, id est togae parte caput uelati, parte succincti, tenebant stiuam incuruam, ut glebae omnes intrinsecus caderent. et ita suko ducto loea murorum designabant, aratrum suspendentes circa loea portarum. 3.3

CATO

Orig, 1.18

Qui urbem nouam condet, tauro et uacca aret; ubi arauerit, murum faciat; ubi portam uult esse, aratrum sustollat et portet et portam uocet. 3.4

FEST.

271

Primigenius sulcus dicitur qUI In condenda noua urbe tauro et uacca designationis causa inprimitur. POMERIVM 4.1

LIV.

1.44 .4-5

Pomerium uerbi uim solam intuentes postmoerium interpretantur esse; est autem magis circamoerium, locus quem in conden dis urbibus quondam Etrusci, qua murum ducturi erant, certis circa terminis inaugurato consecrabant, ut neque interiore parte aedificia moenibus cantinuarentur - quae nun c uulgo etiam coniungunt et extrinsecus puri aliquid ab humano cultu pateret soli. hoc spatium, quod neque habitari neque arari fas erat,

15

DE VRBE

non magis, quod post murum esset, quam quod murus post id, pomerium Romani appellarunt. et in Vrbis incremento semper, quantum moenia processura erant, tantum termini hi consecrati proferebantur. 4.2

GEL.

13.14.1-3

Pomerium quid esset augures populi Romani, qui libros de auspiciis scripserunt, istiusmodi sententia definierunt: pomerium est locus intra agrum effatum per totius urbis circu itum pone muros regionibus certeis determinatus, qui facit finem urbani auspicii. antiquissimum autem pomerium, quod a Romulo institutum est, Palatini montis radicibus terminabatur. sed id pomerium pro incrementis reipublicae aliquotiens prolatum est et multos editosque collis circumplexum est. habebat autem ius proferendi imperii qui populum Romanum agro de hostibus capto auxerat. Cf. 295

4.3 FEST. 295 Posimirium pontificale pomeriwn, ubi pontifices auspicabantur . dictum autem pomerium, quasi promurium, id est proximwn muro. 4.4

TAe.

Ann. 12.24

Quod pomerium Romulus posuerit, noscere haud absurdum reor. igitur a foro Boario, ubi aereum tauri simulacrum 1 aspicirnus, quia id genus animalium aratro subditur, sulcus designandi oppidi coeptus, ut magnam Herculis aram 2 amplecteretur; inde certi s spatiis interiecti

16

DE VRBE

lapides per ima montis Palatini ad aram Consi, 3 m ox Curias ueteres, tum ad sacellum Larum, 4 inde forum Romanum; forumque et Capitolium no n a Rom ulo , sed a Tito Tatio additum Vrbi cre didere. mox pro fortuna pomerium auctum. 1

284

2

304

3

310

4

8. 12

GEL. 13.14.4-7 4.5 Nunc etiarn in quaestion e est, quam ob causam ex septem Vrbis montibus, cum ceteri sex intra pomerium sint , Auentinus solum, quae pars non longinqua nee infrequens est, extra pomerium sit, neque id Seruius Tullius rex neque Sulla, qui proferundi pomerii titul um quaesiuit, neque postea diuus Iulius , cum pomerium proferret, int ra effatos Vrbi fines incluserint. huius rei Messala 1 aliquot causas uideri scripsit, sed pra eter eas omnis ipse unam probat, quod in eo monte Remus Vrbis condendae gratia auspicauerit auesque inritas habuerit supe ratusque in auspicio a Romulo sit ; «idcirco» inquit «ornnes, qui pomerium protulerun t, montem istum excluserunt quasi auibus obscenis ominosum». sed de Auentino monte praetermittendum non putaui, quod non pridem ego in .. . grammatici ueteris commentario offendi, in quo scriptum erat Auentinum antea, sicuti diximus, extra pomerium exclusum, post auctore diuo Claudio receptum et intra pomerii fines obseruatum.

Cf. 321. 1

1

M. Valerius Messala Rufus, cons. -5 3

4.6 SEN . Dial. 10.13.8 Auentinum montem extra pomerium esse . . . propter alteram ex duabus causis, aut quod plebs eo secessisset 1 aut quod Remo auspicante iIIo loco aues non addixissent, alia deinceps innumerabilia, quae aut facta sunt mendaciis aut similia. 1

100.3

17

DE VRBE

4.7

GEL.

15 .27.5

Centuriata .. , comitia intra pomerium fieri nefas esse, quia exercitum extra Vrbem imperari oporteat, intra Vrbem imperari ius non sit. propterea centuriata in campo Martio haberi. Cf. 253

4.8

49

TAC.

Ann. 12.23

(Claudius) pomerium Vrbis auxit .. . more prisco, quo iis, qui protulere imperium, etiam terminos Vrbis propagare datur. nee tamen duces Romani, quamquam magnis nationibus subactis, usurpauerant nisi L. Sulla et diuus Augustus. VRBS ET CONTINENTIA 5.1

ca 200

Dig. 50.16.2

1

Vrbis appellatio muris, Romae autem continentibus aedificiis finitur; quod latius patet. J

Julius Paulus

5.2

ca 150

Dig. 50.16.147

1

Qui in continentibus Vrbis nati sunt, Romae nati intelliguntur. 1

T erentius Clemens

5.3 ca 200 Dig. 50.16.173.1 1 Qui extra continentia Vrbis est, abest; ceterum usque ad continentia non abesse uidebitur. 1

Vlpianus

18

DE VRBE

VRBIS MOENIA 6.1

PROP.

4.1.55-56

Optima nutricum nostris, lupa Martia, rebus, qualia creuerunt moenia lacte tuo! 6.2

VAR .

L. 5.141

Oppida quod operi muniebant, moenia; quo moenitius esset quod exaggerabant, aggeres dicti, et qui aggerem contineret, moerus. quod muniendi causa portabatur, munus ; quod sepiebant oppidum eo moenere, moerus. 6.3

VAR.L.

Qua urarn relinquebant portarent, portas. 6.4

ca -600

10

5.142

muro, qua in oppidum

LIV .

1.36.1

(Tarquinius Priscus) muro . .. lapideo circumdare V rbem parabat, cum Sabinum bellum coeptis interuenit. 6.5

ca -600

LIV.

1.38.6

(Tarquinius Priscus) muro lapideo, cuius exordium operis Sabino bello turbatum erat, Vrbem, qu a nondum munierat, cingere parat.

19

DE VRBE

6.6

ca -550

LIV. 1.44.3

(Seruius Tullius) aggere et fossis et muro circumdat Vrbem ; ita pomerium profert. * 6.7

-378

LIV.

6.32 .1

Postquam quietae res ab hostibus erant ... tributo nouum fenus (contrahitur) in murum a censoribus locatum saxo quadrato faciundum. 6.8

-352

LIV.

7.20 .9

Reliquum anni muris turribusque reficiendis consumptum. 6.9

- 217

LIv .22.8.6-7

Dictatorem populus creauit Q. Fabium Maximum et magistrum equitum M. Minucium Rufum; iisque negotium ab senatu datum, ut muros turresque Vrbis firmarent et praesidia disponerent, quibus locis uideretur, pontesque rescinderent fluminum: pro Vrbe ac penatibus dimicandum esse, quando Italiam tueri nequissent. 6.10

-211

LIV. 26.10 .1-9

Fuluius Flaccus porta Capena cum exercitu Romam ingressus media Vrbe per Carinas Esquilias contendit; inde egressus inter Esquilinam Collinamque portam posuit castra; aediles plebis commeatum eo conportarunt; consules senatusque in castra uenerunt. ibi de summa re publica consultatum. placuit consules circa portas Colli-

* Murum

Seruianum dictum compluribus locis uides: in Piazza dei Cinquecento, Via Antonio Salandra, Piazza Manfredo Fanti, Via di San Anselmo.

20

DE VRBE

nam Esquilinamque ponere castra, C. Calpurnium praetorem urbanum Capitolio atque Arci praeesse et senatum frequentem in Foro contineri, si quid in tam subitis rebus consulto opus esset. inter haec Hannibal ad Anienem fluuium tria milia passuum ab Vrbe castra admouit. ibi statiuis positis ipse cum duobus milibus equitum ad portam Collinam usque ad Herculis templum est progressus atque, unde proxume poterat, moenia situmque Vrbis obequitans contemplabatur. id eum tam Iicenter atque otiose facere FIacco indignum uisum est; itaque immisit equites summouerique atque in castra redigi hostium equitatum iussit. cum commissum proe1ium esset, consules transfugas Numidarum, qui tum in Auentino ad mille et ducenti erant, media Vrbe transire Esquilias iusserunt, nullos aptiores inter conualles tectaque hortorum et sepu1cra et cauas undique uias ad pugnan dum futuros ratio quos cum ex Arce Capitolioque cliuo Publicio in equis decurrentis quidam uidissent, captum Auentinum conc1amauerunt. ea res tantum tumultum ac fugam praebuit, ut, nisi castra Punica extra V rbem fuissent, effusura se omnis pauida multitudo fuerit; tunc in domos atque in tecta refugiebant uagosque in uiis suos pro hostibus lapidibus telisque incessebant. nee comprimi tumultus aperirique error poterat refertis itineribus agrestium turba pecorumque, quae repentinus pauor in Vrbem eompulerat. equestre proelium secundum fuit, summotique hostes sunt. et quia multis locis eomprimendi tumultus erant, qui temere oriebantur, placuit omnes, qui dietatores, eonsules censoresue fuissent , cum imperio esse, donee recessisset a muris hostis. Cf. Indic em

21

DE VRBE

6.11

uv.40.5.7

-182

(Macedones) speciem ipsius Vrbis nondum exornatae neque publicis neque priuatis locis (eludebant) . PUN. N.H. 3.66-67 72/73 Vrbem tris portas habentem Romulus reliquit aut, ut plurimas tradentibus credamus, IV . moenia eius collegere ambitu imperatoribus censoribusque Vespasianis anno conditae DCCCXXVI milia passuum XlII . CC, conplexa montes septem. ipsa diuiditur in regiones XlIII , compita Larum CCLXV . eiusdem spatium mensura currente a miliario 1 in capite Romani fori statuto ad singulas portas, quae sunt hodie numero XXXVII, ita ut XII portae semel numerentur praetereanturque ex ueteribus VII , quae esse desierunt, efficit passuum per directum xx M · DCCLXV . ad extrema uero tectorum cum castris praetoriis 2 ab eodem miliario per uicos omnium uiarum mensura colligit paulo amplius LX passuum. quod si quis altitudinem tectorum addat, dignam profecto aestimationem concipiat fateaturque nullius urbis magnitudinem in toto orbe potuisse ei comparari. clauditur ab oriente aggere Tarquini Superbi, inter prima opere mirabili ; namque eum muds aequauit qua maxime patebat aditu plano. cetera munita erat praecelsis muds aut abruptis montibus, nisi quod exspatiantia tecta multas addidere urbes.

6.12

1

163

6.13

2

102

270-75

H .A.

Asrel. 39.2

(Aurelianus) muros urbis Romae sic ampliauit, ut

22

DE VRBE

quinquaginta prope milia murorum eius ambitus teneant. * 6.14 404 CLAVD . Hon. 6.523 -36 Ac uelut officiis trepidantibus ora puellae spe propiore tori mater sollertior ornat adueniente proco uestesque et cingula comit saepe manu uiridique angustat iaspide pectus substringitque comam gemmis et colla rnonili circuit et bacis onerat candentibus aures: sic oculis placitura tuis insignior auctis collibus et nota maior se Roma uidendam obtulit. addebant pulchrum noua moenia uultum audito perfecta recens rumore Getarum, profecitque opifex decori timor, et uice mira, quam pax intulerat, bello discussa senectus erexit subitas turres cunctosque coegit septem continuo colles iuuenescere muro. Cf. 70.4

VRBIS REGIONES 7.1

FEST. 459

Septimontiwn appellabant diem festum, quod in sep· tern locis faciebant sacrificiwn: Palatio, Velia, Fagutali, Subura, Cermalo, Caelio, Oppio et Cispio .

a) urbs IV regionum 7.2

ca - 550

LIV.

1.43 .13

(Seruius Tullius) quadrifariam .. . V rbe diuisa regionibus coUibusque, qui habitabantur, partes eas tribus appellauit . .. ab tributo.

* Turrim integram uides in Via Campania, 10.

23

DE VRBE

7.3

VAR.

L. 5.45-54

Quattuor partes Vrbis, . . e quis prima scripta est regio Suburana, secunda Esquilina, tertia Collina, quarta Palatina. I : In Suburanae regionis parte princeps est Caelius mons . . ; cum Caelio coniunctum Carinae .. ; eidem regioni adtributa Subura. II : Secundae regionis Esquiliae . . ; Esquiliae duo montes habiti .. : Oppius, Cespius. III : Tertiae regionis colles quinque . . , e quis nobiles duo . .. Viminalis . . , Quirinalis .. ; Collis Salutaris .. , Collis Mucialis . . , Collis Latiaris. IV : Quartae regionis Palatium .. ; huic Cermalum et Velias coniunxerunt. VAR. L. 5.56 7.4 Quattuor ... partes Vrbis tribus dictae ab locis Suburana, Palatina, Esquilina, Collina.

b) urbs XIV regionum TAC. Ann. 15.40 7.5 In regiones quattuordecim Roma diuiditur.

7.6

SVET .

Aug. 30.1

(Augustus) spatium Vrbis in regiones uicosque diuisit instituitque, ut illas annui magistratus sortito tuerentur, hos magistri e plebe cuiusque uiciniae lecti.

24

DE VRBE

AEDIFICATORES

8.1

VITR.

pro

1.1

Vt maiestas imperii publicorum aedificiorum egregias haberet auctoritates. 8.2

SVET.

lui. 44.1-4

(Iulius Caesar) de ornanda instruendaque Vrbe .. . plura ac maiora in dies destinabat : in primis Martis templum, quantum nusquam esset, extruere, repleto et conplanato lacu, in quo naumachiae spectaculum ediderat ; theatrumque 1 summae magnitudinis Tarpeio monti accubans; .. bibliothecas Graecas Latinasque, quas maximas posset, publicare data Marco Varroni cura comparandarum ac digerendarum; . . talia agentem atque meditantem mors pracuenit. Cf. 224

8.3

-45

en, 12.593 ll. 56-65

Lex Iulia Municipalis Quae uiae in urbe Roma sunt , erunt, intra ea loca, ubi continenti habitabitur, ne quis in ieis uieis post Kalendas Ianuarias prim as plostrum interdiu post solem ortum neue ante horam decimam diei ducito agito, nisi quod aedium sacrarum deorum immortalium caussa aedificandarum operisue publice faciumdei caussa aduehei portari oportebit aut quod ex Vrbe exue ieis loceis earum rerum, quae pub lice dernoliendae locatae erunt , publice exportarei oportebit et quanun rerum caussa plostra hac

25

DE VRBE

lege certeis hominibus certeis de causeis agere, ducere licebit. qui bus diebus uirgines Vestales, regem sacrorum, flamines plostreis in Vrbe sacrorum publicorum populi Romani caussa uehi oportebit quaeque plostra triumphi caussa quo die quisque triumphabit ducei oportebit quaegue plostra ludorum quei Romae propius passus mille publice feient inue pompam ludeis circiensibus ducei agei opus erit, guominus earum rerum caussa eisque diebus plostra interdiu in Vrbe ducantur agantur, eius hac lege nihil rogatur. quae plostra noctu in Vrbem inducta erunt, quominus ea plostra inania aut stercoris exportandei caussa post solem ortum horis decem diei bubus iumenteisue iuncta in urbe Roma et ab urbe Roma passus mille esse liceat, eius hac lege nihil rogatur. 8.4

SVET.

Aug. 28.3

(Augustus) Vrbem neque pro maiestate imperii ornatam et inundationibus incendiisque obnoxiam excoluit adeo, ut iure sit gloriatus «marmoream se relinquere quam latericiam accepisset». tutam uero, quantum prouideri humana ratione potuit, etiam in posterum praestitit. 8.5 SVET . Aug. 37.1 (Augustus) noua officia excogitauit: curam operum publicorum, uiarum, aquarum, aluei Tiberis. 8.6 SVET . Aug. 30.1 (Augustus) aduersus incendia excubias nocturnas uigilesque commentus est; ad coercendas inundationes alueum Tiberis laxauit ac repurgauit, completum olim ruderibus et aedificiorum prolationibus coartatum.

26

DE VRBE

8.7

HOR.

Carm. 3.6.1-4

Delicta maiorum inmeritus lues, Romane, donee templa refeceris aedisque labentis deorum et foeda nigro simulacra fumo. 8.8

LIv.4.20.7

Augustum Caesarem, templorum omnium eonditorem ae restitutorem.

ov. Fast . 2.59-66 (Templa ne) eaderent labefaeta ruina, eauit sacrati prouida eura ducis, 1 sub quo delubris sentitur nulla seneetus; nee satis est homines, obligat ille deos. templocum positor, templorum sanete repostor, sit superis, opto, mutua cura tui! dent tibi eaelestes, quos tu eaelestibus, annos, proque tua maneant in statione domo. 8.9

1

Augusti imperatoris

8.10

VITR . 1.2 .5

Mineruae et Marti et Herculi aedes Doricae fient ; his enim diis propter uirtutem sine deliciis aed ificia eonstitui deeet. Veneri, Florae, Proserpinae, fontium nymphis Corinthio genere constitutae aptas uidebuntur habere proprietates, quod his diis propter teneritatem graciliora et florida foliisque et uolutis ornata opera facta augere uidebuntur iustum deeorem. Iunoni, Dianae, Libero patri eeterisque diis, qui eadem sunt similitudine,

27

DE VRBE

si aedes lonicae construentur, habita erit ratio mediocritatis, quod et ab seuero more Doricorum et ab teneritate Corinthiorum temperabitur earum institutio proprietatis . 8.11

SVET.

Aug. 29.1.4-5

(Augustus) publica opera plurima extruxit, e quibus uel praecipua : Forum cum aede Martis Vltoris, templum Apollinis in Palatio, aedem Tonantis louis in Capitolio; .. quaedam etiam opera sub nomine alieno, nepotum scilicet et uxoris sororisque fecit, ut porticum basilicarnque Gai et Luci, item porticus Liuiae et Octauiae theatrumque Marcelli. sed et ceteros prin cipes uiros saepe hortatus est, ut pro facultate quisque monimentis uel nouis uel refectis et excultis Vrbem adornarent. multaque a multis tunc extructa sunt, sicut a Marcio Philippo aedes Herculis Musarum, a 1. Cornificio aedes Dianae, ab Asinio Pollione atrium Libertatis, a Munatio Planco aedes Saturni, a Cornelio Balbo theatrum, a Statilio Tauro amphitheatrum, a M. uero Agrippa complura et egregia. Cf. Indicem

8.12

AVG .

Anc. 19-21

Curiam et continens ei Chalcidicum templumque Apollinis in Palatio cum porticibus, aedem diui luli, Lupercal, porticum ad circum Flaminium, quam sum appellari passus ex nomine eius, qui priorem eodem in solo fecerat Octauiam, puluinar ad circum Maximum, aedes in Capitolio louis Feretri et louis Tonantis, aedem Quirini, aedes Mineruae et lunonis Reginae et louis

28

DE VRBE

Libertatis in Auentino, aedem Larum in summa Sacra uia, aedem deum Penatium in Velia, aedem Iuuentatis, aedem Matris Magnae in Palatio feci. Capitolium et Pompeium theatrum utrumque opus impensa grandi refeci sine ulla inscriptione nominis mei. riuos aquarum compluribus locis uetustate labentes refeci et aquam, quae Marcia appellatur, duplicaui Fonte nouo in riuum eius inmisso. Forum Iulium et Basilicam, quae fuit inter aedem Castoris et aedem Saturni, coepta profligataque opera a patre meo, perfeci et eandem basilicam consumptam incendio, ampliato eius solo, sub titulo nominis filiorum meorum inchoaui et, si uiuus non perfecissem, perfici ab haeredibus meis iussi. duo et octoginta templa deum in Vrbe consul sextum ex auctoritate senatus refeci nullo praetermisso, quod eo tempore refici debebat. consul septimum uiam Flaminiam ab Vrbe Ariminum refeci pontesque omnes praeter Muluiurn et Minucium. in priuato solo Martis Vltoris templum forumque Augustum ex manibiis feci. theatrum ad aedem Apollinis in solo, magna ex parte a priuatis empto, feci, quod sub nomine M. Marcelli generi mei esset. dona ex manibiis in Capitolio et in aede diui Iulii et in aede Apollinis et in aede Vestae et in templo Martis Vltoris consacraui, quae mihi constiterunt sestertio circiter milliens. Cf. Indicem

8.13

SVET .

Nero 16.1

(Nero) formam aedificiorum Vrbis nouam excogitauit, et ut ante insulas ac domos porticus essent, de quarum solariis incendia arcerentur; easque sumptu suo extruxit.

29

DE VRBE

8.14

Caes. 9.7

AVR. VICf.

(A Vespasiano) Romae Capitolium, .. aedes Pacis, 1 Claudii 2 monwnenta, Amphitheatri 3 tanta uis, multaque alia ac Forum coepta seu patrata. 1

51

28

2

38

3

8.15

SVET.

D om. 13.2

(Domitianus) statuas sibi in Capitolio nonnisi aureas et arg ente as poni permisit ac ponderis certi; ianos arcusque cum quadrigis et insignibus triurnphorum per regiones Vrbis tantos ac tot extruxit, ut cuidam Graece inscriptum sit: arci. 1 1

i.e, satis est

8.16

81-96

SVET.

Dom. 5

(Domitianus) plurima et amplissima opera incendio absumpta restituit, in quis et Capitolium, quod rursus arserat, sed omnia sub titulo tantum suo ac sine ulla pristini auctoris memoria. nouam autem excitauit aedem in Capitolio Custodi 1 Ioui et forum , quod nunc Neruae 2 uocatur, item Flauiae 3 tempi urn gentis et Stadium 4 et Odium et Naumachiam, e cuius postea lapide maximus Cir cus, 5 deustis utrimque lateribus, extru ctus est. 1

128

2

52

3

88

4

262

5

308

8.17 Quantum iam superis, Caesar, 1 caeloque dedisti si repetas et si creditor esse uelis, grandis in aetherio licet auctio fiat Olympo coganturque dei uendere quidquid habent,

MART.

9.3

30

DE VRBE

conturbabit Atlans , et non erit uncia tota, decidat tecum qua pater ipse deum : pro Capitolinis quid enim tibi soluere templis , quid pro Tarpeiae frondis honore potest? quid pro culminibus geminis matrona Tonantis? Pallada praetereo: res agit illa tuas. quid loquar Alciden Phoebumque piosque Laconas ? add ita quid Latio Flauia 2 templa polo ? expeetes et sustineas, Auguste, neeesse est: nam tibi quod soluat non habet area louis . 1

Domitiane

8.18

2

88

117- 38

H .A .

Hadr. 19.9-1 3

(Hadrianus) cum opera ubique infinita fecisset, numquam ipse nisi in Traiani patris templo nomen suum scripsit. Romae instaurauit Pantheum, Saepta, basilicam Neptuni, sacras aedes plurimas, forum Augusti, lauacrum Agrippae; eaque omnia propriis auctorum nominibus consecrauit. fecit et sui nominis pontem , et sepulchrum iuxta Tiberim, et aedem Bonae Deae. transtulit et Colossum stantem atque suspensum per Decrianum architectum de eo loco, in quo nunc temp1urn Vrbis est, ingenti molimine , ita ut operi etiam elephantos uiginti quattuor exhiberet. et cum hoc simulacrum post Neronis uultum deletum , cui antea dicatum fuerat, Soli consecrasset, aliud tale Apollodoro architecto auctore facere Lunae molitus est. ef. Indicem

8.19

Ant. 8.2 (Antonini Pii) opera . . . haec extant : Romae templum Hadriani, 1 honori parris dicatum, Graecostadium 2 post 138-61

H.A.

31

DE VRBE

incendium restitutum, instauratum Amphitheatrum, sepulchrum Hadriani, templum Agrippae , pons Sublicius. 3 1

265

2

fortasse Graecostasis inteJlegenda est: Cf. 154

3

342

8.20 193-211 H.A. Seu. 23.1 Magnum illud in uita (Septimi Seueri), quod Romae omnes aedes publicas, quae uitio temporum labebantur, instaurauit nusquarn prope suo nomine adscripto, seruatis tamen ubique titulis conditorum. 8.21

218-22

H.A.

Heliog . 17.8-9

Heliogabali opera publica ... praeter aedem Heliogabali dei, quem Solem alii, alii Iouem dicunt, et Amphitheatri instaurationem post exustionem et lauacrum 1 in uico Sulpicio, quod Antoninus Seueri filius 2 coeperat, nulla extant. 1

Thermas Anton ini CaracaJlae: 317

2

CaracaJla

8.22 222-35 H.A. Seu. AI. 24.3 (Alexander Seuerus) lenonum uectigal et meretricum et exsoletorum in sacrum aeracium infecri uetuit, sed sumptibus publicis ad instaucationem theatri, 1 Cicci, Amphitheatri, Stadii deputauit. 1

Marcelli : 224

8.23

H.A

Seu. AI. 25.3; 7-8. 26.4; 8. 28.6. 44.8

(Alexander Seuerus) opera ueterum principum instaurauit, ipse noua multa constituit, in his thermas nominis sui iuxta eas, quae Neronianae 1 fuerunt, aqua inducta, quae Alexandrina nunc dicitur .. ; Alexandrinum opus marmoris de duobus marmoribus, hoc est porphyretico et 2

32

DE VRBE

Lacedaemonio, primus instituit, in Palatio plateis exornatis hoc genere marmorandi. statuas colossas in Vrbe multas locauit artificibus undique conquisitis . . ; statuas summorum uirorum in foro Traiani conlocauit undique translatas .. ; Iseum et Serapeum decenter ornauit additis signis et Deliacis et omnibus mysticis .. ; statuas colossas uel pedestres nudas uel equestres diuis imperatoribus in foro diui Neruae, quod Transitorium dicitur, locauit omnibus cum titulis et columnis aereis, quae gestorum ordinem continerent, exemplo Augusti, 2 qui summorum uirorum statuas in Foro suo e marmore conlocauit additis gestis . . ; theatrum Marcelli reficere uoluit. 1 261

8.24

2 20 8.8

376

COD. THEOD.

15.1.19

Nemo praefectorum Vrbis aliorumue iudicum, quos potestas in excelso locat, opus aliquod nouum in urbe Roma indyta moliatur, sed excolendis ueteribus intendat animum. nouum quodque opus qui uolet in Vrbe moliri, sua pecunia, suis operibus absoluat, non contractis ueteribus emolumentis, non effossis nobilium operum substructionibus, non rediuiuis de publico saxis, non marmorum frustis spoliatarum aedium deformatione conuulsis. VRBIS INCENDIA

9.1 -390 LlV. 5.41.4-10 Galli ingressi Vrbem patente Collina 1 porta in Forum perueniunt circumferentes oculos ad templa deum arcemque solam belli speciern tenentem. inde, modico

DE VRBE

33

relicto praesidio, ne quis in dissipatos ex Arce aut Capitolio impetus fieret, dilapsi ad praedam uacuis occursu hominum uiis, pars in proxima quaeque tectorum agmine ruunt , pars ultima, uelut ea demum intacta et referta praeda, petunt; inde rursus ipsa solitudine absterriti, ne qua fraus hostilis uagos exciperet, in Forum ac propinqua Foro loca conglobati redibant; ubi eos, plebis aedificiis obseratis, patentibus atriis principum, maior prope cunctatio tenebat aperta quam clausa inuadendi ; adeo haud secus quam uenerabundi intuebantur in aedium uestibulis sedentes uiros, praeter ornatum habitumque humano augustiorem, maiestate etiam, quam uoltus grauitasque oris prae se ferebat, simillimos dis. ad eos uelut ad simulacra uersi cum starent, M. Papirius , unus ex iis, dicitur Gallo barbam suam, ut tum omnibus promissa erat, permulcenti scipione eburneo in caput incusso iram mouisse, atque ab eo initium caedis ortum, ceteros in sedibus suis trucidatos; post principum caedem nulli deinde mortalium parci, diripi tecta, exhaustis inici ignes. 1 96 LIV. 5.55.2-5 - 390 Promiscue Vrbs aedificari coepta. tegula publice praebita est; saxi materiaeque caedendae, unde quisque uellet, ius factum praedibus acceptis eo anna aedificia perfecturos. festinatio curam exemit uicos derigendi, dum omisso sui alienique discrimine in uacuo aedificant. ea est causa, cur ueteres cloacae, primo per publicum ductae, nunc priuata passim subeant tecta formaque Vrbis sit occupatae magis quam diuisae similis.

9.2

34 9.3

DE VRBE

-388

LIv.6.4.6

Et Roma cum frequentia crescere, turn tota simul exsurgere aedificiis et re publica inpensas adiuuante et aedilibus uelut publicum exigentibus opus et ipsis priuatis - admonebat enim desiderium usus - festinantibus ad effectum operis; intraque annum noua Vrbs stetit. 9.4

18 mart. -210

LlV. 26.27.1-9

Pluribus simul locis circa Forum incendium ortum . eodem tempore Septem Tabernae, quae postea Quinque, et Argentariae, quae nunc Nouae appellantur, arsere; conprehensa postea priuata aedificia - neque enim tum basilicae erant - , conprehensae Lautumiae 1 Forumque Piscatorium et Atrium regium, 2 aedis Vestae 3 uix defensa est tredecim rnaxirne seruorum opera, qui in publicum redempti ac manu missi sunt. nocte ac die continuatum incendium fuit; nee ulli dubium erat humana id fraude factum esse, quod pluribus simul locis, et iis diuersis, ignes coorti essent. itaque consul (M. Marcellus) ex auctoritate senatus pro contione edixit, qui, quorum opera id conflatum incendium, profiteretur, praemium fore libero peeuniarn, seruo libertatem. eo praemio inductus Campanorum Calauiorum serous - Manus ei nomen erat - indicauit dominos et quinque praeterea iuuenes nobiles Campanos, quorum parentes a Q. Fuluio securi percussi erant, id incendium fecisse uulgoque facturos alia, ni conprendantur. conprehensi ipsi farniliaeque eorum, et primo eleuabatur index indiciumque: pridie eum uerberibus castigatum ab dominis discessisse, per iram ac leuitatem ex re fortuita crimen commentum;

35

DE VRBE

ceterum, ut coram coarguebantur, et quaestio ex ministris facinoris Foro medio haberi coepta est, fassi omnes, atque in dominos seruosque conscios animaduersum est. indici libertas data et uiginti milia aeris. 1

140 .5

9.5

2

187

3

185

19 iul. 64

TAC.

Ann. 15.38-45

Sequitur clades, forte an dolo principis incertum nam utrumque auctores prodidere - , sed omnibus quae huic Vrbi per uiolentiam ignium acciderunt grauior atque atrocior, initium in ea parte Circi ortum, quae Palatino Caelioque montibus contigua est, ubi per tabernas, quibus id mercimonium inerat quo flamma alitur, simul coeptus ignis et statim ualidus ac uento citus longitudinem Circi corripuit. neque enim domus munimentis saeptae uel tempi a muris cincta aut quid aliud morae interiacebat, impetu peruagatum incendium plana prim urn, deinde in edita adsurgens, et rursus inferiors populando, anteiit remedia uelocitate mali et obnoxia Vrbe artis itineribus hucque et illuc flexis, atque enormibus uicis, qualis uetus Roma fuit. ad hoc lamenta pauentiurn feminarum, fessa senum aut rudis pueritiae aetas, quique sibi quique aliis consulebant, dum trahunt inualidos aut opperiuntur, pars mora, pars festinans , cuncta impediebant. et saepe, dum in tergum respectant, lateribus aut fronte circumueniebantur; ue! si in proxima euaserant, illis quoque igni correptis, etiam quae longinqua crediderant in eodem casu reperiebant. postremo, quid uitarent quid peterent ambigui, complere uias, sterni per agros; quidam amissis

36

DE VRBE

omnibus fortunis, diurni quoque uictus, alii caritate suorum, quos eripere nequiuerant, quamuis patente effugio interiere. nee quisquam defendere audebat, crebris multorum minis restinguere prohibentium, et quia alii palam faces iaciebant atque esse sibi auctorem uociferabantur, siue ut raptus licentius exercerent seu iussu. eo in tempore Nero Antii agens non ante in Vrbem regressus est quam domui eius, qua Palatium et Maeeenatis 1 hortos continuauerat, ignis propinquaret. neque tamen sisti potuit, quin et Palatium et domus et cuncta circum haurirentur. sed solacium populo exturbato ac profugo campum Martis ac monumenta Agrippae, hortos quin etiam suos patefecit, et subitaria aedificia extruxit quae multitudinem inopem acciperent ; subuectaque utensilia ab Ostia et propinquis municipiis, pretiumque frumenti minutum usque ad tern os nummos . quae quamquam popularia in inritum cadebant, quia peruaserat rumor ipso tempore fIagrantis V rbis inisse eum domesticam scaenam et cecinisse Troianum exddium, praesentia mala uetustis cladibus adsimulantem. sexto demum die apud imas Esquilias finis incendio factus, prorutis per immensum aedificiis, ut continuae uiolentiae campus et uelut uacuum caelum occurreret . needum positus metus aut redierat plebi spes: rursum grassatus ignis patulis magis V rbis locis; eoque strages hominum minor, de1ubra deum et porticus amoenitati dicatae latius procidere. plusque infamiae id incendium habuit, quia praediis Tigellini Aemilianis proruperat uidebaturque Nero condendae Vrbis nouae et cognomento suo appellandae gloriam quaerere. quippe

DE VRBE

37

in regiones quattuordecim Roma diuiditur, quarum quattuor integrae manebant, tres solo tenus deiectae: septem reliquis pauca tectorum uestigia supererant, lacera et semusta. domuum et insularum et templorum, quae amissa sunt, numerum inire haud promptum fuerit : sed uetustissima religione, quod Seruius Tullius Lunae 2 et magna ara fanumque , quae praesenti Herculi 3 Arcas Euander sacrauerat, aedesque Statoris 4 louis uota Romulo, Numaeque regia 5 et delubrum Vestae 6 cum Penatibus populi Romani exusta; iam opes tot uictoriis quaesitae et Graecarum artium decora, exim monumenta ingeniorum antiqua et incorrupta, ut quamuis in tanta resurgentis Vrbis pulchritudine multa seniores meminerint, quae reparari nequibant. fuere qui adnotarent XlIII Kal. Sextilis principium incendii huius ortum, quo et Senones captam Vrbem inflammauerint. alii eo usque cura progressi sunt ut totidem annos mensisque et dies inter utraque incendia numerent. ceterum Nero usus est patriae ruinis, extruxitque domum, 7 in qua haud proinde gemmae et aurum miraculo essent, solita pridem et luxu uulgata, quam arua et stagna et in modum solitudinum hinc siluae inde aperta spatia et prospectus, magistris et maehinatoribus Seuero et Celere, quibus ingenium et audacia erat etiam quae natura denegauisset per artem temptare et uiribus principis inludere . ... eeterum Vrbis quae domui supererant non, ut post Gallica ineendia, nulla distinctione nee passim erecta, 8 sed dimensis uieorum ordinibus et latis uiarum spatiis eohibitaque aedificiorum altitudine ac patefactis areis additisque porticibus quae frontem insularum protegerent. eas

38

DE VRBE

porticus Nero sua pecunia extructurum, purgatasque areas dominis traditurum pollicitus est. addidit praemia pro cuiusque ordine et rei familiaris copiis, finiuitque tempus intra quod effectis domibus aut insulis apiseerentur. ruderi accipiendo Ostiensis paludes destinabat, utique naues quae frumentum Tiberi subuectassent, onustae rudere decurrerent; aedificiaque ipsa certa sui parte sine trabibus saxo Gabino Albanoue solidarentur, quod is lapis ignibus imperu ius est; iam aqua priuatorum licentia intereepta quo largior et pluribus locis in publicum flueret, custodes; et subsidia reprimendis ignibus in propatulo quisque haberet ; nee communione parietum, sed propriis quaeque muris ambirentur. ea ex utilitate aeeepta deeorem quoque nouae Vrbi attulere. erant tamen qui crederent ueterem illam formam salubritati magis eonduxisse, quoniam angustiae itinerum et altitudo teetorum non perinde solis uapore perrumperentur: at nunc patulam latitudinem et nulla umbra defensam grauiore aestu ardescere. et haec quidem human is consiliis prouidebantur. mox petita dis piacula aditique Sibyllae libri, ex quibus supplicatum Vulcano 9 et Cereri 10 Proserpinaeque, ac propitiata luno per matronas, primum in Capitolio, deinde apud proximum mare, unde hausta aqua templum et simulacrum deae perspersum est; et sellisternia ae peruigilia eelebrauere feminae quibus mariti erant. sed non ope human a, non largitionibus principis aut deum placamentis deeedebat infamia, quin iussum ineendium crederetur. ergo abolendo rumori Nero subdidit reos, et quaesitissimis poenis adfecit, quos per flagitia inuisos uulgus Christian os appellabat. auctor no-

39

DE VRBE

minis eius Christus Tiberio imperitante per procuratorem Pontium Pilatum supplicio adfectus erat; repressaque in praesens exitiabilis superstitio rursum erumpebat, non modo per Iudaeam, originem eius mali, sed per Vrbem etiam, quo cuncta undique atrocia aut pudenda confluunt celebranturque. igitur primum correpti qui fatebantur, deinde indicio eorum multitude ingens haud proinde in crimine incendii quam odio humani generis conuicti sunt. et pereuntibus addita ludibria, ut ferarum tergis contecti laniatu canum interirent, aut crucibus adfixi aut flammandi, atque ubi defecisset dies in usum nocturni luminis urerentur. hortos suos ei spectaculo Nero obtulerat, et circense ludicrum edebat, habitu aurigae permixtus plebi uel curriculo insistens. unde quamquam aduersus sontis et nouissima exernpla meritos miseratio oriebatur, tamquam non utilitate publica sed in saeuitiam unius absumerentur. interea conferendis pecuniis peruastata Italia, prouinciae euersae sociique populi et quae ciuitatium liberae uocantur. inque eam praedam etiam dii cessere, spoliatis in Vrbe templis egestoque auro quod triumph is, quod uotis omnis populi Romani aetas prospere aut in metu sacrauerat. 47 2 32 3 3 304 4 201 8 Cf. 9.2 9 Cf. 85 10 306

1

9.6

19 iul. 64

5

187

6

185

SVET.

7

42

Nero 38

(Nero) quasi offensus deformitate ueterum aedificiorum et angustiis flexurisque uicorum, incendit Vrbem tam palam, ut plerique consulares cubicularios eius, cum stuppa taedaque in praediis suis deprehensos, non attige-

40

DE VRBE

rint; et quaedam honea circa domum Auream, 1 quorum spatium maxime desiderabat, ut bellicis machinis labefacta atque inflammata sint , quod saxeo muro constructa erant. per sex dies septemque noctes ea clade saeuitum est, ad monumentorum bustorumque diuersoria plebe compulsa . tunc praeter immensum numerum insularum domus priscorum ducum arserunt hostilibus adhuc spoliis adornatae, deorumque aedes ab regibus ac deinde Punicis et Gallicis bellis uotae dedicataeque, et quidquid uisendum atque memorabile ex antiquitate durauerat. hoc incendium e turre Maecenatiana 2 prospectans laetusque «flammae» ut aiebat «pulchritudine» Halosin llii in illo suo scaenico habitu decantauit. ac ne non hinc quoque quantum posset praedae et manubiarum inuaderet, pollicitus cadauerum et ruderum gratuitam egestionem, nemini ad reliquias rerum suarum adire permisit; conlationibusque non receptis modo , uerum et efflagitatis prouincias priuatorumque census prope exhausit. 1 42

2 47 .1

9.7

SVET.

Ves. 8.5

Deformis Vrbs ueteribus incendiis ac ruinis erat; uacuas areas occupare et aedificare, si possessores cessarent, cuicumque permisit (Vespasianus).

9.8

283

Cbron. A. 334 (Frick p. 121)

(Carino et Numeriano) imperantibus . .. operae publice arserunt Senatum, forum Caesaris, basilicam Iuliarn et Graecostadium .

41

DE VRBE

9.9 284-305 Cbron , A . 334 (Frick p. 121) (Dioletiano et Maximiano) imperantibus multe opere publice fabricate sunt: senatum, forum Caesaris, basilica Iulia, scena Pompei . . , termas Diocletianas. 9.10

410

AVGVST.

Vrb. exc. 2.3

(PL

40 .718)

Horrenda nobis nuntiata sunt : strages facta, incendia, rapinae, interfectiones, excruciationes hominum. uerum est: multa audiuimus, omnia gemuimus, saepe fleuimus, uix eonsolati sumus. TIBERIS

>"

10.1

VERG.

A . 8.62-65

Ego sum pleno quem flumine cernis stringentem ripas et pinguia culta secantem, eaeruleus Thybris, caelo gratissimus amnis. hie mihi magna domus, eelsis caput urbibus exit. 10.2 VERG. A. 8.76-77 Semper honore meo, semper celebrabere donis, corniger Hesperidum fluuius regnator aquarum. 10.3

VERG.

Aeneas ingentem ex aequore lucum praspicit. hunc inter fluuio Tiberinus amoeno uerticibus rapidis et multa flauus harena in mare prorumpit. uariae circumque supraque assuetae ripis uolucres et fluminis alueo aethera mulcebant cantu lucoque uolabant. flectere iter sociis terraeque aduertere praras imperat et laetus fluuio succedit opaco.

*

Fusius de Tiberi agitur sub numero 334.

A. 7.29-36

42

DE VRBE

10.4

UV.

1.3.8

Tiberinus, qw 10 traiectu Albulae amnis submersus celebre ad posteros nomen flumini dedit. 10.5

FRON . Aq. 4.1

Ab Vrbe condita per annos quadringentos quadraginta unum contenti fuerunt Romani usu aquarum, quas aut ex Tiberi aut ex puteis aut ex fontibus hauriebant. 10.6

15

TAe.

Ann. 1.76

Continuis imbribus auctus Tiberis plana Vrbis stagnauerat; relabentem secuta est aedificiorum et hominum strages. igitur censuit Asinius Gallus, ut libri Sibyllini adirentur. renuit Tiberius, perinde diu ina humanaque obtegens; sed remedium coercendi fluminis Ateio Capitoni et L. Arruntio mandatum. 10.7

105

PUN .

Ep. 8.17.1-2

(Romae) adsiduae tempestates et crebra diluuia. Tiberis alueum excessit et demissioribus ripis alte superfunditur; quamguam fossa, guam prouidentissimus imperator 1 fecit, exhaustus premit uaIIes, innatat campis, guague planum solum , pro solo cernitur. 1

Traianus

10.8

H .A.

Marc. 8.2

Dabat se Marcus (Aurelius) totum ' " philosophiae, amorem ciuium adfectans. sed interpeIIauit istam felici-

43

DE VRBE

tatem securitatemque imperatoris prima Tiberis inundatio, quae ... grauissima fuit. quae res et multa Vrbis aedificia uexauit et piurimum animalium interemit et famem grauissim am peperit. AQVAE VRBIS 11.1

PUN.

N.H. 36.123

Si quis diligentius aestumauerit abundantiam aquarum in publico , balineis , piscinis, euripis, domibus , hortis , suburbanis uillis, spatia aquae uenientis, exstructos arcus, montes perfossos , conualles aequatas, fateb itur nil magis mirandum fuisse in toto orbe terrarum. 11.2

FRON .

Aq. 16

Tot aquarum tam multis necessariis rnolibus pyramidas uidelicet otiosas conpares aut cetera inertia, sed fama celebrata opera Graecorum! 11.3

SVET.

Aug. 42.1

(Augustus) querentem de inopia et caritate uini populum seuerissima coercuit uoce «satis prouisum a genero suo Agrippa perductis pluribus aquis, ne homines sitirent». 11.4

FRON.

Aq. 104.2

(Curatores aquarum operam dare debent), uti salientes publici quam adsiduissime interdiu et noctu aquam in usum populi fund (ant) .

44

DE VRBE

11.5

PUN.

N.H. 36.121-23

Dicantur uera aestimatione inuicta miracula. Q. Marcius Rex, 1 iussus a senatu aquarum Appiae, Anienis, Tepulae ductus reficere, nouam a nomine suo appellatam cuniculis per montes actis intra praeturae suae tempus adduxit; Agrippa 2 uero in aedilitate adiecta Virgine aqua ceterisque cooriuatis atque emendatis lacus Dec fecit, praeterea salientes D, castella exxx, complura et cultu magnifica, operibus iis signa ccc aerea aut marmorea inposuit, columnas e marmore ecce, eaque omnia annuo spatio. adicit ipse aedilitatis suae commemoratione et ludos diebus undesexaginta factos et gratuita praebita balinea eLXX, quae nunc Romae ad infinitum auxere numerum. uicit antecedentes aquarum ductus nouissimum inpendiurn operis incohati a C. Caesare et peracti a Claudio, 3 quippe a xxxx lapide ad earn excelsitatem, ut omnes Vrbis montes lauarentur, influxere Curtius atque Caeruleus Fontes et Anien nouus. 1

3

-143

:l

CE. 29.2-3

11.6

- 33, quo an no Agrippa curator aquarum constitutus est

96-98

FRON.

A q. 87 .2-88.3

Prouidentia diligentissimi principis (Neruae) quicquid aut fraudibus aquariorum intercipiebatur aut inertia peruertebatur, quasi noua inuentione fontium adcreuit. ac prope duplicata ubertas est et tam sedula deinde partitione distributa, ut regionibus quibus singulae seruiebant aquae plures darentur, tamquam Caelio et Auentino in quos sola Claudia 1 per arcus Neronianos ducebatur , quo fiebat, ut quotiens refectio aliqua interne-

45

DE VRBE

nisset, celeberrimi colles sitirent. quibus nunc plures aquae , et in primis Marcia 2 reddita ampliore opere a Spe 3 in Auentinum usque perducitur. atque etiam omni parte Vrbis lacus, tam noui quam ueteres , plerique binos salientes diuer sarum aquarum acceperunt, ut , si casus alterutram inpedisset, altera sufficiente non destitueretur usus. sentit hanc curam imperatoris piissimi Neruae principis sui regin a et domina orbis in dies, quae terrarum dea consistit, cui par nihil et nihil secundum, et magis sentiet salubritas eiusdem aeternae V rbis aucto castellorum, opemm, munerum et lacuum numero. nee minus ad priuatos commodum ex incremento beneficiorum eius diffunditur; illi quoque qui timidi inlicitam aquam ducebant, securi nunc ex beneficiis fruuntur, ne pereuntes quidem aquae otiosae sunt: ablatae causae grauioris caeli, munda uiarum facies, purior spiritus, quique apud ueteres semper Vrbi infamis aer fuit est remotus . 1

29

n.7

2

13.4

3

loco pro pe a porta Pr aenestin a: Cf. 68

FRON .

Aq. 105.1-3

Qui aquarn in usus priuatos deducere uolet, impetrare earn debebit et a pr incipe epistulam ad curatorem adferre; curator deinde beneficio Caesaris praestare maturitatem et procuratorem eiusdem officii libertum Caesaris protinus scribere. procuratorem autem primus Ti. Claudius 1 uidetur admouisse, postquarn Anionem nouum et Claudiam induxit. quid contineat epistula, uilicis quoque fieri notum debet, ne quando neglegent iam aut fraudem suam ignorantiae colore defendant. 1

68.1

46

DE VRBE

11.8 534/38 CASSo Var. 7.6.2-4 In formis (aquarum) autem Romanis utrumque (utilitas et pulchritudo) praecipuum est, ut fabrica sit mirabilis et aquarum salubritas singularis. quot enim illuc flumina quasi constructis montibus perducuntur, naturales credas alueos soliditate saxorum, quando tantus impetus flurninis tot saeculis firmiter potuit sustineri. cauati montes plerumque subruunt, meatus torrentium dissipantur: et opus illud ueterum non destruitur, si industria suffragante seruetur. respiciamus certe aquarum copia quantum Romanis moenibus praestat ornatum. nam thermarum illa pulchritudo quid esset, si dulcissima quaedam aequora non haberet? currit aqua Virgo 1 sub delectatione purissima, quae ideo sic appellata creditur, quod nullis sordibus polluatur. nam cum aliae pluuiarum nimietate terrena commixtione uiolentur, haec aerem perpetue serenum purissime labens unda mentitur. quis possit talia sermonibus idoneis explicare? Claudiam 2 per tantam fastigii molem sic ad Auentini caput esse perductam, ut cum ibi ex alto lapsa ceciderit, cacumen illud excelsum quasi imam uallem irrigare uideatur . Aegyptius Nilus certis temporibus crescens per campos iacentes superducto diluuio aere sereno turbulentus exaestuat; sed quanto pulchrius est Claudiam Romanam per tot siccas montium summitates lauacris ac domibus liquores purissimos fistularum uberibus emisisse, et ita aequaliter fluere, ut numquam se possit desiderata subducere! ille enim dum recedit, limus est, dum uenit insperate, diluuium. quis ergo famosum Nilum Vrbis nostrae fluminibus non aestimet esse superatum? quando Nilicolas suos aut ueniendo terret aut recedendo destituit. 1

258

2

29

LAVDES VRBIS 12.1 VERG . G. 2.534-35 Rerum facta est pulcherrima Roma, septemque una sibi muro circumdedit arces.

47

DE VRBE

12.2

VERG.

Eel. 1.19-25

Vrbem quam dicunt Romam, Meliboee, putaui stultus ego 1 huic nostrae similem, quo saepe solemus pastores ouium teneros depellere fetus. sic canibus catulos similis, sic matribus haedos noram, sic paruis componere magna solebam. uerum haec tantum alias inter caput extulit urbes quantum lenta solent inter uiburna cupressi. 1

T ityru s cum Meliboeo loquens

12.3

PROP.

3.22 .17-18

Omnia Romanae cedent miracula terrae : natura hic posuit quidquid ubique fuit. 12.4

OV.

Fast. 5.91-96

Exul ab Arcadia Latios Euander in agros uenerat, inpositos attuleratque deos. hic, ubi nunc Roma est, orbis caput, arbor et herbae et paucae pecudes et casa rara fuit. quo postquam uentum est, «consistite!» praescia mater «nam locus imperii rus erit istud» ait. 1

1

Carrnentis, Eua ndri mater : 133

12.5

MART.

12 .8.1-2

Terrarum dea gentiumque Roma, cui par est nihil et nihil secundum. 12.6

FRON.

Aq. 88.1

(Roma) regina et domina orbis .. ., quae terrarum dea consistit, cui par nihil et nihil secundum.

48

DE VRBE

12.7

PUN.

N.H. 36.101

Verum et ad Vrbis nostrae miracula transire conueniat octingentorumque annorum dociles scrutari uires et sic quoque terrarum orbem uictum ostendere. quod accidisse totiens paene, quot referentur miracula, apparebit; uniuersitate uero aceruata et in quendam unum cumulum coiecta non alia magnitudo exurget quam si mundus alius quidam in uno loco narretur. ca 350 AVS. Vrb. 1 (144 Peiper) Prima urbes inter, diuum domus, aurea Roma.

12.8

12.9

356

AMM.

16.10.13-16

(lmperator Constantius II) Romam ingressus, imperii uirtutumque omnium larem, cum uenisset ad Rostra, perspectissimum priscae potentiae Forum, obstipuit, perque omne latus, quo se oculi contulissent, miraculorum densitate praestrictus, adlocutus nobilitatem in Curia populumque e tribunali, in Palatium receptus fauore multiplici, laetitia fruebatur optata; . . deinde intra septem montium culmina, per adcliuitates planitiemque posita Vrbis membra conlustrans et suburbana, quicquid uiderat primum, id eminere inter alia cuncta sperabat: louis Tarpei 1 delubra, quantum terrenis diuina praecellunt: lauacra in modum prouinciarum exstructa: Amphitheatri molem solidatam lapidis Tiburtini compage, ad cuius summitatem aegre uisio human a conscendit: Pantheum uelut regionem teretem speciosa celsitudine fornicatam: elatosque uertices scansili suggestu concharum,

49

DE VRBE

priorum principum imitamenta portantes, et V rbis ternplum forumque Pacis, et Pompei theatrum et Odeum et Stadium, aliaque inter haec decora V rbis aeternae. uerum cum ad Traiani forum uenisset, singularem sub omni caelo structuram, ut opinamur, etiam numinum adsensione mirabilem, haerebat adtonitus, per giganteos contextus circumferens mentem , nee relatu effabiles, nee rursus mortalibus adpetendos. omni itaque spe huius modi quicquam conandi depulsa , Traiani equum solum, locatum in atrii medio, qui ipsum princ ipem uehit , imitari se uelle dicebat et posse. cui prope adstan s regalis Ormisda ' " respond it astu gentili : «ante» inquit «imperator, stabulum tale condi iubeto , si uales: equus quem fabricare disponis , ita late succedat, ut iste quem uidemus ». is ipse interrogatus, quid de Roma sent iret, id tantum sibi placuisse aiebat, quod didicisset ibi quoque homines mori . Cf. Indi cem

12.10

1 =

Capitol ini

ca 400

CLAVD.

s.n. 3.130-37

Proxime dis consul, 1 tantae qui prospicis Vrbi, qua nihil in terris compleetitur altius aether , cuius nee spatium uisus nee corda decorem nee laudem uox ulla capit; quae luce metalli aemula uicinis fastigia conserit astris ; quae septem scopulis zonas imitatur Olympi ; armorum legumque parens quae fundit in omnes imperium primique dedit cunabul a iuris. t

Stilicho , 365-l 08

50 12.11 ca 415

DE VRBE RVT . NAM.

Red. 1.47-54; 63; 66; 91-102

Exaudi, regina tui pulcherrima mundi, inter sidereos Roma recepta polos ; exaudi, genetrix hominum genetrixque deorum, non procul a caelo per tua templa sumus. te canimus semperque, sinent dum fata, canemus : sospes nemo potest immemor esse tui. obruerint citius scelerata obIiuia solem quam tuus ex nostro corde recedat honos . Fecisti patriam diuersis gentibus unam. Vrbem fecisti quod prius orbis erat. Quod regnas minus est quam quod regnare mereris: excedis factis grandia fata tuis, percensere labor densis decora alta tropheis ut si quis stell as pemumerare uelit. confunduntque uagos delubra micantia uisus : ipsos crediderim sic habitare deos. quid loquar aerio pendentes fornice riuos, qua uix imbriferas tolleret Iris aquas? hos potius dicas creuisse in sidera montes : tale giganteum Graecia laudet opus. intercepta tuis conduntur flumina muris; consumunt totos celsa Iauacra lacus. 12.12

ca 500

FVLG.

(Pi 65.131A)

Fratres, quam speciosa potest esse Hierusalem coelestis, si sic fulget Roma tcrrestris!

51

DE VRBE

12.13

ca 1100

HILDEBERTVS

Par tibi, Roma, nihil cum sis prope tota ruina. quam magni fueris integra, fracta doces. longa tuos fastus etas destruxit, et arces Cesaris et superum templa palude iacent. ille labor, labor iIle ruit, quem dirus Araxes et stantem tremuit , et ceeidisse dolet; quem gladii regum, quem prouida iura senatus, quem superi rerum constituere caput; quem magis optauit cum crimine solus habere Cesar, quam socius et pius esse socer. qui crescens studiis tribus hastes, crimen, amicos, ui domuit, secuit legibus, emit ope. in quem, dum fieret, uigilauit cura priorum , iuuit opus pietas, hospitis unda locum. materiem, fabros, expensas axis uterque misit: se muris obtulit ipse locus. expendere duces thesauros, fata fauorem, artifices studium, totus et orbis opes. Vrbs cecidit, de qua si quicquam dicere dignum moliar, hoc potero dicere «Roma fuit». non tamen annorum series, non flamma nee ensis ad plenum potuit hoc abolere decus. tantum restat adhuc, tantum ruit, ut neque pars stans equari possit, diruta nec refici, confer opes marmorque nouum superumque fauorem, artificum uigilent in noua facta manus, non tamen aut fieri par stanti machina muro, aut restaurari sola ruina potest. cura hominum potuit tantam componere Romam,

36

52

DE VRBE

quantam non potuit soluere cura deum. hic superum formas superi mirantur et ipsi, et cupiunt fictis uultibus esse pares. non potu it Natura deos hoc ore creare, quo miranda deum signa creauit homo. uultus adest his numinibus , potiusque coluntur artificum studio quam deitate sua. Vrbs felix, si uel dominis Vrbs illa careret, uel dominis esset turpe carere fide. 12.14

x saec.?

Anonymus

15 mart. 1337

PETR. Fam. 2.14

o Roma nobilis, orbis et domina, cunctarum urbium excellentissima, roseo martyrum sanguine rubea, albis et uirginum liliis candida, salutem dicimus tibi per omnia, te benedicimus: salue per secula! 12.15

Ad Iohannem de Columna, ab urbe Roma. Ab urbe Roma quid expectet, qui tam multa de montibus acceperit? putabas me grande aliquid scripturum, cum Romam peruenissem. ingens michi forsan in posterum scribendi materia oblata est; in presens nichil est quod inchoare ausim, miraculo rerum tantarum et stuporis mole obrutus. unum hoc taciturn noluerim : contra ac tu suspicabaris accidit. solebas enim, memini, me a ueniendo dehortari , hoc maxime pretextu, ne ruinosae Vrbis aspectu fame non respondente atque opinioni mee

DE VRBE

S3

ex libris concepte, ardor meus ille lentesceret . ego quoque, quamuis desiderio flagrarem, non inuitus differebam, metuens ne, quod ipse michi animo finxeram, extenuarent oculi et magnis semper nominibus inimica presentia. illa uero, mirum dictu, nichil imminuit, sed auxit omnia . uere maior fuit Roma maioresque sunt reliquie quam rebar. iam non orbem ab hac Vrbe domitum, sed tam sera domitum miror, uale, Rome, Id. Mart., in Capitolio.

REGIa I PORTA CAPENA

A

Cliuus Scauri SS. Giovanni e Paolo C Domus Aniciorum D S. Gr egorio Magno E Vicu s Camenarum F Vicus Honoris et Virtutis G Vicus Drusianus (= Via DrllSo) H Vicus Sulpicius I Piazzale Nama Pompilio K Fornix Aquae Antoninianae L Porta Appia (= Porta S. Seba.rtiano) ),'1: Porta Latina N S. Giovanni a porta Latina o Porta Metrouia P V ia di S. Gregorio Magno B

58

REGIO I

PORTA CAPENA , quae nomen Regioni I dedit, pars erat muri Seruiani; supra eam riu«: H erculane«s aquae Marciae [miebamr; ql/i cum saeculo prima p. Cbr . n, rimas du ceret, porta Madida uocabatur; post Arcus Stillans appellatus est. Ante portam Horatia, quae uni ex tribus Curiatiis desponsa fue rat, fratri Horatio, qui sup eratis Curiatiis, anus uictor supererat, obuiam uenit absque ips o de sponsi morte dolens transfixa est. H oratiae sepulcrum ad ip sam portam saxo qnadrato constructum est. Bell o Panico secunda senatus ad Capenam, i.e. ad tem plum H onoris et V iruais, ( de quo uideas infra) conuenit. H annibal ad portam cum equitibus obequitauit, II! V rbis situm exploraret. - V rbem exeunti a sinistra parte f ons erat, Aqua Mercurii dictus; apud qt/em inde ab Augusti temporibus m ercatores, in quibus et Iudaei erant, res uenditabant. - Non longe abbinc, a parte ma ntis Caelii, est uallis Cam enarum, quo nomine temporibus anti quis Musae appellabantur; quiblls Numa Pom pilius, qui rex Romulo successit, lu cnm sacrauit, quia ibi concilia habebat cum Egeria, coniug e et consiliatrice sua, quacum saepe nocte coll oquebatur de ordi nand o cult« deorum , Egeria nomen dedit fonti, cuius aql/a, quam uirgines Vestales hauriebant, sapore erat optimo; datur etym ologia V arroniana nominis Egeriae. Iisdem Camenis N um a etiam aediculam sacrauit, quam post in aedem H onoris et Virtutis collocatam , Fuluius N obilior in aedem H erculis et Musamm, quae erat prop e a porticu Octauiae in R egione IX, transtulit (anno 187 a. Cbr. n.). - Templum, quod Q. Fabius Ma ximus Honori dedicauerat, M . Claudins Mar cellus, captis Syracusis, duobus deis, Honori

PORTA CAPENA

59

et Virtuti, dedicare uoluit; quod uetuerunt pontifices. Ideo Marcellus Honoris templum restaurauit, Virtuti partem dedit ita, ut aedes esset gem ella facie. Hanc aedem Marcelli filius dedicauit; nepos statuas auo, patri, sibi posuit. Marcellus auus templum signis ornauit et tabulis, quas Syracusis aduexerat; hie cines Romani primum admirati sunt artem Graecam. Erat in temple sphaera ab Arcbimede ipso facta. V espasianus imperator templum restituit, picturis ornauit . Ciceroni Romam redeunti plebs ad hanc aedem acclamauit . - Ante hoc templum senatus pro reditu Augusti e Syria aram Fortunae Reducis consecrauit , - Viam Appiam, quae dicta est regina uiarum, Appius Claudius Caecus censor muniit; idem et aquam Appiam in Vrb em duxit, Via iterum atque iterum strata est; saepe ea legiones uictrices in Vrb em redierunt, Arcus, quem nunc Dru si uocant qllique est V rbem egredienti ante ipsam portam Appiam (nunc Saneti Sebastiani) , nil aliud est nisi forni x aquam Antoninianam, ad usum thermarum Caraeallae perduetam, sustentans; qui autem a senatu Drusa decretus fuit arcus, ibi fui sse uidetur, ubi nunc est piazza di Numa Pompilio . - Hine proficiscitur Via Latina, quae, sicuti Appia, plena erat sepulcris. - Inter sepulcra iuxta Appiam facta celeberrima sunt Scipionum. Mos condendi, i.e, non comburendi, corpora mortuorum diu in gente Cornelia uiguit. In Scipionum monumento statuae erant Publii et Lucii Scipionum necnon Ennii poetae, qui ibidem sepultus est. Dantur inscriptiones nonnullae. - Non longe abest sepulerum Pomponii Hylae, cuius inscriptiones memorantur. - Erat in uia Appia etiam templum Marti

60

REGIO I

dedicatum, ad quod lucus erat, in quo poetae recitare solebant, - De [lumine Almone ( nostris diebus Marrana della Caffarella uocato }, cui«: aqua signum Cybeles quotannis lauabattrr , Ouidius et Statius dicunt, - Inter sepulcra, quae extra portam Appiam inuenis, commemorantur sepulcrem Caeciliae Metellae necnon tnmuli, qui H oratiorum et Curiatiorum dicuntur.

porta capena 13.1

IVV.

3.11

Substitit ad ueteres arcus madidamque Capenam . CE. 6.9

13.2

Schol. in lu«. 3.11

«Substitit ad ueteres arcus madidamque Capenam»: stetit expectans . . , ubi solent proconsules salutari , in uia Appia ad portam Capenam , id est ad Camenas. 1 «Madidam » ideo, quia supra eam aquaeductus (aquae Marciae) est, quem nunc appellant «Arcum stillantem»... . «Capenam»: quae porta Capena uocabatur per correptiuum, id est Capuenam. 1

15

13.3

FRON.

Aq. 19.9

(Riuus Herculaneus Aquae Marciae) per Caelium ductus ipsius montis usibus nihil, ut inferior, subministrans, finitur supra portam Capenam .

61

PORTA CAPENA

13.4

PLIN.

N.H. 31.41

Clarissima aquarum omnium in toto orbe frigoris salubritatisque palma praeconio Vrbis Marcia est, inter reliqua deum munera V rbi tributa ; .. primus earn in V rbem ducere auspicatus est Ancus Marcius, unus e regibus, postea Q. Marcius Rex in praetura, rursusque restituit M. Agrippa. Cf. 11.5 Profluit aqua Mar cia potabilis, et sapore optimo, descendenti a laeua parte de area Capitol ina in forum Romanum : 67.4

13.5

ca 650

LIV.

1.26.2-4; 12-14

Princeps Horatius ibat, trigemina spolia prae se gerens; cui soror uirgo, quae desponsa uni ex Curiatiis fuerat, obuia ante portam Capenam fuit ; cognitoque super umeros fratris paludamento sponsi, quod ipsa confecerat, soluit crines et flebiliter nomine sponsum mortuum appellat. mouet feroci iuueni animum comploratio sororis in uictoria sua tantoque gaudio publico. stricto itaque gladio simul uerbis increpans transfigit puellam. «abi hinc cum immaturo amore ad sponsum» inquit «oblita fratrum mortuorum uiuique, oblita patriae. sic eat quaecumque Romana lugebit hostem»; . . ut caedes manifesta .. . lueretur, imperatum patri , ut filium expiaret pecunia publica. is quibusdam piacularibus sacrificiis factis, quae deinde genti Horatiae tradita sunt, transmisso per uiam tigillo capite adoperto uelut sub iugum misit iuuenem. id hodie quoque, publice semper refectum, manet; Sororium tigillum uocant. Horatiae sepulcrum, quo loco corruerat icta, constructum est saxo quadrato. Cf. 26

62

REGIO I

- 215 LIV. 23.32.3 13.6 Consules edixerunt, quotiens in senatum uocassent, uti senatores quibusque in senatu dicere sententiam liceret, ad portam Capenam conuenirent. Cf. 155 .1

13.7

-211

LIV.

Per. 26

Hannibal cum duobus milibus equitum usque ad ipsam Capenam portam, ut situm Vrbis exploraret, obequitauit. Cf. 59.3; 96 .2

13.8 FEST. 393 Rediculi fanum extra portam Capenam fuit, quia accedens ad Vrbem Hannibal ex eo loco redierit quibusdam perterritus uisis. 13.9 -196 LIV. 33.26.8-9 Lupus, Esquilina porta ingressus, frequentissima parte Vrbis 1 cum in Forum decurrisset, Tusco 2 uico atque inde Cermalo 3 per portam Capenam prape intactus euaserat. 1 =

Subura : 59

2

179

3

272

aqua mercurn 14

OV.

Fast. 5.67 3-78

Est aqua Mercurii portae uicina Capenae; si iuuat expertis credere, nurnen habet. huc uenit incinctus tunica mercator et urna purus suffita, quam ferat, haurit aquam. ucla fit hinc laurus , laura sparguntur ab uda omnia, qu ae dominos sunt habitura nouos .

63

PORTA CAPENA

camenae 15.1

FEST. 38

Camenae Musae a carminibus sunt dictae , uel quod can unt antiquorum laudes, uel quod sint castae mentis praesides. 15.2

ca -700

LIv .1.21. 3

Lucus erat , quem medium ex opaco specu fons perenni rigabat aqua . quo quia se persaepe Numa sine arbitris uelut ad congressum deae 1 inferebat, Camenis eum lucum sacrauit, quod earum ibi concilia cum coniuge sua Egeria essent. 1 =

Egeriae

15.3

ov. Fast. 3.273-80

Defluit incerto lapidosus murmure riuus: saepe, sed exiguis haustibus inde bibi. Egeria est, quae praebet aquas, dea grata Camenis; ilIa Numae coniunx consiliumque fuit. principio nirnium promptos ad bella Quirites molliri placuit iure deumque metu. inde datae leges, ne firmior omnia posset, coeptaque sunt pure tradita sacra coli. 15.4

VITR.8. 3.1

Sunt ... fontes calidi, ex quibus profluit aqua sapore optima, quae in potione ita est suauis, uti nee fontinalis ab Camenis nee Marcia saliens desideretur. Cf. 13.4 3

64 15.5

REGIO I

ca -700

LIV.

1.19.4-5

(Nwna Pompilius) cum omniwn circa finitimorum societate ac foedecibus iunxisset animos, positis externorum perieulocum curis, ne luxuriarent otio anirni, quos metus hostiwn disciplinaque militaris continuerat, omniurn primwn, rem ad multitudinem impecitam et illis saeculis rudem efficacissimam, deorum metum iniciendum ratus est. qui cum descendere ad animos sine aliquo commento miraculi non posset, simulat sibi cum dea Egeria congressus nocturnos esse: eius se monitu quae acceptissima dis essent sacra instituere, sacerdotes suos cuique deocum praeficere. Cf. 148.5

15.6

ca -700

IVV .

3.12-20

Hie, ubi nocturnae Numa constituebat amicae, nunc sacci fontis nemus et delubra locantur Iudaeis, quorum cophinus faenumque supellex; - omnis enim populo mercedem pendere iussa est arbor et eiectis mendicat silua Camenis; in uallem Egeriae descendimus et speluncas dissimiles ueris: quanto praesentius esset nwnen aquae, uiridi si margine cluderet undas herba, nec ingenuwn uiolarent marmora tofum! 15.7

AVGVST .

C.D . 7.35

Quod aquam egessecit, id est exportauerit, Numa Pompilius, unde hydromantian faceret, ideo nympham Egeciam coniugem dicitur habuisse, quemadmodwn . . . (a Varrone) exponitur.

65

PORTA CAPENA

15.8

FEST .

67

Egeriae nymphae sacrificabant praegnantes, quod earn putabant facile conceptum aluo egerere. 15.9

SERVo A. 1.8

(Musis) Numa aediculam aeneam breuem fecerat, quam postea de caelo tactam et in aede Honoris et Virtutis conlocatam Fuluius Nobilior in aedem Herculis transtulit, unde aedes Herculis et Musarum appellatur. Cf. 231

15.10 ca -100 PUN. N .H. 34.19 Notatum ab auctoribus .. . L. Accium poetam in Camenarum aede maxima forma statuam sibi posuisse, cum breuis admodum fuisset.

honor et uirtus 16.1

378

SYMM. Ep. 1.20.1

Bene ac sapienter maiores nostri, ut sunt alia aetatis illius, aedes Honori atque Virtuti gemella facie iunctim locarunt, conmenti . .. ibi esse praemia honoris, ubi sunt merita uirtutis. 16.2

-208

LIV.27.25.7 -9

Marcellum aliae atque aliae obiectae animo religiones tenebant, in quibus, quod cum bello Gallico ad Clastidium 1 aedem Honori et Virtuti uouisset, dedicatio eius a pontificibus impediebatur, quod negabant unam cellam duobus dis recte dedicari, quia, si de caelo tacta aut

66

REGIO I

prodigii aliquid in ea factum esset, difficilis procuratio foret, quod, utri deo res diuina fieret , sciri non posset: neque enim duobus nisi certis deis rite una hostia fieri. ita addita Virtutis aedes adproperato opere, neque tamen ab ipso aedes eae dedicatae sunt. 1

-222

16.3 -208 V. MAX. 1.1.8 Cum M. Marcellus quintum consulatum gerens templum Honori et Virtuti , Clastidio prius, deinde Syracusis potitus, nuncupatis debitum uotis consecrare uellet, a collegio pontificum inpeditus est, negante unam cellam duobus diis recte dicari: futurum enim, si quid prodigii in ea accidisset, ne dinosceretur, utri rem diuinam fieri oporteret ; nee duobus nisi certis diis una sacrificari solere. ea pontificum admonitione effectum est, ut Marcellus separatis aedibus Honoris ac Virtutis simulacra statueret. 16.4

-205

LIV.

29.11.13

Aedem Virtutis .. . ad portam Capenam M. Marcellus dedicauit septumo decumo anno, postquam a patre eius primo consulatu uota in Gallia ad Clastidium fuerat. 16.5

CIC. Vel'. 4 .121

Non plus uictoria Marcelli populo Romano adpetiuit quam humanitas Syracusanis reseruauit. Romam quae adportata sunt, ad aedem Honoris et Virtutis itemque aliis in locis uidemus. 16.6

-205

LIV.

25.40.1-3

Marcellus captis Syracusis, 1 cum cetera in Sicilia tanta fide atque integritate composuisset, ut non modo suam

PORTA CAPENA

67

gloriam sed etiam maiestatem populi Romani augeret, ornamenta urbis, signa tabulasque, quibus abundabant Syracusae, Romam deuexit; hostium quidem illa spolia et parta belli iure; ceterum inde primum initium mirandi Graecarum artium opera licentiaeque hinc sacra profanaque omnia uulgo spoliandi factum est, quae postremo in Romanos deos, templum id ipsum primum, quod a Marcello eximie ornatum est, uertit. uisebantur enim ab extern is ad portam Capenam dedicata a M. Marcello tempIa propter excellentia eius generis ornamenta, quorum perexigua pars comparet. 1

- 212: Cf. 227.5

16.7 ere. N.D. 2.61 Vides Virtutis templum, uides Honoris a M. Marcello renouatum, quod multis ante annis 1 erat bello Ligustico a Q. (Fabio) Maxumo (Verrucosso) dedicatum. Cf. 188.4

1

-239

Triumphus Q . Fabii Maximi Kalendis Februariis, anna ab Vrbe condita DXX ( = -233), commemoratur in Fastis triumphalibus; Cf. 188.3-4.

68 16.8

REGIO I

ca - 150

ASC.

Pis. 11

(M. Marcellus, nepos M . Marcelli eius, qui Syracusas uicit) cum statuas sibi ac patri itemque auo poneret in monumentis aui sui ad Honoris et Virtutis, decore subscripsit III . MARCELLI . NOVIES .

coss

fuit enim ipse ter consul , auus quinquies, pater semel. 16.9 CIe. Rep. 1.21-22 Memoria teneo 1 C. Sulpicium Gallum, doctissimum, ut scitis, hominem, cum .. . esset casu apud M. Marcellum, qui cum eo consul fuerat, sphaeram, quam M. Marcelli auus captis Syracusis ex urbe locupletissima atque ornatissima sustulisset, cum aliud nihil ex tanta praeda domum suam deportauisset, iussisse proferri; cuius ego sphaerae, cum persaepe propter Archimedi gloriam nomen audissem, speciem ipsam non sum tanto opere admiratus; erat enim illa uenustior et nobilior in uolgus, quam ab eodem Archimede factam posuerat in templo Virtutis Marcellus idem. 1

L. Fur ius Philu s, consul -1 36

16.10 -2 10 LI V. 26.32.4 Si ab inferis existat rex Hiero, 1 fidissimus imperii Romani cultor, quo ore aut Syracusas aut Romam ei ostendi posse, cum, ubi semirutam ac spoliatam patriam respexerit, ingrediens Romam in uestibulo 2 Vrbis, prope in porta, spolia patriae suae uisurus sit? 1

rex Syracusarum, - 269/ 15

:!

Cf. 288

16.11 ca 75 PLIN. N.H. 35.120 Fuere in auctoritate Cornelius Pinus et Attius Priscus, qui Honoris et Virtutis aedes imperatori Vespasiano Augusto restituenti pinxerunt, Priscus antiquis similior.

69

PORTA CAPENA

sept. - 57

16.12

CIC.

Alt. 4.1.5

Cum uenissem ad portam Capenam gradus templocum ab infima plebe completi erant. 1

1

Honor is et Virtu tis

fortuna redux 11.1

12 oct. -19

AVG.

Anc. 11

Aram Fortunae Reducis ante aedes Honoris et Virtutis ad portam Capen am pro reditu meo senatus consecrauit, in qua pontifices et uirgines Vestales anniuersarium sacrificium facere iussit eo die, quo consulibus Q. Lucretio et M. Vinicio in Vrbem ex Syria redieram, et diem Augustalia ex cognomine nostro appellauit. 11.2 PROP. 4.3.69-72 (Dicit puella uiro suo ad bellum proficiscenti:) Incormpta mei consema foedera lecti: hac ego te sola lege redisse uelim. armaque cum tulero portae uotiua Capenae subscribam SALVO GRATA PVELLA VIRO.

VIA APPIA 18.1

Initium (est ) porta Capena. 18.2

FEST. 97

..,

quo quid incipiat, ut uiae Appiae

- 312

Llv.9.29.5-8

Censura clara '" Ap. Claudi et C. Plauti fuit, memoriae tamen felicioris ad posteros nomen Appi, quod

70

REGIO I

uiam (Appiarn) muniuit et aquam (Appiam) in Vrbem duxit eaque unus perfecit , quia ob infamem atque inuidiosam senatus lectionem uerecundia uictus collega rnagistratu se abdicauerat. Cf. 67. 2; 208 .12

18.3

-296

LIV. 10.23.11-12

Cn. et Q. Ogulnii aediles curules aliquot faeneratoribus diem dixerunt; quorum bonis multatis, ex eo, quod in publicum redactum est, (res sacras) posuerunt semitamque saxo quadrato a Capena porta ad Martis 1 strauerunt. 1

23

18.4

-189

LIV. 38.28.3

(T. Quinctius Flamininus et M. Claudius Marcellus censores) uiam silice sternendam a porta Capena ad Martis locauerunt. 18.5

STAT.

SHu. 4.4.2

Qua nobilis Appia erescit in latus et rnolles solidus premit agger harenas.

18.6

STAT.

Situ. 2.2.12

Appia longarum teritur regina uiarum. 18.7 PROP. 4.8.17-18 Appia, die: quaeso, quantum te teste triumphum egerit 1 effusis per tua saxa rotis. 1

Cynthia, poetae puella

71

PORTA CAPENA

arcus drusi ca -9

19

SVET.

ct. 1.3

(Druso) senatus inter alia complura marmoreum arcum cum tropaeis uia Appia decreuit. VIA LATINA 20

PRVD .

Symm , 1.40 3-05

Ipsa patrum monumenta probant : DIS MANIBVS il1ic marmora secta lego, quacumque Latina uetustos custodit cineres densisque Salaria 1 bustis. 1

98 .1

SEPVLCRA SCIPIONVM 21;1

CIC.

Leg . 2.58

«H ominem mortuum» inquit lex in XII 1 «in Vrbe ne sepelito neue urito»: credo uel propter ignis periculum. quod autem addit «neue urito», indicat non qui uratur sepeliri, sed qui humetur . . 1

lex XII tabularum: Cf. 185.23 ; 2 14.4

21.2

Dig. 47 .12.3.5

Diuus Hadrianus rescripto poenam statuit quadraginta aureorum in eos, qui in ciuitate sepeliunt , quam fisco inferri iussit, et in magistratus eandem statuit, qui passi sunt, et locum publicari iussit, et corpus transferri. 21.3

CIe.

Tusc. 1.13

An tu egressus porta Capena cum Calatini,

1

Scipio-

72

REGIO I

num, Seruiliorum, Metellorum sepulcra uides, miseros putas illos? 1

A. At ilius Calatinus, d ictator - 2-i9

21.4 In (A . Atilium Calatinum) illud elogium: «Hunc unum plurimae consentiunt gentes populi primarium fuisse uicum . . .». notum est id totum carmen incisum in sepulcro.

C1C.

Sen. 61

C£' 21.13.11

21.5

CIC.

Leg. 2.56-57

Antiquissimum sepulturae genus illud fuisse uidetur, quo apud Xenophontem Cyrus utitur: redditur enim terrae corpus, et ita locatum ac situm quasi operimento matris obducitur. eodemque ritu ... regem nostrum Numam conditum accepimus, gentemque Corneliam usque ad memoriam nostram hac sepultura scimus esse usam. . .. declarat enim Ennius de Africano «Hie est ille situs». uere; nam siti dicuntur ii, qui conditi sunt. PUN. N.H. 7.187 21.6 Cremare apud Romanos non fuit ueteris instituti: terra condebantur. at postquam longinquis bellis obcutos ecui cognouere, tunc institutum. et tamen multae familiae pciscos secuauere ritus, sicut in Cornelia nemo ante Sullam dictatorem traditur crematus.

21.7

-239 /-169

OV. AI's 3.409-10

Ennius emeruit, Calabris in montibus ortus, contiguus poni, Scipio magne, tibi.

73

PORTA CAPENA

21.8

38.56.4 Romae extra portam Capenam in Scipionum monumento tres statuae sunt, quarum duae P. et L. Scipionum dicuntur esse, tertia poetae Q. Ennii. LlV .

21.9 ere. Arch . 22 Cams fuit Africano superiori noster Ennius. itaque etiam in sepulcro Scipionum putatur is esse constitutus ex marmore. at iis laudibus certe non solum ipse qui laudatur, sed etiam populi Romani nomen ornatur, 21.10 PUN. N .H. 7.114 Prior Africanus Q. Ennii statuam sepulcro suo inponi iussit clarumque illud nomen, immo uero spolium ex tertia orbis parte raptum, in cinere supremo cum poetae titulo legi. 21.11 V. MAX. 8.14.1 Superior Africanus Enni poetae effigiem in monumentis Corne1iae gentis conlocari uoluit, quod ingenio eius opera sua inlustrata iudicaret, non quidem ignarus, quam diu Romanum imperium floreret et Africa Italiae pedibus esset subiecta totiusque terrarum orbis summum columen arx Capitolina possideret, eorum exstingui memoriam non posse. 21.12

Cll6.1285

I : [L. Corneli]o Cn. f. Scipio II : Cornelius Lucius Scipio Barbatus Gnaiuod patre prognatus, fortis uir sapiensque, quoius forma uirtutei parisuma 1 fuit, consol censor aidilis quei fuit apud uos Taurasia Cisauna Samnio cepit, subigit omne Loucanam opsidesque abdoucit.

I

I

74

REGIO I

I: Lucius Cornelius Cnaei filius Scipio II: Cornelius Lucius Scipio Barbatus Gnaeo patre prognatus, fortis uir sapiensque, cuius forma uirtuti parissima fuit; consul, 1 censor, 2 aedilis qui fuit subigit apud uos, Taurasiam, Cisaunam < in> Samnio cepit, omnem Lucaniam obsidesque abducit. 1

-298

~

-290

en, 6.1287

21.13

I: [L.] Cornelio L. f. Scipio [a] idiles cosol cesor II : Hone oino ploirume cosentiont R[ omai] 1 duonoro optumo fuise uiro Luciom Scipione. Filios Barbati consol censor aidilis hie fuet a[pud uos]; hee cepit Corsica Aleriaque urbe, dedet Tempestatebus aide mereto[ dJ. I: Lucius Cornelius Luci filius Scipio aedilis consul censor. II: Hune unum plur imi consentiunt Romae bonorum optumum fuisse consul.R censor, 3 uirum , Lucium Scipionem . filius Barbati aedilis hie fuit apud uos. hie cepit Corsicam Aleriamque urbem. dedit Tempestatibus aedem merito . 1

Cf. 21.4

2 -259

3 -258

ca -170 en, 6.1288 Quei apice insigne Dial[is fl]aminis gesistei, I mors perfe[cit] tua ut essent omnia I breuia, honos fama uirtusque I gloria atque ingenium, quibus sei I in longa licu[i]set tibi utier uita, 1 facile faeteis superases gloriam I maiorum. Qua re lubens te in gremiu, I Scipio, recip[i]t Terra, Publi, [prognatum Publio, Cornelio 21.14

Qui apicem insignem Dial is flaminis gessisti, mors perfeeit tua ut essent omnia breuia honos, fama, uirtu sque, gloria, atque ingenium ,

75

PORTA CAPENA

quibus si in longa licuisset tibi utier uita, facile factis superasses glor iam maiorum . qua re lubens te in grernium, Scipio, recipit terra, Publi, prognatum Publio, Cornelio

21.15

ea -160

Cll6.1289

I : L. Cornelius Cn. f. Cn. n. Scipio II: Magna sapientia I multasque uirtutes aetate quom parua I posidet hoc saxsum. Quoiei uita defecit, non 1 honos, honore, is hie situs, quei nunquam I uictus est uirtutei, annos gnatus xx is Il[oc]eis mandatus. Ne quairatis honore I quei minus sit mandatus. I: L. Cornelius Cnaei filius Cnaei nepos Scipio II: Magnam sapientiam mult asque uirtute s aetate cum parua possidet hoc saxum. cui uita defecit, non honor , honore is hie situs, qui numquam uictus est uirtute, annos natus xx iis locis mandatus . ne quaeratis honorem qui minus sit mandatus.

21.16

ca -135

Cll6.1293

I: Cn. Cornelius Cn. f. Scipio Hispanus I pr. aid. cur. q. tr. mil. II Xuir sl. iudik. I Xuir sacr. fac. II: Virtutes generis mieis moribus accumulaui, progeniem genui, facta patris petiei. Maiorum optenui laudem, ut sibei me esse ereatum laetentur; stirpem nobilitauit honor. I: Cn. Cornelius Cn. filius Scipio Hispanus praetor aedilis curulis quaestor tribunus militum bis, decemuir slitibus iudieandis, decemuir sacris faciund is. II: Virtutes generis meis moribus aecumulaui, progeniem genui , facta patris petii, maiorum obtinui laudem, ut sibi me esse ereatum laetentur; stirpem nobilitau it honor.

76

REGIO I

POMPONIVS HYLAS ca 14-ca 68

22.1

CIL

6.5552

ell

6.5558

SERV o A

. 1.292

CN· POMPONI HYlAE

(et)

POMPONIAE . eN . L(

ibertae)

VITALINIS

22.2 n ·M · ORATO . PVB . FABIANO . AB . OPERA . PVBLlCA . FOLIA . TROPHIME . CONIV . 1 BENE . MERENTI . FECIT . V .A .LXV. 1

=

coniugi

=

Orato Publ io Fabiano

mars extra portam capenam 23.1

Mars .. ., cum saeuit, Gradiuus dicitur , cum tranquillus est, Quirinus. denique in Vrbe duo eius templa sunt: unum Quirini intra Vrbem, quasi custodis et tranquilli, aliud in Appia uia extra Vrbem prope portam , quasi bellatoris, id est Gradiui. C£' 86.4

23.2

VITR.

1.7.1

Martis .. . diuinitas cum sit extra moenia dedicata, non erit inter ciues armigera dissensio, sed ab hostibus ea defensa a belli periculo conseruabit.

77

PORTA CAPENA

23.3

- 388

LIv.6.5.8

Aedes Martis Gallico bello uota dedicata est a T. Quinctio duumuiro sacris faciundis. 23.4

1

iun.

QV.

Fast. 6.191-92

Lux eadem Marti festa est, quem prospicit extra adpositum Tectae 1 porta Capena uiae. 1

incertum est ubi fuerit

23.5

-217

LIV. 22.1.12

Romae signum Martis Appia uia ac simulacra luporum sudasse. 23.6

-350

LIv.7.23.3

(M . Popilius Laenas consul) irnpigre exercitu scripto, cum omnis extra portam Capenam ad Martis aedem conuenire armatos iuniores iussisset signaque eodem quaestores ex aerario deferre etc. etc. 23.7

Schol. in

11111.

1.7

Lucum Martis . . , qui Romae est in Appia , in quo solebant recitare poetae. 23.8

LIV. 10.47.4

Damnatis aliquot pecuariis uia (Appia) a Martis silice ad Bouillas perstrata est. ALMO FLVMEN 24.1

STAT. SHu. 5.1.222-24

Est locus ante Vrbem, qua primum nascitur ingens

78

REGIO I

Appia, quaque Italo gemitus AImone Cybebe ponit et Idaeos iam non reminiscitur amnis. 1 =

1

Magna Mater: 280

ov. Fast. 4.337-46

24.2

Est locus, in Tiberim qua lubricus influit Almo, et nomen magno perdit ab amne minor: illic purpurea canus cum ueste sacerdos Almonis dominam sacraque lauit aquis. exululant comites furiosaque tibia flatur, et feriunt rnolles taurea terga manus. Claudia 1 praecedit laeto celeberrima uultu credita uix tandem teste pudica dea. ipsa 2 sedens plaustro porta est inuecta Capena, sparguntur iunctae flore recente boues. 1

27.7; 280.2

24.3

2 =

Magna Mater

27 mart.

AMM.23.3.7

Die (s) sextu (s) Kalendas Apriles, quo Romae Matri deorum pompae celebrantur annales, et carpentum, quo uehitur simulacrum, Almonis undis ablui perhibetur.

CAECILIA METELLA 25

CIL

Caeciliae

Q (uinti) . Cretici 1

F ( iliae ) Metellae . Crassi

1

consul -69

.

6.1274

79

PORTA CAPENA

sepulcra horatiorum et curiatiorum 26

LIV.

1.25.14

Sepulcra (Horatiorum et Curiatiorum) exstant, quo quisque loco cecidit, duo Romana uno loco propius Albam, tria Albana Romam uersus, sed distantia locis, ut et pugnatum est. Cf. 13.5

REGIO II CAELIMONTIVM

A B C D E F

Lucius Matutin~s IV Coronal' 55. Caelimontana . . Laterano P ?rtaza di 5 . G iovanni In p t«: Valeriorum Domus Cohors V Vigilum

del .F.D.19 77

G H I K L :LvI

Vicus H on oris et Virtutis Vicus Camenarum Cliuus Scauri (Via di S. Paolo della Cr oce) Riuus Herculaneus Aquae Marciae Porta Metrouia Via di S . Gregorio M agno

84

REGIO II

CAELIMONTIVM appellata est Regio II a Caelio monte. cui antiquitus Querquetulanus nomen erat; unde nomen Caelium traxerit, scriptores dissentient; etiam de rege, qui eum Vrbi addidit, non constans est memoria. Mons in daas partes diuiditu r, quarum altera Caelius dicitur (ubi nunc est ecclesia SS. Ioannis et Pauli), altera Caeliolus (ubi 111mc ecclesiam SS. Quattuor Coronatorum inuenis}. Quoties Tiberis campum Martiulll inundabat, Equirria die XIV mensis Martii in Caelio habebantur. Magna pars mantis Tiberio imperatore deusta est; qui cum munificentiam exbibuisset, ut iterum coaedificaretur, populus iussit, lit mons in posterum Augustus appellaretur; quod Tiberius abnuit. - Templum, quod Agrippina in bonorem dirli Claudii, coniugis sui, coeperat quodque Nero imperator in aedificanda domo sua Aurea destruxerat, V espasianus denuo fecit; pauca tantum restant in bortis Patrum Passionistarum, in monasterio SS. Ioannis et Pauli, in via Claudia. - Iuxta templum ab ea parte, quae in regionem I uergit, arcus aquae Claudiae, a Caligula inchoatae, a Claudio perfectae, terminabantur; cuius reliquias inuenis in via di S. Stefano Rotondo, in via Domenico Fontana, in oia Statilia. - Cliuus Scauri antiquis temporibus nomen erat non solum hodierno Clivo di Scauro, sed etiam illi uiae, quam nunc di S. Paolo della Croce appellamus; cliui nomen apud scriptores ante Gregorium Magnum , qlli in eo babitauit, non memoratur, - In ipso cliuo exstat adbuc arcus Dolabellae et Silani, qui ante porta muri Seruiani fuerat, Querquetulana dicta; datur arcus inscriptio et nominis Querquetulanae significatio. -

85

CAELIMONTIVM

Cliuu»: nscendenti post arctan in eo loco, ubi nunc est Ospedale Militare, in via di S. Stefano Rotondo, basilica Hilariana aedificata est a M. Publicio Hilaro in bonorem Magnae Matris Deum, - Prope erat domus Symmacborum; duae inscriptiones memorantur. - A parte altera uiae eiusdem Castra peregrina [aerant , in quibus Luppiter Redux t emplum babebat; bui«: templi fuit [ortasse nauicula ilia, cuius nunc similitudinem expres sam aides ante ecclesinm S. Mariae in Domnica . - In bortis Domitiae Lucillae natus est Marcus Aurelius imperator. - Iuxta erant aedes Lateranoram, quarum titulos ex [istulis resectos in ambulacro, quod est post absidem basilicae Lateranensis, inuenis. - Dignae sunt quae memorentur diuersis de causis aliae duae domus, Claudii Centumali et Mamurrae . CAELIVS MONS (et caeliolus) 21.1

TAC.

Ann. 4.65

Haud fuerit absurdum tradere montem (Caelium) antiquitus Querquetulanum cognomento fuisse, quod talis siluae frequens fecundusque erat, mox Caelium appellitatum a Caele Vibenna, qui dux gentis Etruscae, cum auxilium tulisset, sedem earn acceperat a Tarquinio Prisco, seu quis alius regum dedit: nam scripta res in eo dissentiunt, cetera non arnbigua sunt, magnas eas capias per plana etiam ac Foro propinqua habitauisse, unde Tuscum 1 uicum e uocabulo aduenarum dictum. 1

179

86

REGIO II

27.2

VAR. L.

5.46

Caelius mons a Caele Vibenna, Tusco duce nobili, qui cum sua manu dicitur Romulo uenisse auxilio contra Tatium regem. hinc post Caelis obitum, quod nimis munita loca tenerent neque sine suspicione essent, deducti dicuntur in planum. ab eis dictus uicus Tuscus, et ideo ibi Vortumnum 1 stare, quod is deus Etruriae princeps ; de Caelianis, qui a suspicione liberi essent, traductos in eum locum qui uocatur Caeliolum. 1

179.4-5

27.3

48

SERVIVS

13.1668, ll. 17-241

CIL

TVLLIVS · SI . NOSTROS

I SEQVIMVR

. CAP-

TIVA . NATVS . OCRESIA . SI . TVSCOS CAELI . QVONDAM . VIIVENNAE

.

SODALIS

.

FIDELISSIMVS

.

OMNISQVE

.

EIVS . CASVS COMES POSTIQVAM . VARIA · FORTVNA . EXACT VS . CVM . OMNlBVS . RELIQVIS . CAELIANI

I EXER-

CITVS . ETRVRIA . EXCESSIT . MONTEM . CAELIVM · O CCVPAVIT . ET . A nVCE . SVO

I CAELIO ITA. APPELLITATVS . I

MVTATOQVE . NOMINE · NAM . TVSCE . MASTARNA

EI . NOMEN · ERAT . ITA . APPELLATVS . EST· VT . niXI . ET . REGNVM . SVMMA . CVM . REI

I p(ublicae)

.

VTILI-

TATE · OPTINVIT . 1

oratio Claudii imperatoris ad Lugdunenses

27.4

ca -650

LIV.

1. 30.1

Roma interim crescit Albae ruinis. duplicatur ciuium numerus.Caelius additur Vrbi mons et, quo frequentius habitaretur, earn sedem Tullus regiae capit ibique deinde habitauit.

87

CAELIMONTIVM

27.5

ca -630

CIC.

Rep. 2.33

(Ancus Marcius) cum Latinos bello deuicisset, adsciuit eos in ciuitatem atque idem Auentinum et Caelium montem adiunxit Vrbi. 27.6

14 mart.

ov. Fast. 3.519-22

Gramineo spectabis Equirria Campo, quem Tiberis curuis in latus urget aquis. qui tamen eiecta si forte tenebitur unda, Caelius accipiet puluerulentus equos. 27.7

27

TAC.

Ann. 4.64

Ignis uiolentia V rbem ultra solitum adfecit, deusto monte Caelio; feralemque annum ferebant et ominibus aduersis susceptum principi (Tiberio) consilium absentiae, qui mos uulgo, fortuita ad culpam trahentes, ni Caesar obuiam isset tribuendo pecunias ex modo detrimenti . actaeque ei grates apud senatum ab inlustribus famaque apud populum, quia sine ambitione aut proximorum precibus ignotos etiarn et ultro accitos munificentia iuuerat. adduntur sententiae, ut mons Caelius in posterum Augustus appellaretur, quando cunctis circum flagrantibus sola Tiberii effigies, sita in domo Iunii senatoris, inuiolata mansisset . euenisse id olim Claudiae Quintae, 1 eiusque statuam, uirn ignium bis elapsam, maiores apud aedem Matris deum consecrauisse. sanctos acceptosque nurninibus Claudios et augend am caerimoniam loco, in quo tantum in principem honorem di ostenderint. 1

24 .1 ; 280

88

REGIO II

27.8 27 SVET. Tib. 48.1 (Tiberius) publice munificentiam ... exhibuit ... quibusdam dominis insularum, quae in monte Caelio deflagrarant pretio restituto . . ; quod tamen beneficium tanti aestimauit (populus), ut montem Caelium appellatione mutata uocari Augustum iusserit.

OIVVS CLAVDIVS 69

28.1

SVET.

Ves. 9.1

(Vespasianus) fecit ... templwn diui Claudii in Caelio monte, coeptwn quidem ab Agrippina, sed a Nerone prope funditus destructum. 1 1

Vt locum daret domui Aureae : 42

28.2

MART.

Sp. 2.9-12

Claudia diffusas ubi porticus explicat wnbras, ultima pars aulae deficientis erato 1 reddita Roma sibi est et sunt te praeside, Caesar, 2 deliciae populi, quae fuerant domini. 1

domus Aureae Neronis

~

Domitiane

AQVA CLAVOlA 29.1

* FRON.

Aq. 1.20

(Arcus aquae Claudiae) directi per Caeliwn montem iuxta templurn diui Claudii terminantur. Cf. 11.6; 67.6; 68.1

* Arcus extant in Via Eleniana, Via Statilia, Via Domenico Fontana, Via di San Stefano Rotondo; extra Vrbem ad uiam Appiam.

89

CAEUMONTIVM

29.2

52

PUN.

N.H . 36.122

Vicit antecedentes aquarum ductus nouissimum impendium operis incohati a C. Caesare 1 et peracti a Claudio. 1

Caligula

29.3

38-52

SVET .

ct. 20.1

(Claudius) opera magna potiusque necessaria quam multa perfecit, sed uel praecipue ductum aquarum a Gaio 1 inchoatum ; .. Claudiae aquae gelidos et uberos Fontes ... lapideo opere in Vrbem perduxit diuisitque in plurimos et ornatissimos lacus. Cf. 67.6; 68.1

1

Caligula

29.4

Aq. 76.6

FRON.

Nero imperator Claudiam opere arcuato altius exceptam usque ad templum diui Claudii perduxit. ARCVS DOLABELLAE ET SJLANJ (porta querquetulana) 30.1

10

CIL

6.1384

P (ublius ) Cornelius P (ubli) f (ilius ) Dolabella I C( aius) Junius C( ai) f (ilius) Silanus flamen Martial (is) I co(n )s(ules) I ex S(enatus ) C( onsulto ) I faciundum curauerunt idemque probauer( unt). 30.2

FEST.

315

Querquetularia porta Romae dicta, quod querquetum intra muros Vrbis iuxta se habuerit. Cf. 49.3

90

REGIO II

30.3 FEST. 314 Querquetulanae uirae putantur significari nymphae praesidentes querqueto uirescenti, quod genus siluae iudicant fuisse intra portam, quae ab eo dicta sit Querquetularia. sed feminas antiqui . .. uiras appellabant. 30.4

VAR. L. 5.159

Esquiliis uicus Africus, quod ibi obsides ex Africa bello Punico dicuntur custoditi. BASILICA HILARIANA 31

CIL 6.30973 INTRANTIBVS . HIC . DEOS PROPITIOS . ET BASILIC (ae) HILARIANAE

domus symmachorum ca 394

32.1

CIL 6.1782

VIRIO NICOMACHO FLAVIANO V(iro) C(larissimo) I QVAEST(ori ) . PRAET ( ori) . PONTIF (iei) . MAIOR! CONSVLARI SICILIAE VICARIO AFRICAE QVAESTORI . INTRA PALATIVM I PRAEF(ectO) PRAET(orii) ITERVM .co(n)s(uli) . onnf inario) I HISTORICO . DISERTISSIMO I Q . FAB(ius) MEMMIVS SYMMACHVS . V(ir) C(Iarissimus ) I PROSOCERO . OPTIMO

I

32.2

I

ca 391

I

CIL 6.1699

EVSEBII I Q . AVR ( elio) SYMMACHO V(iro) C(larissimo) I QVAEST (ori) . PRAET (ori) . PONTIFICI I MAIORI . COR-

91

CAELIMONTIVM

I LVCANIAE . ET BRITTIORVM I COMITI ORDINIS · I PROGONS (uli) . AFRICAE . PRAEF ( ecto) I VRB( is) co(n)s(uli) . ORDINARIO I ORATORI . DISERTISSIMO I Q . FAB (ius) MEMM (ius) SYMMACHVS I V ( ir) C (larissimus) RECTORI

TERTII

PATRIOPTIMO

castra peregrIna 33.1

AMM. 16.12.66

In castris peregrinis, quae in monte sunt Caelio. 33.2

Cll6.2 31 1 GENIO . SANCTO CASTRORVM · PEREGRINORVM AVR . ALEXANDER .

(c )ANALICLARIVS QVOD PEREGRE .

(c) ONSTITVTVS

. VOVIT

AEDIl . CASTRORVM (UO)TVM . LIBENS . SOlVIT 1

nunc in Museo Na zionale Romano

horti domitiae lucillae Marc. 1.5 Natus est Marcus (Aurelius) Romae VI Kal (endas) M(aias) in monte Caelio in hortis (Domitiae Lucillae) auo suo iterum et Augure consulibus. 34.1

Cf. 91.2

26

apr.

121

H.A.

92

REGIO II

34.2 1 ian. 138 H .A . Marc. 5.3 Vbi (Marcus Aurelius) comperit se ab Hadriano adoptatum, magis est deterritus quam laetatus iussusque in Hadriani priuatam domum migrare inuitus de maternis hortis recessit , Cf. 91. 2

domus lateranorum 35.1

H .A .

Mar c. 1.7

Marcus Aurelius educatus est in eo loco, in quo natus est , et in domo aui sui Veri iuxta aedes Laterani. 35.2 Epit. de Caes. 20.5-6 (Septimius Seuerus) beniuolentia, quo inclinasset, mirabili ac perpetua. ad quaerendum diligens, ad largiendum liberalis. ... quippe qui Lateranum .. . ceterosque alios ditaret, aedibus quoque memoratu dignis, quarum praecipuas uidemus .. , Laterani.

domus c1audii centumali 36

ca -100

V. MAX. 8.2 .1

(Ti.) Claudius Centumalus ab auguribus iussus altitudinem domus suae, quam in Caelio monte habebat, summittere, quia his ex Arce augurium capientibus officiebat. Cf. 116

domus mamurrae 37

ca - 55 PUN . N.H. 36.48 Prirnurn Romae parietes crusta marmoris operuisse totos domus suae in Caelio monte Cornelius Nepos tradit Mamur-

CAELlMONTIVM

93

ram, Formiis natum equitem Romanwn, praefectum fabrum C. Caesaris in Gallia . . ; hie .. . est Mamurra, Catulli Veraniensis earminibus proscissus, quem, ut res est, domus ipsius darius quam Catullus dixit «habere quidquid habuisset Comata Gallia». namque adicit idem Nepos primum totis aedibus nullam nisi e marmore columnam habuisse et omnes solidas e Carystio aut Luniensi.

REGIO III ISIS ET SERAPIS

REG IO II

a,

100

del. F.D. 1977

A V ia L abicana . . L aterano . S Giovanni In B Vza 'Caeli.m on tana C Porta D A rcus ad ISIs l

E

V ia delle V II Sa e

~-'6" . _ .>- . ~ I . I I

!

~E

I I

I

47

I

I

I

I I

i

i

I

I

I

.. ". -.::.

-..:."'.

F Via in Selci G Cliuus Pullius H Sepulcra antiquissima I Forum Esquilinum

I I I I. I -..:. "".j

98

REGIO III

ISIDIS ET SERAPIDIS iemplum, quod nomen Regioni III dedit, ubi fuerit, ignoraturj in monumento autem Haterii, quod est in museis Vaticanis, Arcus ad Isis expressus est, qui fuit in bodierna via Labicana. Amphitheatrum Flauium , uulgo Colosseum, incboauit Vespasianus; addidit duos gradus Titus, perfecit usque ad clipeos Domitianus; saepius est instauratum. Milites classiarii sole fulgente supra populum spectantem uela ducebant , Virgines Vestales spectaculis interesse solebant, quae pollice uitam gladiatoribus dabant, adimebant. Spectacula, qualia in amphitheatris Romanis edebantur, describit Augustinus. -In ualle, quae est inter Oppium montem et Caelium , in via di S. Giovanni in Laterano, Ludus Magnus, i.e. gladiatorum scbola, est, in quo qui ptlgnaturi erant in Amphitheatro se ad pugnam committendam praeparabant, exercebant , - Datur inscriptio sacelli Mithrae, quod est sub S. Clemente. - Oppius mons a quo nomen sum pserit, explicatur, Cuius montis magnam partem occupabat domus Aurea Neronis, quae post incendium Neronianum a monte Palatino usque ad Esquilias patebat ita, ut poeta quidam Quiritibus suaderet, at Veios in urbem commigrarent, locum huic domui dantes; quae ut aedificaretur, templum diui Claudii destructum est. Arcbitecti fuerunt Seaerus et Celer, qui quae natura denegabat, per artem temptauerunt. Miraculo erant praeter aurum gemmasque arua, stagna, rara, uineta, siluae. Famulo pictori pingenti domus tamquam career fuit. In uestibulo stabat Colossus effigie Neronis (uide Regionem IV). Otho do mum perjicere uoluit; Vespasianus magnam partem destrui iussit, ut

ISIS ET SERAPIS

99

tem plum diui Clasdii rejiceret, et Amphitheatrum in loco demisso, ubi stagnum domus Aureae fuit, incboaret, Conflagrauit domus saeculo secundo ineunte. - In parte domus Aureae Titus domum construxit, in qua signa erant opere nobili, inter quae erat Laocoon die , quem nunc in Museis Vaticanis admiraris. - In alia parte domus Aureae Titus nomine suo tbermas fecit, in qui bus i pse nonnumquam spectante populo se lauit; eisdem Martialis poeta usus est. Extant tbermarum porticus uestigia contra arcus Ampbitbeatri. Strepitus, qualis in tbermis erat, describitur. - Traianus imperator thermas publicauit in monte Op pio, quarum arcbitectus fuit Apollodores Damascenus. Datur inscriptio satis iucunda V rsi cuiusdam, qui inibi primus pila lusit, - In loco, ubi Vedii Pollionis [mmensa domus fuerat , i.e. inter uias in Selci et delle Sette Sale, Augustus in honorem Liuiae uxoris porticum fecit, in qua erat ara Concordiae. Maecenas in hac regione hortos cultos, in quibus et turris erat, aedificauit, prope a quibus P. Vergilii Maronis poetae domus [uit; borti post in possessionem Caesarum translerunt, E turri Maecenatiana Nero incendium Vrbis prospecteuit, - Memorantur lautae Carinae, in quibus familiae diuites habitabant. - In bodierna platea, quae est ante ecclesiam S. Petri in Vinculis, summum fuit Fagutal. - Datur inscriptio arae Mercurii, quae est in via di S. Martino ai Monti, 8.

100

REGIO III

AMPHITHEATRVM FLAVIVM 38.1

ca 700

94.543)

PS. BEDA (P.L.

Quandiu stat Colisaeus, stat et Roma; quando cadet Colisaeus, cadet et Roma; quando cadet Roma, cadet et mundus . 38.2

ca 80

MART.

Sp. 1.7·8

Omnis Caesareo cedit labor amphitreatro, unum pro cunctis fama loquetur opus.

Ves . 9.1 (Vespasianus) fecit ... Amphitheatrum Vrbe media, ut destinasse compererat Augustum. 38.3

38.4

SVET.

80

SVET.

Tit. 7.3

(Titus), nemine ante se munificentia minor, Amphitheatro dedicato Thermisque iuxta celeriter extructis munus edidit apparatissimum largissimumque. Cf. 44

38.5

Chron. a. 334 (ed. Frick

p. 116)

(Vespasianus) prior tribus gradibus Amphitheatrum dedicauit; (Titus) Amphitheatrum a tribus gradibus patris sui duos adiecit. (Domitiano) irnperante (fabricatum est) Amphitheatrum usque ad dypea. 38.6

Instauratum Amphitheatrum.

H .A .

Ant. 8.2

101

ISIS ET SERAPIS

38.7

192(?)

H.A. Comm. 15.6

Cum (Commodo) , saepe pugnanti, ut deo populus fauisset, inrisum se credens, populum Romanum a militibus classiariis (Misenatibus), qui uela ducebant, 1 in Amphitheatro interimi praeceperat. 1

CE . 142.3

38.8

222/23

H .A.

Heliog. 17.8

Amphitheatri instauratio post exustionem. 38.9 238 H.A. Max. et Balb. 1.3 «Minora uos, (senatores), sollicitant, et prope aniles res feruentissimo tempore tractamus in Curia. quid enim opus de restitutione templorum, de basilicae ornatu, de thermis Titianis, de exaedificatione Amphitheatri agere, cum immineat Maximinus, quem hostem ... dixistis?» 38.10

356

AMM.

16.10.14

(Imperator Constantius II) Vrbis membra conlustrans .. , quicquid uiderat .. , id eminere inter alia cuncta sperabat: Amphitheatri molem solidatam lapidis Tiburtini compage, ad cuius summitatem aegre uisio humana conscendit. Cf. 12.9

38.11

PRVD. Symm. 2.1091 -1101

Inde ad consessum caueae pudor almus et expers sanguinis it pietas hominum uisura cruentos congressus mortesque et uulnera uendita pastu spectatura sacris oculis. sedet illa 1 uerendis

102

REGIO III

uittarum insignis phaleris fruiturque lanistis. a tenerum mitemque animum! cansurgit ad ictus et, quatiens uictor ferrum iugula inserit, illa delicias ait esse suas, pectusque iacentis uirgo rnodesta iubet conuerso pollice rurnpi, ne lateat pars ulla animae uitalibus imis, altius inpresso dum palpitat ense secutor. Cf. 185.29

1

Virgo Vestalis

38.12 AVGVST. Conf. 6.8 (Alypius) non sane relinquens incantatam sibi a parentibus terrenam uiam Romam praecesserat, ut ius disceret, et ibi gladiatorii spectaculi hiatu incredibili et incredibiliter abreptus est. cum enirn auersaretur et detestaretur talia, quidam eius amici et condiscipuli, cum forte de prandio redeuntibus peruium esset, recusantem uehementer et resistentem familiari uiolentia duxerunt in Amphitheatrum crudeliurn et funestorum ludorum diebus haec dicentem: «si corpus meum in locum illurn trahitis, numquid et animum et oculos meos in illa spectacula potestis intendere? adero itaque absens ac sic et uos et illa superabo». quibus auditis illi nihilo setius eum adduxerunt secum, id ipsum forte explorare cupientes utrum posset efficere. quo ubi uentum est et sedibus quibus potuerunt locati sunt, feruebant omnia inmanissimis uoluptatibus. ille clausis foribus oculorum interdixit animo, ne in tanta mala procederet. atque utinam et aures opturasset! nam quodam pugnae casu, cum clamor ingens totius populi uehementer eum pulsasset, curiositate uictus et quasi paratus, quidquid illud esset, etiam uisum contemnere et uincere, aperuit et percussus est grauiore uulnere in anima quam ille in corpore, quem cernere concupiuit, ceciditque miserabilius quam ille, quo cadente factus est clamor: qui per eius aures intrauit et reserauit eius lumina, ut esset, qua feriretur et deiceretur audax adhuc potius quam fortis animus et eo infir-

103

ISIS ET SERAPIS

mior, quo de se praesumserat, qui debuit de teo ut enim uidit illum sanguinem, immanitatem simul ebibit et non se auertit, sed fixit aspectum et hauriebat furias et nesciebat et delectabatur scelere certaminis et cruenta uoluptate inebriabatur. et non erat iam ille, qui uenerat, sed unus de turba, ad quam uenerat, et uerus eorum socius, a quibus adductus erat.

LVDVS MAGNVS 39

CIL 6.10164 Dis Manibus I Corneliae Frontinae I uixit annis X VI m(ensibus) VII I M(arcus) Vlpius Aug(usti) lib(ertus) Callistus J pater praepositus armamentaria I Ludi Magni et Flauia Nice Coniuxs 1 sanctissima fecerunt sibi llibertis libertabusq( ue) posterisq (ue) eor (um)

SACELLVM SOLIS INVICTI MITHRAE DOMVS CLEMENTIS 40.1 CAVTE

CIl6.748

I SACRVM

40.2

CIl

15.7192

Tene me 1 qluia fug(i) et rebloca me Victor]! acolit]o a(d) dorninlicufrn) Clemlentis, 1

seruum fugitiuum

OPPIVS 41

ca -650

MONS FEST.

476

Oppius . .. appellatus est, ut ait Yarra Rerum hurnanarum libra octauo, ab Opitre Oppio Tusculano, qui cum

104

REG10 III

praesidia Tusculanorum missus ad Romam tuendam, dum TuUus Hostilius Veios oppugnaret, consederat in Carinis, 1 et ibi castra habuerat. Cf. 62.1

1

48

DOMVS AVREA NERONIS 42.1

PUN.

N.H. 36.111

Bis uidimus Vrbem totam cingi domibus principum: Gai 1 et Neronis, huius quidem, ne quid deesset, Aurea. Cf. 180.16

42.2

1

=

Caligulae

64

TAC.

Ann. 15.42

Nero usus est patriae ruims extruxitque domum, in qua haud proinde gemmae et aurum miraculo essent, solita pridem et luxu uulgata, quam arua et stagna et in modum solitudinum hinc siluae, inde aperta spatia et prospectus, magistris et machinatoribus Seuero et Celere, quibus ingenium et audacia erat etiam quae natura denegauisset per artem temptare et uiribus principis inludere. Cf. 51.2

42.3

SVET.

Nero 31.1-2

(Nero) non in alia re tamen damnosior quam in aedificando, domum a Palatio Esquilias usque fecit, quam primo Transitoriam, mox incendio absumptam restitutamque Auream nominauit. de cuius spatio atque cultu suffecerit haec rettulisse. uestibulum eius fuit, in quo colossus 1 cxx pedum staret ipsius effigie; tanta laxitas, ut porticus triplices miliarias haberet; item stagnum maris

105

ISIS ET SERAPIS

instar, circumsaeptum aedifi ciis ad urbium speciem; rura insuper, aruis atque uinetis et pascuis siluisque uaria, cum multitudine omnis generis pecudum ac ferarum, in ceteris partibus cuncta auro lita, distincta gemmis unionumque conchis erant; caenationes laqueatae tabulis eburneis uersatilibus , ut flores, fistulatis, ut unguenta desuper spargerentur; praecipua cenationum rotunda, quae perpetuo diebus ac noctibus uice mundi circumageretur; balineae marinis et albulis fluentes aquis. eius modi domum cum absolutam dedicaret , hactenus comprobauit, ut «se» diceret «quasi hominem tandem habitare coepisse». Cf. 5tl.3

42.4

SVET.

Nero 39.2

Multa Graece Latineque proscripta aut uulgata sunt, sicut illa: ... Roma domus fiet: Veios migrate, Quirites, si non et Veios occupat ista domus. sed (Nero) neque auctores requisiit et quosdam , per indicem delatos ad senatum , adfici grauiore poena prohibuit. 42.5

PUN.

N .H. 35.120

(Famuli pictoris ) erat Minerua spectantem spectans, quacumque aspiceretur. paucis diei horis pingebat, id quoque cum grauitate, quod semper togatus , quamquam in machinis. career eius artis domus Aurea fuit , et ideo non extant exempla alia magnopere.

106

REGIO III

N .H. 36.163 Nerone principe in Cappadocia repertus est lapis duritia marmoris , candidus atque tralucens etiam qua parte fuluae inciderant uenae, ex argumento phengites appellatus. hoc construxerat aedem Fortunae, quam Seiani 1 appellant, a Seruio rege sacratam, amplexus Aurea domo; quare etiam foribus opertis interdiu claritas ibi diurna erat alio quam specularium modo tamquam inclusa luce, non transmissa. 42.6

Cf. 298

PUN.

1

praefecti praetorio Tiberio imperatore

69 SVET. Otho 7.1 (Otho Neronis) imagines statuasque . .. reponi passus est et procuratores atque libertos ad eadem officia reuocauit; nee quicquam prius pro potestate subscripsit quam quingenties sestertium ad peragendam Auream domum .

42.7

104 HIER . Cbron, (PL 27.464) Romae Aurea domus conflagrauit incendio.

42.8

65 TAC. Ann. 15.52 Placitum maturare caedem (Neronis) apud Baias in uilla Pisonis; . . sed abnuit Piso . . : melius apud Vrbem in illa inuisa et spoliis ciuium extructa domo uel in publ ico patraturos, quod pro re publica suscepissent.

42.9

DOMVS TITI

N .H. 36.37 (Laocoon), qui est in Titi imperatoris dorno, opus omnibus et picturae et statuariae artis praeferendum. ex 43.1

PUN.

107

ISIS ET SERAPIS

uno lapide eum ac liberos draconumque mirabiles nexus de consilii sententia fecere summi artifices Hagesander et Polydorus et Athenodorus Rhodii. 1 1 pr imo saec. a. Chr. n.; opus est in Mu seis Vaticani s et qu idem in Cortile del Bel veder e

43.2

VERG .

A . 2.212-22

(Serpentes) agmine certo Laocoonta petunt; et primum parua duorum corpora natorum serpens amplexus uterque implicat et miseros morsu depascitur artus; post ipsum auxilio subeuntem ac tela ferentem corripiunt spirisque ligant ingentibus; et iam bis medium amplexi, bis colla squamea circum terga dati superant capite et ceruicibus altis. ille simul manibus tendit diuellere nodos perfusus sanie uittas atroque ueneno, clamores simul horrendos ad sidera tollit.

43.3

PUN.

N.H. 34.55

(Polyclitus Sicyonius) fecit 1 . .. duos pueros nudos, talis ludentes, qui uocantur Astragalizontes et sunt in Titi imperatoris atrio. hoc opere nullum absolutius plerique iudicant. 1

ca - 450

THERMAE TITI(ANAE) ca 80 MART. Sp. 2.7-8 Hie, ubi miramur uelocia munera, thermas, abstulerat miseris tecta superbus ager.

44.1

Cf. 38.4; 42

108

REGIO III

44.2 SVET. Tit. 8.2 (T itus), ne quid popular itatis praetermitteret, nonnumquam in thermis suis admissa plebe lauit. 44.3 (lubes me, Fabiane) lassus ut in thermas decuma uel serius hora te sequar Agrippae, 1 cum lauer ipse T iti. 1

MART.

3.36.5-6

259

44.4 SEN . Ep . 56. 1-2 Ecce undique me uarius clamor circumsonat: supr a ipsurn balneum habito. propone nunc tibi omnia genera uocum, quae in odium possunt aures adducere: cum fortiores exercentur et manus plumbo g raues iactant , cum aut laborant aut laborant em imitantur, gemitus audio, quotiens retentum spiritum remiserunt, sibilos et acerbissimas respirationes ; cum in aliquem inertem et hac plebeia unctione contentum incidi, audio crepitum inlisae manus umeris, quae prout plana peruenit aut concaua, ita sonum mutat. si uero pilicrepus superuenit et numerare coepit pilas, actum est. adice nunc scordalum et furem depren sum et ilium , cui uox sua in balineo placet, adice nunc eos, qui in piscinam cum ingen ti inpulsae aquae sono saliunt. praeter istos, quorum, si nihil aliud, rectae uoces sunt, alipilum cogita tenuem et stridul am uocem, quo sit notabilior, subinde exprimentem nee umquam tacentem nisi dum uellit alas et alium pro se clamare cogit; iarn biberari uarias excIamationes et botularium et crustularium et omnes popinarum instirores mercem sua quadam et insignita modulatione uendentis. 44.5

en, M

M

D VOD ECI D EOS lIT 1 DEA N A ET IO VEM HA BEAT IR ATO S

I Q VISQVIS

Cf. 135.2-3

=

I

et

6.29848b

I O PT IMV MAXIM V . M

HIC M IXERIT AVT CACARI T

109

ISIS ET SERA PIS

THERMAE TRAIANI

45.1

2 2 iun. 109

I.I. XIII.

1.5

I

X Kalendas lul (ias) Imp( erator) Nerua Traianus Caes (ar) Aug (ustus) Germ (anicus) Dacicus thermas suas dedicauit et publicauit.

I

45.2 Schol. Iu«. 6.154 Romae in porticu Traianarum thermarum tempore Saturnaliorum sigillaria sunt. tunc mercatores casas de linteis faciunt, [quibus picturam obstruunt]. . .. antea in porticu Agrippianarum sigillaria proponebantur: in qua porticu historia Argonautarum depicta est, et casae, cum fierent, picturae obstabant. cr. 259

45.3

ca 126

Vrsus, togatus uitrea qui primus pila lusi decenter cum meis lusoribus, laudante populo rnaxirnis clamoribus, thermis Traiiani, therrnis Agrippae et Titi, multum et Neronis, si tamen mihi creditis, ego sum. ouantes conuenite, pilicrepi, statuamque, amici, floribus, uiol is, rosis folioque multo adque unguento marcido onerate amantes, et merum profundite nigrum Falernum aut Setinum aut Caecubum, uiuo ac uolenti de apotheca dom inica, Vrsumque canite uoce concordi senem hilarem, iocosurn, pilicrepum, scholasticum, qui uicit omnes antecessores suos sensu, decore adque arte suptilissima. nunc uera uersu uerba dicamus senes: sum uictus , ipse fateor , a ter 2 consule

en, 6.9797

1

110

REGIO III

Vero patrono, nee semel, sed saepius, cuius libenter dicor exodiarius. 1 lapis eru tus anno 1592, cum noua fier et basilica Vaticana, ante Confessionem S. Petr i; insertus est parieti sacrarii eiusdem basilicae 2 tert ius consulatus M. Anni Veri, anno 126

porticus liuiae 46.1

-7

OV.

Fast. 6.637-44

Te quoque magnifica, Concordia, dedicat aede Liuia, quam caro praestitit ipsa uiro. 1 disce tamen, ueniens aetas: ubi Liuia nunc est porticus, immensae tecta fuisse domus. 2 urbis opus domus una fuit, spatiumque tenebat quo breuius muris oppida multa tenent. haec aequata solo est, nullo sub crimine regni, sed quia luxuria uisa nocere sua. Cf. 229.3

46.2

1

Augu sto

2

Vedi i Pollionis, mortu i an no -15

OV . Ars 1.71-72

Nec tibi uitetur quae priscis sparsa tabellis porticus auctoris Liuia nomen habet .

46.3

PU N .

N.H. 14.11

Vna uitis Romae in Liuiae porticibus subdiales inambulationes umbrosi s pergulis opacat, eadem duodenis musti amphoris fecunda .

III

ISIS ET SERAPIS

horti maecenatis 47.1

HOR. Carm. 3.29. 9-12

Fastidiosam desere 1 copiam et molem propinquam nubibus arduis: omitte mirari beatae fumum et opes stre pitumque Romae. 1

M aecenas

47.2

ca - 35

DON.VitaVerg .13

( Vergilius) possedit prope centiens sestertium ex liberalitatibus amicorum habuitque domum Romae Esquiliis iuxta hort os Maecenatianos. Cf. 62 .4; 71; 72

47.3 2 SVET . T ib . 15.1 (Tiberius) Romam reuersus, deducto in Forum filio Druso, statim e Carinis ac Pompeiana 1 domo Esquilias in hortos Maecenatianos transmigrauit totumque se ad quietem contulit. 1

'18 .7

47.4

64

SVET.

N ero 38.2

(Nero) incendium e turre Maecenatiana pro spectans laetusque «flammae» ut aiebat «pulch ritudine» Halosin Ilii in illo suo scaenico habitu decant auit.

carinae 48.1 Cum Caeliolo coniunctum Carinae. Cf. 59. 2; 191.2

VAR.

L. 5.47

112

REGIO III

48.2

SERVo

A. 8.361

Carinae sunt aedificia facta in carinarum modum , quae erant circa templum Telluris. 1 1

58

48.3

VERG.

A . 8.360-61

(Euander et Aeneas) passimque armenta uidebant Romanoque foro et lauds mugire Carinis. 48.4 - 2 11 LIV . 26 .10 .1 Fuluius Flaccus porta Capena cum exercitu Romam ingressus media Vrbe per Carinas Esquilias contendit. Cf. 13.7

48.5 -191 LIV . 36.37 .2 Boues duos domitos in Carinis per scalas peruenisse in tegulas aedificii proditum memoriae est. eos uiuos comburi cineremque eorum deici in Tiberim harusp ices iusserunt. Cf. 296 .1

48.6 febr . -56 ere. Q. fro 2.3 .7 (Domum) tuam in Carinis mundi habitatores Lamiae conduxerunt.

ca - 40

48.7

SVET .

Gram. 15

Lenaeus, Magni Pompei libertus ... defuncto eo ... schola se sustentauit docuitque in Carinis ad Telluris 1 in qua regione Pompeiorum 2 domus fuerat. 1

58

2

47 .3

113

ISIS ET SERAPIS

48.8 H.A. Max . et Balb. 16.1 Domus Balbini . .. Romae ostenditur in Carinis, magna et potens. 48.9 HOR . Ep. 1.7.46-51 Strenuus et fortis causisque Philippus agendis clams, ab officiis octauam circiter horam dum redit atque Foro nimium distare Carinas iarn grandis natu queritur, conspexit, ut aiunt, adrasum quendam uacua tonsoris in umbra, cultello proprios purgantem leniter unguis. FAGVTAL

49.1

VAR.

L. 5.152

Fagutal (dictum) a fago, unde etiam louis fagutalis, quod ibi sacellum.

49.2 FEST. 77 Fagutal sacellum louis, in quo fuit fagus arbor, quae louis sacra habebatur. 49.3 PUN. N .H . 16.37 (Roma) siluarum certe distinguebatur insignibus, Fagutali loue etiam nunc ubi lucus fageus fuit, porta Querquetulana, 1 colle in quem uimina petebantur etc., etc. ef. 71 .2

1

30 .2

ara et signum mercurii 50.1

-10

CIL

6.30974

Imp ( erator) Caes (ar) Diui f (ilius) August (us) I Pontif ( ex) maximus co (n) s (ul) XI tribunicia po -

I

114

REGIQ III

test (ate) XlIII I ex stipe, quam populus Romanus i K( alendis) Ianuariis apsenti ei contulit, I Iullo Antonio Africano Fabio co(n)s(ulibus) I Mercurio sacrum. I Cf. 57.1 ; 176 .6

50.2 FEST. 383 Sobrium uicum Romae dictum putatur, uel quod in eo nulla taberna fuerit, uel quod in eo Mercurio lacte, non uino supplicabatur.

REGIO IV TEMPLVM PACIS

50

r-:~-'~\ \

E \ !..._- - - - '

I ~ ' -..;

59.i~ ·-,; .

/ I I

I I

I FI

I /

......,;;;: .'"'""'\:.'

~

(/.

'~'~63

.'Y '

...... .:;;.- .:;;;RECIO V

'". 200

A B C

Via de! Serpenti Cliuu s Orbius Cliuus Pull ius D Via in 5eM E 5. M aria Maggiore F Via Meru/ana G Sub Aggere H Super A ggerem I Porta Viminalis K Via Cavour L Coh or s III Vigilum M 55. Cosma e D amiano

118

REGIO IV

TEMPLVM PAClS (etiam Forum Pacis dictum) , quod fecit Vespasianus post bellum Iudaicum perfectum, nomen dedit Region! IV; huius templi pauca tantum restant in ecclesia SS . Cosmae et Damiani, quae aedificata est in eiusdem bibliotheca; in muro templi, quem, etiamnunc aides, affixa erat celeberrima illa Forma Vrbis, quae Seueriana dicitur. In Templum ipsum plurima opera artis V espasianus contulit, quae ante, a Nerone in V rbem conuecta, in domo Aurea dis posita fuerant . Post templum libri uenibant, - In foro Neruae, quod etiam Peruium vel Transitorium uocatur, quia Argiletum per id transit , erat aedes M illeruae, cuius datur inscriptio. Alexander Seuerus imperator, exemplum secutus Augusti, in eo statuas diuis imperatoribus posuit. - Colossum, opus Zenodori, qui erat in uestibulo domus Aareae, dempto Neronis capite Vespasianus Soli dicauit. Hadrianus in aedificando templo Veneris et Romae (quod etiam Vrbis Templum uocatur), Colossum transtulit in alium locum uiginti elepbantis adhibitis. Commodus imperator suum i psius caput Colosso imposuisse d icitur; locus autem, ubi post translationem Hadrianeam stetit, nostris diebus in pauimento sub templo Veneris et Romae clare indicatur. Cognomen Colossi post transiit ad Amphitheatrum. - Veneris et Romae templi perrara est mentio. - Quartae huius regionis multi uici memorantur: uicus Cuprius, quo in collem Esquilinum itur; qui di ctus est Scelemtus a caede Seruii T uUii regis nunc uia di S. Pietro in Vincoli uocatur; in Sandaliario librarii tabernas habebant. - In pariete aedis Telluris forma Italiae picta erato - Qua itur in montem Quirinalem

119

TEMPLVM PACIS

cliuus Suburantls erai , cui«: pars nunc via in Selci dicitur; datur etymologia Varroniana. Subura erat nomen ei parti V rbis, quae est circa hodiernam viam Cavour; habitabant in ea multi de plebe, eratque uita clamorosa, effusa, uaria. Ante pontificattlm Ieli«: Caesar ibi modicis aedibus habitauit. - Sub imo monte Esquilino, ubi nsnc est ecclesia S. Praxedis, lueus haud magntls erat, Iunonis Lucinae sacer, cui Tatius rex aram uouisse dicitur; post deae etiam templum dedicatum est; Kalendis Martiis ibi Matronalia agebantur. - Basilica Iunii Bassi fuit in hodierna via Napoleone III, 3.

TEMPLVM PACIS 51.1

69-79

SVET.

Ves. 9.1

(Vespasianus) fecit .. , noua opera, templum Pads, Foro proximum . 51.2

PUN.

N .H . 34.84

Ex omnibus, quae rettuli , clarissima quaeque in Vrbe iam sunt dicata a Vespasiano principe in templo Pacis aliisque eius operibus, uiolentia Neronis in Vrbem conuecta et in sellariis domus Aureae 1 disposita. 1

42

51.3

PUN. N.H. 35.108-09 Nicomachus, Aristidis filius ac discipulus, 1 pinxit . .. Scyllam . . , quae nunc est Romae in templo Pacis. 1

ca -350

120

REGIO IV

51.4

PUN.

N.H. 36.27

Ignoratur artifex ... Veneris, quam Vespasianus imperator in operibus Pacis suae dicauit, antiquorum dignam fama. 51.5

PUN.

N.H. 36.58

Numquam (basanites) maior repertus est quam in temple Pads ab imperatore Vespasiano Augusto dicatus argumento Nili, sedecim liberis circa ludentibus, per qu os totidem cubita summi incrementi augentis se amnis eius intelleguntur. 51.6

GEL.

5.21.9

Sinni ... Capitonis, (grammatici qui uixit temporibus Augusti), doctissimi uiri, epistulae sunt uno in libra multae positae, opinor, in templo Pacis. 51.7

GEL.

16.8.2

Commentarium de proloquiis L. Aelii, docti hominis, qui magister Varronis fuit , studiose quaesiuimus eumque in Pads bibliotheca repertum legimus.

51.8

MART.

N e tamen ignores, ubi sim uenalis, et erres Vrbe uagus tota, me duce certus eris: libertum docti Lucensis quaere Secundum limina post Pacis Palladiumque 1 forum. Cf. 57.2; 14 7.4 ; 179.4 ; 20 7

1

=

Neruae

1.2.5-8

121

TEMPLVM PACIS FORVM NERVAE siue TRANSITORIVM 52.1

AVR. VICT. Caes. 12.2

98

(Nerua) mense sexto ae decimo semet . . . abdieauit dedicato prius foro, quod appellatur Peruium, quo aedes Mineruae eminentior consurgit et magnificentior. 52.2

98

SVET. Dom . 5

(Dornitianus) nouum excitauit . .. forum, quod nunc Neruae uocatur. 52.3

222-35

H.A . Seu.

AI. 28.6

(Alexander Seuerus) statuas colossas uel pedestres nudas uel equestres diuis imperatoribus in foro diui Neruae, quod Transitorium dicitur, locauit omnibus cum titulis et columnis aereis, quae gestorum ordinem continerent, exemplo Augusti, qui summorum uirorum statuas in foro suo e marmore conlocauit additis gestis . Cf. 208 .8

MINERVA 53.1

97

CIL 6.31213

IMP(erator) . NERVA . CAESAR . AVG[ustus germanieusJ PONT (ifex) . MAX ( imus) I TRill( unicia) . POTEST(ate) . II . IMP(erator) . II . oo(n)s(ul) [III pater . patriae . aedem . miJNERVAE FECIT

122

REGIO IV

53.2 SVET. D om. 15.3 (Domitianus) Mineruam, quam superstitiose colebat, somniauit excedere sacrario negantemque ultra se tueri eum posse, quod exarmata esset a Ioue.

colossus neronis 54.1

MART.

1.70.7-8

Nee te 1 detineat miri radiata Colossi, quae Rhodium 2 moles uineere gaudet opus. 1

liber

2

Chares ibi Solis colossum anno - 290 fecerat

54.2

Sp, 2

MART.

Hie, ubi sidereus propius uidet astra Colossus, et ereseunt media pegmata 1 eelsa uia, inuidiosa feri radiabant atria regis 2 unaque iam tota stabat in Vrbe domus. hie, ubi conspicui uenerabilis Amphitheatri erigitur moles, stagna Neronis erant. hie, ubi miramur ueloeia munera, thermas, 3 abstulerat miseris tecta superbus ager. Claudia diffusas ubi portieus 4 explieat umbras, ultima pars aulae deficient is erato reddita Roma sibi est et sunt, te praeside, Caesar, 5 delieiae populi, quae fuerant domini. 1 4

machinae adhib itae in Amphitheatro templum diui Claudii in monte Caelio

54.3

2

N eronis Dom itiane

3

sc. Titi

5

N.H. 34.45 (Zenodorus) Romam aeeitus (est) a Nerone, ubi destinatum illius principis simulacro Colossum fecit CXIX PUN.

123

TEMPLVM PACIS

pedum longitudine, qui, dicatus (a Vespasiano) Soli, uenerationi est, damnatis sceleribus illius principis. Cf. 42.3

54.4

75 SVET . Ves. 18 (Vespasianus) Colossi refectorem insigni congiario magnaque mercede donauit.

54.5

117- 38

H.A.

Hadr. 19.12-13

( Hadrianus) transtulit Colossum stantem atque suspensum per Decrianum architectum de co loco, in quo nunc Templum Vrbis 1 est, ingenti molimine ita, ut operi etiam elephantos uiginti quattuor exhiberet. et cum hoc simulacrum post Neronis uultum deletum, cui antea dicatum fuerat, Soli consecrasset, aliud tale Apollodoro architecto auctore facere Lunae molitus est. 1 =

54.6

Veneris ct Romae: 55

Comm. 17.9-10 (Commodus) ornamenta sane quaedam Colosso addidit, quae postea cuncta sublata sunt. Colossi autem caput dernpsit, quod Neronis esset, ac suum imposuit et titulum more solito subscripsit, ita ut illum Gladiatorium et Effeminatum non praetermitteret. 180-92

H.A.

VENVS ET ROMA 55

Symm. 1.221-22 Vrbis Veneris que pari se cuImine tollunt templa, simul geminis adolentur tura deabus. Cf. 8.18 : Templum Vrbis

PRVD.

124

REGIO IV

uicus cuprius; uicus sceleratus 56.1

VAR .

L. 5.159

Vicus Ciprius a cipro, quod ibi Sabini ciues additi consederunt, qui a bono omine id appellarunt; nam ciprum Sabine bonum. prape hunc uicus Sceleratus, dictus a Tullia Tarquini Superbi uxore, quod ibi cum iaceret pater occisus, supra eum carpentum mulio ut inigeret iussit. - 534

56.2

LIV.

1.48.6-7

(Tullia) cum se domum reciperet peruenissetque ad summum Cyprium uicum, ubi Dianium nuper fuit, fleetenti carpentum dextra in Vrbiurn cliuum ut in collem Esquiliarum eueheretur, restitit pauidus atque inhibuit frenos is, qui iumenta agebat, iacentemque dominae Seruium trucidatum ostendit. foedum inhumanumque inde traditur scelus, monumentoque locus est - Sceleratum uicum uocant - quo amens agitantibus furiis sororis 1 ac uiri 2 Tullia per patris corpus carpentum egisse fertur. 1

Tulliae maioris

56.3

2

Arruntis

ov. Fast. 6.601-10

Ipse 1 sub Esquiliis, ubi erat sua regia, caesus concidit in dura sanguinulentus humo . filia 2 carpento patr ios initu ra penate s ibat per medias alta feroxque uias. corpus ut aspexit, lacrimis auriga profusis restitit ; hune tali corripit illa sono : «uadis an expectas pretium pietatis amarum? due, inquam, inuitas ipsa per ora rotas!»

125

TEMPLVM PACIS

certa fides facti, dietus Sceleratus ab ilIa uieus, et aeterna res ea pressa nota. 1

Serui us T ull ius rex : Cf. 60.2; 62.3

2

Tulli a

56.4

FEST.

45 1

Seeleratus uicus Romae appellatur, quod cum Tarquinius Superbus interficiendum curasset Seruium regem, soeerum suum, corpus eius iacens fili a carpento superuecta sit, properans in possessionem domus paterna e.

uicus sand aliarius 57.1

SVET .

A ug. 57.1

Omnes ordin es in lacum Curti 1 quotann is . . . pro salute (Augusti) stipem iaciebant , item Kalendis Januariis strenuam in Capitol io .. , ex qua summa pretiosissirna deorum simulacra mercatus uicatim dedicabat , ut Apollinem Sandaliariurn . .. Cf. 50 ; 176.6

1

176

57.2

G EL. 18.4 .1

In Sandaliario forte apud librarios fuimus, cum ibi in rnultorum hominum coetu Apollinaris Sulpicius, uir in memori a nostra praeter alios doctus, iactatorem quempiam et uenditatorem Sallustianae Iectionis inrisit. Cf. 51.8 ; 147.'1; 179.4; 207

tellus 58.1

-268

FLO R.

Epit. 1.1 4

Domiti . . . Pi centes .. . Sempronio duce, qui tremente

126

REGIO IV

inter proelium campo Tellurem deam promissa aede placauit, Cf. 48.7

58.2

-495

V. MAX.

6.3.1b

Indignatio ciuitatis aduersus Sp. Cassium erupit, cui plus suspicio concupitae dominationis nocuit quam tres magnifici consulatus ac duo speciosissimi triumphi profuerunt: senatus enim populusque Romanus, non contentus capitali eum supplicio adf icere, interempto domum superiecit, ut penatium quoque strage puniretur: in solo autem aedem Telluris fecit. itaque quod prius domicilium inpotentis uiri fuerat , nunc religiosae seueritatis monumentum est. ere, Q. fro 3.1.14

58.3 Sept. - 54 Ad Telluris .. . tuam statuam locaui. 58.4

R. 1.2 .1

VAR .

Sementiuis feriis 1 in aedem Telluris ueneram; 2 offendi ibi . . . spectantes in pariete pictam Italiam. 3 1

uariant pro loco; sunt feriae conceptiuae

3 Cf. 104 .1

2

. .

M. Terentiu s Varro

SVBVRA 59.1

MART.

5.22 .5-6

Alta Suburani uincenda est sernita cliui et numquam sicco sordida saxa gradu. 59.2

VAR .

L. 5.48

Subura . . . ab eo, quod fuerit sub antiqua Vrbe; quai testimonium potest esse, quod sub est ei loco, qui terreus

127

TEMPLVM PACIS

mums uocatur. sed ego a pago potius Succusana dictam puto Succusam: quod in nota etiamnunc scribitur svc, tertia littera c, non B; pagus Succusanus, quod succurrit

Carinisv 1

i

48

59.3 IVV. 10.155-56 (Hannibal) «Acti» inquit «nihil est, nisi Poeno rnilite portas frangimus et media uexillum pono Subura». Cf. 13.7-8; 96.2

- 63

59.4

SVET.

lui. 46

(Iulius Caesar) habitauit primo in Subura modicis aedibus; post autem pontificatum maximum in Sacra uia, domo publica. 1 1

=

regia pontificis: 187 .2

59.5 Tonstrix Suburae faucibus sedet primis, cruenta pendent qua flagella tortorum Argique 1 Letum multus obsidet sutor. sed ista tonstrix, Ammiane, non tondet, non tondet, inquam. quid igitur facit? radit. 1

MART.

2.17

MART.

6.66

117

59.6 Famae non nimium bonae puellam, quales in media sedent Subura, uendebat modo praeco Gellianus. pamo cum pretia diu liceret, dum puram cupit adprobare cunctis,

5

128

REGIO IV

adtraxit prope se manu negantem et bis terque quaterque basiauit. quid profecerit os0110, requiris? sescentos modo qui dabat, negauit.

iuno lucina 60.1

VAR .

L. 5.49

Lucus . . . Iunonis Lucinae, (cuius) angusti fines; non mirum: iam diu enim late auaritia una domina est. 60.2

1

mart.

OV.

Fast. 3.245-48

Adde, quod, excubias ubi rex 1 Romanus agebat, qui nunc Esquilias nomina collis habet, illic a nuribus Iunoni templa Latinis hac sunt, si memini, publica facta die. 1

Seruius Tullius: Cf. 56.3; 62.2

60.3

-190

LIV.

37.3.2

Romae Iunonis Lucinae templum de caelo tactum erat ita, ut fastigium ualuaeque deformarentur. VAR. L. 5.74 60.4 Arae Sabinum linguam olent, quae Tati regis uoto sunt Romae dedicatae; nam, ut annales dicunt, uouit Opi, Florae, 1 Vedioui Saturnoque, Soli, Lunae, Volcano 2 et Summano, itemque Larundae, Termino, Quirino, Vortumno, Laribus, Dianae Lucinaeque, e quis nonnulla nomina in utraque lingua habent radices.

1 90

2

160.1

129

TEMPLVM PACIS

60.5

29

iul.

-41

CIL

6.358

P . SERVILlO . L . ANTONIO . CO (n ) s ( ulibus ) A . D . IIII . K . SEXT . LOCAVIT Q PEDIVS

Q(uaestor) . vRB(anus)

MVRVM · IVNONI . LVCINAE

etc. etc. 60.6

-375

PUN.

N.H. 16.235

Romae .. . lotos in Lucinae area, anno, qui fuit sine magistrati bus CCCLXXIX Vrbis aede condita; incertum, ipsa quanto uetustior ; esse quidem uetustiorem non est dubium, cum ab eo luco Lucina nominetur. haee nunc D circiter annum habet.

60.7 15 febr . OV. Fast. 2.425-52 Nupta, quid expectas? non tu pollentibus herbis nee preee nee magico carmine mater eris: excipe fecundae patienter uerbera 1 dextrae, iam socer optatum nomen habebit aui. nam fuit illa dies, dura cum sorte maritae reddebant uteri pignora rara sui. «quid mihi» c1amabat «prod est rapuisse Sabinas ?» Romulus - hoc ilIo sceptra tenente fuit «si mea non uires, sed bellum iniuria fecit? utilius fuerat non habuisse nurus», monte sub Esquilio multis incaeduus armis Iunonis magnae nomine lucus erat. hue ubi uenerunt, pariter nuptaequ e uirique suppliciter posito procubuere genu, cum subito motae tremuere cacumina siluae et dea per lucos mira locuta suos: «Italidas matres» inquit «sacer hircus inito» . obstipuit dubio territa turba sono. augur erat - nomen longis intercidit annis nuper ab Etrusca uenerat exul humo :

130

REGIO IV

ille capnun mactat ; iussae sua terga puellae pellibus exsectis percutienda dabant. luna resumebat decimo noua cornua motu, uirque pater subito nuptaque mater erat o gratia Lucinae! dedit haec tibi nomina lucus, aut quia principium ttl, dea, lucis habes. parce, precor, grauidis, facilis Lucina, puellis, maturumque utero molliter aufer onus! 1 data a Lupercis in die festo Lupercal iurn (15 febr.) : Cf. 28 2

basilica iuni bassi 61

ca 331

CIL

6.1737

IVNIVS BASSVS . V . C . CONSVL ORDINARIVS . PROPRIA IMPENSA A SOLO FECIT ET DEDICAVIT FELICITER

REGIO V ESQVILIAE

A B C D E F G

Po rta Viminalis Sub Aggere Macellum Liuiae Piazza Vittorio EmanueleII Aqua Iulia Piaz za Da nte Riuus Herculaneus Aquae Marciae: CE. 13.3

H

I

K

L

N ymp haeu m Aquae Appiae Via Labieana Piazza di S . Giovanni in Laterano Castra Noua Equitum Singularium

100

,

, ,,

200

300M.

64

REGIO III

M N

S. Giovanni in Laterano Scala Santa o Porta Asinaria P Amphitheatrum Castrense Q S. Croce in Gerusalemme R Via Labicana S Via Praenestina

T U V X Y Z

Via Collatina Via Tiburtina Aqua Marcia Tepula Iuli a Aqua Marcia Iouia Annio Vetus Stazione F. S . Termini

134

REGIO V

ESQVILIAE nomen est Regioni V; datur etymologia. Addidit eas V rbi Seruius Tullius, qui ibidem habitauit. - Circa aggerem Seruianum antequam horti Maecenatis (de qui bus Regionem III uideas) facti sunt, peregrini et pauperes sepeliebantur. - Arcus Gallieni in via di S. Vito olim porta erat muri Seruiani, Esquilina dicta; extra eam, in campo Esquilino, capite damnatt securi percutiebantur, - In hac regione hic illic erant borti: in Lam ianis, qui fuerunt circa Piazza Dante, corpus Caligulae combustum est. - Obeliscus Constantii e circa Maximo translatus est ad locum prope basilicam Lateranensem; cuius datur inscriptio antiqua. - In aula tbermarum Helenianarum, quae nomen traxerunt ab Helena, matre Constantini Magni, basilica S. Crucis in Hierusalem aedificata est; datur inscriptio thermarum restitutarum . Aquaeductus, qui in V rbem confluunt, breuiter describuntur, Appia, Anio Vetus, Marcia , Claudia; dantur inscri ptiones, quae sunt in porta Praenestina, nunc Maggio re uocata. - Sequuntur monumenti Eurysacis inscriptiones, - Memoratur Hypogaeum . - Dantur inscriptiones portae T iburtinae, nunc S. Laurentii dictae. Habitauit Esquiliis Properties poeta, conditus est ibi Horatius.

ESQVILIAE 62.1

VAR.

L. 5.50

Esquiliae duo montes habiti, quod pars Oppius, pars Cespius mons suo antiquo nomine etiam nunc in sacris appellantur. Cf. 41

135

ESQVILIAE

62.2

VAR.

L. 5.49

Esquilias alii seripserunt ab excubiis regis dictas, alii ab eo, quod aeseulis exeultae a rege Tullio 1 essent. huic origini magis eoncinunt loea uicini, quod ibi lueus dieitur Facutalis 2 et Larum Querquetulanum 3 saeellum. 1

60.2

2

49

62.3

3

27.1

ea -550

LIV.

1.44.3

(Seruius Tullius) auget Esquilias ibique ipse, ut loco dignitas fieret, habitat. Cf. 56.3; 60.2; 75.1

62.4

HOR .

S. 1.8.14-16

Nunc lieet Esquiliis habitare salubribus atque aggere 1 in aprieo spatiari, quo modo tristes alb is informem spectabant ossibus agrum. sc. Seruii; quo loco paupere s sepeliebantur Maecenas hortos aedificauit : Cf. 47.2-3

1

62.5

IVV.

5.76-79

Saepe relicta eoniuge per montem aduersum gelidasque cucurri Esquilias, fremeret saeua cum grandine uernus Iupp iter et multo stillaret paenula nimbo. CE. 104.2

ARCVS GALLIEN! (= porta esquilina)

63.1 16 TAC. Ann. 2.32 Facta et de mathematicis magisque Italia pel1endis senatus consulta; . . in P. Marcium consules extra portam Esquilinam, cum classicum canere iussissent, more prisco aduertere . CE. 120.4

136

REGIO V

63.2 SVET. CI. 25.3 (Claudius) ciuitatem Romanam usurpantes in campo Esquilino securi percussit.

262

63.3

CIL

6.1106

GALLIENO . CLEMENTISSIMO . PRINCIPI . CVIVS . INVICTA . VIRTVS . SOLA. PJETATE . SVPERATA . EST . ET . SALONINAE . SANCTISSIMAE . AVG

I AVRELIVS . VICTOR· V . E . 1

DICATISSIMVS . NVMINI . MAIESTATIQVE . EORVM 1

=

uir egregius

horti lamiani

(Piazza Dante) 64 41 SVET. Cal. 59 Cadauer (Caligulae) clam in hortos Lamianos asportatum et tumultuario rogo semiambustum leui caespite obrutum est, postea per sorores ab exilio reuersas erutum et crematum sepultumque. In hortis inuenti sunt Meleager, qui est in museis Vatican is, Venus dicta Esquilina

OBELISCVS CONSTANTII (e CIRCO MAXIMO translatus) 65.1

AMM.

17.4.7-8

Est obeliscus asperrimus lapis, in figuram metae cuiusdam sensim ad proceritatem consurgens excelsam, utque radium imitetur, graciliscens paulatim, specie quadrata in uerticem productus angustum, manu leuigatus artifici. formarum autem innumeras notas, hieroglyficas appellatas, quas ei undique uidemus incisas, initialis sapientiae uetus insigniuit auctoritas.

137

ESQVILIAE

65.2

CIL

6.1163

PATRIS 1 OPVS MVNVSQV(e suum) TIBI ROMA DICAVIT AVGVSTVS

(toto

constan

rrtvs

ORBE RECEPTO

ET QVOD NVLLA TVLlT TELLVS NEC ViDERAT AETAS CONDiDIT VT CURlS EXA (equ) ET DONA TRIVMFIS HOC DECVS ORNATVM GENITOR COGNOMINIS VRBIS ESSE VOLENS CAESA THEBIS DE RVPE REVELLIT SED GRAVIOR DIVVM TANGEBAT CVRA VEHENDI QVOD NVLLO INGENIO NISVQVE MANVQVE MOVERI CAVCASEAM MOLEM DISCVRRENS FAMA MONEBAT AT DOMINVS MVNDI CONSTANTIVS OMNIA FRETVS CEDERE VIRTVTI TERRIS INCEDERE IVSSIT HAVT PARTEM EXIGVAM MONTIS PONTOQ(ue) TVMENTI CREDiDIT ET PLACIDO (uexerunt aequora flu )CTV L1TVS AD HESPERIVM (tiberi) MIRANTE CARINAM INTEREA ROMAM TA(et)RO VASTANTE TYRANNO AVGVSTI IACVIT DONVM STVDIVMQVE LOCANDI NON FASTV SPRETI SED QVOD NON CREDERET VLLVS TANTAE MOllS OPVS SVPERAS CONSVRGERE IN AVRAS NVNC VELVTI RVRSVS RVF(is) AVVLSA METALLIS EMICVIT PVLSATQVE POLOS HAEC GLORIA DVDVM AVCTORI SERVATA SVO cv(m C)AEDE TYRANNI 2 REDDITVR ATQVE ADITV Ro(mae Ui)RTVTE REPERTO VICTOR OVANS VRBIQ(ue Iocat

sublimj s

TROPAEVM

PRINCIPIS ET MVNVS COND (ignis us) QVE TRIVMFIS

Cf. 309 Cf. 158.2

1

Constantini Magni

2

Magn entii, anno 357:

REGIO V

138

thermae helen (ian) ae 66

ca 325

CIL 6.1136

1

D(omina) N(ostra) . HELENA VENERABILIS . DOMINI N(ostri) CONSTANTINI . AVG(usti) . MATER ET I AVIA . BEATISSIMOR(um) . ET . FWRENTISSIMOR(um) . CAESARVM . NOSTRORVM I THERMAS . INCENDIO . DESTRVCTAS · RESTITVIT 1

nunc in Museis Vat icanis

AQVAEDVCTVS 67.1

FRON. Aq. 4.3

Nunc autem in Vrbem confluunt aqua Appia, Anio uetus, Marcia, Tepula, Iulia, Virgo, Alsietina - quae eadem uocatur Augusta - Claudia, Anio Nouus. 67.2 -312 FRON. Aq . 5.1.3; 9 M. Valerio Maximo P. Decio Mure consulibus .. . aqua Appia in Vrbem inducta est ab Appio Claudio Crasso censore, cui postea Caeco fuit cognomen, qui uiam Appiam a porta Capena 1 usque ad urbem Capuam muniendam curauit. collegam habuit C. Plautium, cui ob inquisitas eius aquae uenas Venocis cognomen datum est. sed, quia is intra annum et sex menses deceptus a collega tamquam idem facturo abdicauit se censura, nomen aquae ad Appii tantum honorem pertinuit. 2 ... incipit distribui Appia imo Publicii 3 cliuo ad portam Trigeminam, 4 qui locus Salinae adpellantur. 1

13

67.3

2

18 .2

3

326

-272

4

305

FRON. Aq. 6.1 ; 5

Post annos quadraginta quam Appia perducta est,

139

ESQVlLIAE

anna ab Vrbe condita quadringentesimo octogesimo uno M.' Curius Dentatus, qui censuram cum Lucio Papirio Cursore gessit, Anionis, qui nunc uetus dicitur, aquam perducendam in Vrbem ex manubiis de Pyrrho captis locauit, Spurio Caruilio 1. Papirio consulibus iterum. . ,. concipitur Anio uetus supra Tibur uicesimo miliario . . , ubi partem dat in Tiburtium usum. 67.4

- 144

FRON.

Aq. 7.1-3; 5-6

Anno ab Vrbe condita sexcentesimo octauo, Ser. Sulpicio Galba 1. Aurelio Cotta consulibus cum Appiae Anionisque ductus uetustate quassati priuatorum etiam fraudibus interciperentur, datum est a senatu negotium Marcio 1 . . • eorum ductuum reficiendorum ac uindicandorum. et quoniam incrementum Vrbis exigere uidebatur ampliorem modum aquae, eidem mandatum a senatu est, ut curaret, quatinus alias aquas quas posset in Vrbem perduceret. Marcius priores ductus restituit et tertiam illis uberiorem aquam perduxit , cui ab auctore Marciae nomen est; . . decemuiri dum aliis ex causis libros Sibillinos inspiciunt, inuenisse dicuntur, non esse fas aquam Marciam - seu potius Anionem, de hoc enim constantius traditur - in Capitolium perduci; deque ea re in senatu M. Lepido pro collegio uerba faciente actum Appio Claudio Q. Caecilio consulibus, eandemque post annum tertium a Lucio Lentulo retractatam C. Laelio Q. Seruilio consulibus, sed utroque tempore uicisse gratiam Mardi Regis; atque ita in Capitolium esse aquam perductam. 2 concipitur Marcia uia Valeria ad miliarium tricesimum

140

REGIO V

sextum deuerticulo euntibus ab urbe Roma dextrorsus milium passuum trium. 1

11.5 ; 13.4

2

Cf. 13.4

67.5

PLIN .

N.H. 31.41

Clari ssima aquarum omn ium in toto orbe frigoris salubritatisque palma praeconio Vrbis Marcia est, inter reliqua deum munera Vrb i tributa. uocabatur haec quondam Aufeia, fans autem ipse Pitonia. . .. primus earn in Vrbem ducere auspicatus est Ancus Marcius, unus e regibus, postea Q. Marcius Rex in praetura, rursusque restituit M. Agrippa. Cf. 13.2-4

67.6

FRON.

Aq. 13.1 -3; 14.1; 4

C. Caesar, 1 qui Tiberio successit, cum parum et publicis usibus et priuatis uoluptatibus septem ductus aquarum sufficere uiderentur, altero imperii sui anno, . .. duos ductus inchoauit. quod opus Claudius magnificentissime consummauit dedicauitque . .. anna post V rbem conditam octingentesimo quarto Kal. Aug. alteri nomen . . . Clau diae datum. haec bonitatis proximae est Marciae; altera, quoniam duae Anionis in V rbem aquae fluere coeperant, .. . Anio Nouus 2 uocitari coepit; . . priori Anioni cognomen Veteris adiectum. Claudia concipitur uia Sublacensi ad miliarium tricesimum octauum; .. Claudiae ductus habet longitudinem passuum quadraginta sex milium quadringentorum sex; . .. prope Vrbem . .. opere arcuato passuum sex milium quadringentorum nona ginta et unius.

cr.

68 .1

1

29 .2-3

2 68 .1

141

ESQVILIAE

PORTA PRAENESTINA (= MAGGIORE) 68.1

52

CIL

6.1256

Ti (berius) Claudius Drusi f (ilius) Caisar Augustus Germanicus, Pontif (ex) Maxim (us), I tribunicia potestate XII, co(n) s(uI) \T, Imperator XXVII, Pater Patriae, I aquas Claudiam 1 ex fontibus, qui uocabantur Caeruleus et Curtius, a milliario xxxxv, I item Anienem nouam a milliario LXII sua impensa in Vrbem perducendas curauit. 1

29

68.2

71

CIL

6.1257

Imp(erator) Caesar Vespasianus August(us) , Pontif (ex) Max( imus), trib( unicia) pot (estate) II , Imp( erator) VI, Co(n)s(uI) III, Desig(natus) 1111, P(ater) P(atriae) I aquas Curtiam et Caeruleam, perductas a diuo Claudio, et postea intermissas dilapsasque, I per annos nouem sua impensa Vrbi restituit. 68.3

81

CIL

6 .1258

Imp (erator) T (itus) Caesar diui f (ilius) Vespasianus Augustus, Pontifex Maximus, tribunic(ia) I potestate X, Imperator XVII, Pater Patriae, Censor, Co(n )s(ul) VIII I aquas Curtiam et Caerulearn, perductas a diuo Claudio, et postea I a diuo Vespasiano, patre suo, Vrbi restitutas, cum a capite aquarum a solo uetustate dilapsae essent, noua forma reducendas sua impensa curauit.

142

REGIO V

SEPVLCRVM EVRYSACIS 69.1

ca -50

CIL

6.1958

EST . HOC . MONIMENTVM . MARGEI . VERGILEI . EVRYSACIS 1

=

I PISTORIS

. RED EMPTORIS . APPARET 1

sicuti uides ( ?)

69.2

CIL

FVIT . ATI STIA . VXOR . MIH EI VEIXSIT

I

I FEMINA

. OPITVMA

QVOIVS . CORPORIS . RELIQ VIAE

SVPERANT· SVNT . IN

I HOC·

6.1 958

I

QVOD

PANARIO

HYPOGAEVM extra portam Praenestinam 69.3

ca 50/60

OV. Ep. 15.171·80

(Dixit Naias ad Sappho :) «Pete protinus altam Leucada nee saxo desiluisse time ». ut monuit, cum uoce abiit ; ego f rigida surgo nec lacrimas oculi continuere mei. «ibimus, 0 nymphe , monstrataque saxa petemus . sit procul insano uictus amore timor . qui cqu id erit, melius quam nunc erit. Aura, subito. haec mea non magnum corpora pondus habent. tu quoque, mollis Amor , pennas suppone cadenti, ne sim Leucadiae mortua crimen aquae ».

143

ESQVILIAE

PORTA TIBVRTINA 70.1

-3

en,

70.2

79

en,

6.1244

Imp (erator) Caesar diui Iuli f (ilius) Augustus I pontifex maximus co(n ) s (ul) XII I tribunic (ia) potestat (e) XIX , imp( erator) XlIII I riuos aquarum omnium refecit. 6.1246

Imp (erator) Titus Caesar diui f (ilius) Vespasianus Aug(ustus) , pontif(ex) max (imus), I tribuniciae potestat (is) IX, imp( erator) XV, cens(or), co(n) s (ul) VII, desig (natus) IIX, P (ater) P (atriae), I riuom aquae Marciae 1 uetustate dilapsum refecit I et aquarn, quae in usu esse desierat, reduxit. 1

11. 5; 13.4; 67.4

212/1 3

70.3

CIL

6.1245

Imp (erator) Caes(ar) M (arcus) Aurellius Antoninus 1 Pius Felix Aug(ustus) Parth(icus) Maxim (us) , I Brit(annicus) Maximus, Pontifex maximus, I aquam Marciam uariis kasibus impeditam purgato fonte , excisis et perforatis I montibus , restituta form a, adquisito etiam fonte nouo Antoniniano, I in sacram Vrbem suam perducendam curauit. 1

=

70.4

Ca racalla

401-0 3

en, 6.1190

S(enatus) P (opulus) q(ue) R(omanus) . I Imp (eratoribus) Caes(aribus) D (ominis) N (ostris) inuictissimis Principib( us) Arcadio et Honorio uictorib( us) ac trium-

144

REGIO V

fatorib (us) semp (er) Aug ( ustis) I ob instauratos V rbi aeternae muros, portas ac turres, egestis [inmensisJ 1 ruderib (us) [ex suggestione u (iri) c(larissimi) I et inlustris( simi) com ( itis) et mag (istri ) utriusq (ue) militiae StilichonisJ 1 ad perpetuitatem nominis eorum I simulacra constituit I [curante FI (auio) Macrobio LonginianoJ, 1 u(iro) c(larissimo), praef(ecto) Vrb(i), d(euoto) n (umini) m (aiestati) q (ue) eorum. Cf. 6 .14 ; 172 suppleui

1

quae uncis quadratis inclusa sunt ex

ell

6.1189

domus propertii 71

PROP.

3.23.23-24

I, puer, et citus haec aliqua propone columna et dominum Esquiliis scribe habitare tuum. Cf. 47.2

sepulcrum horatii 72

-8

SVET .

fro 298

(Horatius) humatus et conditus est extremis Esquiliis iuxta Maecenatis tumulum. Cf . 47

REGIO VI ALTA SEMITA

RF.GIO VII

.>: '::::::Q:

73

66

REGIO IV 100

A B C D E FI

200

300 M .

Mercati Traianei Vicus Lacus Fundani Cliuus Salutis V ia Nazionale Piazza delQuirinale Alta Semita (= Via del Quirinale)

F2 G H I K

Alta Semita ( = V ia XX Set/embre)

IV Fontane

V ia Torino Piazza della Repubblica (ante dell' Esedra dicta) Porta Viminalis

"

.:

- '-

_!--....

i

i

i

i

:,

r'~~'-' - ""

.

I

R EGIO III

,/ "' ISIS ET SERAPI S

s>

\ '\

........ _

!I

i i i j

.....

i i

E S QV IL lJE

":>-_:~::/ \

REGIa II

" 'OR~ /

CA P: ; A' l

,,~)

o

250

500

1000M.