Asterii sophistae. Commentariorum in Psalmos quae supersunt accedunt aliquot homiliae anonymae

Citation preview

SYMBOLAE OSLOENSES FASC. SUPPLET. XVI

ASTERII SOPHISTAE COMMENTARIORUM IN PSALMOS QUAE SUPERSUNT ACCEDUNT ALIQUOT HOMILIAE ANONYMAE

E D ID IT

MARCEL RICHARD

OSLOAE IN AEDIBUS A.W. BR0GGER MCMLVI

PRINTED IN DENMARK BY BIANCO LUNOS BOCTRYKKERI A/S

ersitat M iin c h e n Ev.-Theol. FakultSt

IN T R O D U C T IO N 1. Les homelies d’Asterius le Sophiste Saint Jerome compte Asterius le Sophiste au nombre des auteurs qui ont commente tout le Psautier (epist. 112,20). La chaine du type VI sur les psaumes I-L, composee en Palestine au VP siecle, nous a conserve plusieurs extraits de cet ouvrage, qui commentent quelques versets des psaumes I, IV-VII, X, XIV-XX, XXXIV, XXXVI et XXXVIII. Plusieurs manuscrits du commentaire de saint Jean Chrysostome sur les psaumes IV-XII nous offrent, melee a ce commen­ taire, en partie ou au complet, la collection d’homelies sur les psaumes I-XV et XVIII que nous editons dans ce volume. Parmi celles-ci on a reconnu de longue date — deja au moyen age — quelques morceaux du commentaire oil l’auteur de la chaine du type VI a decoupe les extraits qu’il attribue a « Asterius l’Arien». Ce sont nos homelies IV et V sur le psaume IV, VI sur le psaume V, XII sur le psaume VI, XIII sur le psaume VII, XIX sur le psaume X et XXIX sur le psaume XVIII. Ces sept homelies forment un ensemble bien homogene et nous ne voyons aucune raison de recuser le temoignage de la chaine du type VI. Sans doute les tendances doctrinales qui se degagent de ces documents ne s’accordent guere avec l’image du Sophiste, propagandiste infatigable de l’arianisme le plus authentique, que nous a imposee saint Athanase. Mais peut-etre n’a-t-on pas suffisamment remarque que le grand eveque d’Alexandrie n’a jamais voulu connaltre que ΓAsterius d’avant le concile de Nicee. Son temoignage ne doit done pas nous empecher de prendre au serieux les indications de Philostorge (H.E. II, 15; IV, 4) sur 1’evolution doctrinale du Sophiste apres le concile. La presence de sept homelies d’Asterius dans le recueil que nous editons pose tout de suite un probleme. Le reste de la col-

lection ne serait-il pas du meme auteur? Si cette collection etait homogene, une reponse affirmative s’imposerait naturellement. Mais ce n’est pas le cas. A cote de veritables commentaires sur les psaumes elle nous offre une serie de panegyriques pour l’Octave de Paques. D’autre part son homelie sur le psaume I n’est pas celle que connaissait l’auteur de la chaine du type VI. De m6me, ni l’une ni l’autre de ses homelies sur le psaume XIV n’est identique au commentaire d’Asterius sur ce psaume exploite par le cateniste. Cependant, s’il serait imprudent d’attribuer sans examen tout le recueil au Sophiste, il ne le serait pas moins de supposer a priori que sa part doit etre strictement reduite aux sept homelies que le temoignage de la chaine lui garantit. En effet, ce temoignage est imparfait. II ne nous renseigne pas sur les psaumes II—III, VIII—IX, X I-X III. D’autre part il nous donne une indication precieuse, mais qui complique le problfeme, en nous apprenant que le manuscrit du commentaire d’Asterius dont disposait le cateniste contenait deux homelies parallels sur les premiers versets du psaume IV, celles-la meme que nous trouvons dans notre collection. Ceci nous apprend, en effet, que le Sophiste avait commente plusieurs fois au moins certaines parties du Psautier. Notre premiere intention avait ete d’editer ces homelies selon un ordre rationnel: 1. Les extraits des commentaires d’Asterius. 2. Les panegyriques pour l’Octave de Paques. 3. Les homelies d’origine incertaine. Mais le partage exact s’est revele plus difficile a realiser que nous ne l’avions pense. Naguere nous avons cru devoir refuser au Sophiste les homelies VI-XI sur le psaume V (1). Mais Μ. E. Skard a rassemble contre notre these une serie d’arguments (2), qui, a notre connaissance, n’ont pas ete contredits jusqu’a ce jour. Plus tard, cependant, nous avons emis quelques doutes sur l’authenticite de l’homelie X que nous aurions volontiers attribuee a Origene, et sur celle de 1’homelie XXII, qui nous paraissait etre d’origine apollinariste (3). Mais notre collegue (1) Les homelies d'Asterius le Sophiste sur les psaumes I V - V I I, dans la Revue biblique, t. XLIV (1935), pp. 548-558. (2) Asterios von Amaseia und Asterios der Sophist, dans Symbolae Osloenses, t. XX (1940), pp. 86-132. Voir surtout pp. 124-126. (3) Une ancienne collection d'homelies grecques sur les psaumes I -X V , dans Symbolae Osloenses, t. XXV (1947), pp. 54-73. Voir p. 66.

a publie contre ces opinions une etude (4) a laquelle il ne nous a pas ete possible de repondre efficacement. Cette dispute amicale nous a decide a publier cette collection dans l’ordre ou nous la donnent les manuscrits. Nous pensons, en effet, que le partage que nous nous proposions de faire ne pourra etre realise definitivement qu’avec le secours des index detailles dont M. Skard a bien voulu assumer la charge. Neanmoins nous esperons rendre service a nos lecteurs en leur resumant les resultats provisoires auxquels nous a conduit une frequentation deja longue de ces textes. Extraits des commentaires d’Asterius. Homelie II sur le psaume II, vv. 1-2. Homelie III sur Ie psaume III, vv. l-2 a . Homelie IV sur le psaume IV, vv. 1-3: citee par la chaine. Homelie V sur le psaume IV, vv. 1-3: citee par la chaine. Homelie VI sur le psaume V, vv. 1-4a: citee par la chaine. Homelie VII sur le psaume V, vv. 1-3. Homelie X II sur le psaume VI, vv. 1-4: citee par la chaine. Homelie X III sur le psaume VII, vv. 1-5: citee par la chaine. Homelie XVII sur le psaume V III, vv. 1-2. Homelie X V III sur le psaume IX, vv. 1-5. Homelie X IX sur le psaume X, vv. 1-7: citee par la chaine. Homelie X X sur le psaume X I, vv. 1-2 a. Homelie X X I sur le psaume X I, vv. 1-3. Homelie XXI11 sur le psaume X II, vv. l- 2 a . Homelie XXV sur le psaume X III, w . 1-5b. Homelie X X VIII, §§ 1-7, sur le psaume XV, v. 1. Homelie X X IX sur le psaume X V III, vv. 1-3: citee par la chaine.

Si nous ajoutons a cela les fragments de la chaine sur les psaumes I, XIV, XVI-XVII, XIX et XX, nous avons une suite d’extraits, dont quelques-uns tres importants, du commentaire du Sophiste sur les psaumes I-XX, de ses deux commentaires sur les psaumes IV, V et XI. II est evidemment regrettable qu’aucune de ces homelies ne nous soit parvenue complete. Seule la XIXe commente tous les versets du psaume X, mais finit tout de meme mutilee. L’exemplaire plus complet dont disposait au (4) Bemerkungen zu den Asterios-Texten / - / / , dans Symbolae Osloenses, t. XXVII (1949), pp. 54-64.

Vie siecle l’auteur de la chaine du type VI etait apparemment semblable a notre collection sur ce point. Dans un seul cas, sur le psaume XVIII, vv. 5 et 7, cette chaine nous donne deux extraits qui ne se retrouvent pas dans l’homelie telle que 1’ont conservee deux seulement de nos manuscrits.

Panegyriques pour l’Octave de Paques. Homelie Homelie Homelie Homelie Homelie Homelie Homelie Homelie Homelie

V III, Ille sur Ie psaume V (5). IX, IVe sur le psaume V. X I, Vie sur le psaume V: pour le lundi de Paques. XIV, Ifcre sur le psaume V III. XV, lie sur Ie psaume V III. XVI, I lie sur le psaume V III. X X II, IIle sur le psaume X I. XXX, Pour le jeudi de Paques. XXXI, Pour le vendredi de Paques.

Ce melange de commentaires sur les psaumes et de panegyri­ ques pour l’Octave de Piques parait a premiere vue assez parado­ xal. II s’explique cependant dans une certaine mesure. Ces pane­ gyriques, s’ils ne sont pas de veritables commentaires, s’inspirent, pour la plupart, du titre ou des premiers versets d’un des trois psaumes V, VIII ou XI et cela, evidemment, parce que ces psaumes, ou partie de ces psaumes, jouaient dans la Iiturgie pascale au IVe siecle un role assez important pour inspirer les orateurs qui prechaient ces jours-la. Les deux seules autres homelies pour l’Octave de Paques que nous ayons ete capables de decouvrir dans les homiliaires byzantins, deux homelies pseudoChrysostomiennes oeuvre de quelque Anomeen convaincu, s’inspi­ rent abondamment, la premiere (pour le lundi de Paques) des vv. 2-3a du psaume V, la seconde du v. 2 du psaume XI (6). (5) Le titre de cette homelie est mutile dans notre cod. A. Nous avions cru pouvoir dechifrer [τη] γ ' της Λαμπρας [Voir Symbolae Osloenses, t. X X IX (1952), pp. 28 et 31], mais la confrontation de ce manuscrit avec le cod. B nous a oblige h rectifier cette premiere lecture. Le titre de cette homelie dans les deux manuscrits est Έυ τη Λαμττρςί, τη έβδομάδι του Πάσχα. (6) Nous avons lu ces deux homelies inedites dans le cod. Atheniensis 212 (Xe s. inc.), ff. 27-32 et 32v-37. La premiere commence Πρόβατον εν έν νόμω λαμβανόμενον (cf. Ρ. G. 64,1401/2, lin. 13); la seconde "Οταν έκ κα3αρών χειλέων έξ έρχεται (cf. ibid., ρ. 1381/2, lin. 40).

L’habitude de precher pendant l’Octave de Paques s’est per­ due de bonne heure, peut-etre des le Ve sifecle, dans l’Eglise byzantine. En tout cas les homeliaires medievaux pour les fetes du temporal sautent tous directement, sinon du dimanche de Paques, au moins du lundi de Paques au dimanche de Thomas (7). Les panegyriques pour l’Octave de Paques se trouverent de ce fait hors d’usage et c’est certainement faute d’un meilleur emploi que ceux qui nous interessent ont ete intercales entre les homelies d’un commentaire sur les psaumes. La plupart avaient au moins un titre colore justifiant jusqu’a un certain point ce traitement. Nos homelies XXX et XXXI n’avaient meme pas ce semblant de justification. Elies ont suivi le reste pour l’etonnement des copistes futurs. Elies ne se sont conservees que dans un manuscrit, en appendice, assez ebrechees, separees du reste de la collection par les commentaires de saint Jean Chrysostome sur les psaumes XLI, XLIII-XLIX, et du pseudo-Chrysostome sur le psaume L. L’initiative de l’inconnu qui a realise le melange que nous analysons ne peut done etre qualifiee de pure fantaisie. Cependant elle ne se comprend vraiment bien que si Ton admet l’unite d’auteur des commentaires sur le psautier et au moins d’une partie notable des panegyriques. Μ. E. Skard a montre que le style et le vocabulaire des homelies VIII, IX (8) et XI sur le psaume V (9), XXII sur le psaume XI (10) permettaient d’attribuer celles-ci a Asterius. L’homelie XV sur le psaume VIII fait allusion dans son exorde a une homelie sur le psaume V prononcee la veille par l’orateur et qui a toute apparence d’etre notre homelie VIII. Nous avons publie, un peu prematurement, les homelies XXX et XXXI sous le nom du Sophiste (11). Nous ne croyons pas (7) Signalons toutefois l’homelie de Basile de Seleucie sur Act. 3, 1-10 (P. G. 85,253-264), qui pourrait fetre rattachee au vendredi de l’Octave de Paques. Cependant, dans le cod. Parisinus Coislianus 107 cette homelie suit celle du meme Basile pour Ie dimanche de Thomas. (8) Dans notre manuscrit P, et done dans l’edition de Cotelier, ces deux homelies sont jointes en une seule (P. G. 40,417-428). Le cas de l’homelie IX, conclu­ sion d’un sermon pour un jour de l’Octave, meriterait un nouvel examen. (9) Symbolae Osloenses, t. XX (1940), pp. 124-126. (10) Bemerkungen zu den Asterios-Texten III, dans Symbolae Osloenses, t. XXVII (1949), pp. 64-69. (11) Deux homelies inedites du Sophiste Astirius, dans Symbolae Osloenses, t. XXIX (1952), pp. 93-98.

avoir a le regretter. Les homelies XIV et XVI n’ont pas ete etudiees jusqu’ici. L’attribution de la premiere a Asterius pourrait presenter quelques difflcultes.

Homelies d’origine incertaine. Outre cette homelie XIV, notre collection contient au moins deux oeuvres qu’il nous parait bien difficile d’attribuer au Sophiste, l’homelie sur le psaume I et la XXIVe sur le psaume XII. La premiere est une petite homelie christologique, anteniceenne croyons-nous, qui prend habilement pour trame le theme du premier psaume, et dont l’auteur ne manquait pas de talent. La seconde nous donne un commentaire plutot sec, exclusivement moral, du psaume XII tout entier. Nous n’y reconnaissons pas la maniere habituelle, assez exuberante, d’Asterius. D’autre part nous preferons reserver encore notre opinion sur l’homelie X, fragment d’un commentaire sur le psaume V (vv. 2-4b), malgre les arguments rassembles par M. Skard en faveur de l’attribution de ce texte a notre auteur (12). Nous reserverons aussi le cas des homelies XXVI et XXVII sur le psaume XIV. La premiere attaque nommement Arius et Eunomius (§ 3). Le passage peut fort bien etre une interpolation ancienne, mais, si tel est le cas, les limites de celle-ci ne sont pas evidentes. Avant d’adopter cette solution il conviendra de s’assurer que nous avons de tres serieuses raisons d’attribuer cette homelie a Asterius. Le cas de l’homelie XXVII est different. Elle se compose de deux morceaux (§§ 1-8 et 9-24) separes par un hiatus evident. La seconde partie est d’une mediocrite litteraire qui tranche avec la bonne qualite moyenne de l’ensemble de la collection. Nous ne pouvons croire qu’elle puisse sortir de la plume de notre Sophiste. En revanche, nous serions assez dispose a attribuer a celui-ci les §§ 1-8. Asterius etait un orateur. Apres Origene et avant saint Jean Chrysostome il a commente la Bible, les psaumes certainement, probablement aussi l’Epitre aux Romains et les Evangiles, en orateur. Il a prononce des panegyriques. Il est probable qu’un (12) Symbolae Osloenses, t. XXVII (1949), pp. 54-58.

certain nombre de ses discours se cachent encore dans l’enorme masse des pseudo-Chrysostomiana. Nous avons l’espoir que l’edition que nous presentons permettra de les decouvrir.

2. Les manuscrits Le manuscrit le plus complet de notre collection est le cod. A Athous Magnae Laurae Θ 270, dont nous avons donne une des­ cription dans les Symbolae Osloenses, t. XXIX (1952), pp. 28-30. Le catalogue de S. Eustratiades et Spyridon Lavriotis, auquel nous avons eu tort de faire confiance, le date du XVI Ie siecle. Mais cette date est beaucoup trop tardive. L’ecriture et le papier (non filigrane, de mediocre qualite, sans beaucoup de colle, impuretes nombreuses. Les pontuseaux ne sont pas visibles. 20 vergeures font environ 35 mm.) s’accordent pour suggerer la pre­ miere moitie du XVe siecle, sinon les dernieres annees du XIVe. Ce manuscrit contient toutes les pieces de notre collection a l’exception des deux premieres et du debut de la troisieme (§§ 1-8), qui ont disparu avec ses premiers feuillets. II est notre seul temoin pour les homelies XXX et XXXI. Cette derniere s’acheve mutilee par suite de la perte d’un ou plusieurs feuillets a la fin du manus­ crit. Celui-ci, outre ces lacunes, a subi des dommages du fait de l’humidite, qui a ronge sa marge superieure et, en bien des endroits, a efface la premiere, sou vent la seconde et parfois la troisieme ligne du texte. Tel quel A est un bon temoin. L’ecriture est soignee, l’accentuation reguliere. Les iotacismes sont tres rares. L’ i adscrit est frequent. Le v euphonique n’est mis que devant les voyelles, sauf de tres rares exceptions. Le cod. Parisinus Suppl. gr. 266, ff. 93—155v, des confins du B XVIIe et du XVII Ie si£cle, nous donne la fin de l’homelie V (§§21-25), les homelies VI-XXIV, XXVIII, §§ 1-7 et XXIX. Le texte grecest suivi (fF. 157-209, qu’il faut lire ainsi: 157-165 v, 191—209v, 185—190v, 174-184v, 166-173v) d’une version latine des homelies IV-XVIII §3; XX § 7-XXIII §5. Dans le cod. Parisinus Suppl. gr. 267, fol, 62v-63, ce manuscrit est appele par

Montfaucon « mon Ms. copie de l’Hscorial». C’est une copie, indirecte croyons-nous, du cod. Scorialensis L A . 11 (precedemment ILK . 13), qui a disparu dans l'incendie de 1671, l’intermediaire etant une copie avec version latine du Fr. Gabriel de saint Jerome (12 bis). Le manuscrit de l’Escorial, mieux decrit par Colvill « Com­ mentarii in primos 15 psalmos L A . 11 pag. 1 et pag.243B in psalmum 18» (Ambrosianus Q114 sup., fol. 209v et 215v) que dans l’index alphabetique de l’Escorial (13), contenait les homelies de saint Jean Chrysostome sur les psaumes IV-XII et nos homelies I-XXIX. II etait, nous dit-on, tres ancien: «perantiquum». Quelque vingt ans avant l’incendie qui devait detruire ce manuscrit, un religieux Hieronymien de l’Escorial, le Fr. Gabriel, avait entrepris de preparer une edition des oeuvres inedites de saint Jean Chrysostome conservees dans les manuscrits de la bibliotheque du monastery. Son travail, qu’il soumit a J. B. Cotelier, etait intitule «S. Joannis Chrysostomi . . . super aliquot Psalmos Davidicos homiliae X X V I I , Eiusdem explanatio in Danielem prophetam et in Canticum trium puerorum. Opera hucusque inedita, e perantiquisgraecis codicibus Regiae bibliothecae S. Laurentii Scorial. desumpta, et latine reddita per Fr. Gabrielem a S. Hieronymo, eiusdem coenobii monachum, sacrae scripturae et moralis theologiae praelectorem ». II etait divise en deux parties. La premiere contenait vingt-trois homelies sur les psaumes; la seconde, les quatre dernie(12 bis) Nous avons d’abord pense que cette copie etait 1’exemplaire meme du Fr. Gabriel. Nous trouvons, en effet, k la suite de la version latine, separes de celle-ci par quelques documents sur Asterius le Sophiste (ff. 218—219v: fragments de la chaine de D. Barbaro, Venise, 1569; notices de S. Jerome) deux nihil obstat delivres au Fr. Gabriel aux ides de mars 1653 (ff. 220-221) par le Fr. Johannes de Toledo et le Prieur de l’Escorial, et un avertissement versifie «A d lectorem » du dit Fr. Gabriel (f. 222). Mais une comparaison de ce manuscrit avec le Parisinus gr. 659 (voir infra) et aussi I’dtat de la version latine (plusieurs mains) nous ont oblige a renoncer a cette hypothfese. Notons aussi que Ton a insird a tort dans la version (ff. 209v. 185—189v) celle de l’homelie pseudo-Chrysostomienne sur le psaume VI (P. G. 55, 543-550) qui ne provient pas de notre collection et figure avec le texte grec dans le Parisinus gr. 659. (13) Els τού? ψολμού? όμιλίαι As' άττό τοϋ αου μέχρι τού ιηου, ττλήν τού ιαου, τοϋ isou καί τού 13ου, cite par Ch. Graux, Essai sur les origines du Fonds grec de I’Escurial, Paris, 1880, p. 37 (note).

homelies et le commentaire sur Daniel. Cotelier parait ne ■e interesse qu’au second volume. II le fit acheter par Colbert ’edita en 1661. Ce manuscrit est maintenant le Parisinus 559. La premiere partie contenait vingt-trois des trente-sept homedu Scorialensis I. Δ. 77, nos homelies IV-XXIV et XXVIIIIX. Le Fr. Gabriel, qui ne s’interessait qu’aux textes inedits qu’il croyait tels, avait naturellement elimine, avec les hoies authentiques de saint Jean Chrysostome sur les psaumes X II, nos homelies I—III et XXV-XXVII, dont la version, liee en 1549 par G. Hervet, figurait dans toutes les editions nes des oeuvres du grand orateur. Ce manuscrit, meprise par Cotelier, echoua a Rome, oil nous ons cherche en vain. Montfaucon l’y avait vu et, heureusement r nous, en avait fait prendre copie. A ce moment, ce manuscrit, n’etait pas relie, avait deja egare ses premiers feuillets, qui tenaient notre homelie IV et les §§ 1-20 de l’homelie V (14). La copie de Montfaucon, inutilisee par celui-ci, a ete retrouvee !9 novembre 1954 par le R. P. A. Wenger A. A. Prevenu imiiatement par cet excellent collegue, nous avons pu examiner nanuscrit des le lendemain. Cet examen nous a tout de suite vaincu de l’importance de celui-ci pour notre edition. Deux autres manuscrits, le Parisinus gr. 654 et le Vaticanus 524 nous ont conserve de notables parties de la collection. Parisinus gr. 654, que nous avons decrit dans les Symbolae p oenses, t. XXV (1947), pp. 56-58, est un luxueux volume de >econde moitie du Xe siecle. II contient la fin de la premiere nelie et les homelies II—XVIII. Son premier feuillet, qui conait la plus grande partie de l’homelie sur le psaume I a ete lplace au X IIIe siecle par un feuillet palimpseste qui nous me le texte complet de cette homelie (Q), mais copie sur un Q re temoin. L’absence des homelies XIX et suivantes dans P 3t pas due, comme nous l’avions cru d’abord, a la lacune de sieurs cahiers qui a fait disparaitre cinquante-trois homelies re les fol. 116 et 117 de ce manuscrit, mais a l’etat du module Les fol. 93 et suivants de B ont conserve leur pagination originale, le fol. 93 etant la page 1. Rien n’indique qu’un cahier se soit perdu au debut de ce manuscrit. La lacune initiale vient done du modfele.

utilise par le copiste (15). Ce modele s’achevait mutile au § 22 de l’homelie XVIII sur le psaume IX. L’orthographe de P est souvent fautive. L’accentuation est plus souvent deficiente que dans nos autres temoins. Les iotacismes y sont tres frequents. L’ i adscrit n’y parait pas. Le v euphonique est aussi frequent devant les consonnes que devant les voyelles. V Le Vaticanus gr. 524, manuscrit du XIe siecle, a ete soigneusement decrit par Mgr R. Devreesse, au tome II du catalogue des manuscrits du fonds Vatican grec (p. 380 sq.). Mutile au debut, il ne contient plus que les homelies X II-X X II, XXV, XXVIXXVII (celles-ci combinees en une seule homelie sur le psaume XIV), XXVIII. L’orthographe de V est generalement satisfaisante. Les fautes d’accent sont rares. Le v euphonique devant consonnes est moins frequent que dans P. L’ i adscrit apparait quelquefois. Nos autres temoins ne nous donnent que quelques pieces de notre collection. G Caesenatensis Malatestianus Plut. D X X V I I I , 2. (16). A l’origine ce volume et le suivant, D X X V I I I , 3 ne formaient qu’un manuscrit sur parchemin qui contenait la collection complete des homelies authentiques de saint Jean Chrysostome sur les psaumes IV-XII; X LIII-X LIX ; CVIII-CXVII; CXIX-CL. La signature du copiste, un moine Leon, est datee du 4 septembre 1027. Au XIVe siecle differents complements ont ete ajoutes au manuscrit primitif, sur parchemin palimpseste (ff. 198-199 du cod. D X X V I 1 1 , 2; ff. 2-9 du cod. D X X V 111,3) et sur papier (ff. 2-22; 101-147 du cod. D X X V I I I , 2; ff. 201-221 du cod. D X X V I I 1 , 3). Soit a ce moment, soit au XVe siecle lorsqu’il a re?u sa reliure actuelle, le manuscrit a έίέ divise en deux volumes. Les textes ajoutes sont, dans le premier volume, les prologues pseudo-Chrysostomiens sur le Psautier (ff. 8—11v), nos homelies (15) Voir nos remarques, Symbolae Osloenses, t. X X IX (1952), p. 24 sq. Noter cependant que P s’achfeve par les mots λογι^όμενο; όταν et non λογισάμενο; όταν, comme nous avons maladroitement ecrit. (16) Sur ce manuscrit et ses descendants voir G. Card. Mercati, Alla ricerca dei nomi degli «altri » tradutiori nelle Omelie sui Salmi di S. Giovanni Crisostomo e variazioni su alcune catene del Salterio (Studi e Testi 158), Citi du Vatican, 1952, pp. 37-46 et passim.

(ff. 13—22v) et XXV-XXVII (ff. 103v-116y), enfin les ntaires de Theodoret et d’Hesychius sur les psaumes Ί Ι -X L II (ff. 118v-147v); dans le second volume, le ntaire d’Euthyme Zigabene sur les Odes (ff. 201-221). Le e des ff. 8-23 et 101-147 est une equerre, dont les cotes :nt respectivement 60 et 34 mm. (cf. Briquet, n°5973 et Plusieurs variantes de ce filigrane se rencontrent pendant niere moitie du XIVe sifccle, indication que confirme l’ecriLes prologues, nos homelies I—111 et XXV-XXVII, les mtaires de Theodoret et d’Hesychius sont de la meme Comme ces derniers derivent probablement de notre manus, nous avions suppose que les homelies sur les psaumes 2t X III-X IV avaient la meme origine. II n’en est rien. :criture de C est assez irreguliere. Les iotacismes sont tres On rencontre quelques i adscrits. Le v euphonique est peu nt devant les consonnes. En certains endroits il a ete . Assez nombreuses lacunes, dont certaines, dans les citascripturaires, apparaissent intentionnelles. cod. Atheniensis 375 est un recueil factice de petits manus- H :crits par des mains differentes sur des papiers differents. :e sommairement decrit par J. Sakkelion dans son catalogue lanuscrits de la Bibliotheque nationale d’Athenes. Nous ne ons ici que des cinq quaternions qui forment les fol. 70-109v i seuls interessent notre travail. ecriture est de la fin du XIVe siecle ou du debut du XVe. pier est filigrane d’une fleur de lys et plie in-4°. Les pontusont ecartes de 50 mm. et 20 vergeures font de 30 a 32 mm. iture est a pleine page. Le nombre des lignes varie de 30 a la page. Celle-ci mesure 212 x 144 mm. Le manuscrit a :rt de l’humidite et certaines parties sont difficilement lisibles. contient 1) (ff. 70-77) L’homelie XXV sur le psaume XIII le incipit et meme conclusion que dans V). 2) (ff. 77v-98v) deux homelies pseudo-Chrysostomiennes sur le psaume L I 55, 565-588). 3) (f. 98v) Un fragment de notre homelie II ) suivi (f. 99) du commentaire d’Origene (anonyme) sur le du psaume II, non dans le texte original, mais dans celui paraphrase de la chaine du type VI. 4) (ff. 99—101v) L’homeII sur le psaume III avec de fortes lacunes, en desordre

(p. 14, 10—p. 16, 2; p. 19, 14—p. 21, 19; p. 16, 4—p. 19, 14) et suivie sans distinction d’un Ή3ικόν (inc. ”Av τε yotp έτπείκειαν ετπδειξώμε-Soc, des. ώυ γένοιτο ττάντας ή pas μετασχεϊν, χά ρ ιτι. . . αμήν) qui nous assure qu’un homme paisible ne peut souffrir de ses ennemis. 5) (ff. 102—103v) Les §§4-19 de l’homelie XVIII sur le psaume IX, suivis sans distinction (ff. 103v-105) par une partie du commentaire de saint Jean Chrysostome sur le meme psaume (P. G. 55, 122, lin. 12 ab imo — 124, lin. 6 ab imo). 6) (ff. 105-108) Une partie de l’homelie XXI, IIe sur le psaume XI (pp. 161,2166,17; 167, 11-26; 168,17-26; 167,26-168, 1; 170,22-171, 10), suivie (f. 108) de deux fragments de saint Jean Chrysostome, sur le psaume VII (P. G. 55,98, lin. 17-33) et sur le psaume IX (col. 126, lin. 14 ab imo-127, lin. 12). 7) (ff. 108-109v) L’homelie XIX sur le psaume X, §§ 1-16, expl. mut. ττρσγμα τον δόλον είπεν (p. 146,27). Le desordre dans lequel se presentent ces textes indique que le copiste du manuscrit disposait d’un modele en fort mauvais etat. T Le cod. Patmensis 161, beau manuscrit de la premiere moitie du Xe siecle a ete sommairement decrit par J. Sakkelion dans son catalogue des manuscrits de Patmos. Apres des Commentaires sur les Proverbes et sur I’Ecclesiaste attribues a saint Jean Chrysos­ tome et suivis d’une page blanche (f. 77), nous y trouvons, de la meme main, nos homelies I (ff. 77v-79) et V (ff. 99-103v) et les Commentaires de saint Jean Chrysostome sur les psaumes IVVIII (ff. 79-98v et 103v-155). Le fol. 155v est blanc. La fin du volume (ff. 156-306) est d’une main differente, mais a peu pres contemporaine de la precedente. Elle contient les Dialogues attribues a Cesaire, frere de S. Gregoire de Nazianze. Certains manuscrits de la collection des homelies authentiques de saint Jean Chrysostome ont ete completes au debut par nos homelies sur les psaumes I—III. Nous n’avons rencontre qu’un S manuscrit de ce type, le cod. Messanensis gr. 33 (XIe s.), malheureusement mutile au debut. II ne Iui reste plus de son sup­ plement pseudepigraphe qu’un seul feuillet (f. 3r-v) en fort mauvais etat, oil 1’on peut lire des lambeaux de la fin (§§ 12-17) de l’homelie sur le psaume III. Mais il nous reste un temoin indirect du texte des manuscrits

de cette famille, un recueil d’extraits des homelies pseudo-Chrysostomiennes sur les psaumes I—111 et Chrysostomiennes sur les psaumes IV-XII, qui s’est conserve au debut du cod. Athous, E Vatopedinus 660 (Xe s.), ff. 1-31, sous le titre Έκ των Χρυσοστόμου eis τον ψαλτήρα. Cette collection d'Excerpta commence par une edition resumee de notre homelie sur le psaume I (f. Γ~ν). Suivent des extraits des homelies sur le psaume II (ff. ly-3) et sur le psaume III (ff. 3-4). Nous retrouvons cette meme collection inseree dans certains exemplaires de la chaine du type VI, cod. Bucarestensis gr. 931 (XIe s.) et Hierosolymitanus S. Sepulchri 45 (XIIe s.) (17), mais dans un etat tel qu’apres collation ces deux manuscrits se sont averes inutilisables pour notre edition. Les extraits de E et les lambeaux de S ne se rencontrent presque jamais. Pour prouver la parente de ces deux temoins nous ne pouvons presenter qu’une legon commune et, croyonsnous, fautive, au debut du § 13 de l’homelie III: ομόζυγος SE contre ομόψυχος APCH. L’homelie V, IIe sur le psaume IV, a trouve place, a une epoque ancienne, dans certains recueils de panegyriques attribues a tort ou a raison a saint Jean Chrysostome. Nous n’avons pu retrouver qu’un manuscrit de ce type, le cod. Ambrosianus A 116 sup., M du XIe siecle plutot que du XI Ie. Ce manuscrit contient, sous le nom du seul Chrysostome, les six homelies de Severien de Gabala, De mundi creatione, l’homelie d’Antiochus de Ptolemais, Quomodo animam acceperit Adam, etc., et enfin les homelies de saint Jean Chrysostome et d’Asterius sur le psaume IV. Cette derniere (ff. 108v—114v) est precedee d’un long titre explicatif du contenu, selon 1’usage des recueils de panegyriques. Ce titre a ete trfes endommage par l’humidite et nous n’aurions pas pu le dechiffrer integralement si nous n’avions eu la chance de le retrouver identique dans l’index du cod. Atheniensis 212, f. 2V. Ce superbe manuscrit du debut du X® siecle est, lui aussi, un recueil de panegyriques attribues a saint Jean Chrysostome. II (17) Sur ces deux manuscrits voir notre art. Quelques manuscrits peu connus des chaines exegUiques et des commentaires grecs sur le psautier, dans le Bulletin d’information de VInstitutde Recherche etd’Histoire des Textes, t. I ll (an. 1954), Paris, 1955, pp. 87-106 (sous les n° 39 et 40).

comprenait a l’origine 51 sermons. II a ete relie en deux volumes a une epoque deja ancienne. II ne nous a pas ete possible de retrouver le second, qui contenait sous le n° 40 le texte de notre Ve homelie. II suffira de mentionner les codices descripti. Le cod. Vaticanus Ottobonianus gr. 95 (XVIe s.) est, pour la partie qui nous interesse, une copie de C. Le cod. Vaticanus Pii I I 8 (XVIe s.) est une copie de I’Ottobonianus gr. 95. VOttobonianus gr. 74 (XVIe s.) derive lui aussi de C. Le cod. Vindobonensis Theol. gr. 105 (XVIe s.), qui contient I’homelie V, est une copie de M. Le cod. Athous, Dionysii 273 (XVII« s.), ff. 118V-121V (homelie III) est une copie de Γedition de Savile.

3. Les fragments des chaines exegetiques La chaine du type VI sur les psaumes I-L, premiere partie de la chaine ancienne palestinienne composee, selon toute vraisemblance, au VIe siecle, est la seule source entierement digne de confiance qui nous ait conserve quelques extraits des commentaires d’Asterius le Sophiste sous le nom de leur veritable auteur. Nous avons la chance de posseder encore le prototype de toute la tradition medievale directe de cette chaine, le cod. Oxoniensis Bodleianus Baroccianus 235 (B) de la fin du IXe siecle. Ce precieux manuscrit presente cependant quelques lacunes que ses copies, directes ou indirectes, permettent heureusement de combler. Ces copies, Athous Iberorum gr. 597 du XIe siecle (I), Monacensis gr. 359 du Xe-X Ie sifccle, Bucarestensis gr. 931 du XIe siecle (R), et Vaticanus gr. 1789 du Xe siecle (V) derivent independamment de B, qui, par consequent, a ete copie au moins quatre fois. Elies doivent done etre utilisees concuremment pour la reconstitution des passages perdus du prototype. Nous avons du recourir a ces manuscrits, ou plus exactement a trois d’entre eux (18) pour notre fragment 25 (p. 272). Une des lacunes de B a fait disparaitre, en effet, la fin du commentaire du psaume XXXV et le debut de celui du psaume XXXVI. (18) Le cod. Monacensis gr.359 est lacuneux k cet endroit.

La chaine du type VI a un defaut bien genant, des lemmes a deux ou trois noms entre lesquels il n’est pas toujours facile de choisir. Or il faut choisir, car, la piupart du temps, le texte cite provient d’un seul des auteurs nommes. Cependant dans quelquesuns des cas ou le controle est possible grace a la tradition directe du commentaire d’un des auteurs nommes, nous avons constate que le cateniste avait opere une mixture des exegeses de ces auteurs. Le nom d’Asterius parait cinq fois dans des lemmes a plusieurs noms. 1. Ps. V, 1 (B f. 66r_v) ’Αστεριού καί Διδ. (19). C’est le debut de notre fragment 4 (p. 253 sq.), extrait de notre homelie VI, done tout entier du Sophiste. 2. Ps. IX, 1-2 (B f. 94v-95) ^ „ v ' Αστεριού· Τα ομοια—προσώπου σου (20). Bien que le contrdle de la tradition directe nous fasse defaut ici, nous ne craignons pas d’affirmer que ce texte est l’oeuvre d’Eusebe. On notera cependant que l’exegese qu’il nous presente n’est pas sans quelque analogic avec celle de notre homelie XVIII. 3. Ps. XV, 1-2 (B f. 135v—136) Εύσ. Θεοδ. Άστερ. (21). Le texte est de Theodoret: Έκ προσώπου του σωτήρος — τούτην νομο­ θετεί = Ρ. G. 80, 957 Α8 . . . D6. Ces trois premiers cas ne presentent aucune difficulte. Il en est autrement des deux suivants. 4. Ps.X V ,2-4 (Bf. 136) ,Ε.ύσ· , R. , , ' ' Αστεριού* Εστι δε ειπειν και ως εις ταπεινοφροσύνην ενάγων ήμδς καί διδάσκων ήμας εύχεσθαι ό πάντα δυνάμενος. Ταϋτά φησιν άνθρωπος γεγονώς. 5. Ps. XVII, 3 c (B f. 155Γ~ν) ν, R> . ν ' Αστερ. Κεράς δε σ ω τη ρ ία ς τόν Χριστόν λέγει. Καί μάρτυς Ζαχαρίας είπώ ν Ε υλογητός κύριος ό θεός το υ Ισ ρ α ή λ , ό τι έπεσκέψατο καί έποίησεν λ ύ τρ ω σ ιν τ φ λαω αύτοΟ καί ήγειρεν κέρας σ ω τη ρ ία ς εν (19) Ne pouvant reproduire exactement les sigles employes par B pour Didyme et Theodoret, nous avons adopte les abbreviations de V. (20) Edit. J . B. P itra, Analecta sacra, t. I ll, Venise, 1883, f. 392 sq. (21) Les trois noms sont disposes verticalement. Θεοδ. est exactement en face de la premiere ligne du texte.

οίκω Δ αυίδ π α ιδό ς αύτοΟ (22). Κέρας δέ λέγεται ό Χριστός, Ιπεΐ από των πατέρων καί άρχόντων του λαοϋ γεγένηται, ώυ ol πατέρες καί έξ ών ό Χ ριστός τό κ ατά σάρκα (23). Nous avons ecarte ces deux textes parce que les trop rares controles que nous avons pu effectuer nous ont appris qu’au moins habituellement en pareil cas le texte cite provenait du premier auteur nomme. La disposition des lemmes cree done une forte presomption en faveur d’Eusebe et de Didyme. La chaine du type VI a ete I’objet a une epoque ind0terminee, mats apparemment anterieure au IXe siecle, d’une paraphrase resumee qui nous est parvenue en deux etats, une recension integrale, a peu pres enticement reproduite dans la chaine du type Ill et Iargement utilisee par celledu type XV, et une recension abregee dont une partie s’est conservee pratiquement pure dans le cod. Athous Vatopedinus 660 du Xe siecle et que nous trouvons presque entiere, mais melee a d’autres elements, dans la chaine des manuscrits Vaticanus Ottobonianus gr. 398 et Mosquensis 194. Cette paraphrase est evidemment sans valeur pour les editeurs la oil nous possedons le texte original de la chaine du type VI, mais executee sur un exemplaire plus ancien que le codex B, elle nous permet de deceler les defectuosites de ce manuscrit et de les reparer dans une certaine mesure. C’est ainsi qu’elle nous a conserve, evidemment resume, un commentaire d’Asterius sur le psaume XIV, l , notre fragment 9 (p. 259), dont seules les dernieres Iignes ont subsiste dans B, accrochees sans aucune distinction a un texte de Didyme. Cette omission s’explique sans doute par la chute d’un feuillet dans le modele de B. Nous avons reproduit le texte de la chaine du type III d’apres les trois manuscrits medievaux connus de cette chaine, Atheniensis 45 du XIIe-X IIIe s. (A), Venetus Marcianus gr. 77 du Xe-XI« s. (M) et Parisinus gr. 139 du Xe siecle (P). La recension abregee de cette paraphrase, dont l’auteur s’est montre fort severe pour les textes d’Asterius, ne nous a pas conserve ce fragment. Nous avions fonde quelque espoir sur la tradition indirecte, tres vaste, mais tres fragmentaire, de la chaine du type VI. S’il plait a Dieu, nous exposerons ailleursles resultats decevants (22) Luc. 1,68-69. (23) Rom. 9, 5.

de cet passag editee une b< No de ses d’Aste fragmc nous e que m editior 1. έστί τ θεωρίε άγουο μένον τό κα? σάμεν< La d’une et de 40 citi sienne (= V d’une Dans fragm 2. "6ύσπ άπορι άπό ( των ( Li

^ M ^ 5) tt« (26) Ύ (27) &

te enquete. Finalement nous n’avons retenu qu’un court e de notre fragment 4 egare dans la chaine sur Jeremie par M. Ghisler (24) et qui a le merite d’avoir conserve Dnne legon corrompue dans B. us n’avons parle jusqu’ici que de la chaine du type VI et derives. Mais est-il absolument certain qu’aucun fragment rius ne nous est parvenu par quelque autre voie? Deux ;nts, dont nous ne sommes pas arrive a decouvrir l’origine, mpechent de repondre fermement oui a cette question. Bien ous n’ayons pas pu nous decider a les inserer dans notre l, nous ne pouvons les passer sous silence. Ps. I, 3 c (Vatic. Ottob.gr. 398, f. 39v) ’Αστεριού· ’Επειδή ις επίνοια παρά τοΐς δικαίοις περί (25) την πραξιν καί την χν, έν οίς ή πασα σωτηρία των ανθρώπων πρός πέρας ■α αγαθού · οϊον ό δίκαιος πολλάκις βλέπων τινά τεθυμωκατά τίνος συμπερκρέρεται αύτω, σχήματι αποδεχόμενος Vov ώς κακόν, ίνα, διά τής τοιαύτης οικονομίας αύτόν οϊκειωος, ύποθήται (26) αύτω την αλήθειαν, chaine du cod. Ottobonianus gr. 398 est faite essentiellement combinaison de la chaine Athanasienne (types X III et XIX) celle du cod. Athous Vatopedinus 660. Sur le psaume I, des ations dont elle se compose, 21 viennent de la chaine Athana13 de la paraphrase resumee de la chaine du type VI atopedinus 660), 6 enfin, dont celle attribuee a Asterius, ou plusieurs sources que nous n’avons pas pu identifier, ces conditions, nous avons prefere reserver le cas de ce lent. Ps. CXXV, 4 (Vatic. Reginensis gr. 40, f. 290) ’Αστεριού· ερ γούν oi χείμαρροι πληρούμενοι προς καιρόν ύδάτων ρεύσαντες άθρόως άποξηραίνονται έκλείποντες, ούτως καί ή 3ορρα επί τόν νότον έπάνοδος γένοιτο των πριν αίχμαλώ27). ι chaine du cod. Reginensis gr. 40 n’est pas une source tres

ichaelis Ghislerii . . . In Ieremiam Prophetam Commentariorum tomus sundus, Lyon, 1623, p. 704 = Vaticanus Ottobonianus gr. 452, f. 174. ipl scripsi: π α ρ ά cod. π ο θ ή τα ι scripsi: ύπο9ειτ cod. : texte, comme le precedent, nous a ete signale par Mgr R. Devreesse. II*

sure et les lemmes que nous y lisons sont souvent fantaisistes (28). Comme ce fragment isole est de toute fagon d’interet presque nul, nous n’avons eprouve aucun scrupule a l’ecarter de notre edition.

4. Histoire du texte Des quelques restes qui nous sont parvenus des commentaires d’Asterius sur le Psautier nous avons le droit de conclure que ces ouvrages au complet formaient un ensemble considerable, dont l’ampleur meme rendait pratiquement impossible la trans­ mission manuscrite integrate, surtout avec cette circonstance aggravante que constituait la reputation compromise de l’auteur. La comparaison de notre collection d’homelies avec les fragments de la chaine du type VI nous a appris que des le VIe siecle on lisait les commentaires du Sophiste dans une edition partielle. Peut-etre meme ne les lisait-on plus que dans cette edition par­ tielle. Le redacteur de celle-ci avait pris pour regie de ne retenir — au moins habituellement — que le commentaire du titre et des premiers versets de chaque psaume. Cette edition reduite s’etendait-elle a tout le Psautier? Nos sources ne l’attestent que jusqu’au psaume XXXVI. Le meme « editeur» est-il responsable de l’introduction dans cette serie de commentaires ecourtes des panegyriques que nous y trouvons des le haut moyen age? Si, comme nous le croyons, ces panegyriques sont, au moins pour la plupart, l’ceuvre d’Aste­ rius, la reponse affirmative parait s’imposer. Le fait que la chaine du type VI ne cite aucun de ces panegyriques ne constitue pas une difficulte, car ces documents presentaient peu d’interet pour l’auteur de cette compilation. Naturellement nous ne pouvons pas ecarter a priori la possibilite que l’une ou l’autre des pieces de notre collection, telle qu’elle nous est parvenue, y soit rentree a une epoque plus tardive. Tel nous parait etre le cas de l’homelie I qui semble bien avoir ete introduite a la place du commentaire d’Asterius pour reparer une mutilation initiale d’un des ancetres de la tradition manuscrite medievale de cette collection. Celle-ci a ete definitivement constituee par le copiste qui a eu l’idee de meler au recueil des commentaires (et panegyriques) (28) Voir Card. Mercati, op. cit., pp. 198-209.

d’Asterius ceux de saint Jean Chrysostome sur les psaumes IVXII et de presenter le tout sous le nom venere du grand Docteur. La date a laquelle cette combinaison a ete realisee est sans doute assez ancienne, mais ne peut etre precisee. Cependant le florilege annexe au 11Ie discours de saint Jean Damascene sur les images, qui cite sous le nom de saint Jean Chrysostome le debut de l’homelie III (29), nous assure que notre collection etait deja constituee au debut du VIIIe siecle. En effet, bien que ce florilege ne nous ait ete transmis que par un seul manuscrit medieval, le cod. Neapolitanus I I B 16 (XIIIe s.) et une mediocre copie de la Re­ naissance, le cod. Venetus Marcianus Append. 11,62 (an. 1600), son authenticite nous parait certaine. Nous ne pouvons malheureusement pas en dire autant des florileges qui accompagnent les Quaestiones et responsiones d’Anastase le Sinai'te. Ces florileges contiennent sans doute des elements anciens et pourraient, dans l’ensemble, remonter jusqu’a la seconde moitie du VIIe siecle, mais la recension imprimee cite Nicephore de Constantinople et ne peut done etre anterieure au debut du IXe siecle. Nous le regrettons, car cette recension cite un long extrait de l’homelie XXI §§ 8-11 (30) et une combinaison formee de deux extraits de l’homelie III §§ 6-9 et 12 (31) et d’un extrait de l’homelie V § 9 (32). Tout cela nous est presente comme provenant d’un commentaire de saint Jean Chrysostome sur le psaume VI. Au IXe siecle le patriarche Photius connaissait et a annote un manuscrit qui contenait nos homelies I—111 avec les commentaires de saint Jean Chrysostome sur les psaumes IV-XII, XLIII-XLIX, CXIX-CL. De ce manuscrit derivent certainement la collection d’Excerpta Chrysostomiana (E) du cod. Vatopedinus 660 (33) et tres probablement aussi notre manuscrit S (34). . (29) (30) (31) (32) (33) (34)

P. G. 94, 1868 B. P. G. 89, 368 B 8-369 C 11 = notre edition, pp. 162, 27-165, 2. Col. 421 C 12-424 D 8 = notre edition, pp. 16, 17-18, 7 et p. 19, 1-8. Col. 424 D 8-425 A 9 = notre edition, p. 37, 12-21. Voir notre art. Quelques manuscrits peu connus. . . , pp. 97-100. Ce manuscrit presente les deux particularites de celui de Photius, la presence de nos homelies I—III, l’absence des commentaires Chrysostomiens sur les psaumes CVIII-CXVII. Nous avons signale une Ιεςοη commune qui semble bien prouver sa parente avec E. Mais nous nous sommes heurte k une petite difficulte. E provient d’un manuscrit qui donnait le texte complet du com-

L’etude des chaines medievales sur le Psautier nous a appris que notre collection avait connu une assez large diffusion du IXe au XIe sifccle. En effet, a peu pres chaque fois que nous trouvons dans ces compilations des citations des commentaires de saint Jean Chrysostome sur les psaumes IV-XII, nous y trouvons egalement des extraits de nos homelies, soit anonymes, soit sous le nom du grand Docteur. L’auteur de l’Ecloge des commentaires de saint Jean Chrysostome et de Theodoret du cod. Athous Magnae Laurae A 89 (Xe s.) a utilise pour les psaumes IV-XIV un manuscrit de cette collection (35). Cette Ecloge a ete reprise en partie par l’auteur de la chaine du type XVII, un contemporain d’Arethas de Cesaree, semble-t-il (36), et, par l’intermediaire de celle-ci, est entree dans la composition de plusieurs autres chaines (37). Au debut du Xe siecle un lecteur du prototype B de la chaine du type VI a ete tente d’utiliser les marges de ce manuscrit pour y transcrire quelques complements. Son entreprise n’a pas depasse trois scholies, dont un extrait de saint Jean Chrysostome sur le psaume IV (f. 56) et un autre de notre homelie X §§ 12-13 sur Ie psaume V (f. 67v). II connaissait done notre collection. L’auteur de la chaine du type XV a pris pour trame celle du type XVII. II a reproduit la plupart des extraits d’Asterius de la paraphrase de la chaine du type VI. Mais il avait lui aussi a sa disposition un exemplaire de notre collection auquel il a fait quelques emprunts. Nous en avons remarque deux, un sur le psaume V (hom.X §§ 12—13) et un sur le psaume VI (horn. XII §§ 12-13) (38). La chaine du cod. Athous Esphigmenou 73 (XIIIe s.) sur les psaumes I-XXVII est d’abord une ecloge de la chaine du type VI, mais

(35) (36) (37) (38)

mentaire de saint Jean Chrysostome sur le psaume X II, tandis que S, comme d’autres temoins de cet ouvrage, n’a que le debut de celui-ci jusqu’aux mots οί όλίγωροι γένω νται (P. G. 55, 150, lin. 3 ab imo). Cette difficulte n’est pas insurmontable, car la copie du manuscrit de Photius dont derive E peut avoir ete completee sur ce point. On constate la meme anomalie entre nos manuscrits V (texte complet) et A (texte mutile), qui derivent cependant d’un meme prototype medieval. Voir notre art. Quelques manuscrits peu connus. . . , p. 95. Voir Card. Mercati, op. cit., pp. 220-235. Les chaines des types XV, XVI et X V III. Celles du type X e t du type X X II lui ont fait quelques emprunts. Parisinus gr. 146 (Xe-X Ie s.), ff. 31 et 32.

parmi les elements qu’elle a ajoutes a ce fonds figurent un certain nombre d’extraits des commentaires de saint Jean Chrysostome sur les psaumes IV-XII et aussi de nos homelies III, XXI et XXV (39). Malheureusement pour nous, la sagacite des erudits byzantins a fort bien su faire le depart entre l’authentique saint Jean Chrysostome et les homelies d’origine diverse qu’on leur presentait sous ce nom et c’est ainsi que dans la plupart des manuscrits les commentaires du grand eveque de Constantinople nous sont parvenus sans supplements pseudepigraphes. Ceux-ci paraissent done avoir ete apprecies surtout par les fabricants de chaines exegetiques, qui eux, justement, ne s’embarrassaient guere de scrupules critiques. Cependant les commentaires et panegyriques d’Asterius nous sont parvenus, non tels que les connaissait encore au VIe siecle l’auteur de la chaine du type VI, mais, a peu de chose pres, croyons-nous, tels que les ont connus les erudits et copistes byzantins (40). Les principaux temoins qui nous ont transmis ces textes se laissent classer sans grande difficulte, quelques petites anomalies s’expliquant sans doute par des influences laterales. La place nous etant mesuree, nous sommes oblige de reserver pour une autre occasion l’expose des arguments qui nous ont conduit a ce classement. P et T derivent d’un meme manuscrit (Π) qui s’achevait mutile avant le commentaire de saint Jean Chrysostome sur le psaume IX. ABHV derivent d’un second prototype medieval (I) et se divisent en deux groupes bien definis. V et H derivent de fagon independante d’un manuscrit Φ qui avait ete l’objet d’une sorte de restauration dans un atelier de copistes du IXe ou plus probablement du Xe siecle. L’auteur de (39) Voir notre art. Quelques manuscrits peu connus . . . , p. 93. (40) Ceux-ci ont cependant sans doute connu en un meilleur etat les homelies X X IX sur le psaume X VIII et XXXI pour le vendredi de l’Octave de Paques. Nous avons ete trfcs tente d’inserer entre les §§ 23 et 24 de l’homeiie X X IX , e’est-a-dire entre les deux derniers fragments de la chaine VI, un commentaire du psaume X VIII, 6 c-7 b, attribue par la chaine Athanasienne (Parisinus Coislianus 10, f. 25r-v et Vaticanus gr. 754, f. 68v) a Jean, archeveque de Constantinople.

celle-ci tenait a avoir pour chaque psaume un commentaire inte­ gral. Le modele qu’il avait sous les yeux lui donnait cela pour les psaumes 1V-XII (Chrysostome) et XIV, mais non pour les psaumes I—III, X III et XV (41). Pour combler ces lacunes il a eu recours a la recension abregee de la paraphrase de la chaine du type VI (42). Nous trouvons, en effet, le texte exact — lemmes naturellement exclus — de cette paraphrase abregee sur le psaume X III, 5 b-7 a la fin de I’homelie XXV dans V et H (43), et sur le psaume XV, 2-11 entre les §§ 7 et 8 de I’homelie XXVIII dans V et dans A, qui pour cette homelie, et seulement pour le texte interpole, depend aussi de Φ. Avant de connaitre B nous avons cru que les §§ 8 et 9 de cette meme homelie XXVIII, qui ne proviennent certainement pas de la paraphrase de la chaine du type VI, faisaient partie du texte authentique de notre collection. Mais l’absence de ce texte dans B nous a convaincu qu’il s’agissait d’un Ηθικόν emprunte, nous ne savons oil, par le copiste de Φ. V commence mutile au commentaire du psaume VI et H ne nous a conserve qu’un debris de l’homelie II et un exemplaire incomplet et en desordre de l’homelie III. Cependant nous avons note que ce manuscrit contenait un fragment d’Origene sur le psaume 11,5 dans le texte de la paraphrase de la chaine du type VI, et, accroche a l’homelie III un Ηθικόν qui n’est pas sans analogie avec celui de l’homelie XXVIII. Ces deux indices nous permettent de conclure que Φ avait complete les homelies II et III comme celles sur les psaumes X III et XV. V nous offre une curieuse combinaison des homelies XXVI et XXVII sur le psaume XIV (Horn. XXVII §§ 1-4; Horn. XXVI §§ 1-2, 4-9, 12, 10, 13-16; Horn. XXVII §§ 13-26; Horn. XXVI § 17). Cette mixture est probablement elle aussi l’oeuvre du copiste Φ, mais, faute d’un autre temoin, nous ne pouvons 1’assurer absolument. A et B sont etroitement apparentes. I Is derivent tous les deux d’un manuscrit Σ qui a ete 1’objet d’une correction dont la trace la plus visible consiste en des complements, a quelques (41) Nous ne pouvons assurer qu’il ait connu l’homelie X X IX sur le psaume X VIII. (42) Voir supra § 3 et notre art. Quelques manuscrits peu connus. . . , p. 100 sq. (43) P. G. 55, 558, lin. 18-64.

textes bibliques cites partiellement par nos autres temoins. Dans quelques homelies, en effet, des citations un peu longues de l’Ecriture ont ete abregees. Tantot nous trouvons seulement les premiers mots suivis de καί τά έξης, tantot le debut et la fin du texte reunis par le mot ecos. Cet etat du texte n’est probablement pas primitif, mais l’accord de P et de V montre qu’il remonte en tout cas au plus proche commun ancetre de TT et de 2. Or en quelques endroits (p. 103,27; 107,15; 118,23-24; 122,2; 140,4) A et B suppleent le texte biblique absent. Nous appelons Σ le manuscrit qui a ete l’objet de ces corrections, et sans doute de quelques autres. Σ pourrait fort bien etre le manuscrit brule de l’Escorial, ou du moins un tres proche ancetre de celui-ci. C derive aussi de 2, certainement pas par Γintermediate de Φ, peut-etre par celui de Σ, mais nous n’osons l’affirmer. En negligeant les homelies sur les psaumes X III et XIV du manuscrit de l’Escorial, le Fr. Gabriel nous a mis dans l’impossibilite d’eclaircir ce point, sinon, peut-etre, par une argumentation in­ directe tres delicate. Parmi les quelques lemons CA que nous avons ecartees au profit de VH, le plus souvent non sans hesita­ tion, trois au moins nous paraissent etre indiscutablement fautives et en meme temps ne pouvoir s’expliquer par une rencontre accidentelle: p. 190, 16: αληθεύει; Και ούτος VH: om. CA. p. 199, 12: τοότω VH: τοΟτο CA. p. 203, 10: άλλ’ 01 VH: άλλα CA. Ces trois Ιβςοηβ suggerent que la parente de C et de A remonte a une copie de 2 plutot qu’a 2 lui-meme. Mais avons-nous le droit d’identifier cette copie avec ΣΡ Nous ne pouvons pas l’affirmer, d’autant plus qu’une possible parente de C avec l’exemplaire de notre collection utilise par l’auteur de l’Ecloge de Chrysostome et de Theodoret du cod. Magnae Laurae A 89 complique encore le probleme. Le manuscrit des commentaires de saint Jean Chrysostome annote par Photius (Λ) constitue un troisieme prototype medieval pour nos homelies I—III. De celui-ci, avons-nous dit, derivent certainement E et tr£s probablement S. Q semble egalement appartenir a cette famille. Faute d’elements de comparaison

sufflsants il ne nous a pas ete possible de definir avec precision la place de cette famille par rapport au reste de la tradition. Λ parait sans doute apparente de plus pres a 2 qu’a TT. Mais il est fort possible que les homelies 1-111 aient ete detachees de la collection avant le IXe siecle au profit d’un exemplaire non interpole des commentaires Chrysostomiens sur les psaumes IV-XII. Reste M, temoin tres partiel, puisqu’il ne nous donne que l’homelie V, mais tres important, aussi bien pour l’etablissement du texte de cette homelie que pour l’histoire du texte de toute la collection. Si, en effet, nous appelons Y le plus proche ancitre commun de Π et 2, nous constatons que M s’accorde en plusieurs cas avec le resume de la chaine du type VI (Cat.) contre PTAB = Y. p.35,7: μέν M Cat.: om. PTA p .36,3: διά τούτο M Cat.: om. PTA p.40,2: άμφιτάττητας M Cat.: άμφιτάττους PTA p.40,3: άλευρον M Cat.: άλευρα PTA p. 42,25-43,1: τον Βαραββαυ — ζωοποιόν M Cat.: om. PTAB. Cesquelques rencontres sont d’autant plus remarquables que le temoignage de la chaine est tres limite. M nous a conserve une serie d’autres lemons manifestement preferables a celles de PTAB. Et cependant, avec l’ancetre commun 63 dont derivent d’une part M, d’autre part PTAB et sans doute tous nos autres temoins, nous sommes encore assez eloignes de l’exemplaire utilise par le cateniste du VIe siecle. La chaine du type VI nous revele, en effet, quelques lacunes assez remarquables de ce manuscrit 63 (voir p. 39,1; 40,2; 42,10-11; 43, 3-5). Nous avons quelque peu insiste sur le cas de cette homelie V parce que nous y trouvons un exemple concret des degradations qu’ont subies nos textes depuis le VIe siecle, degradations dont il ne faut d’ailleurs pas exagerer la gravite. Dans le stemma qui suit (44) nous admettons que 63 etait un descendant de l’archetype de notre collection, c’est-a-dire du pre­ mier exemplaire dans lequel a ete realisee la fusion de nos homelies (44) Ce stemma ne tient aucun compte des intermediaires possibles dont nous ne pouvons restituer aucune partie. Nous signalons par un asterisque les deux manuscrits dont l’existence n ’est que conjecturale.

et des commentaires de saint Jean Chrysostome sur les psaumes IV-XII. Mais nous ne cacherons pas que cette solution n’est que probable. S’il est assez peu vraisemblable que 63 ait ete un ancetre de cet archetype — car cela nous obligerait a supposer l’entree de l’homelie V sous le patronage de saint Jean Chrysostome par deux voies differentes — ce manuscrit pourrait etre cet archetype. Faute d’autre argument, le calcul des probabilites nous a decide a preferer l’autre solution. STEMMA CHRYSOSTOME Sur les Ps. IV-XII

ASTE RI US Comm, abreges et Panegynques

5. Les editions Nos homelies I—III et XXV-XXVII ont ete traduites en latin sur le cod. Vaticanus Ottobonianus 95, copie de C, par G. Hervet, qui a publie cette version dans son edition D. Ioannis Chrysostomi uere aureae in psalmos homiliae. . . , Venetiis ad signum Spei, 1549, reimprimee deux fois seule a Anvers en 1552 et 1582, et reproduite dans toutes les editions generales latines des ceuvres de saint Jean Chrysostome, depuis celle de Venise, 1549, jusqu’a celle d’Anvers, 1614.

La premiere edition du texte grec est celle des homelies III et V donnees par Savile en 1612 dans son edition des oeuvres de saint Jean Chrysostome (t. VIII, 1 et t. VII, 431). Savile a edite 1’homelie III d’apres une copie que lui avait envoyee Fronton du Due, faite, non sur un manuscrit de la Bibliothfeque Vaticane comme il le croyait, mais sur celui des clercs reguliers Theatins de S. Silvestre du Quirinal, maintenant Vaticanus Pii I I 8, copie de ΓOttobonianus 95. Pour 1’homelie V il a utilise une copie du cod. Vindobonensis Theol. gr. 105, lui-meme copie de M. Deux ans plus tard, en 1614, Fronton du Due editait de nouveau rhomelie III d’apres le meme manuscrit (t. Ill, 3) et pour la premiere fois le texte grec de rhomelie XXV (t. Ill, 833). Pour cette dernifcre il avait complete sa copie du manuscrit de S. Silvestre du Quirinal en y ajoutant la finale interpolee du cod. Vaticanus gr. 524 (V). Cette edition a ete reimprimee en 1636. Les homelies V I-X III ont ete editees pour la premiere fois d’apres P, avec version latine et sous le nom d’Asterius eveque d’Amasee, par J. B. Cotelier, Ecclesiae graecae monumenta, t. II, Paris, 1681, pp. 1-81. Cotelier n’a pas juge utile de reproduce l’homelie V editee par Savile, mais a publie une collation de P sur cette edition (op. cit., p. 516 sq.). Dans sa monumentale edition des oeuvres de saint Jean Chry­ sostome (1718-1738), Montfaucon a reedite les homelies III, V et XXV (t. V, 1, 746 et 657), d’aprfes les editions precedentes en corrigeant cependant quelque peu le texte des deux premieres d’apres P. Les editions de Cotelier et de Montfaucon ont ete reproduites par Migne, Patrologia graeca, la premiere au tome 40, col. 389-477, la seconde au tome 55, col. 35-39 (Horn. Ill); 539-544 (Horn. V); 549-558 (Horn. XXV). Μ. E. Skard a publie pour la premiere fois l’homelie XXII d’apres P dans les Symbolae Osloenses, t. XXVII (1949), pp. 59-61. Nous avons donne une premiere edition des homelies XXX et XXXI, d’aprfcs notre seul temoin A, dans la m6me revue, t. XXIX (1952), pp. 93-98. Daniele Barbaro, Aurea in quinquaginta Davidicos psalmos Doctorum graecorum catena, Venise, 1569, cite Asterius aux

psaumes I, IV-VII, X, XIV-XX, XXXIV, XXXVI et XXXVIII. Certains de ces fragments sont traduits sur la chaine du type VI, d’autres sur la paraphrase resumee de cette chaine, d’autres donnent une combinaison des deux, un, enfin, sur le psaume XIV (p. 138) provient du cod. Oxoniensis Bodleianus Baroccianus 223, f. 59. Barbaro a evidemment commence son travail sur une chaine du type III, puis il a decouvert dans la bibliotheque de son ami Francesco Barozzi nos codd. Barocciani 223 et 235 et s’en est servi largement pour ameliorer sa premiere redaction. Nous noterons egalement que les fragments qu’il cite sous le nom de saint Jean Chrysostome sur les psaumes I—111 et X III-X IV proviennent de nos homelies I—111 et XXV-XXVII. Barbaro les a trouves dans un des descendants de C, Ottobonianus gr. 95 ou Pii I I 8. Balthasar Cordier, Expositio Patrum graecorum in psalmos. . . ex uetustissimis Sac. Caes. Maiestatis & Sereniss. Bauariae Ducis mss. codicibus άνεκδότοΐξ concinnata. . . , t. I, Anvers, 1643, cite Asterius aux psaumes I, VI-VII, X, XIV, XVI-XX, XXXIV, XXXVIII. Tous ces fragments nous donnent le texte de la paraphrase de la chaine du type VI. Ils proviennent sans doute, a l’exception cependant du fragment sur le psaume XXXIV, du cod. Monacensis gr. 12 (an. 1550), chaine du type III. Notre fragment 3, sur le psaume IV, a ete edite par Montfaucon avec les fragments du commentaire d’Eusebe de Cesaree sur les psaumes (Collectio noua Patrum, 1 .1, Paris, 1706) et reproduit par Migne, P. G. 23,112-113. Montfaucon l’avait trouve dans un manuscrit de S. Taurin d’Evreux, maintenant Parisinus Suppl. gr. 773 (XVIe s.), copie partielle (extraits d’Eusebe) du cod. Athous Iberorum 597 (I). Notre fragment 24 sur le psaume XXXIV a eu une fortune speciale. Comme tous les autres il figure paraphrase dans la chaine du type III (45). Mais il en existe une troisieme recension. Il a, en effet, ete emprunte a la chaine du type VI par l’auteur (45) En version latine dans D. Barbaro, op. cit., p. 342 sq. Le texte grec est inedit, a moins que Ton ne veuille tenir compte du fait que la premifere moitie de ce fragment paraphrase a ete inseree, avec quelques modifications, dans la compilation attribuee a Pierre de Laodicee (B. Cordier , op. cit., p. 632).

de la chaine du type XVII, qui lui a fait subir quelques adroites retouches (46). La popularite de cette petite chaine, qui a ete souvent recopiee et, en outre, a ete integree dans plusieurs chaines plus complexes, a assure une large diffusion a cette nouvelle recension. Cependant c’est une circonstance accidentelle, le fait qu’un des temoins de cette chaine, le cod. Veronensis Bibi. Capit. C X V I I I (108) (XIIe s.) attribue ce fragment a Nestorius, qui a attire sur lui l’attention des savants. II a ete edite pour la pre­ miere fois sous ce nom par Maffei dans le Giornale de’ Litterati d’Italia, t. XXVI (1716), p. 64. Fabricius a reproduit cette edition dans la notice de sa Bibliotheca graeca consacree a Nestorius (t. IX, p.289; edit. Harles, t. X, p. 531). Fr. Loofs, enfin, l’a publie deux fois, avec de sages reserves sur son authenticite, Nestoriana, Halle a. S., 1905, p. 67 sq. d’apres Maffei, p. 223 d’apres Fabricius-Harles. Cependant le texte grec de cette recen­ sion avait ete publie sous le nom d’Asterius, une premiere fois par B. Cordier, op. cit., p. 641 (47), de nouveau par le Cardinal J. B. Pitra, Analecta Sacra, t. Ill, Venise, 1883, p. 432 d’apres les codd. Vaticanus gr. 1617 (XVIe s.) et Vaticanus Reginensis gr. 40 (XIVe s.). Une version latine en avait ete publiee des le debut du XVIIe siecle par A. Agellius, Commentarii in psalmos et diuini officii cantica, Rome, 1606, p·. 147 (48). Nous avons donne dans la Revue biblique, t. XLIV (1935), p. 553 sq. le texte des quatre fragments cites par le cod. Parisinus Coislianus 80 (XIe s.) sous le lemme ’Αστεριού άρειανοΟ, soit deux courts extraits de nos fragments 3 et 7, le texte complet, avec quelques variantes, de nos fragments 13 et 21. (46) Nous ne sommes pas arrive a decider si ce fragment derivait de notre cod. B ou d’un ancetre de celui-ci. Ce probleme ne pourra etre resolu que par une etude d’ensemble des fragments empruntes par la chaine du type XVII a celle du type VI. (47) Avec quelques retouches et non dans sa chaine, mais dansses «Annotationes ». Cordier a emprunte ce fragment a la chaine du type XVII de Munich (Monacensis gr. 252) ou a celle de Vienne ( Vindobonensis Theol. gr. 299). (48) Nous n’avons pas eu jusqu’ici l’occasion d’etudier cet ouvrage d’A. Agellius (Ajello), que nous aurions du citer entre ceux de D. Barbaro et de B. Cordier, mais qui ne presente qu’un interet trfcs secondaire pour nos recherches. Nous empruntons ce detail, comme presque toute la documentation de ce paragraphe, a la remarquable etude de S. E. le Cardinal G. Mercati, II frammento Maffeiano di Nestorio e la catena dei Salmi d’onde fu tratto (Studi e testi 154), Citd du Vatican, 1950.

6. Notre edition Notre intention avait ete de noter dans l’apparat critique toutes les variantes de nos differents temoins, a l’exception des orthographica, dont nous n’avons retenu que ce qui nous paraissait avoir une possible signification grammaticale ou presenter quelque interet pour l’histoire du texte. La decouverte du cod. Parisinus Suppl. gr. 266 (B) au moment oil s’achevait la mise en page de notre edition nous a oblige a traiter differemment ce manuscrit. Nous avons rapidement constate la parente etroite de celui-ci avec A et cette circonstance nous a permis d’eliminer ses fautes sans risque d’erreur. Nous avons done decide d’omettre celles-ci (lapsus, inversions, omissions, repetitions, etc.) dans notre edition, sauf, evidemment, dans les cas oil cette omission aurait pu creer quelque ambiguite. Cependant, la oil nous ne possedions precedemment qu’un seul temoin, V pour l’homelie XX §§ 16-21, A (lacuneux) pour les homelies XXIII, XXIV et XXIX, nous avons naturellement publie la collation integrate de B. Nous n’avons pas tenu compte des fragments cites dans les florileges des Quaestiones et responsiones d’Anastase le Sinaite, la chaine du cod. Athous Esphigmenou 73 et la chaine du type XV. Nous avons decouvert ces temoins trop tard pour pouvoir les utiliser economiquement et efficacement. Les florileges d’Anastase le Sinaite ne pourront etre utilises en toute surete par les editeurs qu’apres une etude serieuse de la tradition manuscrite tres com­ plexe des Quaestiones et responsiones de cet auteur. Les fragments des deux chaines citees n’auraient ete d’aucune utilite pour l’etablissement de notre texte et les nombreuses variantes sans valeur qu’ils nous offrent auraient surcharge inutilement quelques pages de notre apparat critique (49). En revanche, puisque nous avions decide de tenir compte des fragments de la chaine du type XVII, nous avons vivement regrette de ne pouvoir utiliser que partiellement le cod. Athous (49) Cependant nous aurions volontiers insire dans notre apparat une Ιβςοη du manuscrit d’Esphigmenou: p .1 4 ,2 άνατιδέασι Damasc.: άνΕγείρουσιν Esphigm.: om. PCE. L’accord de PCE = Ψ montre que l’omission du verbe dans la premiere phrase de l’homelie III, oil il est pourtant necessaire, est trfes ancienne. Le disaccord de Damasc. et d’Esphigm. nous incite a voir dans les lecons divergentes de ces temoins deux essais de correction.

Magnae Laurae A 89, qui nous a conserve 1’EcIoge des commentaires de saint Jean Chrysostome et de Theodoret source prin­ cipale de cette chaine, mutilee au debut et a la fin, mais plus riche en fragments de nos homelies sur les psaumes XII-XIV. A vrai dire cette Ecloge ne presente quelque interet pour I’etablissement du texte que pour nos deux homelies sur le psaume XII, oil justement nous avons pu utiliser le manuscrit de l’Athos (50), mais elle pourrait avoir une certaine importance pour l’histoire de notre collection. Nous devons nous excuser d’une correction tardive qu’il n’a pas ete possible de signaler dans l’apparat critique: p. 67, 1 Ιπιτάφιον αΰτω τον scripsi: τον επιτάφιον αΰτω codd. Toutes les photographies de manuscrits que nous avons utilisees pour ce travail sont la propriet6 du Centre national de la Recherche scientifique. Elies sont conservees dans les collections de l’lnstitut de Recherche et d’Histoire des Textes (Paris) et sont accessibles a tous les chercheurs. C’est en 1946, sur l’invitation de Μ. E. Skard, que nous avons commence a rechercher les temoins manuscrits de notre collection. La preparation de cette edition, amorcee en avril 1950, a occupe nos loisirs pendant plus de cinq ans, et nous ne serions peut-etre pas arrive a l’achever sans l’aide desinteressee qui nous a ete prodiguee. Nous sommes particulierement reconnaissant a ceux qui nous ont aide a rassembler la documentation qui nous etait necessaire. En 1948 Son Eminence le Cardinal Mercati nous revelait l’existence du cod. C et par la suite ne nous a jamais menage ses encouragements. Vers la meme epoque Mgr R. Devreesse nous communiquait ses notes sur les fragments d’Asterius contenus dans les chaines sur le Psautier. En cette annee 1948 encore le Reverend P£re Panteleimon Lavriotis nous envoyait une excellente copie du cod. A pour les homelies XXIII-XXIV, XXVII-XXVIII, XXX et XXXI. II devait nous accorder plus tard, en 1951 et 1953, les plus grandes facilites de travail dans la (50) Sous le seul lemme Cat. XVII, ce qui n’est, nous l’avouons, qu’une mediocre solution. En rdalitd la chaine du type XVII et le cod. Magnae Laurae A 89 sont deux temoins de i’Eclogfe, le second etant generalement le meilleur, en tout cas le plus complet, et doivent etre utilises conjointement pour la reconstitution de celle-ci.

precieuse bibliotheque de Lavra. En 1949 Dom David Amand de Mendieta photographiait a notre intention une bonne partie du cod. A et presque tout le cod. I de la chalne du type VI. Enfin en 1954, dernier venu — mais pour quel service! — le Reverend Pere A. Wenger decouvrait le cod. B et sa gentillesse nous permettait d’utiliser de justesse ce manuscrit pour notre edition. Μ. E. Skard a lu toutes les epreuves de celle-ci avec un soin et une patience qui nous ont profondement touche et grandement servi. Les precieux conseilsde M. S. Eitrem,deM. A. Dain et de M. J. Irigoin nous ont plus d’une fois tire d’embarras. Mme H. Constantinidou-Bibicou a bien voulu se charger d’une derniere lecture de notre seconde epreuve et sa competence nous a epargne plus d’une petite humiliation. Notre reconnaissance enfin va au Norges Almenvitenskapelige Forskningsrad d’Oslo, dont la generosite nous a decide a entreprendre ce travail et donne le courage de le mener a terme.

Ill

C O N S P E C T U S S IG L O R U M A = Athous Magnae Laurae Θ210 (saec. XIV-XV). B = Parisinus Suppl. graeci 266 (saec. XVII ex.). C = Caesenatensis Malatestianus Plut. D X X VIII, 2 (saec. XIV). E = Athous Vatopedinus 660 (saec. X). H = Atheniensis 375 (saec. XV). M = Mediolanensis Ambrosianus A 116 sup. (saec. XI). P = Parisinus graecus 654 (saec. X ex.). Q = Eiusdem Parisini graeci 654 fol. 1 (saec. X III). S = Messanensis S. Saluatoris 33 (saec. XI). T = Patmensis 161 (saec. X inc.). V = Vaticanus graecus 524 (saec. XI). A1 B1 C1. . . : correctiones ipsius amanuensis. A2 B2 C2 . . . : correctiones lectorum aeui posterioris. Semel uel bis nominantur: Atheniensis 212 (saec. X inc.). Vaticanus Ottobonianus graecus 95 (saec. XVI). Vaticanus Pii II 8 (saec. XVI). Cat. VI = Catenae in psalmos quae typi VI dicitur fragmenta Asteriana in codice Oxoniensi Bodleiano Barocciano 235 (saec. IX) seruata et infra edita. Cat. XVII = Fragmenta ex Homiliis nostris ab auctore eclogae Chrysostomianae codicis Athoi Magnae Laurae A 89 (saec. X) desumpta et fere omnia in Catena in psalmos quae typi XVII dicitur inserta. Huius Catenae decem codices contulimus, scilicet Atheniensem 2988 (saec. X), Athoum Dionysii 86 (an. 1037), Athoum Iberorum 17 (saec. X I-X II), Athoum Koutloumousianum 36 (saec. XI), Athoum Magnae Laurae Δ 70 (an. 984), Parisinos graecos 140 (saec. X), 141 (saec. XI), 163 (saec. XI), Scorialensem Y. II. 14 (saec. XI), Vaticanum graecum 744 (saec. X), necnon unum Catenam haben­ tem quae typi XV dicitur, scilicet Parisinum graecum 146 (saec. X -X I). Ex optimo, sed misere mutilo, codice Magnae Laurae A 89 ea tantum frag­ menta contulimus quae ex Homiliis X X III-X X IV in psalmum X II desumpta sunt. Damasc. = Fragmentum Homiliae III insertum in florilegio coniuncto Orationi III de imaginibus S. Iohannis Damasceni (M1GNE, P. G. 94, 1368 B). Huius florilegii codices [Neapolitanus II. B. 16 (saec. X III) et Venetus Marcianus Append. II, 62 (an. 1600)] benigne contulit pro nobis Reuerendus Pater Dom. Bonifatius Kotter O. S. B.

ASTERII SO PH ISTA E

2C

I. In Psalmum I

ToO έν άγίοις πατρός ημών Ίωάννου αρχιεπισκόπου Κων­ σταντινουπόλεως του Χρυσοστόμου ερμηνεία εις τους ψαλμούς. Ψαλμός πρώτος- Μ ακάριος άνήρ ός ούκ έπορεύθη έν 5 βουλή ασεβώ ν.

Πάντων τών καλών κρηπίς Ιστιν ή μακαριστής, ήτις έν 1 ψαλμοϊς άναγκαίως άντϊ στεφάνων προτέθειται, τους αυτής έραστάς πρός νΐκος άλείφουσα, ίν’ ό θέλων έν τώ τελεί γενέσθαι μακάριος φύγη μέν έκθύμως την βουλήν τών άσεβών, εις ) οδόν δέ άμαρτωλών μη έρείση τον πόδα, μηδέ έν καθέδρα λοιμών άναπαύσηταί ποτέ. Ή yap βουλή τών άσεβών 2 πεσεΐται, ώς φησίν Ήσαΐας, αυτόν διά τούτης αϊνισσόμενος τον διάβολον. Αϋτη γόρ ή βουλή τόν πρώτον ήκόνησε φονέα και σπλάγχνων άδελφικών ένέβαλε λήθην καί ξυνωρίδα καλών >διέ^ευξε φίλτρου καί πενθεΐν έδίδαξε τους άμυήτους λύπης καί τήν υετών διψώσαν γην κατήρδευσεν αΐμασιν. Όθεν αύτώ καί καρπόν άξιον τήν κατάραν έβλάστησεν. Αΐματι yap μεθυσθεΐσα τόν τρόμον έγέννησε καί φόνω σπαρεϊσα στεναγμόν άπεκύησεν, άξιους τών πόνων άνατείλασα στάχυας. Ή δέ βουλή τών 3 ι εύσεβών έστιν ό Χριστός, ήτις εύρίσκεται καί οδός καί καθέδραδδός μέν ώς πρός αυτόν άπάγουσα τόν πατέρα, καθέδρα δέ ώς 4-5 ν. 1 a 8-11 cf. ν. 1 12 cf. Is. 26,19

18 cf. Gen. 4,12

20 cf. Ioh. 14,6

TCQE 2-4 ToO —■ πρώ τος : Έκ τώ ν τον Χρυσοστόμου els τόν ψάλτηρα Ε 2-3 Αρχιεπισκόπου Κωνσταντινουπόλεως om. Τ 3-4 έρμηνεία— πρώ τος: ύπόμνημα εϊς τόν α' ψαλμόν Τ 6 καλών: άλλων Q 8 νίκος (sic) E Q : νίκας Τ C 10 μηδέ : μηδ’ C Q

άναπαύων τούς έσκυλμένους έν βίω. Δ εύτε γάρ, φησί, π ά ν τε ς οί κ ο π ιώ ντες καί ττεφορτισμένοι κ ά γώ α ν α π α ύ σ ω ύμας. Κάκείνη μεν ή βουλή τόν ’Ιωσήφ εν Αίγύπτορ πωλεϊσθαι συνεβούλευσεν' αυτή δε τόν πραΟέντα βασιλέα έδείκνυεν. ’Εκείνη τόν Παύλον διώκειν έδίδασκεν αύτη δε τούτον κηρύσ- 5 σειν έκέλευσε. Διό φευκτέον μέν εκείνην, τούτην δέ 3ηλωτέον, έν τω νόμω κυρίου έχοντας το θέλημα καί έν τω νόμω αύτοΰ 4 μελετώντας ή μέρας καί νυκτός. Καί τίς ό τοιούτος νόμος εί μή ό Χριστός, ό έκ τού πατρός άνεκφράστως γεννηθείς καί ούκ εν πλαξί λελαξευμέναις γραφείς; Έ κ γ ά ρ Σιώ ν έξελεύσεται νόμος, 10 καί λ ό γο ς κυρίου έξ Ιερ ο υ σ α λ ή μ ' νόμος μέν λεγόμενος ώς τά πατρώα βουλεύματα φέρων έν έαυτω, λόγος δέ ώς άχώριστος τοΰ πατρός. Αύτός δέ έστι καί τό ξύλον τό πεφ υτευμένον π α ρ ά τά ς διεξόδους τω ν ΰ δ ά τω ν , δπερ ό πατήρ άμεσιτεύτως ευκαρπον, πολυφόρον, ευθαλές, ύψίκομον, καλλίκλωνον άπεγέννησε. 15 5 Τούτο τό ξύλον ή νύμφη ποθούσα φησιν έν’Άισματι των φτμάτων' Ε ίπ ο ν Ά να β ή σ ο μ α ι έπί τω φ οινίκι καί κ ρ α τή σ ω τω ν κλάδω ν α υτού, φοίνικα μέν αύτόν καλούσα διά τό ειδεχθές μέν τής σαρκός κάτω, εύκαρπον δέ τής θεότητος άνω. Τούτου τοΰ ξύλου τήν βρώσιν παραιτησάμενος ό Άδάμ, τη εναντία περιπέπτωκεν · 20 ήμεϊς δέ, τά νΰν μυστικώς έσθίοντες ά π ’ αυτού, τήν παράβασιν έξορί^ομεν. Ιύλον γάρ ^ωής έστιν ό Χριστός, ξύλον θανάτου ό διάβολος. ’Εκείνος μέν έκ παραδείσου τόν άνθρωπον έκβάλλει· ούτος δέ τόν ληστήν είς τόν παράδεισον εισάγει. Κλάδους γάρ έχει τους αποστόλους, καρπούς τούς σω^ομένους, φύλλων κόμην 25 τούς λόγους, pijav τό βάπτισμα, γεωργόν τόν πατέρα, δστις 6 αυτόν καί άνω καί κάτω δίχα μεσίτου άπέτεκε. Θέλεις ίδεϊν

1-3 Matth. 11,28 Cant. 7,9

6-8 c f.v .2

10-11 Is. 2,3

13-14 v . 3 a

17-18

TCQE 1 φησί -f- ττρός με T 7-8 καί — νυκτός om. E 9-10 καί ούκ — γραφείς om. E 11 λεγόμενος om. Ε 12 φέρων έν έ α υ τ ω : έν έαυτω φέρων Τ 13-14 παρά — ύδάτων om. Ε 16 "Α ισματι: άσμασι Τ 18 μέν2 om. C 20 έναντία : άμαρτίφ Τ 22 ^ωης : της ^ωής EQ 23 μέν C: om. TEQ

καί τον τούτου καρπόν δν εδωκεν έν καιρφ αύτοϋ; Βλέπε τούτον σταυρούμενον καί τήν πλευράν νυχθεϊσαν αύτοϋ, ήτις αίμα καί ύδωρ έξέβλυσεν, εις ύποτύπωσιν μέν του μαρτυρίου τό αίμα, εις σύμβολου δέ βαπτίσματος τό ύδωρ. Επειδή γάρ πλευρά νυχθεϊσα 5 τον Άδάμ ύπεσκέλισεν, άναγκαίως καί πλευρά νυχθεϊσα τούτον άνεγέννησε. Ιύλον υγρόν τόν ένα κατέβαλε · ξύλον δέ ξηρόν τον κόσ­ μον άνώρθωσεν. Ή βρώσις εκείνου τόν θάνατον έτεκεν ή βρώσις δέ τούτου τήν ^ωήν άνεβλάστησε. Περί μέν γάρ έκείνου έλέχθη τό Ού φ άγεσ θε α π ’ αυτού· περί δέ τούτου· Γεύσασθε καί ϊδετε 10 δ τ ι χ ρ η σ τό ς ό κύριος. ‘ύύραΐός έστιν ώς μήλον, ήδύς ύπάρχει 7 ώς οίνος, κατάκαρπος ώς έλαια, πολύκευθος ώς βόα, πολύκαρπος ώς φοΐνιξ, πέπειρος ώς βότρυς. Γεύσασθε καί ίδετε. Σταυρικός έστιν ό καρπός· ήνθησεν έν πατριάρχαις, έκύπρισεν έν προφήταις, εδωκεν οσμήν έν τη έλεύσει, ώρίμασεν έν τφ πάθει, έσθίεται μετά 15 τήν άνάστασιν. Γεύσασθε ούν καί ίδετε πώς ήδύς έστι, πώς στερεός, πώς πέπειρος, πώς εύανθής, πώς πόσης ώραιότητος άνάπλεως. Τούτον τόν καρπόν άποδρεψώμεθα καί ημείς. Καί γάρ 8 παντάπασιν άλογον τούς μέν εις αναίσθητου είσιόντας αμπελώνα α­ πλή στως έξ έκάστης αμπέλου συλλέγειν τό χρήσιμον, οφθαλμών 20 έπιθυμίαπροθύμως συντρέχοντας, ήμας δέ εις τοιούτονκαί τηλικούτον έμβεβηκότας παράδεισον, δπου ή μονογενής άμπελος άποστολικά διατείνασα κλήματα καί βότρυας πατριαρχικούς φέρουσα, μή συλλέγειν άπλήστως τά χρήσιμα, καίτοι τής αμπέλου μάλλον έν τφ τρυγασθαι πλημμυρούσης. Τρύγα τοίνυν άκορέστως, μή 9 25 βλάπτων τήν άμπελον καί πασι γάρ άρκέσει, καί τό πλήρες 1 cf. ν. 3 b

9 Gen. 2,17; 3,3

9-10 Ps. 33,9

12 id.

15 id.

TCQE P (a linea 17: γά ρ παντάπασιν) 2 νυχθεΐσαν αΰτοΟ : αύτοϋ νυχθεϊσ.αν Q 3 eis2 om. E 5 τόν Ά δάμ — νυχδείσα om. Τ άναγκαίω ξ: άναγκαϊον Ε 6 2ύλον— κατέβαλε a C omissa, in mg. suppleuit C1 7-8 ή βρώσις2 — άνεβλάστησε om. E 8 μέν om. Ε t o om. E 9 δέ τ ο ύ τ ο υ : τούτου δέ Ε 12 πέπειρος: πέπυρος Q 14 έν1 om. Q 15-17 Γεύσασ9ε — άνάπλεως om. Ε 17 γά ρ inc. Ρ 17-20 Καί γ ά ρ — ήμας δέ om. Ε 18 άναίσθητον : αίσθητόν C 19 τό χρήσιμον : τ ά χρησιμώτα τ α Ρ 20 Ιπιδυμίαν C 20-21 είς — παράδεισον : εις παράδεισον έμβεβηκότες Ε 22 βότρυας -(- όρ&ται Ε 22-23 μή συλλέγειν — καίτοι om. Ε 24 πλημμυρούσης: πληρουμένης Ρ

κα9έξει καί κόσμον κορέσει καί καρπόν ούκ έκλείψει. Πηγή γάρ dyaScov ούσα, κενουμένη πλημμυρεϊ, όλον διδοΰσα καί δλον κατέχουσα, ήτις καί νΰν ήμας ευφραίνει καί τότε δοξάσει έν τη παρουσία αύτοϋ· ότι αύτώ πρέπει ή δόξα καί τό κράτος είς τούς αιώνας τών αιώνων. ’Αμήν.

5

II. In Psalmum II Είς τον δεύτερον ψαλμόν' Ί ν α τ ί έφ ρύαξαν έ9νη καί λαοί εμελέτησαν κενά; 1

"Ούσπερ ό τοξεύων τον ήλιον καί λι9ά^ων τόν ούρανόν κενω καί ματαίω πράγματι επιχειρεί, πας δέ βλέπων αύτόν 10 ή στενάζει ή γελφ, στενά3ει ώς κατά άμαρτάνοντος, γέλα ώς κατά μεδύοντος, ότι γή ύπάρχων πολεμεϊ τόν ούρανόν, ότι ό πηλός τώ πλάστη άντίκειται, ότι ό χόρτος πυρί άντιμάχεται, κατά τό Π άσα σάρξ χ ό ρ το ς, καί ‘Ο 9εός ημώ ν π υ ρ κ α τα να λίσ κ ο ν, ούτως ό μακάριος προφήτης, 3εασάμενος τώ 15 πνεύματι ’Ιουδαίους καί "Ελληνας καί τά έ9νη πολεμοΰντας τώ Χριστώ καί ώς κατά άν9ρώπου οπλισμένους του εαυτών ποιητοΰ, έλεγε στενά^ων διά τοϋ προκειμένου ψαλμοϋ* "Ινα τ ί έφρύαξαν Ι9νη καί λαοί εμελέτη σ αν κενά; Παρέ­ σ τη σ α ν οΐ βασ ιλείς τή ς γ η ς καί οί ά ρ χ ο ν τ ες σ υ νή χ 3 η - 20 2 σαν έπ ί τό α ύ τό . Κατά τίνος; Είπέ ταχέως, ΐνα φοβη9ώσιν οί άκούσαντες. Κ ατά το υ κ υρ ίο υ καί κ α τά το υ

7-8 ν. 1

14 Is. 40,6

14-15 Hebr. 12,29

18-21 ν. 1-2 ab

22 sq. v .2 c

PTCQE. II PC E (nonnullis omissis) 1-3 Π η γ ή — κατέχουσα ora. E 3 ή nas: ήμϊν P 4 αύτοϋ :το 0 Χρίστου P 4-5 δτι — ’Αμήν om. E 4 ττρέττει om. P ή om. C Q κράτος -f- νΰν καί άεΐ καί P 7 Eis — ψαλμόν: ψαλμός β P : εί$ τόν β Ε 9-10 καί — ΙτπχειρεΤ: κενω καί ματαίω -πράγματι έτπχειρεΐ ή ό λιθά^ων τόν ούρανόν Ε 12-15 ό τι2 — καταναλίσκον om. Ε 13 πλάστε» Ρ : ττλάσαντι C 15-16 τ φ πνεύματι — "Ελληνας : ’Ιουδαίους Ε 16 καί τά έθνη om. CE 19 καί — κενά: καί έξης, είτα Ε 21 Κατά — ταχέως: είττέ τάχεως κατά τίνος Ε

Χ ρ ισ το ϋ αύτοΰ· τό ποίημα κατά τοΟ ποιητοΟ, τό πλάσμα κατά τοΟ πλάστου, ό πηλός κατά του κεραμέως, ό χόρτος κατά τοΟ πυράς. Είδες πόλεμον τυφλών; Είδες μάχην άμικτον; "(ύσπερ γάρ ό τυφλός μια ράβδω μάχεται καί πλουσίω καί πένητι, δούλω 5 καί έλευθέρω, καί οφθαλμόν οδηγόν ούκ έχων τή δεξιά σφάλλεται, ούτω ποτέ Ιουδαίοι καί "Ελληνες καί τά έθνη, άπιστία τυφλώττοντες, τούς προφήτας καί τον Χριστόν ομοίως έπολέμησαν. "Ινα τ ί έφρύαξαν έθνη καί λ α οί, βασιλείς καί άρχοντες, άρμα 3 κακίας ϋπό διαβόλου ήνιοχούμενον; Έρωτα δέ ό προφήτης, ούχ 10 ίνα παρ’ αυτών μάθη, άλλ1 ΐνα εσφαλμένους ελέγξη ή άναιδευομένους πομπεύση, ή ΐνα μη έχοντάς τι λαλήσαι ή άποκριθήναι ελέγξη ώς κακοποιούς. "Οτε γάρ τά έθνη καί ο! λαοί, βασιλείς τε καί άρχοντες, τά τέσσαρα τάγματα ταϋτα, τον τών τεσσάρων περάτων θεόν έσταύρωσαν, έσταύρωσαν δέ ότι ήνέσχετο ό 15 σταυρούμενος. Τούτο γάρ σαφώς ημάς έδίδαξαν οΐ άπόστολοι 4 λέγοντες· Δ έ σ π ο τα , συ ό θεός ό π ο ιή σ α ς το ν ούρανόν καί τή ν γ η ν καί τή ν θά λ α σ σ α ν καί π ά ν τ α τ ά εν α ύ το ίς, ό το ΰ π α τ ρ ό ς ημώ ν δ ιά π νεύμ α τος ά γ ιο υ σ τό μ α το ς Δ αυίδ π α ιδ ό ς σου ε ί π ώ ν Ί ν α τ ί έφρύαξαν έθνη καί λαοί 20 έμελέτησαν κενά; Π αρέστησαν οί βασιλείς τή ς γ η ς καί οί ά ρ χο ντες σ υ νή χ θ η σ α ν επ ί τό αύτό κ ατά το υ κυρίου καί κ α τά το υ Χ ρίστου αύτοϋ. Είτα, τίνες ούτοι, Ιρμηνεύοντες λέγουσι· Σ υ νή χθ η σ α ν γ ά ρ ε π ’ άλη θείας έπί το ν ά γ ιο ν π α ΐδ ά σου Μησοΰν δν έχρισ ας, ‘ Η ρφδης τε 25 καί Π όντιος Π ιλάτος σύν έθνεσι καί λαοΐς Ι σ ρ α ή λ , π ο ιή σ α ι όσα ή χείρ σου καί ή βουλή σου π ρ ο ώ ρισ ε γενέσ θα ι. “Α ούν οί άπόστολοι ερμήνευσαν πρόσωπα, ταϋτα 8 ν. 1 a

16-22 Act. 4, 24-26

23-27 Act. 4, 27-28

PC E (lin. 1-12. 22-25 tantum) 1-2 τό πλάσμα — κεραμέως om. Ε 3 τυφλών : τυφλόν CE uix recte 5 όδηγόν ούκ εχων : ούκ εχων όδηγόν Ε 8-9 'Ί ν α τ ί — ήνιοχούμενον om. Ε 8 καί1 om. C 10 ΐνα ante ή add. C1 12 ώς om. Ε 12-22 'Ό τ ε — αύτοΰ om. Ε 14 περάτω ν P2C : om. Ρ 22-23 ΕΙτα — Ιρμηνεύοντες C : είτα Ιρμηνεύοντες ούτοι Ρ : τίνες δέ ούτοι Ιρμηνεύοντες οΐ απόστολοι Ε 26-ρ. 6, 3 ποιήσαι — συνέδραμον : καί έξης Ε 26 σου* om. C

5 άλλως έρμηνευθήναι αδύνατον. ‘Αλλά τις έρεΤ· Ναι, ιδού τά έθνη καί ό λαός Ισραήλ φανεροί δτι, Χριστού σταυρουμένου, ’Ιουδαίοι και οί στρατιώται καί ή κουστωδία συνέδραμον. Διά τί ούν πληθυντικώς είρημένου· Π αρέσ τησ αν οί β α σ ιλ είς τη ς γ η ς καί οί ά ρ χοντες σ υ ν ή χ θ η σ α ν , οί απόστολοι επί ένα 5 βασιλέα, τον Ήρφδην, καί επί ένα άρχοντα, τόν Πιλάτον, τό ρητόν ήρμοσαν είπόντες· Σ υ ν ή χ θ η σ α ν γ ά ρ ε π ’ ά λ η θ εία ς εν τη π ό λ ει τα ύ τ η ‘Η ρφ δης τε καί Π όντιος Π ιλάτος; Μή 6 ‘Ηρφδης οί βασιλείς; Μή Πιλάτος οί άρχοντες; Ά λλ’ ούκ έσφάλησαν οί άπόστολοι έρμηνεΰσαντες ούτω- μετά γάρ τού 10 βασιλέως 'Ηρφδου καί τόν βασιλεύοντα τής άμαρτίας διάβολον ύπέδειξαν, καί μετά τού άρχοντος Πιλάτου τάς άρχάς καί τάς εξουσίας των δαιμόνων έσήμαναν, περί ών ελεγεν ό απόστολος· Μή ούν βασ ιλευέτω ή α μ α ρ τία έν τ ώ θ ν η τώ υμών σ ώ μ α τι, καί πάλιν· Οΰ γ ά ρ έσ τιν ήμΐν ή π ά λ η π ρ ό ς αίμ α 15 καί σάρκα, άλλά πρός τά ς ά ρ χά ς, π ρ ό ς τά ς εξουσίας, π ρός τους κοσμοκράτορας. ’Επειδή γάρ θεός έν σαρκί ήν ό σταυρούμενος, καί ό άόρατος έν τω όρωμένω ΰβρι^όμενος, οί δαίμονες μετά των ανθρώπων καί οί άσαρκοι μετά των σαρκικών 7 κατ’ αύτοΰ συνήχθησαν. Θέλεις ϊδεϊν βασιλείς καί άρχοντας 20 συναχθέντας κατά του Χρίστου; "Οτε ό Χριστός άνήλθεν έν τω δρει πειρασθήναι ΰπό τοϋ διαβόλου, τότε ό άρχιδαίμων συνήγαγε π ά σ α ς τά ς βασ ιλείας το υ κόσμου καί τή ν δόξαν α υ τώ ν έν σ τιγ μ ή χρόνου. Καί μετά πάντων ώφθη, ΐνα μετά πάντων άφαντωθή· καί έπί πάντων έπάλαιεν, ΐνα έπί πάντων πέση καί 25 ήττηθή. ‘ά)ς έποίει δ ούκ ήδει, καί επαθεν δ ήγνόει · καί ό έμπροσθεν 4-5 ν. 2 ab 7-8 Act. 4, 27 23-24 cf. Matth. 4, 8 et Luc. 4, 5

14-15 Rom. 6, 12

15-17 Ephes. 6, 12

PC E (lin. 3-5. 8-25 tantum) 1 Noci om. P 3-4 Διά τ ί ούν : άλλά διά τί Ε 4 είρημένου : φησι Ε 5-8 συνήχθησαν — Πιλάτος om. Ε 9 Ά λ λ ’ ούκ : δρα Ε 10 οί ά π ό σ το λ ο ι— ούτω : οί απόστολοι ούτως έρμηνεύσαντες καί Ρ : έρμηνεύσαντες οί απόστολοι- μή γένοιτο Ε 11 διάβολον : τόν μεγαλοδαίμονα διάβολον Ε 15 π ά λ ιν Ού γά ρ : γά ρ ούκ C 17-18 ό σταυρούμενος : έσταυρωμένος Ε 18 ό om. Ε 19 καί om. Ρ 20 έσυνήχθησαν Ρ 20-21 Θέλεις — Χ ρισ τού: άλλ’ ώστε δέ καί Ε 21 τού om. C ό om. Ε 25-ρ. 7, 2 καί έπί — ότι om. Ε 26 ήδει : είδην Ρ

προσκυνεϊσθαι ^ητών όπίσω έρρίπτετο άκούων· Ύπαγε ό π ίσ ω μου, Σατανά;· γ έ γ ρ α π τ α ι γ ά ρ δ τ ι ( ...) ά π έσ τη ά π ’ αύτοΰ ό δ ιά β ο λος ά χ ρ ι καιρού, τόν καιρόν τοϋ σταυρού έπιτηρών. "Οτε ουν ό καιρός τοϋ πάθους έφθασε, τότε ot βασιλείς και οί 8 5 άρχοντες, οί δαίμονες καί ό άρχέκακος μετά ‘Ηρώδου καί Πιλάτου κατά τοϋ Χριστού συνήχθησαν. Π αρέστησαν οί βασιλείς τή ς γ η ς καί οί ά ρ χο ντες σ υ νή χ θ η σ α ν επί τό α υ τό κ α τά το ϋ κυρίου καί κ ατά το ϋ Χ ριστού αυτού. Καί οί άρχοντες σ υ νή χ θ η σ α ν επ ί τό αυτό. Πότε; Ό τε οί δισχίλιοι δαίμονες 10 καί ό λεγεών εις ένα άνθρωπον είσελθόντες ωκησαν. Τό οϋν Ίνα τ ί έφρύαξαν έθνη, αντί τοΰ· Διά τί ύπερηφανίαν καί όφρύωσιν τά έθνη έφόρεσαν; Ποια έθνη καί λαοί; Καί πότε μάλιστα έμελέτησαν κενά; "Οτε ’Ιουδαίοι καί τά έθνη, Ήρφδης τε καί Πόντιος Πιλάτος καί ή κουστωδία καί οί στρατιώται, ώς νεκρόν 15 έτήρουν τόν Ίησοΰν, τόν έν νεκροίς ελεύθερον. Ζώντι Ιπολέμησαν καί υπό νεκροΰ ήττήθησαν. "Ινα τ ί έφρύαξαν έθνη; 'Ινα 9 τί νεκρόν τηρήσαι ούκ ίσχυσαν, νεκρόν λεγόμενον, θεόν δέ φαινόμενον, δτε τόν λίθον έσφράγισαν καί την πέτραν ούκ έκράτησαν; "Ινα τ ί έφρύαξαν έθνη; Την θήκην ήσφαλίσαντο καί τήν 20 ένθήκην ού κατέσχον. "Ινα τ ί έφρύαξαν έθνη; Ό γάρ θάνατος, τότε κρατών την άνάστασιν, ήτόνησε καί ό τάφος, παρακατα­ θήκην τό σώμα λαβών, φοβηθείς δτι τόν θησαυρόν τοϋ πατρός ύπεδέξατο, τήν παρακαταθήκην μετά φόβου άπέδωκεν. "Ινα 10 τ ί έφρύαξαν έθνη; Καί στρατιώται μέν τόν λίθον ώς λίθοι 25 έφύλαττον άγγελοι δέ τό μνημεϊον θεοΰ τάφον έδειξαν, "(ύσπερ γάρ Ιδιώτου τάφον στρατιώται ού φυλάττουσιν, ούτως άνθρώπου 1-2 Matth. 4,10; cf. Luc. 4,8 2-3 Luc. 4,13 6-9 v. 2 9-10 cf. Marc. 5,9 et 13 10-13 cf. v. 1 15 cf. Ps. 87,5 16 v. 1 a 19 id. 20 id. 23-24 id. PC E (lin. 2-6. 10-16 tantum) 2 Post δτι quaedam Scripturae uerba deesse uidentur, supplenda e. g. κύριον τόν θεόν σου προσκυνήσει; καί αϋτω μονφ λατρεύσει;. Τότε 2-3 άπέστη — διάβολο; : καί άπέστη ό διάβολο; ά π ’ αύτοΟ Ε 6 τοϋ om. Ρ 6-10 Παρέστησαν — ωκησαν om. Ε 11 Ιθνη om. Ε 13 "Οτε om. Ρ οΐ ante Ιουδαίοι add. Ε 16—ρ. 8,2 "Ινα τ ί — άναστάντα om. Ε 20 ού κατέσχον : ούχ Ισχον C 25 τό μνημεϊον : τόν λίθον Ρ

τάφον ού τηροϋσιν άγγελοι. Ουδέ γάρ τόν Χριστόν Ιτήρουν τον ήδη άναστάντα, άλλά διά τρία ταϋτα τώ τάφω οΐ άγγελοι παρέμενον. Πρώτον, ΐνα δείξωσιν ότι θεός ό ταφείς, ώς ούρανώ τώ τάφω παρέμενον. Δεύτερον, ΐνα τήν άνάστασιν ταΐς γυναιξίν εύαγγελίσωνται λέγοντες· Τί ζη τείτε τό ν ^ ώ ν τα μετά τω ν 5 νεκρών; Ούκ έσ τιν ώδε, ά λ λ ’ ή γέρ θ η . Εί γάρ μή τούτο είπον ταΐς γυναιξίν οί άγγελοι, εϊχον έκεϊναι άγνοοΰσαι θυμιάν τόν τάφον τόν μηδέν κατέχοντα καί τιμάν τόν λίθον τήν πέτραν ούκ εχοντα καί μυρΐ3ειν τόν θάλαμον, τού νυμφίου μή παρόντος, 11 καί έμποδί^ειν τώ κηρύγματι τής άναστάσεως. Τρίτον, διά 10 τούτο οί άγγελοι τω τάφω παρέμενον, ΐνα πάσαν επιβουλήν καί ραδιουργίαν άποσκεδάσωσιν, ΐνα μή άκούσαντες οί ’Ιουδαίοι ότι άνέστη Χριστός, άλλον νεκρόν έν τώ τάφω άποθώνται καί μεθ’ ήμέρας εϊπωσι· Τί πλανάσθε, νομί^οντες ότι άνέστη Χριστός; Ιδού ό τάφος μαρτυρεί ό κατέχων τόν νεκρόν όν όρατε ώς άναστάντα 15 Χριστόν φάντασμά έστι καί πλανά ύμάς. Υμάς καλούμεν κριτάςούχί έν καινώ μνημείω τόν Ίησούν έθαψαν; ’Ερευνήσατε τόν 12 τάφον εάν μή έχη τόν νεκρόν, άνέστη, ώς λέγουσι. Καί μή σοι άπιστον φανή τό λεγόμενον · οί γάρ τοΐς στρατιώταις άργύρια ικανά δόντες, ΐνα εϊπωσιν ότι οί μαθηταί τόν Ίησούν έκλεψαν, 20 ούκ αν άλλον νεκρόν θάψαι έν τφ τάφω ώκνησαν, εϊ συνεχωρήθησαν, καί φάντασμα ή δαιμόνιον ή πνεύμα τόν άναστάντα είπείν. Ά λλ’ ύφ’ έαυτών προεδόθησαν είπόντες ότι έκλάπη. Εί μή γάρ τούτο ’Ιουδαίοι διεφήμισαν, ώς παρά πλειόνων ήκουσαν ότι άνέστη

5-6 Luc. 24, 5-6

19-20 cf. Matth. 28, 12-13

PC E (lin. 2-5. 10-15. 19-24 tantum) 2 άλλά : ότι Ε τα ϋ τα — άγγελοι : φησί μοι άγγελοι τ φ τάφω Ε 4 γνναιξΐν -)- καί δι’ αύτώ ν τ φ κόσμω Ε 5-10 λέγοντες— άναστάσεως om. Ε 7 άγνοοΰσαι om. C 9 Ιχοντα : έχοντες Ρ 10 Ιμποδί^ειν : Ιμττοδί^οντες Ρ 10-11 διά τ ο ύ τ ο —■ παρέμενον om. Ε 12 άποσκεδάσω σιν: διασκεδάσωσιν Ε 15 ό κατέχων bis Ρ 15-19 δν όρατε — λεγόμενον : καί οΰδέν άπεικός τούς ’Ιουδαίους πλαττείν τοιαύτα εί σννεχωρήθησαν Ε 16 Χριστόν : νεκρόν C 20 εϊπω σιν — έκλεψαν : είς κλοπήν τή ν άνάστασιν διαβάλλωσιν Ε 21 3άψαι — τάφω : έν τ φ τά φ φ 3άψαι Ε 24 ’Ιουδαίοι — ώς : ύστερον δτε Ε διε­ φήμισαν scripsi : διεφήμησαν Ρ : διευφήμησαν C

καί έφάνη πολλοϊς, δτι πνεύμα φαντά3ει, άλλ’ ούκ άνέστη Χριστός, ότι έκλάπη το σώμα, ούκ ήγέρθη ό ταφείς, ούκ αν μετά την άνάστασιν τοϊς άττοστόλοις Ιλεγεν ό κύριος· Ψ ηλαφ ήσατε με καί ΐδετε δ τ ι α ύτός εγώ είμι, δ τ ι πνεύμα σάρκα καί 5 όσ τέα ούκ έχει καθώ ς εμέ θεω ρείτε έχοντα. Διά τούτα οί στροατώται καί οί άγγελοι τόν τάφον έφύλαττον. Καί 13 μηδένα ξενι^έτω δτι τόν προκείμενον ψαλμόν τή άναστάσει Χριστού ήρμόσαμεν άποστολικώ γάρ κανόνι ήκολουθήσαμεν καί τήν Παύλου έρμηνείαν ώς νόμον κατέχομεν. Παύλος λέγει έν 10 ταϊς Πράξεσι· Καί ημείς ύμάς εύ α γγελ ι^ό μ εθα τή ν πρός το ύ ς π α τέρ α ς ε π α γ γ ε λ ία ν γενομένην, δ τ ι τ α ύ τ η ν ό θεός π επ λ ή ρ ω κ ε το ϊς τέκνοις α ύ τώ ν ή μ ϊν ά να σ τή σ α ς Ίη σ ούν. Καί μνημονεύσας τής Ιησού άναστάσεως τόν προκείμενον ψαλ­ μόν ελαβεν είπών '(ύς καί έν τώ ψ αλμφ τ φ δευτέρψ γ έ γ ρ α π 15 τ α ι - Υιός μου εΐ σ ύ- εγώ σήμερον γεγέν ν η κ ά σε. ‘ίύς εκ παρθένου άσπορον, ούτως έκ τάφου άφθορον Ούδέ γ ά ρ ή σάρξ α ύ το ύ είδε διαφ θοράν. ’Εντεύθεν παλιγγενεσία λέγεται ή έκ νεκρών άνάστασις. ’Αλλά καί νύν ή έκκλησία όρώσα “Ελληνας 14 πολυθεΐαν άσκούντας λέγει· “ίνα τ ί έφρύαξαν έθνη; Οί "Ελ20 ληνες τά στοιχεία θεούς όνομάσαντες, τήν μεν γην Δήμητραν, τό δέ ύδωρ Ποσειδώνα, τόν δέ άέρα "Ηραν, τό δε πύρ "Ηφαιστον, τόν δέ ύετόν Δία όνομάσαντες. Ei γάρ τά στοιχεία θεοί, πώς άλλήλοις μάχονται; Πώς δέ εις τόν καθ’ Iαυτών πόλεμον οπλί­ ζονται; Τό γάρ ύδωρ τώ πυρί έστι πολέμιον, τό δέ πύρ τού 25 ύδατος φθορά καί δαπάνη. Καί ώσπερ έν ταϊς πολεμικαΐς παρα3-5 Luc. 24, 39 10-15 Act. 13, 32-33; cf. Ps. 2, 7 cf. Ps. 15, 10 19 v. 1 a

16-17 Act. 2, 31;

PC E (lin. 1-19) H (lin. 19-25) 1 πολλοί; -|- & Χριστό; εί μή τοΟτο διεφήμησαυ Ε 6 ante Χριστό; add. Ε 2 δτι έκλάπη — ταφεί; om. Ε 3 δ κύριο; om. Ε 6 καί1 om. ΡΕ έφύλαττον ΡΕ : έφύλασσον C 6-7 Καί — ξενι^έτω : μή ξενι^έτω δέ τιυα; Ε 9-10 καί τήν — Πράξεσι : ό γ ά ρ θείο; ΠαΟλο; έν τ α ί; ΤΤράξεσιν λέγει Ε 13-14 τόν — είπών : φησΐν Ε 16-17 Ούδέ — διαφθοράν om. Ε 18 ’Α λλά— νϋν : καί νΰν δέ Ε 19 άσκοΟντα; : νοσοϋντα; Ε έθνη + καί έξη; Ε 19—ρ. 10, 10 Οί "Ελληνε; — δύνανται om. Ε ΟΙ "Ελληνε; inc. Η 21 "Υφαιστον Η 22 Δίαν Ρ π ώ ; : καί π ώ ; Η

τάξεσιν, όπου ή ύπερβάλλουσα δύναμή, εκεί ή νίκη σκιρτά, ούτως έν τή μάχη τού πυρός και τοΰ ΰδατος, όπου τό πλεΐον, εκεί τά έπινίκια. ‘Η δε γή αέρι ψυχρφ μαστίζεται· ό δέ άήρ ύττό των τής γης αναθυμιάσεων λοιμικήν νόσον ένδύεται. Εί ουν θεοί τά στοιχεία, τίς είδε θεούς πολεμοΰντας έαυτοίς; Ί ν α τ ί έφρύα- 5 ξαν έθνη καί λαοί έμελέτησαν κενά; Καί έν μέν τή δημιουργίοι τά τή φύσει πολέμια φιλίαν ήσπάσαντο καί κόσμον άπήρτισαν, νεύματι δημιουργώ πειθόμενα- έν δέ τή καθόλου προνοία εαυτών είσι πολέμια, τήν άθεον πολυθεΐαν έλέγχοντα, ΐνα πάντες μάθωμεν ότι τά πολεμουντα καί πολεμούμενα θεοί είναι οΰ δύνανται. 10 15 Καί λαοί έμελέτησαν κενά, αιρετικοί τάς γραφάς πατήσαντες καί έργα στοιχείων ώς νόμου προφέροντες. Καί τίνες είσίν οί λέγοντες ταϋτα; Τό πνεύμα τό άγιον καί ό Δαυίδ καί οί απόστολοι. Περί τίνων λέγουσι; Περί ‘Ηρφδου καί Πιλάτου καί ’Ιουδαίων καί στρατιωτών, τών σταυρωσάντων τόν Χριστόν. Τίς τούτου 15 μάρτυς; ‘Η βίβλος τών Πράξεων. "Οτι δέ τό πνεύμα τό άγιον καί ό Δαυίδ καί οί απόστολοι ταϋτα είπον, ό μέν χρηματικών, ό δέ προφητεύων, οί δέ τό πέρας τής προφητείας βλέποντες, άκουσον δτε Πέτρος καί ’Ιωάννης τόν χωλόν έν τώ ίερώ ίάσαντο καί ώς ιερόσυλοι άνεκρίνοντο· Ά π ο λ υ θ έν τε ς ή λθο ν π ρ ο ς το ύ ς 20 συναποστόλους, καί ά π ή γ γ ε ιλ α ν αύτοϊς όσα π ρ ο ς α υ το ύ ς οί άρχιερεΐς καί οί π ρ εσ β ύ τερ ο ι είπον. Οί δέ άκούσ αντες όμοθυμαδόν ήραν φω νήν πρ ο ς τό ν θεόν λέγοντες· Δ έσ π ο τα , σύ ό θεός ό π ο ιή σ α ς τό ν ούρανόν καί τή ν γ ή ν , ό το ύ π α τ ρ ό ς ήμών διά πνεύμ α το ς ά γ ιο υ σ τό μ α ­ 25 τος Δ αυίδ π α ιδ ό ς σου ε ϊπ ώ ν "Ινα τ ί έφρύαξαν έθνη καί λαοί έμελέτησαν κενά; Π αρέσ τησ αν οί βασ ιλείς τή ς γής. Είδες πώς τό πνεύμα καί ό Δαυίδ καί οί απόστολοι 16 είπον τά προκείμενα; Π αρέστησαν οί βασ ιλείς τή ς γή ς. 5-6 ν. 1

11 ν. 1 b

20-28 Act. 4, 23-26

29 ν. 2 a

PC E (lin. 11-12) H (lin. 1-10) 2 Ικεϊ + καί C 4 ούν : δέ C 5 τίς : καί τίς Η είδε Η : ίδεν Ρ : οίδε C έαυτοΐς : έαυτούς Η 5-6 Ί ν α τ ί — κενά om. Η 8 δημιουργού Η 10 δύνανται expl. Η 12- ρ. 11, 2 έρ γ α — άνέκρινεν om. Ε 12 είσίν om. Ρ 13 τα ϋ τα om. C 17 6* om. Ρ 19 ό Πέτρος Ρ Ιάσατο C 28-29 Είδες — γή ς om. Ρ

Ποιοι βασιλείς; Καί μή μόνος 'Ηρφδης αυτόν έν τώ πάθει άνέκρινεν; Πέντε βασιλείς κατά του Χρίστου έν τή ένανθρωπήσει αΟτοΰ παρέστησαν· πρώτος ό διάβολος, δεύτερος ό θάνατος, τρίτος ή άμαρτία, τέταρτος ό ‘Ηρώδης, ό δι’ αύτόν φονεύσας τά νήπια, καϊ 5 πέμπτος ό άλλος ' Ηρφδης, έφ’ ου το πάθος ύπέμεινεν. Έπεί ούν πεντάς βασιλέων καί πεντάπολις κακή κατά του έπουρανίου βασιλέως έπανέστησαν, π α ρ έ σ τ η σ α ν οί βασ ιλείς τή ς γης. "Οτι δέ ό Σατανάς άλλότριον άνομα φορών καί ώς δραπέτης δεσποτικόν άνομα ένδυσάμενος βασιλεύς έλέχθη, άκουσον. "Οτε ό κύριος τούς 0 δαίμονας έδιωξε καί τούς δαιμονιώντας έθεράπευσεν, οί Ιουδαίοι έλεγον Έ ν Βεελ^εβούλ ά ρ χ ο ν τ ι τώ ν δα ιμ όνιω ν έκβάλλει τά δαιμόνια. Εΐτα ό κύριος· Π άσα β α σ ιλ εία μερισθεΐσα κ α θ ’ έα υ τή ν έρημοϋται. Καί έπάγει· Εί ούν καί ό Σ ατανάς έφ’ έαυτόν έμερίσθη, π ώ ς σ τα θ ή σ ε τα ι ή βα σ ιλεία 15 αυτού; Βασιλείαν δέ αυτού είπών, βασιλέα λεγόμενον έδειξεν. "Οτι δέ βασιλεύς καί ό τής άσεβείας θάνατος, Παύλος λέγει* 17 Ά λ λ ’ έβασίλευσεν ό θ ά ν α το ς ά π ό Ά δ ά μ μέχρι Μωυσέως. "Οτι δέ καί ή κακοποιός άμαρτία βασιλεύς* Μή ούν β α σ ιλευέτω ή ά μ α ρ τία έν τ ώ θ ν η τώ ύμών σ ώ ματι. "Οτι δέ καί 20 ό νηπιοκτόνος ‘Ηρφδης βασιλεύς, γέγρατιται* Ά κούσας δέ ‘Η ρφδης ό βασ ιλεύς τη ν άκοήν ’Ιησού Ιτ α ρ ά χ θ η καί π ά σ α 'Ιεροσ όλυμα μ ετ’ αυτού. Πέμπτος ό άλλος 'Ηρφδης. "Οτι δέ άποθανόντος τούτου τοΰ ‘Ηρφδου καί ’Αρχελάου τοΰ υιού αυτού βασιλεύσαντος, μετά τον ’Αρχέλαον άλλος ‘Ηρφδης 25 έβασίλευσε, γέγραπται* "Ηκουσε δέ ‘Η ρφδης ό βασιλεύς τή ν άκοήν ’Ιησού. Έπεί ούν πεντάς βασιλέων κατά τού μονο­ γενούς βασιλέως ώμονόησαν, π α ρ έσ τη σ α ν οί βασιλείς τή ς 7 ν. 2 a 11-12 Luc. 11, 15 12-15 Luc. 11, 17-18 18-19 Rom. 6, 12 20-22 Matth. 2, 3 25-26 Matth. 14, 1

17 Rom. 5, 14 27 sq. v. 2 ab

PC E (lin. 2-5. 26-27) 2 Πέντε -|- δέ E τον om. P 3 τρίτος : τρίτη CE 4 καί om. E 5-26 Έ πεί ούν — ΊησοΟ : ότι δέ βασιλεύς καί ό διάβολος καί ή άμαρτία καί ό θάνατος λέγεται έκ τώ ν γραφικών βητών δήλον Ε 7-8 ό Σατανάς — φορών : άλλότριον όνομα ό Σατανάς φέρων Ρ forte melius 9 ήλέχθη Ρ 19 ύμώ ν: ήμών C 20 νηπιοκτόνος -|- διά­ βολος Ρ 21 τή ν άκοήν ΊησοΟ om. Ρ 26 βασιλέω ν: βασιλέως Ε 27-ρ. 12, lin. 1 τής γη ς om. Ε

18 yfjs καί ο! ά ρ χοντες σ υ νή χθ η σ α ν. Oi οδηγοί τοΰ βίου, ol οικοδόμοι των πραγμάτων, οί κανόνες τής πολιτείας, οΐ Ιατροί τής ^ωής συνήχθησαν, διαβολικήν σύναξιν έπιτελοΰντες. Συνήχ­ θησαν, έκκλησίαν πονηρευομένω ν συγκροτοϋντες. Ί ν α τί έφρύαξαν έθνη καί λαοί έμελέτησαν κενά; Τον βασιλέα 5 ώς ιδιώτην άνθρωπον έδοξαν ταπεινοϋν, άλλ’ Ιδού ό σταυρω­ θείς άναληφθείς Ιν δόξη τοΰ κόσμου έβασίλευσεν. "Ινα τ ί έφρύα­ ξαν έθνη; Τον οφθαλμόν τής των θαυμάτων πηγής ένόμισαν πηροΰν, άλλ’ ή πηγή εύδρόμους έχουσα τούς ρύακας θαύματα διά των άποστόλων τώ κόσμω άνώμβρησεν. "Ινα τ ί έφρύαξαν 10 έθνη; Θνητοί δντες τον άθάνατον ποιητήν ήθέλησαν άνελεΐν. 19 "Ινα τί ώφελήσωσι, καί πότε άνθρώπου χειρ δύναται άντιπατάξασθαι θεώ; Καν γάρ παθεϊν ήνέσχετο, άλλ’ ούκ άπέβαλε τήν θεϊκήν δύναμιν. Καν έπί ξύλου έκρέματο, άλλ’ ούρανόν καί γήν ύπεστήρι^ε. Καν μετά ληστών έκρέματο, άλλ’ύπό αγγέλων έθαυμά^ετο. 15 Καν υπό Ιουδαίων ώνειδί^ετο, άλλά πατρί τό πνεύμα παρέθετο. Καν έν μνημείφ έθάπτετο, άλλά του αδου τά ταμεία έκένωσε. Καν δεσμά νεκρών έφόρεσεν, άλλά τά δεσμά του θανάτου διέρρηξεν. Καν ύπό άπιστων κατακέκριται, άλλά κριτής ;§ώντων καί νεκρών έρχεται. Τί ουν ωφέλησαν οί άσεβεϊς, άνθρωποι δντες καί 20 20 θεω μαχόμενοι; "Ινα τ ί έφρύαξαν έθνη καί λαοί έμελέ­ τη σ α ν κενά; Καν γάρ σταυρόν έδέξατο, ώ ’Ιουδαίοι, μή άδυναμίαν τό πράγμα νομίσητε, άλλά μάλλον έπί τή μακροθυμία θαυ­ μάσατε. ‘Ο γάρ λόγω ξηράνας συκήν καί τήν γυναίκα του Αώτ άποστηλώσας ήδύνατο μόνω τώ βλέμματι χαώσαι ύμάς μετά 25 καί τής πόλεως, άλλ’ ούκ έποίει τούτο, ινα μή χαρή ό διάβολος 21 έπί τή άπωλεία τών ανθρώπων εύφραινόμενος. Καί άλλως δέ, έπειδή σωτήρ έπεδήμησε καθολικός, ούκ ήγήσατο δίκαιον 3-4 cf. Ps. 25, 5

4-5 ν. 1

7-8 ν. l a

10-11 id.

21-22 ν. 1

PC E (lin. 1-10) 3 σύναξιν : σύνταξιν E 4 εκκλησίαν πονηρευομένων : πονηρευομένων έκκλησίαν Ε post συγκροτοϋντες titulum άλλως εις τον αυτόν litteris uncialibus scriptum adfert E 4 -1 0 Ί ν α — άνώμβρησεν om. C βέδοξαν E: έδειξαν P 10 τ φ om. E άνόμβρισεν P Post άνώμβρησεν in E legitur καί τά ύπόλοιπα δέ τοΰ λόγου ούτως πω ς έχει πανηγυρικώς, ούδέν δέ έρμηνείας έχόμενον. διό παραλέλειπται. Sic expl. E 13-14 άλλ’ — έκρέματο om. C

παραυτά τιμωρήσαι τούς κακόφρονας. Ei yap το τής οικουμένης χειρόγραφον τότε άνετρέπετο, πώς είχον τότε λογο9ετεϊσ3αι οί υπεύθυνοι; Καί ώσπερ βασιλεύς εορτήν πάνδημον επιτελών απολύει μέν τούς εν φυλακή, κατ’ εκείνην δέ την ώραν ούδένα 5 άμαρτάνοντα είς αύτόν θανατοϊ, ούτως ό Χριστός την πάνδημον εορτήν τού πάθους επιτελών κα'ι άπάθειαν κόσμω βραβεύων, ού μόνον τούς ύπαιτίους άπέλυσεν, άλλά καί παραυτά τούς άμαρτάνοντας ούκ ώλεσεν. "ύύσπερ yap οί παρ’ ήμϊν άρχοντες κατά τήν τού Πάσχα εορτήν ούδένα μέν πλήττουσι, τούς δέ εν φυλακαΐς δέσμιους 10 άπολύουσι, τούτο προλαβών ό Χριστός έποίησεν. Άλλ’ 22 έρεϊς· Καί ούκ άπέλαβον τάς έαυτών κολάσεις οί σταυρώσαντες τον Χριστόν; Ούκ άπώλεσαν τήν πόλιν; Ού πυρίφλεκτος γέγονεν αύτοϊς ό ναός; Ού μυριάδες άναρίθμητοι ώλοντο έξ αύτών; Πώς ουν λέγεις· Ούκ έπεξήλθε τοίς σταυρώσασιν; Άλλ’ εί μέν παραυτά 15 ή μετά βραχύ έπολιορκήθη 'Ιερουσαλήμ, καλώς άντέλεγες. Εί δέ μετά πολλούς ενιαυτούς έκολάσθησαν, μή μέμψη τόν κολάσαντα, άλλά μέμψαι τούς Ιν τοσούτοις έτεσι μή μετανοήσαντας. Ό yap επί τοσούτοις μακροθυμήσας ένιαυτοίς εδειξεν ώς ούδέ εις το έξης ήτόνησεν είς τό μακροθυμεΐν. Έμακροθύμει δέ σταυρωθείς, 20 ΐνα καλέση αύτούς πρός μετάνοιαν, τούς άπανθρώπους φονείς. ["Οτι αύτώ ή δόξα καί τό κράτος νύν καί άεί καί είς τούς άτελευτήτους αίώνας τών αιώνων. ’Αμήν].

III. In Psalmum III Είς τό ν τρ ίτο ν 25 θ λ ί β ο ν τ έ ς με;

ψαλμόν· Κ ύ ρ ιε ,

τί

έπληθύνθησαν

οί

24-25 ν. 2 a PC. I ll PCHE Damasc. 12-13 yeyovev αύτοϊς : αύτοϊς γέγονεν C 20 προ;: εις Ρ 21-22 doxologiam deleui:hom., ni fallor, expl. imperfecta 21 καί άεί om. P 24 Et; — ψαλμόν : ψαλμό$ y P : sis τόν y E : ToO aylou Χρυσοστόμου sis τόν τρίτον ψαλμόν, sis Δαυίδ καί Ά βεσσαλώμ Damasc. : τοϋ αύτοϋ add. CH ante titulum 24-25 Κύριε — θλίβοντέί με om. Η Damasc.

1

’Επινικίους άνδριάντας oi βασιλείς τοΐς στρατηγοί? νικήσασιν άνατιθέασΓ νικηφόρους δέ εικόνας καί στήλας έγείρουσιν άρχοντες ήνιόχοις καί άθληταίς, καί τφ έπιγράμματι ώς στόματι κήρυκα της νίκης την ύλην εργάζονται. "Αλλοι δέ πάλιν εν βίβλοις καί γράμμασι τούς επαίνους τοϊς νικηταϊς γράφουσι, την εαυτών έν 5 τω έπαίνω δύναμιν ίσχυροτέραν των έπαινουμένων δεϊξαι θέλοντες. Καί λογογράφοι καί ζωγράφοι καί χαλκευταί καί λιθογλύπται καί δήμοι καί άρχοντες καί πόλεις καί χώραι τούς νικητάς θαυμά^ουσιν. Ουδείς δέ φεύγοντος καί μη πολεμήσαντος εικόνα έγραψε καθάπερ νυν ό Δαυίδ* Υαλμός γάρ τ φ Δ α υ ίδ έν τω 10 ά π ο δ ιδ ρ ά σ κ ειν α υ τό ν ά π ό π ρ ο σ ώ π ο υ Ά β εσ σ α λ ώ μ το ύ υιού αύτοϋ. Καί πότε ό δραπέτης έγκωμίων άξιος; Πότε δέ ό φυγάς επιγραμμάτων εντός; Τους δραπέτας γράμμασιν ίξεύουσιν, 2 οΰκ έπιγράμμασι θαυμά^ουσιν. ’Αλλά μάθε την αιτίαν, άδελφε, τής επιγραφής καί άσφάλισαί σου την ψυχήν* γενέσθω 15 σοι ή ιστορία βίου κατόρθωσις- ήτω σοι ό του δικαίου διωγμός διανοίας στηριγμός. Μάθε γάρ διά τί έδιώκετο ό Δαυίδ υπό του Άβεσσαλώμ, ΐν’, ώς θεμέλιον τό πράγμα ευρών, οίκοδομηθής τφ φόβω του θεού, ‘ίύς γάρ άνευ τοΰ θεμελίου σαθρά ή οίκοδομή, ούτως άνευ τής ευρέσεως τοΰ σκοπού οΰκ ώφελεί ή γραφή. Σκοπόν 20 εΐχεν ό μακάριος Δαυίδ διά του προκειμένου ψαλμοΰ παιδεΰσαι τον βίον καί σωφρονίσαι μηδέποτε κακοποιείν καί καταφρονεΐν 10-12 ν. 1 PC Η (a lin. 10) E Damasc., De Imag. III (lin. 1-10) 1-10 ’Επινικίους — Δαυίδ1 om. Η 1 Επινικίους - f μέν Damasc. 2 άνατιθέασι D am asc.: om. PCE εικόνας κ α ί: τινας Damasc. Ιπεγείρουσιν Damasc. 3 άθληταίς CE D am asc.: στρατιώ ταις P στόματι : στέμματι Damasc. κήρυκα Damasc. E : κήρυκας PC 4 δέ om. Damasc. βίβλοις CE Damasc. : βιβλίοις P 5 έαυτων : αύτών Damasc. 7-9 Καί λογογράφοι — Οαυμά^ουσιν om. E 7 καί χαλκευταί om. Damasc. 9-10 εΙκόνας Ιγραψεν expl. Damasc. 10 Ψαλμός inc. Η γά ρ om. Η 12 ό1 om. Ε 13 έπιγραμμάτω ν : γραμμάτων Ε γράμμασιν : έπιγράμμασιν Ε ίξεύγουσιν Ρ 15 άδελφε om. HE 16-20 ή τω σοι — γραφή om. Ε 18 ΐν’, ώς : ΐνα Η οίκοδομηθής C : οίκοδομηθείς Ρ : οίκονομηθή Η 19 τοΰ2 om. CH 20 εύρέσεως του σκοπού : έρεύνης τω ν προκειμένων Η 22 σωφρονήσαι CH καί2 : μηδέ Ε

των νόμων του θεοϋ, ϊνα μή ό άμαρτήσας τοιαυτα πάθη οϊα καί αυτός έπαθεν. "Εφυγε τόν υιόν αύτοΰ ό Δαυίδ επειδή 3 την άγνείαν εφυγεν · έφυγε τόν υιόν επειδή τόν σώφρονα γάμον ένύβρισεν εφυγε τόν υίόν επειδή τόν νόμον του θεοϋ τόν λέγοντα 5 Οΰ φονεύσεις, οϋ μοιχεύσ εις, εφυγεν. ’Επειδή γάρ άλλοτρίαν αμνάδα εις τόν οίκον αύτοΰ είσήγαγε καί τόν ταύτης ποιμένα άπέκτεινεν, ό εκ του οίκου αύτοΰ άμνός τόν ποιμένα εκεράτι^εν. ’Αλλότριον οίκον Ιπολέμησε καί έκ τοΰ ίδιου οίκου Ιπανέστη αυτω ό πόλεμος. Ούκ εστιν εμόν τό νόημα- 3εοΰ έστι τό άπό10 φθεγμα. "Οπου δέ 3εός ό έρμηνεύων, ούδείς ό άντιλέγων. "Οτι 4 γάρ διά τοΰτο έπανέστη τω Δαυίδ ό υιός αύτοΰ έπειδή τόν Ούρίαν έφόνευσε καί τήν γυναίκα αύτοΰ έλαβεν, άκουσον τοΰ 3εοΰ διά τοΰ προφήτου Νά3αν προς τόν Δαυίδ λέγοντος- ’Ε γώ έχρ ισ ά σε βα σ ιλέα επ ί τό ν ’Ισραήλ καί Ιξειλόμην σε εκ 15 χειρός Σαούλ καί εδωκά σοι τ ά π ά ν τ α το ΰ κυρίου σου καί τό ν οίκον Σαούλ καί ’Ιο ύ δ α - καί εί ο λ ίγ α σοί έσ τι, π ρ ο σ θ ή σ ω σοι καθώ ς τα ΰ τα . Καί τ ί ό τι έξουδένωσας τόν κύριον το ΰ π ο ιή σ α ι τό π ο ν η ρ ό ν ένώ π ιό ν μου; Τόν Ο ύρίαν τό ν ΧετταΤον Ιπ ά τα ξ α ς έν βομφαίφ καί τή ν 20 γ υ ν α ίκ α α ύ το ΰ έλαβες έα υ τφ εις γυνα ίκ α . Καί νυν ούκ έξα ρ θή σ ετα ι ρομφαία έκ το ΰ οίκου σου εις τό ν αιώ να. Τόν αλλότριον οίκον ρομφαία έδιχοτόμησας, τήν κατά σοΰ 5 ρομφαίαν χαλκεύσω έν τω οΐκω σου. ’Ιδού έγώ έξεγερώ έπΐ σέ κακά έκ το υ οίκου σ ο υ - ούκ έξωθεν ποθεν, άλλ’ έκ το υ οίκου 25 σου. "Οθεν ή πηγή τής άμαρτίας, έκεΐθεν ή πληγή τής τιμωρίας. 5 cf. Exod. 20, 13 et 15

13-21 II Reg. 12, 7-10

23-24 II Reg. 12, 11

PCH E (nonnullis omissis) 1 τω ν νόμων : τόν νόμον Ρ 2 "Εφυγε ΡΕ : έφευγε CH 2-3 έπειδή — υίόν om. Ε 3 έφευγε Η 4 ένύβρισεν : ήδέτησεν Ρ έφυγε ΡΕ : έφευγεν CH λέγοντα : λεχ3έντα Ε 5 φονεύσει;, ού μοιχεύσει; : μοιχεύση;, ού φονεύση; Η 8-9 Α λλότριον — πόλεμο; om. Ε 9 έστι2 om. Ε 10-12 "Οτι γά ρ — έλαβεν om. Ε 11 τω Δαυίδ — αύτοΰ : ό υΙό; αύτω Η 12 άκουσον + γά ρ Ε 14 σε1 + εί; Ε 14-17 καί έξειλόμην — τα ΰ τα om. Ε 14 έξειλόμην C1 : έξηλόμην CH : έξηλάμην Ρ 20 έαυτφ : σεαυτω Ε 23-25 ’Ιδού — σου om. Ε 23 έξεγειρώ (sic) ΡΗ 23-24 έπΐ σέ κακά C : κακά έπ'ι σέ Η : κακά om. Ρ

Έπεί ουν τής εντολής τοΟ θεού δραπέτης και φυγάς έγένετο, διά τούτο τον υιόν άπεδίδρασκε. Ψαλμός τώ Δ α υίδ έν τ φ ά π ο διδράσκειν α υτόν ά π ό π ρ ο σ ώ π ο υ Ά β εσ σ α λ ώ μ το υ υίου αύτοϋ. Καί κρείττων τής του πολέμου έξηγήσεως ή αιτία τής του πολέμου ύποθέσεως, ΐνα τον όλισθον τοΰ δικαίου θεασά- 5 μενοι άσφαλισώμεθα τό τιτώμα καί φΰγωμεν την όμοίαν βάσα6 νον. Πολλοί γάρ καί εις τήν σήμερον πολέμους εν τοΐς οΐκοις εχουσι, καί ό μέν ΰπό γυναικός πολεμεϊται, ό δέ υπό τέκνου πολιορκεΐται, άλλος υπό αδελφού καί άλλος υπό φίλου καί έτερος ΰπό οϊκέτου δαμά3εται, καί έκαστος άκηδια καί δυσχε­ 10 ραίνει καί μάχεται καί πολεμεϊ καί πολεμεϊται. Καί ούδείς έαυτόν λογοθετεΐ Ιννοών οτι, εΐ μή αμαρτίας έσπειρεν, οΰκ αν έν τω οϊκω αΰτοϋ άκανθαι καί τρίβολοι άνέβησαν εί μή σπινθήρας αμαρ­ τιών έκρυψεν, οΰκ άν ό οίκος ένεπυρί3ετο. "Οτι γάρ άμαρτιών εΐσι καρποί τά οίκεϊα κακά καί δημίους εμφυλίους κατά τοϋ 15 άμαρτάνοντος χειροτονεί ό θεός, μάρτυς ή θεία γραφή, ής οΰδέν 7 προς πίστωσιν ίσχυρότερον. Πολεμεϊ σε ή γυνή, εΐσελθόντι ώς θηρίον άπαντα, τήν γλώσσαν ώς μάχαιραν άκονα; Λυπηρόν μέν τό πράγμα, ότι ή βοηθός άντίπαλος γέγονεν. "Ομως έαυτόν έρεύνησον, μήπως εν νεότητι είς γυναίκα ένεωτέρισας καί τό εις 20 γυναίκα τραύμα διά γυναικός θεραπεύεται καί τήν άλλοτρίαν σηπεδόνα ή ιδία χειρουργεΐ. Κάν άγνοή ή τέμνουσα, άλλ’ οϊδεν ό ιατρός θεός. Αυτός γάρ αυτή ώς σιδήρω κατά σου έχρήσατο. "ΰύσπερ ούν τό σίδηρον ούκ οϊδεν δ ένεργεΐ, τήν δέ διά του σιδήρου θεραπείαν οϊδεν ό ιατρός, οΰτω, κάν άγνοή ή γυνή ή 25 πλήττουσα καί ό άνήρ ό πληττόμενος τήν αιτίαν τής πληγής, 2-4 ν. 1 PCH Ε (usque ad lin. 7) 1-2 Έ π εί — άπεδίδρασκε om. E 1 οΰν: γοΰν Η 2-4 Ψαλμός — αΰτοϋ om. Η (de ordine ab hinc m utato in H uide introductionem) 3-4 αυτόν — αΰτοϋ : καί έξης E 4 Καί κρείττων : καί κρεΐττον Ε : κρείττον ούν έστι Η 5 ΰποδέσεως 4- άπεδίδρασκεν οΰν ό Δαυίδ άπό προσώ που Ά βεσσαλώμ Η ivoc -f- ήμεΐς Η τοϋ δικαίου om. Η 7 - ρ. 19, 14 (§§ 6-12) Πολλοί — εύφραίνουσιν om. Ε 9 καί άλλος ΰπό φίλου Η : om. PC 10 οϊκέτου : τοϋ οϊκέτου Η 13-14 άμαρτίας Ρ 20-21 είς γυναίκα : γυναικός Η 21 θεραπεύεται : Ιατρεύεται Ρ 23 Αύτός om. ΡΗ 24 ”Οΰσπερ οΰν : καί ώσπερ C διά om. Η

άλλ’ ό θεός ώς ιατρός οίδε τό συμφέρον σοι. 'Ό τι δέ γυνή 8 πονηρά άμαρτιών έστι κόνδυλος, μάρτυς ή θεία γραφή. Τί γάρ λέγει άκουσον- Γυνή πονηρά άνδρί άμαρτωλώ δοθήσεται- ώς πικρά άντίδοτος αΰτώ δοθήσεται, τους χυμούς των άμαρτιών 5 άναλίσκουσα. 'Ό τι δέ καί τό ΰπό τέκνων πολιορκεΐσθαι άμαρτιών έστι βάσανος, μάρτυς ό Δαυίδ διά τήν παράνομον κοίτην υπό του υίοϋ αΰτοΰ Άβεσσαλώμ πολεμούμενος, ώς ό λόγος εδειξεν. "Οτι δέ καί αδελφοί αδελφούς διά άμαρτίας έπολέμησαν, μάρτυς ή βίβλος τών Κριτών. "Οτε γάρ εις τήν παλλακίδα τοϋ οδοιπόρου 10 οί τής φυλής Βενιαμίν έξεπόρνευσαν, ή δέ τήν άμετρον ΰβριν μή ένεγκοϋσα άπέθανεν, αί Ινδεκα φυλαΐ τήν μίαν έπολέμησαν- καί επειδή αΐ ένδεκα φυλαΐ άπό θεοΰ άπέστησαν καί εις τά είδωλα έξεπόρνευσαν, ύπό τής μιας φυλής αί ένδεκα ένικήθησαν καί πλεονάκις νικηθεϊσαι υπό τής μιας άπαξ αυτήν ένίκησαν. Καί 15 αδελφοί αδελφούς έπολέμησαν, έπειδή ό θεός διά τάς άμαρτίας αυτών ήρε τό τής άμαρτίας μεσότοιχον. ’Επειδή γάρ ή μία φυλή εις τήν γυναίκα έπόρνευσεν, αί δέ ένδεκα φυλαί είς τά είδωλα έξεπόρνευσαν, καί ούτοι κάκεϊνοι υπό θεοΰ έξωλοθρεύθησαν, ώς γέγραπται- Έ ξω λό θ ρευσ α ς π ά ν τ α το ν π ο ρ νεύ ο ντα ά π ό 20 σου, ώστε καί αδελφοί αδελφούς διά άμαρτίας έπολέμησαν. Ύπό αδελφών πολεμούμενος, μή τοσούτον κατ’ έκείνων στέναζε 9 όσον έαυτόν λογοθέτει, καί άνέτα^ε ^ητών διά ποιας άμαρτίας οί άδελφοί πολέμιοι. Ούχ ότι πάντες διά άμαρτίας ύπό αδελφών πολεμοϋνται — καί γάρ ό ’Ιωσήφ ύπό τών άδελφών έπολεμεϊτο, 25 καί ού π ά ν τω ς διά ά μ α ρ τή μ α τα - καί ό Ί ώ β ύ π ό γυναικός έπεβουλεύετο, καί ού π ά ν τω ς διά ά μαρτήμ ατα — ά λ λ ’ ότι οί πλείονες τώ ν α ν θ ρ ώ π ω ν διά άμαρτίας οΐκειακούς πολεμίους έχομεν. 3 locum non inueni : forte excidit textus biblicus (Eccli. 25, 16?) cf. Iudices c. 19-20 19-20 Ps. 72, 27

8 sqq.

PCH A (a lin. 23) 1 σοι om. CH 3 άκουσον om. H 5 τό om. H 7 αΰτοΰ om. H 8 δ ι ά :δ ι ’ C 11 ένεγκασαΡ 15 αμαρτία; : σι/γγενεία; Η 16 μεσότειχον C 18 ΰπ ό 3εοΰ : άπό 3εοΰ Ρ : om. Η 20 καί om. CH διά (δΓ Η) αμαρτία; έπολέμησαν : έπολέμησαν δι’ άμαρτία; C 22 άνεξέτα^ε Η 23 Ο ΰχ ότι πάντε; inc. A : οΰ πόντε; δέ Ρ δι’ CH 25 ού πά ντω ; : πά ντω ; οΰ Ρ 25-26 καί ό Ίώ β — άμαρτήματα om. Η 27 έχομεν : έχονσιν Η 2

’Έστιν δτε καί φίλοι eis έχ·3ρούς διά άμαρτίας τρέπονται καί οΐ πάλαι ποθοϋντες μισούσι και άποστρέφονται, του θεούτότοιοϋτον μίσος δι’ ούς οίδε λόγους έμβάλλοντος. Ούτω γάρ εν τω έκατοστω τετάρτω ψαλμω γέγραπται περί των Α ιγυπτίω ν Μετέ­ στρεψε τή ν κ αρδίαν α υ τώ ν το ϋ μ ισ ή σ α ι τό ν λαόν 5 αύτού. Οΰκ αν δέ τό μίσος άπό 3εού έδό3η, εί μή πρότερον κακώς έφιλία^ον οΐς γάρ ή φιλία απώλειας πρόξενος, τούτοις τό 10 μίσος αρετής υπόδεσις. ’Αλλά καί τά δούλα καί ύπήκοα σώματα πολλάκις διά αμαρτίας τή δεσποτεία επανέστησαν. Βλέπε γάρ τόν Άδάμ μηδέπω άμαρτήσαντα καϊ τά 3ηρία ώς 10 δούλα ύπήκοα εχοντα και ώς δούλοις αύτοΐς καλούντο ονόματαότε δέ τήν όψιν τή αμαρτία έσπίλωσε, τότε τά 3ηρία αυτόν οΰκ έγνώρι^ε καί τά δούλα πολέμια κατ’ αυτού γεγόνασιν. "όύσπερ ό Ιν τή οικία κύων δουλεύει τω τρέφοντι καί φοβείται τούτον καί τέ3ηπεν, εάν δέ άφνω ήσβολωμένην εχοντα τήν όψιν Βεάσηται 15 ή προσωπεϊον άλλότριον έν τή όψει φέροντα, ώς ξένω επέρχεται καί σπαράξαι βουλεύεται, ούτως ό Άδάμ έφ’ όσον τό κατ’ είκόνα θεού πρόσωπον καύαρόν έτήρει, οί θήρες αύτω ώς δούλοι ύπέκειντο · ότε δέ τό πρόσωπον τή παρακοή έσπίλωσε, μή γνωρί^οντα τόν δεσπότην ώς ξένω ήχ3ραινον, ώστε καί δούλων επανά- 20 11 στάσις άμαρτιών έστιν άντίδοσις. Δίκαιος ό Δανιήλ καί οί λέοντες τήν δεσποτείαν έγνώρισαν είδον αμαρτίας αγευστον καί άφήκαν τιμωρίας άμοιρον. "Ημαρτε προφήτης ψευσάμενος καί εύρεν αύτόν ό λέω ν έν τή όδώ καί έ3α νάτω σεν. Ήσβολώ9η τώ ψεύδει καί ό λέων ούκ έγνώρισεν. Εί προφήτην είδεν 25 άν, ώς τόν Δανιήλ έτίμησε- ψευδοπροφήτην εύρε καί ώς ξένω έπέδραμεν. ‘Ο δεσπότης έψεύσατο καί ό δούλος τήν δεσποτείαν 4-6 Ps. 104, 25 23-24 III Reg. 13, 24

10-11 cf. Gen. 2, 19-20

21-22 cf. Dan. 6, 18 sqq.

PCA H (om. lin. 13-21) 2 ttoS oOvtes : άγαπ ώ ντε; CH 3 τ φ om. P 3-4 ρδ P 5 αύτών : αϋτοΟ P forte melius 8 δούλα : δουλικά Η 11 δοΰλα -(- καί C 13 έγνώρι^ον C 13-21 "ώσπερ — άντίδοσι; om. Η 13 Καί ώσπερ C 17 βουλεύεται: βούλεται Ρ forte melius 18 π ρόσω πον om. P 19 δέ om. A 24 εύρεν : εύρών Ρ καί om. P 26 εύρε : ίδεν Ρ

ήρνήσατο. Και τί λέγω περί τώυ οίκειακών κακών, οπότε 12 καί αύτό ημών τό σώμα, τό πάντων ήμίν οίκειότερον και προσφιλέστερον, έστιν ότε καί αύτό άμαρτάνοντας ή μας πολεμεϊ διά πυρετών και νόσων καί άλγηδόνων άμυνόμενον, καί τό δοΰλον 5 σώμα την δέσποιναν ψυχήν μαστίζει άμαρτήσασαν, ούχ ότι τούτο βούλεται, άλλ’ ότι τούτο ποιεΐν κελεύεται; Καί μάρτυς ό Χριστός τώ ίαθέντι παραλυτικω λέγω ν ”1δε, υ γ ιή ς γέγο να ς· μηκέτι ά μ άρτανε, ίνα μή σοι χεϊρ όν τ ι γ έ ν η τ α ι. Μαθόντες ούν, αδελφοί, ότι καί οΐκειακοΐ καί συγγενικοί καί 10 δουλικοί πόλεμοι καί αί τού σώματος νόσοι τά πολλά διά αμαρ­ τίας γίνονται, τήν πηγήν τών κακών τήν αμαρτίαν άναστείλωμεν καί οι χείμαρροι τών παθών ού ρεύσουσιν, άλλ’ οί ποταμοί τών τοΰ θεού αγαθών τήν πόλιν αύτοΰ, τήν ψυχήν, εύφραινούσιν. Έπεί ούν καί ό Δαυίδ ώς άλλοτρίαν βασιλείαν τήν 13 15 ύπανδρον ελαβε — βασιλεία γάρ παντί άνδρί ή ομόψυχος γυνή καί ούχ ούτως ό βασιλεύς τήν πορφύραν καί τό διάδημα ώς ό άνήρ τήν γυναίκα άγαπα — διά τούτο ό !κ τής γυναικός αύτοΰ υιός έπανέστη τύραννος, άρπάσαι θέλων τήν βασιλείαν τού πατρός. Βία ήρπασε καί βίαν ύπέμεινε, καί ό λάθρα άμαρτήσας 20 φανερώς έθριαμβεύετο, καί ό εν κρυφή τραυματιζόμενος επί πάντων χειρουργούμενος διά τον είπόντα θεόν Σύ έπ ο ίη σ α ς Ιν κ ρ ύ π τ ω , έγώ δέ π ο ιή σ ω έν τώ φανερώ καί ένώ π ιο ν το ΰ ή λ ιο υ το ύ το υ . "Ομως ούκ εις τέλος προέβη τά τής 14 κακίας τψ Άβεσσαλώμ, καί δικαίως, ΐνα μή οί πατραλοΐαι νόμον 25 πατροκτονίας τήν πραξιν εχωσιν. Ύπουργήσας δέ ώς δήμιος, ώς κατάδικος έφονεύετο · καί ώσπερ τά έν τοΐς θεάτροις θηρία 7-8 Ioh. 5, 14

13 cf. Ps. 45, 5

21-23 II Reg. 12, 12

PCHA S (a lin. 1) E (a lin. 14) 1 ο!κεια]κων inc. S όπότε : ότε P 4 άμυνόμενον : μαχόμενον P 8 σοι χεϊρόν τ ι : χείρον τί σοι Η 9 οΐκειακοΐ : οί κακοί S συγγενικοί + καί φιλικοί Η 10 πόλεμοι : καί πόλεμοι Ρ : πολεμίοι S 11-12 άναστείλωμεν : στείλωμεν AS : στήσωμεν Η 12 κ α ί: καν S ρεύσουσιν: ρέουσιν ACS 13 άγαΟων : ύδάτων C : om. S τήν πόλιν αύτοΰ Ρ : τή ν πόλιν τοΰ 3εοϋ AH : om. CS 14 ούν : γά ρ Ε 15 όμόφυχο; : ομόζυγος SE 16 ό2 om. Ρ 17-18 αύτοΰ υίό; om. Ε 18 τύρ α ννο ;: αύτω τυραννικόν; Η 20 ΙπΙ : ύ π ό Η 22 έν κρύπτω : κρυφή Ε δέ om. Ρ 24 πατραλοΐαι SE : πατραλώ αι CA : πατρολω αι ΡΗ 2*

U n iv e r s ita t M u n c h e n Ev.-Theol. Fakultat rn__ t___ σ ε ω ς κ α ί τ ή ς σ ο φ ί α ς , έν αύτοϊς δέ κατασκηνοίς, ά γα λ λ ιώ ν τα ι δ ι’ όλου, ώς έν σοί κληρονομοΟντες τούς μεγάλους θησαυρούς. Ε ί ς τ ό τ έ λ ο ς , ύ π έ ρ τ ή ς κ λ η ρ ο ν ο μ ο ύ σ η ς . 8 Καί τίνες οί κληρονόμοι; Οί πραεϊς. Λέγει έν τ ή διαθήκη α ύτοΰ ό Μ α κ ά ρ ι ο ι οί π ρ α ε ϊ ς , ό τ ι α υ τ ο ί κ λ η ρ ο ν ο μ ή σ ο υ σ ι τ η ν γ ή ν . Εί πραεϊς κληρονόμοι, οί όργίλοι ξένοι τή ς κληρονομιάς, καί οί θυμικοί καί πλή κ τα ι. ‘Υ π έ ρ τ ή ς κ λ η ρ ο ν ο μ ο ύ σ η ς . Καί τίς ή κληρονόμος ψ υχή; ‘Η πένητας θρέψασα καί διά τω ν π ενή τω ν τόν Χριστόν. Αύτός λέγει· Δ ε ύ τ ε , ο ί ε ύ λ ο γ η 20 μ έ ν ο ι τ ο ύ π α τ ρ ό ς μ ο υ , κ λ η ρ ο ν ο μ ή σ α τ ε τ η ν ή τ ο ι μ α σ μ έ ν η ν ύ μ ϊ ν β α σ ι λ ε ί α ν . Τί γ ά ρ σοι έποιήσαμεν οί κληρο­ 15 Χριστός·

νόμοι; Έ π ε ί ν α σ α , κ α ί έ δ ώ κ α τ έ μ ο ι φ α γ ε ΐ ν έ δ ί ψ η σ α , κ α ί έ π ο τ ί σ α τ έ με, καί τ α εξής. Έ φ ’ ό σ ο ν έ π ο ι ή σ α τ ε ένί τ ο ύ τ ω ν τ ω ν έ λ α χ ί σ τ ω ν , έ μ ο ΐ έ π ο ι ή σ α τ ε . ‘6ύς κληρονόμοι με έθρέψατε· 25 τή ς κληρονομιάς α πολαύσ ατε.

Υ π έ ρ τής κληρονομούσης. Τίς ή κληρονόμος ψ υχή ; 'Η δραμούσα τη ν όδόν τω ν εντολών τ ο ύ Χ ριστού, ή λέγουσα· Ό δ ό ν ε ν τ ο λ ώ ν σ ο υ ε δ ρ α μ ο ν · *6 8-10 ν. 12 10-11 cf. Col. 2,3 13 ν. 1 a 15-16 Matth. 5,5 17-18 ν. 1 a 19-21 Matth. 25,34 22-24 Matth. 25,35.40 25 ν. 1 a 27-p. 58, lin. 1 Ps. 118, 32.111 PAB 2-4 Τούς ’Ιουδαίους— ψεύδος: άπολεΐς πάντας τούς λαλοΰντας τό ψεύδος· τούς Ιουδαίους ώς μισητούς άποκληρονόμους έποίησας Ρ 2 και deleui 6 άπολαύοντες ΑΒ forte melius 6-7 Ot2— συμμύσται : οί ώς κληρονόμοι εύφραινόμενοι ΑΒ 10-11 οί δησαυροί — σοφίας : οΐ της σοφίας καί γνώσεως θησαυροί ΑΒ 18 Καί1 om. ΑΒ 27 τού Χριστού : 3εού ΑΒ

έκληρονόμησα τ ά μ α ρ τύρ ιά σου. Υ π έρ τή ς κληρονομούσης. Τίς ή κληρονομούσα; 'Η έκκλησία, ή διωκόμενη καί συμπάσχουσα τω Χριστώ· Κ ληρονόμοι το ύ θεού, σ υ γκ λ η ρονόμοι δέ Χ ριστού. Πώς; Εϊπερ σ υ μ π ά σ χο μ εν, ΐνα καί συνδοξασθώ μεν. Υ π έρ τή ς κληρονομούσης. Τίς ή κληρονόμος ψυχή; ‘Η τά τού κόσμου τω κόσμω προσρίψασα και τά ουράνια έπιποθήσασα. Ό Χριστός λέγει· Πας ό σ τις άφήκεν οικίαν ή αδελφούς, καί τά εξής, έκ α το ν τ α π λ α 9 σίονα λ ή ψ ετα ι, καί ^ω ήν α ιώ νιο ν κ ληρονομ ήσει. Είπέ καί τούς άποκληρονόμους. Παύλος λέγει· "Οτι π α ς π ό ρ νο ς ή α κ άθαρτος ή πλεονέκτης ούκ έχει κληρονομιάν έν τή βασ ιλεία το ύ Χ ριστού καί θεού. Καί πότε ή κλη­ ρονομιά; Εις τό τέλος, ίνα έως τέλους εύχαριστήσωμεν τω θεω τω κληροδότη, ΐνα μή, άρξάμενοι εύαρεστεΐν, λιποτακτήσαντες εις τό τέλος άποβληθώμεν. Ό γ ά ρ ύ π ο μ είνα ς είς τέλος, 10 ούτος σ ω θήσ εται. Ταλμός τω Δ αυίδ· πάσα πραξις αγαθή παντί τω ίκανω τή χειρί* ‘0 γ ά ρ Ιναρξάμενος έν ύμΐν έργον ά γ α θ ό ν έπιτελέσ ει ά χρ ις ημέρας Χ ριστού ’Ιησού. Ούκ έθεάσασθε όπως πολλοί διά κληρονομιάν χρημάτων γέροντας πλουσίους ^ητοΰσι καί άδυνάτους όντας νοσοκομοΰσι καί άνέχονται των τού γήρους ελαττωμάτων, βηχός καί τρισμών θώρακος καί κορύ^ης καί ποδαλγίας καί βοής έν νυκτί καί ήμέρφ, καί νεότητα γήρει προσδαπανώσι καί προ των χρημάτων νοσημάτων πολλάκις γίνονται κληρονόμοι; Καί μετά τούτα πάντα άδηλος ή έλπίς των προσδοκηθέντων · ή γάρ ό νέος προλαβών άπέθανεν ή ό γέρων μετανοήσας είς άλλον διέθετο ή χάρτης τυραννίδα πνέων τήν διαθήκην άνέτρεψεν. ’Ενταύθα δέ, όπου ή κληρονομιά βεβαία καί αμετάθετος, όπου διατιθέμενος ό Χριστός καί διαθήκη τά εύαγγέλιον καί μάρτυρες οΐ άπόστολοι, 1-2 ν. 1 a 3-5 Rom. 8,17 5 ν. 1 a 7-9 Matth. 19,29 15-16 Matth. 10,22 16 ν. 1 b 17-19 Philipp. 1,6

10-12 Ephes. 5,5

PAB 2 ή ante διωκόμενη om. AB 14-15 λειποτακτήσαντες A 15 είς τό τέλος om. P 18 έτπτελέσαι P 21 γή ρ ω ; AB 22 τρισμόν Ρ 23 γή ρ α ΑΒ 24 νοσημάτων om. Ρ 26 προλαβώ ν : προσλαβώ ν A

5

10

15

20

25

ό π ο υ ουρανός κα'ι τ ά έν α ύ τώ καλά, ά ο φ θ α λ μ ό ς ο ύ κ ε ί δε καί ούς ούκ ή κ ο υ σ ε καί ε π ί κ α ρ δ ί α ν ά ν 3 ρ ώ π ο υ ούκ ά ν έ β η , ό σ α ή τ ο ί μ α σ ε ν ό ·9εός τ ο ί ς ά γ α π ώ σ ι ν α ύ τ ό ν , π ό σ ω μάλλον όφείλομεν σπουδάσ αι κληρονομειν; Υ π έ ρ 11 5 τ ή ς κ λ η ρ ο ν ο μ ο ύ σ η ς . Καί ό χορ ο σ τά τη ς τω ν π ρ ο φ η τώ ν ύπέρ αύτής ώς ρ ήτω ρ δικάζεται λ έ γ ω ν Τ ά ρ ή μ α τ ά μ ο υ έ ν ώ τ ι σ α ι , κ ύ ρ ι ε . Ό άνω ά ντάρ της κ ά τω άντίδικος τή ς νύμφης σου γέγονεν, ώς γ έ γ ρ α π τ α ι· Ό ά ν τ ί δ ι κ ο ς ύ μ ώ ν δ ι ά β ο λ ο ς , ώ ς λ έ ω ν π ε ρ ι π α τ ε ϊ , ^ η τ ω ν τ ί ν α κ α τ α π ί η . Ά λ λ ’ επειδή ό άντίδικος 10 ούτος πολλούς άποκληρονόμους έξ αρχής έποίησεν, ύπέρ αύτής τή ς κληρονόμου έντυ γχά νω σοΓ Τ ά β ή μ α τ ά μ ο υ έ ν ώ τ ι σ α ι , κύριε. Κληρονόμος το υ Νώε ήν ό Χάμ ώς υιός, άλλά ποιήσ ας αύτόν γελάσ αι τη ν χύμ νω σ ιν το ύ πατρός, γυμνόν τή ς κληρονο­ μιάς το υ π α τρ ό ς έποίησε, καί τή ν ελευθερίαν έκδύσας, δουλείαν 15 ένέδυσε καί τή ν εύλογίαν α ύ τώ είς κατάραν έτρεψεν Ε π ι κ α τ ά ­ ρ α τ ο ς Χ α ν α ά μ π α ϊ ς ο ί κ έ τ η ς έ σ τ α ι τ ο ϊ ς ά δ ε λ φ ο ΐ ς α ύ το Ο . Έ π εί ούν ό αύτός καί νϋν τή ν νύμφην σου γυμ νω θήνα ι βούλεται, 12 ΐνα γυμνόν σε ώ ς τον Νώε όρώ σα έν τ ώ π ά δ ει γελάση σε, ΐνα άποκληρονόμον α υ τή ν ποιήσ ης λ έ γ ω ν Υ π ά γ ε τ ε α π ’ έ μ ο ΰ , ο! 20 κ α τ η ρ α μ έ ν ο ι * γ υ μ ν ό ς ή μ η ν , κ α ί ο ύ π ε ρ ι ε β ά λ ε τ έ με — ϊνα ούν ό άντίδικος αύτής διάβολος α ίσχυνθή καί ή νύμφη εντός τή ς κληρονομιάς εύρε3ή, δίδαξον α ύτήν, δ έσ ποτα Χριστέ, μή γελάσ αι τ ή ν γύ μ νω σ ίν σου, ά λ λ ’ ΐνα μά3η δ τι ή σή γύμνω σις τό ν κόσμον ένέδυσεν, δ τι, ώ σπερ πλούσιος ώ ν δΓ ήμας έπτώ χευσας, 25 ϊνα ημείς πλουτήσω μεν, ούτω ς ό ούρανόν καί γ ή ν ένδυόμενος έγυμνώ3ης, ϊνα κόσμον ένδύσης. Τ ά ρ ή μ α τ ά μ ο υ έ ν ώ τ ι σ α ι , 13 κ ύ ρ ι ε . Τόν ’Ισμαήλ μετά τή ς Α ιγύ π τια ς μητρός άποκληρονόμον π ά ν τ η διά π α ίγ ν ια έποίησεν. Ί δ ο Ο σ α γ ά ρ Σ ά ρ ρ α τ ό ν υ ι ό ν 1-3 I Cor. 2,9 4-5 ν. l a 6-7 ν. 2 a 8-9 I Petr. 5,8 11-12 ν. 2 a 15-16 Gen. 9,25 19-20 Matth. 25,41-43 24-25 cf. II Cor. 8,9 26-27 v. 2 a 28- p. 60, lin. 4 Gen. 21,9-10 PAB 1 είδε : οίδεν P 5 χοροστάτης : χάρος Ρ 6 ώς ρήτωρ scripsi : ό ρήτω ρ A B : om. Ρ 10 άποκληρονόμους Ι§ αρχής : έ§ αρχής άποκληρονόμους ΑΒ 13 αύτόν om. ΑΒ 13-14 κληρονομιάς -f- Ιαυτόν ΑΒ 16 Χαναάμ : Χάμ A 17 ό : καί Ρ 20 κεκατηραμένοι ΑΒ 25 ένδυόμενος : ένδύων ΑΒ 28 π α ίγ ν ια : π α ίγνιο ν Ρ : παιγνίαν Β

"Ayap τή ς Α ιγ ύ π τ ια ς π α ί^ ο ν τ α μετά Ισ α ά κ το υ υίοϋ α υτή ς, είπε τώ ’Αβραάμ- "Εκβαλε τη ν π α ιδ ίσ κ η ν καί το ν υΙόν αυτής" ού γ ά ρ μη κληρονομήση ό υιός τή ς π α ι­ δίσκης μετά το υ υιού μου Ισ α ά κ . Έπεΐ ούν καί νΰν ή άποκληρονόμος των ’Ιουδαίων συναγωγή καταπαί^ει τής εκκλη­ 5 σίας διά τόν σταυρόν, εκείνην έκβαλε καί τούτην εΐσάγαγε. Τά ρ ή μ α τά μου έν ώ τισ α ι, κύριε. Διά πορνείας βεβηλώσας τόν Ήσαΰ, άπολέσαι τήν κληρονομιάν των πρωτοτοκιών παρεσκεύασε καί του αδελφού δοΰλον τόν υιόν έποίησε καί δεύτερον Χαναάμ τόν Ήσαΰ έχειροτόνησε. Μή τις, φησίν, ή π όρνος ή 10 βέβηλος ώς Ή σαΰ, δς α ν τί βρώ σεω ς άπώ λεσ ε τ ά π ρ ω ­ το τ ό κ ια καί τήν πατρικήν εύλογίαν. "Ινα μή οΰν πορνεία σώμα­ τος καί λιχνεία λόγων αιρετικών τά τέκνα τής νύμφης τόν Ήσαΰ 14 μιμήσωνται, τ ά ρ ή μ α τά μου έν ώ τισ α ι, κύριε. Τόν Ναβου·9έ διά τήν κληρονομιάν του άμπελώνος φονευθήναι έποίησεν. 15 ’Αλλά καί έκέκραξεν 6 Ναβουΰέ προς τόν Άχαάβ- Ού δώ σω κληρονομιάν π α τέρ ω ν μού σοι. Βλέπε γάρ τόν Ναβου3έ ύπέρ τής κληρονομιάς φονευόμενον, ΐνα ΐδης τόν Χριστόν ύπέρ τής έκκλησίας σταυρούμενον. Καί έα υτόν, φησί, παρέδω κεν υπέρ α ύτή ς, ΐνα π α ρ α σ τή σ η Ια υ τώ ένδοξον τή ν εκ­ 20 κλησίαν. Ύπέρ ής οΰν έαυτόν παρέδωκας, δέσποτα, υπέρ ταύτης δέησιν προσφέρω σοι- Τά ρ ή μ α τά μου έν ώ τισ α ι, 15 κύριε. "03εν καί ό άπόστολος, μιμητής Χριστού ών, ύπέρ τής έκκλησίας κακοπαθών έβόα λέγων- Μ έχρι τή ς ά ρ τι ώρας καί πεινώ μεν καί διψ ώ μεν, καί τά εξής. Κ ινδύνοις 25 π ο τα μ ώ ν, καί τά εξής. ‘6ύς έρωτηδείς· Καί ύπέρ τίνος τά τοιαΟτα καί τοσαΟτα κακά ύπομένεις, Παύλε; άποκρίνεται καί λέγει* Ύ πέρ τή ς κληρονομούσης. Καί δτι πάντα ύπέρ τής σωτηρίας

6-7 ν. 2 a 10-12 Hebr. 12,16 14 ν. 2 a 16-17 cf. I ll Reg. 20,3 19-21 Ephes. 5,25-27 22-23 v. 2 a 24-25 I Cor. 4,11 25-26 II Cor. 11,26 28 ν. 1 a PAB 6 διά τόν σταυρόν om. P 10 η om. AB 11-12 os άντΐ — εύλογίαν om. P 16 εκέκραξεν: εκρα^εν P 20 έαυτφ : α ύ τφ Ρ 23 ών om. Ρ 24 έβόα : καί Ρ 25-26 Κινδύνοις — έξης om. Ρ 26 ‘63ς : δς ΑΒ 27 καί λέγει om. Ρ

τ ώ ν ομογενών έπασχε, μάρτυς αύτός λέγω ν· Η ύ χ ό μ η ν α υ τ ό ς ε γ ώ ά ν ά θ ε μ α ε ί ν α ι υ π έ ρ τ ώ ν α δ ε λ φ ώ ν μ ου· Υ π έ ρ τ ή ς ‘Ρήματα δέ το ΰ πρ οφ ή του τίνα; Ού τ α 16 κληρονομούσης. διά λ ό γ ω ν α πα γγελλόμ ενα, ά λλα τ ά διά κ ατορθω μ ά τω ν γν ω ρ ι5 ^όμενα. Σ ύ ν ε ς τ ή ς κ ρ α υ γ ή ς μου. Κραυγή δέ το υ δικαίου, ο υ χ ή πληκτική τ ο ΰ άέρος φωνή, ά λ λ ’ ή οΰρανόφρων τή ς ψ υχής δ ια γ ω γ ή . ΓΤρόσχες τ ή φ ω ν ή τ ή ς δ ε ή σ ε ώ ς μου. Φ ωνήν δέ λέγει, οΰ τον σ α λ π ιγγο φ α ν ή ήχον, αλλά τον βαρύτατου τή ς καρδίας σ τ ε ν α γ μ ό ν ουτω γ ά ρ γ έ γ ρ α π τ α ι· Κ αί κ α τ ε σ τ έ ν α ξ α ν 10 ο ί υ ι ο ί ’Ι σ ρ α ή λ α π ό τ ώ ν έ ρ γ ω ν , κ α ί ε ί σ ή κ ο υ σ ε τ ή ς φ ω ν ή ς τ ο υ σ τ ε ν α γ μ ο ύ α υ τ ώ ν ό θ ε ό ς . Καί ήν ή φωνή το υ στενα γμ ού ά νθ ρ ώ π ο ις μέν άδηλος, θεώ δέ κατάδηλος. Σ ύ ν ε ς 17 τ ή ς κ ρ α υ γ ή ς μου. Τί λέγεις, πρ οφ ή τα ; Παρακελεύη θεώ; Σοφίας έστί θησαυρός καί συνέσεως πλούτος, ώς γ έ γ ρ α π τ α ι· Π α ρ ’ 15 α ύ τώ σοφ ία καί σύνεσις. Καί αύτώ λέγεις· Σύνες, νόησον; Καί ά ν θ ρ ώ π ω μέν ελλογίμω εάν εϊπης· Νόησον, οργίζεται, ό τι ώς ά π α ιδ εύ τω καί μή παρακολουθούντι έλάλησας. Καί τ ώ θεώ λέγεις* Σ ύ ν ε ς ; Ά λ λ ’ ούκ επιτάσσει τ ώ δεσ πότη · μή γένοιτο. Ούδέ ό θνητός το ν ά θά να τον έφιστα εις σύνεσιν, ούδέ τ ά τώ ν 20 μεθυόντω ν ό νήφω ν παραλαλεΐ, ά λ λ ’ ό λέγει το ΰ τό έστι. Πολλοί τ ώ ν προσερχομένω ν τοΤς δικασταϊς, περί μεγάλω ν καί αναγκαίω ν κεφαλαίων έντυγχάνοντες, ούκ ΐσασιν ά π α γ γ ε ϊλ α ι τ ά τή ς ύποθέσεως, ουδέ σαφή καί εύσύνοπτον τή ν εαυτώ ν γνώ μ η ν π α ρ α σ τή σ α ι δύνανται. Ειτα, έπειδή ό δικαστής προς τ ό νοήσαι τ ο π ρ ά γ μ α 25 γο ρ γό τερ ο ς έστι το ΰ έντυγχά νοντος καί οϊδε π ο ία ν οφείλει δούναι άπόκρισιν, παρακαλεΐ ό ικέτης μή άπιδείν πρ ός τ ά ανάξια ρήματα, α λλά π ρ ό ς τ ή ν α ΰ το ϋ φρόνησιν καί πρ ός τή ν ύπόθεσιν δοϋναι τ η ν άπόφ ασιν. Ο ύ τω καί ό προφήτης, επειδή ά νθρω πος ώ ν

1-2 Rom. 9,3 2-3 ν. 1 a 5 ν. 2 b 2,23-24 12-13 ν. 2 b 14-15 cf. lob. 13,2

7 ν. 3 a

9-11 cf. Exod.

PAB 5-9 (Κραυγή — στεναγμόν) breuiter complectitur Cat. XVII 5 τής κραυγής ΑΒ2 : τή κραυγή ΡΒ 6 φωνή : βοή ΑΒ 10 οί om. Ρ 11 τοΰ στεναγμού om. Ρ 17 τ φ om. ΑΒ 25 όφίλη Ρ 26 Ικέτης : οίκέτης Ρ άπιδείν A Ρ post corr. : άφειδεΐν Β Ρ ante corr. 27 πρός2 om. Ρ

θεώ διελέγετο, καί έν έκστάσει γενόμενος ώς κυβερνήτης έν πελάγει έχειμά^ετο, παρακαλεΐ τον θεόν Σύνες τή ς κ ρ α υ γή ς μου, άντί τοΟ· Μή προς την των ρημάτων των έμών άπίδης άναξιότητα, μηδέ προς την των λόγων πτωχείαν, άλλ’ άνάγνωθί μου την διάνοιαν καί τό λεΐπον έν τοΐς ρήμασιν άναπλήρωσον έν ταΐς 5 άποφάσεσι. Τό ουν Σύνες, άντί του· ’Ίδε την έμήν καρδίαν, άνάγνωθί μου τά έν τώ βάθει τής ψυχής δικαιώματα, άπερ διά 18 ρημάτων έξειπεϊν ου δύναμαι. Π ρόσχες τή φωνή τή ς δεήσεώς μου. 'ίύς ήλιος μοι άνάτειλον, καί εύθέως μοι τόν χειμώνα των συμφορών έλυσας. Ei γάρ ό αισθητός ήλιος, ό 10 ούράνιος οφθαλμός, άνατείλας έν χειμώνι τόν παγετόν έλυσε, καί βλέμμα του ήλιου ή χιών μή φέρουσα λύεται, πόσω μάλλον αύτός, δέσποτα, ώς ήλιος δικαιοσύνης άνατείλας μοι, ώς πάχνην καί χειμώνα έκλύεις τούς πειρασμούς; "(ύσπερ δέ λέγων τώ θεώ· Πρόσχες, ούκ αίσθητώς αύτόν παρακαλεΐ έπιβλέψαι, αλλά 15 θεοπρεπώς· ούτω φωνήν αύτού λέγει τήν άφθογγον έν τή ψυχή λαλιάν, ής μόνος ακροατής έστιν ό θεός· Α ύτός γ ά ρ 19 γινώ σ κ ει τ ά κρύφια τή ς καρδίας. Εϊτα, ΐνα δείξη τό μέγα καί ύπερμέγεθες τοΰ δεσπότου αξίωμα, δτι κύριον αύτόν έκάλεσεν, ούχ ώς ένα τών πολλών, άλλ’ ώς τών όλων δεσπότην 20 καί δημιουργόν, έπάγει· Ό βασιλεύς μου καί ό θεός μου. Ό βασιλεύς μου· δτι με στρατολογήσας, τφ όνόματί σου έσφράγισας. Ό θεός μου· δτι μή δντα με πρότερον εις τό είναι παρήγαγες. Ό βασιλεύς μου* δτι τυραννηθέντα με τή άμαρτία ώς αιχμάλωτον ήλευθέρωσας. Ό θεός μου· δτι τήν 25 φύσιν μετέβαλες καί τόν φθαρτόν πηλόν μου φορέσας άφθαρτον έποίησας. Ό βασιλεύς μου· δτι ώς βασιλεύς πορφύραν με τήν χάριν ένέδυσας. Ό θεός μου· δτι μοι τούς ούρανούς ώς θεός ήνοιξας καί τών έπουρανίων σου άγαθών μέτοχον έποίησας... 2*4 2 ν. 2 b

8-9 ν. 3 a

17-18 Ps. 43,22

21 ν. 3 b

ΡΑΒ 3 τώ ν έμών om. Ρ άπίδης A Ρ post co rr.: άφείδης Β Ρ ante corr. 4 αλλά Ρ 5 καί om. Ρ 15 παρακαλεΐ έπιβλέψαι : έπιβλέψαι παρακαλεΐ ΑΒ 17έστινοπι.ΑΒ 24 παρήγαγες: ήγαγες Ρ 28 τούς ουρανούς: τόν ουρανόν ΑΒ 29 post έποίησας doxologiam καί σ ύ (σοί) πρέπει ή δόξα καί τό κράτος άμα τώ ά γίω καί ^ω οποιφ αΰτοΰ πνεύματι ννν καί εϊς τούς άτελεντήτονς αιώνας τώ ν αίώνων. άμήν add. Ρ, sed hom. expl. manifeste imperfecta.

VIII. In Psalmum V Homilia III Eis το ν α υτόν ε ψαλμόν άλλως, λόγος γ · ’Εν τ η Λ αμπρά, τη έβδομάδι το υ Π άσχα. "ύΰσπερ οί π α ρ ’ ήμϊν λαμπρότεροι νυμφίοι, μετά το ν θάλαμον 1 5 καί τ η ν

10

15

20

25

κοίτην άναστάντες, τα ΐς νύμφαις υποδεικνύουσι τόν π λ ο ύ το ν καί τ η ν κληρονομιάν τη ν π α τ ρ φ α ν , ούτω ς ό Χριστός, ό μονογενής νυμφίος καί το ϋ π α τρ ό ς κληρονόμος, μετά τό ν θά να ­ το ν καί τό ν τάφ ον άναστάς εκ τω ν νεκρών, τ η οώτοΰ νύμφη τ η εκκλησία έδειξε τό ν π λ ο ύ το ν καί τη ν κληρονομιάν, τουτέσ τι τ ό εύαγγέλιον καί τη ν βασιλείαν. Έ π ε ί ούν εις τό τέλος, τελευτήσαντος το υ νυμφίου, κληρονομεί ή νύμφη, διά το ύ το Ε ις τ ό τ έ λ ο ς , υ π έ ρ τ ή ς κ λ η ρ ο ν ο μ ο ύ σ η ς ό Δαυίδ έπέγραψε τη ν ψαλμω δίαν. ”Οτε γ ά ρ τ ό τέλος καί ό έν σαρκί θά να τος το ϋ Χρισ­ το ύ έτελέσθη, τό τε εις τά ς νομάς τή ς κληρονομιάς ή νύμφη έκλήθη α ΰτη. Δ ιά τ ί, φησίν, εσταυρώ θη ή παρεδόθη ό 2 Χριστός; ‘Α μ α ρ τ ί α ν ο ύ κ Ι π ο ί η σ ε ν , ο ύ δ έ δ ό λ ο ς η ύ ρ έ θ η έν τ ω σ τ ό μ α τ ι α ύ τ ο ΰ . Υ π έ ρ τ ή ς κ λ η ρ ο ν ο μ ο ύ σ η ς · Κ α θ ώ ς κ αί ό Χ ρ ι σ τ ό ς ή γ ά π η σ ε τ η ν έ κ κ λ η σ ία ν καί π α ρ έ δ ω κ ε ν ε α υ τ ό ν υ π έ ρ α ύ τ ή ς . ’Α λλ’ έπειδή ή άντί^ηλος αύτής ή σ υ ν α γ ω γ ή ήρΐ 3 ε διά τή ν κληρονομιάν, βιβλίον ά π ο στασ ίου λαβοΰσα, καί ώς κληρονόμος έδικά^ετο τ η εκκλησία, ήλθεν ό π ρ ο φ ή τη ς ώς δικολόγος καί άναγινώσκει τ ό κ α τά τή ς σ υ ν α γ ω γ ή ς ά πο σ τά σ ιο ν. Εύρε τ ή ν υ π ο γρ α φ ή ν το ϋ θεού περιέχουσαν· Κ α ί α ύ τ ή ο ύ γ υ ν ή μ ου, κ ά γ ώ ο ύ κ ά ν ή ρ α ύ τ ή ς , καί " Ε δ ω κ α α ύ τ ή β ι β λ ί ο ν ά π ο σ τ α σ ί ο υ εις τ ά ς χ ε ΐ ρ α ς α ύ τ ή ς . Ά να γινώ σ κ ει καί τ ό προικω ον τή ς έκκλησίας. Εύρε τό ν νυμφίον καί τ ή ν νύμφην ό φίλος το ύ νυμφίου ’Ιωάννης· έπιστεύθη 11-12 ν. 1 a 16-17 I Petr. 2,22 24 Osee 2,4 25-26 Ier. 3,8

17 ν. 1 a

18-19 Ephes. 5,25

PAB 2 Τοΰ αύτοΰ add. ΡΒ ε ψαλμόν — λόγο; γ euanidum in A : i om. B(A ?) 2-3 ’Ev — Πάσχα om. P 6 6 om. A 8 τω ν om. P 16 εύρέδη AB 20 ή ante συναγω γή om. AB 21 καί om. P 22 καί om. P 27-p. 64, lin. 1 ό φ ίλο;— άναγινώσκει om. P

τηρεϊν τό προικφον. Άνειλήσας άυαγινώσκει* Ό έχω ν τη ν νύμφην νυμφίος έσ τίν. Έπεί ούν, ώς αύτοΰ άποθανόντος τού νυμφίου έδικά3ετο ή σuvocyωyή τη εκκλησία περί τής κληρο­ νομιάς, άνέστη Χριστός ό τοΰ πατρός κληρονόμος καί υπέρ της κληρονομούσης νύμφης δέησις αΰτω ευθέως προσηνέχθη* Είς 5 τό τέλος γά ρ , φησίν, υπ έρ τή ς κληρονομούσης τφ 3 κληρονομώ. Τίς ή κληρονομούσα; 'Η εξ εθνών εκκλησία. Λέγει Παύλος είναι τ ά έθνη σ υγκ λη ρ ο νό μ α καί σύσσωμα* Κληρονόμοι θεού, σ υγκ λη ρ ονόμ οι δέ Χ ριστού. Τίς ή κληρονομιά; ‘Η των ούρανών βασιλεία* Δεύτε οί εύλογη μ ένοι 10 το ύ π α τρ ό ς μου, κληρονομήσα τε τη ν ήτοιμ ασ μ ένη ν ύμΐν βασιλείαν. Τίς ή άποκληρονόμος; ‘Η συναγωγή καί ό λαός αύτής. "Εκβαλε τη ν π α ιδ ίσ κ η ν καί το ν υιόν αύτής. Ο ύ γ ά ρ μη κληρονομήσει ό υιός τή ς π α ιδ ίσ κ η ς μετά το ύ υίοΰ τής Ιλευθέρας. Ό Ιουδαίος ώς χαρτοφύλαξ τάς 15 διαθήκας έφύλαξε καί ό Χριστιανός ώς υιός έκληρονόμησεν. Έκείνω έσφραγισμένον τό γράμμα ό νόμος έδωκε καί έμοί τά έγγεγραμ4 μένα ή χάρις δεδώρηται. ’Επειδή ούν ό νυμφίος Χριστός, γυναίκα έχων ποτέ τήν των Ιουδαίων συναγωγήν, τούτην κληρο­ νόμον ένεστήσατο καί είσήγαγεν αύτήν εις νομάς τής κληρονο­ 20 μιάς— μάρτυς ό προφήτης είπών* Τ φ π α τ ά ξ α ν τ ι βασιλείς μεγάλους καί ά π ο κ τ ε ίν α ν τ ι βασ ιλείς κ ρ α τα ιο ύ ς καί δ ό ντι τή ν γ η ν α ύ τώ ν κληρονομιάν ’ Ισραήλ τ φ λ α φ αύτοΰ — άλλά ή τάλαινα, λαβοΰσα παρά τοΰ νυμφίου τάς νο­ μάς τής κληρονομιάς, τφ μοιχφ έρί^οντι έπηκολούθει καί τά τού 25 νυμφίου τφ δαίμονι προσέφερεν, αύτός ό νυμφίος ό Χριστός διά τού ’ύόσηέ λέγει* Καί εγώ δέδω κα αύτή το ν σ ίτο ν καί 1-2 Ioh. 3,29 5-6 ν. 1 a 8 Ephes. 3,6 Matth. 25,34 13-15 Galat. 4,30, cf. Gen. 21,10 et 21-22 27-P.65, lin.3 Osee 2,10

9 Rom. 8,17 10-12 21-24 Ps. 135, 17-18

PAB 2 αύτοΰ scripsit Cotelier: αύτά P : κατά AB 3 ή σ υνα γω γή bis Ρ : alterum deleuit lector quidam punctis deletoriis adhibitis 7 post κληρονομώ, ύπέρ τής κληρονομούσης add. AB 17 έσφραγισμένω P 25 έπηκολούθει + μοι A 26 ό ante Χριστός om. Ρ 27 τοΰ om. Ρ δέδωκα : έδωκα ΑΒ forte melius αύτή : αύτήν Ρ

τό ν οίνον καί τό έλαιον, καί ά ρ γύ ρ ιο ν καί χρ υ σ ίο ν έπ λ ή θ υ ν α αυτή· α ύτη δέ ά ρ γ υ ρ α καί χ ρ υ σ ά έποίησε τή Βαάλ. Έπεί ούν τα τοΰ άνδρός τω μοιχώ προσετίθη καί τω εραστή ακολουθούσα έφόνευσε τόν άνδρα καί ώς εν είκόνι 5 τόν Βαραββαν έκδικούσα έσταύρωσε τόν νυμφίον, ένόμισε δέ ή συναγωγή ότι τού Χριστού άποθανόντος αύτη κληρονόμος έσται ώς ήδη τάς νομάςκρατούσα, καί ούκ ήδει ότι ό νυμφίος άποθνήσκων νέαν διαθήκην έγραψεν, έν ή κληρονόμον ένεστήσατο τήν έξ έθνών έκκλησίαν. Καί υπέγραψε τήν διαθήκην, είπών Ίου10 δαίοις· Ά ρ θ ή σ ε τα ι άφ’ υμών ή κληρονομία καί δ ο θή σ ετα ι έθνει π ο ιο ύ ν τ ι τ ά π ρ ο σ τ ά γ μ α τ α αύτού. ‘Ούς ούν 5 άπέθανεν ό νυμφίος καί τήν κληρονομίαν ή άποκληρονάμος συνα­ γω γή κατεΐχεν, άναστάντι αυτώ έκ νεκρών ό χορός τών προφη­ τών ύπέρ τής έξ εθνών εκκλησίας έντυγχάνει· Είς τό τέλος, 15 ύ π έ ρ τ ή ς κ λ η ρ ο ν ο μ ο ύ σ η ς . Ή φονεύσασα τό ν νυμφίον κληρονομήσαι ένόμισε τόν φονευθέντα, ά λ λ ’ ή μή φονεύσασα, άλλα π ιστεύσα σα , κληρονόμος έγράφη. Τόν το ΰ π α τρ ό ς κληρονόμον ήθέλησε φονεΰσαι καί κληρονομήσαι ή άναγινώ σκουσα τή ν κατά το ΰ Ά χ α ά β ά πόφ ασιν έπί τ ώ το ΰ Ναβουθέ άμπελώνι* Έ φ ό ν ε υ 20 σ α ς κ α ί έ κ λ η ρ ο ν ό μ η σ α ς . Εκείνος έφόνευσε καί έκληρονόμησεν, ά λλά σύ έφόνευσας καί ούκ έκληρονόμησας. Έφόνευσας καί τή ν κληρονομίαν άπώ λεσας· έφόνευσας τή ν ^ωήν καί τ ό 3 ήν

άπώ λεσας· έφόνευσας καί ήδεις δν έφόνευσας. Έ π έ γ ν ω ς γ ά ρ αυτόν δτε είπας· Ο ΰ τ ό ς έ σ τ ι ν ό κ λ η ρ ο ν ό μ ο ς , δ ε ύ τ ε ά π ο 25 κ τ ε ί ν ω μ ε ν α ύ τ ό ν . Καί εί αυτός ό κληρονόμος, ώ πονηρέ 6 Ιο υ δα ίε, τή ν νομήν τ ώ κληρονομώ παράδος, τή ν δεσποτείαν ά πο κ α τά σ τη σ ο ν τ ψ δεσ πότη · έντυχίαν α ΰτω προσένεγκε, ΐνα σοί τά ς λ ο ιπ ά δα ς π α ρ α χω ρ ή σ η . Δ ύ ο προσηνέχθησαν α ΰτω χ ρ ε ω φ ε ι λ έ τ α ι · ό είς ώ φ ε ι λ ε δ η ν ά ρ ι α π ε ν τ α κ ό σ ι α κ α ί 10-11 cf. M atth. 21,43 14-15 ν. 1 a Matth. 21,38 28-p. 66 lin. 2 Luc. 7, 41-42

19-20 III Reg. 20,19

24-25

PAB 3 τή : τ ώ A 7 ήδη : ήδει P 9 τή δια3ήκη AB 11 τά πρ ο σ τά γμ α τα : τούς καρπούς AB 19 : Ά χ α ά β recte coniecit Cotelier : Ναβου3έ PAB 22-23 τό jfjv : τή ν 3αγας V 27 φωγολογήσας : ραγολογήσας V

δεξιcjc συνήγαγον, ταΟτα ώς πατράσι κα'ι άδελφοϊς καί φίλοις 3 προβάλλομαι. Eis το τέλος, ύπέρ τω ν ληνώ ν· ψαλμός τ φ Δ αυίδ. 'Αρμόδιος καί φίλος τφ ττρό τούτου εβδόμω ψαλμώ ό προκείμενος όγδοος ψαλμός. Πώς; "Ακουσον. ’Εν έκείνω έλέγετο υπέρ τής εκκλησίας. Καί υπέρ τα ύ τ η ς εις ύψος 5 έπίσ τρεψ ον. Κύριε, εις ύψος έπ ίσ τρεψ ο ν, ό είπώ ν Καί καθώ ς Μ ωυσής ύψωσε τό ν δφιν έν τή έρήμςρ, ούτω ς ύ ψ ω θ ή να ι δει τον υιόν το υ α νθ ρ ώ π ο υ . Εις ύψος έπ ί­ στρεψον, ό είρηκώς· Κ άγώ έάν υψ ω θώ , π ά ν τ α ς έλκύσω 4 προς έμαυτόν. Ύ πέρ τα ύ τ η ς εις ύψος έ π ίσ τ ρ ε ψ ο ν 10 καί έάν είς ύψος έπιστρέψω, τί; Καί σ υ ν α γ ω γ ή λ αώ ν κυ­ κλώσει σε· Π εριεκύκλωσάν με κύνες π ο λ λ ο ί, οί ’Ιουδαίων λαοί, τό ΤΑρον άρον, σ τα ύ ρ ω σ ο ν αυτόν, ΰλακτούντες κατά σου. Καί σ υ ν α γ ω γ ή λαώ ν, τών έθνών, κυκλώ σει σε, ώς λέγειν Έ κύκλω σα καί έθυσα έν τή σκηνή αύτοϋ. Έκύ- 15 κλω σάν σε έκεΐνοι ώς αί μέλισσαι κηρίον. Καί σ υ ν α γ ω γ ή λαώ ν κυκλώσει σε ώς φύτεια έλαιών Οί υιοί σου ώς νεό5 φ υτά έλαιώ ν κύκλορ τή ς τρ α π έ^ η ς σου. Καί τίς ή συναγωγή τών λαών; Ή ένθήκη τών ληνών, ή οικοδομή τών τού Χριστού έκκλησιών· Είς τό τέλος, ύπ έρ τώ ν ληνώ ν. Καί τίς 20 ό οικοδόμος τών έκκλησιαστικών ληνών; Ό Χριστός καί οί από­ στολοι καί πάντες οί άγιοι· ό μέν Χ ριστός λέγω ν· ’Ε πί τα ύ τ η τή π έτρ α , τή στερεά, τή τού Πέτρου ομολογία, οικοδομήσω μου τή ν έκκλησίαν* ό δέ απόστολος λέγων καί δι’ εαυτόν καί διά τους μετ’ αυτόν 'ίύς σοφός ά ρ χ ιτέ κ τω ν θεμέλιον 25 τέθεικα, άλλος έποικοδομεΐ. Είδες ληνών οικοδομήν είδες έκκλησιών προκοπήν. "Ινα ούν ταΰτα γένηται είς τό τέλος τής του Χριστού ένανθρωπήσεως καί τής τού νόμου τελειώσεως, 2-3 ν. 1 5-6 Ps. 7,8 6-8 Ioh. 3,14 9-10 Ioh. 12,32 10-12 Ps. 7,8 12 Ps. 21,17 13 Ioh. 19,15 14 Ps. 7,8 15 Ps. 26,6 15-16 cf. Ps. 117,12 16-17 Ps. 7,8 17-18 Ps. 127,3 20 v. 1 22-24 Matth. 16,18 25-26 I Cor. 3,10 PVAB 6 έπίστρεψον -ψ με P 12 με': σε P 13 ΰλακτοΰντες: οί λακτονντες Ρ 14 τώ ν Ι3νών om. Ρ 20 Καί om. Ρ 23 τή ante τοΟ Πέτρου om. Ρ 25 διά om. Ρ 28 τοϋ ante Χρίστου om. ΑΒ

τ έ λ ο ς y a p ν ό μ ο υ Χ ρ ι σ τ ό ς , ύ π έ ρ τ ω ν λ η ν ώ ν , ύπέρ τή ς οικοδομής τ ω ν εκκλησιών ηύχαρίστει ό Δαυίδ · Ε ις τ ό τ έ λ ο ς , ύ π έ ρ τ ώ ν λ η νώ ν· ψ αλ μός τ ώ Δαυίδ. Δ ιά τ ί δέ καί ψαλμόν 6 τη ν ττροφητείαν καί τ η ν ύπέρ τώ ν εκκλησιών εύχαριστίαν έπέ5 γραψ εν;

Ό ψαλμός πράξεω ς καί έργου έστί δηλωτικός. Έ π ε ί ουν ούτω ς έθάρρει ό Δ αυίδ τ ή εαυτοϋ προφητεία, τ ά μέλλοντα γίνεσθα ι ώς ήδη π ρ α χ θ έ ν τ α έβλεπεν. Ύ πέρ ουν τ ώ ν έσομένων ώς ύπ έρ τ ώ ν ήδη γενομένων ευχαριστίαν ιτροσέφερε, λ έγω ν τ ώ

θεψ · Κ ύ ρ ι ε ό κ ύ ρ ι ο ς η μ ώ ν , ώ ς θ α υ μ α σ τ ό ν τ ό ό ν ο μ ά 10 σ ο υ έν π ά σ η τ ή γ ή . Πώς γ ά ρ ούκ εΐχεν εύχαριστεΐν ό 7 Δ αυίδ υπέρ τ ώ ν κ α τά κόσμον εκκλησιών το υ Χριστού; Ό γ ά ρ έν σκήνω μα καί μίαν καλύβην π ή ξ α ι τ ώ θεώ επιθυμώ ν, ο ύ χ ΐνα τόν θεόν τ ό π ω π ερ ιγρ ά ψ η , ά λ λ ’ ΐνα έαυτώ εύκτήριον π οιήσ η, ο π ο ύ ώς έν κοιτώ νι φίλω τ ώ δεσ πότη προσλαλή, ό 15 τοσαυτάκις α γ ρ υ π ν ώ ν καί λ έ γ ω ν · Εί δ ώ σ ω ύ π ν ο ν μοΐς μου έως ο ύ ε ύ ρ ω τ ό π ο ν τ ώ κυρ ίω , ύπ νο ν νικών καί, ώς εραστής φίλην, τή ν σκηνήν

έπί μια σκηνή τοΐς όφθαλό π ό θ ω τόν έπι^ητώ ν, ώς

εΐδεν ού μίαν, άλλά μυρίας σκηνάς τάς έκκλησίας Χριστού, καί ότι π α ν τ α χ ο ΰ γ ή ς θαυμάζεται ό π α ν τ α χ ο ύ διά Ιουδαίους βλασφη20 μουμένος, καί ό τι ό λ έγω ν τοΐς Ίουδαίοις· Δ ι ’ ύ μ α ς τ ό ό ν ο μ ά μ ο υ β λ α σ φ η μ ε ΐ τ α ι έν τ ο ΐ ς έ θ ν ε σ ι ν , αυτός είπε τοΐς ά π ο στόλοις* ’Α π ό α ν α τ ο λ ώ ν ή λ ι ο υ μ έ χ ρ ι δ υ σ μ ώ ν τ ό ό ν ο μ ά μ ο υ δ ε δ ό ξ α σ τ α ι έν τ ο ΐ ς έ θ ν ε σ ι ν , όπερ το ύ θεού λέγοντος ήκουσε, το ύ τ ο εύχα ριστώ ν έξεβόησεν είπών* Κ ύ ρ ι ε ό κ ύ ρ ι ο ς 25 ή μ ώ ν , ώ ς θ α υ μ α σ τ ό ν τ ό ό ν ο μ ά σ ο υ έν π ά σ η τ ή γ ή . Κύριε, μονογενής υιέ * ό κ ύ ρ ι ο ς ή μ ώ ν , τώ ν κατά χά ρ ιν άδελφών, 8 περί ώ ν είπας· Ά π α γ γ ε λ ώ τ ό ό ν ο μ ά σ ο υ τ ο ΐ ς ά δ ε λ φ ο ΐ ς μου. ’Αλλά καν αύτός ή μας κατηξίω σας άδελφούς καλέσαι, 1 Rom. 10,4 2-3 ν. 1 9-10 ν. 2 a 15-16 Ps. 131,4-5 22-23 Malach. 1,11 24-25 ν. 2 a 27-28 Hebr. 2,12

20-21 Is. 52,5

PVAB 1-3 ύπέρ τ ή ; οίκοδομή; — ύπέρ τω ν ληνών om. Ρ 3 καί om. ΑΒ 8-9 τω 3εφ λέγω ν A 13 τόν θεόν : τω 9εφ PV περιγράψη : περιεργάση Ρ 14 όπου : καί ΑΒ προσλαλεΐ PV 16 μου + καί τοϊ; βλεφάροι; μου νυσταγμόν ΑΒ 17 φίλην : φίλον Ρ forte melius 24-25 Κύριε — ώ ; om. Ρ 26 μονογενή; scripsi: μονογενή codd. 28 κάν : ε! καί VAB

ημείς ώς δοΰλοι όμολογοΰμεν τήν δεσποτείαν. Έκάστω yap ήμών μάλλον αρμόζει ή τοΟ πνεύματος παραγγελία είπόντος· Καί τώ άδελφ φ σου δουλεύσεις. Χριστός σε τόν δούλον αδελφόν έκάλεσε · μή έπαρσής, αλλά έχων τό τής αδελφότητος χάρισμα, τ φ άδελφω σου δουλεύσεις. Άγαμός ών ό δεσπότης .θέλει 5 παρά των δούλων ώς παρά αδελφών δουλευθήναι. Καί βασιλεύς εν πολέμω τούς στρατιώτας αδελφούς καλεΐ, ούχ ΐνα καταφρονηθή, 9 άλλ’ ΐνα πλέον άγαπηθή. Διό χάρις σοί, δέσποτα, έπί τή τής αδελφότητος φιλοτιμία. "Ομως ημείς, καν αδελφοί έκλήθημεν, άλλ’ όμολογοϋντες την δουλείαν φαμέν· Κύριε ό κύριος ήμών. 10 Κύριε άμεσίτευτε- τό κύριε, τώ ν εν ούρανοίς άπογεγραμμένων πρωτοτόκων· Καί εκκλησία π ρ ω το τό κ ω ν , φησίν, ά π ο ­ γεγρ α μ μ ένω ν !ν ούρανοίς· ό κύριος ήμών, τών πνευματοφόρων άποστόλων, οίς εϊπας· Λ άβετε πνεύμ α ά γιο ν . ‘Ημΐν γάρ τοϊς άποστόλοις ό Δαυίδ παρέδωκε τόν έπιλήνιον ψαλμόν. 15 Κύριε, τφ νόμω τής φύσεως, ό κύριος ήμών, τφ κάλλει τής 10 προαιρέσεως. ‘ύ)ς θα υ μ α σ τό ν τό όνομά σου, ούκέτι έν τή Παλαιστίνη μόνη, άλλ’ έν π ά σ η τή γ ή . Μία άμπελος έχερσώθη, καί ό οικουμενικός άμπελών έσώθη· Τ φ γάρ α ύ τώ ν π α ρ α π τ ώ μ α τ ι ή σ ω τη ρ ία το ϊς εθνεσιν. '6ύς θ α υ μ α σ τό ν 20 τό όνομά σου. Θαυμαστός γέγονε μεταβολής τρόπος· οί άθεοι ένθεοι, οί πολύθεοι φιλόθεοι, οι είδωλολάτραι θεολάτραι, οί λίθων προσκυνηταί τής πέτρας όμολογηταί· "Ε πινον γ ά ρ εκ πνευμ α τικ ή ς άκολουθούσ ης π έτρας, ή δε π έ τ ρ α ήν ό Χ ριστός. '6ύς θ α υ μ α σ τό ν τό όνομά σου έν π ά σ η τή 25 γή . ’Ονομαζόμενος γάρ μόνον μετά πίστεως, πάντα γίνεται τφ 11 όνομά^οντι. Καί ού χρεία λόγων, αύτά τά έργα βοα. [Διά 2-3 Gen. 27,40 5 id. 12-13 Hebr. 12,23 Rom. 11,11 23-25 I Cor. 10,4 25-26 v. 2 a

14 Ioh. 20,22

19-20

PVAB 6 πα ρ ά 8 : π α ρ ’ VB 7 έν τ φ πολέμω A 11 κύριε2 -f- ό κύριος ήμών VAB 12 φησίν ante πρω τοτόκω ν transp. A 13 ούρανοίς : τοϊς ούρανοίς Ρ 18 άλλ’ om. V 21 τρόπος : τρ ό π ω Ρ 26 γίνεται : γίνη Ρ 27-ρ. 127, lin. 8 Διά τί — Λάζαρον seclusi : eadem fere ad uerbum inuenies in Horn. XV § 14, unde, ni fallor, hic translata sunt a quodam amanuense.

τ ί δέ το ϋ τ ο λέγομεν, δέσ ποτα ; Ί ν α καί ημείς άληθεύσωμεν καί το ν κόσμον διδάξωμεν ό τ ι έ π ή ρ θ η ή μ ε γ α λ ο π ρ έ π ε ι ά σ ο υ ύ π ε ρ ά ν ω τ ω ν ο υ ρ α ν ώ ν . Καί π ο ία μεγαλοπρέπεια; Ή μεγάλη τω ν θ α υ μ ά τω ν και τ ω ν λ ό γ ω ν ευπρέπεια. Λεπρός ως όφις δοράν 5 ά πο δύ ετα ι τ ό πά θο ς, παρά λυτος τη ραφίδι το ΰ λό γο υ σου ρ ά π ­ τετα ι, π η λ ώ όμματοΐς τυφλόν, φωνή εγείρεις νεκρόν, χειρι άνορθοϊς κωφόν, π ο δ ί π α τεΐς το ν βυθόν, λ ό γ ω κοιμίζεις θάλασ σαν καί λ ό γ ω έξυπνί^εις Λάζαρον]. Λ ά 3 αρε, δ ε ϋ ρ ο έ ξω , καί ό έν τά φ ω νεκρός έξήλθεν ώς Ικ θησαυρού άνεμος. Ό γ ά ρ έ ξ ά γ ω ν 10 ά ν έ μ ο υ ς έκ θ η σ α υ ρ ώ ν α ΰ τ ο ϋ καί τούτον έξήγαγεν, ίνα καί αυτός εΐπη άναστάς ά π ό γ η ς νεκρ ώ ν '(ι)ς θ α υ μ α σ τ ό ν τ ό ό ν ο μ ά σ ο υ έν π ά σ η τ η γ η . " Ο τ ι έ π ή ρ θ η ή μ ε γ ά λ ο - 12 πρέπειά

σου

ύπεράνω

τών

ο υ ρ α ν ώ ν . Ποιων ουρανών;

Καί τών άγιων πάντων τών διηγουμένων δόξαν θεοΰ· Οί οΰρα15 νοί δ ιη γ ο ύ ν τ α ι δόξαν θεοΰ. Καί πώς έπήρθη ή μεγαλο­ πρέπεια αύτου ύπεράνω τών ουρανών; ’Επειδή ω ραίος κάλλει ώφθη υπέρ το ύς υιούς τώ ν ά νθρ ώ π ω ν, ότι ούδείς τών άγιων τοιαΰτα έθαυματούργησεν ή έλάλησε. Τίς τούτου μάρτυς; 'Ο έκ γεννητή ς τυφλός και οί ύπηρ έτα ι· ό μεν περί τώ ν θαυμάτω ν 20 λ έ γ ω ν Ά π ό τ ο υ α ΐ ώ ν ο ς ο ύ κ ή κ ο ύ σ θ η ό τ ι ή ν ο ι ξ έ τ ι ς ο φ θ α λ μ ο ύ ς τ υ φ λ ο ύ γ ε γ ε ν ν η μ έ ν ο υ · οί δέ ύπηρέτα ι περί τώ ν λ ό γ ω ν Ο ύ δ έ π ο τ ε ο ύ τ ω ς έλάλησεν ά ν θ ρ ω π ο ς ώς ούτο ς ό άνθρωπος. Έ π ε ί ουν μεγάλη σου, δέσ ποτα, ή τώ ν 13 θα υ μ ά τω ν καί τώ ν λ ό γ ω ν εύπρέπεια, καί π ά ν τα ς τούς άγιους 25 έ ν π ά σ ιν ά συγκρίτω ςύπερβάλλεις, Έ π ή ρ θ η ή μ ε γ α λ ο π ρ έ π ε ι ά σ ο υ ύ π ε ρ ά ν ω τ ώ ν ο ύ ρ α ν ώ ν . ‘ά)ς καί τον ά νθρ ω πον όν φέρεις ύπεράνω τώ ν έπουρανίω ν δυνάμεων . . .

2-3 ν. 2 b 8 Ioh. 11,43 9-10 Ps. 134,7 11-13 ν. 2 14-15 Ps. 18,2 16-17 Ps. 44,3 20-21 Ioh. 9,32 22-23 Ioh. 7,46 25-26 v. 2 b PVAB 4 δοράν : τήν δοράν VAB 10 αύτου : αυτών VA 14-15 ΟΙ ούρανοί—■3εοΰ om. Ρ 16 αύτοϋ : σου V 19 τυφλός om. VAB 27 φέρεις : φορείς VAB post δυνάμεων : ότι σοΐ πρέπει ή δόξα καί τό κράτος είς τούς αΙώνας τώ ν αΙώνων. άμήν add. Ρ : έκά$ισας· δτι σοΐ ή δόξα καί τό κράτος είς τούς αιώνας, άμήν add. A : έκάδισας add. B : έκάδισεν add. V2

XVIII. In Psalmum IX Είς τον θ ψαλμόν· Έ ξο μ ο λ ο γ ή σ ο μ α ί σοι, κύριε, έν δλη καρδίφ μου. Δ ιη γή σ ο μ α ι π ά ν τ α τ ά θ α υ μ ά σ ιά σου, και τά έξης. 1

'Ονπερ τρόπον Ιμάτιον ρυπαρόν ύδατι πλύνεται, πεπηλω- 5 μένον δέ σώμα λουτρφ καθαρόν γίνεται, τετραυματισμένον δέ μέλος φαρμάκω θεραπεύεται, ούτως έν άμαρτίαις ρυπωθεϊσα ψυχή τή Ιξομολογήσει πλυνομένη ώς χιών λευκαίνεται. Έ ά ν γ ά ρ ώ σιν αί ά μ α ρ τία ι υμών ώς φοινικοϋν, ώς χ ιό ν α λευ­ κά νώ. Τούτο είδώς ό προφήτης ελεγεν, ώς ήκουες· Έ ξομολο- 10 2 γή σ ο μ α ί σοι, κύριε, έν όλη καρδίφ μου. Εί γάρ τό ρυπαρόν Ιμάτιον φορέσαι αΐσχύνομαι, ινα μή γέλως καϊ άτιμία τοϊς φίλοις μου γένωμαι, πόσω μάλλον αισχύνην φέρει μοι ή έσπιλωμένη ψυχή, ή τήν εικόνα τού θεού άμαρτίαις σπιλώσασα, ή τό ομοίωμα τού δημιουργού παρανομίαις σποδώσασα, ή τό 15 ούράνιον άγαλμα επί γης έν κακοϊς συντρίψασα, ή τά κρύφια τού υίού άγνοήσασα καί κρυφαίως τά κακά έργα^ομένη, λέγοντος αύτή τού θεού ώς καί ποτέ τώ Δαυίδ· Σύ έπ ο ίη σ α ς εν κρυπτφ , εγώ δέ π ο ιή σ ω έν τώ φανερφ καί έν ώ π ιο ν το ύ ήλίου το ύ το υ . Έποίησας ά ήθέλησας καί έσίγησα* Ε λ έ γ ξ ω 20 σε καί π α ρ α σ τή σ ω κ α τά π ρ ό σ ω π ό ν σου τάς αμαρτίας 3 σου. Τούτο είδώς ό άπόστολος έλεγε· Τά γ ά ρ κρυφή γ ι ­ νόμενα ύττ’ α υ τώ ν α ισ χ ρ ό ν έσ τι καί λ έ γ ε ιν τ ά δέ π ά ν τ α έλεγχόμ ενα ύ π ό το ύ φ ω τός φ ανεροΰται. Διά τούτα ό προφήτης παρακαλών ελεγεν* ’Α πό τώ ν κρύφιω ν 25 μου κ α θά ρ ισ όν με. Άγγεΐόν είμι ρυπαρόν, έσωθεν φαύλοις ένθυμίοις έρρυπωμένος* επειδή τά μύρα καί τά άρώματα τών σών 2-3 ν. 2 8-10 Is. 1,18 10-11 ν. 2 a 16-17 cf. ν. 1 18-20 II Reg. 12,12 20-21 Ps. 49,21 22-24 Ephes. 5,12-13 25-26 Ps. 18,13 PVAB 2 Els — ψαλμόν : ψαλμόν 3 P 3 Διηγήσομαι — σον om. VB 3-4 καί τά έξή5 om. VA 5 "Ονπερ : δν V 7 Ιν άμαρτίαις om. Ρ 13 π ό σ ψ -(- γ ε A 14-15 ή — ή 1 : ε ί __ εί Ρ 15 παρανομίαις : άμαρτίαις Ρ 27 έν3υμίοις : Ιν3νμήσεσι V έρρυπωμένος : (Τρυπωμένος V

μυστηρίω ν έν έμοί εμβάλλεις, ά π ό τ ω ν κ ρ ύ φ ι ω ν μ ο υ κ α θ ά ρ ι σ ό ν με. Τό συνειδός μου κ α τ α γ έ γ ρ α π τ α ι μελάνι αμαρτιώ ν. Πάσας τά ς αμαρτίας μου έξάλειψον, καί τά ς έντολάς σου καί τ ά δικα ιώ μ α τα σου εν έμο'ι καλλιγράφησον, ΐνα δυνηθώ ψ αλαι το ν 5 υπέρ τ ω ν κρύφιων ψαλμόν το υ υίοΰ· Ε ίς τ ό τ έ λ ο ς y a p , υ π έ ρ τ ω ν κ ρ ύ φ ι ω ν τ ο υ υ ι ο ύ - ψ α λ μ ό ς τ ω Δ α υ ί δ , περιέχει ή ε π ιγ ρ α φ ή . "Ιδωμεν οΰν όμως τ ί τ ό τέλος καί τίς ό υιός καί 4 τίν α α ύ το ϋ τ ά κρύφια καί διά τ ί ψαλμός τ ω Δαυίδ. Τί τό τέλος; ‘Η α ρχή το ϋ ευαγγελικού κηρύγματος, δ έστι τέλος το ύ νόμου καί 10 τω ν π ρ ο φ η τώ ν. Μ άρτυς ό εύαγγελισ τής Μάρκος ε ίπ ώ ν ’Α ρ χ ή τ ο ύ ε υ α γ γ ε λ ί ο υ Ι η σ ο ύ Χ ρ ι σ τ ο ύ , ' ί ύ ς γ έ γ ρ α π τ α ι έν τ ο ϊ ς π ρ ο φ ή τ α ι ς · ο ΰ χ ώς γράφ εται, ά λ λ ’ ώ ς γ έ γ ρ α π τ α ι . ‘6ύς άνω θεν καί έξ αρχής γ έ γ ρ α π τ α ι, άρτι δέ τετέλεσται· Τ έ λ ο ς γ ά ρ ν ό μ ο υ Χ ρ ι σ τ ό ς - Είς τ ό τ έ λ ο ς . "Εστι καί άλλη α ιτία. 5 15 Γ έγρ α π τα ι έν τ ω προκειμένω ψαλμώ περί τή ς το ύ διαβόλου είς τ ό τέλος καταστροφής- Τ ο ύ έ χ θ ρ ο ΰ έ ξ έ λ ι π ο ν α ί ρ ο μ φ α ϊ α ι είς τ έ λ ο ς . Καί π ό τε είς τέλος έξέλιπον; Ε ίς τ ό τ έ λ ο ς . Είς ποιον τέλος είπέ. "Οτε έκένωσεν ό διάβολος τη ν βελοθήκην τώ ν πειρασ ­ μών καί έφυγεν ήττηθείς. Ν η σ τ ε ύ σ α ς , φησίν, ό Μησοΰς η μ έ ρ α ς 20 τ ε σ σ α ρ ά κ ο ν τ α κ α ί ν ύ κ τ α ς τ ε σ σ α ρ ά κ ο ν τ α ύ σ τ ε ρ ο ν έ π ε ί ν α σ ε , καί ήν ή π είνα διαβόλου πρόσκλησις. Προσελθών γ ά ρ 6 α ύ τώ ό πειρά^ω ν καί τή ν γλ ώ σ σ α ν ώς ρομφαίαν άκονήσας έλεγεν · Ε π ε ιδ ή , ώ ς λέγει Ιω ά ννη ς, σ υ εΐ ό υ ι ό ς τ ο ύ θ ε ο ύ , βοώνΚ ά γ ώ έ ώ ρ α κ α καί μ εμ α ρ τύ ρ η κ α ό τ ι ο ύ τό ς έσ τιν ό 25 υ ι ό ς τ ο ύ θ ε ο ύ , οίδα δέ το ν υιόν το ύ θεού π ο τέ θάλασσαν ξηράνα ντα καί πέτρ α ς είς λίμνας μεταβαλόντα, εί ο ύ ν υ ι ό ς εΐ 1-2 Ps. 18,3 3 cf. Ps. 50,11 5-6 ν. 1 10-12 Marc. 1,1 13-14 Rom. 10,4 16-17 ν. 7 a 19-21 Matth. 4,2 23 Ioh. 1,49 24-25 Ioh. 1,34 26-p. 130, Iin. 2 Matth. 4,3 PVAB H a lin. 5 (Είς τό τέλος. . . ) usque ad lin. 19 ( .. . ήττηθείς) 2 άμαρτιώ ν μέλοηη A 3 μου om. A 4 ψαλαι τ ό ν : ψάλλειν τώ ν Ρ 5-6 ψαλμόν— κρυφίων om. Ρ 5 Είς τό τέλος inc. Η γά ρ om. Η 6-8 περιέχει — Δαυίδ om. Ρ 6-7 περιέχει — όμως : μάθωμεν πρώ του Η 8 Τ ί + ούν Η 9-10 καί τώ ν προφητώ ν om. Ρ 10 Μάρτυς : καί μάρτυς Η 14 ό Χρισ­ τός Ρ 16 τό om. Ρ 17 Είς τό τέλος om. Η 18-19 πειρασμώυ-f- έπΐ τοϋ κυρίου Η 19-ρ. 132, lin. 8 Νηστεύσας— διάβολος om. Η 23 βοών om. V

7

8

9

10

το ΰ θεοΰ, καί νυν τάς φύσεις ώς ποτέ μετάβαλε. Είπε ΐνα οί λ ίθ ο ι ο ύ το ι ά ρ το ι γ έ ν ω ν τα ι. Καί ό λίθος τω άρτω διαλέγεται καί τόν άρτον δι’ άρτων έπείρα^ε. Τί πανουργεύη, πο­ νηρέ; "Απαξ τόν Άδάμ πεινώντά ποτέ έσκέλισας · ήλθεν ό θεός τοΰ Άδάμ νηστεΰσαι καί ρήξαί σε, ΐνα μάθη κόσμος ότι νηστεία 5 νικάται ό διάβολος. Διά λιχνείας ενίκησας· διά νηστείας φυγαδεύθητΓ Τ ούτο τό γένος ούκ έκπορεύεται εΐ μή έν π ρ ο σ ­ ευχή καί νηστεία. '0 μεταβαλών τό ύδωρ εις οίνον, καί τούς λίθους εις άρτους μεταβαλεϊν δύναται, άλλ’ ούκ ήθελε ποιήσαι τό θέλημα τό σόν, αλλά τό θέλημα τοΰ πέμψαντος. Είτα, 10 ώς ή μία ρομφαία τοΰ έχθροΰ έκλάσθη, άλλην πάλιν ρομφαίαν τήν τής κενοδοξίας έχάλκευσε· Καί ΐσ τη σ ιν α υ τό ν επ ί τό π τ ε ρ ύ γ ιο ν το ΰ ΐεροΰ, τόν περιπατοΰντα έπΐ πτερύγων άνέμων, καί λέγει ό πεσών τφ βαλόντι· Εϊ υιός εί το ΰ θεοΰ, βάλε σεαυτόν κάτω καί π ισ τε ύ σ ω σοι. Καί ό άπό ούρα- 15 νοΰ πεσών τόν βαλόντα έπείρα3εν Εί υιός εΐ το ΰ θεοΰ, βάλε σεαυτόν κάτω καί π ισ τε ύ σ ω σοι. Κακός ό Ιουδαίων διδάσκαλος. Κάκεϊνοι είπον Εί υιός εΐ τοΰ θεοΰ, κ α τ ά β η θ ι ά π ό το ΰ σ τα υρ οΰ καί π ισ τεύ σ ο μ έν σοι. Έξ ούρανοΰ κατέβη καί ούκ έπίστευσαν, καί άπό τοΰ σταυροΰ καταβάντι πιστεύειν 20 έλεγον. Εί υίός εί το ΰ θεοΰ, βάλε σεαυτόν κάτω . Άθλιε, κατά σεαυτοΰ ώς ό Γολιάθ τήν ρομφαίαν ήκόντισας · ό έξ ούρανοΰ καταβάς διώκει σε. ’Εάν καταβής εις τά καταχθόνια, διώκει σε κάκείθεν. Ουδέ γάρ οΐ έκεΤ σε λοιπόν προσκυνήσουσιν, οί έν τοΐς καταχθονίοις, ώς τυράννω, άλλά τω Χριστφ προσκυνήσουσι, 25 τφ βασιλεΐ καί έλευθερωτή γόνυ κάμψουσι. Μάρτυς ό Παΰλος είπών ότι αύτφ κάμψει π α ν γ ό ν υ έπ ο υ ρ α νίω ν καί έπι7-8 Matth. 17,21 12-13 Matth. 4,5 13-14 cf. Ps. 103,3 14-15 Matth. 4,6 16-17 id. 18-19 Matth. 27,40 21 Matth. 4,6 27-p. 131, lin. 1 Philipp. 2,10 PVAB 3 άρτων : άρτον VAB 6 ό om. ΡΑΒ forte recte 11 (Ρομφαίαν + τον έχθροϋ Ρ 15 καί πιστεύσω (-εύω V) σοι om. A 15-17 Kai ό — σοι om. Β 15 ά π ό : α π ’ V 17 καί πιστεύσω σοι om. V 18 διδάσκαλος + καί πιστεύσω σοι Ρ είπον : είπαν Ρ 19 πιστεύσωμεν PVB 20 τοΰ om. V 22 κατά σεαυτοΰ : καθ’ έαυτοϋ Ρ ήκόντισας scripsi : άνήκόντησας Ρ, sed άν deleuit Pa : ήκόνησας VAB forte recte 24 σε : σοι AB 26 έλευθερωτή : έλευθέρω V κάμψουσι : κάμψωσιν Ρ

γείω ν

καί

κ α τ α χ θ ο ν ί ω ν · έ π ο υ ρ α ν ί ω ν , ά φ ’ ώ ν έπεσεν ό

διάβολος, ε π ι γ ε ί ω ν , ό π ο υ πεσώ ν ό διάβολος ως α σ τρ α π ή , ώς π η λό ς π ε π ά τ η τ α ι, κ α τ α χ θ ο ν ί ω ν , ό π ο υ οί πυλω ροί το υ αδου ίδόντες Χ ριστόν έφριξαν καί αφέντες τά ς πύ λα ς το υ τυράννου 5 μετά φόβου εφυγον. Έ π ε ί ουν ά π ό τω ν έπουρανίω ν καί τω ν επ ιγείω ν καί τ ω ν κ α τα χθο νίω ν έδιώ χθη ό διάβολος, εϊς α ύ τω τό π ο ς άξιος δ τ ο ϋ αιω νίου πυρός ήτοίμ ασ ται. Μάρτυς ό Χριστός είπώ ν τοϊς Ίουδαίοις· Π ο ρ ε ύ ε σ θ ε εις τ ό π υ ρ τ ό α ι ώ ν ι ο ν τ ό ή τ ο ιμ α σ μ έ ν ο ν τ ω δ ι α β ό λ ψ καί το ϊς ά γ γ έ λ ο ι ς α ύτοϋ. 10 Καί το ύ τη ς δέ τή ς ρομφαίας συντριβείσης το ϋ Ιχθροϋ, ό αναιδής 11 βάρβαρος καί τρ ίτη ν ρομφαίαν κατά το ϋ δεσπότου άπεγύμνωσε. Ποιαν το ύ τη ν ; Τήν τή ς φιλαργυρίας, δ ι’ ής π ά ν τα ς πολεμεϊ. Δείκνυσι τ ω δεσ πότη τά ς βασιλείας το ϋ κόσμου καί τή ν δόξαν α ύ τώ ν καί λέγει· Τόν μέν σόν μαθητήν ά γορά ^ω τριάκοντα 15 ά ργυρίω ν, ά λ λ ’ επειδή ώς έκείνου διδάσκαλος πλείονος άξιος εϊ, τ α ϋ τ α π ά ν τ α σ ο ι δ ώ σ ω , ε ά ν π ε σ ώ ν π ρ ο σ κ υ ν ή σ η ς μοι. Τί τοξεύεις τή ν π έτραν, μιαρέ; "Οσα άν πέμψης βέλη, έκεΐνα μέν κλάται, ή δέ π έ τρ α ού β λ ά π τετα ι. Καί βλέπε τή ν το ϋ δια- 12 βόλου δεινότητα . Έ λ ο γ ίσ α τ ο π α ρ ’ έαυτω · ΕΙπον ΐνα τούς λίθους 20 άρτους π ο ιή σ η καί π ά ν τω ς μη δυνάμενος το ϋ το ουκ έποίησεν. Ε ϊπ ο ν Β ά λ ε σ ε α υ τ ό ν κ ά τ ω , καί φοβούμενος π α ρ η τή σ α το · Ιξ ώ ν φαίνεται ό τι ά νθρ ω πός έστιν. Έ π ε ί ούν ή τή ς φιλαργυρίας άλυσις σχεδόν π ά ν τα ς άνθρώ πους νίκα, δείξω α ύτω π ά ν τα ς τούς τω ν βασιλέων θησαυρούς, ΐνα βλέπω ν χρ η μ ά τω ν θάλασσαν ήν 25 α ύ τω χαρίζομαι, προσκυνήση μοι. Διό έ δ ε ι ξ ε ν α ύ τ ω π ά σ α ς τ ά ς β α σ ιλ ε ία ς τ ο ϋ κόσμου καί τ ή ν δ ό ξα ν α ύ τώ ν , καί ε ί π ε · Τ α ϋ τ α π ά ν τ α σ ο ι δ ώ σ ω . Ό άναιδής καί πικρός π ά ν τ α 13 έδίδου τ ω έχοντι τ ά π ά ν τ α εν τ η χειρί αύτου. Π άντα έδίδου ό μήτε χο ίρ ω ν έξουσιά^ων. Π ά ν τ α σ ο ι δ ώ σ ω , έ άν π ε σ ώ ν 2 cf. Luc. 10,18 3-4 cf. lob. 38,17 8-9 Matth. 25,41 13-14 cf. Matth. 4,8 16 Matth. 4,9 21 Matth. 4,6 25-27 Matth. 4,8-9 29-p. 132, lin. 1 Matth. 4,9 PVAB 1 έπουρανίων om. A suppl. in mg. A2*5 2 ό διάβολος om. P 5 μετά φόβου om. P 6 έπιγείων — καταχθονίων : καταχθονίων καί τω ν έπιγείω ν V 12 πάντας πολεμεϊ : π ά ντα πολεμεϊ V : πάντες πολεμοϋνται Ρ 22 δ τ ι : ώς A : om. ΡΒ 27 Ταϋτα — σ ο ι : ταϋτά σοι π ά ν τα A

•π ρ ο σ κ ύ νη σ ή μοι· καί ό πεσών τώ βαλόντι τό πεσεΐν ύπηγόρευε. Καί επειδή αναιδής ό δραπέτης, ό δεσπότης ώς δούλω έπιτιμςτ Ύ π α γ ε ό π ίσ ω μου, σ α τα νά · γ έ γ ρ α π τ α ι· κύριον το ν θεόν σου προσ κυνήσ εις καί α ύ τ φ μόνω λατρεύσεις. Καί τήν γραφήν ώς θυρεόν προτείνας, τοϋ έχθροΰ τάς ρομφαίας 5 κατέλυσε. Καί επειδή το υ εχθρ ού έξέλιπον αί ρομφαϊαι εις τέλος, λέγει ό ευαγγελιστής· Καί συντελέσας π ά ν τ α πειρα σ μ όν ό διάβολος. Είς τό τέλος, δτε ό πειρά^ων τόν 14 άπείραστον έπείρα3εν. Υ π έρ τω ν κρύφ ιω ν το ϋ υίοϋ. Καί τίς ό υίος; ‘Ο μονογενής θεός λόγος, ό τοϋ πατρός υιός [όμο- 10 ούσιος], ό τοϋ κόσμου ποιητής. Μάρτυς αυτός κύριος· Είπε πρ ό ς με· Υίός μου εί σύ. Μάρτυς καί ό πατήρ· Σύ εί ό υίός μου ό α γ α π η τ ό ς. Πατρός δέ καί υίοϋ μαρτυροΰντος, πάσα λοιπόν μαρτυρία περιττή. Καί πόθεν ήδει τα κρύφια του υίοϋ ό Δαυίδ; Ά φ’ ών άπεκάλυψεν αΰτώ ό υιός. Αύτός λέγει· Τά άδηλα 15 καί τ ά κρύφια τής σοφίας σου Ιδή λω σ ά ς μοι* ώς γάρ πατρί κατά σάρκα τφ Δαυίδ είπε τά μυστήρια. Καί τίνα τά κρύφια τοϋ υίοΰ; Τά περί τής ένανθρωπήσεως αύτοϋ μυστήρια, τά άποκεκρυμμένα άπό των αιώνων καί άπό των γενεών, φανε­ ί 5 ρωθέντα δέ τοϊς άγίοις αύτοϋ ώς καί τω Δαυίδ. Καί ότι 20 έφανερώθη τω Δαυίδ τά κρύφια μυστήρια τοϋ υίοΰ, μάρτυς ό αυτός προφήτης, καθώς λέγει περί τής έξ ουρανών αύτοϋ καταβάσεως· Καί εκλινεν ούρανοΰς καί κατέβη. Έ θ ε τ ο σκότος άποκρυφ ήν αύτοϋ. Υ π έρ τώ ν κρύφιων. "Οτι έκ γαστρός παρθένου τεχθήσεται· Έ κ γ α σ τρ ό ς Μ αριάμ έγέννη σ ά σε, 25 3-4 Matth. 4,10 6-7 ν. 7 7-8 Luc. 4,13 8-9 ν. 1 11-12 Ps. 2,7 12-13 Marc. 1,11 = Luc. 3,22 15-16 Ps. 50,8 18-20 cf. Coloss. 1,26 23 Ps. 17,10 23-24 II Reg. 22,12 24 ν. 1 b 25 Locum non inueni : cf. Ps. 109,3 PVAB H a lin. 8 (Εις τό τέλος. . . ) 1-2 ύπηγόρευε : ύπηγόρευ,,εν Ρ : ΰπηγόρευσεν V : έπηγόρευσε Β 3 όπίσω μου om. VB 8 Είς τό τέλος om. Ρ, sed ilico suppi, in mg. 9 έπείρο^εν-f- καί ό ευαγγελιστής- καί συντελέσας π ά ν τα πειρασμόν ό διάβολος Η 10 υίός om. ΑΒ 10-11 όμοούσιος seclusi : forte legend, άγαπητός 11 καί ante Μάρτυς add. Η 16 τά om. A 17 τω Δαυίδ om. Η 19 άπό τω ν αίώνων καί om. Ρ 21-22 ό αυτός — λέγει : αύτός. είπε VABH forte recte 22 αυτού om. Ρ

ώς λέγει τ ό εβραϊκόν. " Ο π έν π ο τα μ ώ μετά Ίω ά ννο υ διελεύσεται επί τ ό β ά π τ ισ μ α - Έ ν τ τ ο τ α μ ω δ ι ε λ ε ύ σ ο ν τ α ι ττοδί. 'Ό τ ι τ ά ύ δ α τα φ οβηθήσονται όρώ ντα θεόν ύ π ό α νθρ ώ π ο υ βαπτι^όμενον * Ε ί δ ο σ ά ν σε Ο δ α τ α , ό θ ε ό ς , κ α ί έ φ ο β ή θ η 5 σαν. "Ο τι μαρτυρήσει τ ω β α π τισ θέντι ό π α τ ή ρ · Κ ύ ρ ι ο ς ε ί π ε π ρ ό ς με· Υ ι ό ς μ ο υ εΐ σύ. Περί τή ς έξ ουρανοί/ περι­ στεράς ε π ’ αυτόν* Έ κεΐ π τ έ ρ υ γ ε ς π ε ρ ι σ τ ε ρ ά ς π ε ρ ι η ρ γ υ ρ ω μέναι. Περί τ ω ν σημείων καί τω ν τεράτων* Δ ε ύ τ ε κ α ί ί δ ε τ ε τ ά έ ρ γ α τ ο υ θεοΰ, ά έθετο τ έ ρ α τ α έπί τή ς γής. "Ο τι 10 π α ύ σ ο ν τα ι τό τε οί πόλεμοι καί αί πολυαρχίαι* Ά ν τ α ν α ι ρ ώ ν πολέμους μέχρι τ ω ν π ε ρ ά τω ν τής γής. "Ο τι όμολογ η τ ά ς α ΰ το ϋ π οιήσ ει τούς τυφλούς* Κ ύ ρ ι ο ς σ ο φ ο ί τ υ φ λ ο ύ ς . "Ο τι ίάσεται χωλούς* Κ ύ ρ ι ο ς ά ν ο ρ θ ο ϊ κ α τ ε ρ ρ α γ μ έ ν ο υ ς . Δ ιά το ν π α ρ ά λ υ τ ο ν " Ο λ η ν τ ή ν κ ο ί τ η ν α ύ τ ο ΰ ε σ τ ρ ε ψ α ς 15 έν τ ή α ρ ρ ώ σ τ ι α α ύ τ ο ΰ , είπώ ν αύτω* ΤΑ ρ ο ν τ ο ν κ ρ ά β β α τό ν σου καί π ε ρ ιπ ά τ ε ι. "Οτι αποδώ σει τή χή ρ φ τον τεθνηκότα υίόν* ’Ο ρ φ α ν ό ν κ α ί χ ή ρ α ν ά ν α λ ή ψ ε τ α ι . "Ο τι χιλιάδας θρέψει έκ πέντε άρτων* Ο ! ό φ θ α λ μ ο ί π ά ν τ ω ν εις σέ ε λ π ί 3 ο υ σ ι , κ α ί σ ΰ δ ί δ ω ς τ ή ν τ ρ ο φ ή ν α ύ τ ώ ν έν ε ύ κ α ι 20 ρ ί α . "Ο τι έπιτιμήσει τοϊς δαίμοσιν* Έ π ι τ ί μ η σ ο ν τ ο ϊ ς θ η ρ ίο ις τ ο υ δ ρ υ μ ο υ . Καί ή ν μ ε τ ά τ ω ν θ η ρ ί ω ν καί ά γ γ ε ­ λοι διηκόνουν α ύτω . Πρός τούς λέγοντας αυτόν Μωυσέα καί Ή λίαν* " Ι ν α τ ί υ π ο λ α μ β ά ν ε τ ε , ό ρ η τ ε τ υ ρ ω μ έ ν α , τ ό ό ρ ο ς ό η ύ δ ό κ η σ ε ν ό θ ε ό ς κ α τ ο ι κ ε ΐ ν έν α ύ τ ω . "Ο τι 25 αναβιβάσει τούς ά ποσ τόλους εις τ ό όρος τή ς μεταμορφώσεως* 2 Ps. 65,6 4-5 Ps. 76,17 5-6 Ps. 2,7 7-8 Ps. 67,14 8-9 Ps. 45,9 10-11 Ps. 45,10 12-13 Ps. 145,8 14-15 Ps. 40,4 15-16 Marc. 2,9 17 Ps. 145,9 18-20 Ps. 144,15 20-21 Ps. 67,31 21-22 Marc. 1,13 23-24 Ps. 67,17 PVABH 1 του ante Ίωάννου add. H 2 iirl τό βάπτισμα (-μάτι Η) om. Ρ 3 όρώ ντα om. VABH 4 Εϊδωσαν ΡΗΒ 3εός + είδωσάν σε ΰδατα lapsu iterata Η 6 ούρανοΟ : ούρανών Ρ 7 Έκεϊ om. Ρ 10 πόλεμοι Β : πολέμιοι PVHA πολυαρχίαι : πολιορκία Η : φιλαρχίαι Ρ Ά νταναιρών : άντανερών PVH 13 κατεραγμένους Ρ 16 τή : τήν Ρ 17 Ό ρφανω Ρ 21 δρυμου : καλάμου ΡΗ 23 ύπολαμβάνετε VH2 : ύπολαμβάνεται ΡΗ : ύπολαμβάνητε ΑΒ 24 εΰδόκησεν Η

Ά ν ά γ ω ν νεφέλας έξ εσ χ ά το υ τή ς γή$· "Οτι έν τη μεταμορφώσει τά ίμάτια αύτοΰ λευκά έσται ώς τό φώς· Ό ανα­ βαλλόμενος φως ώς ίμ ά τιον. Περί τής εκλογής των άποστόλων· Υιοί Ια κ ώ β εκλεκτοί αύ το ΰ · τούτους τούς δώδεκα έξελέξατο ό ’Ιησούς. Περί τής των εύαγγελιστών 5 χειροτονίας· Κύριος δώσει £ήμα το ϊς εύα γγελ ι^ο μ ένο ις δυνάμει π ολλή . Περί τοΰ δι’ αύτών βαπτίσματος· Βροχήν έκουσίαν άφοριεϊς, ό θεός, τή κ λη ρονομ ιά σου. "Οτι ύττό Ιούδα προδοθήσεται* "Οτι εί ό έχθρ ό ς ώ νείδισέ με, ύ π ή ν εγκ α άν· σύ δέ, ά ν θ ρ ω π ε ίσόψ υχε, δς έπ ί τό αύτό 10 έγλύκανάς μοι εδέσματα, έπί τό αύτό μοι μετά των άλλων είπώ ν Που θέλεις έτοιμάσω μέν σοι φ α γεΐν τ ό π ά σ χ α ; "Οτι ύπό Ιουδαίων καταστασιασθήσεται· Π εριεκύκλω σάν με κύνες πολλοί. Έκύκλωσαν γάρ αύτόν ο! Ιουδαίοι λέγοντες· "Εως π ό τε τή ν ψ υχή ν ήμώ ν αίρεις; "Οτι τά τριάκοντα 15 άργύρια καί ό Ιούδας (5ίψει, καί οί άρχιερεϊς αύτά ού μερίσονται· Πλήν τή ν τιμ ή ν μου έβουλεύσ αντο ά π ώ σ α σ θ α ι. Περί τοΰ μερισμού των ίματίων Δ ιεμερίσ αντο τ ά ΐμ ά τ ιά μου έαυτοϊς καί επί τό ν ιμ α τισ μ όν μου έβαλον κλήρον, διά τόν άραφον χιτώνα λαγχάνοντες. Περί του σταυροΰ· Ό 20 κύριος έβασίλευσεν ά π ό το ΰ ξύλου. Περί των ήλων· "(όρυξαν χεϊράς μου καί π ό δ α ς μου. Περί τοΰ όξους καί τής χολής· Καί έδωκαν εις τό βρω μά μου χολή ν, καί εις τή ν δίψ αν μου έπ ό τισ ά ν με δξος. Περί τής έπί τοΰ σταυροΰ φωνής· Ό θεός, ό θεός μου, π ρ ό σ χες μοι· ίνα τ ί 25

1 Ps. 134,7 2-3 Ps. 103,2 4 Ps. 104,6 cf. Matth. 10,5 6-7 Ps. 67.12 7-8 Ps. 67,10 9-11 Ps. 54,13-15 12 Matth. 26,17 13-14 cf. Ps. 21.13 et 17 15 Ioh. 10,24 17 Ps. 61,5 18-19 Ps.21,19 20 cf. Ioh. 19,24 20-21 Ps. 95,10 cf. S. Iustinum, Dial. 73; Apol. I, 41 22 Ps. 21,17 23-24 Ps. 68,22 25-p. 135, lin. 1 Ps. 21,2 PVABH 1-2 Iv τή μεταμορφώσει : πάλιν Η 2 Ό om. Ρ 8 έκούσιον ΑΗ 9 ό om. Ρ 10 Ισόψυχε -f- μου VHB 12 έτοιμάσομεν VA 14 κύνες : μόσχοι Ρ forte recte 15 τά om. V 16 καί1 om. Ρ ό om. A 20 λαγχάνον­ τες : λαχόντες Ρ 23 τής om. ΑΒ Καί ante Ιδωκαν om. Η 24 τοϋ om. ΡΗΒ 25-ρ. 135, lin. 1 Ό θεός1 — φωνής om. Β 25 πρόσχες μοι om. VA

έγ κ α τέλ ιπ ές με; Περί τήςτελευταίας φωνής· Εις χεϊράς σου π α ρ α θ ή σ ο μ α ι τό πνεΰμ ά μου. Περί του θανάτου· Προσελ ο γ ίσ θ η ν μετά τω ν κ α τα β α ιν ό ντω ν εις άδου. Περί του τάφου· ”Εθεντό με έν λάκκω κ α τω τά τω . Περί τοϋ 5 μή φθαρήναι τό σώμα* Ου δώσεις τό ν όσιόν σου ίδεΐν δια­ φθοράν. Περί της άναστάσεως· Α νά σ τα , ό θεός, κρίνον τη ν γη ν. Περί τής άναλήψεως· Ά νέβη ό θεός εν άλαλαγμ άξίω ς πρόσφερε προσφ οράς κυρίφ τώ θεώ σου· μ νή σ θ η τι ό τι ό θά ­ νατος ού χρ ο νιεϊ καί διαθή κη φδου ο ύ χ ύ π ε δ ε ίχ θ η 20 σοι. Έν γάρ τη όγδοη λοιπόν, έν τη άναστάσει τών νεκρών, δτε ή έξοδος τής σκηνής, δτε ώς άπό καλύβης καί σκηνής τής σοροϋ καί τού τάφου έξερχόμεθα, ουκέτι λοιπόν π ερ ί άμαρ­ τιώ ν α π ο λ ε ίπ ε τ α ι θυσ ία, καθώς είπεν ό απόστολος, φοβερά δέ τις έκδοχή κρίσεως καί π υρ ό ς β άσ ανος κ α τεσ θίειν 25 μέλλοντος τούς ά μ α ρ τή σ α ντα ς, δτε έξελεύσονται οί τ ά 8 ν. 1 8-10 Num. 29,35 14-15 Ps. 6,6 23-26 Hebr. 10,26-27 26-p. 165, lin. 2 Ioh. 5,29

18-21 Eccli. 14,11-12

VABH 1 iv om. V 3-4 καί ό π α τή ρ — 6 υιός Η, sed, ni fallor, ex coniectura cuiusdam lectoris: δ θεός VAB : forte aliqua exciderunt homoioteleuti causa post έργων (uel έργων αύτοΟ) ita u t legendum sit, exempli gratia, δ θεός ά π ό τώ ν έργων (έπαύσατο καί ό κύριος ά π ό τώ ν έργω ν) α ύ τ ο ϋ __ 5 τ φ om. ΑΒΗ forte recte 12 έσάλπισεν V 14-15 ότι ούκ — σοι om. Η 16-20 θυσίας — χρονιεϊ euanida, paucis exceptis, A 19 ό om. BH 22-23 δτε ή — έξερχόμεθα om. Η 23 λοιπόν om. Η 24 άπολείπεται : λείπεται A

ά γ α θ ά π ο ιή σ α ν τες εΙς ά νά σ τα α ιν ^ωής, οί δέ τά φαύλα π ρ ά ξ α ν τες εις ά ν ά σ τα α ιν κρίσεως. Eis τό τέλος, 12 ύττέρ τή ς όγδόη ς. Θέλεις ίδεϊν συντόμως καί καθ’ έτερον τρόπον διά τί όγδοη λέγεται ή τοΟ κυρίου άνάστασις; Πρόσεχε· 5 βλέπε την έβδομάδα των ήμερων έν αίς ό κόσμος έγένετο άναφερομένην εις Χριστόν. Πρώτη Χρίστου ημέρα, ή προαιώνιος αύτοΟ γέννησις- Προ το υ αίώ νος έθεμελίωσέ με- π ρ ο δέ π ά ν τ ω ν βουνώ ν γένν α με· ούχ ότι ημέρα τις ήν προ τής τοΰ Χρίστου γεννήσεως, άλλ’ ότι αυτή ή τοΟ Χριστοί) προ αιώνων 10 γέννησις ημέρα Ιλέγετο, καθώς αύτός λέγει· Έ γ ώ είμι τό φως το ΰ κόσμου. Δευτέρα Χρίστου ημέρα, ή δευτέρα αΰτοΰ κατά σάρκα έκ παρθένου γέννησις· Έ γ ώ σήμερον γεγέν νη κ ά σε. Καί ό άπόστολος· Μησοΰς Χ ριστός χθές καί σήμερον ό αυτός καί είς τους αίώ νας, χθές πρό αιώνων καί σήμερον έν 15 σαρκί. Τρίτη Χρίστου ήμέρα, ή διά των θαυμάτων αΰτου φανέρωσις· Καί τή τ ρ ίτ η ημέρα: γά μ ος έγένετο έν Κανφ τή ς Γ αλιλαίας, όπου τό ύδωρ οίνον έποίησε. Τ α ύτη ν έποίησε τη ν ά ρ χ ή ν τω ν θα υ μ ά τω ν ό Μησοΰς καί έφανέρωσε τ η ν δόξαν αύτοϋ. Τετάρτη, ή καί είς τους νεκρούς θεϊκή 20 αύτοΟ δύναμις, ότε έν τή τετάρτη ήμέρα, έν τω ήμίσει τής όγδοάδος καί τής άναστάσεως, τον τεταρταΐον Λάζαρον έκ τοΟ τάφου άνέστησεν, ίνα έν τφ τετραημέρω δείξη ότι καί ό τετραπέρατος κόσμος έκ νεκρών δι’ αύτοΰ άναστήσεται. Πέμπτη ήμέρα, ή τών ζωοποιών αυτοΰ μυστηρίων έν τή πέμπτη παράδοσις* καί 25 ό τά ^ώα έν τη πέμπτη δημιουργήσας, αυτός τά ^ωοποιά μυστή­ ρια τοΰ άρτου καί τοΰ αίματος έν τή πέμτττη ετέλεσε. Καί ότι ταΰτα ^ωοποιά μυστήρια, αύτός λέγει ό Χριστός· *0 τ ρ ώ γ ω ν μου τη ν σάρκα καί π ίν ω ν μου τό αίμα ^ή σ εται εις τον αίώ να. Τή έκτη, ό τοΰ Χρίστου σταυρός διά τον άνθρωπον. 2-3 ν. 1 7-8 Prou. 8,23.25 10-11 Ioh. 8,12 12 Ps. 2,7 Hebr. 13,8 16-17 Ioh. 2,1 17-19 Ioh. 2,11 27-29 Ioh. 6,54

13-14

VABH 9 τοΰ om. VH 17 τό ύδωρ οίνον : τον οίνον ύδωρ Η 24-25 παράδοσις — πέμτττη om. V : ό om. Η 27 ταΟτα — μυστήρια Η : τά 3