Opera, Pars II Opera homiletica: Tractatus sive Homiliae in Psalmos, in Marci Evangelium aliaque varia argumenta

Citation preview

Digitized by the Internet Archive in 2019 with funding from Kahle/Austin Foundation

https://archive.org/details/corpuschristiano0078unse

CORPYS CHRISTIANORVM Series Latina

LXXVIII

H. P. (LXXVIIl)

CORPVS CHRISTIANORVM Series Latina

LXXVIII

S. HIERONYMI PRESBYTERI OPERA PARS II

TVRNHOLTI TYPOGRAPHI BREPOLS EDITORES PONTIFICII MCML VIII

S. HIERONYMI PRESBYTERI OPERA

PARS II

OPERA HOMILETICA

TVRNHOLTI TYPOGRAPHI BREPOLS EDITORES PONTIFICII MCML VIII

M

T&

S. HIERONYMI PRESBYTERI TRACTATVS SIVE HOMILIAE IN PSALMOS, IN MARCI EVANGELIVM ALIAQVE VARIA ARGYMENTA

PARTEM NVPER DETEXIT, PARTEM ADVLTERIS MERCIBVS EXEMIT, AVCTORI VINDICAVIT, ADIECTISQVE COMMENTARIIS CRITICIS PRIM VS EDIDIT

D. GERM AN VS MORIN

EDITIO ALTERA AVCTA ET EMENDATA

32002

.

PRAEFATIO

Morin I

I. Res quidem tempusque me adducunt, ut in emittendis tandem aliquando Hieronymi tractatibus seu homiliis postremo repertis pauca, quae erunt necessaria, quam breuissime ac uelut primis lineis notare satis habeam ; cum uero et eiusmodi breuitas Anecdotorum meorum adprime conueniat rationi, et geminam de Hieronymo concionatore iam commentationem ediderim antea (*), quod hie deesse uideatur, uix aegre fero. Imprimis libet, quae ex D. Hieronymi opusculis huiusce tertii uoluminis (1 2) partibus n et in continentur, per summa capita commemorare. Haec enim : i° Tractatus lviiii in librum Psalmorum, quorum maior portio in Breuiario apocrypho rnulta per saecula sepulta erat, adulteris mercibus immixta, reliquae uero particulae, eaeque ad delectationem lectoris aptissimae, nondum in luce collocatae fuerant. 2° Tractatus x in Marci Euangelium, qui inter siluam homiliarum latinarum D. Iohanni Chrysostomo falso adscriptarum in antiquis editionibus adhuc latebant. 3° Itemque decern alii de uariis arguments, et ipsi densissimis Chrysostomi Augustiniue appendicibus hucusque admixti, atque insuper etiam interpolamentis uel foeda detruncatione deformati (3). 4° Altera series Tractatuum xiv in Psalmos in codicibus Morin II italicis postmodum inuenta et ex toto adhuc inedita. 5° In Isaiam Tractatus n ab aliis iam euulgati, nunc uero nouis curis emendati et inlustrati (4). 6° Denique pauca quaedam ex graecis in Psalmos fragmen¬ ts, quibus Hieronymi nomen inscriptum est (5). Quibus testibus singularum partium innitatur auctoritas, ac quorum codicum ope editae seu recognitae sint, breuiter iam explicare placet. Eorum auctoritas interno charactere idoneisque testimoniis comprobata.

II. Quod quidem ad lviiii priores de Psalmis Tractatus (1) « Les monuments de la predication de saint Jerome » (Revue d’histoire et de litterature religieuses, t. I. 1896, pp. 393-434). — «Quator^e nouveaux discours inedits de saint Jerome sur les Psaumes » (Revue Benedictine, t. XIX, 1902, n. 2, pp. 113-144). (2) [Scilicet ‘Anecdotorum Maredsolanorum’.] (3) In numero non duco Fragmenta de libro Numerorum, p. 419 sq., quippe quae ex Origenis a Ruffino translata in Iudic. homilia VIII sint excerpta, uelutinec tractatulum de Psalmo L, p. 421-3, de cuius auctore difficile iudicium uidetur [efr infra, p. xxi], (4) [Vide huius collectionis t. LXXIII.] (5) [Haec fragmenta denuo edidit J. Waldis, Hieronymi graeca in psalmos fragmenta, Monasterii, 1908, eorum ueros auctores patefaciens, Originem nempe, Athanasium, Eusebium Caesariensem, Basilium Magnum, Gregorium Nyssenum, Didymum, Theodoretum Cyrum.]

VIII

PRAEFATIO

adtinet, ii profecto hoc ipso ab emunctae naris hominibus genuinus Hieronymi fetus sine magno labore agnoscentur, quod uniuersi in diu neglecta codicum familia (*) reperti sunt, quae ilia omnis et sola ex apocrypho Breuiario comprehendat, in quibus propria Hieronymiani ingenii uena iam olim doctissimis uiris uel inter tot assumentorum pannos uere et aperte sese ostenderat (1 2). Quo enim alio pacto res expediri possit, haud plane uideo : praesertim cum et antiqui librarii plenioribus in totum Psalterium Commentariis potissimum inhiarent, et quae a pseudepigrapho Breuiario aliena in praedictis lviiii Tractatibus leguntur, ea, uti euidenter ostendisse confido, earn speciem referant, quae manifeste Hieronymum, et hunc “in conuentu fratrum” Bethlehemitico de Scripturis disputantem, arguat. Ceterum testes habemus omnino idoneos, saltern pro quattuor prioribus ac praecipuis tractatuum ordinibus ; quorum singuli in medium sunt producendi (3). a. S. Augustinus in Epistula cxlviii non serius an. 413 ad Morin III Fortunatianum scripta, n. 13 sq. : Ne multa commemorando maiores moras faciam, hoc unuin sancti Hieronymi interpono... Cum ergo ille uir in Scripturis doctissimus Psalmum exponeret, ubi dictum est : Intelligite ergo qui insipientes estis in populo, et stulti aliquando sapite. Qui plantauit aurem, non audiet ? aut qui finxit oculum, non considerat ? inter cetera : «Iste locus, inquit, aduersus eos

«maxime facit, qui Anthropomorphitae sunt; qui dicunt «Deum habere membra, quae etiam nos habemus. Verbi «causa, dicitur Deus habere oculos : quia oculi Domini respi«ciunt omnia, manus Domini facit omnia. Et audiuit, inquit, « Adam sonum pedum Domini deambulantis in paradiso. Haec « simpliciter audiunt, et humanas imbecillitates ad Dei magni« ficentiam referunt. Ego autem dico, quod Deus totus oculus « est, totus manus est, totus pes est. Totus oculus est, quia «omnia uidet ; totus manus est, quia omnia operatur ; totus « pes est, quia ubique est. Ergo uidete quid dicat. Qui planta« uit aurem, non audiet ? aut qui finxit oculos, non considerat ? « Et non dixit, Qui plantauit aurem, ergo ipse aurem non ha¬ ft bet; non dixit, ergo ipse oculos non habet. Sed quid dixit ? « Qui plantauit aurem, non audiet ? qui finxit oculos, non consi« derat ? Membra tulit, efhcientias dedit. » Atqui ipsissima haec legere est infra, Tract, de Psalmo p. 143 sq.

xciii,

(1) Quamquam iam olim librariis nota erat, et a uulgato in Psalterium integrum Breuiario probe distincta ; quod planum faciunt Catalogi bibliothecarum antiqui ap. G. Becker, 6, 73-74 ; 8, 36 ; 33, 32 ; 95, 68. (2) Cf. horum Anecdotorum t. Ill, 1, Praefat. p. 1 sqq. [in Corp. Christ., t. LXXII, p. 165 sqq.] (3) Omitto Alcuinum, Florum Lugdunensem, ac ceteros aetate inferiores.

PRAEFATIO

IX

/3. Cassiodorus Senator, In Psalt. Praef. c. i (Migne P. L. 70, 12 sq. ; [Corp. Christ. 96, p. 8, 28/36]) : Animaduertendum est quoque Spiritual sanctum sic fuisse prophetis sanctissimis attributum, ut tamen ad tempus pro infirmitate carnis et contrarietate peccati ab ipsis offensus abscederet, et iterum placatus sub opportunitate temporis adueniret. Vnde et sanctus Hieronymus exponens euangelistam Marcum, in loco ubi ait de Ioanne, Vidit apertos caelos, et Spiritum tamquam columbam descendentem et manentem in ipso, ita euidenti ratione tractauit, ut nemo contra ipsius sententiam uenire praesumat. Porro hoc aliudue huiusmodi frustra in Pseudo-Hieronymi Expositione in Marcum quaesieris (Migne P. L. 30, 614 sq.) ; immo uero adprime respondet iis, quae in nostra De principio Marci homilia p. 458 inueniuntur : “Videte quid dicat : “manentem, hoc est perseuerantem, hoc est numquam receden“tem... In Christo Spiritus Sanctus descendit, et permansit ; “ceterum in hominibus descendit quidem, sed non permansit. “Denique in uolumine Iezechielis... non transeunt uiginti uer“sus aut triginta, et statim dicitur, Et factus est sermo Domini “ad Iezechiel prophetam. Dicat aliquis : Hoc quare tarn crebro “ponitur in propheta ? Quoniam Spiritus Sanctus descendebat “quidem in prophetam, sed rursum recedebat. Quando dici“tur. Et factus est sermo, ostenditur quia Spiritus Sanctus, qui “recesserat, rursum ueniebat. Quando enim irascimur” etc. y. Idem Cassiodorus, Exposit. in Ps. xli (Migne P. L. 70, 300 sq. ; [Corp. Christ. 96, p. 380, 17/23]) : Sed in his nominibus illud meminisse debemus, quod beatus Hieronymus ait: « Omne psalterium sagaci mente perlustrans, « numquam inuenio quod filii Core aliquid triste cantauerint : « semper enim in psalmis eorum laeta sunt et iucunda ; sae«cularibusque contemptis caelestia et aeterna desiderant, « congruentes interpretation! nominis sui. » Et ibi quidem Cassiodori editor Garetius noster lectorem remittit ad Expositionem tituli psal. lxxxiv, quae olim in Breuiario, nunc in Tractatibus legitur p. 102. Verum scite animaduertit uir cl. Ericus Klostermann (*), neque in Tract, de psalm, lxxxiii. lxxxiv, neque in Epist. lxv, n. 4, ipsa omnino uerba legi, quae modo adlata sunt ; quapropter propius fidem ei uisum est, Cassiodorum ad quamdam Hieronymi de psal. xli homiliam respexisse, praesertim cum ipse S. Pater in praedicta epist. lxv scribat : “Qui sint autem filii Core... in quadragesimo primo psalmo competentius disputatur.” Quod autem demiror, haud uidit uir doctissimus, uitiosa credo inter(1) Gottingische gelehrte Antigen, 1898, n. 8, p. 597.

Morin IV

X

PRAEFATIO

punctione deceptus (1), ab iisdem plane uerbis incipere in nostra editione Tractatum in Ps. xli ad Neophytos, p. 542. 8. Trino igitur testimonio de homiliis, quae secunda uoluminis parte continentur, audito, iam de reliquis hucusque ineditis, quae tertia parte exhibentur, ad alium sponsorem conuertamur, eumque omni exceptione maiorem, ipsum uidelicet Hieronymum, qui circa finem Tractatus de Ps. xv, p. 384, sua se uoce hunc in modum prodit : Notandum quoque, quod in hoc loco ubi nos legimus Adimplebis me laetitia, Theodotion dixerit Septem laetitiae et Cum uultu tuo delectatio in dexter a tua. Victori ; et Aquila et Symmachus transtulerunt Plenitudo laetitiarum cum facie tua, uel aprid faciem tuam, et reliqua. Quaeritur ergo quare Theodotion septem pro plenitudine dixerit ? Quod quidem facile sciet, qui hebraeae linguae saltim paruam notitiam habuerit. Saba enim uerbum, vt in libro qvoqve hebraicarvm qvaestionvm diximvs, quatuor res significat : plenitudinem et satietatem, iuramentum et septem. Quid adhuc studii his tractatibus a uiris litteratis adhibendum.

III. Ergo inde capiatur principium, ut seligantur tracta¬ tus talibus auctoribus comprobati, ex quibus deinde excerpantur notabilia quaeque, maxime dictiones peculiares, quibus frequentissime utitur orator. Quae quidem ultro se ita ingerunt, ut nullo negotio uocabulorum index confici possit, quo lydio quasi quodarn lapide statim agnoscatur quidquid umquam ex Hieronymi concionantis ore prodiit. Hunc laborem a me susceptum diligentius exercendum aliis relinquo, satisque habebo nonnulla ex iis specimina exempli causa proferre : Videte quid dicat ... Hoc est quod dicit ... Quod dicitur, hoc est ... Dicat aliquis ... Hoc totum quare dixi ? ... Dicamus et aliter ... Simpliciter interpretari ... Rem dico nouam ... Rem nouam uideo ... Hoc interim secundum historiam ...Secundum litteram stare non potest ... Multa sunt quae dicantur, sed hora excludimur ... Vim facere scripturae ... Necessitate ergo compellimur ... Ergo sensus iste est ... Diximus de ... dicamus de ... Vbi sunt qui dicunt ... ? O si et nos ... Secundum intellegentiam spiritalem ... Ad reliqua festinat oratio ... Secundum hebraicam ueritatem ... Frequenter dixi ... Vsque hodie ... Videte mysterium ... Videte signihcantiam ... Videte nominum sacramenta ... Videte clementiam prophetae ... Videte consequentiam scripturarum ... Ego simpliciter dico ... Vultis scire ... ? Ego puto ... Simulque considerate quid dicat ... Non (1) Garetius ita uerba distinxit : « meminisse debemus quod beatus Hieronymus ait, omne psalterium sagaci mente perlustrans. Nunquam inuenio quod filii Core» etc.

Morin V

PRAEFATIO

XI

est istius temporis ... Nihil sic Deo placet quomodo ... In singulis uersiculis immorari... Rem uideor difficilem dicere ... Respondeant nunc ... Non quo ... sed quo ... Prudens lector ... auditor ... Breuiter perstringere ... Longum est nunc dicere ... Longum est, si uelimus ... Simulque considerate ... Si non aliquis ... Rem dico ridiculam ... Non est grande ... Infinita replicare ... Ad psalmi ordinem reuertamur ... Super persona Domini accipere ... secundum anagogen ... tropologiam ... Simulque obseruandum, quod ... Si cui tamen de ea recipere testimonium placet ... Siue aliter ... Quantum in memoria mea est ... Hoc locus aduersum eos tacit, qui ... Hoc aduersus ... Audi haeretice .

Morin VI

Ea igitur, ut Hieronymi genus ex tempore dicendi, quod hucusque omnes fere praeteribat, recte percipiatur, singulis tractatibus tamquam obrussa imprimis adhibenda erit ratio. Neque id satis esse existimo : quin contra multa etiam alia ordine erunt inquirenda, utputa, quo circiter anno homiliae sint habitae (x) ; ecquid una uel altera graeco sermone sit pronuntiata (1 2) ; quid commodi ex eis ii haurire possint, qui sacrorum Bibliorum studio operam dant, qui ecclesiasticae antiquitatis memoria delectantur, qui documenta liturgica dogmatumue fundamenta scrutantur, uel qui denique philologicis disciplinis incumbunt. Quae quidem omnia in utrisque quas initio commemorauimus dissertationibus breuiter complexi sumus ; sed tamen labori atque industriae etiam nunc campus patet amplissimus, ad quern inuestigandum indices in huius uoluminis fine congestos aliqua fortasse usui fore speramus. Haud uno uitio laborare Hieronymianam eloquentiam, infitiandum non est.

IV. Illud uero unum haudquaquam alteri relinquendum esse censeo, occurrere uitiis reprehendendisque defectibus, (1) Multiplicibus indiciis annum fere 401-402 subindicari alias notaui. Nec obstat quod legitur in Tract, de Ps. CVIII, p. 215: « Respondete mihi, o Iudaei... Ecce nunc quadringenti anni : quare non est missus ad uos propheta ?... Ecce quadringenti anni sunt. Sed tunc dereliquistis Dominum.et idola colebatis : nunc autem Dominum crucifixistis et interfecistis. » Nam et Arnobius Afer sub initium quarti saeculi, et pseudosynodi Antiochena an. 345, Sardicensis an. 347, Eusebius quoque Caesariensis, qui diem obiit an. 340, necnon S. Hilarius Pictauiensis episcopus, S. Zeno Veronensis, S. Philastrius Brixianus eadem chronica notatione usi sunt (Cf. Balleriniorum dissertationem primam de S. Zenonis operibus, cap. 2, § 1, ap. Migne P. L. 11, 41 sq.). Quid quod in nostri Hieronymi epistula 129, ad Dardanum, an. 414 tradita legitur : « Post euersionem templi (= post an. 70) paulo minus per quadringentos annos et urbis et templi ruina permaneat» ? (2) Conf. principium Tractatus de Ps. 143, p. 313, 1. 1 sq. et graeci sermonis reliquias quae passim inueniuntur, ut p. 503, 1. 12 sq. «Mundum istum terrenum locum dicit, tou -nepiyeiov (ita legendum esse contendit Ericus Klostermann, non 7repiaaov) tottov Xeyet» ; p. 503, 1. 30. « Generaliter disputauit, kch xaraKeppaavro » etc.

Morin VII

XII

PRAEFATIO

quorum existimator quiuis uersutus ac sollers in ipsis tractatibus non utique reperiet nulla. Non hie agitur de minore sermonis elegantia, quippe cum inter omnes constet, a seipsis plerumque uiros mire differre ceteroquin in scribendi arte uersatissimos, cum subito orationes habere coguntur. Nominatim proferam Ambrosium, a quo conciones aliquot quales prolatae sunt habemus, easdemque postea domestico labore ita retractatas, limatas, expolitas, ut uix ab eodem auctore editae uideantur. Nonne ipse Hierony¬ mus noster in homiliis Origenis latine reddendis adeo incomposito, agresti, semibarbaro (*) utitur sermone, ut non nunquam aegre dignosci possit ? Quod quidem uiri uel eruditissimi proprio impendio ita esse didicerunt (1 2). Neque in iis commorabor, quae ab auditoribus, dum S. Patris uerba calamo exciperent, manifeste uitiata sunt, ut ple¬ rumque hebraica uocabula(3). Etenim de ceteris opusculis suis iam praemonebat Hieronymus Lucinium : "Si paragram"mata repereris, uel minus aliqua descripta sunt, quae sen“sum legentis impediant, non mihi debes imputare, sed tuis, "et imperitiae notariorum librariorumque incuriae, qui scri"bunt non quod inueniunt, sed quod intellegunt ; et dum "alienos errores emendare nituntur, ostendunt suos (4).” Idem alibi : "Non sum, inquit, tantae felicitatis, quantae plerique "huius temporis tractatores, ut nugas meas, quando uoluerim, "emendare possim. Statim ut aliquid scripsero, aut amatores "mei, aut inuidi, diuerso quidem studio sed pari certamine, "in uulgus nostra disseminant (5).’’ Ex his colligere possumus, quid ipse sensisset conspiciens simplices huiusmodi Tractatus se ignorante a nescio quo litteris raptim consignatos. Verumtamen plurima etiam insunt o^dX/xara, quorum cul(1) Lege Fr. Florii libellum De ss. Hilario et Hieronymo Origenis interpretibus (Bononiae, 1789), cuius primus articulus inscribitur : « In Homiliis Origenis latine reddendis sanctus Hieronymus elegantiam neglexit ». Et argumenti loco adferuntur quaedam dictiones et humilioris latinitatis uocabula, quibus squalent Homiliae in Ieremiam et Ezechielem, ut sunt animas hominum regnatas a piccatis (Migne P. L. 25, 616 B), inanimates nubes (ibid. 657 B), alieni eramus testamentorum et repromissionis (ibid. 720 A), intentatio (746 C), etc. (2) Norunt eruditi a Vallarsio primum pernegatum, nouem Origenis in Isaiam homiliarum latinum interpretem Hieronymum fuisse : ita nimirum a tanti uiri ingenio dissidere eas opinabatur, ut ipsomet fatente « mirari non desineret, doctissimos uiros habere illas pro Hieronymianis potuisse ». Stilus in primis ei abiectus esse uidebatur, ac uenia omnino carere id genus uocabula figuraliter, inuenibile, illud negotiorum, magniloquax, snfficiens isto, atque his similia (Praefat. in tom. IV, Migne 24, 13-16). Post annos uero fere triginta a sententia destitit, utque erat simplicis ueritatis amicus, ingenue professus est, dubio reliquum esse locum non posse, quin Adamantii Homilias in Isaiae Visiones ipse magnus Hieronymus latinas fecisset. (Cf. Admonit. ap. Migne, ibid., col. 935 sq.). (3) Vt puta Chobar pro Chorratb (p. 229,1.216), yjeam pro ca^ab (ibid., 240, 1.18), salun pro lason (380, 1. 492), etc. (4) Epist. 71, n. 3. (5) Epist. 49, n. 2.

Morin VIII

PRAEFATIO

XIII

pam merito in ipsnm Hieronymum contuleris : u. gr. quod exempla e sacris scriptoribus sumpta alienis interdum nomini¬ bus adlegantur (p. 54, 149; 153, 124; 441, 28); insuper ipsa exempla adeo confuse et indiligenter proferuntur, ut iure oratorem auditorum inscitia immoderate abuti suspiceris (i57. 32; 165, 103; 175, 218; 274 sq. ; 324, 60; 404, 9; 456, 167 ; 500, 149 ; 517 sq. ; 542, 30 etc.). Vt nonnulla singulatim percenseam, perturbato ordine referuntur duae piscationes (462, 97), duae eiectiones e templo (491, 4), et ea quae de Transfiguratione Domini narrantur (479, 58); Bel insuper pro Nabuchodonosori statua ponitur (324, 62), Selom pro Onan (539, 87), mira etiam inconstantia in uocabulis hebraicis mystice interpretandis (374, 314; 386, 39; 400, 29). Quae sane uitia ne sedato quidem animo scribens, nedum ad fratres fundens homilias, omnino uitauit Hieronymus (Cf. inter alia Migne P. L. t. 23, 247, not. 1 ; ibid., col. 598, not. 3 ; t. 24, 608, not. 1 ; t. 25, 278, not. 2 ; ibid. 957, not. 2, etc.). Quid multa ? Haud equidem negarim, Nostrum aliquando in enuntiandis etiam dogmatibus minus caute se gessisse, utputa cum de humana in Christo persona loquitur (400, 29), aut non Deum Verbum, non hominem compositum, sed animam descendisse ad inferos aperte contendit (382 sq.). Quamuis enim magnus Hieronymus, quamlibet eruditus, attamen homo homo erat, et humana passus est (x). Quod tamen censores peritissimos non impediuit, quominus ipsum Hieronymum loquentem agnoscerent. Morin IX

V. Ceterum has aliasque maculas haud ita grauiter tulere, qui deficientibus licet prolegomenis indicibusque horum Tractatuum examen instituere non exhorruerunt, sapientissimi huius temporis Aristarchei; qui omnes uno animo de eorum origine atque utilitate consentiunt. Nominatim commemorare libet A. Hilgenfeld (1 2), P. Lejay(3), P. Wendland(4), P. (1) Quod Tract, de Ps. 128 initio dicitur, Ego autem qui quadraginta aut quinquaginta annorum coepi seruire Domino, illud profecto facit, ut iis facilius adsentiatur, qui Hieronymum anno 374 monasticae uitae addictum, 331 natum esse contendunt. Verum iure animaduertit Tillemontius, S. Doctorem in temporum rationibus perscribendis minime accuratum esse. Immo uero forsitan hoc loco non de seipso sed de monachis in commune locutus fuerit. Neque aliter dixerim de iis, quae in Tract, de Ps. 132 (p. 276, 1. 24) leguntur : Prater mens saecularis (quod de me loquor, de singulis loquor) non tantum me amat, quantum substantiam meam. Cf.Vallarsii Admonitionem ap. Migne t. 26, p. 851-2. (2) Berliner philologische Wochenschrift, 19 febr. 1898, an. XVIII, n. 8, col. 231-4. Quod autem uir eruditus adseuerat duplicem panum multiplicationem in Euangelio « parabolam » aeque ac « historian! » Hieronymo fuisse, ad memoriam reuoco, uocabulum « parabolam » pro quauis sacrae Scripturae TTfpiKOTrfj apud antiquos in usu inueniri. Cf. Revue Bene'd., ian. 1902, t. XIX, p. 10 sq. (3) Revue critique, 28 ian. 1901, an. XXV, p. 66-70. (4) Deutsche Eitteratur^eitung, 4 sept. 1897, an. XVIII, n. 35, col. 1361-5.

XIV

PRAEFATIO

Batiffol(1), Griitzmacher (2), G. Cirot (3), G. Pfeilschifter (4), G. Wildeboer (5), necnon mihi amicissimum ac desideratissimum Samuelem Berger (6), qui biblico imprimis textui atque liturgicis, ut aiunt, pericopis considerandis operam dedit. Verum prae ceteris de Hieronymo tractatore optime meritus est uir doctissimus idemque erga me uere beneuolus Ericus Klostermann (7), qui eorum quae scripsit et amplitudine et auctoritate superauit omnes. Vnus, nisi tailor, ex omnibus rem in incerto reliquit H. Oort (8), quern licet alias peritissimum, uix in eo genere exercitatum puto, qui de huiusmodi quaestione singulari atque difficillima sumatur arbiter. De codicibus a me adhibitis pro LVIIII prioribus tractatibus edendis.

VI. Agedum de codicibus, qui Hieronymi tractatibus eden¬ dis inseruierunt, breuiter dicamus. Nam cum hoc opus propo¬ siti mei minime primum fuerit, sed Caesarii Arelatensis quae supersunt inuestiganti quasi per insidias se intruserit, id sal¬ tern mihi iniunxi, ut nequaquam editionem omnibus numeris absolutam molirer, sed satis haberem, neglecta ilia Hieronymiani ingenii monumenta honeste ac decenter saeculi mei hominibus semel proposuisse. Itaque non omnes, quos inuenire contigit, libros excussi, sed eos demum, quibus quod uolebam adsequerer. Noli igitur mirari, multa eaque optima exemplaria praetermissa esse, immo abstinuisse me quominus manu scriptos codices in species familiasque distinguerem ; quippe qui nondum aduenisse tempus idoneum censerem, neque in huiuscemodi vapepyu) uellem aetatem consumere. A. Codex Collegii Pembrochiani Cantabrigiensis H. 2, saec. ix/x. Erat Bur. S. Edmundi J. 3 ; de quo uir incredibilis industriae M. R. James in commentario On the Abbey of S. Edmund at Bury, p. 63, itemque H. Schenkl in Bibliotheca Patr. Lat. Britannica, t. 2, part. 2, n. 2509. In eo primum integram ac genuinam homiliarum seriem inueni, cuius excerpta dumtaxat antea Lutetiae Parisiorum reppereram. Hunc mihi anno 1888 S.S. Lewis, Collegii Corporis Christi in eadem Vniuersitate (1) Revue Biblique, mense iul. 1897, t. VI, p. 491. (2) Theologische Literatur^eitung, 22 ian. 1898, an. XXIII, col. 48-50. (3) Revue des Universites du Midi, april.-iun. 1898, t. IV, an. XX, p. 238-247. Latius exsequitur omnia fere quae aduersus suppositicium Breuiarium dici poterant, eaque contra Tractatus a nobis editos nihil ualere ostendit. (4) Wochenschrift fur klass. Philologie, 1 ian. 1898, an. XV, col. 11-14. (5) Museum, febr. 1898, an. V, n. 12, col. 376-7. (6) Bulletin critique, 25 sept. 1897, an. XVIII, ser. 2, t. Ill, n. 27, p. 511-518. « L’histoire du texte biblique rend un temoignage sans melange a l’origine hieronymienne de tous les sermons que nous avons etudies » (p. 514). (7) Gottingische gelehrte Antigen, 1898, n. 8, p. 585-602. (8) Theol. Tijdschrift, 1898, p. 203-207.

PRAEFATIO

XV

olim socius ac bibliothecarius, quae eius humanissima fuit benignitas, et qui nemini desiderium sui facile non reliquit, prae manu habendum obtinuit. Librum secundo contuli Cantabrigiae mense febr. 1895. Qui quidem duabus columnis descriptus est, neque ullo prima manu titulo insignitus ; sed in fine legitur : finit tractatvs psalmorvm sci hieronimi prbi infra scriptis psalmis nvmero Lxvini (sic). Hauere te in Domino semper optamus pater dilectissime. Sequuntur uersus : Mentes hue uestras lectores uertite cuncti, Psalteriumque pia uoce sonate sacrum. Sponsi delicias ueri si corde fouetis, Cantet amor mentis, psallat opus fidibus. Haec uobis cecinit regum fortissimus heros, Vates ille Dauid, quae celebranda monet. Ast ego prospiciens passim florentia rura, Per iuga, per montes Hieronimus gradior ; Puniceos flores carpens et lilia blanda, Vitem cum pomis, pascua mitto piis. Vltimis paginis insunt nomina mensium, Translatio S. Bartholomaei inchoata (Est in India quaedam ciuitas), aliaque excerpta quae ad mores pertinent, inter quae singulare hoc imaToXiov cuiusdam ignoti de ordinatione sua deprehendi : Ego plane licet fedus et te et omnia tua pulchra conspexi, et memetipsum in comparatione tua satis indecorum uidi. Vnde precor gratiam Dei, quae in te exuberat, ut non respuas deprecantem, sed libenter doceas quae me fateor ignorare. Compellimur igitur necessitate facere quod prohibes. Peritus enim dum non reperitur, qui ad officium sacerdotale ueniat, quid faciendum est, nisi ut imperitus, sicut ego sum, ordinetur ? lubes enim, ut non ordinetur imperitus. Sed pertractet prudentia tua, ne forte ad peritiam sufficiat ei scire Christum Iesum, et hunc crucifixum. Quod ad indolem textus hieronymiani pertinet, is plerumque haud magni faciendus. Multa habet ex libidine mutata uel imperite emendata ; graeca aliaque peregrina uocabula aut omissa aut turpiter deformata. Ex notis in margine passim adpositis apparet, nonnulla tractatuum loca in monachorum olim synaxibus lecta fuisse. B. Codex Audomaropolitanus 89, saec. ix, erat monasterii Sancti Bertini, sub numero 153 in catalogo anni 1861 descriptus(1). Initio manu coaeua praemissus est index nominum fere 270, quae ad Nouam Corbeiam in Saxonia pertinere ostendit uir ille gallicanae eruditionis nostra aetate facile princeps Leopoldus Delisle (2). Tractatus in Psalmos tacito (1) Catalogue general des Mss... des departements, (in-40), C HI, p. 83. (2) Bibliotheque de I’Bcole des Chartes, t. LX, an. 1899, p. 213-227.

Morin XI

XVI

PRAEFATIO

auctoris nomine inscribuntur expositio psalmorvm. Inter folia 41 et 42 mutilo libro deficit extrema pars tractatus de Ps. 81, et reliqua usque ultima uerba tractatus de Ps. 86; folia 94-107 ex alio postea codice suppleta sunt ; itemque omnia in fine desiderantur a uerbis Videte quid dicat. Laudate ea... (p.347, 1.139). Ceterum codex bonae notae est, et cum Corbeiensi, de quo infra, plerumque consentit; quos ambos in hac editione instituenda potissimum secutus sum. Et Bertinianum quidem laudati Leopoldi Delisle beneficio Lutetiam Parisiorum transmissum meo commodo examinare et cum Corbeiensi conferre potui. C. Codex olim Corbeiensis, deinde San-Germanensis 753, nunc Parisiensis Lat. 12152, saec. ix/x, foil. 178, lepida manu scriptus. Fol. iv inscribitur liber hieronimi in expositione psalmorvm. Fol. ir praefixus est index : “Hi sunt psalmi qui hie expositi sunt a sancto Hieronimo presbitero. Beatus uir” etc. Ceteris codicibus praestare mihi uisus est, non solum in sensu, sed et in ortographia ; nisi quod in exemplis e sacra Scriptura sumptis recentiores uersiones in antiquioris locum haud raro subrepsere. Vnus fere ex omnibus integer est, nullis interpolamentis auctus, nulla dilaceratione imminutus ; quern idcirco scrupulosius excutiendum esse existimaui, iis tamen neglectis quae posterior nescio quis eruditulus perperam emendare curauit. G. Codex Sangallensis 109 (1), saeculi ut uidetur octaui, non una eademque manu scriptus, litteris plerumque rudioribus, et quae ad scripturae langobardicae similitudinem accedant. Medio in tractatu de Ps. 149 truncatus deficit, aliaque passim in eo desiderantur, ab inconsultis uero additamentis correctionibusue ferme purus est ; a scribis uidelicet minus peritis exaratus primigeniam sermonis faciem nobis haud semel unus, nonnunquam cum P, de quo mox dicetur, quadam exhibita affinitate seruauit. Et quod dicere pene oblitus fui, praefixa uolumini inscriptio est incipit dispositio sancti hieronimi presb. svp. sal. Porro ambos Sangallenses (G et S) celeberrimae illius bibliothecae procurator Dr Fah hue mihi utendos liberalissime transmisit ; quos qua maxima potui diligentia autumno anni 1891 contuli. I. Codex Musaei Britann. Reg. 4. A. xiv, litteris iricis saec. viii exaratus(2), quern descripsit Carolus Zangemeister in suo libello Bericht iiber die Durchforschung der Bibliotheken Englands, Vindobonae 1877, p. 28. Inscribitur tractatvs sancti ieronimi prbi in libro psalmorvm ; a Psalmo autem (1) [Cf. E. A. Lowe, Codices Latini Antiquiores, VII, Oxoniae, 1956, n. 906 ; K. Loffler, Die Satikt Galler Schreibschule, in Paleographies Latina, VI, 1929, p. 57 sq.] (2) [Duo tantum folia, fragmentum exhibentia Vitae S. Guthlaci auctore Felice Wiremuthensi, saec. VIII-IX descripta sunt. Commentarius in psalmos saec. X ex. exaratur. Cf. E. A. Lowe, op. cit., II, n. 216.]

Morin XII

Morin XIII

PRAEFATIO

XVII

log incipit, et pergit usque ad Ps. 149. In hoc inferior ceteris, quod nonnullas ex praefatiunculis, quae in apocrypho Breuiario ante singulos fere tractatus leguntur, admisit. E contrario in tractatu de Ps. 133, post uerba euangelica tenemus (p. 289,1. 177) reliqua omittit, statimque transit ad Ps. 136 ; qua in re miro modo conuenit cum codice G. Tractatum de Ps. 149 haec sequuntur : Fol. 102 : Laudate Dominum ommes gentes. Iste psalmus non habet nisi uersiculos quattuor... Tunc animas sanctorum illis adtribuetur regnum caelorum. Amen. — Barbaro sermone conscripta homilia, quam Hieronymi non esse palam est. Paullo ante finem singulare quiddam legitur : Tunc et triginta ("pro trecenta ?) sexaginta quinque compaginibus membrorum animarum sanctorum Alleluia Christo aeterno in gloria cantent (= cantabunt) (1). Fol. 105 : EXPLICIT TRACT. SCI HIERONIMI IN LIBRO PSALMOrvm. item SCI hieronimi. Audite me increduli . numquid de petra ista... fol. io6v : in ipsa poene morte iam positis. (Tria Origenis a Ruffino translati fragmenta, efr infra, p. XXI). L. Codex olim S. Martialis Lemouicensis, deinde Colbertinus, nunc Parisiensis Lat. 2675. Multa cum aliorum turn etiam S. Caesarii Arelatensis continet miscellanea saeculo fere vm exeunte scripta ; quibus praemittuntur excerpta e Tractatibus Hieronymi in Psalmos 1. 14. 67. 74-76. 80-81. 105. 107. 109-110. 114-115. 137. 142. 143. 145-148. Et haec quidem foil. 3v-iov et 20r-33r leguntur; foliis uero 11-19 aeuo recentiore transcriptus est “sancte et egregie recorda“cionis Oddoni abbatis sermo nuper hortante domno Theo“tolone episcopo de adustione beatissimi Martini Turonensis “ecclesiae aeditus.” Porro fragmentis in Psalmos titulus praefixus est : expositio psalmorvm hieronimi presbiteri. Quibus licet hiulcis et in frustra concisis ideo animum adtendi, quod ex iis primum mihi in suspicionem uenit, praeter apocryphum Breuiarium etiam nunc nonnulla fortasse exstare exemplaria, quae genuinas Hieronymi de Psalmis orationes exhibeant. P. Codex Parisiensis Lat. 2676, antea Colbertinus 5079, Reg. 3994. 3. Folia priora 1-41 saec. ix exarata continent Tractatus hieronymianos ab extremo 770 Psalmo ad 128um inchoatum. Ex quibus tamen desunt Ps. 108. no. in. 114. 115 integri, partim tantum Ps. 109 et 119. Insuper usque ad Ps. 83 liber plerumque ita uitiatus est, ut tertia fere pars foliorum interciderint. Quern nihilominus eadem quam supra protuli ratione inductus sum, ne ex toto neglegerem. S. Codex Sangallensis 108 (2), litteris langobardicis una eaParis. Lat. 2675, foil. 59-61. A. Lowe, op. tit., VII, n. 905.]

(1) Cf. Cod. (2) [Cf. E. 2

H. P. (LXXVIU)

Morin XIHI

XVIII

PRAEFATIO

demque pulcherrima manu saeculo ut uidetur vm scriptus. Post "sermonem sci ysidori de fine mundi” (foil. 2-10) legitur hie titulus : in hoc corpore continetvr psalterivm interp. A hieronimo. Librarius pro ilia aetate eruditus fuit, nec graeci sermonis omnino ignarus. Frequenter ratione atque auctoritate ceteris praecellit: in hoc tamen aliquando suspectus, quod difficiles quasdam ac perobscuras lectiones proprio marte emendare haud dubitauit. Doxologias etiam in fine concionum ex se fere concinnauit uel longiores fecit ; quas in aliis quoque codicibus frequenter additicias esse semel monuisse sufficiat. Insuper in Psalmos 2. 3. 4. 8. enarrationes ex graecis haustas fontibus neque magni, uti apparet, pretii interseruit. Praeterea nonnulla certo Hieronymiana omisit, ut puta partes Tractatuum de Ps. in et 134, integros uero de Ps. 140. 143. 145. 146, idque ex oscitantia, ne dicam ex industria, cum ne minima quidem libri portiuncula desideretur. Ex isto tamen codice ac tribus reliquis B. C. et G. haec mea praecipue constat editio. De aliis codicibus quos aliquando examinare proderit.

VII. Certissimum uero est, multo plures adhuc codices ex¬ stare, eosque sane dignos qui diligenti examine perlustrentur Q) ; qui mihi uel postea innotuere seu etiam cotidie innotescunt. Ex quibus saltern aliquot breuiter indicare iuuat : Cod. Gratianopol. 218 (129), olim Carthusiae Maioris, saec. XII (1 2), de quo in Anecd. Mareds. Ill, part. I, p. x sq. [Corp. Christ.,72, p. 170]. Ante Enchiridion, seu Excerpta de Psalterio,habetur nostra expositio beati ieronimi prbi svper psal¬ mos. In fine legitur: explicivnt psalmi tractati a beato ieronimopsbro. Hoc Libro in difficilioribus tantum locis usus sum. Cod. Carnutensis 215 (174), saec. XII (3). fol. 1 : «Incipit annotatio quorumdam Psalmorum in libro qui uocatur minus Breuiarium sancti Ieronimi. » fol. 2 : liber sancti ieronimi presbiteri IN expositione psalmorvm. Affinis uidetur codici Parisien. 12152 (C) qui supra descriptus est. Cod. Parisien. Lat. 2235, olim Baluzii, saec. VIII uncialibus quas uocant litteris scriptus. Quern uir cl. Paulus Lejay primus indicauit simul ac descripsit (4), cum me quidem utpote S. Gre¬ gorio perperam adsignatus effugisset. Eum, fateor, ut quam diligentissime examinarem, mihi proposueram ; sed indignissimus patriae me status a gallico rursus suscipiendo itinere hucusque deterruit. (1) Insuper optabile esse, ut supposition Breuiarii exemplaria mss. accuratius perquirantur ac describantur, Paulus Lejay recte ac merito admonuit. (2) Catalogue general des Mss. des Bibliotheques publiques de France, Departements, t. VII, (Paris 1889), p. 78. (3) Ibid., t. XI, p. no sq. (4) Revue critique, loc. cit., p. 69 [cf. infra, p. XXII.]

Morin XV

PRAEFATIO

XIX

Cod. Monacensis Lat. 14561 (olim S. Emmerammi 561) saec. alteram editionem Tractatuum curaturis haud parui aestimandus. Cod. Monacensis 185261 2 (Tegerns. 526s) chartaceus saec. XV. Nonnulla passim desiderantur ; tractatus de Ps. 101-115 numero desunt. Cod. Monacensis 9548, saec. XII, mutilum leuisque auctoritatis exemplar. Cod. Florentinus in Laurentiana, olim Biblioth. S. Crucis, Plut. XV dext. Cod. VIII. saec. XI exaratus (x). Cod. Patauinus Bibliothecae Antonianae Scaff. VI, n. 5, saec. XI, ab Erico Klostermann primum mihi indicatus, a iuuene collega D. Iohanne de Hemptinne me rogante ac postmodum a meipso perlustratus mense febr. 1901. Id differt a ceteris, quod triginta nec amplius tractatus comprehendit, scilicet de Ps. 1. 5. 7. 14. 66. 67. 75-77. 81. 82. 84. 89. 93. 103. 107. 109. 119. 127. 128. 131. 133. 135. 137. 139-M2- 148. 149In querceo libri operculo intus compactum est quod superest de rotulo emortuali Milonis cardinalis et episcopi Praenestini O. S. B. (t 1103) (2). Reliqua parte continentur : PseudoHieronymi Expositio in Marcum, eaque, uti alibi quoque Morin saepius uidi, in homilias distributa ; S. Victorini episcopi et XVI martyris Explanatio Apocalypsis ab Hieronymo emendata, cum eiusdem Hieronymi ad Anatolium de suscepto labore epistula ; denique anonyma nec flocci facienda Expositio in Cantica Canticorum. Cod. Biblioth. Nation. Madritensis 5, 36, olim Toletanus, saec. X litteris wisigothicis scriptus (3). Fob i3iv «incipiunt homelias beati iohanni os aureum. Ve mundo ab scandalis... Videtur quidem specialiter designare » (Anecd. Mareds. Ill2, p. 373-376) ; foil. I37-I94v leguntur, et quidem Hieronymi nomini addicti, Tractatus de Ps. 119. 127. 128. 131-133. 135J37viii/ix,

De codicibus quibus altera in psalmos series suppeditata est.

VIII. Quattuor codicibus usus sum, quos super descripsi, cum de quattuordecim orationibus S. Hieronymi ineditis pauca praelibarem (4). Sunt autem : V. Cod. Vatican. Latin. 317 chartaceus foil. 260, anno 1554 exaratus a Ferdinando Ruano c. Pacen. scriptore Bibliothecae Vaticanae (5). In eo habetur (fol. 2V) beati hieronimi expo¬ sitio svper psalmos, quae fob 238 hac rubrica finem capit : explicit tractates psalmorvm sancti hiero(1) Bandini, t. IV, p. 471. (2) A me nuper edito in Louaniensi utilissima ephemeride, Rei’ue d’Histaire Ecclesiastique, april. 1903, pp. 241-6. (3) Gulielmus v. Hartel, Bibliotheca PP. I^atin. Hispaniensis (Vindobonae 1897), t. I, p. 263 sq. (4) Revue Bene'd. 1902, t. XIX, p. 114 sqq. [cfr etiam t. xxvi, 1909, p. 467 sqq.]. (5) Codices Vatican's Latini, descrips. M. Vattasso et P. Franchi de’ Cavalieri (Romae 1902), t. I, p. 231 sq.

XX

PRAEFATIO

Maximam partem ex Arnobii commentario desumpta est (Ps. 11-13. 16. 43. 45-65. 68-73. 75. 79. 94. 99.112.113.116-118.120-126.129.130.134.138.141). Tres Augustini enarrationes complectitur, in Ps. scilicet 2. 3. et 4. Psalmi 8. 85. 144. 150 glossulis nescio unde emendicatis exponuntur, 44UB uero laciniis ex epist. Hieronymi lxv ad Principiam. Insuper adsunt numero quinquaginta quattuor tractatus in Anecdot. Ill1 2 uulgati: ps. 1. 5-7. 9. 14. 66. 74. 76-8. 80. 81. 83. 86. 90. 91. 93. 95. 97. 98. ioo-iii. 114. 115. 119. 127. 128. 131-3. 135-7. 139-143. 145-9. Denique supersunt nouem alii Tractatus, iique non solum hucusque omnino incogniti, sed in quibus diuitem uenam Hieronymianam nemo peritus infitietur. Quinimmo, uti iam dictum, ipse se S. Doctor Morin aperte prodit, dum ad suum Hebraicamm Quaestionum librum XVII auditores remittit. Pertinent uero ad psalmos 10. 15. 82. 84. 87. 88. 89. 92. 96. 0. Cod. Vatican. Ottobon. Lat. 478, saeculo et ipse xvi scriptus, qui eadem fere comprehendit ac Vatican. 317, eosdem certe nouem tractatus de Psalmis antea ineditos. Neutri antiquariorum contigit uetustius exemplar fideliter exprimere ; quod quidem Romae et alibi in cassum quaesiisse me sane moleste tub, in Hispania uero adhuc delitescere interdum suspicatus sum. De duobus profecto Vaticanum 317 in omni¬ bus fere potiorem inueni. M. Cod. S. Marci Venetiis Latin. Class. I, xciv. foil. 139, binis columnis saec. xn exaratus (x). Eosdem continet de Psalmis tractatus, qui in duobus Romanis codicibus habentur, utroque ferme praestantior, quod ab antiquo exemplari Sim¬ plicius pendere uideatur. L. Cod. Laurent. Medic. Florentin. Plut. XVIII. xx. sae¬ culo xi binis plerumque columnis scriptus manu haud ita eleganti (2). In eo quoque maxima pars ex Arnobii Commentario et notis Hieronymi Tractatibus accepta est, nonnulla ex Au¬ gustini. Quibus addi oportet sex e nouem ineditis Hieronymianis, quos Romani libri Venetianusque iam exhibuerant (in ps. 82. 84. 87. 88. 89. 92). Quod uero tres reliqui minime comparent, incommodum longe compensatur inuentis in eo quinque aliis orationibus de ps. 83. 90. 91. 93. 95. quas in nullo alio antea codice reppereram, neque postmodum repperi. Dolendum sane ea, quae a psalmo 119 usque in finem primitus legebantur, deperdita et ex S. Crucis Plut. xv dext. cod. viii (cf. supra p. 19 [xv]) recentiori aeuo suppleta fuisse. Verum conuersis iam eruditorum animis in has Hieronymianae eloquentiae reliquias, in spem adducor fore, ut alia cum nymi praesbyteri.

(1) Valentinelli, t. I, Cod. 45 (D). (2) Bandini, t. I, p. 472.

PRAEFATIO

XXI

uetustiora atque emendatiora, turn etiam pleniora deinceps in lucem extrahantur exemplaria. Anecdotorum labor ad tempus intermittendus.

Perductis iam ad finem quae ex Hieronymi deperditis seu misere corruptis opusculis inuenire primaeuaeque integritati restituere contigit, ab horum Anecdotorum labore nunc supersedendum puto, donee aliquis mihi tandem adiungatur honestissimorum studiorum consors ac socius. Interim collectis diuitiis felix gratusque, lector, perfruere. Ego uero in posterum omnem operam in Arelatensi meo consumam, ut qui princeps tot tantisque opibus reperiundis materiam subministrauit, ab obliuione in qua diu iacuerat uindicatus ac ueluti ex sene iuuenis uel postremus prodeat. Maredsoli 1903.

germanvs morin.

Quosdam textus collegit Germanus Morin in parte II et III tertii tomi Anecdotorum, qui hie repetendi non uidentur. Sunt enim hi : 1. II, p. 419/420 Fragmenta de libro Numerorum, quae reuera sunt Rufini, homilias Origenis in hunc librum latine uertentis (hom. 6, 3 ; 8, 1 ; 9, 2 — Patr. Graeca XII, 609 D — 610 A ; 622 B-C ; 626 D-627 A ; ed. Baehrens, Griech. Christ]. Schriftst.,XXX,p.34,16-35, 2; 50,22-51, 6:56,22-57, 7). Ideo corrige quae de his iudicauit Germanus Morin (supra, p.VII, adn. 3). 2. II, p. 421/423 Tractatus de ps. L qui inter spurios computandus est (efr supra, p. VII, adn. 3). 3. Ill, p. 97/122 In Esaiam tractatus II de quibus in t.LXXIII huius collectionis, una cum S. Patris commentario in eundem librum. 4. Ill, p. 122/128 Fragmenta graeca in psalmos de quibus uide elucubrationem J. Waldis, quam supra, p. VII, adn. 5 coramemorauimus. 5. Ill, p. 129/151 Arnobii episcopi Expositiunculae in Eriangelium, quas inter eius opera edituri sumus in t. XXV huius collectionis. 6. Ill, p. 195/198 De monogramma XPI, et hoc opusculum inter spuria computandum uidetur, efr J. Haussleiter in t. XLIX Corporis Scriptorum Ecclesiasticorum Latinorum, 1916, p. 124, adn. 4. 7. Ill, p. 199/200 Fides S. Hieronymi presbyteri : hoc nempe anecdoton pro Gregorio Illiberitano uindicauit Andreas Wilmart (Bulletin de litterature ecclesiastique, VII, 1906, p. 298 adn. ; Revue benedictine, XXX, 1913, p. 274 sq.) Ex alia parte duo sermones, unus de epiphania, alter de quadragesimo, cum genuini uidentur, suo loco inserentur (p. 530 sqq.).

Morin XXI

XXII

PRAEFATIO

Tractatuum in psalmos codicum manu scriptorum copia enumeratur in Repertorio Biblico Medii Aeui quod disposuit Fredericus Stegmiiller (4). Quorum antiquissimum, Parisinum nempe saec. VI (1 2), n° 2235 inter latinos signatum, totum contulimus ; saepe concordat cum S, sed mendis scatet. Item contulimus ad tractatus in ps. VII et VIIII et ad loca difficiliora ceterorum tractatuum codicem Guelferbytanum Gudianum latinum 269, saec. VII exaratum (3 4). Eorum lectiones discrepantes seorsum adnotauimus nec quidquam mutauimus in textu a Germano Morin restituto (4) ; attamen lectiones quae nostro sensu in textu ponendae erant, asterisco distinximus. Eandem rationem secuti sumus ad sermonem ‘de Exodo, in uigilia Paschae’, cuius apparatui critico adiungimus uariantes lectiones e codice antiquissimo Lugdunensi 604 (521). Paucis etiarn emendationes in nouo apparatu inserimus quas cl. u. Vincentius Bulhart adnotauit, hosce tractatus legens pro Thesauro Linguae Latinae. * *

*

Omnibus qui ad insigne hoc monumentum eloquentiae ac eruditionis beati Hieronymi, summa sollertia Germani Morin ab obliuione uindicatum, hie denuo euulgandum concurrerunt, gratias referimus. Liberalitate qua solent licentiam nobis praebuerunt Monachi Maredsolenses iterum in lucem edendi celeberrimum opus. Item reuerendissimo domno Bernardo Capelle, et ipso de litteris christianis optime merito, pares gratias referimus, qui uere erga nos beneuolus ser¬ monem sancti Hieronymi de die epiphaniae, quem anno 1924 e codicibus critice edidit, huic editioni inserendum libenter concessit. Nec fas est praetermittere nomina eorum qui nouos codices contulerunt, I. Fraipont et M. Adriaen nobis addictissimi. Editores.

(1) T. Ill, Matritii, 1951, p. 57 sq., n. 3325. Cfr etiam R. Drogereit, Ein angels dchsisches Bruchs tuck mit des Hieronymus Tractatus in Psalmos aus Wrisberghopen, in ]abrbuch fur niedersachsische Kirchengeschichte, LI, 1953, p. 3-15 (saec. IX; fragmenta ex tract, in ps. LXXVI et LXXVII). (2) Non enim saec. VIII exaratus est, sicut perperam aestimauit P. Leiay (cfr supra, p. XVIII). (3) Cfr G. Morin, Une pike du ‘Breuiarium in psahnos’ mise a tort sur le compte de S. Jerome, in Revue benedictine, XXXIV, 1922, p. 248 sqq. (4) Praeter emendationes quas ipse pag. 193 sq.tertiae partis uoluminisIII Anecdotorum proposuit. Quibus coniectanea pulcherrima addimus Caroli Weyman (Zu den neuentdeckten Psalmhomilien des hi. Hieronymus, in Biblische Zeitschr., Ill, I9°5. P- 15° sq- J Analecta sacra et prof ana, in Festgabe A. Ebrhard, Bonn, 1922, p. 484 sq.).

TRACTATVS SANCTI HIERONYMI PRESBYTERI IN LIBRVM PSALMORVM

SIGLA CODICVM A

codex H. 2. collegii Pembrochiani Cantabrig. (olim Bur. S. Edmundi J. 3) saec. IX/X.

B

codex Audomaropolit. 89 (ol. S. Bertini) saec. IX.

C

codex Paris, lat. 1215 2 (ol. Corbeien. deinde Sangerm. 753) saec. IX/X.

G

codex S. Galli. 109 saec. VIII.

I

codex Musaei Britann. Reg. 4. A. XIV. saec. X.

L

codex Paris, lat. 2675 (ol. S. Martial. Lemou.) saec. VIII/IX.

P

codex Paris, lat. 2676 saec. IX. codex S. Galli. 108 saec. VIII.

H

Breuiarii in Psalm, cod. municip. Namurcen. 54(01. S. Huberti) saec. X.

p

Breuiarium in Psalmos ap. Migne P. L. 26, 871 sqq.

ix

Append. Breuiarii in Psalm, ibid. 1345 sqq.

j2

cod. Paris, lat. 2235 saec. VI.

W cod. Guelferbytanus Gud. lat. 269 (ol. Corbeiae nouae) saec. VII.

TRACTATVS S. HIERONYMI PRESBYTERI IN LIBRVM PSALMORVM

Vers, 1.

2. 3.

Psalterium ita est quasi magna domus, quae unam quidem habet exteriorem clauem in porta, in diuersis uero intrinsecus cubiculis proprias claues habet. Licet amplior una clauis sit grandis portae Spiritus sanctus, tamen unumquodque cubicu5 lum habet proprias clauiculas suas. Si quis igitur claues confusas de domo proiciat, si uoluerit aperire cubiculum, non potest nisi clauem inuenerit : sic singuli psalmi quasi singulae cellulae sunt, habentes proprie claues suas. Grandis itaque porta istius domus primus psalmus est, qui ita incipit : io Beatus uir qui non abiit in consilio imftiorum. Quidam putant istius psalmi clauem super Xpisti domini nostri persona esse referendam : ut beatus iste uir secundum hominem Xpistus sit. Bona quidem uoluntas, sed inperitia est. Si enim beatus uir Xpistus est, et Xpistus legem dedit, quomodo nunc 15 de Xpisto dicitur, Sed in lege Domini uoluntas eius ? Deinde quomodo ligno alteri conparatur, et dicitur, Et erit tamquam lignum quod plantatum est secus decursus aquarum ? Si enim ligno conparatur, omne autem quod conparatur minus est ab eo cui conparatur ; ergo maius erit lignum, quam Dominus, 20 qui ligno conparatur. Videtis igitur quia super Domini per¬ sona non potest interpretari psalmus, sed generaliter de iusto uiro dicitur. Licet multi putant de Ioseph dictum esse illo qui

I, 1 quasi magna domus] Documentum Origeni ab Hebraeo quoaam traditum, et ab aliis postea crebro usurpatum (Migne P. Gr. 12, 1080 ; S. Hilar, in psalm, ed. Zingerle p. 18, etc.). 10 Quidam] u. gr. Origenes (Migne 12, 1086), Euse¬ bius (lb. 23, 75) ; S. Augustinus in Enarrat. ps. 1 ; quin etiam Hieronymum ipsum in eadem prius fuisse sententia, ex eius Commentariolis {ps. 1, /. St)) satis apparet. 13 Bona quidem. uoluntas] Hieron. in Is. 17, 7 : ‘Pia quidem uoluntas, sed non seruans historiae ordinem’. 18/19 minus est ab eo cui conparatur] ‘Quando enim minora maioribus coaequantur, ut scribit Hieronymus aduersus Iouinianum I, 3 inferioris comparatio superioris iniuria est’.

22 de Ioseph dictum esse) Conf.

Commentariol. ps. 1, l. 12.

Tractatus etc.] Haec inscriptio, ut dixi, in codice Britannico Reg. 4 A xiv legitur ; In nomine domini dei nostri ihesu xpisti incipit expositio psalmorum B ; Liber hieronimi in expositione psalmorum C ft ; Expositio psalmorum hieronimi presbiteri L ; Breuiarium ieronimi super quosdam psalmos A 2 m. ; In hoc corpore continetur psalterium interp. a hieronimo S ; Incipit dispositio sancti hieronimi presb. super sal. G. Primus hie tractatus editus est a Martianaeo in calce Breuiarii {Migne 26, 1355) 5/0 claues confusas] G C 1 m. ; confossas L ; confuse A ; clauem confusam ft C sup. lin. ; cla confusa B 8 proprie] A ; propriae C 1 m.G S (tSta ?) ; proprias ft C 2 m. 11 persona] BCS ; personam G L ft 19 erit] B C ; om. ft 20/21 persona] L S ft ; personam G 21 de iusto] ft interserit quolibet Licet] G add. uero 22 putant] putent ft S 2 m. qui] om. ft

Morin 1

Morin

2

4

TRACTATVS DE PSALMO I

ab Arimathia, qui non abierit in consilio Iudaeorum, et in uia peccatorum non stetit, et in cathedra Farisaeorum non 25 sedit : tamen nos quod alii specialiter in illo interpretantur, generaliter in uiro iusto interpretamur. Beatus uir qui non abiit in consilio impiorum. Legimus in Genesi maledictum fuisse Adam, quando dicitur : ‘Maledicta terra in operibus tuis’. Maledictio ergo prima hominis nunc 30 beatitudine soluitur. Quasi in uetere lege una beatitudo ponitur : ceterum in euangelio octo simul beatitudines nuncupantur. Beatus uir qui non abiit in consilio impiorum. Beatus uir, non homo, sed uir, qui in perfectum uirum peruenerit Xpistum. Qui non abiit in consilio impiorum. Tria hominum gene35 ralia peccata descripsit. Aut enim cogitamus, aut facimus, aut docemus. Primum cogitamus; deinde cum cogitauerimus, cogitationem in opera uertimus : cum fecerimus aliquid, iam auxesis facta est, ut doceamus alios quod ipsi feceramus. Beatus uir qui non abiit in consilio impiorum, qui non cogitauit 40 malum : et in uia peccatorum non stetit, qui non fecit malum : et in cathedra pestilentiae non sedit, hoc est, qui nec alios docuit. Et in cathedra pestilentiae non sedit. Et in uia pecca¬ torum non stetit. Difficile est ut aliquis non peccet. Denique dicit et Iohannes euangelista, quia qui negat se peccatum non 45 fecisse, mentitur, et mendax est. Si ergo omnes peccamus, quomodo nunc dicit, Et in uia peccatorum non stetit ? Si omnes peccamus, nemo autem beatus nisi qui non peccauit ; ergo quia omnes peccamus, nemo beatus est. Sed uidete quid dicat, Et in uia peccatorum non stetit. Non dixit, beatus uir qui non 50 peccauit, sed beatus uir qui in peccato non perseuerauit. Et in uia peccatorum non stetit. Ego heri peccaui, non sum beatus.

29 tuis] Gen. 3, 17. 38 auxesis] Graeca uox a rhetoribus frequenter usurpata, de qua Cassiodorus in Exposit. ps. m (M. 70, 44) : ‘Factum est autem hie, inquit, pulcherrimum schema, quod graece dicitur auxesis, quae addendo quaedam nomina per membra singula rerum augmenta congeminat’. 45 mendax est] I Io. 1, 8.

23 Arimathia] Aramathia G 1 m. abierit] Ita editt. et codd.,sed paulo infra stetit 29 prima] C 1 m. G ; primi /a C 2 m. S 30 beatitudine] codd. ; benedictione /a 37 in opera] in opere G cum fecerimus aliquid] om. G 37/38 iam auxesis] cod. optime ; iam auxessis cod. Gratianop. 218 ; iam au**xis G ; iam operis /a B C 38 facta est] C G S ; factum est B ; fit etiam /a 40 qui non fecit malum] om. /a 41 Et in c. p. n. sedit] G ; non repet. p. S 44/45 negat se p. non fecisse] AGS (graeca locutio apvoCfxai p.7...) ; /a om. non 45/46 quomodo nunc... omnes peccamus] om. /a propter homoeoteleuton et sedit

Morin 3

TRACTATVS DE PSALMO I

2.

5

Si non stetero in peccato, sed retraxero me, iam beatus sum. Et in cathedra pestilentiae non sedit. Quomodo ibi dixit, stetit, sic et hie dixit, sedit : sicut ibi qui non perseuerauerit in pec55 cato beatus est, sic hie qui in doctrina mala non perseueraue¬ rit et sedit, beatus est. Quid igitur ? Videtis ipsi quomodo beatitudo tripliciter condonatur : si non cogitemus mala, si in peccato non perseueremus, si non doceamus ea quae mala sunt. Hoc est quod dicit et propheta : 'Super tribus et quat60 tuor peccatis non conuertam earn, dicit Dominus’. Et hoc octies dicit. Amos autem hoc loquitur, id est, cogitasti, ignoui: fecisti, ignoui: non egisti paenitentiam, ignoui: numquid mala etiam docere debebas ? Hoc est quod dicitur, Super tribus et quattuor peccatis non irascar tibi, dicit Dominus. 65 Et in lege eius meditabitur die ac node. Dixit tria quae facere non debuit : non abire in consilio impiorum, et in uia peccatorum non stare, et in cathedra pestilentiae non sedere. Dixit tria quae facere non debemus : dicit duo quae facere debeamus. Non enim sufficit nobis mala fugire, nisi consequamur 70 bona. Sed in lege Domini uoluntas eius. Non dixit timor, sed, uoluntas : multi enim timore faciunt, sed timor facientis mercedem non habet. Sed in lege Domini uoluntas eius, ut uelit facere quod Dominus imperauit. Et in lege eius meditabitur die ac node. Non potest sermo explicare quantum mens con75 cipit. Sed in lege Domini uoluntas eius. Dicat aliquis : Ecce ego uolo legem Dei facere, beatus ergo sum quia uolo. Sed uide quid sequatur : non sufheit uelle legem Dei, sed in lege eius meditari die ac nocte. Meditabitur die ac node. Dicat ali¬ quis : Hoc humana natura non suffert ; nam et ambulandum 80 est, et bibendum est, et comedendum est, et dormiendum est, et ea quae ad uitam necessaria sunt conparanda. Quomodo ergo legem Dei meditabitur die ac nocte, maxime cum dicat apostolus : ‘Sine intermissione orantes’ ? Numquid eo tempore quo dormio, orare possum ? Meditatio ergo legis non in legen85 do est, sed in faciendo. Denique dicitur in alio loco : ‘Siue

CO Dominus] Amos i, 3 sqq. 69 Non enim sufficit etc.] Commentariol. ps. XXXIII : ‘Non sufficit malum fugere, nisi bonum quoque feceris’. 71/72 timor j. m. non habet~\ ‘Duas significantias in uerbo timoris esse’, cum in comment, epist. ad Ephes. 5, 33, turn alibi sedulo demonstrat S. Hieronymus. 83 orantes] I Thess. 5, 17.

52 sed] C G S ; sed si B ; si /a 54 dixit] om. ft 55 perseuerauerit] codd. ; perseuerauit ft 62 non e. p. ignoui] om. ft 63 debebas] B G S, C ex debeas ; debeas ft 64 irascar] codd. ; irascatur ft 68 non debemus] G S ; non debeamus ft 71/72 timore facientes mercedem non habent C 78 meditari] B C : meditare G ; meditabitur ft 81 conparanda] conparandi G ; conparanti (ti in litura) C

Morin

4

6

TRACTATVS DE PSALMO I

manducatis, siue bibitis, siue quid facitis, omnia in nomine Domini facientes.’ Si porrigo elimosinam, legem Dei meditor : si aegrotantem uisito, pedes mei legem Dei meditantur : si ea facio quae praecepta sunt, quod alii ore meditantur, ego cor90 pore meditor. Iudaei igitur ore meditantur : nostra meditatio opus est. Dixit igitur tria quae facere non debemus, dixit duo quae facere debeamus : qui hoc fecerit, praemii quid meretur ? Et erit tamquam lignum, quod plantatum est seats decursus 95 aquarum, quod fructum suum dabit in tempore suo, et folium eius non defluet. Multi simpliciter interpretantur, et ita dicunt : Quomodo lignum si plantatum fuerit iuxta aquas, necesse est ut uireat, et non siccatur, quia habent radices ipsius humorem unde uiuant : sic quicumque legem Dei meditatur, 100 ipsa legis meditatio uirorem ei facit et uitam. Hoc illi simplici¬ ter interpretantur : nos autem spiritalibus spiritalia conparantes, et legentes in paradiso plantatum esse lignum uitae, et lignum scientiae boni et mali, et lignum uitae hoc plantatum esse in paradiso, et de ipso paradiso egredi fontem qui diuida105 tur in quattuor principia... Legimus et in Salomone, si cui placet librum recipere, de sapientia enim ibi loquitur (Xpistus Dei uirtus et Dei sapientia) : ergo ubi Salomon loquitur ‘Lignum uitae est omnibus conprehendentibus earn’, ibi de sa¬ pientia dicitur. Si autem sapientia lignum uitae est, sapientia no autem ipsa Xpistus est : uides ergo quoniam qui beatus uir et sanctus est, huic ligno, hoc est, sapientiae conparatur. Videtis ergo quoniam iustus uir et beatus iste, qui non abiit

facientes\ I Cor. io, 31. 101/102 conparantes\ I Cor. 2, 13. 105 in quattuor prin¬ cipia] Genes. 2, 9-io.Periodus imperfecta abrumpitur, uti saepe accidir in repentinis

huiuscemodi orationibus : qua in re apparet notarii diligentia et fides. 105/100 Legimus et in Salomone, si cui placet librum recipere] Hieronymianum dicendi genus hoc loco nemo non agnoscet. Cf. ad Furiam epist. 54, n. 16 : ‘Legimus in Iudith, si cui tamen placet uolumen recipere’ ; Comm, in Zachar. 12, 9 : ‘Vnde et Sapientia quae Salomonis inscribitur, si cui tamen placet librum recipere’ ; in Oseam 7, 8 sq. : ‘Vnde et in libro Pastoris, si cui tamen placet illius recipere lectionem’ etc. Quid ergo, inquies, putandumne est diuinam Prouerbiorum auctoritatem in dubium heic ab Hieronymo reuocari ? Nequaquam illud equidem crediderim : sed ex tempore dicentis fortasse animo subrepsit, quae de Christo sapientia proferenda uerba erant, ad eum, qui Sapientia Salomonis falso inscribitur, librum pertinere, cum reuera libro Prouerbiorum contineantur. Atque ita quaestiunculam facile expediri censeo. 107 Dei sapientia] I Cor. 1, 24. 108 earn] Prouerb. 3, 18.

87 facientes] BGS (ita Hieron. ep. 127, n. 4) ; facietis fs elimosinam] codd. ; eleemosynam /a 90 igitur] uero G 96 Multi] mihi p. 96/97 et ita dicunt] qui dicunt /a 100 uirorem] ix.BC S ; uigorem G 106 de sapientia] ^BCS ; dei sapientia G 110 ipsa] ipse B

Morin 5

TRACTATVS DE PSALMO I

7

in consilio impiorum, qui non fecit ilia, et fecit ista, erit tamquam lignum quod plantation est secus decursus aquarum, 15 hoc est, Xpisto similis erit ; siquidem ‘consedere nos fecit in caelestibus, et conregnare’. Videtis ergo quia cum Xpisto regnabimus in caelo. Videtis quoniam lignum hoc plantatum est in paradiso, et nos omnes cum illo conplantati sumus. Et erit tamquam lignum quod plantatum est secus decursus 20 aquarum. De illo enim fonte procedunt omnia flumina. Quod fructum suum dabit in tempore suo. Lignum hoc non omni tempore dat fructum, sed in tempore suo. Lignum hoc non dat in praesenti saeculo, sed in futuro, hoc est in die iudicii. Lignum hoc nunc flores habet, lignum hoc nunc germinat, et 25 promittit fruges futuras. Lignum hoc duo habet : habet et fructus, habet et folia. Fructus habet sensum in scripturis ; folia, uerba simplicia. Fructus in sensu est, folia uero in uerbis sunt. Quicumque igitur scripturas sanctas legit, si secundum Iudaeos legit, tantum folia intellegit ; si uero spiritaliter intelle30 git, fructus capit. Et folium eius non defluet. Tamen et folia istius arboris utilia sunt. Denique si quis et secundum histo¬ rian! intellegit, utilitatem habet animae suae. Legimus in Apocalypsi Iohannis (quod in istis prouinciis non recipitur liber, tamen scire debemus quoniam in occidente omni, et in aliis 35 Faenicis prouinciis, et in Aegypto recipitur liber, et ecclesiasticus est : nam et ueteres ecclesiastici uiri, e quibus est Irenaeus, et Polycarpus, et Dionysius, et alii Romani interpretes, de quibus est et Cyprianus sanctus, recipiunt librum et interpretantur) legimus ergo ibi: ‘Et ecce, inquit, uidi tronurn positum.

116 conregnare] Ephes. 2, 6. 133 non recipitur !iber\ Nota uirum occidentalem Palaestinas ecclesias quod a ceteris dissentiant accusantem. De eadem re iterum agit infra, ubi de ps. 149. Ipse etiam alibi ‘Graecorum ecclesias Apocalypsin non suscipere’ profitetur (Epist. 129, n. 3). 136 Irenaeus'] Hieron. De uiris illustr. c. 9 : ‘scripsit Apocalypsim, quam interpretatur Iustinus martyr et Irenaeus’. Quos uero hie commemorat ueteres ecclesiasticos uiros, neque ii iustum commentarium in Apocalypsin composuisse putandi sunt, sed occasione data librum in suis scriptis ueluti ab ecclesia receptum exposuisse et commendasse. 137 et Dionysius] Ex hoc loco I. B. Pitra, qui fragmentum huius tractatus Spicilegii sui tomo I p. 165-6 ex cod. Duaceno 220 inseruit, primum forsan Latinorum nostrum fuisse notat, ‘qui Areopagitica opera laudauerit’. Videlicet hoc quoque inter alia somniauit uir ceteroqui pereruditus. De Dionysio Alexandrino episcopo loqui intellegendus est Hieronymus, illo, inquam, qui in libris aduersum Nepotem ‘de Apocalypsi Iohannis diligentissime disputat’ (De uir. ill. c. 69). 13!) Et ecce etc.] Apoc. 22, 1 sq.

113 ante erit y. G inser. coniunctionem et 123 saeculo] tempore G 129 folia intellegit] f. intendit G 133 quod] (coniunctio — *quamuis’ uel iuxta gr. 0... faSXlov ?) A B Sy C 1 m. ; qui y C 2 m. ; siquidem G 134 scire] nos recipere G aliis] omnibus G 135 Faenicis] paenicis C lm. ; phaenicis A ; phoenicis H C 2 m. liber] ipse liber S ; liber iste G 136 Irenaeus] hireneus S ; ereneus BCG

Morin

6

8

TRACTATVS DE PSALMO I

140 et agnum unum, et arborem, inquit, secundum flumen, et ex utraque parte ripae ipsam arborem’ : hoc est, ex ista parte erat, et ex ilia parte erat. ‘Et habebat, inquit, fructus ipsa arbor, et in anno mensibus singulis duodecies fructus adferebat. Et habebat, inquit, folia, et folia eius erant ad sanitatem 145 gentium’. Vidi, inquit, tronum positum unum. Licet enim credamus in Patrem et Filium et Spiritum sanctum, et Trinitas sit, tamen regnum unum est. Vidi, inquit, tronum positum unum. Et uidi, inquit, in conspectu troni stantem unum agnum. De adsumptione corporis dicitur Saluatoris. ‘Ecce 150 agnus Dei, ecce qui tollit peccata mundi’. Et egrediebatur, inquit, fons de subtus medio troni. Videtis igitur quoniam de medio troni fons egreditur gratiarum. Tamen non egreditur fons ille de trono, nisi agnus in contra steterit: nisi enim crediderimus incorporationem Xpisti, non accipimus istas 155 gratias. Et arbor, inquit, una excelsa posita erat. Non dixit arbores, sed arbor una. Si arbor una est, quomodo ex ista parte ripae est, et ex ilia parte ripae est ? Si enim dixisset, uidi arbores, fieri poterat ut aliae essent ex alia parte, et aliae ex alia. Nunc uero una arbor ex utraque parte esse dici160 tur. Vnus fluuius egreditur de trono Dei, hoc est gratia Spiritus sancti; et ista gratia Spiritus sancti in sanctis scripturis est, hoc est in isto fluuio scripturarum. Tamen iste fluuius duas ripas habet, et uetus et nouum testamentum ; et in utra¬ que parte arbor plantata Xpistus est. Haec igitur arbor in 165 anno, hoc est, in singulis mensibus duodecies fructus adferebat. Non possumus enim fructus de ista arbore accipere, nisi per apostolos. Si quis ergo per apostolos ad arborem uenerit, necesse est ut fructus accipiat, fructus metat de scripturis sanctis, hoc est, sensum diuinum in littera conmorantem. Si 170 quis ergo uenerit ad istam arborem per apostolos, ut diximus, fructus eius capit ; si quis uero non potuerit, adhuc infirmior est, et necdum est discipulus, sed de turba est, sed de foris est, de gentibus est. Iste quia fructus capere non potest, uerba capiat, hoc est, folia ad sanitatem gentium ; scriptum est 175 enim, Et folia eius ad sanitatem gentium. Si quis adhuc de gen¬ tibus est, si quis non est discipulus, adhuc de turba est, iste accipiat folia ipsius, hoc est, uerba simplicia accipiat pro medicamento. Denique scriptum est, Et folia eius ad sanitatern gentium, hoc est, ad medicinam. Hoc totum quare dixi150 mundi\ Io. I, 29.

140 secundum] secus G 151 de medio throni] de m. throno C corr.G 153 in contra] G S A (evavn ?) ; in posted in S deletum est 154 accipimus] accipi*mus C 170 ut diximus] om. [x B 172 et] ante necdum GS ; om. ^ 173 de gentibus] G S, cod. Duacen. ap. Pitra 1, 166 ; sed genti-lis /a C Iste] C G S, cod. Duac. ; om. /x B quia] qui /x 174 capiat] capit G S

Morin 7

TRACTATVS DE PSALMO I

4.

5.

9

180 mus, et excessimus ad Apocalypsin ? Quoniam scriptum est Quod fructum suum dabit in tempore suo, et folium eius non defluet, et omnia quaecumque fecerit prosperabuntur. Diximus de beatitudine iusti uiri, diximus de praemio eius, quoniam qui tria non fecerit, et duo fecerit, ligno paradisi, 185 hoc est, Xpisto sapientiae conparetur. Diximus ergo de sancto uiro ; nunc econtrario uideamus quid de peccatore et de impio dicitur. Non sic impii. Ilia uniuersa genera praemiorum, quae de iusto diximus, impius non accipiet. Non sic impii. Non dixit, non sic peccatores : si enim de peccatoribus dixis190 set, omnes alieni eramus. Non sic impii. Inter impium et peccatorem hoc interest : qui impius est, negat Deum ; qui peccator est, confitetur et peccat. Non sic impii. In quibusdam legitur non sic ex secundo, Non sic impii, non sic : sed sciamus quia in hebraico semel positum est. Diximus de sancto 195 uiro et de conparatione eius, Et erit tamquam lignum quod plantatum est secus decursus aquarum. Nunc econtrario de impio dicitur. Sicut iustus uir conparatur ligno ; sic impius conparatur pulueri. Qui iustus est, ligno paradisi conparatur ; qui autem impius, pulueri conparatur, quern proicit uentus 200 a facie terrae. Puluis licet de terra sit, tamen desiit esse terra. Sed tamquam puluis quern proicit uentus a facie terrae. Vide quid dicitur : tarn infelix erit impius ut nec terrenus quidem sit puluis. Videtur quidem non habere substantiam, sed habet suam substantiam. Nihil habet solidum ; sed quod habet, ad 205 poenam habet. Hue illucque dispergitur, numquam in uno loco est ; quocumque uentus traxerit, illuc eius impetus dirigitur : sic et impius qui semel negauerit Deum, quocumque ilium aura diaboli traxerit, illuc errore perducitur. Quoniam diximus quid sit iustus, cui conparetur ; quid sit 210 impius, cui conparetur, et de praesenti saeculo diximus : nunc debemus de futuro et aeterno cognoscere. Ideo non resurgunt impii in iudicio, neque peccatores in consilio iustorum. Legi'mus in euangelio secundum Iohannem : ‘Quicumque in me credit, non iudicabitur ; quicumque in me non credit, iam 215 iudicatus est’. Qui ergo iudicandus est, si et ille qui credit Morin non iudicabitur, et ille qui non credit iam iudicatus est ? Qui 8

190/191 Inter impium et peccatorem etc.] Hieron. in Is. 28, 23 sqq.‘Aliud enim est esse impium, aliud peccatorem’; Contra Pelag. 1, 28 : ‘Impietas enim proprie ad eos pertinet, qui notitiam Dei non habent, uel cognitam transgressione mutarunt; peccatum autem et iniquitas pro qualitate uitiorum post peccati et iniquitatis uulnera recipit sanitatem.’ 215 iudicatus est] Io. 3, 18.

185 Xpisto] C 1 m. S ; om. G ; Xpisti ^B,C 2 l86 nunc econtrario] C G S ; nunc de contrario uiro fx B 193 ex secundo] S optime (ix 8evrepov) ; hoc secundo fx B C A ; hoc secundum G 211 resurgunt] resurgent C mox emendat 215 Qui ergo] ita codd. ; quis ergo fx

10

220

225

230

235

240

245

250

TRACTATVS DE PSALMO I

in die iudicii iudicabitur ? Requiramus ergo medium inter credentem et non credentem, qui iudicandus sit. Qui credit non iudicabitur. Qui credit non peccat, qui uere credit non peccat, qui ueram fidem habet non peccat. Denique quando peccamus, mens nostra in fide fluctuat ; eo tempore quando peccamus, quando irascimur, quando detrahimus, quando homicidia facimus, quando fornicamur, ubi tides est ? Ergo quod dicit, Qui credit in me, non iudicabitur ; non enim necesse habet iudicari, iam beatus est. Qui autem non credit, iam iudicatus est; iam enim praeiudicatus ad poenam est. Qui ergo iudicatur ? Qui credit quidem, sed peccatis uincitur : qui habet bona, habet et mala : qui eo tempore quo credit benefacit, quo non credit male tacit. Videamus ergo nunc quid dicitur. Ideo non resurgunt impii in iudicio. Non resurgunt ut iudicentur, quia iam iudicati sunt : Qui enim non credit in me, iam iudicatus est. Neque peccatores in consilio iustorum. Non dixit, peccatores non resurgunt ; sed, non resurgunt in consi¬ lio iustorum. Non merentur cum his resurgere, qui non sunt iudicandi. Si in me crederent, cum his resurgerent, qui non sunt iudicandi. Quoniam nouit Dominus uiam iustorum, et iter impiorum peribit. Quoniam nouit Dominus uiam iustorum. Et quid grande est, si Dominus nouerit uiam iustorum ? Sed dicitur Deus nosse eos quos nosse dignatur. Denique de peccatoribus dicitur : ‘Recedite a me, operarii iniquitatis, non noui uos’. Dicit apostolus : ‘Si quis cognoscit, cognoscitur’. Quoniam nouit Dominus uiam iustorum. Qui peccator est, non eum nouit Dominus ; qui iustus est, notus est a Deo. Legimus in Genesi, eo tempore quo praeuaricatus est Adam, eo tempore quo magis audiuit serpentem quam Deum, quando se abscondit a facie Dei, uenit Deus post prandium in paradiso, et deambulabat. Videte quid dicitur. Requirit Deus Adam, non in meridie, sed ad uesperam ; iam enim Adam solem perdiderat, quia meridiem non habebat. Ad uesperam, hoc est 241 non noui uos] Matth. 7, 23 ; Luc. 13, 27. 242 Si quis cognoscit cognoscitur] Insolens interpretatio Paulinae sententiae I Cor. 14, 38 d Se tls ayvoel, ayvoelrai. Vix porro credendum est, antiquariorum incuria negationem excidisse. Quapropter uidetur Hieronymus pro sententia apostoli reciprocam sententiam, utpote quae nec minus ipsa uera esset, protulisse. 247/248 deambulabat] Gen. 3, 8 sqq. 250/251 Ad uesperam, hoc est SeiAu'dv] Hieron. Hebr. Quaest. in Genes, c. 3, u. 8 : ‘In plerisque codicibus Latinorum, pro eo quod hie posuimus ad uesperam, post meridiem habet : quia to SeiAtvov graecum sermonem ad uerbum transferre non possumus.’ Qui tamen, ut uides, in codice S qualicumque modo latine redditur : declinante iam die.

220 Denique] G S ; demum y 224 quod] quid C, G i in o 226 praeiudica¬ tus] GS A ; predestinatus y C 239 nouerit] BGS ; nouit y C 242 cogno¬ scit cognoscitur] A B, cod. Gratianop. 218 ; cognoscit cognoscetur yS; qui noscit qui noscitur G

Morin

TRACTATVS DE PSALMO I

ii

SeiAlvov, et ambulabat. Non enim stat Deus peccatori, sed ambulat. Sciebat enim ilium esse in paradiso, et non ignorabat quod factum erat ; sed quia peccauerat Adam, nescit eum Deus. Et dixit Deus : Adam, ubi es ? 255 Diximus de eo, quomodo peccator ignoretur a Deo : econtrario scire debemus quomodo iustus sciatur a Deo. Dicit Deus ad Abraham : ‘Exi de terra tua et de cognatione tua'. Venit in Palaestinam, fuit in Abramio, fuit in Geraris multo tempore. Cum natus ei fuisset filius Isaac, et repromissionem 260 acceperat ‘Quia in semine tuo benedicentur omnes gentes’, tulit Isaac, et obtulit eum Deo, et uox de caelo audita est, Parce filio tuo. Et statim ibi scribitur, eo tempore quo obtulerat filium suum, quid dicit Deus ad Abraham ? ‘Nunc cognoui quoniam tu times Dominum Deum tuum’. Qui tanto tempore 265 locutus fueras, nunc cognouisti Abraham ? Sed quoniam grandis tides fuerat offerendo filium suum, propterea nunc primum coepit eum nosse Deus. Hoc totum quare diximus ? Quoniam scriptum est, Quoniam nouit Dominus uiam iustorum. Dicamus et aliter. Via et uita et ueritas Xpistus est : am27° bulemus ergo in Xpisto, et uiam nostram nouit Deus pater. Et iter impiorum peribit. Non dixit, impii peribunt ; sed si egerint paenitentiam, et ipsi saluabuntur. Eo tempore quo apostolus Paulus persequebatur Xpistum et ecclesias eius, impius erat. Si enim impii peribunt, non datur locus paeni275 tentiae. Sed non dixit, et impii peribunt ; sed, iter impiorum peribit : hoc est, peribit impietas, non peribit impius, sed ipsa impietas ; non homo peribit qui impius fuit, sed homine agente paenitentiam peribit impietas. Deus ergo hoc nobis praestet, ut tria non faciamus, duo fa280 ciamus : ligno uitae conparemur, non simus impii, qui conparantur pulueri: non simus peccatores, quoniam peccatores non resurgunt in consilio iustorum, ut uia mala pereat : et

237 cognatione tua] Gen. 12, i. 258fuit in Abramio] Petrus diac. De locis sanctis, edit. Gamurrini (Romae 1887) p. 124 : ‘Longe autem ab Ebron ad passus trecentos, in loco qui dicitur Abramiri... Item Abramiri uinea est’. Theodosius, De t. s. § 20 (ibid. p. 125, not. 1) : ‘Sepulcrum... quod Abrahamium dicunt, distans a Caluaria per triginta miliaria’. Ita Hieronymi tempore sepulcrum Lazari in Bethania Lazarium dicebatur (S. Siluiae peregrinatio, edit I, pp. 83 et 89). 260 omnes gentes] Genes. 22, 18. 204 Deum tuum] Gen. 22, 12. 269 et ueritas] Io. 14, 6.

251 SftAivov] fj. ; hiXrjvov codd. excepto S in quo legitur : declinante iam die (corr. ex declinantem iam diem) deambulat ei Deus. Non enim etc. 258 Palaestinam] palastinam G Abramio] A B S ; Habramio /a ; Abremio G ; haram C 200 acceperat] acciperet C 273 persequebatur iustum et contra eclesias eius G 275 et] om. /a S 279 praestet] corr. ex praestitit C. Cf. commentariol. ps. 108, ubi in tribus codd. stetit pro stet legitur 282 ut] C S ; et /a G

3

H. P. (LXXVIIl)

Morin 10

12

TRACTATVS DE PSALMO V

benedicamus Deum, cui sit gloria in saecula saeculorum. Amen. DE PSALMO V Quintus psalmus hoc titulo praenotatur : In finem pro ea quae hereditatem consequitur, psalmus Dauid. Multi putant titulos ad psalmos non pertinere, et hoc qua ratione aestiment, nesciunt. Si quidem non haberentur in hebraeis et grae5 cis et latinis uoluminibus, recte putarent : nunc uero cum in hebraicis habeantur libris, et maxime iste titulus qui in quinto psalmo praenotatus est, miror eos hoc uelle dicere, quod aliquid in scriptura sine causa sit. Si enim ‘iota unum et unus apex non transiet de lege’, quanto magis tanta uerba uel sylio labae ? In finem pro ea quae hereditatem consequitur, psalmus Dauid. Hereditas nostra non in principio repromittitur, sed in fine mundi. Iudaei in principio obtinere se putauerunt, nos in fine consequimur. Vnde dicit et apostolus Iohannes : ‘Filioli, nouis15 sima hora est’. In nouissima ergo hora finis est : in fine here¬ ditas. In finem pro ea quae hereditatem consequitur. Quae est ista quae hereditatem consequitur ? Mihi uidetur quod ecclesia sit : ipsa est enim quae hereditatem consequitur. Psalmus Dauid. Cantat in principio quod ecclesia accipiat in finem. 20 Quintus ergo psalmus ex persona ecclesiae est. Alii multa interpretantur : multi dicunt secundum historiam de Israhelis populo, quod uellet reuerti de Babylone in Iudaeam. Hoc illi interpretantur : non sunt interpretati In finem, non Pro ea quae hereditatem consequitur. Nos ergo spiritalibus spiritalia 25 conparantes, orationibus uestris ex persona ecclesiae istum psalmum disserere nitemur. Verba mea auribus percipe Domine. Nullus habet hanc fiduciam nisi ecclesia. Qui peccator est, non est ausus dicere, Verba mea auribus percipe Domine. Qui irascitur et male30 dicit, non est ausus dicere. Verba mea auribus percipe Do-^-D1 mine ; sed optat ut Deus claudat aures suas. Intellege clamorem meum. Clamor in scripturis, non uocis, sed

[Morin

V, 9 de lege~\ Matth. 5, 18. 15 hora est] I Io. 2, 18. 25 conparantes~\ I Cor. 2, 32 Clamor in scripturis etc.] Conf. Commentariol. ps. 65.

13.

283 sit] /a S ; est B ; om. G ; est honor et gloria A.. De Psalmo v] Quae ad titulum pertinent, leguntur ap. Migne 26, 1361-2 ; quae ad ipsum psalmum, in Breuiario ibid. col. 878-82 9 transiet] transeat G 12 in fine]

codd. plerumque hie et in seqq. in finem, forte quia Hieronymus uerba quae apud lxx le¬ guntur (els TO re'Aos) constanter retinuit 19 accipiat] /j B C ; accepit S ; recipiat G 20 Alii multa] ij.BC; alii multi G ; alii aliter S 23 non] ante Pro ea inser. C ; om. fiGS

TRACTATVS DE PSALMO V

3.

4.

13

cordis est. Denique ad Moysen dicitur ‘Quid clamas ad me ?’ cum Moyses ante non clamasset. Intellege clamorem meum. Et 35 apostolus : ‘Clamantes in cordibus nostris, abba pater’. Vtique qui clamat, non in corde clamat, sed in lingua clamat. Et quomodo dicit apostolus, Clamantes in cordibus nostris ? Quando igitur gemitus noster et conscientia deprecatur, istum clamo¬ rem intellegit Deus. Vnde dicit et Hieremias : ‘Non sileat 40 pupilla oculi mei’. Videte quid dicat, Non taceat pupilla oculi mei. Et aliquando pupilla oculi clamat ad Deum. Vtique si clamat, lingua clamat, non pupilla oculi. Sed quomodo clamamus in cordibus nostris, quando gemitu Dominum deprecamur ; sic quando lacrimas ad Deum fundimus, eo tempore 45 pupilla oculi nostri clamat ad Dominum. Rex mens et Deus mens. Ille uere ausus est dicere, Rex meus et Deus meus, cui non regnat peccatum in mortali corpore. Rex meus et Deus meus. Quia regnas in me, et non regnat pec¬ catum, propterea Deus meus es. Tu es Deus meus, quia non 50 est uenter deus meus, quia non est aurum deus meus, quia non est libido deus meus. Quoniam tu uirtus es, et ego cupio habere uirtutes, propterea tu es Deus meus, hoc est uirtus mea. Mane exaudies uocem meam. Quidam simplicius interpre55 tantur, hoc est : consurgo diluculo ad orandum, et deprecor te. Est quidem et ista interpretatio. Quid igitur ? Mane nos exaudit : uespere non exaudiet ? medio noctis nos non exau** diet Deus ? Sed uidete quid dicat : Quamdiu in tenebris erroris sum, non me exaudis ; quando uero sol iustitiae uenerit 60 in corde meo, tunc me exaudis. Mane exaudies uocem meam. Non dixit tertia hora, non dixit sexta hora, non dixit plena luce ; sed uidete quid dicat : Mane, statim ut tenebrae fugire coeperint, exaudis ; statim in principio boni operis me exau¬ dis, non quaeris finem. Meum est enim uelle, tuum perficere.

33 ad me ?] Exod. 14, 15. 35 pater] Galat. 4, 6. 40 mei} Thren. 2, 18. 47 corpore] Rom. 6, 12. 04 Meum est enim uelle etc.] Haud absimilia S. Hieronymus identidem profert simul et explicat, u. gr. Contra Pelag. Ill, 1 : ‘nostrum inciperc, illius perficere’. Ibid. I, 5 : ‘Oro te, non legisti. Non enim uolentis neque currentis, sed miserentis est Dei ? Ex quibus intellegimus, nostrum quidem esse uelle et currere : sed ut uoluntas nostra compleatur et cursus, ad Dei misericordiam pertinere ; atque ita fieri, ut et in uoluntate nostra et in cursu liberum seruetur arbitrium, et in consummatione uoluntatis et cursus Dei cuncta potentiae relinquantur’. Ad Demetriad. ep. 130, n. 12 : ‘uelle et nolle nostrum est : ipsumque quod nostrum est, sine Dei miseratione nostrum non est’. Denique cf. adnotat. Vallarsii ap. Migne 23, 607.

43 gemitu] d G, cum gemitu 44 sic quando] G ; C om. sic ; si quando S 55 consurgo diluculo ad orandum] S G ; exsurgo d. a. o. ft B A ; diluculo con¬ surgo, adoro te C 56 Est q. e. i. i. Quid igitur ?] codd. ; Et quae est ista inter¬ pretatio qua dicitur |3 57 medio noctis] C G S ; media noctis B ; media nocte /I

14 5.

65

7°

75

6.

80

85

9°

95

7.

100

TRACTATVS DE PSALMO V

Mane adslabo tibi, et uidebo. Videte ordinem, Mane, non uespere, non in tenebris, sed mane. Mane adstabo tibi : stabo constanter, et imitabor Moysen. Mane adstabo tibi : tibi adstabo, non alii. Cum autem mane fuerit, et stetero, et tibi stetero, tunc merebor te uidere. Et uidebo. Subauditur, te uidebo. Multi male legunt, et dicunt Kai erroijjr) [j.e, sed sciamus errorem esse ; sic dicitur nal iTToipoixcu, hoc est, uidebo, ut sit ordo quern diximus : incipiente luce uirtutum in anima mea, quando tibi stare coepero, non sedere, non iacere, sed stare, et statueris supra petram gressus meos, tunc per istos gradus merebor te uidere. Quoniam non Deus uolens iniquitatem tu es. Propterea non me exaudies plena luce, sed mane ; quoniam non uis, Deus, iniquitatem. Cum enim recedere coepero ab iniquitate, statim merebor exauditionem tuam. Neque habitabit iuxta te malignus. Quando aliquis recedit a nobis qui malus est, gratulemur : hoc in nobis fit, quod fit et in Domino. Videte enim quid dicat Spiritus sanctus. Neque habi¬ tabit iuxta te malignus. Videte quid dicat, non habitabit iuxta te malignus. ‘Quae enim communicatio luci et tenebris ? qui consensus Xpisto et Beliae ?’ Quando ergo recedunt aliqui ex nobis, dicamus et nos : ‘Ex nobis exierunt, sed non fuerunt ex nobis ; si enim fuissent ex nobis, mansissent utique nobiscum’. Dicitur ad Deum : Non habitabit iuxta te malignus. Si enim Deus ignis est, et ignis consumens, quicumque stipula est, quicumque lignum est, fugit ab igne, ne consumatur ab igne. Neque permanebunt iniusti ante oculos tuos. Quando dicitur, Neque permanebunt, ostenditur quod aliquando manserint. Manserunt autem aliquando iniusti ante oculos Dei, manserunt Deo expectante paenitentiam ipsorum ; sed quoniam permanserunt iniusti, propterea non permanserunt ante oculos Dei. Odisti omnes qui operantur iniquitatem. Infelix est, quern odit Deus. Quis est ille quern odit Deus ? Qui operatur iniquitatem. Si ergo omnes peccamus, et quicumque peccat, odio

75 gressus meos] Ps. 39, 3. 85 et beliae ?] 2 Cor. 6, 14 sq. — Hieronym. in ep. ad Ephes. 4, 27 : ‘licet plurimi pro Belial corrupte in apostolo Belian legant’. De nomin. hebr. ex 2 Cor. : ‘sed rectius Belial dicitur’. In his porro tractatibus consuetudini etiam a se alias uituperatae noster plerumque obsequitur. 87/88 nobiscum] I Io. 2, 19. 89 consumens] Deut. 4, 24.

68 alii] aliis

ft 71 eiroipji /xe] C G, cod. Bibl. Alexandr. et Euseb. Caesar, apud M. 23t 116 ; evoipei fie ft 72 enoipofiai] erropefiat C uidebo] om. B C 79

merebor] ft B S ; mereor C, G ex mereo 81 quod fit] codd. ; quod factum est ft 85 Xpisto] ftCS; Xpisti B G A Beliae] B C, S A 1 m. ; Belial ft G, S A sup. lin. SO fugit] fugiat G

Morin

12

Morin

TRACTATVS DE PSALMO V

8.

15

habetur a Deo, ergo odio habemur a Domino. Si autem odio habemur a Domino, quomodo gratia saluati sumus ? Odisti omnes qui operantur iniquitatem. Non dixit, qui operati sunt iniquitatem ; sed, qui operantur iniquitatem. Qui perseuerant io5 in peccato, illi odio habentur a Domino : qui autem dimiserunt, illi amantur a Domino. Odisti omnes qui operantur ini¬ quitatem. Hoc de peccatoribus, qui in peccatis perseuerant. Videamus aliud quid sequitur. Perdes omnes qui locuntur mendacium. Rem nouam uideo. 110 Qui malum operatur, odio habetur ; qui mentitur, perit. Vi¬ deamus quid sit plus, odio haberi a Domino, an perire. Qui odio habetur a Deo, infelix quidem est, quia odio habetur a Domino : sed adhuc uiuit. Qui autem loquitur mendacium et perit, iam esse desistit. Ergo infelicior est, qui mendacium lo115 quitur, quam ille qui operatur iniquitatem : qui enim opera¬ tur iniquitatem, odio habetur ; qui autem loquitur menda¬ cium, perit. ‘Os enim quod mentitur, occidit animam’. Et quomodo scriptum est ‘Vt sit Deus uerax, homo autem omnis mendax’ ? Si autem quicumque loquitur mendacium, iam 120 perit, et occidit animam suam, omnes autem mentimur : ergo omnes peribimus ? Ergo hie quod dicit, Perdes omnes qui locuntur mendacium, et ex consequentibus psalmi, et ex ipso ordine intellegere possumus, quia de haereticis dicit. Qui enim operatur iniquitatem, suam tantum animam occidit ; qui 125 autem haereticus est, et loquitur mendacium, tot occidit ho¬ mines, quod induxerit. Perdes omnes qui locuntur mendacium. Videamus qui sunt isti qui locuntur mendacium. Virum sanguinum et dolosum abominabitur Dominus. Vir sanguinum omnis haereticus est ; cotidie enim animarum 13° fundit sanguinem. Virum sanguinum et dolosum. Recte dixit, dolosum : et homicida est, et dolosus est. Dolosus quare est ? uerba sua uerba Domini conmentitur. Virum sanguinum et dolosum abominabitur Dominus. Vide quid sit haereticus : abominabitur ilium Dominus. De peccatoribus dicit, Odisti 135 omnes qui operantur iniquitatem ; de falsis doctoribus, Abo¬ minabitur eos Dominus. Ego autem in multitudine misericordiae tuae introibo in domum tuam. Illi in iniquitate sua egrediuntur de domo tua : 102 saluati sumus ?] Ephes. 2, 5.8. 109 Rem nouam uideo] Hieron. ep. 55, n. 4 : ‘Rem nouam loquor’; ep. 69, n. 3 et Contra Pelag. 1, 14* : ‘Rem nouam audio’; Contra Lucifer, n. 12 : ‘Nouam rem asseris’ etc. 117 animam] Sap. 1, 11. 119 mendax] Rom. 3, 4. Odisti] G add. domine, cf. Commentariol. ps. Aov’. Vere enim insidiatur cor haereticorum omnibus quos decipit. Sepulcrum patens est guttur eorum. Infelices sunt haeretici, qui sepulcra sunt dealbata, plena ossibus mortuorum. Sepulcrum patens est guttur eorum. Arrius, Eunomius, ceteri haeretici linguas sagittas habent, fauces suas sepulcrum 165 habent. Sepulcrum patens est guttur eorum. Egregie dixit, pa¬ tens : quandocumque enim uult aliquis deceptus intrare, paratus est haereticus, et suscipit. Numquam haeretici claudunt os suum, sed semper aperiunt. Sepulcrum patens est guttur eorum. Linguis suis dolose agebant. Aliud in corde tenebant, i7o aliud in sermone pollicebantur : pietatem loquebantur, et impietatem celabant : Xpistum locuntur, et occultant Antixpistum : sciunt enim quod nemo possit induci, si proferant Antixpistum. Lucem proferunt, ut celent tenebras, ut per lucem ducant ad tenebras. Linguis suis dolose agebant. 175 Iudica illos, Dens. Sciant te esse iudicem, sciant te respicere res humanas : qui iudicaturus in fine es, etiarn in praesenti 140

9.

10.

11.

147 Meum est pedes ponere etc.] Cf. adnot. ad p. 13,1. 64. 149 uiam tuam] Videsis adnot. ad Commentariol.ps. 5, l. 26, et Hieron. Contra Pelag. Ill, 8. 162/163 mortuorum] Matth. 23, 27.

145 cupientem] ita omnes codices : fortasse graece loquens Hieronymus uerbo ivcSpevco usus est, quod cum accusatiuo construitur, nisi m parasiticam credere magis libet ; et mihi... cupienti /S 147 in uiam tuam] S ; uiam tuam B G ; in uia tua C ; om. jS 148

corrigere] jS B C ; corregere G ; porrigere S 149 meo uiam tuam] codd. ; tuo uiam meam g 160 tWf>ot;Aov] non est rectum G 171/172 Antixpistum] antexpistum B

Morin

15

TRACTATVS DE PSALMO V

17

iudica : qui generaliter iudicaturus es, nunc ex parte iudica : qui patrern sentire nolunt, sentiant iudicem. Iudica illos Deus. Quare ? qua causa ? Sequitur : Decidant a cogitationibus suis. 180 Si enim in praesenti reddideris illis quod merentur, incipient recedere a cogitationibus suis malis. Quamdiu te iudicem non sentiunt, non timent. Decidant a cogitationibus suis. Egregie dixit, a cogitationibus suis : cotidie enim haeretici inmutant dogmata sua. Denique si uir ecclesiasticus de scriptu185 ris eruditus contenderit contra eos, et de scripturis sanctis coarguerit eos, statim requirunt quod aliud nouum dogma reperiant. Non quaerunt quomodo saluentur, sed quomodo superent. Propterea nunc dixit, Decidant a cogitationibus suis : decidant a cogitationibus suis plurimis, et te habeant unam 190 cogitationem. Secundum multitudinem impietatum eorum expelle eos. Non dixit unde eos expellat : de caelo eos expellat, de terra eos expellat : unde eos expellat, scriptura non dicit; sed v-nep^arov est, et voTepoTTporepov. Debemus ergo legere, Secundum multi195 tudinem impietatum eorum expelle eos. Quod dicit, hoc est : ab impietatibus suis multis propter tuam misericordiam expelle eos, hoc est, non sint in multis impietatibus suis. Potest et aliter interpretari : quoniam plurimum impii fuerunt, et noluerunt decidere a cogitationibus suis, et impietates impietati200 bus augent, et cotidie congregant, et plures habent impieta¬ tes, propterea expelle eos. Vnde ? ab ea quae hereditatem consequitur, hoc est ecclesia, quae hereditatem tuam consequitur. Tu expelle eos inde, ut quoniam fidem non habent ecclesiae, nec uersentur in ecclesia. Quoniam inritauerunt te, 205 Domine. Tu, Domine, per naturam dulcis es ; sed quicumque peccatores sunt et haeretici naturam tuae dulcedinis uitio suo uertunt in amaritudinem. Et laetentur omnes qui sperant in te. Illi pereant, ecclesiastici laetentur. In aeternum exultabunt. Hie, In aeternum, non de 210 praesenti saeculo debemus dicere, sed de futuro. Denique non dixit, in saeculo exultant ; sed, exultabunt, de futuro dicitur. Hie enim tristitia est, ibi uero laetitia. Haeretici in praesenti rident, sed in futuro lugebunt : nos uero in prae¬ senti lugemus, ut in futuro rideamus. In aeternum exultabunt. 215 Quae erit exultatio sanctorum uirorum ? Et habitabis in eis. Felices erunt, qui Xpistum hospitem habere merebuntur. Et habitabis in eis. Felices qui tabernaculum Xpisti erunt. Et gloriabuntur in te omnes qui diligunt nomen tuum. Quicumque diligit Dominum, gloriabitur in Domino. Videte quid dicat. 220 Gloriabuntur in te omnes qui diligunt nomen tuum. Qui dili186 quod] quomodo

193 v-rrepfiarov] 1nrepgaTovfj. B C 194 voreponpo211 exultant] exultabunt C 215 ha¬

repov] ABC; voTcpov 7rporepov ft

bitabis] inhabitabis /? B

Morin 16

i8

TRACTATVS DE PSALMO V

gunt : non dixit, qui timent, sed, qui diligunt. Vbicumque enim timor est, ibi non est dilectio : ‘perfecta quippe dilectio foras mittit timorem’. Quicumque enim diligunt nomen Do¬ mini, illi gloriabuntur. Gloriabuntur : futura est beatitudo 225 nostra ; totum quod primittitur, de futuro est. Alii regnent, alii possideant, alii glorientur : nos hie sumus miseri, ut postea felices simus. Sequamur Xpistum Dominum nostrum. Qui dicit se in Xpistum credere, quomodo ille ambulauit, et ipse sic ambulet. Xpistus Dei Filius non uenit ut ministraretur, sed 230 ut ministraret : non uenit ut imperaret, sed ut seruiret : non uenit ut lauarentur illi pedes, sed ut lauaret pedes discipulorum : non uenit ut caederet, sed ut caederetur : non dedit alapam, sed accepit ; non crucifixit, sed crucifixus est : non alios occidit, sed ipse passus est : pauper fuit, ut nos diuites 235 faceret : ille accepit pro nobis plagam, ut nos uerberati non doleremus. Quotienscumque caedimur, praebeamus maxillam, dorsum obponamus, imitemur Xpistum. Qui caeditur, Xpi¬ stum imitatur : qui caedit, Antixpistum. Hoc totum quare dico ? Vt in praesenti saeculo quod sustinemus pro Xpisto, 240 glorificemus nomen Xpisti. Dum loquimur, dum ambulamus, repente subtrahimur. Ego ipse qui uobis hodie loquor, die crastina quid de me futurum sit, nescio. Si uenerit leuis febricula, ubi est ista uox ? ubi est superbia ? repente uertitur in cinerem. ‘Quid gloriatur terra et cinis ?’ Terra et cinis sumus. 245 ‘Terra es, et in terram ibis’. Et terra gloriatur contra factorem suum. Sequitur : Quoniam tu benedices iustum. Benedices, in futuro : ergo differtur beatitudo. Domine ut scuto bonae uoluntatis coronasti nos. Apud saeculum aliud est scutum, aliud corona; apud Deum uero ipse est 25° scutum, ipse est et corona. Quasi scutum protegit, quasi Deus coronat : ipse est scutum nostrum, ipse est et corona nostra. Et hoc dicit, Domine ut scuto bonae uoluntatis tuae coronasti nos : protexisti nos scuto tuo, et protectio tua corona nostra fuit, corona nostra fuit scutum tuum, fuit nostra uictoria. 255 Corona enim uictoria interpretatur. Gratias agamus Deo, et deprecemur ilium, ut in bona uoluntate sua ipse sit scutum et corona nostra, ut numquam recedamus ab eo, ut sequamur ilium, et dicamus cum Hieremia : ‘Et post te subsequens non laboraui’. Cui est gloria in saecula 260 saeculorum. Amen. 223 timorem] I Io. 4, 18. 228/229 sic ambulet] Ibid. 2, 6. 230 ut ministraret] Marc. 10, 45. 244 et cinis ?] Eccli. io, 9. 245 ibis] Gen. 3, 19. 259 non laboraui] Ierem. 17, 16 sec. LXX.

228 ante quomodo B inser. debet; debet... ambulare jS ; iusto [3 C 252 Et hoc] Et ob hoc ft 259 est] A B ; sit C.

SIkiuov)

246 iustum](gr. evXoyrjoeis 256 Gratias] C add. ergo

Morin *7

TRACTATVS DE PSALMO VII

19

DE PSALMO VII

Vers. 1.

Singulis rebus inponuntur nomina, ut ex nominibus et res cognoscantur : sic et psalmi titulis praenotati sunt, ut ex titulis intellegantur et psalmi. Quintus psalmus hoc titulo praenotatus est : ‘In finem pro ea quae hereditatem consequitur’. 5 Sextus psalmus hoc titulo praenotatur : 'In finem in hymnis pro octaua psalmus Dauid’. In quinto dicitur, Pro ea quae hereditatem consequitur ; in sexto dicitur, Pro octaua. In septimo uero, quia et ipse sub alleluia cantatus est, quia in ilia alia dominica die lectus est sextus psalmus, et nos pro ae10 grotatione interpretari non potuimus : nunc autem lectus est Septimus psalmus. Habet autem titulum istiusmodi : Psalmus Dauid, quem cantauit Domino fro uerbis Chusi filii Iemini. Videte mysteria. Ergo ista sine causa scripta sunt ? In quinto dicitur, Pro ea quae hereditatem consequitur ; in sexto dici15 tur, Pro octaua ; in septimo dicitur, Pro uerbis Chusi filii Iemini. Videtis ergo quanta sint contexta mysteria. ‘Pro ea quae hereditatem consequitur’ quia in quinto psalmo disputauimus, interpretantes ex persona ecclesiae psalmum fuisse cantatum, quae hereditatem Xpisti consecuta est. 20 Sextus uero proprie ad resurrectionem Domini pertinet, quae

VII, 8 sub alleluia cantatus est] Hue refer, quod de hoc ritu S. Gregorius Magnus ad Iohannem Syracus. scribit (M. 77, 956) : ‘Nam ut alleluia hie diceretur, de Hierosolymorum ecclesia ex beati Hieronymi traditione tempore beatae memoriae Damasi papae traditur tractum’. Cf. etiam Hieron. Contra Vigilantium n. 1 et 9, et Commentariol. in psalmo 104. 0 in ilia alia dominica] Ergo, sicut dixi, plerumque diebus dominicis atque in liturgicis conuentibus hi tractatus habiti sunt : et hanc fuisse Hierosolymitanae ecclesiae consuetudinem peregrina ilia Gamurrinii testatur, ubi dicit ‘praedicationes propterea semper dominicis diebus fieri, ut semper erudiatur populus in scripturis et Dei dilectione’ (ia edit. p. 81). Denique notandus mos singulos singulis dominicis ex ordine psalmos cum alle¬ luia decantandi. Eumdem ordinem in Romana ecclesia seruatum olim esse crediderim : certe in codice A, qui b. Thomasio adiumento fuit ad edendum S. Gregorii antiphonarium, quique multa ex Gelasiano ritu retinuisse dicitur, dominica prima post octauas Pentecostes adsignatur Alleluia, f. Verba mea auribus percipe etc. (ps. 5), dominica secunda Alleluia, f. Domine tie in ira tua arguas me etc. (ps. 6), dominica tertia Alleluia, f. Domine Deus mens in te speraui etc. (ps. 7). Thomasii opp. omnia. Romae 1750, t. V, p. 134 sq.

De Psalmo vii] Exordium huius tractatus legitur apud Migne

26, 1362-4 et in append.

S. Hilarii edit. Zingerle 1 part. p. 878-80 ; reliqua item ap. Migne in Breuiario, sed manca et interpolata 3 psalmus] /a inter, etiam 8 quia et ipse] fj. A B C ;

quia ipse S ; qui et ipse cod. Duac. 220 [saec. XII] ; que et ipse G tandus 71 alia] om. 71 9 pro] prae /a A

VII, 1 singulis] alt. s add. m. 2 XV pro aegrotatione] prae egrotatione W

2

cantatus] can-

cognoscantur] cognuscatur W 10 interpretari] interpretare W

9/10

Morin

18

20

25

30

35

40

45

TRACTATVS DE PSALMO VII

dies octaua est. Nos enim et diem primam habemus, et diem octauam. Nos enim in die octaua accepimus regna caelorum. Octaua dies post sabbatum, prima in principio. Longum est, si nunc uoluerimus dicere de octonario numero : quomodo octo beatitudines sint in Matthaeo : quomodo in centesimo octauo decimo psalmo singulae litterae octonos uersos habeant : quomodo quindecim psalmi sint graduum, quomodo septem et octo sint : quomodo et Ecclesiastes dicat ‘Date partem septem, et date partem octo’ : quomodo orientalis porta in Iezechiel habeat septem gradus et octo gradus. Lon¬ gum est dicere, quomodo et octauus est de filiis Isai Dauid, qui accepit regnum. Hoc est quod nunc dicitur, Pro octaua : in octaua enim nos accepimus regna caelorum. Vnde dicit : ‘Domine ne in furore tuo arguas me, neque in ira tua corripias me’. Sed quoniam de duobus psalmis pariter interpretari non possumus, sufficit nobis de sexti psalmi titulo disputasse. Nunc ueniamus ad septimi exordium, quod ita incipit : Psalmus Dauid, quern cantauit Domino pro uerbis Chusi filii Iemini. Multos scio, et certe eruditissimos uiros, hunc titulum ita interpretatos fuisse. Eo, inquiunt, tempore quo surrexit Abessalon contra Dauid patrem suum (quaeso uos ut patientius audiatis : scripturas enim interpretari uolumus, non declamare) ; eo igitur tempore, quo surrexit Abessalon contra Dauid, unus de amicis Dauid, nomine Chusi, uoluit ire cum Dauid, sed Dauid remisit eum ad Abessalon, ut Achitofel consilia dissiparet. Eo tempore quo Achitofel dedit con¬ silium, ut Abessalon statim persequeretur Dauid inparatum,

29 octo] Eccle. u, 2. 90 gradus] Ezech. 40, 22.31 ? 34/35 corripias met] Ps. 6, 2. 39 Multos scio etc.] Tam multi sunt, ut nemo fere inter antiquos aliter sensisse uideatur praeter Hieronymum ipsum et eius quondam praeceptorem Didymum Alexandrinum (Migne P. Gr. 39, 1179). 43 non declamare] Idem saepissime tractator infra profitetur, prauo generi dicendi, quod ecclesiasticis exedris passim inuchebatur ; procul dubio alludens ; cf. Hieron. in Eccles. c. 9 (M. 23, 1145). Interim ex his uerbis mihi subolet, Hieronymi discipulis aeque ut nobis displicuisse tot et tarn frigida in psalmorum titulis arcessita mysteria.

21 Nos enim — caelorum] om. G S, cod. Duac. 220 26 uersos] G S, A C 1 m. ; uersus /a A C sup. I in. 30 gradus] post octo .S’, cod. Duac. ; non repet. n B C G 31 Isai] Iesse cod. Duac. 33 dicit] /x G S, cod. Duac. ; dicitur C 40 inquiunt] ■S inquit fi A ; inquid C G. Formae et (f>aol simillimae sunt inter se.

22 nos usq. caelorum] om. W 29 septem] sup. lin. W 30 iezechiel] ezechihel W * alt. gradus] om. W 33 octaua] -ua add. m.2W unde] add. m.2 in ras. W 35 interpretari] ex interpretare W 37 septimi] psalmi add. W 40 interpretatos] interpretatus W inquiunt] inquit W surrexit] ** surrexit W (2 litt. eras.) 41 abessalon] abessalom W (et ita pluries infra) 42 interpretari] interpretare W 43 surrexit] ** surrexit W (2 litt. eras.) 47 persequeretur] persequeritur

Morin

*9

TRACTATVS DE PSALMO VII

21

et interficeret eum : Chusi ergo dedit consilium, et dissipauit consilium Achitofel. Et misit ipse Chusi nuntium ad Dauid, 50 dicens : Haec et haec praeparat Abessalon ; et coepit lugire Dauid et praeparari. Eo tempore quo Chusi mandauit uerba ad Dauid, Dauid cantauit psalmum istum Domino, quoniam Achitofel consilia sunt dissipata. Hoc illi dicunt, et reuera rationabiliter enarrauerunt. Sed diligenter legamus scriptu55 ras : ibi enim ita scriptum est, quoniam iste Chusi filius sit Arachi. Deinde ille Chusi per aliam litteram scribitur in Regnorum : ibi Chusi per samech scribitur, hie autem Chusi per sin litteram scribitur. Deinde ille Chusi filius Arachi; unde multi Graecorum nescientes legunt : ‘Chusi amicus Dauid’. 60 Non ita habet in hebraeo, sed ita habet scriptum : ‘Chusi filius Arachi, amicus Dauid.’ Videtis ergo quoniam et in lectione errant Graeci. Manifestissimum ergo est secundum regulam scripturarum, quoniam ille Chusi filius est Arachi. Iste uero Chusi dicitur 65 Iemini. Quia diximus ilium Chusi fuisse filium Arachi, quis est iste Iemini ? Et debemus spiritalibus spiritalia conparantes inuenire nominis istius regulam. Vbi inuenimus in scripturis Iemini ? Nulli dubium est, quin tribus una sit de duodecim, nomine Beniamin. Interpretatur autem Beniamin, Filius 70 dexterae. Eo enim tempore quando mortua est Rachel in Efrata (oculis nostris sepulcrum uidemus, exempla non quae-

Morin 20

50 in Xegnorum) 2 Reg. c. 15 sqq. Duplici modo scribi nomen Chusi pariter testatur Hieronymus in commentariolo psalmi 7, 1. 8. 59 legunt : Chusi amicus Dauid] 2 Reg. 15, 32 et 16, 16 sec. lxx : Xoval 6 opguTalpos AavlS, pro quo legendum erat iuxta Hieronymum Xoval 6 ’Apagi cralpos Aavl8, quemadmodum C. 17 u. 5 legitur : KaXeaare 817 /cat ye tov Xoval tov 'Apagi. 71 oculis nostris sepulcrum uidemus] Paulo superius per imperitiae notam Graecis inrogatam in apertum exiit homo Latinus : ex hoc iam loco uici Bethlehemitici incolam agnosce. De Rachelis sepulcro Hieronymus in Epitaphio Paulae ad Eustochium ep. 108, n. 10 : ‘perrexit, inquit, Bethlehem, et in dextera parte itineris stetit ad sepulcrum Rachel, in quo Beniamin, non ut mater uocauerat moriens, Benoni, hoc est filius doloris mei, sed ut pater prophetauit in spiritu, filium dextrae procreauit, atque inde Bethlehem ingressa’ etc. Monasterii a Paula pro uiris exstructi uestigia haud procul a Rachelis sepulcro inuenta nuper esse referuntur. (Rev. Bibl. 1895, p. 443.) 51 praeparari] C 1 m. G S (jrapaoKeva^todai ?) ; praeparare p B A ; properare C 54 enarrauerunt] p G (i^riypaavTo ?) ; errauerunt ABCS, lepida sane lectio 50 Chusi] Chus p G S et ita pluries infra 58 ante filius S inser. dicitur GO scriptum] inscriptum S 05 regulam] regulas C 04 dicitur] filius G ; dicitur filius S G9 nomine] nominum C 71 uidemus] G 1 m. S ; uidimus

sup. lin.

p A B C,

G 2

m.

48 interficeret] interficiret W 49 ipse] ipsi W 50 fugire] fugere W 51 praeparari] praeparare W 53 sunt dissipata] hie incipit cod. s a sarculo demonstrauit’.

63 ir] uir jS, C add. u sup. lin. 72 renuerat] rennuerat B 76 scobebam] A B C G ; scopebam /3 ; scubebam S ; scrutabam L, 78 esse] om. B C

59 caelum] caelo Qf dixit] dicit Q 63 Daniele] danihel ^1,danihele 2 m. Et ecce, inquit] quid Q 64 dormitabit] dormitauit Q 67 dicit] dixit Q 69 iracundiam] iracundia Ql

72 renuerat] rennuerat Q

*80 sum] sum nocte Q W Wrisb. et g

78 esse] om. Q

Morin 52

TRACTATVS DE PSALMO LXXVI

58

9.

10.

11.

12. 13.

14.

85 tarn aeternam: quomodo ergo de paradiso eiectus est, de regno Dei ? Et non adiciet ut ei placeat adhuc ? Aut in finem misericordiam suam abscidet a generations et generations ? Hoc est, utramque generationem proiciet, et prioris populi, et sequentis ? Esto proiecerat Iudaeorum populum : numquid et gen90 tium proiciet ? Aut continebit in ira misericordias suas ? Non potuit pulchrius dicere. Quam diu se teneat ut non misereatur, tamen uincit ilium misericordia sua. Et dixi, nunc coepi. In hebraeo aliter habet : ‘Et dixi, inbecillitas mea’ hoc est, quod patior, non est de crudelitate Dei, 95 sed de peccatis meis. Haec mutatio dexterae Excelsi. Vt Dominus misereatur, ut det gratiam suam uniuerso mundo, ut non retineat in ira sua misericordias suas, haec mutatio dexterae Excelsi. Nisi dextera eius, hoc est, Filius eius mutatus fuerit, et hominis corpus acceperit, nos misericordiam accipere non 100 possumus. Et dixi, nunc coepi : haec mutatio dexterae Excelsi. ‘Qui cum in forma Dei esset constitutus, non rapinam arbitratus est esse se aequalem Deo, sed exinaniuit semetipsum, formam serui accipiens’. Memor fui operum Domini : quae fecerat Moysi, quae fece105 rat sanctis. Quia memor ero ab initio mirabilium tuorum : et meditabor in omnibus operibus tuis, et in adinuentionibus tuis exercebor. Tota mea cogitatio de uirtutibus tuis est. Considero quomodo illis misertus es, et de me non despero. Deus in sancto uia tua. Quicumque ergo sanctus non est, uia no Dei in eo non est. Via Dei quae est ? ‘Ego sum uia, et uita, et ueritas.’ Hoc Saluator dicit. Via ergo Dei filius est. Via autem Dei non est nisi in sancto. Si uolumus ut Xpistus habitet in nobis, simus sancti : Dei enim uia in sancto est. Quis Deus magnus sicut Deus noster ? Sicut enim ‘sunt dii multi, et do115 mini multi’ (hoc loquitur apostolus. ‘Deus stetit in synagoga deorum’. ‘Ego dixi : dii estis, et hlii Excelsi omnes’. Et ad Moysen ‘Dedi te deum Faraonis) : sancti dii dicuntur. Illi

93/94 inbecillitas mea] Psalt. iuxta hebr. Hieronymi : ‘et dixi : inbecillitas mea est haec’. 103 accipiens] Philipp. 2, 6.7. Ill et ueritas] Io. 14, 6. 115 multi'] I Cor. 8, 5. 116 deorum] Ps. 81, 1. omnes] Ibid. u. 6. 117 Faraonis] Exod.

1,

1.

85 eiectus] deiectus C ante de regno S inser. et, item C sed sup. lin. proiecerat] jS A B ; proieceraet G ; proicerat S. Legendumne proiecerit ? ira] ACS add. sua 91 pulchrius] pulcherius L 117 Faraonis] pharaoni C .S'

89 90 in

112 Si] S G ; om. g A

89 Iudaeorum] priorem iudaeorum Q 90 in ira] in ira sua Q 93 dixi] dixit 98 Excelsi] excelsi est Q 102 semetipsum] seipsum Q 106 in adin¬ uentionibus] in om. Q 112 Si uolumus] si om. Q in nobis] nobiscum Q1 117 Faraonis] faraoni Q

Q

Morin

53

TRACTATVS DE PSALMO LXXVI 15.

16.

17.

18.

19. 20.

59

secundum gratiam dii, tu enim natura Deus es. Tu es Deus qui facts mirabilia. Non dixit, qui fecisti; sed, qui facis. Coti120 die Deus facit mirabilia, et operatur, et Filius, et Spiritus sanctus. Tu es Deus qui facis mirabilia. Heri latro, hodie Xpistianus : heri fornicator, hodie continens : heri rapiebas aliena, nunc tua porrigis. Notam fecisti in populis uirtutem tuam. ‘Xpistus Dei uirtus 125 et Dei sapientia’ : ‘mysterium quod a saeculis fuerat absconditum’ ; nunc notam fecisti in populis uirtutem tuam. Redemisti in brachio tuo populum tuum. ‘Domine quis credidit auditui nostro ? et brachium Domini cui reuelatum est ?’ Redemisti in brachio tuo populum tuum : id est, in Xpisto. 130 Filios Iacob et Ioseph. Vtrumque populum, et Iudaeorum, et Xpistianorum : Iacob, in populo Iudaeorum, et Ioseph, in populo gentium. Denique Ioseph interpretatur lingua hebraea augmentum. Illi ergo praecesserunt, et nos adiuncti sumus : propterea dicitur ‘filios Iacob et Ioseph’. 133 Viderunt te aquae Deus, uiderunt te aquae, et timuerunt. Interim dicamus secundum litteram; haereamus terrae propter simpliciores. Quando populus transmit per mare Rubrum et per Iordanem, creatorem suum intellexerunt aquae, et populus non intellexit. Et turbatae sunt abyssi. ‘Mare uidit, 140 et fugit : Iordanis conuersus est retrorsum’. Multitudo sonitus aquarum. ‘Discusserunt nubes aquas’ habet in hebraeo. Vocem dederunt nubes. Et hoc interpretantur, quando Deus uisus est in Sina monte. Etenim sagittae tuae perambulant : uox tonitrui tui in rota. Et hoc interpretantur de fulgoribus et 145 dicunt : Quando tonitruat Deus, similem uocem facit rotae. Videtis quomodo adhuc in terra haeream et loquar secundum litteram occidentem. Adluxerunt coruscationes tuae orbi terrae. Hie quid facis, Iudaee ? In mari uia tua et semitae tuae in aquis multis. Et hoc 150 fac aut de mari dici aut de Iordane. Et uestigia ttia non cogno125 sapientia] I Cor. i, 24. 126 absconditum] Col. 1, 26. 128 reuelatum est ?\ Is. 53, 1. 133 augmentum] Lib. de nomin. hebr. M. 23, 825 : ‘Ioseph, augmentum’. 140 retrorsum] Ps. 113, 3.

141 in hebraeo] Psalt. iuxta hebr. Hieronymi : ‘Excus-

serunt aquas nubila, uocem dederunt nubes’.

126 notam] notum g, B mox mutat. in notam 131 in populo] populum B 139/142 Haec sic deprauata in Breuiario leguntur, ut uix possint intellegi 143 peram¬ bulant] perambulabunt G ; perambulabant

; transeunt C corr. in marg.

146

adhuc in terra haeream] adhuc sum in terra hebrea S !

118 enim] autem Q 123 porrigis] porriges Q 129 Redemisti] redimisti Q populum tuum] nos populum tuum Q 131 populo] populum Q 132 in populo gentium] in populum gentilium Q 134 dicitur] om. Q 139 tur¬ batae] turbati Q 140 est] es Q 146 loquar] loquor Q} 148 coruscationes] coruscationi Q 6

150 mari] mare Q} H. P.( LXXVIIl)

Morin

54

6o

17. 155

160

165

18.

170

19. 175

TRACTATVS DE PSALMO LXXVI

scentur. Hoc secundum litteram quomodo intellegis ? Propter simpliciores secundum litteram diximus : reuertamur ergo ad intellegentiam spiritalem. Viderunt te aquae Deus. Loquamur de Reuelatione Iohannis. ‘Aquae, inquit, multae populi multi sunt’. Viderunt te aquae Deus. Quae aquae ? ‘Et aquae, quae super caelos sunt, laudent nomen Domini’. Viderunt te aquae Deus. Quae aquae ? Mentes et animae purae. Viderunt te aquae, et timuerunt. Timor non fuit de odio, sed de fide. Et turbatae sunt abyssi. Dicamus aliquid secundum intellegentiam spiritalem. In principio Geneseos scriptum est ‘Et super aquas, inquit, ferebatur Spiritus’. Et deinde scriptum est ‘Super abyssos, inquit, ferebantur tenebrae’. Videte ergo quid dicitur in principio Geneseos. Hoc secundum intellegentiam spiritalem. Super aquas, inquit, ferebatur Spiritus. Iam eo tempore baptismum significabatur. Non enim poterat esse baptismum sine Spiritu. Super abyssos uero tenebrae. Ista est abyssus, in qua daemones postulant, ne mitterentur ab Iesu. Super abyssos ergo tenebrae. In aquis erat munditia, in abyssis tenebrae. Quae sunt abyssi, me tacente intellegitis: quoniam daemones formidant ire in abyssum. Vocem dederunt nubes. Nubes, prophetae : quae Iudaeis tacuerunt, nobis loquuti sunt. Vocem dederunt nubes. Etenim sagittae tuae transierunt. Praedicatio sermonis Xpisti in uniuersum orbem cucurrit. Vox tonitrui tui in rota. Tonitrus proprie grandis uox est. Denique eo tempore, quando Deus loquutus est ‘Hie est Fi154/155 multi sunt\ Apoc. 17, 15. 150 Domini\ Ps. 148, 4.5. 160 sqq. Gene¬ seos] 1, 2. 165/160 esse baptismum sine Spiritu] Cf. Hieron. ep. 69, n. 6 ; contra Lucifer, n. 6 sq. 175 quando Deus loquutus est ‘Hie est filius etc.] Immo neque baptismi (Matth. 3, 17) neque transfiguration^ tempore (ibid. 17, 5), sed postquam Hierusalem Christus triumphans ingressus est, uenit ista uox de caelo, qua audita turba ‘dicebat tonitruum esse factum’ (Io. 12, 28.29). Idem peccat Hieronymus ad Fabiolam scribens ep. 78, ubi de prima Mansione : ‘Quod autem uerba diuina et eloquia scripturarum in istius saeculi et mundi rota tonitruus appellentur, psalmista declarat dicens Vox tonitrui tui in rota. Et Dei patris uocem in baptismo Saluatoris audientes tonitruum putauerunt’.

159 turbatae] turbati S G 165 significabatur] fi S G ; scificabatur ABC 168 munditia] a in rasura A ; munditiae G ; fortasse legendum mundities 169 abyssi] tenebrae abyssi G 171 quae] qui C. Hie locus in A sic corruptus legitur : quae Iudaei tacuerunt, nubes locute sunt 172/173 transierunt] ex transeunt C ; transeunt 2 m. in ras. A ; pertransierunt G 174 Tonitrus] [IBS; tonitruus AG; tonitruum C

152 diximus] dixi Q 157 Quae aquae] om. Q 159 turbatae] turbati Q 162 Super] et super Q 164 inquit] quid Q} ferebatur Spiritus] et super abyssos tenebrae super aquas ferebatur spiritus add. Q 165 significabatur] sanctificabatur Q 167 in qua] ad quam.g postulant] postuIabant/O mit¬ terentur] mittentur Q 169 sunt] sint^ intellegitis] intellegis Q 171/172 loquuti] locutae Q 173 Praedicatio] praedicatis Q}, praedicatione 2 m. Xpi¬ sti] xpistus Q 174 tui] om. Q Tonitrus usq. uox est] om. Q

TRACTATVS DE PSALMO LXXVI

61

lius meus dilectus, in hoc rnihi conplacui’, facta est uox tonitrui rotae similis. Denique propterea scribitur ‘Abyssus abyssum inuocat in uoce caractarum tuarum’ : hoc est, duo testamenta, nouum et uetus. Vox tonitrui tui in rota : uox praedi180 cationis tuae in rota. Propterea grandis uox dicitur, quia grandis est praedicatio. Vox tonitrui tui in rota : in toto orbe per circuitum. Non solum auditur in Iudaea : sed tu loqueris, et auditur in saeculum. Hoc diximus generaliter : dicamus autem et specialiter de 185 interiore homine. Rota modico quodam uestigio stat in terra, et non solum stat, sed quasi percurrit : non stat, sed tangit et praeterit: denique cum uoluitur, semper ad altiora conscendit. Ita et sanctus uir, quoniam in corpore est, necessitatem habet aliqua de terrenis cogitare ; et quando uenerit ad uictum et 190 uestitum et cetera huiusmodi, habens uictum et uestitum, his contentus est tangens terram, et ad altiora festinat. Ille qui currit et ad altiora festinat, in illo est sermo tuus. Legimus et in propheta ‘Sancti lapides uoluuntur super terram’. Videte quid dixit : Sancti lapides uoluuntur super terram. Quoniam 195 enim rotae sunt, propterea uoluuntur super terram et ad altiora festinant. Vultis scire rotas plures ? Legimus ‘Et rota in rota’ ; legimus in Iezechiel ‘Inuicem sibi haerent rotae’. Duae rotae sunt nouum et uetus testamentum. Ista rota in ilia haeret, et ilia in ista. Tamen uidete quid dicitur in Ieze200 chiel: ‘Et quocumque, inquit, ducebat spiritus, illuc sequebantur et rotae’. Hoc et in Ecclesiaste dicitur, in consummatione mundi: ‘Et inuoluetur, inquit, rota super lacum’. Multa sunt quae dicantur de rotis : sed ad reliqua festinat oratio. Inluxerunt coruscationes tuae orbi terrae : apostolica prae-

178 tuarum) Ps. 41, 8. 189/191 Cf. I Tim. 6, 8. 193 terram\ Zach. 9, 16. 197/201 Ezech. 1, 16 sqq. 202 Et inuoluetur] Eccles. 12, 6 ubi Vulgata nostra legit confringatur. Sed audiendus Hieron. in hunc locum (M. 23, 1168) : ‘Quomodo enim... rota, per quam de lacu et puteis leuantur aquae, si confracta fuerit uel, ut Septuaginta interpretes uoluerunt, in suo funiculo conuoluta, aquae usus intercipitur’ etc. 203 quae dicantur de rotis] Et multa quidem iam scripserat S. Pater in com¬ ment. Ezechielis, quae fere ad uerbum cum hocce tractatu conueniunt (M. 25, 28).

176 conplacui] conplacuit C

178 cataractarum] catarectarum C 180 Pro¬ dicitur] oritur C 183 in saeculum] in 187 semper] S G ; om. |3 A conscen¬ dit] transcendit ; festinat et conscendit L 188 quoniam] quando A C 189 aliqua] aliquam B, C mutat. in aliquid 191 contentus est tangens terram et ad pterea grandis] S G ; om. ABC saeculo /3 185 homine] animae C

a. f.] C L, ft S coniunctionem et post contentus est reiciunt, A B G post tangens

181 tui] om. Q 181 et] -om. Q 185 in terra] in terram Q 190 habens usq. uestitum] om. Q 191 tangens] et tangens Q et ad] et om. Q 193 Videte] uide j 195 super terram] om. Q 190 scire] audire Q 197/199 Iezechiel]

2

ezecihel Q

199 dicitur] dicit O

203 in rotis] de rotis Q1

Morin 55

62

20.

21.

TRACTATVS DE PSALMO LXXVI

205 dicatio. Commota est et contremuit terra. Nisi terra nostra commota esset et conturbata, nos Xpistiani non essemus. Commo¬ ta est et contremuit terra. Super nullum enim requiescit Spiritus Domini, nisi super humilem et quietum et trementem uerba eius. 210 In mari uia tua : ubi fluctus, ubi amara aqua, ubi draco habitat, ubi pisciculi minuti haerent. In mari uia tua. Qui eras in caelo, descendisti in terram. Secundum litteram possumus dicere : Eo tempore, quo eduxit Moyses, tu eras qui educebas. In mari uia tua. Deinde possumus et secundum historiam ali215 ter dicere : Maria tibi fuerunt uia. Sed illud semel fecit ; ceterum cotidie loquitur ad mare : ‘Tace, obmutesce’ Dominus te mitigat, ut nos per istud saeculum transire possimus. In mari uia tua. file uenit fons uitae, ut indulcoraret mare, mare amarum, mare Mortuum. Propterea iuxta Iezechiel egreditur 220 de templo Domini fons aquae uiuae, et uadit ad mare Mor¬ tuum, quod nihil habebat uiuens. Nulli enim pisciculi esse poterant in mari Mortuo, nihil uiuebat in mari Mortuo. De templo Domini, hoc est, de sinu eius egressus est Saluator, et indulcorauit mare Mortuum et amaras aquas. In mari uia tua. 225 Et semitae tuae in aquis multis. Propterea in mari uia tua, ut tu faceres uiam, et sequerentur te apostoli tui. Et semitae tuae in aquis multis. Et uestigia tua non cognoscentur : deduxisti sicut oues populum tuum. Bonus pastor deduxit sicut oues populum suum. 230 In manu Moysi et Aaron. Hoc fecit secundum litteram : cete¬ rum cotidie facit in nobis. In manu Moysi, id est, in lege (scimus autem quoniam lex spiritalis est) : in lege spirituali. Et Aaron : hoc est, in sacerdotio. In lege tua spiritali, et in sacerdotio tuo spiritali nos deduxisti populum tuum. Hoc 235 secundum litteram intellegamus de Moyse et Aaron. Eductus quidem est et Moyses et Aaron, sed non introductus in terram repromissionis. Successit ei Iesus. Videte quod scriptum est. Moyses mortuus in deserto est, Aaron mortuus est, Maria 209 uerba eius'] Is. 66, 2. 210 obmutesce] Marc. 4, 39. 219 iuxta Iezechiel] 47, 8 sqq. 232 spiritalis est] Rom. 7, 14. 233 in sacerdotio] Hieron. ep. 78, n. 2 : ‘Quod autem in manu Moysi et Aaron egressus scribitur, intellege legem et sacerdotium’. 213 Moyses] (1C; Moysen AB SC Cf. infra l. 236

217 istud] istum C

218

ut indulcoraret] B C ; qui indulcorarit G ; ut indulcaret S ; ut dulcoraret |3 221 habebat] habet C 222 Mortuo] mortuae C 1 m. 237 ei] (3 A 1 m. C S G ; eis B, A sup. lin. 205 nostra] om. Q quietum] enim Q

200 conturbata] conturbata est Q (sed est exp.) 213 eduxit] duxisti Q

Moyses] moysen Q

208 et educebas]

ducebasj2 217 istud] istum j2 220 Domini] dominus Ql * 220/221 mare Mortuum] W, et sanat aquas mare mortuum add. Q 235 Moyse] moysi Q et Moyses] et om. Q1 236 introductus] inductus Q 238 in deserto] om. Q Aaron mortuus est] om. Q

Morin

56

TRACTATVS DE PSALMO LXXVI

63

mortua est ; et hoc est quod scriptum est in propheta ‘Et percutiam, inquit, tres pastores in mense uno’. Illi mortui sunt : neque enim potuerunt intrare in terrain repromissionis. Viderunt tantummodo contra terram repromissionis, et in¬ trare non potuerunt. Iudaei uiderunt terram repromissionis, et intrare non potuerunt. Mortui enim in deserto sunt, et 245 cadauera eorum sunt in solitudine, eorum qui mortui sunt in deserto. Nos filii sub Iesu duce uenimus ad Iordanem, et intrauimus in terram repromissionis, et uenimus ad Galgala, et secundo circumcisi sumus spiritali circumcisione, et ablatum est a nobis obprobrium Aegypti. Tunc ipse Iesus dux 250 noster gladium tenet, et semper nos praecedit, et pugnat pro nobis, et uincit aduersarios, et septem diebus circumimus Hiericho, hoc est, istum mundum. Canimus sacerdotalibus tubis, et circumimus Hiericho, hoc est, istum mundum, et cadunt muri eius, et nos ingredimur, et uictores existimus.. 255 Deinde uincimus ciuitatem Gai : uenimus postea ad lebus,. uenimus ad Azor, uenimus ad alias ciuitates; uincimus aduer¬ sarios, quos sub Moyse uincere non potuimus. Gratias ergo agamus duci nostro Iesu : illo enim duce, illo pugnante nos uincimus. Ille imperauit soli ut staret, et stetit, et istius typo 260 ille magnus erat : ille imperabat, sed Dominus efficiebat. Ille uictor extitit : ille, quod frequenter dixi, in spelunca quinque reges interfecit : ille nos induxit in terram repromissionis. Illi agamus gratias ; ille est filius Nun, quod nos legimus Naue : ille est qui dicebatur Osee, quod nos Ause legimus. Non enim 265 dicitur secundum hebraicam ueritatem Ause, sed Osee, hoc est saluator. Vere saluator : saluauit enim nos, et eduxit de deserto, et induxit in terram repromissionis.

240

240 in mense uno] Zach. n, 8. Hieron. in hunc locum (M. 25, 1576) : ‘Nobis tres pastores, qui in uno mense succisi sunt, Moyses uidetur, et Aaron, et Maria’ etc. 264 quod nos Ause legimus] Quam temere Breuiarii in psalmos Itali editores ‘uerum Hieronymum’ heic cum nostro pugnare contenderint, etiam me tacente, lector, intelleges. Quid enim aliud, amabo te, his uerbis S. Pater significat, nisi quod aduersus Iouinianum lib. I, n. 21 et initio commentariorum in Oseam edocuit : prius nomen Iosue male in graecis codicibus et latinis Ause legi, in hebraeo autem Osee, id est, saluatorem rectius haberi ?

242 tantummodo] tamen C

250 semper nos] super nos G

251 diebus] dies

G 253/254 cadunt] [IB sup. lin. ; cadent CS G,B 1 m. 255 Gai] C 1 m. S G (lxx Fat. Cf. Hieron. De nom. hebr. et De situ et nom. loc. hebr. ap. Migne 23, 843. 947) ; Hai /3 C sup. lin. ; *hai B 256 Azor] Segor S 258 illo] non repet. C 261 spelunca] spellunca G

263 Nun] om. C ; Non B 1 m.

264 Ause] Ausee B.

243 uiderunt] et praem. Wrisb. 244 ~ sunt in deserto Q 246 ad] om. Wrisb. 247 in] om. Q 250 praecedit] praecedet Q 251 uincit] uincet Q 251/253 circumimus] circuimus Q 257 Moyse] moysi Q 258 illo pug¬ nante] et illo pugnante j2 261 extitit] exsistit: Q 262 interfecit] interficit Q in terram] in terra Q1 ram] in terra Ql add. Q.

263 filius] fili

Nun] non Q

267 in ter¬

repromissionis] cui sit gloria in saecula saeculorum amen

Morin

57

64

TRACT AT VS DE PSALMO LXXVII DE PSALMO LXXVII

5

io

Vers. 1. *5

12. 13. 14.

20

25

Praecipit scriptura diuina, quando ad diuitis prandium inuitati fuerimus, cum intellegentia mittamus manum nostram ad epulas. Igitur et nobis diuitis prandium praepositum scripturarum est. Venimus in pratum, habet Lores plurimos : hinc rosa rubet, inde candent lilia, diuersi Lores sunt. Anima nostra hue illucque trahitur, unde Lores pulchriores capiat. Si rosam colligimus, lilium relinquimus ; si lilium tulerimus, uiolae nobis supersunt. Ita et in septuagesimo septimo psalmo, qui mysticus est et sacramentis plurimis inuolutus, quameumque aspexeris litteram, Lores sunt, Lores diuersi, et non possumus totos eligere. Eligamus autem omne quod possumus : ex paucis potest et cetera Lorum dignitas contemplari. Intellectus Asaph. Hoc titulo praenotatur. Ipse nos titulus ad intellegentiam prouocat. Asaph unus fuit de chorodidascalis, sicut fuerunt et Llii Chore, et Idithun, et ceteri. Ergo de ceteris chorodidascalis et iste unus est propheta. Quia ergo intellectus est simplex, et in psalmo narratur historia : neces¬ sitate conpellimur omne, quod scriptum est, secundum intellegentiam intellegere. Scriptum est In terra Aegypti, in campo Taneos : interrupit mare, et eduxit eos : statuit aquas quasi in utrem : et eduxit eos in nube diei, et tota node in inluminatione ignis et cetera. Videmus quia simplex narratur histo¬ ria. Si ergo sic intellexerimus ut scriptum est, sine causa titu¬ lus praenotatus est ‘Intellectus Asaph’. Sin autem intellexerimus ut titulus praenotatur, necessitate conpellimur aliud in littera habere, aliud in spiritu reperire.

LXXVII, 3 ad epulas] Prou. 23, 1.

4 sqq. Hieron. in Zach. 14, 20 : 'Hortus

et paradisus, in quern sponsus descendit ad sponsam, sanctarum lectio scripturarum est : de quibus lilia et uiolas et rosas et uaria decerpit aromata’.

De Psalmo lxxvii] In Breuiario col. 1107 sqq. quod tamen initio tantum quadrat cum nostris codicibus 2 fuerimus] A inser. ut sup. lin. 3 diuitis] diues /3 B praepositum] propositum S, C 2 m. sup. lin. 7 colligimus] tollimus S G

11 omne] totum G 13 hoc] huic A 14/15 chorodidascalis] choro magistrorum S 26 sq. aliud in 1. h. a. i. s. reperire] omne quod scriptum est secundum intellegentiam intellegere ABC repet. ex lin. 18/19 supra

LXXVII, 1 Praecipit] praecepit Q

3 diuitis] diues Q

~ propositum

prandium Q 4 pratum] prato Q 5/6 Anima nostra] om. Q 6 sustrahitur Wrisb. 7 colligimus] W tollimus Q Wrisb. 8 ~ psalmo septuagesimo sep¬ timo Q 9 plurimis] pluribus Q 9/10 quamcumque] quam cum Q 13 Hoc] huic Q Wrisb. 15 Chore] coree Q 19/20 in campo] in campos Q 21 in utrem] in om. Q tota nocte] totam noctam Q 25/26 in littera] in litteram Q 26 in spiritu] in om. Q reperire] repperire Q

Morin

58

TRACTATVS DE PSALMO LXXVII 1-

2.

65

Adtendite populus meus legem, meam, inclinate anrem uestram in uerba oris mei. Aperiam in parabolis os meum, eloquay propo¬ sitions ab initio. Videtis quia bene supra scriptum est 'In30 tellectus Asaph’. Denique et ipsa prophetia sic incipit : Adten¬ dite populus meus legem meam : non Moysi legem, sed legem meam. Inclinate anrem uestram in uerba oris mei. Hoc est, quod dicit in euangelio ‘Qui habet aures audiendi, audiat’. Aperiam in parabolis os meum : uobis aperiam quod Iudaeis clausum 35 est, uobis aperiam in parabolis os meum. ‘Et sine parabola, inquit, non loquebatur eis’ ; discipulis autem suis secreto soluebat parabolas. Aperiam in parabolis os meum : quod illis in parabolis loquor foris, uobis intrinsecus aperiam. Eloquar propositiones ab initio. Pro propositionibus in hebraico habet 40 ‘aenigmata’. Ergo omne, quod dicitur, aenigma est. Aenigma non est hoc quod dicitur, sed aliud quod significatur aenigmate. Dicat mihi aliquis : Vim facis scripturae ; cum enim titulus habet ‘Intellectus Asaph’ tu mihi ex persona Xpisti interpre45 taris hoc dictum. Si Xpistiani sumus (sumus autem Xpistiani, qui Xpisti baptismum accepimus, et non solum confitemur, sed et profitemur) quia sumus Xpistiani, debemus credere euangelistis. Scriptum est in euangelio secundum Matthaeum ‘Cum, inquit, locutus fuisset Dominus noster atque Saluator 50 in parabolis, et illi non intellegerent’ et cetera quae scripta sunt in euangelio. Et postea euangelista quid intulit ? ‘Haec omnia, inquit, facta sunt, ut impleretur illud quod scriptum est : Aperiam in parabolis os meum, eloquar propositiones ab initio’. Vides ergo quod euangelista Matthaeus hoc ex persona 55 Xpisti intellegit. Cum enim induxisset Dominum dicentem in

33 audiat\ Luc. 8, 8. 30 eis\ Marc. 4, 34. 40 habet ‘aenigmata’] Psalt. iuxta hebr. Hieron. ‘loquar aenigmata antiqua’. 41 significatur aenigmate] ‘Nulli enim dubium, aenigma et parabolam aliud proferre in uerbis, aliud tenere in sensibus’. (Hieron. in Ezech. 17, 1 sqq.)

48 secundum Matthaeum] 13, 34 sq.

27 populus] populae G 28 parabolis] )3 AS; parabulis G ; parabola C; parabolam B. Graeca psalterii exemplaria similiter uariant : iv 7rapa^oXais Vatic, ev napagoXrj Sin*. eloquar] B C S ; et loquar ; loquar G 30 ipsa] g S G ; in ipsa B C ; ipse A prophetia] prophetiam A 30/31 Adtendite] G add. ad me meus legem] meus in legem G 34 clausum] clusum G 40 ae¬ nigmate] G ; in aenigmate L ; om. ft 44/45 interpretaris] interpretantis G 45 dictum] jS repet. ex persona Xpisti interpretemur hoc dictum 40 qui] g A B ; quia C S G 52 facta sunt] facta est G 55 intellegit] BCG ; intellexit (3 S

28 sqq. in parabolis] in parabola Q 29 Videtis] uidet eis fifi supra scriptum] superscripts O uobis] om. Q 39 Pro] om. Q} 40 aenigma] enigmata j2 (sed ta exp.) 41/42 aenigmate] in enigmata Q (in exp.) 40 qui] quia Q baptismum] baptista Q (m add. 2 m. sup. ult. a) 55 intellegit] intellexit Q

51 Haec] autem add. Q

Morin

59

66

60

65

70

75

TRACTATVS DE PSALMO LXXVII

parabolis, et illi non intellegerent : Hoc, inquit, factum est, ut impleretur quod scriptum est, Aperiam in parabolis os meum, eloquar propositiones ab initio. Videtur nobis nihil remansisse quaestionis, sed diligenter adtendite : studii enim mei est, non declamare more rhetorico, sed scripturarum sensum capere. Denique et Dominus atque Saluator quid dixit ? ‘Scrutamini scripturas, et ibi inuenietis quomodo de me scriptum est’. Et aliud dixit Iudaeis : ‘Erratis nescientes scripturas neque uirtutem Dei’. Videte quid dicat. Erratis. Quare ? Nescientes scripturas. Quoniam autem nescitis scripturas, propterea nescitis Xpistum, qui est Dei uirtus et Dei sapientia. Dicitur ergo in MatthaeO ‘Haec, inquit, facta sunt, ut impleretur quod scriptum est in Asaph propheta’. Sic inuenitur in omnibus ueteribus codicibus, sed homines ignorantes tulerunt illud. Denique multa euangelia usque hodie ita habent ‘Vt impleretur quod scriptum est per Esaiam prophetam : Aperiam in parabola os meum, eloquar propositiones ab initio’. Hoc Esaias non loquitur, sed Asaph. Denique et inpius ille Porphyrius proponit aduersum nos hoc ipsum, et dicit : ‘Euangelista uester Matthaeus tarn inperitus fuit, ut diceret, quod scriptum est in Esaia propheta, Aperiam in parabola os meum, eloquar propositiones ab initio’. Ergo simpliciter dicamus : quomodo illud in euangelio scriptum est.

60 non declamare] Cf. supra p. zo, 1. 43. 62 scripturas] Io. 5, 39. 64 Dei\ Matth. 22, 29. 67 Dei sapientia] I Cor. 1, 24. Hier. Prolog, comment, in Is. (M. 24, 17) : ‘oboediens Christi praeceptis, qui ait Scrutamini scripturas et Quaerite et inuenietis, ne illud audiam cum Iudaeis Erratis nescientes scripturas neque uirtutem Dei. Si enim iuxta apostolum Paulum Christus Dei uirtus est Deique sapientia, et qui nescit scripturas nescit Dei uirtutem eiusque sapientiam, ignoratio scripturarum ignoratio Christi est’. 68 in Asaph propheta] Hieron. in Matth. 13, 35 : ‘Legi in nonnullis codicibus, et studiosus lector forte reperiet idipsum, in eo loco ubi nos posuimus et uulgata habet editio ut impleretur quod dictum est per prophetam dicentem, ibi scriptum per Isaiam prophetam dicentem. Quod quia minime inueniebatur in Isaia, arbitror postea a prudentibus uiris esse sublatum. Sed mihi uidetur in principio ita editum : Quod scriptum est per Asaph prophetam dicentem... et primum scriptorem non intellexisse Asaph, et putasse scriptoris uitium, atque emendasse nomen Isaiae, cuius uocabulum manifestius erat’. Cf. Euseb. comment, in hunc psalm. Patr. Gr. 23, 901. Ceterum in multis hodie codicibus Isaiae nomen legitur, ne in uno quidem Asaph.

61 sensum capere] C S G ; sensus aperire ft A B

68 ut impleretur quod scrip-

turn est in Asaph propheta] Verba baec accepi ex Breuiario ; in nostris codd. desunt, hinc quoque fortasse ab iis, quos ‘ignorantes’ noster appellat, hominibus expuncta 74 ipsum] ipsud C p inser. sic

61 et] om. Q1 om. Q add. Q

77 ab initio] S G add. saeculi

63 quomodo] quoniam Q

69 inuenitur] inuenietur Q

78 in euangelio scriptum est]

68 ut impleretur usq. propheta]

73 initio] saeculi add. Q

Hoc] est

Morin

60

TRACTATVS DE PSALMO LXXVII 80

85

90

95

100

105

67

scriptum est in Matthaeo et Iohanne quod Dominus noster hora sexta crucifixus sit, rursum scriptum est in Marco quia hora tertia crucifixus sit. Hoc uidetur esse diuersum, sed non est diuersum. Error scriptorum fuit : et in Marco hora sexta scriptum fuit, sed multi pro eTno-^poj graeco putauerunt esse gamma. Sicut enim ibi error fuit scriptorum, sic et hie error fuit scriptorum, ut pro Asaph Esaiam scriberent. Nescientes enim (quia prima ecclesia de inperitis congregata fuit gentibus) ergo cum legerent in euangelio ‘Vt impleretur quod scriptum est in Asaph propheta’ ille qui primus scribebat euangelium coepit dicere : Quis est iste Asaph propheta ? Non erat notus in populo. Et quid fecit ? ut dum errorem emendaret, fecit errorem. Dicamus aliquid simile, et in alio loco in euangelio secundum Matthaeum, quando Iudas retulit triginta argenteos, et noluerunt accipere sacerdotes nec mittere in corbanan, quoniam erat pretium sanguinis : et emerunt inde agrum figuli in sepulturam peregrinorum. Pretium Xpisti sepultura nostra est : et uocatur ager ille Acheldemach, quod est ager sanguinis. Sanguinis ager Iudaeorum, sed nostra sepultura est. Nos enim peregrini fuimus et aduenae, non habebamus ubi requiescere. Ille crucifixus est et mortuus, et nos cum illo consepulti sumus. Vt conpleretur, inquit, quod scriptum est in Hieremia propheta. Retulit, inquit, triginta argenteos, pretium quod scriptum est, et cetera. Sicut scrip¬ tum est, inquit, in Hieremia propheta. Hoc in Matthaeo scriptum est. Requisiuimus in Hieremia, hoc penitus inuenire non potuimus : sed inuenimus illud in Zacharia. Videtis ergo, quia et hie error fuit, sicut ibi.

79 in Mattbaeo\ 27, 45. et Iohanne] 19, 14. 80 in Marco] 15, 25. 83putaue¬ runt esse gamma'] Inuerso ordine ad Marcum transfert Hieronymus, quae de Io. 19, 14 Eusebius in ‘Quaestionibus ad Marinum’ prius tradiderat. Cf. Patr. Gr. 22, 1009. 92 secundum Matthaeum] 27, 6 sqq. 98 Nos enim peregrini] Hieron. in Zach. 11,12 sq :‘Nos enim omnes, qui peregrini et aduenae legis fuimus, redempti pretiosissimo eius sanguine, in domo figuli creatorisque omnium sepelimur et

requiescimus’.

105 in Zacharia] Hieron. in Matth. 27, 9 : ‘Hoc testimonium in

Ieremia non inuenitur, in Zacharia uero...’ etc.

83 pro eVicn?/aaj] pro episemo ; pro episomo A B C G ; episemum /3 84/85 sic et hie error fuit scriptorum] Haec uerba cod. S unus seruauit 85 Nescientes] S G ; nescimus A ; scimus fi B C 80 prima] plurima B C ; plurimum A 86/87 gentibus] gentilibus A

88 primus] primum S

97 Iudaeorum] non

Iudaeorum /9 S

79 scriptum est] om. j2 80 sit] est Q 82 Marco] enim add. Q 83 emercj/au)] epissim Q} (emaai/xov in marg., uocab. illis. sup. lin.) 84/85 sic et hie error fuit scriptorum] haec adsunt in Q, om. W 87 legerent] legerunt Ql 92 in euange¬ lio] in euangelium Q retulit] rettulit Q 95 in sepulturam] in sepultura Q 97 est] om. Qp

101 Retulit] rettulit Q

inquit] om. Q

Morin

61

68 3.

4. 5.

6.

7.

8.

TRACLATVS DE PSALMO LXXVII

Quanta audiuimus et cognouimus ea. Hos uersiculos ‘Adtendite populus meus legem meam’ usque in istum uersiculum ‘Eloquar propositiones ab initio’ ex persona Xpisti dicuntur, no ipse Saluator loquitur. Iam ceteros uersiculos usque ad finem psalmi ex persona apostolorum debemus accipere. Dicente ergo Domino ‘Inclinate aurem uestram ad uerba oris mei’ : o apostoli, quod, inquit, audistis in secreto, praedicate super tecta : quid dicunt apostoli ? Quanta audiuimus et cognouimus ii5 ea, et patres nostri narrauerunt nobis. Haec domine, quae tu nobis loqueris, et patres nostri patriarchae et prophetae locuti sunt nobis. Et patres nostri narrauerunt nobis. Non sunt occultata a fliis eorum in generationem alteram. Propterea illi locuti sunt, ut nos filii eorum sciremus. Et legem posuit in Isra120 hel. Quanta mandauit patribus nostris. Ille carnaliter haec locutus est, sed nos ea spiritaliter intellegimus. Vt nota facerent ea filiis suis : hoc est nobis. Propterea illis locutus est, ut nobis proderent. Filii qui nascentur et exsurgent, et narrabunt ea fliis suis. 125 'Pro patribus, inquit, tuis nati sunt tibi filii’. Nos filii sumus illorum. Illi nobis narrauerunt, et nos narrauimus filiis no¬ stris : filii eorum nos sumus. Vt ponant in Deum spem suam. Vt iam non credant in idola, sed in Deum credant. Et non obliuiscantur operum Dei. Vt ijouideant ordinem creaturae, et ex creatura intellegant Creatorem. Et mandata eius exquirant. Non contemnant sicut Iudaei, sed exquirant sicut Xpistiani. Ne fant sicut patres eorum. Ne murmurent, sicut murmurauerunt quidam in deserto, et perierunt ; ne sic murmurent 135 sicut Iudaei, et pereant in deserto. Generatio praua et exasperans. Non ego hoc loquor : propheta tuus hoc loquitur de te.

114 tecta] Matth. 10, 27.

125 filii] Ps. 44, 17.

134 et perierunt] I Cor. 10, 10.

107 Hos uersiculos] Hi uersiculi /J 110 ad] in S G 113 o apostoli, quod, inquit] apostoli quid inquid G ; o inquid apostoli quod S 115 quae] om. G 118 in generationem alteram] C(gr. els yeveav irepav) ; in generatione altera B S G 110 sciremus] esseremus G 120 Ille] codd. ; illis jS haec] C G S ; om. |2 A B 121 locutus est] codd. ; locuti sunt g 123 proderent] prodessent S G 124 nascentur] nascuntur S G ea] S (gr. avra) ; om. g A G 126 narrauimus] narrabimus (b ex u ?) A ; narramus S 127 filii eorum] filii filiorum S 129 operum] opera g A S ; operam G

108 legem meam] J21, in praem. 2 m.

136 loquor] locor S ; loquar exasperans G

113 audistis] auditis Q

115 quae] qua

et Q1 Et patres usq. nobis] om. Q 118 in generationem alteram] in gene¬ ratione altera Q 120 haec] hie Q 124 et exsurgent] et om. Q1 ea] om. Q 125 nati] natis, nati Q

tibi filii] tibi fili tibi Q

128 in Deum] in deo Q in idola] in idolis Q Et] ut j2 operum] opera Q

126 narrauimus] narramus Q 129 in Deum] in deo Q

Morin

62

TRACTATVS DE PSALMO LXXVII

140

145

150

9.

155

160 10. 11.

165

69

Generatio praua et exasperans. ‘Generatio adultera et pessima signum quaerit, et signum non dabitur ei, nisi signum Ionae’. Quare dixit, praua ? Quia facti sunt in arcum peruersum. Arcus enim numquam extenditur in eum qui se mittit, sed contra aduersarios. Ista autem generatio cum esset recta a Deo conclita, et haberetur in manu Dei quasi arcus, ut mitteret per earn sagittas, uersa est quasi arcus peruersus, blasphemantes in Creatorem suum. Generatio quae non direxit cor suum. Vsque hodie peruersus est Israhel. Et non est directus cum Deo spiritus eius. Quoniam non recepit Filium, propterea non recepit Spiritum sanctum. Denique Spiritus sanctus, quando descendit in specie columbae, non descendit super turbas Iudaeorum, sed super unum Iesum. Si uis ergo, Iudaee, Spiritum accipere, crede in Iesu : quoniam Spiritus sanctus sedet in Iesu. Filii Efraim intendentes et mittentes arcum. O quanta mysteria, o quanti flores. Non dico dies, sed totus mensis ad intellegentiam istius psalmi non potest sufficere. In singulis uerbis sensus sunt. Habemus et thesaurum in uasis istis fictilibus. Multi hoc interpretantur de corpore et Spiritu sancto : hoc est, habemus thesaurum in uasis fictilibus. Est quidem et ista intellegentia. Sed ista multo melior est, quo¬ niam habemus thesaurum pretiosissimum in uasis fictilibus, hoc est in uerbis rusticis scripturarum. Filii Efraim intendentes et mittentes arcum, conuersi sunt in die belli. Non custodierunt testamentum Dei, et in lege eius noluerunt ambulare. Et obliti sunt benefactorum eius, et mirabilia eius quae ostendit eis. Legimus in Regnorum libris, quoniam sub Roboam filio Salomonis Hieroboam filius Nabat scidit populum a reliquo populo, et decern tribus duxit in Samariam. Iudae uero tribus et Beniamin remanserunt sub imperio Roboam : et multi de tribu Leui, qui habitabant in Hierusalem sacerdotes et leuitae, sicut scriptum est in Paralipomenon, reuersi sunt ad templum

138 Ionae] Matth. 16, 4. 139 peruersum] Ps. 77, 57. 156 fictilibus] 2 Cor. 4, 7. 164 in 'R.egnorum libris] 3 Reg. c. 12. 169 in Paralipomenon] 2 Par. 11, 13.

139 facti sunt] factus sunt G ; facta est S 146 directus] codd. ; creditus g 150 Iudaee] Iudaea A C Spiritum] C add. sanctum 152 Efraim] scripsi ; Ephraim g ; Effrem A B C G ; Ephrem S : nullus codex sibi constat quantae B

155 et] ante ‘thesaurum’ om. B C

153 quanti]

164 filio] filium B C

139 facti sunt] facta est Q 139/140 Arcus] cum Q} 141 autem] uero Q 146 directus] creditus Q super unum] super om. Q1 150 Si uis] suis Q} Iudaee] iudeae Q1 Iesu] iesum Q 151 in Iesu] iesum Q1 (in praem. 2 ml) 152 sqq. Efraim] effrem Q duxit Ql

164/165 Salomonis] solomonis Q

et Beniamin] in beniam Q1

166 dixit]

70 170

175

180

185

190

9.

195

200

TRACTATVS DE PSALMO LXXVII

Dei, hoc est in Hierusalem. Tres ergo tribus fuerunt, hoc est in Iudaea : Iuda ipsa regalis tribus, et Beniamin, et postea leuitae, ubi uenerant de diuersis tribubus ad templum. Qui ergo erant in Samaria, de tribu Efraim habebant regem. Quomodo enim qui regnabant in Iudaea, habebant regem de tribu Iuda et de genere Dauid : sic et qui regnabant in Samaria, habebant regem de tribu Efraim, et reges eorum uocabantur Efraim. Legamus Osee prophetam, et omnem prophetiam eius contra Efraim reperimus ; et dicitur ibi ‘Efraim, inquit, factus est quasi columba insipiens’. Vide quid dicat, columba insipiens. Reliquit templum, et habitat in siluis. Columba enim semper in domibus habitat. Efraim uero columba mea reliquit templum, reliquit domum, et habitat in siluis, habitat in desertis. Hoc interim secundum litteram ; debemus enim et historiam ponere. Nunc uero post litteram quasi per quosdam gradus debemus ad maiora conscendere. Dicamus ergo filios Efraim omnes esse haereticos. Et isti enim recesserunt de domo Dei, et isti dimiserunt Dauid et regnum Dauid, et habi¬ tant in desertis. Et dicuntur quidem columbae, quia legunt et ipsi scripturas, sed insipienter intellegunt. Multa sunt quae dicantur. Filii Efraim intendentes et mittentes arcum. Vide omnes haereticos : qui dereliquerunt Hierusalem, qui dereliquerunt templum Dei, qui habitant in Samaria, ubi fecerunt uitulos aureos ? In Bethel et in Dan. Et uide quid dicat : fecerunt uitulos aureos in Bethel, in domo Dei. In domo Dei idolatrae facti sunt. Et fecerunt illud in Dan, hoc est, in iudicium suum et in condemnationem. Dereliquerunt domum Domini, et nihil aliud nisi de auro cogitant. Dicat aliquis : Quare fecerunt uitulos aureos ? Noster thesaurus repositus est in uasis fictilibus. Ecclesiastici enim rustici sunt et simplices : omnes uero haeretici Aristotelici et Platonici sunt. Denique ut sciatis quoniam omnis eloquentia saecularis aurum dicitur, hoc est, quoniam lingua eorum quasi propter splendo179 insipiens] Os. 171

7, 11

194 et in Dan]

;

;

in Iudaea] C

.

in Iuda S G

3 Reg. 12,29.

Iuda jS B

174

]

200 fictilibus 2 Cor. 4, 7.

in Iudaea] in Iuda G

idolatrae] AS,- idololatrae ; idolatriae CG ; idolatria B CGS 203/204 splendorem] S add. eloquii

196

facti] jS B ; factae

171 in Iudaea : Iuda] in iuda Q 172 diuersis] uniuersis Q 175 et qui] om. Q (qui add. 2 m. sup. lin.) 176 eorum] ipsorum Q 177 prophetam] propheta^ 178 reperimus] repperimus j2 179 quasi] sicut j2 182 et] om. Q 187 esse] om. Q 188 dimiserunt] demiserunt Q 193 Samaria] samariam Q1 fece¬ runt] fecerant Q 195 In domo Dei] om. Q 196 idolatrae] idololatrae Q facti] factae Qp

199

Noster] uestes Qfi (uester 2 ml)

Qfi 200 et] om. Q 202 omnis] omnes Q} splendorem (em exp.) auri Q

thesaurus] thesauros

203 propter splendorem aurum]

Morin

63

TRACTATVS DE PSALMO LXXVII

71

rem auriim dicitur : ‘Calix aureus Babylon in manu Domini.’ 205 Videte quid dicat, Babylon confusionis. Ergo mundus iste calix aureus est. De hoc calice aureo omnes gentes propinantur.

10. 11.

12.

Filii Efraim intendentes et mittentes ay cum. Quemcumque uideris haereticorum, omnes superstitiones habent. Conner si Morin 210 sunt in die belli. Nesciunt eum qui dixit ‘Pacem meam do 64 uobis, pacem meam relinquo uobis’, sed ad uerba sunt praeparati. Habent uerba ; sed audiant illud quod scriptum est : ‘Dissipa gentes quae bella uolunt’. Dicat aliquis, nostram esse sententiam. Videamus consequentia. 215 Non custodierunt testamentum Dei, et in lege eius noluerunt ambidare, et obliti sunt benefactorum eius. Consurrexerunt contra eum qui eos regenerauit in baptismate. Et mirabilia eius quae ostendit eis : cor am patribus eorum quae fecit mirabilia. Videte sensum scripturarum, quomodo de filiis Efraim uenit 220 ad historias praeteritas ; ut illud quod scriptum est ‘Aperiam in parabola os meum, eloquar propositiones ab initio’ parabolice dictum ostendit.

13. 14.

Coram patribus eorum quae fecit mirabilia in terra Aegypti, in campo Taneos : interrupit mare, et perduxit eos : statuit 225 aquas quasi in utrem, et deduxit eos in nube diei. Dicat aliquis : Vim facis scripturae : simpliciter enim dicitur de populo Israhel, quando eductus est de terra Aegypti, et propterea secun¬ dum historiam dicitur ; et legimus decern tribus quoniam reliquerunt Deum, et idolatrae effecti sunt, et quia secuti 230 sunt uitulos aureos. Videamus Asaph propheta quo tempore fuerit. Vtique illo tempore, quando fuit Dauid. Sub Dauid autem necdum decern tribus separatae erant. Regnauit Dauid quadraginta annis : rursum Salomon aliis quadraginta annis : post octoginta annos sub Roboam postea scissae sunt decern 204 Domini] Ierem. 51, 7. Cf. Hieron. in Ion. 3, 6 sqq. (M. 25, 1198) : ‘deposito fulgore eloquentiae et ornamentis ac decore uerborum, totos se simplicitati et rusticitati tradere... Vnde et de Babylone in Ieremia dicitur Calix aureus Babylon inebrians omnem terram. Quem non inebriauit eloquentia saecularis ?’ etc. 211 uobis] Io. 14, 27. 213 uolunt] Ps. 67, 31. 204 aurum] C S G ; auri jS A B 205 confusionis] confusio interpretatur S 214 consequentia] /I G ; sequentia S ; consequentiam B C 216 benefactorum] f! S ; benefi(«c a)ciorum G ; beneficiis B C ; beneficii A 217 mirabilia ABC S ; mirabilium /3 G 222 ostendit] B S G, A C 1 m. ; ostendat A C 2 m. 225 in utrem] C S G ; B om. in ; in utre /3 A 229 idolatrae] idolatri B mutat in

idolatres ; idolatriae C S

G. Cf. supra l. 196

quia]

S ;

quasi

ft A C G ; om. C

234 scissae] seise C corr. G ; abscisae S 205 Videte usq. Babylon] om. Q confusionis] confessionis Q1 209 Conuersi] reuersi Ql 214 consequentia] consequentiam Q (m exp.) 216 Consur¬ rexerunt] consurrexunt Qf 219 Videte] eiusde Ql (corr. 2 m. in uide) 220 ut] ad Q (2 m. in ras.) 222 dictum] dicat Q1, dictam 2 m. 224 in campo] in campos Q 227 et] om. Q 229 reliquerunt] dereliquerunt Q quia] quasi Q 231 Vtique] ut Q 233 Salomon] solomon Q aliis] om. Q 234

annos] annis

Qf

72

12.

13.

14.

TRACT AT VS DE PSALMO LXXVII

235 tribus. Vides ergo, quod dicitur, non dicitur decern tribus, sed de haereticis prophetatur. Coram patribus eorum qtiae fecit mirabilia. Obliti ergo haeretici patris sui, quae fecit mirabilia in terra Aegypti, in tenebris istius saeculi, quomodo illos liberauit, in ecclesia renati 240 sunt, et postea ubi nati sunt, displicet eis ecclesia. In terra Aegypti, in campo Taneos : ubi idolatria, ubi rex Aegypti, ubi equites Aegypti, ubi Iannes et Mambres aduersarii Moysi, ubi idolatria. Nos omnes eramus in Aegypto, et a Domino liberati sumus. 245 Interrupit mare, et perduxit eos. Ambulauit Dominus super mare, et fluctus maris mitigauit, et nos perduxit. Interrupit mare, et perduxit eos. Vsque hodie, o monache fidelis, quando educeris de Aegypto, interrumpitur mare, et sic educeris. Statuit aquas quasi in utrem. In hebraico non habet utrem, 250 sed aceruum. Et deduxit eos in nube diei. ‘Ecce Dominus uenit in Aegyptum in nube leui’. Nubem leuem, aut proprie Saluatoris cor¬ pus debemus accipere, quia leue fuit et nullo peccato praegrauatum est : aut certe nubem leuem debemus sanctam Ma255 riam accipere, nullo semine humano praegrauatam. Ecce Do¬ minus uenit in Aegyptum saeculi istius super nubem leuem, Virginem. Et deduxit eos in nube diei. Pulchre dixit, diei : nubes enim ilia non fuit in tenebris, sed semper in luce. Et tota node in 260 inluminatione ignis. ‘Et tenebrae non sunt absconsae a te : sicut lux tibi, ita et nox tibi’. Et tota node in inluminatione ignis. ‘Dominus noster ignis consumens est’. Ignis consumens. Non dixit, quid consumens : nobis intellegentiam dereliquit. 250 sed aceruum] Psalt. hebr. Hieron. ‘et stare fecit aquas quasi aceruum’. 252 leui] Is. 19, 1. 255 praegrauatam] Hieron. in Is. 19, 1 : ‘Ascendit Dominus super nubem leuem, corpus sanctae uirginis Mariae, quod nullo humani seminis pondere praegrauatum est : uel certe corpus suum, quod de Spiritu sancto conceptum est’. 261 tibi] Ps. 138, 12. 262 consumens est] Deut. 4, 24 ; Hebr. 12, 29. 263 nobis intellegentiam dereliquit] Hieron. ep. 48, n. 19 : 'nobis intellegentiam derelinqui’ ; Aduersus Iouin. 1, 16 : ‘nobis intellegentiam derelinquens’ etc. 235 dicitur decern tribus] S G B ; de decern tribubus g C add. sunt

ergo] g add. sunt

237 Obliti] A S

238 quae] C ; qui g A B S G

212 Iannes]

S ; Iamnes g C ; Iamnis G 215 perduxit] G (gr. Scijyayev) ; eduxit g AS 219 in utrem] C S G ; in utre g A ; utrem (pm. in) B 260 absconsae] absconditae A G 263 quid consumens] quid consumat S 235 decern] de decern Q

238 quae] om. Q}, qui 2 m.

211/213 idolatria] Q},

idololatria 2 m. 215 perduxit] eduxit Q 251/252 Aegyptum] aegypto Q1 253 leue] jQ1, leui 2 m. fuit] sit Q et] om. Q 255 praegrauatam] praegrauatum (m exp.)

Q

256 Aegyptum] aegypto

Ql

259/261 tota nocte] totam noctem Q

259 in luce] in lucem

Q

260 absconsae] abscon-

ditae Q 262 Dominus noster] uidete quid dicat (dicit 2 ml) in inlumina¬ tione ignis praem. Q />r.ignis consumens] igne consumens est. Ignis consumens] om. Q 263 dereliquit] derelinquid Q

Morin

65

TRACTATVS DE PSALMO LXXVII

73

Qui super fundamentum Xpisti aedificauerunt lignum, faenum, stipulam, Dominus illis ignis consumens est. Ignis duplicem habet naturam : et lucet, et urit. Si peccatores sumus, incendit : si iusti, lucet nobis. Interrupit petram in deserto. Interrupta nobis est petra in heremo. Percussa est petra, et fluxerunt aquae : ilia petra, 270 quae dicit ‘Qui sitit, ueniat et bibat’ ; de cuius uentre fluxerunt flumina. Et adaquauit eos uelut in abysso multa. In deserto, ubi aqua non erat, abundantia nobis aquarum facta est. Multa sunt quae dicantur, et infinitus est psalmus, et tem¬ pore excludimur. Oremus autem Dominum, ut et nobis inter275 rumpat mare, ut et nobis petra fluat aquas, ne et nostra cadauera pereant, et iaceant cum populo in deserto. Scitis enim quoniam cadauera patrum nostrorum usque hodie iacent in deserto. Credite mihi : quotienscumque uideo synagogas, sem¬ per illud habeo in mente, quod dicitur ab apostolo, quoniam 280 non debemus exultare super oliuam cuius fracti sunt rami, sed timere ; quoniam si rami naturales praecisi sunt, quanto magis nos, qui inserti sumus de oleastro, timeamus ne fiamus sicut patres nostri ‘generatio praua et exasperans, generatio quae non direxit cor suum, et non est creditus cum Deo 285 spiritus eius’. Quoniam non habent spiritum Dei, propterea mortui sunt, et iacent cadauera eorum in deserto. Ego syna¬ gogas eorum nihil aliud intellego, nisi sepulcra in deserto. Lege libros ueteres. Oremus autem Dominum, ut et ista sepul¬ cra resurgant. Si enim filii Abrahae facti sunt lapides, filii 290 Adam, qui mortui sunt, possunt resurgere, si uoluerit Iesus. Licet enim mortui sunt et iacent in sepulcra, etiamsi quatriduani sunt, etiam si foetent, potest eis dicere Iesus : ‘Lazare, ueni foras.’

265

265 stipulam] I Cor. 3, 12. 270 bibat] Io. 7, 37.38. 273 Multa sunt quae dican¬ tur] Longe aliter pergit Breuiarium, in quo et de Pauli apostoli ‘decem epistulis’ sermo est, et Chami nomen ‘calliditas’ latine exponitur. 279 ab apostolo] Rom. 11, 17.18. 293 foras] Io. 11, 43. Cf. supra p. 47, 1. 228.

271 in abysso multa] abysus multa S G Psalt. Rom. 273 Multa sunt quae dicantur etc.] Haec condusio tractatus nusquam, nisi jailor, edita est 282 oleastro] oleastro ? A fiamus] efficiamur S 288 libros] B S ; et libros C ; et libris G 289 facti sunt] facti sumus G 291 sepulcra] G ; sepulchra B L S ; sepulchris C. Verba quietis cum praepositione els coniuncta interdum in nouo testamento leguntur, ut Matth. 2, 23 ; Marc. 2, 1 ; Rue. 11, 7 ; Act. 8, 40 etc.

266 urit] uret Q

267 incendit] uret Q

lucet] luc//uret Q (luc// in fine uers.)

268 Interrupit] interrupet Qf 269 heremo] deserto Q 270 quae] qui Qf 270/271 ~ flumina fluxerunt Q 271 multa] multo Q1 278 synagogas] Qf, synagogam 2 m. 28J ~ rami si j2 naturales] naturalis Q 284 creditus] directum Q 288 Lege] lege et Q 289 Abrahae] abraham Q 289 filii usq. ps.

lxxxviii,

l. 54 in saeculum] deest in Q.

Morin

66

74

TRACTATVS DE PSALMO LXXVIII DE PSALMO LXXVIII

Vers. 8. 5 9.

io

15 11. 20

25

30

Quoniam pauperes facti sumus. Quoniam tu pauper pro nobis factus es, propterea et nos pauperes facti sumus. ‘Oratio pauperis cum anxiatus fuerit, et effuderit orationem suam coram Domino’. Quoniam tu pauper factus es, cum esses diues, et nos pauperes facti sumus. Adiuua nos, Deus salutaris noster. In hebraico habet ‘Adiuua nos, Deus Iesus noster’. Vbicumque enim saluator est, ibi in hebraico Iesus habet. Denique Gabriel quando uenit ad Mariam : ‘Et uocabis eum, inquit, Iesum : iste enim saluum faciet populum suum’. Adiuua nos, Deus Iesus noster. Videte quid dicat ‘adiuua’. Qui dicit ‘adiuua’, et ipse liberari conatur : neque enim dormientes nos Deus adiuuat, sed laborantes. Propter gloriam nominis tui Domine libera nos : quoniam uocatum est nomen tuum nouum super nos, quod benedicitur in gentibus. Et propitius esto peccatis nostris propter nomen tuum. Tu saluator, tu Xpistus, et nos Xpistiani : mise¬ rere nobis propter nomen tuum. Introeat in conspectu tuo gemitus conpeditorum. Hoc solent dicere qui secuntur Origenis dogmata : Gemitus conpeditorum, hoc est angelorum, qui conpediti sunt, inquiunt, in corporibus. Quo modo enim si mittantur conpedes in pedibus, degrauant corpus, et currere non sinunt ; sic et corpora nostra includunt animas, hoc est angelos, et degrauant in terra. Et hoc quibus uerbis adprobant ? ‘Infelix ego homo, quis me liberabit de corpore mortis huius ?’ Et illud quod dicit ‘Cupio dissolui et esse cum Xpisto’, reuerti et esse cum Xpisto. Vide¬ te, inquit, quid dicat apostolus. Quicumque dicit, Cupio re¬ uerti, utique illuc dicit, ubi ante fuerat. Introeat in conspectu tuo gemitus conpeditorum. Ego uero simpliciter rusticana simplicitate et ecclesiastica ita tibi respondeo : ita enim apostoli responderunt, sic sunt locuti, non uerbis rhetoricis et diabo-

LXXVIII, 4 Domino] Ps. ioi, 1. 5 diues] 2 Cor. 8, 9. 7 Iesus noster] Psalt. iuxta hebr. Hieron. ‘Auxiliare nobis, Deus Iesus noster.’ 8/9 Gabriel q. u. a. Mariam] Immo ‘Angelus Domini’ quando uenit ad Ioseph, Matth. 1, 21. Cf. tamen Luc. 1, 31. 19 Origenis] ‘In libris enim -rrepl ’Apga>v, teste Hieronymo (Contra Io. Hierosol. n. 17), et angelos... dicit animas esse eorum corporum, quae uel desiderio uel ministerio susceperint.’ 25 huius ?] Rom. 7, 24. 26 cum Xpisto\ Philipp. 1, 23.

De Psalmo lxxviii] Edit, ad calcem Breuiarii. Migne 26, 1365 1 sumus] S add. nimis 3 anxiatus] anxius G 4 pauper] G add. nobis 7 Deus] C S ; om. p. B G 26 dissolui] Haec uox in A. erasa est,et pro ea uerbum reuerti sup. lin. scriptum reuerti] siue reuerti S

Morin

67

TRACTATVS DE PSALMO LXXVIII

35

40

45

12.

50

13.

55

60

75

licis : ‘Melius est enim reuerti et esse cum Xpisto’. Quia sic habet in graeco ; non habet ‘dissolui’ sed ‘reuerti'. Reuerti, et esse cum Xpisto. Vbi Adam fuit pater meus, ibi et ego esse desidero ; unde ille eiectus est, ego reuerti cupio. In Adam omnes nos de paradiso eiecti sumus. Introeat in conspectu tuo gemitus conpeditorum. Quare enim hoc non simpliter intellegam dictum esse de martyribus, qui inclusi sunt in carceribus ? Quanti enim et in metallis missi sunt ? Ego uero dico, quia illorum conpeditorum uere exaudiat uocem Deus. Secundum magnitudinem brachii tui posside filios mortificatorum. Nos omnes, si tamen meremur, filii martyrum sumus. Apostolus quando in carcere erat, conpeditus erat : apostoli omnes quando in carceribus erant, conpediti erant : omnes martyres qui interfecti sunt in carceribus, conpediti erant. Propterea nunc dicitur, Posside filios mortificatorum. Redde uicinis nostris septuplum in sinu eorum. Mihi uidetur quod non contra illos rogat, sed pro illis : hoc est, da illis sabbatum tuum. Sabbatum autem interpretatur requies. Quod dicit, hoc est : fac eos requiescere in malitia sua. Aut certe aliter : hie eis redde, et non eis reddas in futuro. Nos autem populus tuus et oues pascuae tuae. Vbi oues dicit, innocentiam significat. Oues non habent nisi pastorem. Confitebimur tibi in saeculum. Confitebimur : uel paenitentiam agimus, uel certe, quod melius est, glorificamus. In generationem et generationem ; in primo populo, et in secundo populo. Licet secundum historiam aliter dicatur in Iezechiel, tamen secundum intellegentiam spiritalem hoc dicimus, quoniam duae istae gentes, hoc est, duae uirgae iunguntur in Iezechiel, et fit unum regnum. In generationem et generationem adnuntiabimus laudem tuam. Apostolorum uox est : Petrus in populo circumcisionis, et Paulus et Barnabas in gentibus.

32/3.3 non habet dissolui, sed reuerti] Hieron. in Ephes. i, 3 : ‘Et in alio loco Miser ego homo, quis me liberabit de corpore mortis huius ? Et Melius est reuerti et esse cum Christo’ ; Contra Ruf. 1,25 : ‘dicimus propterea Paulum corporis nexibus coerceri, nec reuerti et esse cum Christo, ut perfecta’ etc. 59 duae uirgae iunguntur in Iezechiel] Ezech. 37, 16 sqq. Hieron. ep. 74, n. 3 : ‘Hae (synagoga et ecclesia) sunt duae uirgae, quae iunguntur in Ezechiel’. Cf. comment, in Ezech. 37, 15 ; in Is.

54. 4 sq.

48 rogat] ^ S; rogant B C P

50 in malitia] G om. in.

LXXVIII, 55/56 et 60 in generationem et generationem] in generatione et generatione Q 61 in populo] in populum Q 62 in gentibus] cui est gloria in saecula saeculorum amen add. Q. 7

H. P. (LXXVin)

Morin

68

76

TRACTATVS DE PSALMO LXXX DE PSALMO LXXX

Vers.

1.

In fmem, pro torcularibus, Asaph. In lege scriptum est tres esse sollemnitates : Pascha, Pentecosten, et Scenopegia. Ante Scenopegia ante dies decern ieiunium erat, et ieiunium erat usque ad uesperam. Eo tempore tubis canebant, hoc est, 5 ieiunabant, et in ieiunio tubis canebant, et post dies decern Scenopegia erant. Diligenter adtendite. Tres sunt sollemnitates in lege descriptae : primum Pascha, deinde Pentecosten, deinde Scenopegia. Ante Scenopegia ieiunium : in ieiunio autem tubis canebant. Animaduertite scripturam, quid signii° heat. Tollite uelamen quod positum est ante oculos Moysi; et uidete quoniam tabernacula non possumus heri, nisi ante ieiunemus. Ipsum autem ieiunium nisi habuerit signum uictoriae, quod nostros aduersarios deterreat, non uincitur Amalec. Quoniam ergo tres sunt sollemnitates, Pascha, Pente15 costen en Scenopegia, ideo et tres psalmi habent titulum ‘pro torcularibus’ : octauus psalmus, et octogesimus, et octogesimus tertius. Videtis ergo quomodo tres psalmi scripti sunt in psalterio, qui pro torcularibus praenotantur. Videte quid di¬ cat : octauus psalmus, et octogesimus, et octogesimus tertius. 20 Et antequam de numero disputemus, dicamus quid sibi significare uelint torcularia. Pro torcularibus. Torcularia non sunt alibi, nisi ubi uinea et infinita uindemia est. Pro torcula¬ ribus. Propterea dicit Dominus atque Saluator : ‘Torcular calcaui solus, et de gentibus uir non erat mecum’. Propterea 25 uineam de Aegypto transtulit et plantauit. Et dicit in Hieremia : ‘Ego te plantaui uineam ueram totam electam : quo¬ modo conuersa es mihi in amaritudinem, uitis aliena ?’ Et Noe uinum bibit, et inebriatus est. Dicitur et a Salomone, dicitur in mysterio : ‘Bibite amici, et inebriamini’. Legimus et in alio 3° loco, quoniam Ioseph ille uir sanctus, qui in typo praecessit Saluatoris, qui uenditus est a fratribus suis, quern uendiderunt fratres sui, et regnauit in Aegypto, sicut et Dominus at¬ que Saluator noster uenditus est a Iudaeis, et regnauit in LXXX, 24 mecum] Is. 63, 3. 25plantauit] Ps. 79, 9. 27 aliena ?] Ierem. 2, 29 inebriamini] Cant. 5, 1. 30/31 in typo praecessit Saluatoris] Hier. ep. 109, n. 2 : ‘Ioseph quoque, qui in typo praecessit domini Saluatoris’.

21.

De Psalmo lxxx] Breu. col. 1121 8 in ieiunio] S G om. in ; ieiunium G octogesimus] hoctuagesimus G 19 octogesimus] octoagesimus G 22 uinea] CP S G ; uineae jS A B 27 aliena] C G ; alienae BBS 28 a] B A 10

BPS ;inCG

LXXX, 9/10 significat] significet Q 16 psalmus, et] et om. Q uidete j2 22 est\om.Q 25/20 in Hieremia] in hieremiamjg Q praecessit] processit Q1 33 noster Q

17 Videtis] 30 ~ uir ille

Morin 69

TRACTATVS DE PSALMO LXXX

77

Aegypto istius saeculi. Ille ergo Ioseph uir sanctus, ille praeci35 puus, qui crudelitatem pietate superauit ; qui ideo uenditus est in Aegypto, ut Aegyptum pasceret et fratres suos qui eum uendiderant ; ille igitur Ioseph inuitauit fratres suos. Sed uidete : ‘Et inebriatus est in meridie’. Et hoc uerum est, et secundum litteram stare potest, ut uir sanctus inebriatus 40 fuerit ? Inebriatus est et Noe, sed uere fuerat inebriatus. Erat inebriatus Ioseph, inebriatus est et Noe, et inebriatus est in domo sua. Videte mysterium. Videamus ante quid significet in mysterio, et postea disputemus quid signibcet in sensu. Post diluuium mundi istius bibit Noe, et inebriatus est in domo 45 sua, et denudata sunt femora eius, et eius apparuit turpitudo. Et uenit frater maior, et inrisit : frater autem minor texit. Hoc totum dicitur de Saluatore, quoniam biberat in cruce passionem. ‘Pater, si possibile est, transeat calix iste a me’. Bibit, et inebriatus est, et denudata sunt femora eius : hoc 50 est, ignominia crucis. Venit frater maior, populus Iudaeorum, et inrisit : et minor, populus de gentibus, texit ignominiam. Propterea ‘maledictus Chanaan, seruus erit fratris sui’. Ecce maledictio ilia usque hodie perseuerat. Nos, minor populus, inperamus maiori populo Iudaeorum. Sicut ergo Uominus in 55 passione inebriatus est, sic et sancti in ardore fidei cotidie inebriantur, et inebriantur Spiritu sancto. Tu qui die hestema aurum colligebas, hodie proicis : nonne apud ignotos uideris insanus ? Denique et apostoli, quoniam Spiritus sanctus descenderat super eos et inpleuerat eos, et loquebantur linguis 60 uariis, propterea dicebantur musto pleni. Multa sunt quae dicantur de uini mysterio et de ebrietate. In finem pro torcularibus, Asaph. Octauus psalmus, et octogesimus, et octogesimus tertius. Nullus alius poterat habere torcularia numerus, nisi octauus, et octogesimus, et octogesi65 mus tertius. Octauus dies resurrectionis est in singulari nu-

38 meridie] Gen. 43, CO pleni] Act. 2, 13.

25.34.

48 a me] Matth.

26, 39.

52 sui] Gen.

9, 25.

35 uenditus] uinditus G 38 in meridie] /3A ita prosequuntur : dicitur. Hoc uero et secundum litteram stare non potest 40 minor] P add. gafet 47 biberat] biberaet B ; dicebat ft 40 eius] & S G inser. et apparuit. Cf. supra l. 45 49/50 hoc est] codd. ; om. ft 52 Chanaan] G mutat in Cham fratris sui] fratribus suis G 57 colligebas] collegebas P corr. G ignotos] ignaros S 01 de ebrietate] G add. sed hoc dixisse sufficiat; d’ sed iam rcdeamus ad psalmum

30ut]utetj2 suos] om. Q 40/41 ~ ioseph inebriatus cratj2 41 inebriatus est] om. Q 42 significet usq. 43 disputemus quid] om. Q} 40 frater autem] et frater Q 47 biberat] biberit Q 49 eius] et apparuit add. Q 50 populus] om. Q 51 ignominiam] ignominia Q 52 maledictus] est add. Q 03 ~ habere poterat Q

Morin 7°

TRACTATVS DE PSALMO LXXX

78

mero. Rursum in octo decadibus octogesimus alius maior numerus. Videtis ergo quoniam haec torcularia non praescribuntur, nisi in die resurrectionis, octaua, et octogesima. Dicat aliquis : Quare postea dicitur in octogesimo tertio torcula7° ria ? Haec torcularia ad Trinitatis mysterium pertinent. Propterea et tres sunt chorodidascali. In octauo dicitur, Psalmus Dauid : in octogesimo, Asaph : in octogesimo tertio, filiorum Chore. Octauus est Dauid, qui interpretatur fortis manu. Prima enim nostra uictoria pugnam habet atque luctam : 75 propterea dicitur fortis manu Dauid. Secunda uero, hoc est in octogesimo, Asaph. Asaph autem interpretatur synagoga. In octauo ergo uincimus, et in octogesimo cum Domino congregamur. In octogesimo uero tertio, filiorum Chore. Chore inter¬ pretatur Caluaria. ‘Ascende calue, ascende calue’. Hoc dice80 bant etiam pueri Helisaeo, quoniam passus fuerat in loco caluariae. Multa sunt quae dicantur, quomodo Helisaeus in Bethel inrisus sit a quadraginta duobus pueris. Ista sunt torcularia, de quibus dicit et Saluator : ‘Facite uobis amicos de iniquo mamona, ut uos recipiant in aeterna tabernacula.’ 85 Quia praeceptum Israhel est, et indicium Deo Iacob. Quod praeceptum Dei ? In uictoria Deo canere : non suam putare, sed Domini. Cum exiret de terra Aegypti, linguam quam non nouerat audiuit. Et nos quando egressi sumus de Aegypto, audiui90 mus linguam quam nesciebamus. Quis nostrum sciebat euangelium ? quis apostolum ? quis prophetas ? Egressi sumus de Aegypto, et audiuimus linguam quam nesciebamus, didicimus linguam quam nesciebamus. Et statim sequitur, Deuertit ab oneribus dorsum eius. 95 Quando in Aegypto eramus, extruebamus ciuitates Faraonis, lutum et laterem portabamus, et tota anima nostra quaerebat paleas. Non habebamus frumentum, non habebamus caelestem panem, qui de caelo uenit : necdum accipiebamus manna de caelo, necdum nobis serpens fuerat in heremo suspensus : 100 necdum petra aquam nobis miserat : necdum extendebamus manus, et cadebat Amalec. Sedebamus in luto, et faciebamus

79 calue]

4

Reg.

2, 23.

84 tabernacula] Luc.

16, 9.

84 iniquo] /3 S (ita Hieron. ep. 108, n. 16 ; ep. 121, c. 6) ; inimico B C ; inimicus G mamona] mammona fiC 85 Israhel] ABCS (gr. tco 'Iupar/X) ; in Israhel (3 G. Cxinde g multum cliffert a codd. mss. 80 suam] B ; suum AC S G 101 sedebamus] sed eramus C

71 dicitur] om. Q qui] in qui Q (sed in exp) 7» alt. calue] om. Q 86 suam] suum Q} 88 quam] om. Q} 90 sciebat] nesciebat Q (sed ne exp.) 101 Sedebamus] sed eramus Q

Morin

11

TRACTATVS DE PSALMO LXXX

8.

79

opera Aegyptia, ciuitates Faraonis extruebamus. Deuertit ab oneribus dorsum eius. Quam grandia ante habebamus onera. Propterea Moyses noster dicit : ‘Venite ad me omnes, qui 105 onerati estis peccatis, et ego reficiam uos’. Manus eius in cophino seruierunt. Cuius ? Israhelis. Alii sunt cophini Aegypti, et alii cophini Iesu. Habet et Iesus cophinos suos, et duodecim cophinos de fragmentis inpleuit Saluator noster. O rem miram, et ingentia mysteria significantem. Quinque milia populi no uersabantur in heremo, sine paruulis et mulieribus : in loco deserto non inueniuntur nisi tantum quinque panes : locus enim desertus erat. Requiro a te, qui tantum litteram sequeris : in deserto loco non inueniuntur nisi quinque panes, et duodecim cophini quomodo inueniuntur ? Si desertus erat 115 locus, utique duodecim cophinos habere non poterat. Sed hoc totum significatur, quod populum suum Dominus in deserto istius saeculi eduxit de Aegypto : pauit panibus suis, et quodcumque supererat, in duodecim cophinis condidit, hoc est in duodecim apostolis ; ut quod perierat in duodecim tribubus, 120 saluaretur in duodecim apostolis. In tribulatione inuocasti me, et liber aid te. Prophetae et psalmi ideo obscuri sunt, quoniam subito, cum nescis, persona mutatur. Denique usque hue locutus est propheta : nunc subito inducitur persona Dei loquens ad populum. In tribu125 latione inuocasti me, et liberaui te. Quicumque in tribulatione es, securus esto : inuoca, et exaudieris. Exaudiui te in abscondito tempestatis. Tempestas ilia quae te premebat, et quasi fluctibus hue illucque trahebat : ego eram in media tempestate. Probaui te in aqua contradictionis. Secundum litteram 130 de Moyse dicitur et Aaron, quod in aqua contradictionis offenderint Deum. Denique ideo non sunt ingressi terrarn repromissionis. Nobis autem dicit Deus : Probaui te apud aquam con¬ tradictionis. Simon probatus est ad aquam contradictionis, quia in hypocrisi accepit baptisma. Quicumque ergo in hypo135 crisi accipit baptisma, iste probatur ad aquam contradictionis. 105 uos] Matth. n, 28. 119 in duodecim tribubus\ Cf. Origen. in ps. 80 ap. Pitra ‘Anal, sacr.’ Ill, 137-8, et Hieron. ep. 108, n. 13. 122/123 persona mutatur] Cf. supra p. 24, 1. 149.

102 Aegyptia] Aegypti et S 108 fragmentis] fracmentis C P 110 uersaban¬ tur] S ; uersabatur G 1 m. ; uescebantur fi G 2 m. 117 panibus] de panibus G 124 loquens] loquentis fi P (ti add. sup. lin.) 129 in aqua] scripsi cum Augustino (CC 39, p. 1125, 11, 3) et psalt. Veron. ap.Migne 29, 286 not.6 (gr. cm uBaros) ; in aquam B C P 1 m. S G ; apud aquam fi P sup. lin. 102 opera Aegyptia] egyptio Q (o exp.) Deuertit] diuertit Q 103 ~ habe¬ bamus ante Q 100 ~ sunt alii Q 114 quomodo] om. Q 118 cophinis] cophinos j2 119 tribubus] tribus Q 128 hue illucque] Q1, et add. 2 m. sup. lin. 129 et 130 in aqua] in aquamQ (ad add. 2 m. sup. in) 134/135 ~ accepit in hypocrisi Q

Morin 72

8o 9.

10.

i4°

145

11.

x5°

*5 5

12.

160

13.

i65

TRACTATVS DE PSALMO LXXX

Audi populus mens, et testificabor te. Nobis loquitur Deus. Quodcumque populo dixit, etiam nobis loquitur. Israhel, si audias me. Quid quaeris ut audiam ? Videamus quid praecipiat. Non erit in te deus recens. Cui deus uenter est, deus ei recens est. Quotcumque uitia habemus, quotcumque peccata, tot recentes habemus deos. Iratus sum : ira mihi deus est. Vidi mulierem, et concupiui : libido mihi deus est. Vnusquisque enim quod cupit et ueneratur, hoc illi et deus est. Auarus aurum deum habet. Nec adorabis Deum alienum. Noster Deus uirtus est : aliorum, uitia atque peccata. Ego enim sum Dominus Deus tuus, qui eduxi te de terra Aegypti. Nos sumus qui educti sumus de terra Aegypti : si tamen exiuimus, si in heremo sumus, si terram repromissionis cupimus uidere. Si reliquimus Sodomam, non respiciamus ad Sodomam: saluati sumus in monte. Non desideremus Aegyptias carnes, non dicamus : Quam bene nobis erat in Aegypto, quando manducabamus carnes in ollis, et alia, et cucumeres. Vis accipere Domini cibos ? uis comedere ipsum Dominum tuum et Saluatorem ? Audi quid dicat. Dilata os tuum, et inplebo illud. Dilatate ora uestra : ipse est et Dominus et panis. Ipse hortatur nos ut comedamus, et ipse noster cibus est. Quantumcumque dilataueris, tantum accipies : non est igitur in mea potestate, sed in tua est. Si uolueris, totum me acci¬ pies : si nolueris, accipies saltim partem. Et non audiuit populus meus uocem meam. Ego sto ante ostium, ego pulso. Volo ut aperias, et ingrediar : et non uis aperire. Et Israhel non intendit me. Et dimisi eos secundum desideria cordis eorum : ibunt in adinuentionibus suis. Infelix est qui a Deo non corripitur. Si quis peccans non percutitur, iste miser est. Ideo dicit : Dimisi eos secundum desideria cor¬ dis eorum. Ideo eos dimisi, quoniam saepe percussi, et disciplinam non receperunt. Rogaui, non audierunt : percussi, non

152 cucumeres] Num. xi, 5.

136 te] C S ; de te G ; tibi g B

161 pulso] Apoc. 3, 20.

138 audias me] B S ; audies me C ; me audieris

G L ; audieris me g 148 exiuimus] G add. de terra Aegypti 150 in monte] ad montem G 152 in ollis] molles L ; S inser. et caepas 160/161 ante ostium] fi S, P sup. lin. ; ante eum B C L,P 1 m. 162 me] B C G LP ; mihi g S 163 ibunt] et ibunt .5’ G

144 adorabis] adorauis Q

145 atque peccata] om. Q

146 enim] om. Q

147/148 si tamen exiuimus] om. Ql, si tamen exiuimus terram add. 2 m. sup. lin. 148 si terram] et terram Q 149 cupimus] cupiuimus Q reliquimus] dereliquimus Q 149 et 150 Sodomam] sodoma Q 151 erat] fuit Q 159 accipies] accipere Q {sed re exp.) 162 non] om. Q 163 adinuentionibus] aduentionibus Q 164 Deo] domino Q dicit] dicitur j2 (ur exp.)

164 percutitur] corripitur Q1

165

TRACTATVS DE PSALMO LXXX

14.

170

15. 175

16.

180

185

190

195

81

senserunt dolorem. Dimitto eos in uoluntatibus suis, ut saturati uitiis suis, uel sic agant paenitentiam suam. Si populus mens audisset me. O clementissimus pater, o misericors Deus. Rogauit, et non est auditus : quasi iratus dimittit filium lasciuientem. Iterum uidet perire, et dolet quia pereat. Et quid dicit ? Si populus mens audisset me, Israhel si in uiis meis ambulasset, pro nihilo forsitan inimicos eorum humiliassem. Numquid grande mihi erat liberare te de tribulatione ? numquid non poteram maiestatem meam mittere, et eruere te de periculo ? Sed quoniam dimisi te libero arbitrio, et stadium tibi proposui, et non corono nisi qui pugnauerit, propterea uictoriam tuo arbitrio derelinquo. Inimici Domini mentiti sunt ei. In hebraico melius habet ‘inimici Domini negabunt eum’ hoc est, Iudaei inimici ipsius negabunt eum. Sed isti inimici qui negaturi sunt eum, ergo perient ? ergo reliquiae non erunt ? Et quomodo iurasti Abrahae, Isaac, et Iacob, quoniam semen ipsorum sit quasi stellae caeli et sicut arena maris ? Quare promisisti patribus, et non reddis filiis ? Inimici Domini negabunt eum. Sed quid dicit ? Et erit tempus eorum in saeculum. ‘Cum introierit plenitudo gentium, tunc omnis Israhel saluus fiet’. In futuro credent, modo non crediderunt. Nunc dicam ad Iudaeos. Solent enim sibi adplaudere et dicere: Et erit tempus eorum in aeternum. Nos dicamus : Verum est, credituri enim sunt de Iudaeis. Denique legimus et in Apocalypsi Iohannis, duodecim milia de singulis tribubus, hoc est, centum quadraginta quattuor milia creditura : et hoc dicitur uirginum esse. Vbi autem uirginum tantus numerus erit, non uirginum quantus erit ? Ergo et nos dicamus Iudaeis : Erit tempus uestrum in aeternum, hoc est, in futuro saeculo. Sed ad te, qui hodie non credis,

170 clementissimus pater] Hieron. in Is. 1, 24 : ‘Plangit autem clementissimus pater principes delinquentes’ etc. 181 negabunt eum] Psalt. iuxta hebr. Hieron. ‘qui oderunt Dominum negabunt eum’. 188 fiet] Rom. n, 25-26. 192 in Apocalypsi] 7, 4-8. 194 uirginum esse] Apoc. 14, 4.

168 senserunt] sentierunt G

Dimitto'] dimittam S

170 populus meus] /3

B C S ; plebs mea G L P clementissimus] clementissime /3 B,L sup. lin. 173 pereat] perierat L ; perit g A 181 alt. inimici] /3 G add. enim 182 negabunt] negauerunt G 188 credent] credit BSG 189 non crediderunt] non

credunt C ; non credit B

169 suam] om. Q 172 et] am. Q 173/174 ~ Israhel si Q 175 ~ erat mihi 176 meam] tuam Qp inimici ipsius] inimici enim ipsius Q 182 negabunt] negauerunt Q 188 credent] credet Q 191 Nos] non Q 192 duodecim milia] xll Q 194 dicitur] dicit Q 197 ad te] ante Q1 Q

Morin 73

82

17.

TRACTATVS DE PSALMIS LXXX ET LXXXI

quid pertinet ? Et erit tempus eorum in saeculum. Inimicorum Dei quale est, tempus erit. 200 Et cibauit eos de adipe frumenti. Induxit eos in terram repromissionis : cibauit non manna, ut in deserto, sed frumento quod cecidit, quod resurrexit. Et cibauit illos ex adipe fru¬ menti. Videte mysterium scripturarum. Ex adipe frumenti. Frumentum adipes habet ? numquid et intestina habet ? Sed 205 uoluit largitatem et pinguedinem gratiae spiritalis ostendere, et ideo adipes nominauit. Et de petra melle saturauit eos. Ipse frumentum est : ipse et petra est, qui populum Israhel satiauit aqua in deserto. Spiritaliter, melle et non aqua satu¬ rauit eum : ut quicumque crediderint et acceperint cibum, 210 mel sentiant in ore suo. ‘Quam dulcia faucibus meis eloquia tua, super mel ori rneo’. Denique et Dominus noster post resurrectionem propterea fauum comedit, et de petra melle saturatus est. Ego rem dico nouam. Ipse petra ipse mel come¬ dit, ut nobis mel tribueret et dulcedinem : ut qui in lege bibe215 rant myrrham, hoc est amaritudinem, postea in euangelio comedant mel euangelii. DE PSALMO LXXXI

Vers. 1.

Deus stetit in synagoga deorum. Multa sunt schemata. Frequenter enim sedemus, interdum stamus, interdum iacemus, interdum currimus, interdum ambulamus. Ita et Deus describitur pro uarietate hominum, et status ipsius diuersus induci5 tur. Si sancti sumus, et sumus similes Moysi, dicitur ad nos : ‘Tu uero hie sta mecum’. Hoc enim dicit Deus ad Moysen. Stabat enim Moyses super petram : propterea et Deus stabat illi. Si uero sancti prius fuerimus, et postea peccatores, iam non nobis stat Deus, sed ambulat : hoc est, mouetur de loco 10 suo, qui nobis ante steterat. Postquam nos moti fuerimus, et ipse nobiscum pariter commouetur. Denique et Adam quam211 meo\

Ps.

LXXXI,

118, 103.

6 mecum]

Deut. 5,

31.

199 est] B ; om. ft et ceteri 201 pr. habet] non habet S G ipse mel] A B G P ; ft C S non repet. ipse. De Psalmo

lxxxi] Breu. col. 1125

213 Ipse] ipsa ft S

1 schemata] scemata L P

199 est] om. Q 201 habet] non habet j2 intestina] intestinasj2 206 melle] mel Q 208 satiauit] saluabit Q 211 mel] Q} et fauum add. 2 m. sup. lin. 213 Ipse] ipsa Q ipse mel] ipse om. Q 211 in lege] legem Q} (sed in add. 2 m. sup. lin. et m exp.) 216 euangelii] cui est gloria in saecula saeculorum amen add. Q.

11

LXXXI, 4 ipsius] et add. Q nobiscum] nobis Q

5 et sumus] sumus om. Q

7 super] supra Q

Morin

74

TRACTATVS DE PSALMO LXXXI

83

diu in paradiso fuit, et legem seruabat, stabat ei Deus. Postquam uero transgressus est, audiuit uocem Dei ambulantis in paradiso. Vis scire quia ambulabat ei Deus ? Quid ei dixit ? 15 ‘Adam, ubi es ?’ Qui ante stantem Deum non fugerat, postea ambulantem fugit. Diximus de stante, diximus de ambulante : dicamus de sedente. Quandocumque sedens inducitur Deus, dupliciter inducitur : aut quasi rex, aut quasi iudex. Si quasi rex, uidet 20 eum sicut Esaias : ‘Vidi Dominum sedentem super thronum excelsum et eleuatum’. Ibi quasi rex regnans inducitur. Quando uero quasi iudex inducitur : ‘Throni positi sunt, et libri aperti sunt’. In Danihele scriptum est. Quid dicitur ? Throni positi sunt, et libri aperti sunt : hoc est, Dominus 25 quasi iudex sediturus, et omnium opera relecturus. Libri qui modo conplicati sunt, tunc aperientur. Omne quod facimus, quod loquimur, quod cogitamus, etiam de otioso uerbo reddituri sumus rationem : scriptum est in libris Dei. Putat aliquis libros esse in caelo, ubi scribuntur peccata nostra. Ego puto 30 libros esse conscientias nostras, quae tunc aperientur, et uidebit unusquisque quod fecit. ‘Nihil occultum, quod non reuelabitur’. Propterea throni positi sunt, et libri aperti sunt. Quanta scripta sunt in libro meo, et ne fratri quidem meo neque amico meo audeo confiteri. Sciunt angeli quid fecerim, 35 sciunt throni, sciunt seraphim : scit Pater et Filius et Spiritus sanctus. Diximus de Deo quod aliis stet, aliis ambulet, aliis uero sedeat aut quasi rex aut quasi iudex : aliis uero dormit. Si

15 ubi es ?] Gen. 3, 9. 21 eleuatum] Is. 6, 1. Quern ad locum Hieronymus noster in comment. ‘Vidit, inquit, Isaias sedentem Dominum super solium excelsum et eleuatum, ut habitum regnantis ostenderet.’ 23 in Danihele] 7, 9.10. Cf. Hieron. in Is. 3, 13 : ‘Nec sedet Dominus in habitu iudicantis, ut in Daniele legimus : Throni positi sunt, et libri aperti sunt.'' 28 rationem] Matth. 12, 36. 30 libros esse conscientias] Hieron. in Dan. 6, 10 : Tudicium sedit, et libri aperti sunt. Conscientiae et opera singulorum... reuelantur.’

31/32 reuelabitur] Matth. 10, 26; Luc. 12,

2 etc.

15 fugerat] fugierat L 19/20 uidet eum] / uidit eum B C G L ; uidetur /S 20 sicut] om. G Vidi] uidit S 23 Quid] L add. ibi 25 sediturus] B S G ; sedeturus L, C mutat. in sediturus, sessurus ; sessurus /3 A relecturus /S S ; lecturus B C G L P 20 aperientur] aperiuntur S G 29 scribuntur] scribantur C L 31/32 reuelabitur] reueletur C G L P 33 ne] S G ; nec C, B c add. sup. lin., L c post eras. sciunt dominationis

34 fecerim] fecerimus C

13 est] et add. Q 14 ambulabat] ambulat Q Deum] dominum Q fugerat] fugerant Q sediturus] Q1, sessurus 2 m. aperiuntur Q

35 throni] G inser.

seraphim] cherubin et seraphin S

15 Adam] adam adam Q 19 uidet] uidete O 25

25/20 qui modo] quo modo 0}

29 scribuntur] scribantur Q

20 aperientur]

Morin 75

84 40

45

50

55

2. 60

65

3. 4. 70

TRACTATVS DE PSALMO LXXXI

quando nos derelinquit temptationibus : licet simus sancti, tamen relinquimur temptationibus, ut probemur : eo tempore nobis dormit Dominus. Denique quid elicit et psalmista ? ‘Exsurge, utquid dormitas Domine ?’ Et apostoli quando erant in naui, et nauis fluctibus tundebatur, dormiebat eis Do¬ minus : propterea enim nauis fluctibus tundebatur. Denique excitant eum, et euigilat, et statim tempestas quiescit. Diximus de quattuor schematibus Dei, quia aliis stat, aliis ambulat, aliis sedet, aliis quasi dormit, aliis uero euigilat et consurgit. Deus stetit in synagoga deorum. Quia dii erant, propterea stabat eis Deus. In qua ipsa synagoga nostra diuersa Deus habet schemata : aliis stat, aliis sedet, aliis ambulat, aliis dormit. Cum ipse sit inmutabilis, pro nostra uarietate mutatur. Vide hominis dignitatem. Deus stetit in synagoga deorum. Largitur nobis nomen, ut largiatur et meritum. In medio autem deos diiudicat. Quasi imperator in medio exercitus diiudicat deos. Deos diiudicat. Res formidabilis, res terroris plena. Si deos diiudicat, de peccatore quid tacit ? Duos istos uersiculos quasi propheta dixit. Hoc uero quod sequitur, Vsquequo iudicatis iniquitatem ? ipse Deus loquitur ad iudices, hoc est, ad principes populi. Specialiter isti uersiculi, qui secuntur, ad iudices dicuntur. Si saeculi iudices, manifestum est : si uero ecclesiae iudices, de episcopis intellegamus atque presbyteris. Vsquequo iudicatis iniquita¬ tem ? Qui iudicat iniquitatem, iudex iniquitatis est. Ille est iudex iniquitatis, de quo dicitur in euangelio, quia Deum non timebat, et hominem non uerebatur. Vsquequo iudicatis ini¬ quitatem ? Dedi uobis potestatem in gregem meum et in populum Dei : debetis iudices esse, non lupi. Et faciem peccatorum sumitis : indicate egeno et pupillo, humilem et pauperem iustificate : eripite pauperem et egenum, et cetera. Quando uenerit ad uos iudicium, non consideratis causam, non consideratis iudicium, sed personas eorum qui habent causas. Verbi causa, si uenerit pauper habens iustum negotium, et uenerit diues habens malum negotium : uos 42 Domine ?] Ps.

43, 23.

04 in euangelio] Luc.

18, 2.

44 tundebatur] p AS G ; flectebatur C P, Bex flectabatur enim] om. S tun¬ debatur] flectebatur A ; iactabatur G 00 saeculi iudices] S inser. intellegimus 00/07 populum Dei] populo meo S

39 derelinquit] derelinquet Q simus] sumus O1 44 tundebatur] flectebatur 47 uero] om. Q 53 largiatur] elargiaturjO 55 terroris] Q, terroribus 58 iudicatis] te add. Q (sed exp.) 04 quia] qui Q 05 uerebatur] reuerebatur Q 05/00 iniquitatem] qui iudicat iniquitatem add. Q 08 peccato¬ rum] peccatoris Q iudicate usq. 70 cetera] om. Q 70 consideratis] considerantis Q (sed ult. n eras.)

Q 2 m.

Morin

76

TRACTATVS DE PSALMO LXXXI

85

personas aspicitis, non negotium. Hoc interim secundum unam interpretationem. Ceterum est et alia interpretatio sacratior. Solet in theatris unus homo frequenter diuersas habere personas. Nunc ingreditur in mulierem, nunc in uirum, nunc in regem ; et qui in regem processerat, rursum in seruum procedit. Dixi exemplum ,ut de carnali uenire possimus ad 80 spiritale. Et nos diuersas personas accipimus. Quando enim irascor, personam leonis adsumo : quando res alienas rapio, lupi personam adsumo : quando uero crudelis sum et interficio, adsumo personam crudelis. Sed quomodo qui sunt peccatores, in peccatis habent diuersas personas : sic econtrario 85 qui sancti sunt, habent et ipsi diuersas personas, sed in bono. Quando elemosynam facio, habeo personam quasi dementis : quando uero bene iudico, habeo personam boni iudicis : quando uero iniuriam patior et humilis sum, habeo personam humilis. Infelix est, qui plures in malo habet personas : felix, 90 qui diuersas personas habet in bono. Nescierunt neque intellexerunt, in tenebris ambulant. Qui ? mali iudices. Quos ego deos uocabam, uitio suo mali iudices appellati sunt. Nescierunt me, neque intellexerunt iudicium meum : in tenebris ambulant. Quia dereliquerunt lucem, prop95 terea in tenebris ambulant. Ego dixi, uos estis lux huius mundi: et uos declinastis a luce, et facti estis tenebrae. Quia ergo hoc fecerunt, uideamus quid sequitur. Mouebuntur omnia fundamenta terrae. Videte principes mali qualem habent retributionem : propter malos iudices 100 terrae fundamenta quatiuntur. Hoc interim diximus primum secundum litteram, quoniam totius orbis concussio propter malos iudices uenit. Dicamus autem et aliter. Mouebuntur omnia fundamenta terrae. Ego malos iudices, qui fundamenta posuerunt in terra, et non in caelo, subuertam : qui debuerunt 105 fundamentum habere Xpistum, quem posuit architectus Paulus, noluerunt, sed in terra posuerunt fundamenta sua. 75

5.

76 Solet in theatris etc.] Hieron. epist. 43, n. 2 : ‘Et quomodo in theatralibus scenis unus atque idem histrio nunc Herculem robustus ostendit, nunc mollis in Venerem frangitur, nunc tremulus in Cybelem : ita et nos... tot habemus personarum similitudines quot peccata.’ !)6 mundi] Matth. 5, 14. 105 Paulus~\ I Cor. 3, 10. 79

de carnali] de carnalibus G ; a carnale ^ 80 spiritale] AS; spiritalem B C GP 86 quasi] S ; om. ceteri 95 huius] B C S ; om. G P 104 in terra et non in caelo] C ; in terram e. n. i. caelum jS B S G

74 j2

personas] personam Q 78 alt. in regem] in rege Q in seruum] in seruo 79 procedit] procedet Q ad] et Qp (ad sup. lin. 2 ml) 80 Et] ad Qp

(et sup. lin. 2 ml) j2

92 deos] om. Qp 93 ante 96 declinastis] declinatis j2 102 iudices] principes

accipimus] accepimus Q

neque] nescierunt repet. Q

101 in terram e. n. i. caelum Q

Morin

77

TRACTATVS DE PSALMO LXXXI

86 6.

no

115

120

7.

125

130

135

140

Ego dixi : dii estis, et filii Excelsi omnes. Audiat Eunomius, audiat Arrius, qui dicunt Filium Dei similiter esse filium, ut nos sumus. Quod dii sumus, non sumus natura, sed gratia. ‘Quotquot enim eum receperunt, dedit eis potestatem filios Dei fieri’. Propterea feci hominem, ut de hominibus dii fiant. Ego dixi : dii estis, et filii Excelsi omnes. Videte quanta sit dignitas : et dii uocamur, et filii. Ego feci uos deos, sicut feci Moysen Pharaonis deum : ut postquam dii fueritis, digni efficiamini esse filii Dei. Considerate scripturam diuinam. ‘Non est personarum acceptio apud Deum’. Non dixit : Ego dixi : dii estis, reges et principes, sed omnes : quibus aequaliter corpus dedi et animam et spiritum, aequaliter donaui et deitatem et adoptionem. Aequaliter omnes nascimur, et imperatores, et pauperes : aequaliter et morimur. Aequalis enim conditio est. Vos autem sicut homines moriemini. Videtis ergo quoniam qui homo est moritur. Deus enim non moritur. Et Adam quamdiu seruauit praeceptum et deus fuit, non mortuus est. Postquam uero gustauit de arbore inlicita, statim mortuus est. Denique dicit ei Deus : ‘In quacumque die gustaueris, morte morieris’. Melius habet in hebraico : ‘Vos autem sicut Adam moriemini’. Sicut ille eiectus est de paradiso, sic et nos eiecti sumus. Et sicut unus de principibus cadetis. Quoniam dixerat ‘filii Excelsi omnes’ ; non potest filius esse Excelsi, nisi et ipse Excelsus fuerit. Ego dixi, ut omnes uos excelsi sitis, ut ego excelsus sum. Vos uero sicut unus de principibus cadetis. Quoniam excelsi eramus, propterea cecidisse dicimur. Vbi sunt qui dicunt diabolum diabolum esse factum ? Vbi sunt qui dicunt malam naturam a Deo creatam ? Secundum hebraicum hie duo dicuntur. Vos autem sicut Adam morie¬ mini : sicut pater uester noluit audire praeceptum Domini, et cecidit, ita et uos moriemini. Ergo illud de Adam dictum est. Hoc uero quod sequitur, Et sicut unus de principibus cadetis : quis est iste unus de principibus, qui cecidit ? Si uolueris di-

111 fieri] Io.

1,

12.

114 deum] Exod. 7, 1.

127 morieris] Gen. 2, 17. moriemini’.

lift apud Deum] Rom. 2, 11.

in hebraico] Psalt. Hebr. Hieron. ‘Ergo quasi Adam

110 enim] B S ; om. G ; autem A C

Dei] codd. ; mei

113 uocamur] uocan117 omnes] omnibus G 124

seruauit] C G ; seruabit S ; seruabat /? BP

134 diabolum] non repet. ACP

tur G

10!)

115 esse] om. ft

111 feci] fecit C

natura sed gratia] naturae sed gratiae Q

114 Moysen] moj’si Q et] om. Q om. Q

115 Dei] mei Q

110 Quotquot] quodquod Ql 118 dedi] dedit O (t exp.)

133 cadetis] caditisi2 l*54 diabolum] non repet. Q cadetis] caditis Q 140 uolueris] uoluerimus Q

131

139 quod]

TRACTATVS DE PSALMO LXXXI

87

cere Adam, iam in superioribus uersiculis dictum est, Vos autem sicut Adam moriemini. Simulque uidete significantiam uerbi. Vos autem sicut Adam moriemini. Quoniam Adam mortuus est, et nos morimur. Diabolus uero, qui princeps fuit, et 45 cecidit, non mortuus est. Neque enim potest angelica dignitas mortem recipere, sed tantum ruinam. Idcirco dixit, sicut unus de principibus cadetis. ‘Quomodo cecidit Lucifer, qui mane oriebatur ?’ Ecce et hie cecidit, et ibi cecidit. Propterea ceci¬ dit, quia semper in caelestibus uersabatur. Iste est, cui dicitur 5° in Iezechiel : ‘Tu es resignaculum similitudinis’. Videte quid dicat, resignaculum similitudinis. Non dixit, Tu es signaculum similitudinis : sed, resignaculum similitudinis. Signauerat te Deus, et similem sibi fecerat : tu uero postea resignasti. Ad similitudinem et imaginem Dei et tu conditus es. Denique 55 dicitur in ipsa prophetia : ‘In medio cherubim nutritus es, inter lapides iaspidis et carbunculi fuisti in paradiso Dei. Et cecidisti, inquit, et a monte Domini uulneratus es’. Iste prin¬ ceps Tyri : nunc princeps Tyri ex eo tempore quo cecidit : siquidem Tyrus lingua hebraica dicitur sor, hoc est tribulatio. 60 Ergo et iste princeps, qui primo erat in caelo, nunc factus est princeps Tyri, hoc est tribulationis istius saeculi. Sicut unus de ;principibus cadetis. Quando dicit ‘sicut unus’, ostendit esse et alios. Legite Apocalypsin Iohannis : draco quando de caelo cecidit, tertiam partem stellarum secum duxit. 65 Hucusque Deus locutus est ad homines, et rursum propheta loquitur. Surge Deus, iudica terram. Surge, quia nauis nostra fluctibus tunditur. Surge Deus, iudica terram : quoniam mali iudices non iudicant, sed euertunt legem tuam, et pecora tualacerant. Tu surge, quiuerus iudex es. Quia ergo mali iudi-

148 oriebatur ?] Is. 14, 12.

150 similitudinis] Ezech. 28, 12.

152 sed resignacu¬

lum] Hieron. in Ezech. 28, 11 sqq. : ‘Et quia in latinis codicibus pro signaculo resignaculum legitur, dum KaKo^Xcos uerbum e uerbo exprimens, qui interpretatus est iuxta Septuaginta translationem d-jTocf>payiaij.a i. e. resignaculum posuit; unde quidam sic intellegunt, quod signaculum Dei et figuram, quae uelut in cera mollissima exptessa sit, rex Tyri resignauerit atque perdiderit, ut pro signaculo fecerit resignaculum, nequaquam habens imaginem et similitudinem Dei, iuxta quam et primus homo conditus est’ etc. 155 in ipsa prophetia] Ibid. u. 13 et 14. 159 sor hoc est tribulatio] Hieron. in Ezech. 26, 1 sqq. : ‘Tyrus, quae appellatur hebraeo syroque sermone sor... sor nomen hebraicum uertitur in angustiam’. 103 Apocalypsin] 8, 12.

141 Adam] de Adam C (de add. sup. lin.) 157 inquit] C om. et Iste] j8 inser. est

153 te] om. C resignasti] /3 add. te 158 nunc princeps Tyri] A C S G ;

om. g ; nuncupatus C, expunctis litteris nunc uero p.

151 Non usq. 152 similitudinis] om. Q (add. in marg. inf.) haspides Qf (corr. 2 ml) caditis Q

156 iaspidis] inter

158 Tyri] tori Q (s add. 2 m. sup. t)

165 ~ ad homines est j2

et] om. Q

162 cadetis]

Morin 78

88

TRACTATVS DE PSALMO LXXXI

ces mortui sunt sicut Adam, et ceciderunt sicut unus de principibus : propterea tu surge, tu iudica, tu salua creaturam tuam. Mercenarius autem cum lupum uiderit, fugit, et relinquit oues : non potest ita dolere alieno, quomodo dolet patri et matri. Dicamus et aliter. Surge, qui pro nobis passus es, pro nobis 175 mortuus es : surge, et salua nos. Dicamus et aliter. Qui uenisti humilis et contemptus, ueni quasi iudex, et uindica nos. Surge Deus, iudica ten am. Videte significantiam proprietatesque sermonum. Non dixit, Iudica caelum, sed terram. Ergo terra iudicatur, non caelum. Si ergo terra iudicatur, et non caelum, 180 ergo in caelo peccata non fiunt. Si autem fierent in caelo peccata, diceret : Surge Deus, iudica terram et caelum. Videte clementiam prophetae. Non dixit, Interfice terram : sed iudi¬ ca, iudica et salua. Non dixit, Iudica per angelos, iudica per ministros tuos. Illi enim si iudicauerint, non possunt misereri, 185 quia exsecutores sunt sententiae tuae. Tu uero si iudicaueris, potes ipse misereri. Surge Deus, iudica terram. Imperator potest suam mutare sententiam, praefectus non potest. Prop¬ terea te iudicem deprecamur, non contemnentes, sed precantes. Homines enim et angeli ad conparationem tui crudeles 190 sunt : tu solus mitissimus iudex es. Vultis scire quoniam Deus clemens est, et omnis homo crudelis est ? Dormiente patrefamilias inimicus homo zizania superseminauit. Serui uolunt euelli, et dicit paterfamilias : ‘Dimittite, sinite crescant, ne cum zizania euellitis, eradicetis simul et triticum.’ 195 Quoniam tu hereditabis in omnibus gentibus. Propterea te iudicem deprecamur, quia omnibus gentibus misertus es. Quare non dixit, Tu possidebis omnes gentes, sed, Tu here¬ ditabis ? Vbicumque hereditas ponitur, ibi mors ante praecessit. Propterea heredes et coheredes dicimur. Heredes dixit 200 Xpisti ,quia pro nobis mortuus est ; coheredes, quia nobiscum regnaturus est. Tu hereditabis. Misisti enim seruos tuos (reuertamur ad apostolos) alium in circumcisionem, alium in gentes. Quamdiu Moysen miseras, quamdiu Esaiam, quamdiu Hieremiam, quamdiu alios prophetas, notus erat in Iudaea Deus, 170

173 oues] Io. 10, 12. 194 triticum] Matth. 13, 29. 201/202 reuertamur ad apostolos] Videtrur Hieronymus ante, quam ad psalmum LXXXI explanandum accederet, de apostolis in priori parte tractatus disseruisse : et sane de illis infra persaepe meminit cum alibi, turn maxime in homiliis de Marci euangelio.

173 et matri] om. S ; aut matri G

193 euelli] euellere fi C 2 m. sup. /in.

zizania] /? P sup. lin. add. de frumento 203 Moysen miseras] Mosen miserat S

194

201/202 reuertamur ad] expunct. in C

171 salua] serua Q 172 autem] enim Q et] om. Q 179 non] et non Q Si ergo usq. caelum] om. Q 185 si] om. Q 182 homo] om. Q 202 in circumcisionem] in circumcisione Q 203 miseras] miserat Q

Morin

79

TRACTATVS DE PSALMO LXXXI

89

in Israhel magnum nomen eius. In modica terra nominis Dei notitia ferebatur. Misisti Petrum, Petrum piscatorem, qui dimiserat et retem, qui ab opere callosam habebat manum. Non misisti oratorem, non misisti philosophum : misisti hominem rusticanum, hominem piscatorem. Iste piscator, iste 210 rusticanus de Hierosolyma perrexit Romam : et rusticanus cepit Romam, quam eloquentes capere non potuerunt. Rursum iuit Paulus apostolus, de Hierosolymis praedicauit usque Illyricum, et praedicauit ubi non erat praedicatum euangelium, ne super alienum fundamentum poneret aedifi215 cium. Deinde dicit quod de urbe Roma ierit ad Hispaniam. Videte Paulum persecutorem, qui in Iudaea fuerat persecutor, praedicat in gentibus. Vbi sunt qui praedicant Alexandrum magnum Macedonem imperatorem, quod in breui spatio uicerit tantas gentes ? Habuit exercitum, habuit et ingentes 220 turbas : et non tale aliquid potuit, sed modicum quiddam. Iste uero Paulus, quondam persecutor, qui dicebat ‘Etsi inperitus sermone, non tamen scientia’, qui soloecismos facit in loquendo, crucem Xpisti portat, et quasi triumphans omnes capit. Totum orbem subegit ab oceano usque mare Rubrum. 225 Dicat aliquis : Hoc totum lucri causa fecerunt. Hoc enim dicit Porphyrius : Homines rusticani et pauperes, quoniam nihil habebant, magicis artibus operati sunt quaedam signa. Non est autem grande facere signa. Nam fecerunt signa et in Aegypto magi contra Moysen. Fecit et Apollonius, fecit 230 et Apuleius : et infinita signa fecerunt. Concedo tibi, Porphyri, magicis artibus signa fecerunt, ut diuitias acciperent a diuitibus mulierculis, quas induxerant : hoc enim tu dicis. Quare mortui sunt ? quare crucifixi sunt ? Fecerunt et alii signa ma¬ gicis artibus : sed pro homine rnortuo non sunt mortui, pro 205

205 eius] Ps. 75, 2. 214/215 aedificium] Rom. 13, 20. 215 Hispaniam] Ibid. 24.28. 222 scientia] 2 Cor. 11, 6. 224 ab oceano usque mare Rubrum] Hieron. in Amos 5, 8 sq. ‘Paulus apostolus... effusus est super faciem uniuersae terrae, ut praedicaret euangelium de Hierosolymis usque ad Illyricum, et aedificaret non super alterius fundamentum, ubi iam fuerat praedicatum, sed usque ad Hispanias tenderet, et a mari Rubro, immo ab oceano usque ad oceanum curreret’ etc.

206 Petrum] semel jS AG

215 ierit] AS; iret ft ; iturus sit G P ; miserit C

Hispaniam] Spaniam G, qui insuper cum S addit : et si non corpore, doctrina peruenit 218 Macedonem] CPS; Machedonem AG; Macedonum /3 221 quondam] quoniam C G persecutor] |3 C G add. fuit 221/222 inperitus] /J P sup. lin. add. sum 224 subegit] subicit A C usque] usque in j8 P ; usque ad S

230 Apuleius] Apulleius S ; Apolle eius G

et infinita]

i1 om. et;

infiniti jS

206 Petrum] semel in Q 210 Hierosolyma] hierosolymam Q 215 Hispaniam] W, et si non corpore doctrina peruenit add. Q 216 qui] quia Q (sed a exp.) per¬ secutor] persecutes Q 229 et in] et om. Q

221 dicebat] uidebat Q1 230 et infinita] et om. Q

224 usque] usque in Q 231 ut] et Qp.

Morin 80

go 235

TRACTATVS DE PSALMIS LXXXI ET LXXXII

homine crucifixo. Sciunt isti hominem esse mortuum, et moriuntur sine causa. Felix ergo nostra uictoria, quae in sanguine apostolorum dedicata est. Fides nostra non probatur, nisi per illorum sanguinem. Benedicamus ergo Deum, cui est gloria in saecula saeculorum. Amen. DE PSALMO LXXXII

Vers. 2.

5

3.

10

15

20

25

4.

Morin 81

Deus quis similis erit tibi ? Quia nullus est similis tibi, nullum alium auctorem nisi te quaerimus. Ne taceas neque conpescaris Deus. Nos tacemus, tu pro nobis loquere. Iusti uox est : qui dicit, Neque conpescaris Deus, de iustitia sua securus est. Quoniam ecce inimici tui sonauerunt. Possumus secundum tropologiam de ecclesia interpretari et haeresibus. Possumus autem secundum litteram interpretari de populo Iudaeorum et de ceteris gentibus, quae in circuitu expugnabant Iudaeam. Quoniam ecce inimici tui sonauerunt. Vocem et detractionem aduersariorum, sonitum uoluit appellare. Quoniam ecce inimici tui sonauerunt. Videte quid dicat : sonauerunt, hoc est quasi cymbalum tinniens, sic sonauerunt auribus meis. Sonus proprie dicitur : auditur tantummodo sonus, et uox non intellegitur. Ergo quod dicit, hoc est. Illi quidem loquebantur, quasi uolebant me arguere : ceterum ego non quasi uocem, sed quasi sonum audiebam. Et qui oderunt te extulerunt caput. Videte quid dicat. Ergo qui eleuat caput odit Deum. ‘Superbis enim Deus resistit, humilibus autem dat gratiam’. Et qui oderunt te extulerunt caput. Si quando habes contra aliquem, si tibi detrahit frater tuus, et tu es humilis pro Xpisto, et ille super¬ bus propter diabolum, tu imitaris eum qui dicit : ‘Discite a me quia mitis sum et humilis corde’. Ille autem qui erigitur, ilium imitatur qui dicit : ‘In caelum conscendam, super sidera caeli ponam thronum meum, ero similis Altissimo’. Et qui oderunt te extulerunt caput. Super populum tuum malignauerunt consilium. Sufficit alicui, si populus Dei sit. Et cogitauerunt aduersus sanctos tuos. LXXXII, 19 gratiam\ lac. 4, 6 ; I Petr. 5.5. Altissimo] Is. 14, 13 sq.

235 crucifixo] /S P 2 m. add. non sunt crucifixi

23 corde] Matth. n, 29.

25

238 cui est gloria] om. G P.

De Psalmo lxxxii] Exstat in Breu. col. 1131 1 erit] om. C 3 tacemus] taceamus P 4 qui] quae /3 ; quid S 14 auditur] cum auditur /J 17.20 extulerunt] extullerunt C 18 eleuat] leuat C LXXXII, 1 deus] lege felix in christo iesu praem. Q qui Q}

erit] om. Q

2 neque usq. 4 qui dicit] om. Q1, 2 m. add. sup. lin.

runt] so nuerunt Q 10 sonauerunt] sonuerunt Q nuerunt Q 24 conscendam] ascendam Q

Quia] 0 sonaue¬

12 pr. sonauerunt] so-

TRACT AT VS DE PSALMO LXXXII 5.

30

6.

35

7. 8. 9. 40

7. 45

50

8.

55

91

Hoc interpretatione non indiget : legisse, intellexisse est. Dixerunt : Venite et disperdamus eos de gente. Non sit gens, quia populus Dei est. Et non memoretur nomen Israhel ultra. Non memoretur is, qui sensu uideat Deum. Quoniam cogitauerunt unanimiter simul. Infelices nos, infelix populus Dei : non potest in bono tantam habere concordiam, quantam mali habent in malo. Aduersum te testamentum disposuerunt tabernacula Idumaeorum et Ismahelitae. Videte nominum sacramenta. Tabernacula Idumaeorum et Ismahelitae, Moab et Aggareni, Gebal, et Amon, et Amalech, et alienigenae cum habitantibus Tyrum : etenim Assur uenit cum illis, facti sunt in adiutorium filiis Loth. Vndecim sunt qui pugnant aduersus sanctos. Quoniam ergo pugnauerunt aduersus sanctos, ad perfectum numerum, id est duodecimum, uenire non potuerunt. Tabernacula Idumaeorum. Non habent domi fundamentum, sed tabernacula quae cito pertranseunt. Idumaea dupliciter interpretatur : aut sanguinea, aut terrena. Videte ergo qui pugnant aduersus sanctos : tabernacula Idumaeorum, terreni. Et Ismahelitae. Ismahelitae interpretantur oboedientes sibi : hoc est, quodcumque cor habuerit et mala cogitatio, statim faciunt. Propterea dicitur in Iezechiel : ‘Fili hominis, loquere aduersum prophetas qui secuntur cor suum, et quod¬ cumque inpellit cogitatio faciunt’. Nos autem non debemus sequi cogitationem nostram, nec dici Ismahelitae, hoc est oboedientes sibi, sed Ismahel, hoc est oboedientes Deo. Moab, ex patre, hoc est recedentes a Deo Patre. Aggareni, proselyti. Qui deberent esse habitatores Dei, proselyti facti sunt. Gebal interpretatur uallis uana : ge dicitur uallis, bal uero inter¬ pretatur uana. Isti ergo qui contra populum Dei sunt, non

45 aut terrena] Hieron. Comm, in ps. 107 : ‘Idumaea autem aut terrena interpreta¬ tur aut sanguinaria’. 51 faciunt] Conf. Ezech. 13, 2 sq. 53 oboedientes Deo] Hieron. Hebr. quaest. in Genes. 16, 11 : ‘Ismael interpretatur exauditio Dei.’ 53/54 Moab, ex patre\ Id. in Is. 15, 1 ‘Moab... interpretatur de patre siue aqua paterna’; Quaest. hebr. in Genes. 19, 36 ‘Moab interpretatur ex patre.’ 54 Aggareni, proselyti] Hieron. De nom. hebr. M. 23, 819 ‘Agar, aduena uel conuersa.’

33 unanimiter] unianimiter C

36 disposuerunt] statuerunt P

38 Aggareni]

Agarreni A. Gebal] Zebal G 39 Assur] G inser. simul (Gr. ov/xnapeyeveTo) 41 aduersus sanctos] adu. sanctum GPS 47 cor] in cor S cogitatio] S G add. uenerit

55 deberent] deberint G ; debuerunt S

29 interpretatione] interpretationem Q (m exp.) Ismahelitae] ismahelitum Q 38 Gebal] cebal Q 2 m.

et alienigenae] et om. Q

sanctos] aduersum sanctum j2 lin. 46 pugnant] pugnent Q

8

39

32 is] his Q 36 et 37/38 Amon] almon Q1, ammon

~ uenit Assur Q

41 pr. aduersus

alt. aduersus] om. Q}, aduersum add. 2 m. sup. 54 Aggareni] agarenim Q H. P. (LXXVIII)

Morin 82

92

60

65

70

9.

75

80

85

TRACTATVS DE PSALMO LXXXII

sunt de monte, sed de ualle uana. Et Anion interpretatur populus turbidus : hoc est, qui confidunt in multitudine, et non in simplicitate. Amalech interpretatur lingens terram. Quicumque enim pugnat aduersus populum Dei, non comedit caelestem panem, sed lingit terram sicut serpens. Alienigenae. Vbi dicitur, alienigenae, in hebraico habet Philistiim. Philistiim uero interpretantur cadentes potione : hoc est, qui inebriati sunt de calice diaboli, et inebriati ceciderunt. Cum habitantibus Tyrum. Tyrus in lingua hebraica dicitur sor, quod interpretatur angustia et tribulatio. Qui debuerant esse peregrini in isto saeculo, facti sunt habitatores. Isti ergo qui expugnant populum Dei, habitant in Sor, hoc est, in angustia et tribulatione animae suae. Istae ergo tantae gentes quae pugnant aduersum sanctos, uideamus quern habent principern, Saluatorem an diabolum. Quid sequitur ? Etenim Assur uenit cum illis. Assur, Nabochodonosor aduersarius Dei, qui populum Dei duxit in captiuitatem. Licet uideantur gentes habere plurimas pro se dimicantes, tamen principem habent Assur, hoc est diabolum, qui facti sunt in adiutorium filiis Loth. Loth interpretatur declinans. Daemones ante fuerunt angeli, et postea cum diabolo ceciderunt, et facti sunt satelli¬ tes eius, sicut scriptum est in Apocalypsi Iohannis, quia draco cecidit, et traxit secum tertiam partem stellarum. Ergo quid dicit ? Isti qui uenerunt cum tantis gentibus, et expugnauerunt populum tuum, et uenit cum eis Assur, et principem ha¬ bent diabolum, facti sunt in adiutorium filiis Loth, hoc est daemonibus, qui a te declinauerunt : hoc operantur quod et daemones.

60 lingens terram] Ibid. ‘Amalec, populus lambens uel lingens’. 63 habet Phili¬ stiim] Hieron. in Is. 2, 7 ‘Pro Philistiim semper lxx alienigenas interpretati sunt’. 64 cadentes potione] Lib. de nom. hebr. Genes. ‘Felestim, cadentes, siue ruina poculi, aut cadentes potione’; epist. 65, n. 4 ‘Philistiim, qui interpretantur poculo corruentes’. 69/70 et tribulatione] Epist. 65, n. 18 ‘Verbum hebraicum sor... interpretari potest et Tyrus et tribulatio’; in Is. 23, 1 ‘Tyrus lingua hebraea sor dicitur, et in nostrum sermonem transfertus angustia’. 77 interpretatur declinans] Ep. 66, n. 11 ‘Lot, qui interpretatur declinans...’ ; in Ezech. 25, 1 ‘Isti (filii Ammon) de inclinatione orti sunt : hoc enim Lot in linguam nostram uertitur’. 80 stellarum] Apoc. 8, 12.

61 enim] ergo G 71 sanctos] sanctum S G 76 qui] C G P ; om. S 77 ante fuerunt] qui antea fuerant G 81 dicit] dicunt S G 83 diabolum] S repet. et expugnauerunt populum tuum ; A et expugnabant p. t. ; C et expugnant p. t.

58 Amon] ammon j2 64 interpretantur] interpretatur Q cadentes] cauentes potione] potionem Q (sed m exp.) 66 hebraica] hebraea Q 69 habi¬ tant] qui habitant Q 71 sanctos] sanctum Q 72 Quid] quod Q} 76 qui] om. Q 83 diabolum] et expugnant populum tuum add. Q

Q}

Morin 83

TRACTATVS DE PSALMO LXXXII

9°

10.

95

11.

i°o

105

no

10. 115

93

Videtis quia difficillima loca sunt, uidetis quia obscura sunt, et in singulis sermonibus magna sunt sacrarnenta, et necessi¬ tate conpellimur in uerbis hebraicis et plenis mysteriis diutius inmorari. Neque enim nunc rhetoricum locum euentilamus : sed id quod ab Spiritu sancto dictum est, interpretari nitimur. Nisi enim sic interpretemur ut diximus, quid prodest ecclesiis Xpisti legere tabernacula Idumaeorum, et Ismahelitae, et cetera nomina ? Quoniam ergo uenerunt contra populum tuum, uideamus quid eis imprecetur psalmista. Fac eis sicut Madian et Sisara. Legistis Iudicum librum : iste est Madian, quern expugnauit Gedeon. Et Sisara, et Iabin. Iabin et Sisara isti sunt, quos expugnauit Deborra et Barach. In torrente Cison, disperierunt in Endor. Deborra et Barach interfecerunt Sisara principem militiae. Ergo quod dicit, uidete quid sit. Domine, quia tantam habent superbiam, quoniam cum tanto ueniunt exercitu, quoniam Nabochodonosor habent principem Assyriorum, quoniam facti sunt in adiutorium filiis Loth, quoniam hoc agunt quod agunt daemones, quoniam superbia ipsorum usque ad te eleuata est : propterea te precor, ut ad ignominiam suam non a uiro uincantur, sed a muliere. Facti sunt sicut stercus terrae. Qui ? Madian, et Sisara, et Iabin : isti tres facti sunt sicut ster¬ cus terrae. Madian interpretatur relinquens iudicium. Quicumque pugnat contra populum tuum, non cogitat futurum esse iudicium. Sisara interpretatur equi uisio. Isti qui pugnant contra populum tuum, non sunt de grege tuo et de pecoribus tuis, sed de equis qui insaniunt in feminas. Isti ergo equi semper parati in proelium. Sicut Iabin. Iabin interpretatur intellectus. Qui sibi in sua sapientia confidunt, et non in gloria Dei, facti sunt ut stercus terrae. Illi qui gloriabantur in exercitu, qui

97 Gedeon] Iudic. c. 7 et 8. legebat Hieronymus Ierem.

98 et Barach] Ibid. c. 4. 14 2 in feminas] Sic nempe ‘equi amatores in feminas’ M. 24, 742.

5, 8

86 difficillima] dificilima C quia obscura] quam obscura 5 95 Sisara] Sisarae /S ; Sysarae C 98.99 Deborra] Debora G ; Debbora fi Barach] Barac P 99 Endor] Hendor P (gr. ’AevScop) 100/101 quia tantam] J ; qui tantam G ; quantam /I 102 habent principem Assyriorum] jS C S ; rex ipse est Assyriorum princeps G ; rex i. e. princeps Assyriorum P 105 te precor] C om. te 107 tres] om. S 109 pugnat] om. S G tuum] C ; meum ft P S G 115 Illi] C add. ergo

86

pr. quia] quoniam O 95 imprecetur] interpretetur Q 95 sq. Madian] madiam Q Sisara] Q}, sisarae 2 m. 96 et 98 expugnauit] expugnabat Q 98 sq. Deborra] debbora Q Barach] barac Q 100 militiae] malitiae Qx 106 sicut] ut Q 109 pugnat] om. Q tuum] meum Q 112 de] om. O' 114 sibi] si J2 115 gloriabantur] gloriabuntur Q}

Morin 84

94

12.

13.

14.

15.

TRACTATVS DE PSALMO LXXXII

habebant principem Assur, et dicebant ‘In caelum ascendam’, non solum in terram ceciderunt, sed in terra stercus facti sunt. Pone principes eorum. Quorum ? qui pugnant contra populum tuum. Sicut Oreb et Zeb, et Zebee et Salmana, omnes prin120 cipes eorum. Legisse uos puto historiam in Iudicum libro, quoniam Gedeon, qui uocatur alio nomine Hierobaal, pro populo Dei pugnans hos quattuor reges uicerit, et interfecerit eos. Et uidete quales sunt principes Madianitarum, qui reliquerunt iudicium Dei. Oreb et Zeb et Zebee et Salmana. Quis putat in iz5 istis uerbis esse mysteria Saluatoris ? Legunt hoc philosophi, et inridunt : legunt rhetores, et nunc putant esse deleramenta. Non solum autem rhetores, sed et Iudaei : non habent clauem scientiae, quoniam uelamen positum est ante oculos eorum. Oreb interpretatur foramen, in quo coluber ingreditur ; Zeb 130 interpretatur lupus. Videte nomina principum aduersariorum Xpisti. Zebee, hostia, hoc est, quos lupus suffocauerit ; et Salmana, perfecti in malitia. Videte ergo nominum sacramenta. Qui dixerunt: Hereditate possideamus sanctuarium Dei. Dixerunt, sed non perfecerunt : quia Dominus pugnabat pro 135 populo suo. Deus mens, pone illos ut rotam. Videte clementiam prophetae : non precatur contra eos, sed pro eis. Videte quid dicat. Deus meus, qui Deus es omnium, meus proprie Deus : Deus meus, pone illos ut rotam. Qui quasi fundamentum habent in 140 malitia, non habeant fundamentum, sed uacillent, et non stent in malitia. Sicut stipulam ante faciem uenti, sicut ignis qui conburit siluam. Sicut stipulam : non sicut frumentum, sed stipulam. Quod dicit, hoc est : si quis est in eis stipula et palea, pereat. Sicut ignis qui conburit siluam. Non dixit arbo145 res frugiferas, sed siluam, quae non habet fruges. Si quis ergo stipula est, et non habet frumentum : si quis silua est, et non

116 ascendam\ Is. Deus] Cf. supra p.

14, 45,

13. 128 eoruni\ Cf. 1. 172.

2,

Cor.

3,

15.

138 meus proprie

116 et dicebant] g S ; et dicebat G ; qui dicebat C 1L9 Salmana] Psalmana C 121 Hierobaal] Geroboal G 124 Salmana] Psalmana P Quis] Qui A 126 inridunt] codd. ; irrident /8 nunc] om. f) ; non M f esse] A inser. nisi 131 quos] quod G ; quae S’ 132 Salmana] Psalmana C 136/137 prophetae] prophetiae (i add. sup. lin.) C 140 uacillent] uacillint P ; conuacillent C 140/ 141 et non stent] et istint G ; et non teneant S 143.145 quis] Ita codd. et f3 146 frumentum] fructum G

Hierobaal] hieroboal Q 122 uicerit] uicit in madiam Q 126 inridunt] legunt] hoc add. Q nunc] non Q deleramenta] deliberamenta Q 129 in quo] in quod Q 136 rotam] rota Q clementiam] de¬ mentia Q prophetae] prophetiae Q 140 sq. malitia] malitiam Q (sed uli. m exp.) 142 comburit] comburet Q 121

Q\ inrident 2 m.

Morin

85

TRACTATVS DE PSALMIS LXXXII ET LXXXIII 95

16. 17.

18.

19.

habet fruges, hoc pereat. Sicut flamma conburens montes : superbia in eis pereat. It a persequeris eos in temp estate tua, et in ira tua... Quid ? 15° occides eos ? Non : turbabis illos, ut saluentur. Imple facies eorum ignominia, ut confundantur. Quare hoc ? Et quaerent nomen tuum Domine. Videtis ergo quoniam non contra eos, sed pro salute ipsorum deprecatur. Denique et in sequentibus uidete quid dicat. Erubescant et conturbentur in saeculum 155 saeculi, et confundantur et pereant. Pereant secundum hoc quod mali sunt, et saluetur quod bonum est. Denique uidete quoniam perditio hie non abolitionem sonat, sed salutem. Quid sequitur ? Et cognoscant quia nomen tibi Dominus : tu solus altissimus in omnem terram. Erigat se qui uult, et eriga160 tur : nos dicamus, Tu solus altissimus in omnem terram. Quantumuis aliquis exaltetur, nos habemus Deum, cui excelsior nemo est. DE PSALMO LXXXIII

Vers. 1.

In ftnem pro torcularibus filiis Chore psalmus. Tres sunt psalmi qui pro torcularibus praescribuntur : octauus, octogesimus, et octogesimus tertius. Octauus praescribitur Dauid, octogesimus uero praescribitur Asaph, octogesimus tertius 5 praescribitur filiorum Chore. Do uobis aliquam regulam, ut sciatis in scripturis quid obseruare debeatis. Quicumque psal¬ mus praescribitur filiorum Chore, nihil triste habet, sed sem¬ per laeta significat. Quoniam enim Chore et Dathan et Abiron fecerunt contra Moysen, et a Domino puniti sunt, filii Chore, 10 qui non sunt secuti patrem suum, aeterno gaudio benedicti sunt. Quoniam autem Chore interpretatur caluaria, et maniLXXXIII, 1/2 Tres sunt psalmi] Cf. Commentariol. ps. 8, 1. i. 11 inter¬ pretatur caluaria] Hieron. ep. 65, n. 4 ‘Qui sint autem filii Core, id est caluariae...’

147 hoc] code!. ; hie ft

14!) in ira tua] G add. deducis

montes] G inser. sic

eos ; S conturbabis eos 150 Non] ft et P 2 m. add. sed ut] et P 15!) in omnem terram] S G (gr. enl vaoav rrjv yrjii) ; in omni terra ft A 100 Quantumuis] C add. enim 101 aliquis] aliqui C G exaltetur] exaltentur C 101/102 excelsior nemo] codd. ; excelsius nomen ft.

De Psalmo lxxxiii] Brett, col. 1134

2/3 octogesimus] octuagisimus G

0 fecerunt contra] cf. gr. IvavTioTtpaytui; steterunt contra C

11/12 manifestum

est] manifestatum est cranion d

147 habet] habens Q

comburens] comburet Q

149 eos] illos Q

150

turbabis] turbauis Q 152 non] »m. Q1 150 saluetur] peruetur Qft 158 Dominus] deus Q 159 sq. in omnem terram] in omni terra Q 102 est] cui est gloria in saecula saeculorum amen add. Q. LXXXIII, 2 praescribuntur] praescribantur Q

11/12

manifestum est] cranion add. Q

4 octogesimus] uero add. Q

Morin

86

g6

TRACTATVS DE PSALMO LXXXIII

festum est quod caluaria significatur locus resurrectionis, quicumque filius Chore est, filius est resurrectionis. Quicumque autem est filius resurrectionis, nihil potest habere quod triste 15 est. Quam dilecta tabernacula tua Domine uirtutum : concupiscit et deficit anima mea in atria Domini. Deinde dicitur ‘Beati qui habitant in domo tua’. Videte tria esse : tabernacula, et atria, et ad extremum domum. Quam dilecta tabernacula tua Domine 20 uirtutum. Quae sunt ista tabernacula ? Videamus euangelium, an nobis aliquam significantiam praebeat. Loquitur Dominus, et dicit : ‘Facite uobis amicos de iniquo mamona, ut cum defecerit, recipiant uos in aeterna tabernacula’. Quid defecerit ? hoc est, iniquus mamona. Recipiant uos illi in aeterna taber25 nacula. Videtis ergo quod iniquus mamona in isto saeculo deficit. Tamen considerate quod iste iniquus iustitiam praeparat. Mamona in lingua hebraea diuitiae nuncupantur : non aurum, ut quidam putant. De iniquo mamona. Vera est et philosophi quaedam sententia : ‘Omnis diues aut iniquus, aut 3° iniqui heres est’. Propterea dicit Dominus atque Saluator quod diuites difficile ingrediantur in regno caelorum. Dicat aliquis : Quomodo Zachaeus ingressus est in regno caelorum, qui diues fuit ? Sed dedit diuitias, et statim conmutauit diuitias regni caelorum. Non dixit, Quicumque diuites fuerint, non intra35 bunt in regno caelorum : sed dixit, quod difficile diuites intra¬ bunt in regno caelorum.

23 tabernacula] Luc. 16, 9.

27 lingua hebraea'] Cubare in mendo locum ceteris

doctior suspicatus est scriptor codicis S, ideoque scribere maluit lingua syriaca, ut cum Hieronymo congrueret, qui mamona non Hebraeorum sed Syrorum lingua diuitias nuncupari identidem monet, u. gr. ep. 121, c. 6 ; ep. 22, n. 31 ; Comm, in Matth. 6, 24. At uero latiori interpretatione lingua hebraea nonnunquam pro syrochaldaica accipitur, ut in Vulgata nostra Act. 21, 40 et alibi. 29/30 aut iniqui heres est] Hieron. ep. 120, c. 1 ‘Pulchre dixit de iniquo... Vnde et ilia uulgata sententia mihi uidetur esse uerissima : Diues autem iniquus, aut iniqui heres.’ 31 caelorum] Matth. 19, 23. 35 sed dixit quod difficile etc.] Hieron. in Matth. 19, 23 ‘... non dixit, Impossibile est diuites intrare in regnum caelorum, sed difficile’.

12 quod] quid G

significatur] significetur C ; interpretatur G

22.25 ma¬

mona] mammona )3 A C P 22 iniquo] inico C 1 m. 25 iniquus] inicus C ; inicos P 27 hebraea] hebraica G ; syriaca L. cf. adnot. infra 31.32 regno] G ; regnum |3 ; regna CPS 33 regni] codd. (cf. gr. tL tlvos aAAacoeiv) ; regno £ 35 regno] regna jS G S ; regnum C quod] quam S

12 significatur] significetur Q (ta exp.)

22 ut] et Qf

17 et deficit] om. Q

19 dilecta] dilectata Q

22/23 defecerit] deficerint Q

23 defecerit] Qf,

defecerint 2 m. 24 iniquus] iniqui Q 25 iniquus] iniquis Q} 26 deficit] defecit Q} 27 in] om. Q 30 est] om. Q 31 diuites] in ei add. Q (sed exp.) 33 fuit] fuerat Q 33/34 ~ caelorum regni Q 35 regno] regna Q quod] quam Q regna Q

diuites] om. Q}

35/36 intrabunt] introibunt Q

36 regno]

TRACTATVS DE PSALMO LXXXIII

40

45

50

55

60

65

97

Quam dilecta tabernacula tua Domine uirtutum. Alii desiderant possessiones, alii saeculi istius diuitias, alii parere in istius saeculi ecclesiis, et gloriam aliquam habere apud homines : mihi hoc solum desiderium est, uidere aeterna taber¬ nacula tua. Ilia mihi dilecta sunt tabernacula, ubi congregatio uirtutum est, non uitiorum. Concupiscit et deficit anima mea in atria Domini. Hoc est solum desiderium, hie solus amor meus, ut uideam atria tua. Videte ordinem. Primum desiderat tabernacula, tabernacula quae non habent fundamentum, tabernacula quae cito mutantur. Tabernaculum enim semper mutatur, et hue illucque transfertur. Ceterum atria non sunt quidem domus, sed tamen habent aliqua fundamenta, et de atrio intramus in domum. Iste ergo primum tabernacula desiderat, et postea deficit et amore tabescit ut uideat atria : et cum fuerit in atrio, tunc dicit : ‘Beati qui habitant in domo tua’. Cor meum et caro mea exultauit in Deum uiuum. Difficile est, ut et cor et caro alicuius in commune consentiant. Si enim secundum apostolum spiritus pugnat contra carnem et caro contra spiritum, quomodo hie dicit : Cor meum et caro mea exultauit ? Hoc non potest dicere, nisi file qui in amore Dei tota mente fixus est. Cor meum et caro mea. Illud est quod dicit et in alio loco : ‘Sitiuit in te anima mea, quam multipliciter tibi caro mea’. Et caro mea. Ista est caro quae desiderat Dominum, de qua in alio loco dicitur : ‘Et uidebit omnis caro salutare Dei’. Ilia autem caro, de qua dicitur ‘Omnis caro faenum’, non desiderat Dominum. Cor meum et caro mea. Vide mihi aliquem abstinentem, qui mortem carnis suae lucrum putat animae suae. Hoc autem carnis sunt ieiunia et iniuriae. Denique et apostolus quid dicit ? ‘Quern tradidi satanae in interitum carnis, ut spiritus saluus fiat’. Nisi caro mortua fuerit, spiritus uiuificari non potest. Propterea dicit et apostolus : ‘Quando infirmor, tunc fortior sum’. Consideret 53 Difficile est] Commentariol. ps. 83, 1. 2 ‘Difficile est, ut caro Deum pariter cum corde desideret’. 56 contra spirituni\ Gal. 5, 17. 60 mea] Ps. 62, 2. 62 Dei] Luc. 3, 6. 63 faenum] Is. 40, 6. 67 fiat] 1 Cor. 5, 5. 69 sum] 2 Cor.

12, 10. 43 desiderium] S G add. meum

hie] hoc C

48/49 de atrio] jS ; de atria H ;

de atriis C 53 exultauit] S G ; exultauerunt AC P jS 57 exultauit] A S G P j8 / exultauerunt C 58 fixus] defixus S 60 caro mea] post tibi om. S G et caro mea] S G ; om.fiP ; C repet. cor meum et caro mea

65 Hoc] haec /S

69 fortior] fortis A C

43 desiderium] meum add. Q 48/49 de atrio] de atria Qp 51 in atrio] in atrium Q 53 exultauit] exultauerunt Q 54 et cor et caro] caro et cor Q 58 fixus] defixus Q

60 Et caro mea] cor meum et caro mea Q

quando Qp (sed corr. 2 m.)

63 non]

Morin

87

g8

TRACTATVS DE PSALMO LXXXIII

se unusquisque, quando ieiunio lassus est et defectus, quomodo anima uigeat, quomodo nihil aliud mens nisi de Deo consideret, quomodo semper dicat : Quam dilecta tabernacula tua Domine uirtutum. Etenim passer inuenit sibi domum, et turtur nidum sibi ubi 75 ponat pullos snos. Interim simpliciter interpretemur. Videte quid dicat. Desidero, Domine, aeterna tabernacula tua : concupiscit et deficit anima mea in atria Domini : sedem aliquam et nidulum animae meae et corpori meo habere desidero. Aues quae libere hue atque illuc uagantur, tamen postquam uola80 uerint, habent locum et nidulos ubi requiescant : quanto magis anima et caro mea debet sibi locum praeparare, ubi possit requiescere ? Nunc aliquid altius ascendamus. ‘In Domino confido : quomodo dicitis animae meae, Transmigra in montes sicut passer ?’ Videte ergo, quia nemo transmigrat in 85 montes, nisi qui passer est. Et turtur nidum sibi. Ista est tur¬ tur, de qua dicit in Cantico canticorum : ‘Vox turturis audita est in terra nostra’. Turtur nidum sibi. Turtur animal castitatis, turtur non habitat in humilibus, sed semper facit nidos sibi in excelsis arboribus. Sicut ergo passer et turtur aues 90 castissimae nidos sibi in sublimioribus faciunt, sic ergo taber¬ nacula et atria et domus non sunt in humili ista terra, sed in excelso, hoc est in regnis caelorum. Denique uidete quid dicat. Beati qui habitant in domo tua. In tabernaculo non habitamus, sed peregrinamur. Et in atrio quamdiu sumus, non habi95 tamus, sed peregrinamur : de atriis enim transimus in domum. Cum autem uenerimus in domum, quid dicitur ? Beati qui habitant in domo tua. Domus, quae habet fundamentum : quoniam de domo nobis exire non licet, de atriis licet. Beatus uir cuius est auxilium abs te. Nos quidem desidera70

4.

5.

6.

84 passer) Ps. 10, 2.

87 nostra] Cant,

,

2

.

12

Turtur animal castitatis etc.] Ad-

uers. Iouin. 1. 1, n. 30 ‘Turtur auis pudicissima, semper habitans in sublimibus’.

71 mens] G add. eius

de Deo] /? P sup. lin. S ; Deum C G,P 1 m. ; dominum A

,-

74 sibi] om. G 75 ponat] reponat /3 P 2 m. G 78 nidulum] nidulos S nidulus G 83/84 in montes] in monte S G 85 sibi] om. G ; S add. conlocat 80 cantico] jS P ; cantica H ; canticis C {cf. supra ps. 66, l. 105) 82 excelso] excelsa S 99.117 In omnibus codd. haec uerba post expositam alterai?i uersiculi partem (in ualle ... posuit) reiciuntur, perturbato uidelicet or dine scidarum in archetypo

71 anima] om. Qp

72 consideret] considerat Q

75 ponat] reponat Q

Vi¬

dete] uide Q 77 deficit] defecit Qp in atria] in atriis Q 82 ~ altius aliquid Q 83/84 in montes] in monte Qp, in montem 2 m. 92 uidete] uide Q 94 in atrio] in atria Q 95 et 90 in domum] in domo Qp 99 Beatus uir usq.„ 117 scripturarum] post l. 135 bellorum ponit Q 99 cuius] cui Q

Morin 88

TRACTATVS DE PSALMO LXXXIII

99 ioo mus tabemacula et atria et domum tuam : sed hoc ipsum ut capere possimus, non est uirtutis nostrae, sed auxilii tui. Ascensiones in corde suo disposuit. Qui disposuit ascensiones in corde suo ? Beatus uir cuius est auxilium a Domino : ille disposuit ascensiones in corde suo. Quicumque sanctus est, 105 cotidie in priora extenditur, et praeteritorum obliuiscitur. Propterea dicuntur et in Psalterio psalmi graduum quindecim, et primus dicitur ‘Ad Dominum cum tribularer clamaui’. Et in secundo ‘Leuaui oculos meos ad montes, unde ueniet auxilium mihi’. Et in tertio ‘Laetatus sum in his quae dicta no sunt mihi’. Et semper procedit, et proficit, et ascendit in sublimiora. Quod dicit, hoc est. Ascensiones in corde suo disposuit. Felix est qui cotidie proficit, qui non considerat quid heri fecerit, sed quid hodie faciat et proficiat. Sanctus ascensiones in corde suo ponit, peccator descensiones. Quomodo qui sanc115 tus est cotidie proficit, sic qui peccator est cotidie decrescit. Beatus uir qui disponit ascensiones in corde. Vide consequentiam scripturarum. In ualle lacrimarum, in loco quem posuit. Vbi dicitur ‘in ualle’, necesse est ut econtrario intellegamus et montem. 120 Ergo quicumque disponit ascensiones in corde suo, ubi positus est ? In ualle lacrimarum. Consideremus quod in ualle sumus : non sumus in monte, non sumus in paradiso, in paradisi altitudine ; sed in humilitate terrae, terrae maledictae, quae nobis tribulos et spinas generat, quae cibus serpentis est, 125 de qua dicitur ad Adam ‘Terra es, et in terram ibis’. Quamdiu ergo sumus in ualle lacrimarum, non debemus ridere, sed Here. Propterea dicit et Dominus : ‘Beati flentes, quia ipsi ridebunt’. Interdum ergo sumus in ualle lacrimarum, et saeculum hoc lacrimarum est, non gaudii. Non debemus ridere, quoniam 130 hoc saeculum et hoc tempus lacrimarum est, illud gaudii. In ualle lacrimarum, in loco quem posuit. Quid est quod dicit, In loco quem posuit ? In loco, hoc est, in ualle lacrimarum. In loco quem posuit : Deus nobis posuit ad certamen, ut semper 107 clamaui] Ps. 119, 1. 109 mihi] Ps. 120, 1. ibis] Gen. 3, 19. 127 ridebunt] Luc. 6, 21.

110 mihi] Ps. 121, 1.

125

100 ut] quod G

101 possimus] possumus G auxilii] ausilii C 102 Qui] quis /3 103 cuius] cui A C 107 et primus] et in primo 2 m. corr. ex et primis C 108 ad] in p S ueniet] ueniat G 112/113 fecerit] fecerat G ; fecit L 113 et proficiat] ut proficiat ; om. S 122 in paradiso] om. P S G 123 terrae] non repel. P S G

103 cuius] cui Q 115 sic] om. Q1 est] om. Q 116 disponit] disposuit Q 120 disponit] disponet Q 122 in paradiso] om. Q 123 ~ maledictae terrae j2 125 in terram] ad terram Q 129 ridere] addere^1, gaudere 2 m. 130 ~ est lacrimarum Q 131 in loco] om. Q

Morin

89

100 135

140

145

150

155

160

165

TRACTATVS DE PSALMO LXXXIII

in hoc pugnemus. Locus ergo iste, hoc est uallis lacrimarum, non est pacis, non est securitatis, sed certaminis atque bellorum. Etenim benedictiones dabit qui legem dedit. Dicat aliquis : In ualle lacrimarum, in loco quem posuit ad agonem, hoc est ad certamen. Quare posuit ad agonem ? Quare pugnare nos uoluit ? Respondit sibi ipse psalmista, et dicit: Propterea in loco isto pugnare nos uoluit, ut possit tribuere coronas. Etenim benedictiones dabit legislator. Iste legislator, hoc est agonotheta noster, propterea nos pugnare uoluit, ut nos possit benedicere. Videte consequentiam. Quae sunt autem benedictiones istius agonothetis ? Ibunt de uirtute in uirtutem. Hie uincunt, ut ibi coronentur. Si hie uir fortis apparuerit, ibi robustior fit. Ibunt de uirtute in uirtutem. Ergo nisi hie habuerimus uirtutem, ibi uirtutem maiorem habere non possumus. Neque enim dixit, ibunt de inbecillitate in uirtutem : sed, ibunt de uirtute in uirtutem. Vis ibi esse fortis ? ante hie esto fortis. Vis ibi coronari ? hie pugna. Ibunt de uirtute in uirtutem. Possumus et aliter dicere. ‘Xpistus Dei uirtus et Dei sapientia’. Qui hie habuerit uirtutem, et ibi habebit ipsam uirtutem. Ibunt de uir¬ tute in uirtutem. Quid habebunt lucri, cum ierint de uirtute in uirtutem ? quid habebunt praemii ? Videbitur Deus deorum in Sion. ‘Beati mundo corde, quoniam ipsi Deum uidebunt’. Sufficit uictoribus, sufficit eis qui pugnauerint facies Xpisti : Deum uidere, infinita corona est. Videbitur Deus deorum in Sion. Quanta laetitia est, quanta felicitas, ire de uirtute in uirtutem, et hoc ipsum habere praemium, ut Xpistum uidere mereamur ! Protector noster aspice Deus, et respice in faciem Xpisti tui. Videte quid dicat, Et respice in faciem Xpisti tui. Et deprecatur homo, ut Pater aspiciat in faciem Filii. Sed uide quid dicat. Quoniam dixit apostolus ‘An experimentum quaeritis eius qui in me loquitur Xpistus ?’ et rursum ipse Saluator dixit ‘Qui uos recipit, me recipit’, ergo hoc est quod dicit : 141/142 agonotheta noster] Ep. 71, n. 2 : ‘Non est inuidus agonotheta noster’ ; aduers. Iouin. 1, 12 ‘Proponit aycovodorijj praemium’. 151 sapientia) 1 Cor. 1, 24. 155 uidebunt] Matth. 5, 8. 165 Xpistus ?] 2 Cor. 13, 3. 166 recipit] Matth. 10, 40.

136 benedictiones] (gr. ivXoylas) ; benedictionem G P qui legem dedit] A C G P ; legislator /3 S 138 ad agonem ?] AC GP om. ad 141 agonotheta] g S ; agoniteta A C 144 agonothetis] S ; agonotetis C lm. ; agonetetis GP ; agonitetis A, C sup. tin. ; agonothetae /S 144 sqq. de uirtute] de uirtutibus C 145 fit] fiet S 156 pugnauerint] pugnauerunt g 164 An] A. non C mutat. in annon 166 dixit] dicit A G

*136 qui legem dedit] W, legisdator£> 138 ad agonem] ad om.Q *141 legislator] IF, legisdator Q (bis) 151 Xpistus Dei] Xpistus et Dei Q (sed et exp.) 153 ha¬ bebunt] habu*rint Q 154 quid] in uirtute quid Q 166 dixit] dicit Q

Morin 90

TRACTATVS DE PSALMO LXXXIII

11. 170

175

180

185

190

195 12.

IOI

Respice in nos : in nobis enim respicis Filium tuum, qui habi¬ tat in nobis. Quia melior est dies una in atriis tuis super milia. Videte quid dicat, ‘dies una’. Putat aliquis sic intellegendum : Melius mihi est in regno caelorum paruum habere, quam hie totum, hoc est in isto saeculo. Est quidem et ista intellegentia non mala. Sed nos dicamus : Si possit fieri ut aliquis una die esset in regno caelorum, et postea praecipitetur, recte diceret : Melius est dies una in atriis tuis. Nunc uero quod dicit ‘una dies’, hoc est quod dicit : Regna caelorum, una dies ; non habet noctem et tenebras, sed semper lux est. Qui ergo una die in regno caelorum fuerit, semper ibi est. Elegi abiectus esse in domo Dei mei, quam habitare in tabernaculis peccatorum. Hoc est quod dicit etiam Saluator de Iohanne : ‘Amen dico uobis, quoniam in natis mulierum non est maior Iohanne Baptista’. Deinde dicit quia ipse est angelus. Et deinde dicit : ‘Qui autem minor est in regno caelorum, maior est illo’. Sensus ibi iste est : Johannes inter omnes homines maior est, et, si uultis scire, ipse est angelus ; iste autem qui in terra angelus est, in regno caelorum nouissimus est, hoc est, ab angelis minor est ; qui autem minor est in regno caelorum, hoc est angelus, maior est ab isto qui in terra omni¬ bus maior est. Hoc est ergo nunc quod dicit propheta : Elegi abiectus esse in domo Dei mei, hoc est, minimus esse uolui in regno caelorum, quam in isto saeculo primus. Elegi abiectus esse in domo Dei mei, quam habitare in tabernaculis peccatorum. Considerate quid dicat, Quam habitare in tabernaculis pecca¬ torum. Tabernacula non habent fundamentum, sed pertranseunt : tamen qui peccator est, numquam accolit ter¬ rain, sed inhabitat et possidet. Quia misericordiam et ueritatem diligit Deus. Duo diligit Deus, misericordiam et ueritatem. Si tantum misericors esset, omnes nos ad peccata prouocaret : si tantum ueritatem dili181 Amen dico etc.] Matth. 11, 11. 188 hoc est, angelus] Hieron. in hunc Matthaei locum : ‘Quidam nouissimum angelum in caelis Domino ministrantem meliorem uolunt accipere quolibet primo homine qui uersetur in tetris’.

173 possit] codd. ; posset g 174 praecipitetur] 2 m. ex praecipitetur 175 melius] melior (or in 176 Regna] A P S G ; regnum C ; in regno g P 2 et] nec G 179 quam] codd. ; magis quam g scire] recipere G P

praecipitaretur g et codd. C P rasura) P est] C add. enim m. dies] S add. est 177 181 quoniam] om. G 185

170 dicat] dicit Q 171 sqq. regno] regna Q 173 ut] om. Q1 181 amen] 182 Dicit] dixit Q 183 deinde] inde Q1 dicit] dixit Q 186 ~ in caelorum regno Q 187 minor] minimus Q 188/189 ~ maior est omnibus Q 189 ~ propheta quod dicit j2 190 uolui] uolo Q 195 ac¬ colit] adcollit J2 repet Q

Morin 9i

102

13.

TRACTATVS DE PSAMIS LXXXIII ET LXXXIIII

200 geret, nemo spem haberet paenitentiae. Propterea duo quaerit, et ex altero alteram temperat. Si peccator es, audi misericordem Deum, et noli desperare, et age paenitentiam. Si uero iustus es, noli neglegens esse, quia Deus clemens est : quoniam Deus et iustus est, et ueritatem diligit. 205 Gratiam et gloriam dabit Dominus. Non dixit, Gloriam et gratiam dabit : sed quid dixit ? Gratiam et gloriam dabit Domi¬ nus. Primum donat peccata, et postea coronat. Non priuabit bonis eos qui ambulant in innocentia. Melius habet in hebraico : ‘in perfectione’. Innocentia enim non est 210 perfecta uirtus : quoniam qui innocens est, nisi habuerit et prudentiam, non est perfectae consummataeque uirtutis. Propterea dicit etiam in euangelio : ‘Estote prudentes ut serpentes, et simplices ut columbae’. Domine uirtutum. Videte quid dicat, Domine uirtutum. Ergo quando peccata aliqua 215 habemus in nobis, Deus, qui Dominus uirtutum est, non est Dominus noster : quia Dominus non est peccatorum, sed iustorum. Beatus uir qui sperat in te. Ille sperat in Domino, qui conscientiam non habet peccatorum, qui oculos liberos ad cae¬ lum leuat. Iste sperat, qui se scit non offendisse Dominum 220 suum. DE PSALMO LXXXIIII

Morin

92 Vers. 1.

In finem filiorum Chore psalmus. Octogesimus quartus psalmus hoc titulo praenotatur. Frequenter dixi : ubicumque titulus est ‘Filiorum Chore’, nihil triste est, sed semper laetum. Tristitia enim patris filiorum gaudio consolatur. Deni5 que psalmos diligenter relegite, et ubicumque inuenietis titulum ‘Filiorum Chore’, nihil triste reperietis. Frequenter dixi : Chore, qui interpretatur Caluariae locus, necesse est ut laetum aliquid significet. Denique quis est iste Chore ? qui de Hiericho ascendebat in Bethel. Bethel, domus Dei. Diligenter 10 animaduertite. Quicumque in Hiericho est, et uult ire ad do209 in perfectione] Psalt. hebr. Hieron. ‘nec prohibebit bonum ab his qui ambulant in perfectione’. 213 columbae] Matth. 10, 16. 203 clemens est] Codex S ita prosequitur : quia Deus misericors est : et iustus est e. u. d. 218 peccatorum] peccatricem 3 G. De Psalmo lxxxiiii] in Breu. col. 1139 1 octogesimus] octuagisimus G 5 inuenietis] inueneritis g S, codd. C P 2 m. ex inuenietis 6 reperietis] repperietis PS; reperitis G 7 qui] G P ; quid C ; quod S 207 coronat] coronam Q 208 in innocentia] in cm. Qf 209 perfectione] perfectionem Q 213et]o;«. Q Videte] uide Q 213 Deus] om. Q 217 Domino] dominum Q 220 suum] cui est gloria in saecula saeculorum add. Q. LXXXIIII, 5 ~ diligenter psalmos Q quid Q 0 domus] domum Q

6 reperietis] repperietis Q

7 qui]

TRACTATVS DE PSALMO LXXXIIII

2.

103

mum Dei, necesse est ut ascendat. Ergo de Hiericho Chore noster, hoc est Helisaeus, ascendit in domum Dei Bethel; et egrediuntur de Bethel, hoc est de domo Dei, hoc est de synagoga, ubi prius fuerat domus Dei, egrediuntur pueri XLII, et 15 inludunt Helisaeo Chore nostro, et dicunt ‘Ascende calue, ascende calue’. Ille uenit ad domum suam, et inridetur a paruulis Bethel. Verum Helisaeus ille patientissimus, qui propterea uenerat in Bethel ut saluaret, respexit se aliquando : respexit, et iussit de saltu exire duos ursos, et interfecerunt quadra20 ginta duos pueros. Sic et Dominus noster, hoc est noster Chore, cum uenisset in Bethel, et uellet ascendere, inrisus a paruulis, iubet exire duos ursos, hoc est Vespasianum et Titum, et interfecerunt quadraginta duos pueros. Qui sunt isti quadraginta duo pueri ? Ab ascensu Xpisti usque ad subuer25 sionem Hierusalem quadraginta duo anni sunt. Diligenter aspicite, et sic inuenietis. Dedit itaque illis locum paenitentiae quadraginta et duobus annis et post resurrectionem suam, cum ad Bethel ascenderet. Sed quoniam illi inridebant ‘Ascen¬ de calue, ascende calue’, egressi sunt duo ursi, et interfecerunt 30 illos. Benedixisti Domine terrain tuam. De aduentu dicitur Saluatoris. Hoc proprie secundum historiam : ceterum secundum trophologiam, cum dixerimus de historia, postea disseremus. Benedixisti Domine terram tuam. Hoc diximus de aduentu 35 Saluatoris. Terra quae te offenderat, quae idolatriis fuerat inquinata, te ueniente saluata est. Benedixisti Domine ter¬ ram tuam. Loquatur peccator, et postea ueniam consecutus : Benedixisti Domine terram tuam. Licet tribulos adtulerit et spinas, tamen creatura tua est, et ideo saluata est. Auer40 tisti captiuitatem Iacob : eorum qui in Xpisto crediderunt. Auertisti captiuitatem Iacob. Quicumque in peccatis est,

LXXXIIII, 16 ascende calue] 4 Reg. 2, 23. 29/30 interfecerunt illos] Hieron. epist. 120, c. 8, n. 2 : ‘usque ad quadragesimum secundum annum datum est tempus penitentiae. Post quos, perseuerantibus illis in malitia, egressi sunt duo ursi de siluis gentium Romanarum, Vespasianus et Titus : et blasphemantes pueros ascendente uero Elisaeo in domum Dei (hoc enim interpretatur Bethel) uoce consona illudentes interfecerunt atque lacerauerunt’. 38/39 et spinas] Gen. 3, 18.

12 domum] montem G Bethel] in Bethel /? S 16 inridetur] inridebatur S ; inridunt G 17 qui] quia C 19 iussit] iubet G 22 iubet] iussit S 27

duobus annis] duos annos

P

28 ad Bethel] a bethel P ; ha bethel C

disseremus] dicemus

37 consecutus] P add. dicat

12 Bethel] in bethel Q

15 inludunt] inludent Q

18/19 respexit] exp. in Q 28 inridebant] et dicebant Q

21 in Bethel] ad bethel Q

18 se] a se Q

33

se usq.

22 paruulis] puerulis Q

Morin

93

104 3.

11. 10. 12. 13. 14.

3.

4. 5.

7. 8.

9.

TRACTATVS DE PSALMO LXXXIIII

captus tenetur. Remisisti iniquitatem plebis tuae. Non propter opera eorum, sed propter misericordiam tuam saluasti populum tuum. Operuisti omnia peccata eorum, et usque ad finem 45 de aduentu Saluatoris psalmus est, sicut dixi. Misericordia et ueritas. Verumtamen prope timentibus eum salutare ipsius, xit inhabitet gloria in terra nostra. Vere enim gloria Dei habitauit in terra nostra, et deinde iustitia de caelo prospexit. Etenim Dominas dabit benignitatem. Quam benignitatem ? Terra no50 stra dabit fmctum suum. Maria, terra nostra, caro nostra, dedit fructum suum. Iustitia ante eum ambulabit. Iustum fructum dedit terra uirgo. Hoc interim diximus secundum historiam : nunc dicamus secundum trophologiam. Remisisti iniquitatem plebis tuae. 55 Nemo dimittit, nisi quod debetur. Operuisti omnia peccata eorum. Virtutibus operuisti, et propterea peccata non parent. Verbi causa, iniquitatem operuisti iustitia, inpudicitiam operuisti castitate, nigredinem operuisti candore. Mitigasti omnem iram tuam, auertisti ab ira indignationis tuae. Conuerte 60 nos, Deus salutum nostrarum. Videte quid dicat. Tu, quod in te fuit, auersus es ab ira propter clementiam tuam. Conuerte nos, Deus. Tu auersus es ab ira, nos auertisti a peccatis. Conuerte nos, Deus salutum nostrarum. Quare non dixit, salutis nostrae, sed, salutum nostrarum ? Si semel peccaremus, una indigere65 mus salute. Multa peccauimus, propterea multis indigemus salutibus. Deus, tu conuersus uiuificabis nos. Quamdiu ergo ad nos Dominus conuertatur, mortui sumus. Ostende nobis Domine mAsericordiam tuam, et salutare tuum da nobis. Ouod Saluator descendit, misericordiae Dei est : non uenisset medi7o cus, nisi aegrotarent plurimi. Quoniam aegrotabant plurimi, propterea uenit medicus : quoniam indigebamus misericordia, propterea uenit Saluator. Audiam quid loquetur in me Dominus Deus. Multi putant, quando loquitur Moyses et dicit, Haec dicit Dominus, et 75 Esaias, et ceteri, et dicitur, Factum est uerbum Domini ad Esaiam siue ad Iezechiel prophetam, quoniam forinsecus sermo fiat, et per istas aures audiat propheta quod loquitur a 44 et] om. ft ; expunct. in P de aduentu] u ex o C 45 dixi] P 1 m. ; dixit g C S, P sup. tin. ; diximus G 48 et deinde] et inde 4 40 Quam] inser. dabit 51 iustum] niutat. in istum 2 m. C ; istum Breuiarii cod. Namurc. 53 diximus] om. C 55 quod] cui G 58 nigredinem] nigridinem C 1 m. ; negridinem P (52 auertisti] auertesti C 1 m. ; auerte P sup. tin. rjs Mapiappijs tov avSpa Ovpova. 58 habet eum] Cf. Hieron. ep. 108, n. 10. 07/68 in diuersorio] Luc. 2, 7. 74/76 reclinet~\ Luc. 9, 58.

57 aud. earn] aud. ea S G A IS ; earn p B C ; ea G

59 Dauid] om. p Audiuimus] audiamus S eum] 60 sensus sit] C S G ; est sensus A ; sensus p B ; natus sit I 63 sancta] S inser. et 66 Hie] hinc G ; huic B 67 ponitur] positus S 68/70 C G p nonnulla o?n. ob duplex homoeoteleuton in terra ... in terra et habebat locum ... habebat locum 69 illi] illis p, I corr. 75 ubi requiescant] om. p I. De Psalmo cxxxii] Breu. col. 1290

6 iocunda] iocundum S

uerbi causa,

cibos dulces] ac si dicat : cibum dulcem ft

57 earn] ea Q 59 Dauid] om. Q 65 proprie] om. Q 66 Videte] uide Q 68/69 propriam] proprie Q 69 illi] illis Q 70/71 in terra] in terram Q (m eras.) 75 ubi requiescant] om. Q.

CXXXII, 3 supplicia] supplicium Q om. Q

et] om. Q}

5 Ecce usq. iocundum]

Morin

276

io

15

20

25

30

2.

TRACT AT VS DE PSALMO CXXXII

uidetur iocnndum esse : conpellit enim ad libidinem. Hie ergo duo posuit, et quod sibi uidebatur esse contrarium —- bonum est et iocundum — uno sermone coniunxit : Ecce quam bonum et quam iocundum. Iocundum habitare fratres in unum : fratres mente, non corpore. Esau et Iacob fratres fuerunt ; et quia simul habitabant, fuit eis causa discordiae. Ergo quod dicit hie, fratres, non fratres dicit corpore, sed fratres spiritales : fratres de quibus loquebatur et Saluator, et dicebat ad mulieres : ‘Ite, nuntiate fratribus meis’. Ecce quam bonum et quam iocundum, habitare fratres in unum. Proprie psalmus iste coenobiis et monasteriis conuenit. Licet enim et de ecclesiis intellegatur, sed ibi propositi diuersitate uidetur non esse tanta concordia. Quae est enim ibi fraternitas ? Vtique alius ad domum ire festinat, alius ad circum, alius in ecclesia de usuris cogitat. In monasterio autem sicut unum propositum, unus et animus est. Ecce quam bonum et quam iocundum, ha¬ bitare fratres in unum. Vere bonum, uere iocundum. Vnum fratrem dimisimus, et ecce quantos inuenimus. Frater meus saecularis (quod de me loquor, de singulis loquor) non tantum me amat, quantum substantiam meam. Ceterum fratres spiritales, qui sua utique neglegunt, alia non quaerunt. Sic et legimus in Actibus apostolorum, quoniam ‘multitudinis credentium erat cor et anima una. Et erant, inquit, illis omnia communia’. Recte erant eis omnia communia, quia commune Xpistum possidebant. Multa diximus, sed ad reliqua festinemus. Sicut unguentum in capite, quod descendit in barbam, barbam Aaron. O si esset tempus, ut de singulis disputaremus, dies

CXXXII, 15 meis] Matth. satis in praefatione dictum.

28, 10.

24/25 Frater meus saecularis etc.] De hoc 30 communia] Act. 4, 32.

9 est] codd. ; scilicet p coniunxit] coniuxit G ; coniugit S 10 iocundum] iocumdum C ; p et ceteri uno G excepto non repet. 11 corpore] ft C ; corporis S G ; corporales B 10 iocundum] iocumdum Ccorr. 23 uere ... uere] uero ... uero C corr. 24 et ecce] B om. et; C supplet ec sup. lin. 25 de me] B C S G I ; de meo P 26 quantum] BCG; quam pS 27 alia] p et codd. (pro aliena ?) Sic et] BCG; sicut S (om. et) ; sicut et p 29 cor et anima una] C S G I (gr. uaphia K.al i/ivgr] ixia) ; c. unum e. a u. pB 30 quia commune] ABC, q. communae S, q. commone G ; q. comunem I; qui unum p 31 possidebant] possed. B 33 barbam] C repet. in

9 coniunxit] coniungit Q 10 Iocundum habitare] iocundum om. Q unum] uno Q 13 hie] bis ponit Q ~ dicit fratres Q corpore] corporis Q 16 unum] uno Q} 18 propositi diuersitate] Q1, pro prop. diu. 2 m. 19 Vtique] utique et Q (et exp.) 22 quam bonum] om. g1 23 in unum] in uno 24 ecce] om. Q Frater meus] bis ponit Q 26 amat] amabat.g quan¬ tum] quam Q1 27 alia] aliena Q Sic] Q}, sicut 2 m. 33 in barbam, bar¬ bam] in barbam in barbam Q

J2

Morin 246

TRACTATVS DE PSALMO CXXXII

277

35 nobis sufficere non poterat. Legimus in Exodo, quomodo conficiatur unguentum sacerdotale ; deinde legimus quomodo aliud unguentum, quo unguebantur reges. Erat et aliud un¬ guentum quo unguebantur prophetae. Et quid plura loquor ? Omnia unguenta habebant diuersitates et mysteria sua. Mira40 mur de sanctis ? Leprosus postquam purgatus fuerit, postquam hysopo fuerit asparsus et sanguine gallinae, et dimittitur una gallina in heremo, et ipse habet unguentum proprium. Non sanctificatur aliquid, nisi per unguentum. Propterea dicunt et adulescentulae in Cantico canticorum : ‘Vnguentum 45 exinanitum nomen tuum. Post te in odorem unguentorum tuorum curremus’. Sicut unguentum in capite, quod descendit in barbam, barbam Aaron. Pulchre dixit, in capite. Quod descendit in barbam. Barba uirilitatis indicium est : mulierem enim et uirum natura hoc signo distinguit. Barba igitur 50 uirilitatis indicium est. Caput ergo diuinitas dicitur, hoc est deitas ; barba uero uirum indicat. ‘Vt, inquit, perueniamus in uirum perfectum ’qui est Xpistus. Vide ergo quid dicat, sicut unguentum. Sicut benedictio unguenti de capite, hoc est, de diuinitatis Ermone descendit in barbam, descendit in uirum 55 perfectum, qui est Xpistus; ex qua ilia barba postquam descendit ipsum unguentum in orarn uestimenti eius, sic benedictio et ros montis Ermon descendit in montem Sion. 35 in Exodo'] c. 30. 4-1/47 curremus] Cant. 1, 2 sq. 48.50 uirilitatis indicium est] Hieron. in Is. 7, 20 ‘decoremque barbae, quod uirilitatis indicium est’; in Ezech. 5, 1 sqq. ‘in caesarie et barba pulchritudinis ac uirilitatis indicium est’. 50 Caput e. diuinitas dicitur] Ab iisdem uerbis incipit Clauis ex cod. Claromontano a I. B. Pitra edita Analect. sacr. t. II, p. 6 ‘Caput Domini, ipsa diuinitas’. 51/52 perfectum] Ephes. 4, 13.

37

quo unguebantur reges] quomodo unguantur uasa sancta S Erat] Ecce erat G 38 loquor] C S G ; loquar g B 41 asparsus] S ; aspersus /S et cet. 42 in heremo] in eremum /3 43 aliquid] aliud G ; aliquis S 45 in odorem] in odore B C 46 curremus] currimus B, Ccorr. 47 barbam] C repet. in 48 Barba] barbam B ; in barbam G 49 natura] om. B signo] C suppl. sup. lin. 50 dicitur] est G 53/54 de diuinitatis Ermone] audacter licet at non temere scripsi. Hieronymi enim sententia, nisi jailor, baec est : unguento et rare significatur benedictio, capite et Hermans diuinitas, barba Christus, ora uestimenti et monte Sion ecclesia ; de diuinitatis sermone /?; de diuinitatis sermonis B ; de diuinitate sermones S ; de diuinitate sermonis cet. codd. 55 ex qua ilia barba] item ex coniectura ; et quam illam barbam codd. (C sup. lin. mutat in et in i.b.) ; om. /S postquam] codd. ; postea jS 56 in oram] in ore C 1 m. ; in ora B, C sup. lin. 57 benedictio] benediccio C montis Ermon] montesermon G ; m. Hermon ft B ; om. S

37 unguebantur reges] quo unguantur uasa sancta Q 38 quo] quod Qx 39 habebant] habent Q 41 asparsus] aspersus Q 43/44 ~ et adulesc. dicunt Q 47 in barbam, barbam] in barbam in barbam Q 48 est] om. Q 49 ~ hoc signo natura Q 54 de diuinitatis Ermone] de diuinitate sermonis Q 55 ex qua ilia barba] et quam illam barbam.g (/up. quamponit 2 m. de, et m ter exp) 56 ipsum] in ipso Q 57 Ermon] hermon Q

Morin

247

278

60

65

70

75

80

85

TRACTATVS DE PSALMO CXXXII

Vnguentum ergo hie pro benedictione ponitur. ‘Dilexisti, in¬ quit, iustitiam, et odisti iniquitatem : propterea unxit te Deus, Deus tuus, oleo exultationis prae participibus tuis’. Videte quid dicat. Dilexisti, inquit, iustitiam, et odisti iniqui¬ tatem. Non sufficit diligere iustitiam, sed e contrario uidete quid dicat : Et odisti iniquitatem. Pro his uirtutibus quid accepit ? Propterea unxit te Deus, Deus tuus, oleo exultationis prae participibus tuis. Hoc ad Xpistum dicitur: ideo tu unctus es, ut ceteros ungueres. Vnctus es oleo exultationis prae participibus tuis, hoc est, plus quam apostoli tui. Tu enim unguenti habuisti fontem : illi stillas habuerunt. Sicut unguentum in capite. Praestet et nobis Dominus hoc unguentum deitatis, quod uenit in barbam, hoc est, in uirum perfectum Aaron, in Aaron sacerdotem. Aaron autem interpretatur montanus. Videtis quoniam iste sacerdos non est de uallibus, sed de montibus est. Barbam, inquit Aaron. Quod unguentum de capite uenit in barbam, a Verbo Deo uenit ad hominem, quern est dignatus adsumere. Et quid nobis prodest barba ista uncta, et uir iste perfectus ? Videamus quos profectus habeat. Quod descendit in or am uestimenti eius. Nos si uestimentum Xpisti sumus, nuditatem eius nostra uestimus fide. Ecce nudus pendit in cruce, scandalum Iudaeis, gentibus stultitia ; et tamen nostra fide et sermone et confessione uestitur. Noe in domo sua nudus iacuit, et apparebat ignominia eius : maior filius inrisit, et minor texit. Et hoc totum quare dico ? Vt ostendam nos uestimentum esse Xpisti. Rem uobis dico nouam : immo non nouam, sed de scripturis. Nos uestimentum Xpisti sumus : et cum ilium nostra confessione uestierimus, rursum ipsum Xpistum induimur. Dicit enim 58/CO ruts'] Ps. 44, 8. 71/72 Aaron a. i. montanus] Hier. epist. 78, mans. 11 ‘utramque manum eius Aaron et Vr, id est montanus lucidusque sustentat’. 79/80 stul¬ titia] 1 Cor. 1, 23. 58 ergo] uero /S 62 e contrario] /3 A B ; & *contrario C ; aecontrario I ; de contrario G. Breuiarium add. odisse iniquitatem, quas uoces codices non agnoscunt ; in I tamen spatium uacuum, quantum iis sufficiat describendis, a librario relictum est 63 Pro his u.] propter his u. B 70 deitatis] diuinitatis /S 71 in Aaron] om. S ; G non repet. Aaron 73 Barbam] barba B 74 de capite] C S ; in capite B G Deo] /3 G ; dei C S ; deus B 76 profectus] profectos B ; perfectos C 77 in oram] in ora B C uestimenti] uestimenta C corr. 79 pendit] codd. ; pependit $ 80 sermone] sermonem G et confessione] om. S ; BG om. et 80/81 uestitur] ft ; uestimur BS G ; eum uestimus C 81 apparebat] codd. ; apparuit /? 82 Et hoc] S om. et 86 induimur] BCS ; induemur G I ; induimus g

61/62 et odisti iniquitatem] om. Q 63/64 accepit] »*accipit Q 69 hoc] ut hoc J2 unguentum] unguentem^1 71 in] om. Q 76 profectus] profectos J21 77 in oram] in ora^ 78 nuditatem] nuditatem autem Q 79 pendit] pendet Q cruce] crucem Q} 80/81 uestitur] uestimur Q} 82 Et hoc] et om.Q

Morin

248

TRACTATVS DE PSALMO CXXXII

279

et apostolus, quod uestimentum nostrum Xpistus sit. Quando enim baptizamur, Xpistum induimur. Et uestimur, et uestimus. Vultis scire quomodo uestiamus Dominum ? Legimus 9° in Hieremia : ‘Accipe, inquit, tibi lumbare, et uade, inquit, ad Eufraten, et pone illud in foramine petrae. Et feci, inquit, quod praeceperat mihi Dominus. Et post dies aliquot reuersus sum ad Euphraten, et ecce, inquit, putruerat lumbare, quod nulli usui esset utile. Et locutus est, inquit, Dominus ad 95 me’. Diligenter animaduertite. ‘Sicut, inquit, tu lumbare habuisti circa lumbos tuos, ita et ego habui populum istum circa me, dicit Dominus’. Hoc totum quare dixi ? Vt ostenderem credentes uestimentum esse Xpisti. Quod descendit in oram uestimenti eius : quod descendit in barbam, barbam Aaron. 100 Non est temporis de sacerdotalibus dicere uestimentis. Siquidem pontifex octo habet species uestimentorum. Longum est nunc dicere de ephod, de tunica : longum est dicere de ratio¬ nal^ de manifestationibus, de catenulis, de zona, de femoralibus, de fimbriis, de roiscis, de tintinnulis, quibus uirtutibus 105 sacerdos debeat ingredi templum Domini et in sancta sancto¬ rum. Et nos ergo si uolumus de uestimento isto esse sacerdotali, aut superhumerale sumus, quod interpretatur ephod, ut habeamus bona opera, et in humeris nostris Xpisti mandata portemus ; aut certe tunica debemus esse interior, quae tunica no stricta est, et adhaeret corpori, non est laxa, non funditur, sed adhaeret tota ad corpus. Vides ergo quoniam quicumque interior est, et interior tunica, uicinius iungitur corpori. Si quis uero rationale est, quod dicitur Ao'ytov, iste non est

87 apostolus] Gal. 3, 27. 90 in Hieremia] 13, 1 sqq. 100 de sacerdotalibus d. uestimentis] Quae sequuntur confer cum ep. 64 ad Fabiolam de ueste sacerdotali.

88 baptizamur] batizamur C Xpistum] Christo j8 induimur. Et uestimur] induimus et uestimus C 88/89 et uestimus] ex uno cod. S accepi 89 uestiamus Dominum] uestiamur Xpm G 91 illud] ilium B C 92 aliquot] aliquod C S G ; aliquos (3 B 93 putruerat] potru**erat C 1 m. ; putrierat B G ; putri erat S 94 nulli usui] B C S G om. usui, sed in Spro nulli legitur nullius locutus] loquutus C 95 animaduertite] enim aduertitae C 98 credentes u. e. Xpisti] credentis u. e. xpm S 100 temporis] huius temporis 102/103 rationali] rationabili S ; rationabile B G 104 roiscis] scripsi (potoxovs lxx Exod. 28, 29) ; roicis i" ; ros*cis C ; roscis A GI ; crocis B ; resti /3 tintinnulis] tintinulis B G ; tintinnabulis /? 105 debeat] habet S 100 de uestimento isto e. s.] de festimenta ista e. s. B ; om. isto ; de uestimentis esse sacerdotalibus C 107 super¬ humerale] h in C addita est sup. lin. 112 uicinius] j3 C ; uicinus B S ; uicinis G 113 rationale] rationabile G ; rationabilis S

90 ~ tibi inquit Q

uade, inquit] inquit om. Q 92 aliquot] aliquosQ1 *>3 putruerat] putrierat Q 94 usui] om. Q 102 longum] longium j2 102/103 rationali] rationabili Q 113 rationale] rationabile Q (bi exp. et i sup. e ponit

2 m.)

Morin 249

28o

3.

TRACTATVS DE PSALMO CXXXII

alibi nisi in pectore. Animaduertite scripturae ordinem : 115 quicumque rationale est, et \6yiov est, et ratio est, in pectore constitutus est. Ceterum fieri potest ut aliquis habeat prudentiam, ut habeat \6ytov, et non habeat sermonem. Qui¬ cumque ergo uerus sacerdos est, debet habere \6yiov, debet habere SijAtuo-ei?, hoc est manifestationes, hoc est, ut quodcum120 que mente conceperit, proferat, et omnes doceat. Et haec omnia frustra sunt, si castitas cauta et omata non fuerit : ideo zona est, et cingit lumbos, stringit et mortificat. Deinae dicitur quod habeat femorales, ut quodcumque in nobis ignominiosum est et sordidum, quasi hoc cingulo mundetur et mor125 tificetur. Deinde dicitur quoniam debeamus habere podere, quod ornet quasi pedes nostros. Et in ipso podere diuersi flores sunt : sunt ibi mala granata, sunt ibi etiam fimbriae. Ego puto quod et ilia mulier sanguinem fluens istam fimbriam tetigerit, et sanata est. Deinde et hoc considerate, quoniam 130 ad extremos pedes inter mala granata erant et tintinnulae ; et non ingrediebatur pontifex in sancta sanctorum, nisi ilia tintinnabula personarent. Et ilia tintinnabula et ilia mala granata diuersitates uirtutum sunt, quae habent singulae uoces suas ; et egressus ipse sancti sanctorum uocalis est. 135 Siue enim manducamus, siue bibimus, omnia in nomine Do¬ mini facimus. Minora promisimus, et maiora diximus. Sicut ros Ermon, qui descendit in montern Sion. Ros Ermon. Legimus quendam librum apocryphum, eo tempore quo

Morin 250

129 sanata est~\ Matth. 9, 20 sqq. 136 facimus] librum apocryphum] Librum Henoch dicit, c. 6, u.

1 5

Cor. sqq.

10, 31.

138 quendam

114 alibi] om. ft in pectore] ft add. constitutus 115 et ratio est] jS itiser. et, S iste totus 116 constitutus] constructus I,G 1 m. ; constrictus G sup. lin. 117 Aoyiov] S inser. hoc est prudentiam et non habeat] C S G ; et habeat B ; ut habeat 118 ergo] om. C uerus] uere ft debet habere Aoyiov] om. p G 121 cauta] G I ; aucta ft A ; sancta S 122 stringit] om. B C 123 femorales] S, foemoralis G ; femoralia p et cet. 125 debeamus] debemus G I podere] I, pondere B ; podera C ; poderem P 126 quod] ft et codd. 128 sanguinem] sanguine p 130 tintinnulae] tintinulae G ; tintinnuli I ; tintinebulae B 132 Et ilia] om. j8 B 134 egressus] ingressus B G 135 manducamus s. bibimus] manducemus s. bibamus jS 136 facimus] faciamus S 137 qui] quod S G 138 quendam librum] codd. ; in quodam libro ft apocryphum] apocrypho /? ; apofricum B

115 rationale] rationabile Q Aoyiov] hoc est Aoyiov add. Q 119 quodcum¬ que] quidcumque Qf 121 cauta] aucta Q 122 stringit] om. Q 128 de¬ beamus] habeamus Q1 127 sunt] Q1, sint 2 m. 129 Deinde et] et om. Q 134 egressus ipse sancti sanctorum] egressus ipsi sancti sanctorum Q}, in¬ gressus ipse in sancta sanctorum 2 m. 136 facimus] faciamus Q 137 Ermon] hermon Q qui] quod Q in montern] in monte 0} 138 eo] et eo Q quo] quod Q

TRACTATVS DE PSALMO CXXXII 140

145

150

155

160

28i

descendebant filii Dei ad filias hominum, descendisse illos in montem Ermon, et ibi inisse pactum, quomodo uenirent ad filias hominum, et sibi eas sociarent. Manifestissimus liber est, et inter apocryphos conputatur, et ueteres interpretes de ipso locuti sunt nonnulla : nos autem dicimus, non in auctoritatem, sed in commemorationem. Sicut ros Ermon, qui descendit in montem Sion. Legi in cuiusdam libro de isto libro apocrypho suam haeresim confirmantis. Quid enim dicit ? Filii, inquit, Dei, qui de caelis descendebant, et uenerunt in Ermon, et concupierunt filias hominum, angeli, inquit, sunt de caelestibus descendentes, et animae quae desiderauerunt corpora : siquidem corpora filiae hominum sunt. Videtis quomodo nescitis Manichaei dogma consurgit ? Sicut enim Manichaei dicunt animas desiderasse corpora humana, et sociatas esse uoluptate corporum : sic et isti, qui dicunt angelos desiderasse corpora, hoc est filias hominum, nonne uobis uidentur ipsum dicere, quod et Manichaei ? Longum est nunc contra illos dicere : sed tantummodo indicare uolui, de quo quasi uolumine per occasionem istius suum dogma confirmant. Ermon in lingua nostra interpretatur avadrj/jLa, hoc est condemnatio. Ros ergo Domini ante fuit in populo Iudaeorum, qui postea anathematizatus est ; et benedictio ilia, quae ante descendebat in populum anathematizatum, postea descendit in montem Sion, hoc est in ecclesiam. Nos, si tamen de ecclesia sumus — ecclesiam autem dico dogmatum ueritatem, Xpisti confessio142 ueteres interpretes] Irenaeus, Tertullianus aliique, quorum testimonia in unum collegit Fabricius, Cod. pseud epigraph, ueteris Testamenti. Hamburgi 1723, t. I, p. 160 sqq. 145 Legi in cuiusdam libro] Origenem tacito nomine sugillat, qui contra Celsum 1. 5, n. 55 disserens, uerba Genes. 6, 2 trahere nititur els rov irepl xpvgwv Xoyov ev eTndvpLia yevop.evaiv tov ev adipart avdpcbnwv fiiov, arrep TpOTroXoytbv eacn. Bened., mense iulio 1901, p. 256) 548 et si cognouimus secundum carnem] om. M 557 et ipse] M ; O V om. et

Morin 29

TRACTATVS DE PSALMO XV

565

57°

575

580

585

383

anima descendit ad inferos : ut quomodo unusquisque locus eum habebat necessarium, sic habitatoribus regionis illius cerneretur. Scio plerosque, quoniam Christi corpus ecclesia est, et nos sumus membra, secundum dvayajyrjv carnem Christi eos intellegere qui inferiores sunt, et animam illos qui perfectiores ; uel certe carnem eos qui sequuntur historiam, ani¬ mam illos qui conscendunt ad intellegentiam spiritalem. Notas mihi fecisti uias uitae, adimplebis me laetitia cum uultu tuo : delectationes in dextera tua in fmem. Quia caro eius non uidit corruptionem, et anima eius derelicta non est in inferno, nunc post resurrectionem ad caelos uictor ascendens, ex persona eius hominis qui resurrexerat, ait, Notas mihi fecisti uias uitae : id est, didici quomodo homines liberentur ab inferis, qua ratione uitam adipiscantur aetemam. Simulque considera, quod ille qui uia et uita est, dixerit uias didicisse uitae, id est, quomodo homines eum qui se uiam et uitam esse dixerit consequantur. Et puto, sicut ipse est ueritas, et loquens ad Iudaeos ‘Si manseritis in sermone meo, cognoscetis ueritatem, et ueritas liberabit uos’ quasi de alia loquitur ueritate ; ita, cum ipse sit uita, quasi de alia uita loquitur, et cum ipse sit uia, alias sibi dicit uias fuisse monstratas, siue, ut in hebraeo legitur, ‘uiam’ : ut caro scilicet quam acceperat, et in came eius omne hominum genus, ea quae diuinitatis Filii fuerant sibi nota esse gauderet. Propter quod exultare se dicit, et exultationem habere cum Patre (hoc est enim, cum uultu tuo, secundum illud ‘Laetificabis eum in gaudio cum uultu

dentia carnis, quae appellata sit anima, inferis apparuerit : sed quod corpus eius positum in sepulcro sit, et ipse nec de corpore et sapientia carnis nec de diuinitate sua dixerit Non derelinques animam meam in inferno, sed uere de nostrae naturae anima, ut perfectam ac rationalem et intellegibilem atque sensibilem ad inferos animam descendisse monstraret’. 571 uictor ascendens\ et infra 1. 598 uictor penetrarit ad caelos. Notum est hoc uerbum ‘uictor’ nonnullis expositionibus fidei antiquis insertum esse, ubi de Christi ascensione ad caelos. Conf. L. Hahn, Biblioth. Symbol, edit. 3, p. 51, 74 et 78. Mirum sane istud quod gallicanum putabatur additamentum apud nostrum quoque Tractatorem inueniri. 578/579 liberabit uos] Io. 8, 31 sq. 581/582 in hebr. legitur uiam\ Psalt. Hier. ex hebr. ‘ostendes mihi semitam uitae’.

564 avaycoyrjv] scripsi ; AN AC TACIN cod. M, itemque O in marg. ; ANATACIN in textu O ; uacat in V interuallum. Iam supra uidimus a librario scriptum T pro r p. 360,1.148, Q pro M (ps. x, /. 77, 86,162 ;ps. xv, /. 62, 440) 565 inferiores] M ; in inferiores O ; inferos V animam] anima O V 566 carnem] cames M 566 sequuntur] M ; secuntur O V 572 hominis] om. M 574 uitam] item om. M aeternam] m postea cancellata M 575/576 didicisse uitae] uitae didi¬ cisse M 576 eum] om. M uiam et uitam] uia et uita M 577 esse] V, O sup. lin. expuncto est; est item cod. M 579/580 loquitur ... de alia] om. M oh saepe iam dictam rationem 582 ut caro] M ; et caro O V acceperat] M ; assumpserat O V 584 gauderet] M ; gaudere O V

Morin 30

384

TRACTATVS DE PSALMO XV

tuo’) et plenam perfectamque laetitiam et ineffabilem uoluptatem, cum sederit ad dexteram Patris, et impleuerit ‘Dixit Dominus Domino meo, Sede a dextris meis, donee ponam ini590 micos tuos scabellum pedibus tuis’. Sedet ad dexteram Patris Filius in maiestate regnantis ; et quia primum martyrem suum Stephanum contra Iudaeos uiderat praeliantem, surrexit a solio, et stetit ad dexteram Patris, quasi et ipse pugnaret pro martyre. Haec est delectatio, haec uoluptas in fine dispen595 sationis siue uictoriae : pro ‘fine’ enim Aquila et Theodotion et omnes editiones, excepto Symmacho et Septuaginta, ‘uictoriam’ transtulerunt ; quod propterea sit passus, et resurrexerit, et uictor penetrarit ad caelos, ut hominem a dex¬ tris Domini collocaret. Notandum quoque, quod in hoc loco 600 ubi nos legimus, Adimplebis me laetitia, Theodotion dixerit ‘Septem laetitiae’ et ‘Cum uulto tuo delectatio in dextera tua. Victori’ ; et Aquila et Symmachus transtulerunt ‘Plenitudo laetitiarum cum facie tua’ uel ‘apud faciem tuam’ et reliqua. Quaeritur ergo quare Theodotion septem pro plenitudine 605 dixerit ? Quod quidem facile sciet, qui hebraeae linguae saltim paruam notitiam habuerit. saba enim uerbum, ut in libro quoque Hebraicarum Quaestionum diximus, quattuor res significat : plenitudinem et satietatem, iuramentum et septem. Quia igitur ambiguum est, Theodotion, diuersas gra610 tias spiritus apud Deum esse cognoscens, putauit pro oportunitate loci septem magis debere transferri, quam plenitudi¬ nem satietatem et iusiurandum ; ut spiritum sapientiae et intellectus, spiritum consilii et fortitudinis, spiritum scientiae et pietatis, spiritum timoris Domini apud Deum esse mon615 straret : quae uere septem plenaeque laetitiae sunt, non aliis, sed ei qui meruerit in Domini semper dextris delectari. Hac

587 tuo] Ps.

20, 7.

588/590 tuis] Ps.

109, 1.

600/607 in libro quoque He¬

braicarum Quaestionum] soil, in Genes. 21, 30 ; 26, 32 sq. ; 41, 29. Locus, uti iam

dixi, maximi momenti, quo huic seriei contionum nomen ipse suum Hieronymus inscribit. Hue etiam refer quae leguntur in Comment. Isai. 54, 1 : ‘Siue pro septem plures intellegendi sunt, iuxta hebraei sermonis ambiguitatem, quo et sabbatum significatur et plures : de quo in Hebraicarum Quaestionum libro, quern in Genesim scripsimus, plenius dictum est’.

587/588 uoluptatem] V, O marg. ; uoluntatem M, O in textu 590 pedibus tuis] M ; pedum tuorum O V Sedet ad dexteram] M ; sed ita dexteram O in textu ; sedet itaque ad dexteram V, O marg. 593 a solio] ex M retinendum censui ; e solio O V 594 haec uoluptas] O marg. ; haec est uoluptas V ; haec uoluntas M, O in textu 597/598 resurrexerit] M ; resurrexit O V 598 penetrarit] M it corr. ex et; item penetraret O in textu ; penetrauit V, O marg. 598/599 a dextris] ad dextris M 601 delectatio] delectacio M ; delectationes O V 601/602 tua. Victori] Ita sane distinguunt tres codd. MOV 604 pro plenitudine] M ; pro plenitudinem O V 606 saltim] M ; saltern O V 611 transferri] transferens O primum in textu 612 satietatem] sacietatem M ; sanctitatem O V corrupte 614 esse] esset O V

Morin 3i

TRACTATVS DE PSALMIS XV ET LXXXII

385

ratione quidam suspicantur a philosophis septem caelos appellatos, et septem errantia sidera nuncupata. Porro Symmachus, ubi nos legimus, Delectatio in dextera tua usque in finem, 620 ‘Virtus, inquit, in dextera tua in aeternum’ : ostendens eum, qui uirtutibus plenus sit, apud Deum iugiter permansurum. DE PSALMO LXXXII Vers. 2.

3.

4.

5.

6. 7.

Deus quis similis erit tibi ? Nullus erit similis tui. Ne taceas neque compescaris Deus. Loquitur ecclesiasticus uir, de cuius utero fluunt flumina aquae uiuae. Videt enim messem multam, et operarios paucos : grandem multitudinem creden5 tium, et doctrinas modicas magistrorum : multos haereticos, multos aduersarios, et paucos esse bellatores, qui pro Christo dimicent. Ne taceas neque compescaris Deus. Quare hoc ? Quoniam ecce inimici tui sonauerunt. Haeretici loquuntur, et ecclesiastici tacent : illi sonant, et nos silemus : illi blasphe10 mant, et nos non latramus. Quoniam ecce inimici tui sona¬ uerunt. Pulchre dixit, sonauerunt : non enim sermo est in aedificatione comptus, sed tantum clamor incompositus ad destructionem. Et qui oderunt te extulerunt caput. Tanta multitudo haereticorum est, et paucitas in te credentium. 15 Super populum tuum malignauerunt consilium. Hoc loquun¬ tur, ut de tua ecclesia rapiant. Cogitauerunt aduersus sanctos tuos. Nihil aliud cotidie cogitant, nisi quomodo ecclesiasticos decipiant atque subplantent. Dixerunt, Venite disperdamus eos de gente. Nouam rem 20 uideo. Tanta multitudo haereticorum est, et tanta dogmatum diuersitas, ut inter se diuersae sententiae sint, et in nostro tantum odio consentiunt. Quomodo enim Herodes et Pilatus inimici erant, et contra Christum agentes pacem fecerunt, et peior fuit eorum concordia quam fuerat inimicitia ; sic et isti 25 scelerate dissident, sceleratius foederantur. Aduersus testamentum tuum disposuerunt. Tu locutus es per prophetas ; et illi per Manichaeum, Marcionem, Arrium, et Valentinum. Tabernacula Idumaeorum et Ismahelitum. Quo-

617/618 appellatos] O V ; apellant M, mutat. in apellata

621 plenus] O V ; corr.

ex plenis M. De Psalmo lxxxii] Ex codd. L MO V 3 fluunt] om. L 4 et] om. L 8.10/ sonauerunt] sonuerunt E 9 ecclesiastici] 0 V ex superfluo add. uiri. Cf. supra p. 17, l. 208 sq. : ‘Illi (haeretici)pereant, ecclesiastici laetentur’ ; 70, l. 200 sq. : *Ecclesia¬ stici enim rusticisunt... : omnes uero haeretici ...’ etc. 10 non] om. E 11/12 in aedi¬

11

ficatione] MO V ; in hedificatione E 13 qui] quia E extulerunt caput] et extulerunt capud E 17 ecclesiasticos] Hie quoque O V add. uiros 24 fuerat inimicitia] fuerant inimicitiae E 25 dissident] discedent O V foederantur] federantur E M 26 testamentum tuum] OF; te testamentum E M locu¬ tus] EM; loquutus O V 27/28 Arrium et Valentinum] O V ; et Valentinum Arrium M ; Valentinum Arrium E 28 Ismahelitum] M ; Hismaelitum E O V

Morin

32

386 30

35

40

7.8.

45

50

53

TRACT AT VS DE PSALMO LXXXII

niam semel coepimus derelicta historiae uilitate sensum ad altiorem spiritalis intellegentiae expositionis modum extollere... Historia enim simplex est, in qua populus Iudaicus loquitur ad ceteras gentes, quae contra ilium dimicabant. Ceterum quodcumque factum est, in typo nostro factum est. Israel oppugnatus est, uictoria illius nobis profuit. Videamus ergo qui sunt qui aduersus ecclesiam dimicent. Tabernacula Idumaeorum. Idumaei terreni interpretantur. Pulchre dixit, tabernacula, non enim habent fundamenta nec domus, sed tabernacula, sedes semper incertas. Et Idumaeorum et Ismahelitum. Ismahelitae interpretantur, quasi audientes. Pulchre dixit, quasi audientes : non enim audiunt Deum, sed praetergrediuntur. Moab et Agareni, Gebal et Ammon. Singula nomina habent singula sacramenta : quot enim uerba, tot mysteria. Moab, quod interpretatur, ex patre : non enim in patre sunt, sed ex patre, quia patrem pristinum reliquerunt. Et Agareni, qui interpretantur proselyti et aduenae, qui fuerunt antea ciues, postea facti sunt peregrini: non enim sunt de domo, sed alieni sunt, quippe qui domum patris inpugnant. Gebal, quod interpretatur uallis uana. Non sunt de montibus, sed de ualle sunt : non enim sapiunt de sursum, sed de deorsum : non sunt de caelo, sed totum de terra sunt. Propterea dixit, uallis uana, quia est et uallis non uana : quicumque enim humilis est, et se propter Christum deicit, iste uallis et campus est, non uanus, sed bonus. Ammon, et Amalech. Ammon quippe interpretatur populus falsus. Ergo de haereticis dicitur, populus falsus : non enim sequuntur eum qui dicit ‘Ego sum ueritas’, sed eum sequuntur qui est princeps mendacii. Et Amalech, qui interpretatur lingens : nihil enim in ecclesia residere patiuntur, sed tota eius fundamenta lingunt.

LXXXII, 38 semper incertas\ Hie et in sequentibus proxime, ut uides, accedit ad priorem huis psalmi expositionem, p. 91 sq. 39 quasi audientes] Aliter Hieronymus supra p. 91,1. 47 sqq. ‘Ismahelitae interpretantur oboedientes sibi... Ismahel h. e. oboedientes Deo’ licet alibi Ismahelem ‘auditionem Dei’ interpretetur, u. gr. in libro de Nomin. Hebr. et in Quaest. Hebr. in Genes. 16, 11. Verum, quod tanti uiri pace dixerim, nihil eo inconstantius, ubi eiusmodi uocabulis ad allegoriam detorquendis indulget. 57 ueritas] Io. 14, 6.

29 uilitate] utilitate O 30 spiritalis intellegentiae] corr. ex specialis int. O ; spiritali intellegentia M 31 in qua] L M ; in quo O V 33 typo nostro] nostro typo M 37 domus] domos L 39 Ismahelitum] Ismahelite hoc loco M ; Hismaelitum O mutat. in Hismaelitarum ; Hismahelitarum V quasi au¬ dientes] M ; L add. deum ; quasi non audientes O V hie et lin. seq. 42 Ammon] M ; Amon ceteri 44 non enim in patre sunt] LM ; non enim patres sunt 0 V 49 quod] om. L 50 sapiunt] corr. ex capiunt V 50/51 sed de deorsum] O V ; sed deorsum LM 52 est et ]0 V ; LM om. et 54 Ammon] M O ; Amon L V 55/56 de haereticis dicitur] O V ; hereticis dicitur M ; heretici dicuntur L 59 tota] corr. ex totam V

Morin 33

TRACTATVS DE PSALMO LXXXII

387

Non comedunt scripturarum uerba, sed lingunt terram quasi serpens. Et alienigenae cum habitantibus Tyrum. Pro eo quod nos habemus alienigenae, in hebraeo scriptum est Philistim, quod interpretatur calix potionis, quia inebriantur de calice Baby65 lonis, sicut dicit Hieremias : ‘Calix aureus Babylonis inebrians omnem terram’. Vide quid dicat, calix aureus Baby¬ lonis. Babylon interpretatur confusio; calix uero aureus, dogmata pliilosophorum et eloquentia oratorum. Quis enim non inductus a philosophis ? Quis enim ab oratoribus mundi 70 istius non seductus ? Calicem aureum habent extrinsecus splendorem eloquentiae : et intrinsecus uenena sunt condita, quae latere non poterant, nisi auri specie celarentur. Vides quidem eloquentiae mella, et non suspicaris mortifera uenena. Alienigenae cum habitantibus Tyrum. Tyrus inter75 pretatur angustia. Vere enim angustiae ibi sunt, et non latitudo quod est Christus, sicut et apostolus ad Corinthios : ‘Non angustamini in nobis, sed angustamini in uisceribus uestris’. Etenim Assur uenit cum eis. Illi praecesserunt, et iste sequitur. Videamus qui sit iste qui sequitur. Assur quippe inter80 pretatur diabolus : uere, quia ipse est et inimicus et uindex, sicut in octauo psalmo scriptum est ‘Vt destruas inimicum et defensorem’. Ipse nos tacit peccare, et ipse nos accusat ad puniendum. Etenim Assur uenit simul cum eis. Habent diabolum principem, habent imperatorem : non illis Iosias rex 85 iustus imperat, sed Assyrius. Facti sunt in adiutorium filiis Loth. Loth interpretatur declinans, quod intellegitur, a Deo, sicut populus Iudaeorum : quia omnes haeretici consentiunt Iudaeis in blasphemiis. Multa sunt quae dicantur, sed hora excludimur : longum 90 est enim per singula currere. Quis enim possit facile dicere Fac illis sicut Madian et Sisarae, sicut Iabin in tonente Cison. Disperierunt in Endor, facti sunt sicut stercus terrae. Pone principes eorum sicut Oreb et Zeb en Zebee et Salmana : omnes

60

9.

10. 11. 12.

65/66 terram] Ierem. uestris] 2 Cor. 6, 12.

51, 7.

Cf. notam ad Tract, de ps. LXXVII, 1. 204. 81/82 defensorem] Ps. 8, 3.

76/77

62 Et alienigenae] L cum Psalt. Rom. ;MOV om. Et cum habitantibus] cohabitantibus O V 65/67 inebrians ... Babylonis] om. Mpropter homoeotel. 66 aureus] L ; om. O V 69 enim] non repet. L 70 habent] 0 in marg. expuncto bibens, quod prius scriptum erat 76 sicut et] E om. et ad Corinthios] E add. dicit 77 angustamini] E ; angustiamini ceteri 78 eis] M ; illis E O V 79 qui sit] E M ; quid sit O V 80 quia] om. L est et ] LM ; O V om. et 81 destruas] destruam M 82 defensorem] M cum Rom. Psalt. ; ultorem ceteri 83 simul] E iterum cum Rom. Psalt. ; om. MO V cum eis] omnes 84 habent] O V inser. et 85 iustus] E M ; om. O V 89 excludimur] excluditur M corrupte 93 Oreb et] E om. et Salmana] Psalmana L

Morin 34

388 13. 95

14.

ioo

105

15. 16.

no

17. 18. 115

19.

16.

TRACTATVS DE PSALMO LXXXII

principes eorum qui dixerunt, Hereditate possideamus nobis sanduarium Dei’ ? Putauerunt se ecclesiasticos esse, et sibi ecclesiam uindicantes. Deus mens pone illos ut rotam. Non sint stabiles, sed semper incerti : ut sedem non habeant, et semper uoluantur instabi¬ les. Sicut enim rota per se stabilis non est, ita et haeretici non stant in sententia sua, sed semper dogmata mutant. Sicut stipulam ante faciem uenti. Vndecim petit poenas contra illos, quia undecim apostolorum mysteria negauerunt. Sed dicat prudens lector : Quomodo unum uersum in duos diuides ? Et scripturae uiolentiam facis : undecim apostolos dicis, cum sciamus Dominum Saluatorem duodecim habuisse discipulos. Ideo ergo undecim numerum ponimus, quia Iudas proditor, qui duodecimus fuerat, de numero decessit. Deus mens pone illos ut rotam. Habes unam plagam : diligentius ergo numera et cetera quae sequuntur. Sicut stipulam ante faciem uenti : ecce secunda. Sicut ignis qui comburit siluam : ecce tertia. Sicut fiamma comburens montes : quarta. Ita persequeris eos in tempestate tua : quinta. Et in ira tua conturbabis eos : sexta. Imple facies eorum ignominia : septima. Et quaerant nomen tuum Domine : octaua. Erubescant et turbentur in saeculum saeculi : nona. Et confundantur et pereant: decima. Et cognoscant quia nomen tibi Dominus : undecima. Tu solus altissimus super omnem terrain. Hucusque iracundia est : quod sequitur iam dementia est. Et in ira tua turbabis eos. Non dixit, occide, sed, turba illos, ut

94possideamus nobis] Anno circ. 403, in epistula CVI, n. 53, Hieronymus pronomen nobis superfluum esse pronuntiabat : quod idcirco in Psalt. Gallicano ab eo expunctum est, sed in Romano adhuc comparet. 100 semper dogmata mutant] Hieron. Tract, de ps. V, 1.183 sq. : ‘cotidie enim haeretici inmutant dogmata sua’ ; Tract, de ps. CXLIII, 1. 155 : ‘haereses ... cotidie mutantur’. 103.127 dicat prudens lector] Hieron. Tract, de ps. VII, 1. 221: ‘prudens lector intellege’ ; ep. 78, mans. 14 ‘Et hoc prudens lector adtende’ ; epist. 108, 20 ‘Dicat prudens lector’ ; in Is. 1, 13 ‘Quod si prudens lector quaesierit’ ; in Is. 9, 2-4 ‘diligens lector agnoscat’ etc. Itemque hie supra p. 379, 1. 444 ‘Diligens lector perfacile iudicabit’ ; p. 379, 1. 454 ‘curiosus lector obiciat’.

95/96 Putauerunt ... uindicantes] L M ; om. O V 97 Non sint] non sunt O V 99 ita et] EM,- otn. O V 101 stipulam] stipula L 102 quia] E M ; qui O V 103/104 diuides] omnes codd., non diuidis 104 Et] E M ; om. O V 105 dicis] EM/ dicit O V sciamus] E M / sciatis O V 105/106 habuisse discipulos] discip. hab. E 106 undecim] EM/ undecimum O V 109 stipulam] sti-

pullam V / stipula E 111 quarta] EM/ ecce quarta O V 112 eos] E M, Korn. Psalt. ; illos O V 113/114 quaerant] querant L / quaerent ceteri 114 turbentur] E / conturbentur ceteri 115 saeculi] E / om. MO V Et confun¬ dantur] LM/O V om. Et 117 super omnem terram] E O V / in omni terra M 119 turbabis] EM/ conturbabis O V occide sed] scripsi ; occides sed omnes codd. turba] M / turbas E / conturbabis O V illos] M / eos EOF

Morin 35

TRACTATVS DE PSALMO LXXXII 17.

120

125

18.

130

135

19.

140

389

reuertantur ad te : ecce sex. Imple facies eorum ignominia : non poena, ne morti exclusi, redire ad Dominum non possint. Imple facies eorum ignominia, non poena. Quare ergo non occidas eos ? Sermo diuinus exponit : Vt quaerant nomen tuum Domine. Si enim quaesierint, et inuenient. Qui inducti sunt ab haereticis, ad Dominum conuertentur : ecce septem. Confundantur et pereant. Qui erubescit in peccatis, proximus est inpeccato : ecce octo. Dicat prudens lector : Huic interpretationi quam dixisti contrarium est, Et pereant. Qui enim ad hoc confunduntur ut saluentur, quomodo peribunt ? Pereant, pereant, inquit, haeretici, et saluentur ecclesiastici. Quomodo si dicas, Adulter iste pereat, non quod optes perire adulterum, sed quod adulterium pereat in ipso ; neque quando saluatur adulter, adulter saluatur, sed iustus et castus. Vt sciatis ilium esse sensum quern diximus, ipse Spiritus sanctus ita loquitur : Confundantur et pereant. Quomodo pereant ? Vt cognoscant quoniam nomen tibi Dominus. Pereant in errore, in ueritate saluentur. Tu solus altissimus in omni terra. Non haereticorum conuenticula, non Valentini aeones et dies innumerabiles, non Basilides qui trecentos sexaginta et quinque deos asserit; non, inquit, innumerabilis multitudo falsorum deorum, sed tu solus altissimus in omni terra. Cui est gloria in saecula saeculorum. Amen.

140 deos asserit\ Hieron. Dialog, cont. Lucifer, n. 23 ‘tunc Basilides summum deum Abraxas cum trecentis sexaginta quinque editionibus commentitus est’; in Amos 3, 9 sq. ‘ut Valentinus alcbvas triginta..., ut Basilides qui omnipotentem Deum portentoso nomine appellat ’A/3pd£as et eumdem secundum graecas litteras et annui cursus numerum dicit in solis circulo contineri’; in Gal. 1, 4 ‘Quapropter Valentini deliramenta et fabulae contemnendae sunt, qui triginta alwvas suos, ex eo quod in scripturis saecula legantur, affinxit ’etc.

121

morti exclusi] MOV. Cf. H. Ronscb, Jta/a u. Vulg. p. 436 ; mortis exclusi L. 123 occidas] DM/ occides O V 125 conuertentur] reuertentur L 127 in¬ peccato] in peccato O V. Vox ‘inpeccantia’ ab Hieronymo baud raro usurpatur ; sed neque deest apud du Cange {edit. Paris. 1844, t. Ill, p. 842) inpeccatus eiusdem signi¬ ficant^ atque gr. an micros = irreprehensibilis 128 dixisti] M ; dixit O V ; dixi D 129 ad hoc confunduntur] conf. ad hoc jL 130 Pereant, pereant] O V ; uerbum in .L M non iteratur 133 quando saluatur adulter] M ; corr. ex q. saluator ad. L ; q. saluantur adulteri O V adulter saluatur] seruatur M, nec repet. adulter 130 quoniam] O V ; quia L. M 137 errore] L, inser. ut 138 Valentini aeones] scripsi ; Valentini aenias {post. corr. neniae) M ; Valentiniani aeonas L / Valentiniani solummodo O V. Hieronymus ubi in Valentini mentionem incidit, alcbvas ab eo excogitatos graeco uocabulo commemorate consueuit 139 dies] codd., pro dii ? tre¬ centos] trescentos L

140 et] L M O ; om. V

141 falsorum] fictorum D.

Morin

36

390

TRACTATVS DE PSALMO LXXXIII DE PSALMO LXXXIII

Vers. 2.

3.

lam pridem cum de octogesimo psalmo, diximus quod titulus octaui psalmi, et octogesimi, et octogesimi tertii psalmi, hoc est istius, pro torcularibus praenotaretur. Torcularia ergo diximus quasi horrea, in quibus fruges recondantur. Videa5 mus ergo quod dicit. Quam dilecta tabernacula tua, Domine uirtutum. Ista ergo sunt torcularia, in quibus frumentum spiritale condendum est. ‘Facite uobis amicos de mamona iniquitatis, qui uos recipiant in aeterna tabernacula’. Quam dilecta tabernacula io tua, Domine uirtutum, Quam dilecta tabernacula, per quae homo de terra transfertur ad caelum. Concufliscit et deficit anima mea in atria Domini. Felix ista cogitatio, quae diebus ac noctibus Domini desiderat tabernacula. Qui peccator est, cum mors uenerit, non cogitat de istis tabernaculis, sed i5 de poenis : non considerat regna caelorum, sed gehennae flammas pertimescit. Concupiscit et deficit anima mea in atria Domini. Videte quo amore uel qua concupiscentia sancti uiri animus uulneretur in atria Domini. Pulchre dixit : ego ostia considero, et intus domus qualis sit nescio. 20 Cor meum et caro mea exultauerunt in Deum uiuum. Audi, haeretice, quid dicat. Quam dilecta tabernacula tua, Domine uirtutum : de regnis caelorum loquitur. ‘Multae mansiones apud Patrem meum’ Dominus in euangelio dicit. Concupiscit et deficit anima mea in atria Domini : haec sunt atria in qui-

LXXXIII, 1 cum de octogesimo psalmo] Conf. supra p. 76, 1. 19 ; 77, 1. 64. Item Comment, in Ezech. 45, 13 sq. ‘De his torcularibus tres psalmos legimus, octauum, et octogesimum, et octogesimum tertium, qui omnes ad ecclesiae sacramenta referuntur.’ Et in Is. 63, 3 sqq. ‘Dicendum est itaque de torculari, quod iuxta scripturae sanctae consuetudinem, interdum pro ultione atque suppliers ponitur peccatorum, interdum in congregatione nouorum fructuum... In bonam partem inscribuntur psalmi pro torcularibus, octauus, [et octogesimus,] et octogesimus tertius. De quibus in suis locis, si uita comes fuerit, Domino praebente dicetur.’ 8/9 tabernacula] Luc. 16, 9. Cf. p. 78,1. S2 sqq. : ‘Ista sunt torcularia, de quibus dicit et Saluator : Facite uobis amicos ... tabernaculal’. 12 Felix ista cogita¬ tio] Hieron. supra p. 146, 1. 123 : ‘Vna cogitatio felix est, cogitare de Domino’. 15/16 gehennae flammas pertimescit] Tract, de ps. cxix, 1. 299 sqq. : ‘Si octogenarii fuerimus, timemus mori ; si centenarii sumus et aegrotamus, tamen commeatum et spatium postulamus. Hoc totum quare facimus ? Quia peccatorum nos conscientia remordet. Scimus enim, quia si recedamus de corpore, non imus ad Chri¬ stum, sed ad gehennam’. 22/23 meum\ Io. 14, 2.

De Psalmo lxxxiii] Ex mo cod. Eaurentiano ; priorem de eodem Psalmo babes supra pp. 95 sqq. 1 psalmo] Videtur notio aliqua deesse, ut puta mus uel aliud quid simile 4 horrea] absque h L 10 per quae] per 11.16 deficit] defecit E 13 ac] 1 m. corr. ex an E 15 poenis] penis Concupiscit] concupiuit hoc loco E cum Psalt. Rom. deficit] defecit E

tractatum tractarequern L E 16

18 ostia] hostia E

24

Morin

37

TRACTATVS DE PSALMO LXXXIII

39i

bus sancti in aeternum habitabunt, quae propheta desiderat. Cor meum et caro mea. Videtis ergo quod et anima et caro pariter desiderant regna caelorum. Si autem caro in aere dissoluitur, si non resurget, sicut haeretici putant, quomodo caro prophetae desiderat regna caelorum ? Cor meum 3° et caro mea : quia pariter laborauerunt, pariter expectant retributionem. Si communis labor, quare non commune sit praemium ? Obsecro uos ut cum uenia audiatis. Magis laborat caro in praesenti saeculo quam anima : quia anima imperat, caro seruit. Aliud labor seruientis, aliae deliciae imperantis. 35 Desiderat anima Dominum : caro ieiunat, caro in terra iacet in frigore, in carcere, in martyrio uerberatur, caeditur, damnatur, carnis iniuria est. Dolet quidem anima : sed dolor nisi per carnem ad earn non peruenit. Sed dicat aliquis : Quomodo dicit apostolus, quia ‘caro et sanguis regnum Dei non 40 consequentur’ ? Vis scire quomodo scriptum est ? Audi loquentem in Genesi Dominum : ‘Non permanebit spiritusmeus in homine in aeternum, quia caro est’. Quare ? quid enim est ? Tu carnem fecisti, et carnem accusas et damnas ? Sed quod dicit Deus hoc est : non permanebit spiritus meus in 45 hominibus istis, quia non uiuunt secundum spiritum, sed secundum carnis uitia et uoluntatem. Det et apostolus testi¬ monium : ‘Quicumque in came sunt, Deo placere non possunt’. Si omnes qui in carne sunt Deo placere non possunt, quomodo ipse qui loquitur Paulus Deo placuit ? quomodo Petrus uel 5° ceteri apostoli sanctique placuerunt, quos in carne fuisse negare non possumus ? Sicut idem iterum dicit : ‘Vos autem in carne non estis, sed in spiritu.’ In carne erant : et quomodo dicit, In carne non estis ? Quia non uiuitis secundum carnem, quia ‘nostra conuersatio in caelis est’. Nos enim qui in isto 55 saeculo ‘peregrinamur a Domino’, in terris quidem ambulamus, sed ad caelestia festinamus : quia hie locum proprium non habemus, sed aduenae et peregrini sumus, sicut omnes patres nostri. Etenirn passer inuenit sibi domum et turtur nidum ubi reponat 60 pullos suos. Hoc est quod in euangelio dicit Dominus : ‘Vulpes foueas habent, et uolucres caeli nidos’. Etenim passer inuenit sibi domum. Cotidiano exemplo dedit similitudinem. Quia

25

4.

28 sicut haeretici putant] Origenistas notat, uti apparet ex Libro contra Iohannem Hierosol. n. 23 sqq. 39/40 non consequentur] 1 Cor. 15, 50. Cf. supra p. 314, 1. 36. 41/42 caro est] Gen. 6, 3. 47 non possunt] Rom. 8, 8. 51/52 in spiritu] Ibid. 9. 54 in caelis est] Phil. 3, 20. 55 a Domino] 2 Cor. 5,6. 58patres nostri] Cf. Ps. 38, 13.

60/61 nidos] Matth. 8, 20.

31 commune] communis L., s postea erasa

34 Aliud] d ex t 1 m. L,, pro alius ?

59 nidum ubi reponat] D more suo sequitur Psalt. Rom.

Morin

38

392

5.

6.

TRACTATVS DE PSALMO LXXXIII

dixerat, Quam dilecta tabernacula tua, quae concupiscit anima mea, et caro mea desiderat regna caelorum ; dat simi65 litudinem, et dicit : Aues liberae sunt, et quamuis uagentur per aerem, tamen nidorum suorum meminerunt, et reuertuntur ad eos. Si ergo passeres nidos requirunt, quare anima humana non quaerat habitacula sibi a Domino praeparata ? 70 Altaria tua, Domine uirtutum. Quid intellegitur, Etenim passer inuenit sibi domum, et turtur nidum ubi reponat pullos suos : altaria tua, Domine uirtutum ? quae consequentia est ? Ex superioribus pendet. Concupiscit et deficit anima mea in atria Domini : altaria tua, Domine uirtutum. Vidit Iohan75 nes in Apocalypsi altare Domini, sub quo erant animae iustorum. Sic enim dicit : ‘Vidi sub ara Domini animas occisorum propter uerbum Domini et testimonium Iesu’. Sub altario Dei erant, quia pro Christo in martyrio fuerant immolatae ; uictima enim Domini Saluatoris in caelis esse sub altario mere80 batur. Beati qui habitant in domo tua Domine : hoc est in ecclesia siue praesenti, siue ‘ecclesia primitiuorum’. In saecula saeculorum laudabunt te. Vide quale sit officium martyrum : quod et angelorum. Quod ergo illi faciunt in caelo, hoc nos imitamur 85 in terra. Quando ergo uocamur ad psalmos et neglegimus, laudes contemnimus Dei. Beatus uir cuius est auxilium abs te. Nostrum incipere, Dei est adiuuare. Ascensiones in corde suo disposuit. Cotidie cogitat quomodo ascendat, non quomodo descendat. Quicumque pec90 cator est, non ascensiones, sed descensiones ponit in corde. Ideo et Iacob uidit angelos ascendentes et descendentes. Ascensiones in corde disposuit : quod suum est, bonum cogi-

76/77 et testimonium Iesu] Apoc. 6, 9. 82primitiuorum] Hebr. 12, 23. 84/85 imi¬ tamur in terra] cf. p. 245,1. 161 sqq. : ‘Sicut enim martyres laudant Dominum pure in regione uiuorum, ita et monachi... Quod enim faciunt angeli in caelis, hoc monachi faciunt in terris’. Vides utrobique inter martyres angelos et monachos comparationem institui. 87 Nostrum incipere] et post pauca Nostrum est disponere. Dicendi ratio Hieronymo in consuetudinem uersa, uti uidere est cum aliunde turn ex locis notatis p. 13, 1. 64 ; 16, 147 ; 207, 205 ; 378, 418 item hie infra, ubi de Psal. XC. Quae tamen succedente tempore haud tolerari posse uisa est, inprimis Ianuariano illi presbytero, cuius ad abbatem Hadrumetinum latentem adhuc epistulam nuper edidimus. Rev. Bened. t. xvm (1901), p. 248,1. 62 sqq.

65 liberae sunt] liberes sunt L, priori s postea erasa quamuis] scripsi ; quam solummodo L 66 per aerem] per aeram L 70 intellegitur] intellig. L 73 deficit] defecit L 75 in Apocalypsi] in apocalipsin L 77 Iesu] Ihesu L Sub altario] scripsi ; sub altaria L. Cf. infra l. 79, et Goel^er p. 282 83 offi¬ cium] offitium L 84 imitamur] imitamus L. Cf. Roensch, Ital. u. Vulg. p. 300 86 contemn.] contempn. L

Morin

39

TRACTATVS DE PSALMO LXXXIII

95

100

105

no

115

120

393

tat, effectum autem Deo derelinquit. Nostrum est disponere, illius est perficere. Videamus ubi disposuit ascensiones. Audi quid dicat : In ualle lacrimarum, in loco quem posuit. Legimus in Iudicum libro, quando uenit angelus, et populo praedicauit paenitentiam dicens, Reliquistis Dominum, et Dominus derelinquet uos ; quod populus cum audisset fleuit, et appellatus est locus ille Vallis lacrimarum. Veteris sumus historiae recordati, ut haeresim fugeremus. Vallem autem lacrimarum, spiritaliter hoc saeculum possumus intellegere. Non enim sumus in monte, hoc est in regno caelorum, sed in ualle, hoc est in tenebris mundi istius ; et errore eiecti sumus de paradiso cum Adam in conuallem lacrimarum, ubi paenitentia, ubi lacrimae sunt. In ualle lacrimarum, in loco quem posuit. Quid dixit ? Quem posuit locum Deus ad certandum : ut hie contra diabolum, contra peccata certemus, ut in caelestibus coronemur. Quare ergo dedit certamen pugnandi ? Numquid sine certamine nos uiuificare non poterat Deus ? Sed dedit quasi agonothita, dedit stadium, ubi luctam aduersus uitia faciamus : ut non dormientes nos, sed laborantes, postea merito coronaret. Quid sequitur ? Etenim benedictionem dabit qui legem dedit : propterea lo¬ cum dedit ad certandum, ut postea benedictionem daret, qui legem nobis certaminis dederat. Ibunt de uirtute in uirtutem. Vides quia conueniens sensus est. Ibunt de uirtute in uirtu¬ tem : ideo hie pugnant, ut ibi postea coronentur. Vadunt de uirtute in uirtutem. Non dixit, de infirmitate ibunt in uirtu¬ tem : nisi enim hie fortes fuerint, non erunt postea fortiores. Sed dicat aliquis, Misericors est Deus. Sed uidete quid sequi¬ tur : Misericordiam et ueritatem diligit Dominus. Est quidem misericors, sed [et] uerax. Quando audis, misericors,non debes esse neglegens, quia sequitur, et uerax. Rursum quando au-

99 Vallis lacrimarum] Cf. Iud. 2, 1-5. 100 ut haeresim fugeremus] Origenistarum scilicet, de animis e caelo lapsis in corpora. Cf. supra p. 119 sq. 101/102 Non enim sumus in monte] p. 99,1.121 ‘Consideremus quod in ualle sumus : non sumus in monte, non sumus in paradiso’ etc. Ill non dormientes nos, sed laborantes] p. 74,12 ‘Neque enim dormientes nos Deus adiuuat, sed laborantes’; p. 207, 1. 199.200 ‘Quando laboramus, tunc adiuuat nos Deus... Athleta enim dormiens perdit uictoriam’ ; et hie infra Tract, de Psal.XC : ‘Neque enim dormientes coronat, sed labo¬ rantes’. 118 Non dixit, de infirmitate etc.] cf. p. 100, 1. 147 : ‘Neque enim dixit, ibunt de inbecillitate in uirtutem, sed, ibunt de uirtute in uirtutem. Vis ibi esse fortis ? ante hie esto fortis. Vis ibi coronari ? hie pugna’. 123 sequitur, et uerax] cf. p. 236, 1. 58 : ‘Erige aures, peccator : misericors est Dominus. Sed noli esse neglegens : sequitur enim, et iustus’ etc.

93 derelinquit] dereliquid L 99 Veteris sumus] Veterissimus in regnum L consequentia exigit.

98 audisset] t a d 1 m. L appelh] apell. L, 102 in monte h. e. in regno] in montem h. e.

L

120 uidete] ex uedete corr. 1 m. L

121 et] om. L, etsi sermonis

Morin

4°

394

125

8. 130

TRACTATVS DE PSALMIS LXXXIII ET LXXXIIII

dieris ueritatem, noli desperare, noli tantum Deum putare esse crudelem : quia ueritatem misericordia temperat. ‘Calix enim in manu Domini plenus mixto, inclinauit de hoc in illud’: hoc est, de misericordia ueritatem, et de ueritate misericordiam temperauit. Videbitur Deus deorum in Sion. Quando ierint de uirtute in uirtutem, tunc Deus deorum uidebitur in Sion. Cui est gloria in saecula saeculorum. Amen. DE PSALMO LXXXIIII

Morin 4i

Vers. 1.

2.

5

10

15

20

3.

In finem filiis Chore psalmus. Chore interpretatur Caluaria, locus dominicae passionis. Nos omnes filii Chore sumus, qui credimus in illius resurrectionem. Quid ergo dicimus et consona uoce cantamus ? Benedixisti Domine terram tuam. Melius dicitur in graeco EvSoKr/aas Kvpi,e, hoc est, bene placuit tibi Domine in terram tuam ; placuit tibi, hoc tibi uisum est, hoc decreuisti, ut per tuam misericordiam quod in sequenti uersu dicitur impleres : Auertisti captiuitatem Iacob, remisisti iniquitatem plebi tuae, operuisti omnia peccata eorum. Verum et latinum sensum ita possumus intellegere. Benedixisti Domine terram tuam. Terra, quae prius maledicta fuerat, tuo aduentu benedicta est. Quae prius audierat ‘Spinas et tribulos germinabis’, nunc dicitur, sicut in Cantico canticorum scribitur, ‘Flos campi et lilium conuallium'. Terra, quae prius spinas germinabat, audit in Esaia : ‘Exiet uirga de radice Iesse, et flos de radice eius ascendet.’ Auertisti captiuitatem Iacob. Venit ergo Dominus praedicare captiuis remissionem. Hoc est quod in alio loco dicitur ‘Captiuam duxit captiuitatem’ : hoc est, nos qui prius a diabolo in perditione capti fueramus, nunc a Saluatore capimur in salutem. Remisisti iniquitatem plebis tuae. Hoc in baptismate credi¬ mus esse completum. Operuisti omnia peccata eorum. Hoc in

125/127 in illud] Ps. 74, 9. LXXXIIII, 13 germinabis] Gen. 3, 18. 14/15 conuallium] Cant. 2, 1. ascendet] Is. 11, 1. 19 captiuitatem] Ephes. 4, 8.

16/17

De Psalmo lxxxiiii] Ex codd. L MO V 2 Nos] L inser. enim 6 EvSokt/oas K-upie] EYAQKYAC KYPHE cod. L ; EYAOKYCAC HYPIE Marc. ; EYAOKICACK1PIE Ott. ; EYAOKIKAK KIPIE Vatic. bene placuit] L M ; placuit O V 6/7 in terram tuam ; placuit tibi] L M (in terra tua M) ; om. 0 1' 8 in] om. L 9 plebi] O V cum Psalt. Rom. et gr. rat Aaw aov ; plebis L M fuerat] fuit L 13 germinabis] M ; germinabit LO V dicitur] dicetur M

12

14 in Cantico] O V ; a cantico M ; in canticis L canticorum scribitur] scrib. cantic. M 15 spinas] L M ; tribulos et spinas O V 20 perditione] perdictioneOK capti] M ; captiui LO V fueramus] a corr. ex i M 22 plebis] omnes codd. hoc loco Hoc] O V inser. enim 23 Hoc] L ; Hoc est M O V

TRACTATVS DE PSALMO LXXXIIII

25

30

35

40

4. 5.

43

395

paenitentia, sicut in tricesimo primo psalmo dicitur : ‘Beati quorum remissae sunt iniquitates, et quorum tecta sunt pec¬ cata’. In baptismate nobis iniquitates remittuntur, in paeni¬ tentia uero peccata quae fuerant proteguntur : non dimittuntur, sed proteguntur. Diligenter uim sermonis consideremus. Adueniente quippe Domino Saluatore, omnes nobis iniquitates in baptismo penitus remittuntur. Quando enim sine lege uiuebamus, sine lege peccabamus, dvo/ua graece dicitur, hoc est sine lege, peccatum ; quando autem baptisma accepimus, nequaquam dicitur dvoptia, sed peccatum dicitur peccatum. Peccatum enim non imputatur, nisi ei qui scit esse peccaturn : ubi mandati transgressio, ibi uerum peccatum. Vultis scire quomodo operiantur peccata uirtutibus ? Heri luxuriosus eram, hodie pudicus : pudicitia operit luxuriam. Heri inprudens eram, hodie prudens, paeniteo errorem : prudentia operit inprudentiam. Heri aliena rapiebam, hodie mea distribuo : elemosina operit auaritiam. Beatus cui iniquitates in baptismate remittuntur : secundum autem est quasi tabula post naufragium paenitentia. Ergo et ille beatus dici potest : licet cum periculo liberetur, sed quia liberatur in paenitentia, beatus est appellandus. Mitigasti omnem irarn tuam, auertisti ab ira indignationis tuae. Videte quid ualeat paenitentia : imminentem iram prohibet Dei. Conuerte nos Deus salutum nostrarum. Non dixit,

24/26 peccata] Ps. 31, 1. 27/28 non dimittuntur, sed proteguntur ] Erit profecto cui displiceat haec Tractatoris interpretatio ; uerum ita fere etiam Ambrosius, De paenitentia II. 5, 24 apud Migne P. L. 16, 506 A : ‘Vtrumque enim beatum dixit, et cuius iniquitas remittitur per lauacrum, et cuius peccatum tegitur operibus bonis’. Cf. etiam Primas. in Apocal.(P.L. 68, 820C.) ubi adserit ‘peccatum baptismo remitti, paenitentia tegi’. 33 dicitur peccatum\ Hier. in Os. 8, 13 sq. ‘Inter avofiiav, id est iniquitatem, et peccatum hoc interest, quod iniquitas ante legem, peccatum post legem est... Secundum autem anagogen iniquitates, id est avo/xlat et dSinlac uocantur, quas ante baptismum commisimus, et quae nobis in baptisma¬ te sunt dimissae : peccata autem, quae post baptismum egimus, de quibus et in psalmo scriptum est Beati quorum remissae sunt iniquitates, et quorum tecta sunt peccata'. 36 quomodo operiantur peccata uirtutibus\ Cf. priorem de hoc psalmo tractatum, p. 104, 1. 56. 41/42 quasi tabula post naufragium] Lege sis not. ad tract, de ps. 95, 1. 29/30. Cf. etiam Hieron. ep. 84, 6 ‘Secunda post naufragium tabula est...’

24 paenitentia] patientia V primo] om. V 29 nobis] JL M ; nos O V 31.33 avofiia] L M, L 1 loco add. quippe ; ANOMA codd. O V 32 accepimus] accip. L M 34 imputatur] imputabatur L. 36 operiantur peccata] M; peccata operiuntur L ; operiatur peccatum O V 38 eram, hodie prudens] om. L paeniteo errorem] L ; penito errorem M, postea corr. perito errore ; paenitet erroris O V 39/40 distribuo] destr. V 41 secundum] ita L, sup. lin. corr. secunda : cf. p. 250, l. 212 : 'Aliquis dicat, Et hoc facere secundum est ? Ego dico, secun¬ dum’ ; secunda item MOV 43 liberetur] liberentur V 47 salutum nostra¬ rum] scripsi, ut in priori tractatu de hoc psalmo, l. 60 sqq. ; salutem nostrarum L, corr. ex s. nostram ; salutarium nostrarum M ; salutarium nostrorum O V 27

H. P. (LXXVIIl)

Morin 42

396 6.

7. 8.

9.

TRACTATVS DE PSALMO LXXXIIII

salutis nostrae : quia multa peccauimus, multis salutibus indigemus. Numquid in aeternum irasceris nobis ? ant extendes 50 iram tuam a generatione in generationem ? Ira tua profecit in salutem : vpropterea priori populo iratus es, ut nostro miserearis. Tu conuersus uiuificabis nos, et plebs tua laetabitur in te. Ostende nobis Domine misericordiam tuam, et salutare tuum da nobis. Quod in latino dicitur salutare, in hebraeo dicitur 55 Iesus. Ergo in hebraeo ita dicitur, Ostende nobis Domine misericordiam tuam, et salutare tuum da nobis : Nisi ante misericors fueris in genus humanum, Iesus tuus non dabitur nobis. Audiam quid loquatur in me Dominus Deus. Propheta pro 60 populo deprecatur, et qui loquitur in se loquente Deo, et dicit, Audiam quid loquatur in me Dominus Deus. Vides quoniam Deus non in auribus sed in corde loquitur ; sicut et Zacharias dicit : ‘Et angelus qui loquebatur in me dixit mihi’. Ibi angelus Dominus noster intellegitur, qui Patris annuntiat uolunta65 tern, qui in Esaia angelus magni consilii appellatur. Audiam quid loquatur in me Dominus Deus : inclinabo aurem cordis, ut audiam quid loquatur in me Dominus Deus. Quoniam loquetur pacem in plebem suam, et super sanctos suos, et in eos qui conuertuntur ad cor. Tria genera uideo populi: 70 plebem, sanctos, et eos qui conuertuntur ad cor. Loquitur pacem cum plebe sua : non cum populo Iudaeorum, de quibus in Osee dicit ‘Non plebs mea uos', sed de omnibus christianis qui crediderunt in eum. Omnes enim quicumque in ecclesia sunt, plebs Domini in commune uocantur. Qui autem iam 75 primi sunt in eis, et spiritalibus actibus proficiunt, sancti Dei uocantur, sicut Paulus in epistolis suis ad ecclesias scribit et ad sanctos qui in eis sunt. Sequitur hoc tertium, Et in eos qui conuertuntur ad cor. Hi qui a diabolo subplantati fuerant.

54/55 in hebraeo dicitur Iesus] Idem Hieron. saepissime in priori serie orationum, p. 35, 1. 40/ 74, 8; 163, 44; 243, 95. 03 mihi] Zach. 1, 9 etc. 65 consilii] Is. 9, 6 sec. LXX. 72 mea uos] Os. 1, 10. 74 in commune] Cum mihi primum

48 salutibus] 0 V ; salutis L, M corr. salutaribus 49 extendes] extendis O V 50 profecit in] L ; proficit adMOK 51 iratus es] L ; es om. ceteri nostro] mutat. in nostri M 55 Iesus] ihesus L ; Iesu OV 55/56 Ostende ... da nobis] L ; om. ceteri 59 pro] om. L 60 qui loquitur] L M ; O V om. qui et dicit] L M ; O V om. et 63 in me] mecum L 66/67 inclinabo ... Deus] om. L ob homoeotel.67 Dominus] om. M 69 conuertuntur] conuertentur V, item O V tin. seq. 70 et eos] et in eos MV 71 populo] O 1 m. add. suo, quod postea expunctum est 72 Osee] Oseae V de omnibus] iuxta quattuor codices, etsi magis placuisset cum omnibus ; fortasse praepositio de ex plica litterali (sed e omnibus) orta est, et legendum sed omnibus 74 plebs] corr. ex plebes O in commune uocantur] L M ; in communi uoto una uocantur O V; conf. adnot. crit. supra ' habeat LO 4 in Matthaeo] y inser. quidem hominis] F L add. praedictus est 5 uituli] F L add. demonstratus est 5/6 leonem i. h. personat] F L ; leonis qui i. heremo ad hunc personat modum y 11/12 sermo] L add. est; y et iure quidem : nam 14 incipit] incipitur y 22 Si] sic y

452

25

30

35

40

45

50

35

TRACT. IN MARCI EVANGELIVM I, 1-12

nunc Marcus euangelista ponit, Sicut scriptum est in Esaia propheta ? Euangelistae de sancto Spiritu locuti sunt. Marcus iste qui scribit, non paruus est. Denique Petrus apostolus in epistula sua ait : ‘Salutat uos ilia coelecta, et Marcus filius meus’. O apostole Petre, Marcus filius tuus, filius non carne sed spiritu, instructus spiritalibus hoc ignorat ; et quod alibi scriptum est, alibi memorat. Sicut scriptum est in Esaia propheta : Ecce mitto Angelum meum ante faciem tuam. Locum istum impius ille Porphyrius, qui aduersum nos conscripsit, et multis uoluminibus rabiem suam euomuit, in quarto decimo uolumine disputat, et dicit : ‘Euangelistae tarn inperiti fuerunt homines, non solum in saecularibus, sed etiam in scripturis diuinis, ut testimonium quod alibi scriptum est, de alio ponerent propheta’. Hoc ille obicit : nos ergo quid ei respondebimus ? Orationibus uestris ista mihi uidetur solutio. Sicut scriptum est in Esaia. Quid scriptum est in Esaia pro¬ pheta ? Vox clamantis in deserto : Par ate uiam Domini, rectas facite semitas eius. Hoc in Esaia scriptum est : expositio autem ipsius capituli in alio propheta melius dicitur. Et ipse dicit euangelista : Iste est, inquit, Iohannes Baptista, de quo etiam Malachias dixit : Ecce mitto angelum meum ante faciem tuam, qui praeparabit uiam tuam. Ergo quod dicit, scriptum est, ad hoc capitulum refertur : Vox clamantis in deserto, Parate uiam Domini, rectas facite semitas eius. Vt autem probaret istum esse angelum qui missus est, noluit ex suo probare sermone, sed ex prophetia prophetae. Fuit Iohannes in deserto baptizans et praedncans. Iohannes fuit : Deus noster erat. Quod fuit, esse desiuit : quod fuit, ante quam esset, non fuit : ceterum qui erat, ante erat, et semper erat, et erat non habet aliquando principium. Ergo de Iohanne Baptista dicitur fuit, id est iyevero : de Domino autem Saluatore, erat. Vbi dicitur, erat, nullum habet initium. Ipse est qui dixit : ‘Qui est, misit me’ : non enim esse habuit ali¬ quando principium. Fuit Iohannes in deserto baptizans et

26/27 meus] i Petr. 5, 13.

30 Locum istum impius ille Porphyrius etc.] Hieron. in Matth. 3, 3 ‘Porphyrius istum locum Marci euangelistae principio comparat... Cum enim testimonium de Malachia Isaiaque contextum sit, quaerit quomodo uelut ab uno Isaia exemplum putemus assumptum. Cui ecclesiastici uiri plenissime responderunt’. 55 misit me] Exod. 3, 14.

26 ait] om. F

ilia] ille F L coelecta] scripsi (gr. ovveuXeKr-rj) ; cum electa F L atque ita legisse uidetur Sophronius ap. Hieron. De uir. inlustr. c. 8 (avv rfj iieXe/crff) ; collecta x 27/28 n. carne s. spiritu] x >' n- carnis s. spiritus F L 28 in¬ structus] X ; Structus F L 36 ponerent] poneret F L 37 uidetur] x inser. esse 46/47 probaret istum] F ; p. is ipsum x i probaretis eum L, et sup. lin. m. rec. add. non 47/48 sermone] sermonem F L 50 desiuit] F L ; desinit x 52 et erat] F L ; et erit x 53 id est iyevero] i. e. eyeverw FLO; om. x 56 principium] F L ; initium x

Morin 320

TRACT. IN MARCI EVANGELIVM I, 1-12

453

praedicans. In deserto fuit uox Dominum praedicatura : aliud ante personare non debuit, nisi Saluatoris aduentum. Fuit Iohannes in deserto. Felix ista conuersatio, despicere homi60 nes, angelos quaerere : urbes deserere, et in solitudine inuenire Xpistum. Fuit Iohannes in deserto baptizans et praedicans : baptizare manu, docere sermone, Baptismum Iohannis praecessit baptismum Saluatoris. Sicut Iohannes Baptista pre¬ cursor fuit Domini Saluatoris, sic et baptismum Iohannis 65 Baptistae praecursor fuit baptismi Saluatoris. Illud datum est in paenitentia, hoc in gratia. Ibi paenitentia tribuitur, ibi uenia : hie uictoria. Et egrediebatur ad ilium omnis Iudaea. Ad Iohannem Iudaea concurrit, Hierosolyma concurrit : ad Iesum uero Dominum 70 Saluatorem omnis concurrit orbis. ‘Notus in Iudaea Deus, in Israhel magnum nomen eius’. Ad Iohannem ergo concurrit Iudaea et Hierosolyma : ceterum ad Saluatorem omnis orbis. Veniebant uniuersi, et baptizabantur ab illo in Iordane flumine, confitentes peccata sua. Baptizabantur a Iohanne. 75 Iohannes Baptista legis umbram praefert : ergo ad legem tantum Iudaei baptizantur. Hierosolyma ueniebant, et baptiza¬ bantur ab illo in Iordane, fluuio descendente. Lex enim de¬ scends : licet baptizat, tamen deorsum est. lordanis hoc interpretatur, fluuius descendens : ceterum Dominus noster et 80 Trinitatis mysterium desursum est. Dicat aliquis : Si deorsum est, ergo Dominus deorsum est, qui baptizatus est in Ior¬ dane ? Et recte in Iordane baptizatus est, legis enim praecepta seruauit : quia circumcisus lege est, et baptizatus lege est. 85 Et erat Iohannes uestitus de pilis camelorum et zona pellicia, et cibus eius locustae et mel siluestre. Sicut sacerdotum principes sunt apostoli, sic monachorum princeps Iohannes Baptista

64 sic et baptismum Iohannis etc.] Hieron. contra Lucif. n. 7 ‘Ioannis baptisma non tam peccata dimisit, quam paenitentiae baptisma fuit in peccatorum remissionem, id est, in futuram remissionem, quae esset postea per sanctificationem Christ! subsecutura... Vt enim ipse ante praecursor Domini, sic et baptisma eius praeuium Dominici baptismatis fuit’. 70/71 eius] Ps. 75, 2. 78/79 lordanis h. i. fluuius descendens) Hieron. ep. 78, mans. 41 ‘Post montes enim plurimos ad campestria Moab et lordanis fluenta descendimus, qui interpretatur descensio’. 87 mo¬ nachorum princeps Iohannes) Hieron. ep. 22, n. 36 ‘Huius uitae (anachoretarum)... princeps Ioannes Baptista fuit’.

62 Baptismum] F L ; baptismus x 64 baptismum] baptismus x, L corr. 72/ 73 omnis orbis] omnes urbes F L, cf. supra adnot. crit. adp. 321, /. 264 73 uniuersi et baptizabantur] et baptiz. uniu. L 75 praefert] praeferet F 76 baptizan¬ tur] F ; baptizabantur x L ueniebant] F L ; ueniebat x 78 baptizat] baptizet x hoc] F L ; hie x 80 Dicat] dicet x 85 pellicia] F L ; pellicea x 86 locustae] lucustae codd. infra l. 141 87 sunt] x tnser. sacerdotes, quae uox omittitur in F, erasa est in L,

Morin 321

454

TRACT. IN MARCI EVANGELIVM I, 1-12

est. Et quantum tradit Hebraeorum scriptura et usque hodie in memoria est, inter nomina sacerdotum inter pontifices et 90 Iohannes nominatur. Ita uirum ilium et sanctum et sacerdotem fuisse perspicuum est. Sed et nos legimus in euangelio secundum Lucam, de genere ilium fuisse sacerdotali. ‘Fuit, inquit, sacerdos Zacharias nomine, et iste in uice sua...’ Hoc autem proprie non deferebatur nisi principibus sacerdotum, 95 hoc est pontificibus. Hoc totum quare dixi ? Vt sciamus istum esse pontificem, qui sciebat Xpistum esse uenturum, et Xpistum non quaerebat in templo, sed in deserto separauerat se a multitudine. Oculis expectantibus Xpistum nihil aliud dignum est aspicere nisi Xpistum. Et erat Iohannes uestitus 100 pilis cameli : non lana, ne delicatas uestes putares. Denique et ipse Dominus noster in euangelio dcr/c^crea)? ipsius testis est. ‘Ecce, inquit, qui mollibus uestiuntur in domo regum sunt.’ Nunc ueniamus orationibus uestris ad intellegentiam spiritalem. Et erat Iohannes uestitus pilis cameli, et zona pellicia circa 105 lumbos eius. Ipse dicit Iohannes : ‘Ilium oportet crescere, me autem minui. Qui habet sponsam, sponsus est : amicus autem sponsi gaudio gaudet, si uideat sponsum’. Et deinde ipse dicit : ‘Venit fortior post me, cuius non sum dignus soluere corrigiam calciamentorum’. Quod dicit, Ilium oportet crescere, nome autem minui : oportet euangelium crescere, me autem legem minui. Erat igitur Iohannes, hoc est, lex in Iohanne, uestitus pilis cameli : non poterat habere tunicam de agno, de quo dicitur ‘Ecce agnus Dei, ecce qui tollit peccata mundi’, de quo iterum dicitur ‘Sicut ouis ductus est in occisionem’. De 115 illo in lege tunicam habere non possumus. Et zonam pelliciam habebat in lege, quia Iudaei hoc solum putant peccatum esse, quod opere peccant : ceterum Dominus noster Iesus in Apocalypsi Iohannis, qui uidetur inter septem candelabra, et habe¬ bat zonam auream, non in lumbis, sed in pectore. Lex in lum120 bis cingitur : ceterum Xpistus, hoc est euangelium, et monachorum uirtus, non solum in libidine sed in mente condempnatur. Hie ne cogitare quidem expedit: ibi, qui fornicatus fuerit,

92/93 sua] Luc. i, 5.8.

98/99 Oculis expectantibus Xpistum nihil aliud dignum est

aspicere] Hieron. contra Lucifer, n. 7 ‘oculis spectantibus Christum nihil aliud est

dignatus aspicere’; ep. 125, n. 7 ‘oculis desiderantibus Christum nihil aliud dignabatur aspicere’. 102 regum sunt] Matth. 11, 8. 105/100 minui] Io. 3, 30. 106/107 sponsum] Ibid. 29. 108/109 calciamentorum] Marc. 1, 7. 113 mundi] Io. 1, 29. 114 in occisionem] Is. 53, 7. 117/118 in Apocalypsi] 1, 13.

89 inter nomina] F L om. inter inter p. et] F L ; et i. p. x 101 da/ojaecus] FLO; om. x 102 regum sunt] Hoc loco interposita doxologia incipit in x homilia secunda 109 corrigiam] x Hser. eius Quod dicit] F / qui dicit L ; quasi dicat X 110 habebat] habeat F L {cf. supra l. 2) 122 cogitare] cogitari F L

Morin 322

Morin 323

TRACT. IN MARCI EVANGELIVM I, 1-12

125

130

133

140

145

130

455

tenetur in crimine. ‘Amen amen dico uobis, qui uiderit mulierem ad concupiscendum earn, iam moechatus est earn in corde suo’. ‘Scriptum est, inquit, in lege, Non adulterabis’. Haec est zona pellicia circa bimbos haerens. ‘Ego autem dico uobis : Qui uiderit mulierem ad concupiscendum earn, iam moechatus est earn in corde suo’. Haec est zona aurea, quae in pectore cingitur. Vestitus pilis cameli. Et lucustas et mel siluestre comedebat. Lucusta animal paruulum est, et inter uolatile et reptile medium est. Neque enim a terra satis tollitur : quia si paululum eleuatur, non tarn uolat quam salit, et cum a terra se paululum eleuauerit, iterum pennis deficientibus cadit in terram. Ita et lex uidebatur quidem quasi ab idolatriae errore paululum recedere, sed ad caelum uolare non poterat. Regna enim caelorum numquam legimus in lege. Vultis scire quia regna caelorum in euangelio tantum praedicatur ? ‘Paenitentiam, inquit, agite : adpropinquauit enim regnum caelorum’. Ergo lex tollebat homines de terra paululum, et ad caelum perducere non poterat. ‘Vbicumque fuerit corpus, illuc congregabuntur aquilae’. Lucustas. Mel quoque ipsum come¬ debat non domesticum sed siluestre, inter feras, inter bestias : non in domo, non in ecclesia, sed extra ecclesiam. Siluestre enim mel conficiebat in lege ; unde et mel in sacrificiis numquam oblatum legimus. Miretur aliquis et dicat : Quare cum oleum, cum simila, cum aries, cum agnus, cum sanguis pecudum, cum cetera offeruntur in sacrificio Dei, mel tantum non offertur ? Denique quid dicit ? Et quodcumque offertur, sale Morin conditum offertur in sacrificio. ‘Sermo uester sit sale condi324 tus’. Mel penitus non offertur. ‘Et quodcumque contigerit,

123/125 suo] Matth. 5, 28. 125 Non adulterabis] Ibid. 27. 130 "Lucusta animal paruulum etc.] Hieron. in Ion. 4, 6 ‘locustae... quibus uescebatur Ioannes... animal paruum, infirmas habens alas, de terra quidem consurgens, sed altius non ualens auolare : ut plus sit quam reptile, et tamen auibus non aequetur’. 136 Regna e. caelorum numquam legimus in lege] Hieron. contra Pelag. 1, 31 ‘Addis praeterea, regnum caelorum etiam in testamento ueteri repromitti; ... cum perspicuum sit, regnum caelorum primum in euangelio praedicari’ ; in Matth. 3, 2 ‘Primus baptista Ioannes regnum caelorum praedicat’ etc. 138/139 caelorum] Matth. 3, 2. 140/ 141 aquilae] Matth. 24, 28. 147/148 mel tantum non offertur] Hieron. ep. 128, n. 2 ‘in sacrificiis Domini mel non offerunt, ceraque contempta, quae mellis hospitium est, oleum accenditur in templo Dei’; in Ioel. 1, 5 ‘mel distillat de labiis mulieris meretricis : et idcirco in Dei sacrificio non offertur’; ep. 31, n. 1 ‘Et quoniam mel in Dei sacrificiis non offertur’ etc. 149 in sacrificio] Leuit. 2, 13. 149/150 conditus] Coloss. 4, 6.

125 in lege] legem F {pm. in) 127 cone, earn] x om. earn 128 quae] x et codd. 131 enim] om. F 132 quia si] quasi F corr. salit] sallit F L 134 cadit] cadet F quidem quasi] quasi quidem x 136.147 regna] F L ; regnum x 141 aquilae. Lucustas] F L ; et aquilae. Locustas et x ipsum] F L ; ipse x 144 mel conficiebat] melle conficiebat F ; mel** confitiebat L ; mel deficiebat x

{pro qua ?)

456

155

160

165

170

175

180

185

TRACT. IN MARCI EVANGELIVM I, 1-12

inquit, inmundum erit\ Mel uoluptatis indicium est et suauitatis : semper enim uoluptas mortificat, semper uoluptas Deo non placet. Quodcumque dulcedinem habet, in Dei sacrificiis non offertur. Mel quidem ipsum uidetur dulce esse et sensum suauitate demulcens : sicut et uoluptas, sicut et libido, sicut et lasciuiae. Mel uidetur quidem hinc inde confectum esse de floribus : sed si respicias inter ipsos flores et cadauera et putredines habere, et cetera istius modi... Ergo mel non solum de floribus, sed et de quodcumque uoluptuosum est. Videtur quidem suaue esse : sed si discrimen respicias, mortiferum est. Hoc totum quare dixi ? Quoniam in lege initia erant, in euangelio perfectio. Veni fortior me post me, cuius non sum dignus procumbens soluere corrigiam calciamentorum eius. Videtur quidem esse humilitatis indicium : quasi dicat, non sum dignus seruus eius esse. Sed in istis uerbis simplicibus demonstratur aliud sacramentum. Legimus in Exodo, legimus quoque in Deuteronomio, legimus et in libro Ruth, quoniam si quis cognatus erat, et earn quae de genere eius ueniebat accipere nolebat uxorem, ueniebat alius qui secundus erat in genere, praesentibus iudicibus et maioribus natu, et dicebat : Tibi conpetit matrimonium, tu debes earn accipere. Si nolebat, ueniebat ilia quam nolebat accipere, et tollebat, inquit, calciamentum eius, et percutiebat in faciem eius, et conspuebat eum, et sic alteri nubebat. Hoc fiebat propter ignominiam (interim secundum litteram), ut si forte pauperiorem contempsisset, hac ignominia terreretur. Ergo hie sacerdotium demonstrat. Dicit ipse Iohannes : ‘Qui habet sponsam, sponsus est’. Tile habet sponsam ecclesiam, ego autem amicus sponsi sum : non possum soluere corrigiam calciamenti eius in lege, quoniam ipse eccle¬ siam duxit uxorem. Ego baptizo vos aqua, ego minister sum : ille auctor et Dominus est. Ego aquam praebeo, ego qui creatura sum creaturam praebeo : ille qui increatus est, increaturam praestat. Ego baptizo uos aqua, ego praebeo quod uidetur : ille, quod non uidetur. Ego, qui uisibilis sum, do aquam uisibilem : ille inuisibilis dat Spiritum inuisibilem. Et factum est in diebus illis uenit Iesus a Nazareth Galilaeae. Videte iunctiones significationesque uerborum. Non dixit, uenit Xpistus : non dixit, uenit filius Dei, sed uenit Iesus.

167 in Exodo] ? 167/168 in Deuteronomio] 25, 7 sqq. 178 sponsus est] Io. 3, 29.

168 in libro Ruth\ 4, 7.

151 Mel] x inser. sane 155 sensum] sensu(s add. sup. lint) L 156 hinc] hie F L 159 quodcumque uoluptuosum] quocumque uoluptuoso x ICO si discrimen] si discriminen F ; si crimen L 183/181 increaturam] F L ; increata x 186 inuisibilem] Post doxologiam incipit in x homilia tertia 188 iunctiones] scripsi ex coniectura ; unctiones F E ; unitiones x

Morin 325

TRACT. IN MARCI EVANGELIVM I, 1-12

457

Dicat aliquis : Quare non dixit, Xpistus ? Secundum carnem loquor : ceterum Deus semper sanctus est, nec sanctificationem indiget : sed iam de carne Xpisti loquimur. Nondum fuerat baptizatus et ab Spiritu sancto unctus fuerat. Secun¬ dum carnem loquor, secundum formam serui loquor, ne195 mo scandalizetur : de eo loquor, qui quasi peccator uenit ad baptismum. Non quod Xpistum diuidam, non quod alius Xpistus, et alius Iesus, et alius filius Dei: sed quod unus atque idem pro uarietate temporum nobis diuersus est. Iesus a Na¬ zareth Galilaeae. Videte mysterium. Ad Iohannem Baptistam 200 primum uenit Iudaea et Hierosolyma. Dominus noster initium euangelici baptismi et legis sacramenta commutauit in euangelii sacramenta : non uenit de Iudaea, non uenit de Hie¬ rosolyma, sed uenit de Galilaea gentium. Iesus a Nazareth Galilaeae. Nazara interpretatur florem. Flos uenit ex flore. 205 Et baptizatus est in Iordane a Iohanne. Grandis misericordia : qui peccata non fecerat, baptizatur quasi peccator. In baptisma Domini omnia peccata dimittuntur. Sed quasi praeuium quoddam est baptismi Saluatoris : ceterum uera remissio peccatorum in Xpisti sanguine est, in Trinitatis mysterio. 210 Et statim ascendens de aqua uidit apertos caelos. Hoc totum quod scribitur, nobis scribitur. Ergo ante quam baptismum accipiamus, clausos habemus oculos, caelestia non uidemus. Et Spiritum tamquam columbam descendentem et manentem in ipso. Et uox facta est de caelo : Tu es filius mens dilectissimus, 215 in quo conplacui. Iesus Xpistus baptizatur a Iohanne, Spiritus sanctus descendit in specie columbae, Pater de caelis dat testimonium. Vide Arriane, uidete haeretici, et in baptismo Iesu mysterium Trinitatis : Iesus enim baptizatur, Spiritus sanctus descendit in specie columbae, Pater de caelo loquitur. 220 Vidit apertos caelos. Quando dicitur, uidit, ostenditur quod alii non uidissent : neque enim omnes uident apertos caelos. Denique et Iezechiel quid dicit in principio suo ? 'Et factum

190

204 Nazara interpretatur florem] Hieron. ep. 46, n. 12 ‘Ibimus ad Nazareth, et iuxta interpretationem nominis eius florem uidebimus Galileae’. Cf. comm, in Matth. 21, 10. 207/208 quasi praeuium quoddam etc.] Cf. not. supra l. 64. 222/224 apertos caelo s'] Ezech. 1, 2. Quern ad locum Hieronymus in Comment. ‘Apertosque

191 loquor] locor F 191/192 sanctificationem] F, L 1 m. (m post, erasaest) ; sanctificatione x 192 sed iam] sed etiam x l®3 et] X >' om• F L. Negatio nondum ad utrumque orationis membrum refertur, ut supra p. 49, l. 25 ‘peccatores non erigebantur et in saeculo obtinebant diuitias’ 194 loquor] locor F 195 uenit] ueniat F 204 Nazara] F L ; Nazareth x interpretatur] pro interpretantur ? florem] codd. ; flos x 206/207 In baptisma] F L ; in baptismate x 207/ 208 praeuium] x >' praelium F L 208 est] x / et F L Saluatoris] domini salu. x 209 in Trin.] A om. in 217 Vide Arriane] Videte Ariani x 218 Trinitatis] x add. est

Morin 326

458

225

230

235

240

245

250

255

TRACT. IN MARCI EVANGELIVM I, 1-12

est, inquit, cum sederem secus fluuium Chobar in medio captiuorum, uidi, inquit, apertos caelos’. Ego uidi : ceterum alii non uidebant. Ne quis putet caelos simpliciter et carnaliter apertos : nos ipsi, qui modo hie sedemus, secundum diuersitatem meritorum aut apertos caelos uidemus, aut clausos. Plena tides apertos habet caelos : ceterum dubia, clausos. Et spiritum tamquam columbam descendentem. Solent nobis Manichaei et Marcionitae et ceterae haereses obicere, et dicere : Ergo si Xpistus in corpore est, et ipsa caro quam adsumpsit non est deposita, nec deposuit earn, ergo et Spiritus sanctus, qui descendit, in columba est. Videtis sibila serpentis antiqui ? Videtis ilium colubrum, qui de paradiso eiecit hominem, et nos uelle de paradiso fidei eicere ? Non dixit, sumpsit corpus columbae : sed Spiritum tamquam columbam. Vbi dicitur tamquam, non ueritas sed similitudo monstratur. In Dominum autem Saluatorem non scriptum est, natus est quasi homo, sed natus est homo : hie uero dicitur, tamquam columbam. Ergo quod uisum est, similitudo monstrata est : ceterum ueritas non fuit. Et statim Spiritus expulit eum in desertum. Spiritus, qui descenderat in specie columbae. Vidit, inquit, apertos caelos, et Spiritum tamquam columbam descendentem et manentem cum ipso. Videte quid dicat : manentem, hoc est perseuerantem, hoc est numquam recedentem. Denique et ipse Iohannes dicit in alio euangelio : ‘Et qui misit, inquit, me, dixit mihi : Super quern uideris Spiritum sanctum descendentem et ma¬ nentem’. In Xpisto Spiritus sanctus descendit, et permansit : ceterum in hominibus descendit quidem, sed non permanet. Denique in uolumine Iezechielis, qui proprie Iezechiel in typo Saluatoris est — denique ad nullum alium prophetarum, loquor de maioribus, dicitur ‘Fili hominis’ sed proprie ad Ieze¬ chiel dicitur — in Iezechiel ergo non transeunt uiginti uersus aut triginta, et statim dicitur : ‘Et factus est sermo Domini ad

caelos non diuisione firmamenti sed fide credentis intellege : eo quod caelestia sint illi reserata mysteria. Vnde et in baptismate Saluatoris quando Spiritus sanctus in specie columbae descendit super eum, apertos caelos legimus’ ; in Matth. 3, 16 ‘Aperiuntur autem caeli non reseratione elementorum sed spiritualibus oculis, quibus et Ezechiel in principio uoluminis sui apertos eos esse commemorat’ etc. 233 Videtis sibila serpentis etc.] Hieron. aduers. Iouin. 1, 4 ‘Haec sunt sibila serpen¬ tis antiqui; his consiliis draco de paradiso hominem expulit’. 247/249 et manentem) Io. x, 33. 251/252 in typo Saluatoris] Hieron. in Ezech. 47, 6 sqq. ‘Vocat autem (Ezechielem) filium hominis, uel in figuram Domini Saluatoris’ etc.

230 Marcionitae] F L ; Marcionistae x

234 colubrum] colubrem F L

237

in Dominum] scripsi ; in Deum x et todd. 238 quasi] tamquam x 247 in alio euangelio] codd. ; in alio loco euangelii x 249 in Xpisto] in Christum x 253 loquor] locor F Fili] F ; filius x 254 uersus] uersos F

Morin 327

TRACT. IN MARCI EVANGELIVM I, 1-12

459

Iezechiel prophetam’. Dicat aliquis : Hoc quare tam crebro ponitur in propheta ? Quoniam Spiritus sanctus descendebat quidem in prophetam, sed rursum recedebat. Quando dicitur, Et factus est sermo, ostenditur quia Spiritus sanctus, qui reces260 serat, rursum ueniebat. Quando enim irascimur, quando detrahimus, quando tristitiam habemus quae ducit ad mortem, quando cogitamus ea quae carnis sunt, putamus quia Spiritus sanctus permanet in nobis ? Speramus quia Spiritu sancto manente in nobis fratrem odiamus ? quia mala aliqua cogitez65 mus ? Si quando ergo boni aliquid cogitamus, sciamus quia Spiritus sanctus habitat in nobis : si uero aliquid mali, signum est quod Spiritus sanctus recessit a nobis. In Saluatore autem propterea dicitur : Super quern uideris Spiritum sanctum descendentem et manentem in eo, ipse est. 27° Et statim Spiritus expulit eum in desertum. Quanti monachi habitant cum parentibus suis, si descenderit Spiritus sanctus et manserit super eos, ipse Spiritus expellit eos in desertum. Spiritus sanctus expellit eos de domo, et ducit in solitudinem. Spiritus sanctus non libenter habitat, ubi turbae et 275 frequentia et dissensiones et rixae sunt : sed Spiritus sanctus proprie sedem habet solitudinem. Denique et Dominus noster atque Saluator quando orare uolebat ‘Solus, inquit, recedebat in montem, et ibi tota nocte orabat’. Erat in die cum discipulis : in nocte orationem suam pro nobis Patri dedicabat. Hoc 280 totum quare dico ? Quia solent aliquanti fratres dicere : Si in coenobio mansero, solus orare non possum. Numquid Dominus noster dimittebat discipulos ? Vtique erat cum discipulis : sed quando uolebat orare intentius, solus secedebat. Et nos ergo

2€0 rursum ueniebat] Hieron. in Ezech. 25, 1 sqq. (M. 25, 349 B) ‘Si semper in prophetis esset sermo Dei, et iuge in pectore eorum haberet hospitium, numquam tam crebro Ezechiel poneret Et factus est sermo Domini ad me dicens. Sed quia ob humanam fragilitatem et uitae huius necessitates interdum recedebat ab eis, prop¬ terea Ioannes Baprista loquitur : Qui misit me bapti^are, ipse mihi dixit : Super quern uideris Spiritum sanctum in specie columbae descendentem et manentem in eo, ipse est. Numquam enim proprium esset in Christo quod additur, et manentem in eo, nisi ab aliis nonnumquam recederet’ ; Prolog, comment in ep. ad Philem. ‘Hoc autem non solum apostolis sed prophetis quoque similiter accidisse, unde saepius scripturn feratur : Factum est uerbum Domini ad Ezechiel siue ad quemlibet alium prophetarum : quia post expletum uaticinium rursum in semet reuertens homo communis fieret e propheta ; et excepto Domino nostro Iesu Christo in nullo sanctum Spiritum permansisse. Quod signum et Ioannes Baptista acceperat’ etc. 209 ipse est] Hucusque locus ille, quern Cassiodorus Praefat. in Psalter, c. 1 Hicronymi esse exponents euangelistam Marcum insigni testimonio confirmat. 277/ 278 orabat] Luc. 6, 12.

258 in prophetam] in prophaetas F

recedebat] L ; secedebat \ P

sermo] x a^- domini 204 odiamus] x >' odimus F L aliqua cogitamus] F L ; aut mali quidpiam cogitemus x om. si Ji

259

204/205 quia mala 2«5 Si quando] x

278 tota nocte] totam noctem F corr. m. *. (lxxtiii)

Morin 328

460

285

TRACT. IN MARCI EVANGELIVM I, 13-31

si uolumus orare plus quam in publico, habeamus cellulam, habeamus agros, habeamus deserta. Possumus et uirtutes habere de fratribus, et solitudinem habere. [IN MARC. I, 13-31]

Ad finem superioris lectionis est scriptum : Eratque cum bestiis, et angeli ministrabant illi. Et quoniam praeterita dominica non fuit spatii satis, ut usque ad istum locum ueniremus, debemus finem praeteritae lectionis hodiernae lectionis facere 5 principium. Scriptura enim sancta haeret sibi tota, et uno spiritu copulata est : et quasi una catenula est, atque ut circulus in circulum innectitur, et quidquid alius sumpseris, aliud late pendet. Eratque cum bestiis, et angeli ministrabant illi. Erat Iesus cum bestiis, et ideo angeli ministrabant ei. ‘Ne 10 tradas, inquit, bestiis animam confitentem tibi’. Istae sunt bestiae, quas calcabat Dominus euangelico pede, et calcabat super leonem et draconem. Et angeli ministrabant ei. Non quod uideri debeat grande atque mirabile, si angeli ministra¬ bant Deo : neque enim grande est, si serui obsequuntur domi15 no : sed hoc totum de adsumpto homine disputatur. Eratque cum bestiis. Deus esse cum bestiis non potest ; sed caro ista, quae humanis temptationibus subiacet, hoc corpus, haec caro quae sitiuit, quae esuriuit : ipsa temptatur, ipsa superat, in ipsa nos uincimus. 20 Postquam autem traditus est Iohannes, uenit Iesus in Galilaeam. Historia manifesta est, et absque nostra interpretatione audientibus patet. Rogemus ergo eum qui habet clauem Dauid, qui aperit et nemo claudit, qui claudit et nemo aperit, ut nobis aperiat euangelica adyta, ut et nos quoque dicamus 25 cum Dauid : ‘Reuela oculos meos, et considerabo mirabilia de lege tua’. Turbis Dominus in parabolis loquebatur, et loquebatur foris : non intrinsecus, id est, in spiritu : sed foris, in littera. Et nos ergo rogemus Dominum, ut introducat nos in mysteria sua, ut introducat nos in cubiculum suum, et dica30 mus cum sponsa in Canticis canticorum : ‘Introduxit me rex in cubiculum suum’. Dicit apostolus, quod uelamen fuit positum super oculos Moysi. Ego dico, quod non solum in lege uelamen sit, sed etiam in euangelio nescienti est. Iudaeus audit, et non intellegit: uelamen positum est illi in euangelio. II, 0/10 tibi] Ps. 73, 19. 23 aperit] Apoc. 3, 7. 23/26 tua] Ps. 118, 18. 30/31 suum] Cant. 1, 3 iuxta gr. 32 Moysi] 2 Cor. 3, 13 sqq. 280 habere] FLO; non repet. x, sed add. seq. clausulam : praestante Christo domino nostro, qui uiuit et regnat in secula seculorum. Amen ; F LO Explicit omelia in Marco euangelista. II, Titulus] Homilia quarta x lio] in euangelium x

32 Moysi] scripsi ; Mosi x

33 in euange¬

Morin 329

TRACT. IN MARCI EVANGELIVM I, 13-31

461

35 Gentiles audiunt, haeretici audiunt, et uelamen habent. Dimittamus ergo litteram cum Iudaeis, et sequamur spiritum cum Iesu : non quod litteram euangelii condemnemus — factum est enim omne quod scriptum est — sed quod quibusdam gradibus ad maiora scandamus. 40 Postquam autem traditus est Iohannes, uenit Iesus in Galilaeam. Et in praeterita dominica diximus interpretantes Iohannem intellegi in lege, Iesum in euangelio. Iohannes enim dicit: ‘Venit fortior me post me, cuius non sum dignus procumbens soiuere corrigiam calciamentorum eius’. Et in alio loco : ‘Ilium 45 oportet crescere, me autem minui’. Hie conparationem dicit legis et euangelii. Et deinde : ‘Ego baptizo uos in aqua’ hoc est lex ; ‘ille uero baptizabit uos in Spiritu sancto’ hoc est euangelium. Venit ergo Iesus, quia Iohannes traditus est in carcerem. Clausa est enim lex, et iam praeteritam non habet 50 libertatem : sed de lege transiuimus ad euangelium. Videte quid dicat, Postquam autem traditus est Iohannes, uenit Iesus in Galilaeam : nequaquam in Iudaeam, neque in Hierosolymam, sed in Galilaeam gentium. Venit Iesus in Galilaeam. Galilaea in lingua nostra interpretatur KaraKvXLarij. Non enim 55 ante aduentum Saluatoris erat ibi sublime aliquid, sed totum deorsum ferens : ibi luxuria, ibi sordes, ibi inmunditia, ibi porcorum uitia uolutabantur. Praedicans euangelium regni Dei. Quantum in meo corde est, legens legem, legens prophetas, legens psalterium, num60 quam regnum caelorum audiui nisi in euangelio. Postquam enim uenit ille de quo dictum est ‘Et regnum dei intra uos est’, apertum est regnum Dei. Praedicans euangelium regni Dei. ‘A diebus Iohannis Baptistae regnum caelorum uim patitur, et uiolenti diripiunt illud’. Ante enim aduentum Saluatoris 65 et euangelii claritatem, antequam Xpistus aperiret paradisi ianuam cum latrone, omnes sanctorum animae ad inferos deducebantur. Denique dicit et Iacob : ‘Lugens et gemens de¬ scendant ad inferos’. Si Abraham ad inferos, quis non ad infe¬ ros ? In lege Abraham apud inferos : in euangelio latro in 70 paradiso. Non detrahimus Abrahae, in cuius sinu omnes cupimus conquiescere : sed Xpistum praeferimus Abrahae, euan42 in euangelio] p. 454, 1. 109 sqq. supra. 43/44 eius] Marc. 1, 7. 44/45 minui] 10. 3, 30. 47 sancto] Marc, i, 8. 58 Quantum in meo corde est etc.] Cf. supra 1. 16/17 et 1. 136. 61/62 intra uos est] Luc. 17, 21. 63/64 Ulus] Matth. 11, 12. 67/68 ad inferos] Gen. 37, 35. 68 Si Abraham ad inferos] Luc. 16, 22 sq. — Hieron. ep. 129, n. 2 ‘Haec est, ut diximus, terra uiuentium ... quae ante aduentum in carne Domini Saluatoris nec Abraham nec Isaac nec Iacob nec prophetae et alii iusti uiri consequi potuerunt. Denique et Abraham, licet diuersis locis, cum Lazaro uidetur apud inferos ; et Iacob uir iustus dicit : Lugens et gemens descendam ad infernum’ etc. 68/69 quis non ad inferos ?] Hieron. ep. 60, n. 3 : ‘Si Abraham Isaac et Iacob in inferno, quis in caelorum regno ?’ 69 In lege Abraham apud inferos etc.] Hieron. ibid. ‘Ante Christum Abraham apud inferos ; post Chri¬ stum latro in paradiso’; ep. 78, mans. 34 ‘In lege descensus ad inferos ; in euange¬ lio ad paradisum transmigrate’ etc.

Morin 330

462

TRACT. IN MARCI EVANGELIVM I, 13-31

gelium legi praeferimus. Legimus quod post resurrectionem Xpisti multi sanctorum apparuerunt in sancta ciuitate. Dominus noster atque Saluator et in terra praedicauit, et apud 75 inferos praedicauit. Ideo mortuus est, ideo descendit ad in¬ feros, ut animae quae ibi uinctae fuerant laxarentur. Praedicans euangelium regni Dei, et dicens : quoniam adimpletum est legis tempus, uenit principium euangelii, adpropinquauit regnum Dei. Non dixit, iam est regnum Dei : 80 sed, adpropinquauit regnum Dei. Antequam ego patiar et sanguinem fundam, non est apertum regnum Dei : propterea adpropinquauit, quia necdum passus sum. Paenitemini, et credite euangelio : nequaquam legi, sed euangelio, immo per legem euangelio, sicut scriptum est ‘Ex fide in fidem’. Fides 85 legis fidem euangelii corroborauit. Et praeteriens secus mare Galilaeae, uidit Simonem et Andream fratrem eius mittentes retia in mare : erant enim piscatores. Simon, necdum Petrus, — necdum enim secutus fuerat Petram, ut appellaretur Petrus — Simon igitur et Andreas 90 frater eius, cum essent iuxta mare et mitterent retia in mare... Scriptura non dicit quia miserunt et ceperunt pisces. Vidit inquit, Simonem et Andream fratrem eius mittentes retia in mare : erant enim piscatores. Refert enim euange¬ lium quod retia mitterentur : tamen non dicit quia aliquid 95 ceperint. Igitur ante passionem dicitur quod scilicet miserint retia : tamen non scribitur quod prendiderint. Post passionem uero mittunt rete et prendunt : et tantum prendunt, ut retia rumpantur. Mittentes retia in mare, erant enim piscatores. Et dixit eis Iesus : Venite post me, et faciam uos piscatores 100 hominum. Felix piscationis mutatio : piscatur eos Iesus, ut ipsi piscentur alios piscatores. Ipsi primum pisces efficiuntur, ut piscentur a Xpisto, postea ipsi alios piscaturi. Et dicit Iesus : Venite post me, et faciam uos piscatores hominum. Et protinus relictis retibus secuti sunt eum. Et protinus. Vera 105 fides non habet interuallum : statim audit, statim credit, statim sequitur, statim piscator efiicitur. Et protinus relictis retibus. Ego puto quod in retibus uitia saeculi reliquerint. Et secuti sunt eum. Neque enim fieri poterat, ut sequentes Iesum habuerint retia. no Et progressus inde pusillum, uidit lacobum Zebedaei et Iohannem fratrem eius, et ipsos in naui conponentes retia. Vbi dicitur, conponentes, ostenditur quod scissa fuerunt. Mittebant enim retia in mare : sed quoniam scissa erant retia, pisces prendere non poterant. Conponebant retia in mari : 115 sedebant in mari, sedebant in nauicula, sedebant cum patre 73 ciuitate] Matth. 27, 52 sq.

84 in fidem] Rom. 1, 17.

97/98 ut retia rumpan¬

tur] ‘Apparet, hoc loco inquit Erasmus, impositum cssc memoriae auctoris’. Cf. Luc. 5, 6 et Io. 21, n.

Morin 33i

TRACT. IN MARCI EVANGELIVM I, 13-31

463

Zebedaeo, et legis retia conponebant. Hoc interim diximus secundum intellegentiam spiritalem. Et ipsos in naui conponentes retia : et ipsos qui in naui erant. In naui erant, non in litore, non in statione solida : sed in naui hinc inde fluctibus 120 conlidebantur. Et statim uocauit illos : et relicto patre suo Zebedaeo in naui cum, mercenariis, secuti sunt eum. Dicat aliquis : Temeraria tides est. Etenim quid signi uiderant, quid maiestatis aspexerant, ut uocarentur et statim sequerentur eum ? Sane hie I25 ostenditur nobis, quod oculi quoque ipsius Iesu et uultus diuinum quoddam spirabant, et ad se contuentium oculos facile conuertebant. Alioqui numquam dicente Iesu, Sequimini me, secuti fuissent eum. Hoc enim, si secuti fuissent eum sine cau¬ sa, non tarn tides erat quam temeritas. Nunc si sedenti mihi 15° quiuis praeteriens dicat, Veni sequere me, et sequar, numquid tides est ? Hoc totum quare dico ? Quia sermo ipse Domini operatorius erat : et quodcumque dicebat, opere efficiebat. Si enim 'ipse dixit et facta sunt, ipse mandauit et creata sunt’: certe idem ipseque uocauit, ideo secuti sunt. M5 Et statim uocauit illos, et statim relicto patre suo Zebedaeo et cetera. ‘Audi filia et uide, et inclina aurem tuam, et obliuiscere populum tuum et domum patris tui : et concupiscet rex decorem tuum’. Et relicto patre suo Zebedaeo in naui. Audi monache, imitare apostolos : audi uocem Saluatoris, et mo ignora camalem patrem. Vide uerum patrem et animae et spiritus, et relinque patrem corporeum. Relinquunt patrem apostoli, relinquunt nauem, relinquunt totas in momento diuitias : relinquunt mundum et infinitas diuitias. Totum enim quod habebant dimiserunt. Deus non magnitudinem diM5 uitiarum considerat, sed animum dimittentis. Qui parum dimiserunt, utique et magna similiter dimisissent. Relicto patre Zebedaeo in naui cum mercenariis, secuti sunt eum. Hoc quod paulo ante in aenigmate diximus de apostolis, quod legis retia conponebant... Iam enim scissa fuerant, prendere non poterant, iam salsugine maris exesa fuerant, iam non poterant instaurari, nisi uenisset sanguis Iesu et innouasset ea. Relinquunt ergo patrem Zebedaeum, relinquunt legem quae uere eos generauerat : et relinquunt in naui, in mediis maris fluctibus constitutum. Et uidete aliud quid sequatur. M5 Relinquunt, inquit, patrem, hoc est legem, cum mercenariis. Omnia enim quae faciunt Iudaei, propter praesentem uitam faciunt : propterea mercenarii sunt. ‘Qui enim fecerit legem.

127 conuertebant] Cf. infra ad Marc. II, 15 sqq. Ipse Erasmus in marg. lectorem remittit ad Hieronymum in Matth. 9, 9. 133 creata sunt] Ps. 148, 5. 136/138 tuum] Ps. 44, 11 sq.

157/158 in ea] Leuit. 18, 5 ; Rom. 10, 5.

Morin

332

464

TRACT. IN MARCI EVANGELIVM I, 13-31

uiuet in ea.’ Non dixit, uiuet in ea, hoc est, ut ex lege uiuat in caelo : sed uiuet in ea, hoc est, quod facit, in praesenti reci160 pit. Denique scriptum est in Iezechiele : ‘Dedi, inquit, eis praecepta non bona et mandata non optima, quae facientes uiuent in eis’. Viuunt in eis Iudaei : nihil aliud quaerunt, nisi habere hlios, diuitias possidere, se sanos esse. Omnia terrena quaerunt, nihil de caelestibus cogitant : propterea mercenarii 165 sunt. Vultis scire quia Iudaei mercenarii sunt ? Filius ille, qui substantiam suam consumpserat, et interpretatur in gentibus, dicit : ‘Quanti mercenarii sunt in domo patris mei’. Relicto patre in naui cum mercenariis, secuti sunt eum. Dimiserunt patrem, hoc est legem, cum mercenariis in naui. Vsque 17° hodie Iudaei nauigant, et in lege nauigant, et sunt in mari, et ad portum peruenire non possunt. Non crediderunt in portum : propterea non ueniunt ad portum. Et ingrediuntur Capharnaum. Felix et pulchra mutatio : dimittunt mare, dimittunt nauem, dimittunt uincula retium, 175 et ingrediuntur Capharnaum. Prima mutatio dimittere mare, dimittere nauem, dimittere pristinum patrem, dimittere pristina uitia. In retibus enim, et in uinculis retium, omnia uitia relinquuntur. Videte ergo mutationem. Dimittuntur ilia : et quia ilia dimiserunt, quid inueniunt? Ingrediuntur, 180 inquit, Capharnaum : in agrum consolationis. caphar enim dicitur ager, navm dicitur consolatio. Si autem uolumus, Naum — quoniam lingua hebraea multiplices habet intellegentias, et secundum diuersitatem pronuntiantis diuersus quoque sensus efficitur — Naum ergo et consolatio dicitur, et 1 s$ decorus. Ergo Capharnaum interpretari potest et ager conso¬ lationis et ager pulcherrimus. Ibi ubi nos legimus ‘Ecce quam bonum et quam iocundum’ : ubi, inquam, nos dicimus repTTvov, et Aquila interpretatur evirpenes, in hebraeo habetur navm, quod interpretatur pulchrum.

I. 60/162 in eis~\ Cf. Ezech. 20, 25. 167 patris mei] Luc. 15, 17. — Hieron. ep. 21, II. 14 ‘Mercenarios secundum alium intellectum eos animaduertimus ex ludaeis, qui ob praesentia tantum bona legis praecepta custodiunt... Sensus itaque iste est : Quanti ex ludaeis ob praesentia tantum bona a Dei obsequio non recedunt’; et paulo post n. 77 ‘Far me sicut unum de mercenariis tuis. Fac me, inquit, sicut unum ex ludaeis, qui te ob praesentium tantum rerum promissa uenerantur’. 186 et ager pulcherrimus] Hieron. De nom. hebr. (M. 23, 888) ‘Capharnaum, ager uel uilla consolationis’; in Matth. 11, 23 sq. ‘In Capharnaum autem quae interpretatur uilla pulcherrima’ etc. 186/187 iocundum] Ps. 132, 1. Hieron. in Psalterio iuxta hebr. sequitur Aquilam Ecce q. b. et quam decorum.

158 N. d. uiuet] scripsi ; N. d. uiuit x 172 ad portum] x addit : quern ut omnibus nobis contingat, gratia faciat et benignitas domini nostri Iesu Christi, cui cum patre et spiritu sancto gloria, imperium, honor sit, nunc et semper et in secula seculorum. Amen et incipit homil. V

Morin

333

TRACT. IN MARCI EVANGELIVM I, 13-31

465

190

Ingrediuntur Capharnaum, et statim sabbatis ingressus synagogam docebat eos : ut sabbati otium relinquerent, et euangelii opera sumerent. Erat docens eos quasi potestatem habens, et non sicut scribae. Non enim dicebat, Haec dicit Dominus ; et, Qui misit me, haec loquitur : sed ipse loquebatur, qui prius 195 locutus fuerat in prophetis. Aliud est dicere, scriptum est : aliud est dicere, haec dicit dominus : et aliud est dicere, amen dico uobis. Videte in alio loco. ‘Scriptum est, in¬ quit, in lege : Non occides, non dimittes uxorem’. Scriptum est. A quo scriptum est ? A Moyse, mandante Deo. Si digito 200 Dei scriptum est, tu quomodo audes dicere, Amen dico uobis, nisi ipse es, qui prius legem dedisti ? Nemo audet mutare legem, nisi qui et ipse rex est. Legem autem Pater dedit, an Filius ? Responde, haeretice. Quidquid uolueris, libenter adsumo : utrumque pro me est. Si Pater dedit, et inmutat : 205 Filius ergo aequalis est, qui inmutat cum illo qui dedit. Si autem ipse dedit aut ipse mutat, aequalis auctoritatis est et dedisse et mutasse : quod nemo potest facere, nisi rex. Stupebant super doctrina eius. Quid, quaeso, nouum docuerat ? quid nouum dixerat ? Eadem loquebatur per se, quae locutus 210 fuerat per prophetas. Sed ideo stupebant, quia erat doctrina eius quasi potestatem habens, et non sicut scribae. Non loque¬ batur ut magister, sed ut Dominus : non loquebatur auctoritatem referens ad maiorem, sed ipse quod suum erat loquebatur. Denique sic loquebatur, quia quern locutus fuerat in prophe215 tis, praesens dicebat. ‘Ego qui loquebar, ecce adsum’. Spiritus inmundus, qui prius fuerat in synagoga, qui illos duxerat ad idolatriam, de quo scriptum est ‘Spiritu fornicationis seducti estis’ : spiritus qui egressus fuerat de homine et ibat in desertum, et quaesiuit sibi locum et inuenire non po220 tuit, et alios daemones septem secum tulit et reuersus est in domum pristinam : eo tempore isti spiritus erant in synagoga, et praesentiam Saluatoris ferre non poterant. ‘Quae enim communicatio Xpisto et Beliae ?’ Non poterant Xpistus et Belias in uno concilio commorari. Et erat in synagoga eorum homo in 225 spiritu inmundo, et exclamauit dicens : Quid nobis et tibi ? Qui dicit. Quid nobis et tibi ? unus est, et de pluribus conhtetur. In eo enim quod uincitur, intellegit et suos secum esse superatos. Et exclamauit dicens. Exclamauit, quasi tormenta sustinens, quasi in dolore positus, quasi flagella ferre non ualens.

215 adsum] Is. 52, 6. 217/218 seducti estis] Ose. 4, 12. 221 pristinam] Matth. 12, 43 sqq. 222/222 et Beliae] 2 Cor. 6, 15. Lege sis not. ad p. 14, 1. 85.

214 quern] \ Pro quae ? Cf. Io. Baptistae Morel ‘Elementa critices’ ap. Mignc, Dictionn. de diplomatique, col. 1061

Morin

334

466

TRACT. IN MARCI EVANGELIVM I, 13-31

*3° Et exclamauit dicens : Quid nobis et tibi, Iesu Nazarene ? uenisti perdere nos ? Scio qui sis, sanctus Dei. Et in tormento positus, et tormentorum magnitudinem clamore demonstrans, tamen dolos ipsos non intermittit. Cogitur uerum dicere, tormenta cogunt : sed malitia uetat. Quid nobis et tibi, Iesu *35 Nazar ene ? Quare non confiteris Filium Dei ? Nazarenus te torquet, et non filius Dei ? Sentis poenas, et non confiteris no¬ men ? Iesu Nazarene. Venisti perdere nos ? Verum est, quod tu dicis : uenisti perdere nos. Scio qui sis. Videamus quid dicas. Sanctus Dei. Moyses sanctus Dei non fuit ? Esaias sanctus *40 Dei non fuit ? Hieremias sanctus Dei non fuit ? ‘Prius, inquit, quam nascereris, in uulua sanctificaui te’. Hoc dicitur ad Hieremiam, et sanctus Dei non fuit ? Ergo nec illi qui sancti erant ? Sed quare non dicis ad eos : scio qui sis, sanctus Dei ? O peruersitas mentis : inter flagella et tormenta positus, et *45 scit uerum, et tamen confiteri non uult. Scio qui sis, sanctus Dei. Noli dicere sanctus Dei : sed, sanctus Deus. Fingis te scire, sed nescis. Aut enim scis, et dolose taces, aut certe ignoras. Non est enim sanctus Dei, sed sanctus Deus. Hoc totum quare dico ? ut non adquiescamus testimoniis daemonum. 25° Numquam enim uerum loquitur : siquidem mendax est, sicut pater eius. ‘Pater, inquit, uester mendax est, et ab initio men¬ dax est, sicut et pater eius’. Pater, inquit, mendax est, et ueritatem non loquitur, sicut et pater eius, qui est pater Iudaeorum. Vtique diabolus ab initio mendax est. Et quis est pater *55 diaboli ? Vide quid dicat. Pater enim uester mendax est, ab initio mendacium loquitur, sicut et pater eius. Quod dicit, hoc est : diabolus mendax est, et mendacium loquitur, et pater est ipsius mendacii. Non quod diabolus alium patrem habeat, sed quod mendacii pater diabolus est. Propterea dicit, Men260 dax est, et ab initio mundi ueritatem non loquitur : hoc est, mendacium loquitur, et est pater eius, hoc est, ipsius menda¬ cii. Hoc in transitu dixerimus, quoniam non debemus testimo¬ niis credere daemonum. Dicit Dominus atque Saluator : ‘Hoc genus, inquit, non exit nisi in multis ieiuniis et orationibus’. *65 Et ecce uideo multos uacare ebrietatibus, ructare uinum, et inter epulas exorcizare, et clamare daemones : et credimus Xpistum esse mentitum. Dixit enim : Hoc genus non exit nisi 240/241 sanctificaui te] Icrcm. i, 5. 251/252 pater eius] Io. 8, 44. 258 Non quod diabolus a. patrem habeat] Hieron. in Is. 14, 22 sq. ‘Legimus in euangelio quod diabolus ab initio mendax sit et pater eius, id est mendacii; quod multi non intellegentes patrem diaboli uolunt esse draconem qui regnct in mari’ etc. 263/264 orationibus] Matth. 17, 20.

236/237 non confiteris nomen ? Iesu Nazarene] scripsi ; n. c. nomen Iesu Nazareni ? 242 qui sancti] xpro quidem sancti ? 256/257 Quod dicit, hoc est] scripsi ; quasi dicat h. c. x 262 Hoc in transitu dixerimus] x- Suspicor scriptum fuisse in codice, quemadmodum supra saepissime. Hoc interim diximus X

Morin 335

TRACT. IN MARCI EVANGELIVM I, 13-31

467

in multis ieiuniis et orationibus. Hoc totum propterea loquor, ne facile credamus testimoniis daemonum. Denique quid dicit 270 Saluator ? Et comminatus est ei Iesus, dicens : Obmutesce, et exi ab homine. Non indiget ueritas testimonio mendacii. Non ueni ut tuo testimonio conprobarer, sed ut te eicerem de creatura mea. ‘Non est pulchra laudatio in ore peccatoris’. Non indigeo eius testimonio, cuius tormenta desidero. Ob275 mutesce. Laus mea sit silentium tuum. Nolo me laudet uox tua, sed tormenta tua : poena tua laus mea est. Non quia laudas gratulor, sed quia exis gratulor. Obmutesce, et exi de ho¬ mine. Quasi diceret : Exi de domo mea : quid facis in hospitio meo ? Ego intrare desidero : obmutesce, et exi de homine. De 280 homine, de rationali animali. Exi de homine : relinque mihi hospitium praeparatum. Dominus desiderat domum suam : exi de homine, de rationali animali. Exi de homine. Dixit et in alio loco ad legionem, ut egrediatur de homine, et ingrediatur in porcos. Vide quam pretiosa sit anima hominis. Hoc ad285 uersus eos, qui putant et nos et animalia unam animam ha¬ bere, et unum spiritum trahere. De uno homine expellitur, et in duo milia porcorum mittitur : hoc enim pretiosum est quod seruatur, illud est uile quod perditur. Exi de homine : uade in porcos, uade in animalia, uade quocumque alio uolueris, uade 290 in abyssos. Hominem relinque, hoc est, possessionem proprie meam. Exi de homine : nolo te hominem possidere : iniuria mea est te uersari in homine, cum ego uerser in homine. Ego adsumpsi corpus humanum, ego habito in homine : caro ista, quam possides, meae carnis portio est : egredere de homine. 295 Et discerpens ilium spiritus inmundus. Dolorem suum his signis ostendit. Discerpens eum. Quoniam animam laedere non poterat, corpus quidem laedit : sed quoniam alio modo non poterat intellegi egrediens daemon, signis corporeis ostenditur quod egressus sit. Et discerpens eum spiritus inmundus. Quia joo spiritus mundus stabat, propterea fugit spiritus inmundus. Et exclamans uoce magna, exiuit ab eo. Exeuntem se et clamore uocis et discerptione corporis protestatus est. Et mirati sunt omnes, ita ut conquirerent inter se et cetera. Legamus Acta apostolorum, legamus signa quae fecerunt ueteres prophetae. 505 Facit signa Moyses, et quid dicunt incantatores Pharaonis ? ‘Digitus Dei est’. Moyses facit, et illi potentem alium confiten-

273 peccatoris] Eccli. 15, 9. 282/284 in porcos] Matth. 8, 32. 284 Hoc aduersus eos etc.] Hieron. in Matth. 8, 31 sqq. ‘Erubescat Manichaeus. Si de cadem sub¬ stantia et ex eodem auctore hominum bestiarumque sunt animac, quomodo ob unius hominis salutem duo milia porcorum suffocantur ?’ 300 Dei est] Exod. 8, 19.

271 Non indiget] scripsi ; nam dicit \. Cf. Morel, op. cit. col. 1004, 1018 et 1029 205 his] scripsi ; hie x- Cf. Morel, col. 1010 298 corporeis] scripsi ; corporis \

Morin 336

468

310

315

320

325

330

335

340

345

TRACT. IN MARCI EVANGELIVM I, 13-31

tur. Deinde faciunt apostoli signa. ‘In nomine Iesu surge et ambula’. ‘Et in spiritu, inquit, Iesu egredere’. Semper Iesus nominatur. Hie uero quid dicit ? Exi de homine. Non nominatur alius ; sed ipse est, qui cogit eos exire. Mirati sunt omnes, ita ut inter se con quit event dicentes : Quidnam est hoc ? quae doctrina haec noua ? Quia daemon egressus fuerat, nihil nouum hoc : nam et exorcistae Hebraeorum facere consueuerant. Sed quid dicit ? Quae est haec doctrina noua ? Quae noua ? Quia in potestate spiritibus inmundis imperat. Non alium nominat, sed ipse praecipit : non in alterius nomine dicit, sed in sua potestate. Et processit statim rumor eius in omnem regionem Galilaeae. Non in Iudaeam, non in Hierosolymam : doctores enim Iudaeorum inuidentes Iesu rumorem egredi non sinebant. Denique et Pilatus et alii nouerant quod Pharisaei Iesum propter inuidiam tradidissent. Rumor ergo ingreditur in eas aures, quae inuidia non clauduntur. Hoc totum quare dico ? Quia rumor eius egressus est in omnem Galilaeam. In totam Galilaeam peruenit, et in unum uiculum Iudaeae non peruenit. Hoc totum quare dico ? Quia anima quae semel possessa fuerit ab inuidia, difficile est ut uirtutes recipiat. Inpossibile paene est remediari animam, quam inuidia possederit. Denique primum homicidium et parricidium fecit inuidia. Duo erant homines in mundo, Abel et Cain : Abel munera suscepit Dominus, Cain non suscepit. Qui uirtutem imitari debuerat, adeo non fecit : sed statim interfecit eum, cuius Dominus munera susceperat. Et protinus egredientes de synagoga uenerunt in domum Simonis et Andreae cum Iacobo et Iohanne. Instruxerat Dominus quadrigam suam, et super cherubim ferebatur : et ingreditur in domum Petri. Digna enim erat anima eius, quae tantum hospitem susciperet. Venerunt, inquit, in domum Simonis et Andreae. Discumbebat autem socrus Simonis febricitans. Vtinam ad nostram domum ueniat et ingrediatur, et febres peccatorum nostrorum sua iussione sanet. Vnusquisque no¬ strum febricitat. Quando irascor, febricito : quot uitia, tot febres sunt. Sed rogemus apostolos, ut precentur Iesum, et accedat ad nos, et tangat manum nostram : si enim manum nostram tetigerit, statim fugit febris. Egregius medicus, et uerus est archiater. Medicus Moyses, medicus Esaias, medici 307/308 ambula] Act. 3,

6.

308 egredere] Ibid.

16, 18.

313 exorcistae Hebraeo-

rum\ Hieron. in Matth. 12, 27 ‘Filios Iudaeorum, uel esorcistas gentis illius ex more significat, uel apostolos’ etc. 322 tradidissent] Matth. 27, 18. 345 uerus est archiater] Hieron. Translat. homil. xm Orig. in Luc. ‘eueniat aliquis ar¬

chiater qui habeat summam in arte notitiam’ etc. 320 egredi] x (pro ingredi ? cf. 1. sq.) 332 susceperat] x addit : Quam inuidiam utinam fugiamus omnes, et uirtutem sequamur, praestante domino, cui honor in secula seculorum, Amen et incip. homil. vi

Morin 337

TRACT. IN MARCI EVANGELIVM I, 13-31

35°

355

360

365

37°

375

380

385

469

omnes sancti : sed iste archiater est. Nouit diligenter uenas tangere, et morborum arcana scrutari. Non tangit aurem, non tangit frontem, non tangit aliam partem corporis : sed manum tangit. Propterea enim febricitabat, quia bona opera non habebat. Primum itaque sanantur opera, et postea febris tollitur. Non potest fugere febris, nisi opera sanentur. Quando manus nostra habet mala opera, iacemus in lectulo, alleuare nos non possumus, ambulare non possumus : toti siquidem in aegritudine sumus. Et accedens ad illam quae aegrotabat... Surgere enim ipsa non potuit, quia iacebat in lectulo, ideo uenienti occurrere non potuit : sed iste misericors medicus ipse uadit ad lectulum, qui ouiculam morbidam suis humeris portauerat, ipse uenit ad lectulum. Et accedens. Vitro accessit, ut ultro sanaret. Et accedens. Vide quid dicat. Debueras quidem mihi uenienti occurrere, debueras uenire ad ostium et suscipere me, ut sanitas tua non tantum misericordiae meae esset, sed et uoluntatis tuae : sed quoniam magnitudine febrium opprimeris, et leuare te non potes, ipse uenio. Et accedens eleuauit earn. Quia surgere ipsa non poterat, leuatur a Domino. Et eleuauit earn adprehendens manum eius. Manum quidem prendit. Et Petrus quando periclitabatur in mari et submergebatur, manus ipsius tangitur, et eleuatur. Et leuauit earn adprehensa manu eius. Manu sua adprehendit manum. O beatam amicitiam, o pulchrum osculum ! Eleuauit earn adprehensa manu eius : manum illius sanauit sua manu. Adprehendit manum eius quasi medicus, tentauit uenas, uidit magnitudinem febrium, ipse et medicus et medicamentum. Tangit Iesus, et fugit febris. Et in nobis tangat manum, ut mundentur opera nostra. Ingrediatur domum nostram : leuemus nos aliquando de lectulo, non iaceamus. Iesus stat ante lectulum, et nos iacemus ? Surgamus, et stemus : ignominia nostra est, nos ante Iesum iacere. Dicat aliquis, Vbi est Iesus ? Hie est in praesenti. ‘Medius, inquit, inter uos stat, quern uos nescitis’. ‘Regnum Dei intra uos est’. Credamus, et uidemus praesentem Iesum. Si manum eius tangere non possumus, aduoluamur pedibus. Si non possumus ad caput peruenire, saltern pedes ipsius lacrimis lauemus. Nostra paenitentia unguentum Saluatoris est. Vide quanta sit misericordia Saluatoris. Peccata nostra mali odores sunt, putredo sunt : tamen si agamus paenitentiam propter peccata, si ploremus, peccata nostra putrida unguentum efficiuntur Domini. Rogemus ergo Dominum, ut adprehendat manum nostram. Et confestim, inquit, dimisit earn febris. Statim ut manus ad-

378/379 nescitis] Io. i, 26.

358 accessit] scripsi ; accersit

379 est] Luc. 17, 21.

Cf. Morel, col. 1040

Morin 338

470

TRACT. IN MARCI EVANGELIVM I, 13-31

prehenditur, febris fugit. Videte quid sequitur. Et continuo 390 dimisit earn febris. Spem habeto, peccator, si tamen de lectulo surrexeris. Denique et sanctus Dauid, qui corruerat, qui cum Bersabee uxore Vriae Chettaei iacebat in lectulo, et adulterio febricitabat, postquam Dominus sanauit eum, postquam dixerat ‘Miserere mei Deus secundum magnam misericordiam 395 tuam’ et ‘Tibi soli peccaui et malum coram te feci’. ‘Libera me de sanguinibus Deus Deus meus’... Sanguinem enim Vriae fuderat, quia fundendum mandauerat. ‘Libera me, inquit, de sanguinibus Deus Deus meus, et spiritum rectum innoua in uisceribus meis’. Vide quid dixit, innoua. Eo siquidem tem400 pore quo adulterium feci, quo homicidium perpetraui, Spiritus sanctus in me ueteratus est. Et quid dicit ? ‘Lauabis me, et super niuem dealbabor’. Quoniam ergo lauasti me per lacrimas meas, lacrimae meae et paenitentia mea mihi fuerunt pro baptismate. Ergo de paenitente uidete quid efficitur. Egit 405 paenitentiam et fleuit : ideo mundatus est. Statim quid se¬ quitur ? ‘Doceam iniquos uias tuas, et impii ad te conuertentur’. De paenitente magister est effectus. Hoc totum quare dixi ? Quoniam in praesenti scriptum est : Et confestim dimi¬ sit earn febris, et ministrabat eis. Non ei sufficit quod earn dimi410 serit febris, sed in ministerium Xpisti tollitur. Et ministrabat eis. Ministrabat pedibus, ministrabat manu, hue illucque currebat, eum a quo sanata fuerat uenerabatur. Et nos ministremus Iesu. Libenter suscipit ministerium nostrum, licet pollutas habuerimus manus : et quia ipse sanauit, quod 415 sanauit dignatur aspicere. Ipsi sit gloria in saecula saeculorum. Amen. Ill

[IN MARC. V, 30-43] Quis me tetigit ? Interrogat circumspiciens, ut uideret earn quae hoc fecerat. Nesciebat Dominus quis tetigisset ? quomodo ergo quaerebat earn ? Quasi sciens, ut indicaret. Mulier autem timens et tremens, sciens quod factum esset et cetera. Si 3 non interrogasset et dixisset, Quis me tetigit ? nemo sciisset factum esse signum. Dicere enim poterant: Non fecit signum, sed iactat se, pro gloriae causa loquitur. Propterea interrogat, ut mulier ilia confiteatur, et Deus glorificetur. Et procidit ante eum, et dixit ei omnem ueritatem. Videte gradus, uidete

394/395 tuam] Ps. 30, 3. 395 feci] Ibid. 6. 395/390 meus] lb. 16. meis] lb. 12. 401/402 dealbabor] lb. 9. 406/407 conuertentur] lb. 13.

392 Chettaei] scripsi ; Cethaei x la tin. p. 19, l. 18 ; 52, 19 etc.

Ill, Titulus] Homilia septima

397/399

406 Doceam] = doccbo. Cf. Clement, epist. x

Morira 339

TRACT. IN MARCI EVANGELIVM V, 30-43

471

10 profectus. Quamdiu sanguinem fluebat, in ante uenire non poterat : sanata est, et in ante uenit. Et procidit ante pedes eius. Necdum audebat uultum aspicere : modo ut sanata fuit, sufficit ei ut pedes teneat. Et dixit ei omnem ueritatem. Xpistus ueritas est. Et quoniam sanata fuerat a ueritate, con15 fessa est ueritatem. Ille autem dixit ei : Filia, fides tua te saluam fecit. Digna quae uocetur filia, quae sic crediderat. Turba, quae conprimit, filia non potest appellari: ista uero, quae ante pedes cadit, et confitetur, filiae nomen meretur accipere. Fides tua te saluam fecit. Videte humilitatem : ipse sanat, et illi 20 refert, quod sanauit. Fides tua te saluam fecit. Fides tua te sanauit : uade in face. Antequam crederes in Salomonem, hoc est in pacificum, non habebas pacem : nunc autem uade in pace. ‘Ego uici mundum’. Pacem habes esto secura : quia sanatus est gentium populus. 25 Veniunt ab archisynagogo dicentes quia filia tua mortua est : quid ultra uexas magistrum ? Reuixit ecclesia, et synagoga mortua est. Licet mortua sit puella, tamen Dominus loquitur ad archisynagogum : Noli timere, tantummodo crede. Loquamur et nos usque hodie ad synagogam, loquamur ad Iudaeos : 30 Mortua quidem est archisynagogi filia : sed credite, et suscitatur. Et non admisit quemquam sequi se nisi Petrum et lacobum et Iohannem fratrem Iacobi. Quaerat aliquis et dicat : Quare isti semper adsumuntur, et ceteri dimittuntur ? Nam et in monte quando transformatus est, isti tres adsumpti sunt. 35 Eliguntur ergo tres, Petrus Iacobus et Iohannes. Primum et in isto numero mysterium Trinitatis est, qui numerus per se sanctus est. Nam et Iacob secundum hebraicam ueritatem tres uirgas ponit in canalibus. Scriptum est et in alio loco : ‘Spartum triplex non disrumpetur’. Eligitur ergo Petrus super 40 quern fundata est ecclesia, et Iacobus qui primus de apostolis martyrio coronatus est, et Iohannes qui uirginitatis est exor¬ dium. Et uenit in domum archisynagogi, et uidit tumultum et flentes et heiulantes. Vsque hodie in synagoga tumultus est. Licet 45 psalmos Dauid promittant se dicere, tamen canticum eorum

III, 23 mundum] Io. 16, 3 3. 32/33 Quare isti s. adsumuntur\Hieron.in Matth. 17,1 ‘Quare Petrus et Iacobus et Ioannes in quibusdam euangeliorum locis separentur a ceteris, aut quid priuilegii habeant extra alios apostolos, crebro diximus’. 38 tres uirgas ponit\ Gen. 30, 37. — Hieron. Hebr. quaest. in Genes, h. 1. 'Tres enim uirgas ... ex parte decorticans’ etc. 39 Spartum triplex etc.] Eccle. 4, 12 ubi in edit. Vulgata et apud ipsum Hieronymum in comment, legitur funiculus triplex. Cf. tamen eiusdem ep. 82, n. 11 ‘Cunctarum uirtutum mater est caritas ; et quasi spartum triplex apostoli sententia roboratur dicentis : Fides, spes, caritas’.

43 et flentes] scripsi{gr. Kal leXalovras) ; et fletus x

Morin 34°

472

50

55

60

65

7°

75

80

85

TRACT. IN MARCI EVANGELIVM V, 30-43

luctus est. Et ingressus ait eis : Quid turbamini et ploratis ? puella non est mortua, sed dormit. Puella, quae uobis mortua est, mihi uiuit : uobis mortua, mihi dormit. Et quod dormit, suscitari potest. Et inridebant eum. Non enim credebant ab Iesu posse suscitari filiam archisynagogi. Ipse uero abiectis omnibus adsumpsit patrem et matrem puellae. Loquamur ad sanctos homines qui signa faciunt, quibus Dominus concessit uirtutes aliquas. Ecce Xpistus suscitaturus filiam archisyna¬ gogi omnes foras eicit, ne iactantiae causa id facere uideretur. Ipse uero abiectis omnibus, adsumpsit patrem et matrem puellae. Et istos forsitan eiecisset, nisi propter adfectum parentum, ut uiderent puellam suscitatam. Et ingreditur ubi erat puella iacens, et tenens manum puellae et cetera. Primum manum tetigit, sanauit opera, et sic suscitauit. Vere eo tempore conpletum est : ‘Cum intrauerit plenitudo gentium, tunc omnis Israhel saluus fiet’. Ait ergo Talitha kumi : quod interpretatur, Puella surge mihi. Si diceret, Talitha kum, interpretaretur, Puella surge : nunc uero quia dixit, Talitha kumi, interpretatur de syra et hebraea lingua, Puella surge mihi. Kumi, hoc est, surge mihi. Videte ergo mysterium in ipsa lingua hebraea et syra. Quasi diceret : Puella, quae mater esse debebas, propter infidelitatem puella facta es. Et aliter possumus dicere : Quia renasceris, puella uocaberis. Puella surge mihi : non tuo merito, sed mea gratia. Mihi ergo surge : quod sanaris, non [est] ex tuis uirtutibus. Et confestim surrexit puella, et ambulabat. Et nos tangat Iesus, et statim ambulabimus. Licet paralytici simus, licet mala habeamus opera, et ambulare non possumus, licet in lectulo iaceamus peccatorum et corporis nostri : si tetigerit nos Iesus, statim sanabimur. Socrus Petri laborauerat febribus : tetigit Iesus manum, et surrexit, et statim ministrabat illi. Videte quanta differentia. Ilia tangitur, et surgit, et ministrat : isti sufficit, quia tantum ambulat. Et obstupuerunt stupore maximo, et praecepit illis uehementer ut tacerent et nulli dicerent. Videtis causam, qua eiecerat turbam signa facturus ? Praecepit, et non solum prae¬ cepit, sed uehementer praecepit, ut nemo sciret. Praecepit tribus apostolis, praecepit et parentibus, ut nemo sciret. Prae¬ cepit Dominus omnibus : sed puella tacere non potest, quae surrexit. Et dixit dari ei manducare : ne resurrectio phantasma putaretur. Et ipse propterea post resurrectionem comedit de pisce et de fauo. Et dixit dari ei manducare. Obsecro Domine,

60/61 saluus fiet] Rom. n, 25 sq. 66 et syra] Hieron. De nomin. hebr. (M. 888) ‘Talita cumi : puella surge. Syrum est’. 86 de fauo] Luc. 24, 42.

23,

60 intrauerit] scripsi ; intrauit x 70 est ex] scripsi ; x om. est. Cf. Morel, op. cit. col. 1050 et 1078-80 73 possumus] ita x-

Morin 34i

TRACT. IN MARCI EVANGELIVM VIII, 1-9

90

473

et nobis iacentibus tange manum, et nos resuscita de lectulo peccatorum nostro rum, ambulareque nos facias. Cum ambulauerimus, iube nobis dari manducare : iacentes manducare non possumus : nisi steterimus, corpus Xpisti accipere non ualemus. Cui gloria una cum patre et spiritu sancto in saecula saeculorum. Amen. [IN MARC. VIII, 1-9]

In diebus illis, cum turba multa esset cum Iesu, nec haberet quod manducaret, conuocatis discipulis ait illis : Misereor turbae, quia ecce triduo sustinuit, nec habent quod manducent. In superiori parte legimus quoniam Dominus pauerit de quinque 5 panibus quinque milia hominum ; et de reliquiis leuati sunt duodecim cophini fragmentorum. In ilia parabola quidquid uisum fuerat illo tempore disputauimus. Haec uero historia quae nunc lecta est, et alia est, et ipsa est : ex parte enim similis est, et ex parte dissimilis. In ilia historia legimus, quod 10 qui pasti sunt, pasti sunt in deserto : in ista uero legimus, quod qui pasti sunt, in monte pasti sunt. Primum uolo dicere quid sit dissimile. Debemus enim scire uenas ipsas carnesque scripturarum, ut cum intellexerimus ipsam scripturam, postea sensum uidere possimus. Ibi legimus quia quinque milia fue15 rint qui pasti sunt : hie uero legimus quod quattuor milia fuerunt. Ibi legimus quod quinque panes fuerint : hie legimus quod septem panes fuerint. Ibi legimus, secundum euangelium Iohannis, quod quinque panes hordeacei fuerint : hie uero legimus quod isti panes septem frumentarii sunt. Videtis 20 differentiam : uidetis quia ipsum est, et non ipsum est. Non debemus igitur scripturas neglegenter legere. Hoc solum est dissimile ? nihil est aliud ? Videamus quid scriptura dicat. Ibi legimus quoniam populus qui pascitur una die tantum fuit cum Iesu : et pascuntur, non ad meridiem, sed ad uesperam, 25 declinante sole. Isti uero, hoc est quattuor milia qui septem panibus pascuntur frumenticiis : quid dicit de illis ipse Iesus, non apostoli sicut in superiori ? Ibi enim apostoli dicunt : Ecce die tota expectant te ; hie uero ipse Saluator loquitur : Ecce iam triduo sustinent me. Videte quae sit differentia inter 30 unum diem et tres. Ibi ab apostolis Dominus rogatur ut pascat: hie apostolos commonet Dominus ut pascant. Hie quid di¬ cit ? Si dimisero eos ieiunos in domum suam, deficient. Digni erant sollicitudine Domini, qui tribus diebus expectauerant

IV, 3/4 In superiori parte] Marc. 6,

35

sqq.

7 disputauimus] Intercidit ilia homilia.

IV, Titulus] Homilia octaua x 1** fuerunt] ita x frumentacii ?) 20 frumenticiis] frumentitiis x

19 frumentarii] x (Pr0

Morin 342

474

TRACT. IN MARCI EVANGELIVM VIII, 1-26

Dominum. Deinde uideamus et alia. Quinque milia hominum 35 quinque panes comedunt, et de quinque panum reliquiis inplentur duodecim cophini. Hie quattuor milia hominum — minor quidem est numerus : ibi enim quinque milia, hie quattuor — quattuor milia ergo hominum comedunt septem panes. Minor scilicet numerus plus comedit : ‘multi enim 40 sunt uocati, pauci uero electi’. Videte quid dicat. Quattuor milia hominum comedunt septem panes. De quinque panibus inplentur duodecim cophini : de septem panibus inplentur septem sportae. De minori numero minus remanet, de maiori numero plus remanet. Isti enim quattuor milia, minor quidem 45 in numero : ceterum maior in fide. Qui maior in fide, plus com¬ edit ; et quia plus comedit, minus ei remanet. Vtinam et nos panes frumenticios de scripturis plus comedere possimus, ut minus nobis remaneat in scientia. Multa sunt quae dicantur. Ceterum quia in priori parabola iam explicata sunt, tan50 turn uoluimus differentiam parabolarum dicere : etenim sensus in priori dictus est. Sequamur autem uestigia sancti presbyteri: et quoniam ipse de principio psalmi plenius disputauit, nos reliqua percurremus.

V

[IN MARC. VIII, 22-26] Quoniam sanctus presbyter de psalmo diuina cantauit, nos euangelium diuidimus ; et quod dicturi eramus in psalmum, in parte euangelii dicimus. Et ueniunt Bethsaidam : et adducunt ei caecum, et rogant 5 ilium ut eum tangeret. Veniunt Bethsaidam apostoli, ueniunt quibus dixerat ‘Nondum intellegitis ?’ Praeterita enim historia hoc continet. Veniunt ita Bethsaidam, in uiculum Andreae et Petri, Iacobi et Iohannis. Bethsaida interpretatur domus uenatorum : de ista enim domo missi sunt in totum orbem 10 uenatores et piscatores. Considerate quid dicitur. Historia manifesta est, littera patet : spiritus requiratur. Quia uenerit in Bethsaida, quia caecus ibi loci fuerit, quia discesserit : quid hoc magnum ? Magnum quidem est quod fecit : sed nisi cotidie fiat, quod olim factum est, nobis quidem magnum esse 39/40 electi] Matth. 20, 16.

53 percurremus] Cf. supra p. 348, 1. 10.

V, 6 intellegitis] Marc. 8, 21. 10 uenatores et piscatores] Hieron. in Ezech. 28, 20 sqq. ‘Sunt autem et in bonam partem his contrarii uenatores, de quibus scribit et Ieremias Ecce ego mittampiscatores et uenatores... Vnde et uiculus Petri et Andreae hoc appellatur uocabulo : Bethsaida enim in lingua nostra interpretatur domus uenatorum'.

45 Qui maior] * {pro Quia maior ?) 53 percurremus] * {pro percurramus ?) Cf. Morel, col. 1003 ; % addit praestante Domino qui uiuit etc. V, Titulus] Homilia nona \ ab edit. add. esse suspicor

5.7 Bethsaidam] scripsi ; Bethsaida x

12 loci]

Morin

343

TRACT. IN MARCI EVANGELIVM VIII, 22-26

475

cessauit. Et ueniunt Bethsaidam. Veniunt apostoli in domum suam, ubi nati fuerant. Et adducunt ei caecum. Diligenter rem aduertite, notate quod dicitur. In domo apostolorum caecus est : ubi nati sunt apostoli, ibi caecitas est. Intellegitis quod dico ? Caecus iste populus Iudaeorum est, qui in domo 20 apostolorum erat. Et adducunt ad eum caecum. Iste est cae¬ cus, qui in Hiericho secus uiam sedebat : non in uia, sed secundum uiam : non in lege uera, sed in lege litterae. Et rogant eum ut ilium tangeret. Ille qui erat in Hiericho, cum audiret Iesum praetereuntem, coepit clamare et dicere ‘Mise25 rere mei, fili Dauid’, et increpabant ilium praetereuntes. Ceterum Iesus non increpat : non enim uenit nisi ad oues perditas domus Israhel. Iussit eum ad se adduci. Ille audiens quod Iesus uocaret se ‘Exiliuit, inquit, et sua uestimenta dereliquit, et sic cucurrit’. Non potuit ire cum uestimentis suis. 3° Quid causae fuit, ut uestimenta dimitteret, et sic ad Iesum curreret ? Non potuit ire cum ueteribus uestimentis, nudus cucurrit ad Dominum. Caecus erat : sordida habebat uesti¬ menta, conscissa et dirupta. Cucurrit itaque quasi caecus, et sanatus est. Quia ita erat in Hiericho caecus ille secundum 35 uiam, qui et sanatus est : iste nunc curatur in Bethsaida. Et rogant eum, ut ilium tangeret. Rogant discipuli Dominum Saluatorem, ut ilium tangeret. Ille enim quia prae caecitate ignorabat uiam, ambulare non poterat, ut tangeret Xpistum. Rogant dicentes ei : Tange, et sanabitur. Et adprehendit ma40 num caeci, et eduxit eum extra uicum. Adprehendens manum eius. Quia manus eius sanguine plena erat, adprehendit ma¬ num, et purgauit earn. Adprehendit manum eius quasi caeci, ipse uia et ductor, et eduxit eum extra uicum. Putatis nos uim scripturae sanctae facere ? Forsitan aliquis dicat in tacita 45 cogitatione : Iste semper allegorias sequitur, uim scripturae sanctae facit. Quid causae est, respondeat mihi qui hoc cogitat, quid causae est, ut ingrediatur in Bethsaida, ut offeratur ei caecus ? Non eum curat in uiculo, sed extra uicum : non enim sanari potest et uidere in lege, sed in euangelio. Vsque 50 hodie Iesus si ingrediatur Bethsaidam, hoc est, in synagogam Iudaeorum : Iesus, id est, sermo diuinus ingrediatur in synago¬ gam Iudaeorum, hoc est, in concilia Iudaeorum : caecus ille quamdiu in synagoga est et in littera, sanari non potest, nisi foras adducatur. Eduxit eum extra uicum et expuens in oculos 55 eius, inpositis manibus suis. Saliua Xpisti medicina est. Et ex¬ puens in oculos eius, inpositis manibus suis, interrogauit eum si aliquid uideret. Scientiae semper profectus sunt. Non potest aliquis in una hora perfectam sapere sapientiam, quamuis 15

23 in Hiericho] Cf. Marc, io, 47. 27 Israhel] Matth. 15, 24. 28/29 deTeliquit~\ Marc. 10, 50. 43 ipse uia et ductor\ ‘fecit eos ut in se ambularent, ipse et ductor et uia’. Hieron. in ps. 106, supra p. 198, 1. 103/104. 32

H. P. (lXXYIII)

Morin 344

476

TRACT. IN MARCI EVANGELIVM VIII, 22-26

prudens is sit. Non nisi multo tempore et eruditione diu quae-

60 sita ad perfectam scientiam potest quis peruenire. Primum

65

70

75

80

85

90

95

100

tolluntur sordes, et caecitas tollitur : et ita lumen uenit. Saliua Domini perfecta doctrina est: quae ut perfecte doceat, a dominico ore procedit. Saliua Domini, ut ita dicam, quasi de substantia Domini scientia est. Sicut enim sermo, qui de ore procedit, medicina est : sic saliua uidetur quasi de Dei, hoc est, ipsa exire substantia. Hie ergo quod dicit, hoc est : secretiore doctrina abstersit errorem oculorum ipsius. Et expuens in oculos eius, inpositis manibus suis. Saliua oculos sanat, manus ponuntur in capite : saliua caecitatem propellit, manus inponunt benedictionem. Et interrogauit eum si quid uideret. Sciebat quid uideret, et quid non uideret. Dixit tamen, si aliquid uideret. Quando interrogat si aliquid uideret, scit quod adhuc non perfecte conspiceret. Et suspiciens ait. Pulchre dixit dvafiXeifias, hoc est suspiciens, qui quamdiu caecus erat deorsum aspiciebat : sursum aspexit, et sanatus est. Suspiciens ait : Video homines ueluti arbores ambulantes. Nec caecus est, nec oculos habet. Video homines ueluti arbores ambulantes. Vmbram adhuc uideo, necdum ueritatem. Quod dicit, uideo homines ueluti arbores ambulantes, hoc dicit : Video aliquid in lege, sed clarum euangelii lumen necdum aspicio. Vsque hodie Iudaei uident homines ueluti arbores ambulantes : uident Moysen, et non uident eum : legunt Esaiam, et non intellegunt. Vident homines : homo est enim Esaias. Hieremias, omnes prophetae homines sunt ad conparationem iumentorum. ‘Homo cum in honore esset non intellexit : adsimilatus est iumentis insipientibus, et similis factusest eis’. Ergo rationabiles prophetas non uident quasi homines, sed quasi arbores, id est inrationabiles, inintellegibiles. Deinde inposuit iterum manus super oculos eius. Qui me putas uim facere scripturae : qui dicis. Vim facis, hoc habet tantum quod sonat in littera : nihilne intrinsecus est ? Manus tenet super oculos ipsius, et interrogat an aliquid uideat. Et posuit iterum manus suas super oculos eius, et coepit uidere. Videte quid dicitur. Inposuit manus super oculos eius, et coepit uidere. Si humana esset uirtus, utique etsi uideret, manibus super oculos inpositis uidere non poterat. Sed manus Domini omnibus oculis clarior est. Et inposuit manus super oculos eius, et coepit uidere. Et restitutus est, ut uideret dare omnia. Omnia, inquam, haec uideret quae nos cernimus : 85/87 eis\ Ps. 48, 15. 65 de Dei] uidetur deesse aliquid, fortasse graeca dictio, quam supra in x desiderari iam adnotaui («. gr. p. 452, l. 53, p. 454, l. 101) 66 Hie] scripsi ; hoc x 74 avaf}\e Pr0 *n saeculum ? 141 in futuro] x °dd. per Christum dominum nostrum. Amen et incip. homil. xm. 33

H. P. (UCXVIII)

Morin 361

492

TRACT. IN MARCI EVANGELIVM XI, 15-17

templum, exterminaretur anima ilia de populo suo. Conside¬ rate ergo de tota prouincia Palaestina, de Cypro, de aliis prouinciis, de omnibus in circuitu regionibus uniuersum hue 15 populum congregatum : considerate, et in animo uestro depingite, quanta tunc ibi fuerit multitudo. Primum interim secundum historiam disputamus. Mirantur ceteri quod Lazarus suscitatus est, mirantur quod uiduae filius suscitatus est, mirantur ceteri in aliis signis. Et reuera 20 mirandum est mortuo corpori animam reddere. Ego praesens signum magis miror. Vnus homo, qui putabatur filius fabri, mendicus non habens domum, non habens ubi caput reclinaret, non habens exercitum : non erat dux, non erat iudex. Quam itaque habuit potestatem, ut faceret sibi flagellum 25 de funibus, et tantam eiceret multitudinem : unus, inquam, homo eiceret tantam multitudinem ? Et quam mul¬ titudinem eiciebat ? Quae uendebat, quae lucra sua in templo redimebat. Nemo contradixit, nemo ausus est contradicere : Filio enim defendenti Patris sui iniuriam nemo 30 fuit ausus resistere. Videtur mihi in ipsis oculis et in ipso uultu Domini Saluatoris quidquam fuisse diuinum. Et hoc mihi quare uideatur, ratio ista est, quam dicturus sum. ‘Et factum est, inquit, cum transiret Iesus secundum mare Galilaeae : uidit, inquit, duos conponentes retia sua, filios Zebedaei, et 35 dixit eis : Dimittite eos, et uenite, sequimini me. Et illi, in¬ quit, statim relicto rete, naue, et patre Zebedaeo, statim secuti sunt eum’. Nisi aliquid diuinum fuit in uultu Saluatoris, inrationabiliter fecerunt, sequi eum de quo nihil uiderant. Dimittit aliquis patrem, et eum sequitur, in quo nihil plus 40 uidet quam in patre suo ? Sed dimittunt patrem camalem, ut sequantur patrem spiritalem : non dimittunt patrem, sed inueniunt patrem. Hoc totum quare dixi ? Vt ostenderem in uultu Saluatoris aliquid fuisse diuinum, quod uidentes homi¬ nes sequebantur. Dicamus et aliud testimonium. ‘Et ecce, 45 inquit, cum transiret, uidit quemdam hominem nomine Matthaeum, et dixit ei, Sequere me. Et dimisit omnia, et secutus est eum’. Non uidit signum : sed auctoritas in iubendo signum fuit. Coefiit eicere uendentes et ententes in templo. Si hoc in Iudaeis, 50 quanto magis in nobis ? Si hoc in lege, quanto magis in euan-

20/21 Ego praesens signum magis miror] Apte quoque ad hunc falsi Chrysostomi locum Erasmus : ‘Hanc ipsissimam sententiam iisdem prope uerbis reddit Hiero¬ nymus in Matthaeum’ (21, 15). Cuius uerba, ut meus est mos, exscribam. Sic igitur ille : ‘Plerique arbitrantur maximum esse signorum, quod Lazarus suscitatus est, quod caecus ex utero... Mihi inter omnia signa quae fecit hoc uidetur mirabilius esse, quod unus homo, et illo tempore contemptibilis ... potuerit ad unius flagelli uerbera tantam eicere multitudinem... Igneum enim quiddam atque sidereum radiabat ex oculis eius, et diuinitatis maiestas lucebat in facie’. 32/37 eum] Marc. 1, 16-20. Cf. supra p. 463,1. 122 sqq. 44/47 eum] Matth. 9, 9.

Morin 362

TRACT. IN MARCI EVANGELIVM XI, 15-17

493

gelio ? Coepit eicere uendentes et ementes. Pauper Xpistus diuites Iudaeos eicit uendentes et ementes. Et qui uendit, et qui emit, similiter eicitur. Non debet aliquis dicere : Ego quod meum est offero, munera sacerdotibus do ego, sicut 55 Deus praecepit. Legimus in alio loco scriptum : 'Gratis accepistis, gratis date’. Gratia enim Dei non uenditur, sed donatur. Non tantum ille in culpa est qui uendit, sed et qui emit. Denique Simon magus non quia uendidit, sed quia emere uoluit, damnatus est. Vsque hodie in templo multi sunt 60 qui uendunt. Infelix est qui uendit, infelix est qui emit. Gratia enim Xpisti auro et argento non potest conparari. Et mensas nummulariorum. Mensas. Vbi debebant esse panes propositio¬ ns et gratiarum Dei, ibi auaritiae uictimae sunt. Et mensas nummulariorum. Auaritia sacerdotum altaria non sunt alta65 ria, sed mensae nummulariorum. Et cathedras uendentium columbas subuertit. Columbae non includuntur utique in cathedris, sed in caueis. Nemo columbas in cathedris includit, sed in caueis. Et quomodo nunc dicit, Et cathedras uenden¬ tium columbas subuertit ? Videte quod dicit : qui uendebant, 70 in cathedris sedebant. ‘Super cathedram, inquit, Moysi sede¬ runt scribae et Pharisaei’. De istis cathedris et psalmus loqui¬ tur : ‘Et in cathedra pestilentiae non sedit’. Vere cathedra pestilentiae, quae uendit columbas, uendit gratiam Spiritus sancti. Multae cathedrae sunt usque hodie, quae uendunt co75 lumbas. Qui uendit columbas, non stat, sed sedet : non est erectus, sed contractus est. In eo enim quod uendit gratiam Dei, contractus est, et humilis est. Sed Dominus noster, qui uenit ut saluaret quod perierat, subuertit non eos qui uende¬ bant, sed cathedras uendentium : auctoritatem subuertit, 80 saluabit autem homines. Et non, inquit, dimittebat ut deferrent quodquam uas per templum. Eo tempore in camali templo non dimittebat ferri uas : et hodie quanta in templo Dei uasa morantur inmunda ? Eo tempore transferri non licebat uasa, et non dicit inmunda, sed uasa quaequmque simpliciter nuncu85 pauit : nunc uero quanta uasa morantur intrinsecus ? Scriptum est, inquit : Domus mea domus orationis uocabitur omnibus gentibus. Hoc in propheta legitur. Vos autem fecistis earn speluncam latronum. O infelicitatem nostram, o nos omni lacrimarum fonte plangendos ! Domus Dei facta est spelunca

55/56 date] Matth. 10, 8. 67 sed in caueis\ Hieron. in Matth. 21, 12 sq. ‘Iuxta simplicem intellegentiam columbae non erant in cathedris, sed in caueis, nisi forte columbarum institores sedebant in cathedris. Quod penitus absurdum est, quia in cathedris magistrorum magis dignitas indicatur’ etc. 70/71 Pharisaei] Matth. 23, 2. 72 non sedit] Ps. 1, 1. 87 in propheta] Is. 56, 7.

IX, 72 Vere] scripsi ; uera \

Morin 363

494

TRACT. IN MARCI EVANGELIVM XI, 15-17

90 latronum. Ista est domus, de qua dicitur in Hieremia : ‘Numquid spelunca hyaenae facta est domus mea mihi ?’ Quod hie dicitur, Vos autem fecistis earn speluncam latronum, hoc est, domum meam : in Hieremia dicitur, spelunca hyaenae. Debemus nosse naturam animalis istius. Ex natura enim bestiae 95 scire poterimus, quare uocauerit domum quondam Dei, spe¬ luncam hyaenae. Hyaena numquam uidetur in die, sed sem¬ per in noctibus : numquam uidetur in luce, sed semper in tenebris. Et hanc naturam habet, ut effodiat corpora mortuorum, et ipsa caedat. Denique si quis neglegenter sepelierit mor100 tuum, effodit nocte, et tollit corpus, et comedit : ubicumque sepulcra sunt, ubicumque ossa mortuorum sunt, ibi cubile hyaenae est. Et hanc naturam habet: maxime canibus delectatur, et ipsos rapit et deuorat. Videte quid dicat : diligenter animaduertite. Hyaena, bestia sanguiuora, bestia quae corpo105 ribus delectatur, bestia quae semper in nocte, numquam in die est : non delectatur nisi cadaueribus mortuorum et ca¬ nibus : eos uult occidere qui seruant domum. Hyaena et hanc dicitur habere naturam, quia spinam unicam habet, quae flecti non possit. Denique si uertere se uoluerit, tota conno uertitur : non potest se flectere, sicut cetera animalia. Videtis ergo quia ista quae semper in nocte, semper in tenebris est, numquam conuertitur. Hoc autem dicitur de sacerdotibus Iudaeorum. Iudaeum enim facile potes adducere ad paenitentiam de plebe, de sacerdotibus uero et doctoribus non potes : 115 quoniam semper delectantur cadaueribus mortuorum, eorum quos induxerint. Et non sufficit eis quoniam ipsi non sunt in luce : sed eos qui in luce latent conantur occidere. Vnam spinam habent, non conuertuntur : non enim agunt paenitentiam, quoniam occupati sunt in cadaueribus mortuorum. 120 Quod hie legimus, Vos autem fecistis earn speluncam latro¬ num, in euangelio secundum Iohannem legimus : ‘Vos autem fecistis earn domum negotiationis’. Domum negotiationis. Vbicumque latrones sunt, ibi domus negotiationis. Vtinam de praeterito populo esset tantum dictum. Vtinam de Iudaeis 125 legeretur, non item de Xpistianis. Ploraremus quidem illos, sed de nobis gauderemus. Nunc uero in multis locis domus Dei, domus Patris fit domus negotiationis. Videtis quam tre90/91 mihi] Ierem. 12, 9 iuxta gr. 98 Et hanc naturam habet etc.] Hieron. in Is. 65, 4 sq. ‘speluncas diligunt, quas Ieremias mystico sermone condemnat : Facta est hereditas mea mihi quasi spelunca hyaenae... quod animal semper cadauera prose¬ quitur, et uiuit succo ac sanie corporum mortuorum’ ; in Ierem. 12, 9 ‘Sin autem, ut Septuaginta et alii interpretes transtulerunt, legatur Numquid spelurua hyaenae hereditas mea mihi, referamus ad immunditiam nocturnae bestiae quae uiuit cadaue¬ ribus mortuorum, et de sepulcris solet effodere corpora’. 121/122 negotiationis\ Io. 2, 16.

99 caedat] % Pr0 comedat ?

104 animaduertite] enim aduertite x

Morin 364

TRACT. IN MARCI EVANGELIVM XI, 15-17

495

pide loquor. Res tam manifesta est, ut expositione non indigeat. Vtinam esset obscuram, et non intellegeremus. In multis 130 locis domus Patris, domus negotiationis. Ego ipse qui loquor, et unusquisque de uobis, siue presbyter siue diaconus siue episcopus, qui heri pauper, hodie diues, et diues in domo Dei : nonne uobis uidetur fecisse domum Patris domum negotia¬ tionis ? De istis loquitur et apostolus : ‘Existimantes quaestum 133 esse pietatem’. De istis ergo loquitur et apostolus. Xpistus pauper est, erubescamus : Xpistus humilis est, erubescamus : Xpistus crucifixus est, non regnauit : crucifixus est, ut regnaret. Vicit mundum, non in superbia, sed in humilitate : occidit diabolum, non ridens, sed plorans : non flagellauit, sed flagella140 tus est : accepit alapam, non percussit. Et nos igitur imitemur Dominum nostrum. Ecce dies ieiuniorum in foribus sunt. Ecce dies ieiuniorum, dies paenitentiae, dies purgationis : laetemur atque gaudeamus nunc. Ille homo, qui in euangelio dicitur lagenam por145 tare, egreditur de domo et uadit adcenaculum. Vosquirecepturi estis baptismum, iam die crastina praeparate uos simi¬ liter. Qui ituri sunt ad pugnam, diligenter ante se praeparant. Videt si scutum habeat, si spatham habeat, si habeat hastam, si sagittas habeat, si equus ipsius refectus est : ut 150 pugnare possit, ante praeparat armaturam. Vestra arma, ieiunia sunt : uestra pugna, humilitas est. Si quis aliquid habet aduersus aliquem, dimittat, ut dimittatur ei. Nemo enim cogitat uenire ad baptismum ut dimittantur ei peccata, et ipse fratri ante non dimittat. Si ergo habetis aliquid aduersus 135 fratrem, dimittite. Non dixi, si quid ille habeat, dimittat : sed, tu si quid habes, dimitte. Dimittere ab illo, uel non dimittere, in illius est potestate : tu quod in te est dimitte, ut dimittatur tibi. Venturus es ad baptismum. 0 te felicem, qui renasciturus in Xpisto es, qui indumentum Xpisti accepturus 160 es, qui sepeliendus es cum Xpisto, ut resurgas cum Xpisto. Diebus ergo reliquis secundum ordinem ea quae ad mysteria pertinent auditurus es : nunc interim dixi uobis, ut sciatis uobis a die crastina maxime laborandum. Deus autem omnipotens ipse corroboret corda uestra, ipse uos dignos faciat 165 lauacro suo, ipse in uos descendat in baptismate, ipse aquas sanctificet, ut sanctificemini. Nemo dubio corde accedat, nemo dicat : Putas mihi dimittuntur peccata ? Qui sic accedit, non dimittuntur ei peccata. Melius est non accedere, quam sic

131/132 siue episcopus] Hieron. in Matth. 21, 12 sq. ‘secundum mysticos intellectus, cotidie Iesus ingreditur templum Patris, et eicit omnes tam episcopos et presbyteros et diaconos, quam laicos’ etc. 134/135 pietatem] 1 Tim. 6, 5. 140 non percussit\ Conf. supra p. 18, 1. 229 sq 145 ad cenaculum\ Marc. 14, 13 sqq.

Morin 365

496

170

X

TRACT. IN MARCI EVANG. XIII, 32-33 ; XIIII, 3-6

accedere : maxime uos qui sic accepistis baptismum ut Deo seruiatis, ut sitis in monasterio. [IN MARC. XIII, 32-33 et XIIII, 3-6]

Euangelica lectio magnam desiderat expositionem. Ante enim quam ueniamus ad sacramenta, debemus scandalum tollere, ne quid in mentibus resideat eorum qui accepturi sunt sacramenta. Si enim qui accepturi sunt baptisma, credituri 5 sunt in Patrem, Filium, et Spiritum sanctum : nunc autem de Filio dicitur De die autem illo et hora nemo scit, neque angeli in caelo, neque Filius, nisi Pater : si aequaliter accipimus baptisma in Patrem, Filium, et Spiritum sanctum, et unum nomen eius, Patris et Filii et Spiritus sancti, quod est Deus, 10 credere debemus : si unus Deus est, quomodo in una diuinitate diuersa scientia est ? Quid est plus, Deum esse, an scire omnia ? Si Deus est, quomodo ignorat ? Dicitur enim de Domino Saluatore : ‘Omnia per ipsum facta sunt, et sine ipso factum est nihil’. Si omnia per ipsum facta sunt : ergo et dies 15 iudicii, quae uentura est, per ipsum facta est. Potestne ignorare quod fecit ? potest artifex ignorare opus suum ? Legimus in apostolo de Xpisto : ‘In quo omnes thesauri sapientiae et scientiae absconditi’. Videte quid dicat, omnes thesauri sa¬ pientiae et scientiae. Non aliqui sunt, et aliqui non sunt : sed 20 omnes thesauri sapientiae et scientiae sunt, sed absconditi sunt. Quod ergo est in illo, non illi deest, etiam quod nobis absconditum est. Si autem sunt in Xpisto thesauri sapientiae et scientiae absconditi, debemus inquirere quare sint abscon¬ diti. Si sciremus nos homines diem iudicii, uerbi causa, quod 25 futura esset dies iudicii post duo milia annorum, et hoc nos sciremus ita futurum, neglegentiores hinc essemus. Diceremus enim : Quid ad me pertinet, si post duo milia annorum dies uentura est iudicii ? Quod ergo dicitur, Filium ignorare diem iudicii, nobis prodest, quia ignoramus diem iudicii quan30 do sit uentura. Denique uidete quid sequitur. Videte et uigilate et orate : nescitis enim quando tempus sit. Non dixit, nescimus, sed nescitis. Videmur hucusque uim facere scripturae, et sensum non exponere. Post resurrectionem interrogant apo-

170 ut sitis in monasterio] De competentibus monasterii sui loquitur Hieronymus, contra Iohannem Hierosolym. n. 42. X, Titulus\ Tractatus habitus in Quadragesima feria quarta post anteriorem. 13/14 nihil] Io. 1, 3. 17/18 absconditi] Coloss. 2, 3.

169 accepistis] accipitis ? 170 in monasterio] x add it : Ipse igitur uos seruet et nos : cui sit gloria secula seculorum. Amen. Sequitur homilia decimaquarta.

Morin 366

TRACT. IN MARCI EVANG. XIII, 32-33 ; XIIII, 3-6

497

stoli Dominum Saluatorem : ‘Domine quando restitutums es regnum Israhel ?’ O apostoli, audistis ante resurrectionem, De die illo et hora nescio : et quod nescio, iterum interrogatis ? Sed apostoli non credunt Saluatori, quod nesciat. Sed uidete mysterium. Qui ante passionem nescit, post resurrectionem nouit. Denique quid dicit ad apostolos, post resurrectionem 40 interrogatus de temporibus : Quando restituturus es regnum Israhel ? ‘Non est uestrum, inquit, scire tempora, quae Pa¬ ter posuit in sua potestate’. Non dicit hie, Nescio : sed, Non est uestrum scire, non uobis prodest scire diem iudicii. Vigilate ergo : nescitis enim quando dominus domus ueniat. Multa 45 sunt quae dicantur : hoc autem de euangelio diximus, ne cui scandalum resideat in animo, quod ignoraret aliquid ille in quern crediturus esset. Dicitur autem in eadem euangelii lectione : Et cum esset Bethaniae in domo Simonis leprosi et recumberet, uenit mulier 50 habens alabastrum unguenti pistici pretiosi. Mulier ista specialiter ad uos pertinet, qui baptisma accepturi estis. Fregit alabastrum suum, ut uos Xpistus faciat xpistos, id est unctos. Hoc est quod dicitur in Canticis canticorum : ‘Vnguentum effusum est nomen tuum, propterea adulescentulae deside55 rauerunt te, post te in odorem unguentorum tuorum currimus’. Quamdiu clausum erat unguentum : quamdiu notus tantum erat in Iudaea Deus, in Israhel solum magnum no¬ men eius, adulescentulae Iesum non sequebantur. Quando uero effusum est unguentum in omnem terram, adulescentu60 lae animae credentium secutae sunt Saluatorem. Et cum esset Bethaniae in domo Simonis leprosi. Bethania interpretatur in lingua nostra, domus oboedientiae. Et quomodo in Bethania, hoc est, in domo oboedientiae domus Si¬ monis leprosi est ? aut certe Dominus quid facit in domo le65 prosi ? Sed propterea uenit in domum leprosi, ut purgaret leprosum. Leprosus dicitur, non qui est, sed qui fuerit leprosus. Fuit enim, antequam susciperet Dominum : postea uero quam suscepit Dominum, et unguentum fractum est in domo 35

34/35 Israhel'] Act. i, 6. 41/42 potestate] Ibid. 7. 43 diem iudicii] Hieron. in Mattb. 24, 36 ‘Cum omnia tempora fecerit Iesus, hoc est, Verbum Dei, Omnia enim p. i.f. s. e. s. i. factum est nihil, in omnibus autem temporibus etiam dies iudicii sit : qua consequentia potest eius ignorare partem, cuius totum nouerit ? ... Apostolus super Saluatore scribit : In quo sunt omnes thesauri s. e. s. absconditi. Sunt ergo omnes thesauri in Christo sapientiae et scientiae, sed absconditi sunt. Quare absconditi sunt ? Post resurrectionem interrogatus ab apostolis de die manifestius respondit : Non est uestrum scire tempora uel momenta, quae Patei■ posuit in sua potestate. Quando dicit, non est uestrum scire, ostendit quod ipse sciat, sed non expediat nosse apostolis ; ut semper incerti de aduentu iudicis, sic cotidie uiuant, quasi die alia iudicandi sint’. 53/50 currimus] Cant. 1, 2 sq. 58 eius] Ps. 75, 2.

X, 68 fractum] scripsi ; factum

Of - *nfra t. 112 et l. 165

Morin 367

498

TRACT. IN MARCI EVANG. XIII, 32-33 ; XIIII, 3-6

ipsius, lepra fugit. Manet autem nomen pristinum, ut uirtus appareat Saluatoris. Quomodo enim in apostolis resident pristina uocabula, ut appareat uirtus uocantis, de quibus quales fecerit : quomodo de Matthaeo publicano fecit apostolum, et post apostolatum dicitur publicanus : non quod publicanus sit, sed quia de publicano factus sit apostolus : nomen 75 autem remanet pristinum, ut uirtus appareat Saluatoris : sic et leprosus Simon iste appellatur antiquo nomine, ut ostendatur a Domino fuisse curatus. Venit mulier habens alabastrum unguenti. Pharisaei et scribae et sacerdotes in templo sunt, et unguentum non habent : 80 mulier ista extra templum est, et unguentum defert, nardum habens, et nardum pisticam, et ex nardo ipsa pistica confectum unguentum. Ideo uos uocati estis pistici [nardi], fideles. Ecclesia enim de gentibus congregata dona sua offert Saluatori, id est, fidem credentium. Fregit alabastrum, ut omnes unguen85 ta suscipiant. Fregit alabastrum, quod in Iudaea ante tenebatur inclusum. Fregit alabastrum. Quomodo enim granum tritici, nisi mortuum fuerit in terra, non facit plures fructus : sic et alabastrum nisi fractum fuerit, nos ungere non possumus. Et effudit super caput eius. Mulier ista, quae fregit alaba90 strum, et ipsum unguentum fudit super caput, non est ipsa, de qua in alio euangelio dicitur, quod pedes Domini lauerit. Ilia enim, quasi meretrix et peccatrix, adhuc pedes tenet : ista, quasi sancta, caput tenet. Ilia, quasi meretrix, lacrimis suis pedes rigat Saluatoris et crinibus tergit : uidetur quidem 95 pedes lauare lacrimis Saluatori, sed magis lauat peccata sua. Sacerdotes et Pharisaei non dant Saluatori osculum : ista pedes osculatur. Sic et uos qui accepturi estis baptisma, quoniam omnes sub peccatis sumus, et ‘nemo est absque peccato, etiam si unius quidem fuerit diei uita eius’, ‘et aduersum angelos 100 suos peruersum quid excogitauit’ : primum tenete pedes Sal¬ uatoris, lauate lacrimis, crine tergite ; et cum hoc feceritis. 70

77 fuisse curatus] Hieron. in Matth. 26, 6 ‘moratur in Bethania, domo oboedientiae, quae quondam fuit Simonis leprosi. Non quod leprosus et illo tempore permaneret, sed qui antea leprosus, postea a Domino mundatus est, nomine pristino permanente, ut uirtus curantis appareat. Nam in catalogo apostolorum cum pristino uitio et officio Matthaeus publicanus appellatur, qui certe publicanus esse desierat’. 84 fidem credentium] Hieron. ibid. 7 ‘Alius euangelista... nardum pisticam posuit, hoc est, ueram et absque dolo, ut fidem ecclesiae et gentium demonstraret’. 87 plures fructus] Io. 12, 24. 81 in alio euangelio] Luc. 7,37 sqq. 95 peccata sua] Hieron. in Matth. 26, 7 ‘Nemo putet eamdem esse, quae super caput effudit unguentum, et quae super pedes. Ilia enim et lacrimis lauat et crine tergit, et manifeste meretrix appellatur. De hac autem nihil tale scriptum est. Nec enim poterat statim capite Domini meretrix digna fieri’. 98/99 eius] lob 14, 4 sq. iuxta gr. 99/100 excogitauit] lob 4, 18 iuxta gr.

82 Vocem nardi temere in \ interpositam esse censeo

Morin

368

TRACT. IN MARCI EVANG. XIII, 32-33 ; XIIII, 3-6

499

postea uenietis ad caput. Quando descenditis in uitalem fontem cum Saluatore, tunc habetis discere quomodo unguentum ueniat in caput Saluatoris. Si enim caput uiri Xpistus est, ue105 strum autem caput unguendum est, post baptisma ungimini. Erant autem quidam indigne ferentes. Non dixit omnes, sed quidam. Vsque hodie indignantur Iudaei, quando nos Iesu ungimus caput. Denique in alio loco dicitur quod Iudas proditor indignatus sit. In Iudae nomine Iudaeorum uocabulum no demonstratur. Vsque hodie Iudas indignatur, quare ecclesia Iesu ungat caput. Et quid dicit ? Quid prodest ista perditio ? Illi uidetur perire unguentum, quia fractum est : sed nobis prodest, quia in orbem peruenit uniuersum. Quid indignaris, Iuda, quia alabastrum fractum est ? Deus qui te et uni115 uersas gentes fecit, illo perfunditur pretioso unguento. Volebas unguentum habere clausum, ut ad alios non perueniret. Vere illud est, quod et in alio loco dicitur de uobis : ‘Qui habent clauem scientiae, et ipsi non intrant; sed et eos qui intrare uolunt, non sinunt’. Vos habetis alabastrum, immo habe120 batis in templo, et tenebatis inclusum : uenit mulier, et tulit in Bethaniam, in domo leprosi ungit caput Iesu. Et quid dicunt illi qui indignantur ? Potuit, inquit, uenumdari trecentis denariis. Quia hie, qui hoc unguento unctus est, crucifixus est. Legimus in Genesi, quia ilia area, quae facta est a Noe, 125 trecentorum cubitorum habuerit longitudinem, et quinquaginta latitudinis, et triginta in altum. Videte sacramenta numerorum. In quinquagenario numero paenitentia demonstra¬ tur : siquidem in quinquagesimo psalmo Dauid regis egit paenitentiam. In trecentis uero numeris crucis mysterium de150 monstratur. Littera T index est trecentum. Vnde dicitur et in Iezechiele : ‘Et scribes, inquit, in frontibus gementium thav ; et quicumque illud habuerit superscriptum, non interficietur’. Nam quicumque crucis uexillum habet in fronte sua, hie a diabolo percuti non potest. Hoc uexillum non potest delere, nisi 135 solum peccatum. Diximus de area, de quinquagenario, de trecentis numeris : dicamus de triginta, quoniam ipsa area habebat altitudinis triginta cubitos, et in unum consummabatur. Videte quid dicitur. Primum agimus paenitentiam in quinquaginta : dein140 de per paenitentiam uenimus ad crucis mysterium : ad crucis 104 Xpistus est] i Cor. u, 3. 108 in alio loco] Conf. Io. 12, 4. 110 demonstra¬ tur] Idem supra p. 213, 1. 125 sqq. 117/119 non sinunt] Luc. 11, 52. 124 iin Genesi] 6, 13. 128/129 egit paenitentiam] Hieron. in Is. 3, 3 ‘quinquagenarus numerus semper refertur ad paenitentiam... Vnde et Dauid in quinquagesimo numero psalmum scribit paenitentiae’. 131/132 non interficietur] Ezech. 9, 4. 6. ■— Notat Hieronymus in Comment, h. 1. ‘thav litteram crucis habere similitudinem\ 105 unguendum] scripsi ; unguentum x

Morin 369

500

145

150

155

160

165

TRACT. IN MARCI EVANG. XIII, 32-33 ; XIIII, 3-6

mysterium uenimus per perfectum uerbum, qui Xpistus est. Quando uero Iesus accepit baptisma, secundum Lucam ‘erat annorum triginta'. Et isti ipsi triginta cubiti in unum consummabantur. Et quinquaginta, et trecenti, et triginta in unum cubitum consummabantur : hoc est, in unam fidem Dei. Hoc totum quare diximus ? Quia nunc dicitur : Potuit trecentis denariis uenumdari. Deinde et Dominus Saluator triginta argenteis uenditus est. Mirum non potuisse trecentis denariis uendi: 11am uenditus est triginta. Scriptum est in Leuitico, scriptum est in Exodo, quod sacerdotes a triginta annis esse incipiant. Ante triginta annos non licet sacerdotibus ingredi templum Dei: quomodo et in iumentis et animalibus tertius annus perfecta aetas est. Denique dicitur in Genesi, eo tempore quo fecit Abraham StyoTop.^p.ara, quoniam uitulum et haedum et agnum habuerit trium annorum, ut perfecta aetas demonstraretur in iumentis : sic et hominibus perfecta aetas triginta anni sunt. Numquid Dominus noster non potuit uenire ad baptisma uiginti quinque annorum ? numquid uiginti sex an¬ nis non potuit, aut uiginti octo ? Sed perfectam hominis expectabat aetatem, ut nobis tribueret exemplum. Ideo et in Iezechiele scriptum est in principio : ‘Et factum est, in quit, in anno tricesimo, cum essem in captiuitate’. Hoc totum dixi¬ mus, ut tricenarii numeri sacramenta panderemus. Indignantur Iudaei, indignantur alieni a fide, quod unguentum illud fractum est. Ceterum Dominus noster dicit : Sinite earn, quid ei molesti estis ? bonum opus operata est in me. Quoniam ergo ilia mulier bonum opus operata est, ideo haec de euangelio pauca diximus. Et opportune quartus decimus psalmus lectus est, et oportet nos de psalmo dicere. 142/143 annorum triginta] Luc. 3, 23. 149 in Leuitico, x. e. in Exodo] Immo in Numer. 3, 4. 154 BcxoTOfil^ara] Gen. 15, 11. gr. 161/102 in captiuitate] Ezech. 1, 1 ubi Hieronymus in comment. ‘Secundum anagogen uero praefiguratur Dominus atque Saluator, qui triginta annos natus uenit ad baptismum, quae in homine perfecta aetas est. Vnde et in Numerorum uolumine iuxta Hebraeos non, ut in lxx continetur, a uicesimo quinto aetatis anno, sed a tricesimo incipiunt sacerdotes in tabernaculo ministrare’; in Agg. 2, 17 sqq. ‘sanctus numerus tricenarius, in quo baptizatur Dominus, et Ezecbiel uisionem cernit in prophetiae suae exordio, et iuxta hebraicum sacerdotes accedebant ad ministerium Dei’. 168/ 169 opportune quartus decimus psalmus lectus «x/] His ipsissimis uerbis incipit tractatus Hieronymi de psalmo xnn ‘in Quadragesima ad eos qui ad baptisma accedunt’ p. 30, 1. 2 ; quern proinde sub hanc in Marcum homiliam protinus habitum esse existimo.

169 dicere] x add. clausulam : Oremus dominum omnipotentem, ut ea quae docturi sumus, recto tramite prosequamur, per Christum dominum nostrum. Amen.

Morin 37°

TRACTATVS VARII

Codicum notae ante singulos tractatus suis locis indicabuntur.

HOMILIA

Morin

IN EVANGELIVM SECVNDVM MATTHAEVM

373

[XVIII, 7-9]

5

10

*5

20

25

3°

Vac mundo ab scandalis. Necesse est enim ut ueniant scandala : uerumtamen uae homini illi per quem scandalum uenit. Videtur quidem specialiter designare Iudam, quoniam ne¬ cesse est ut patiatur Dominus Iesus : nisi enim ille passus fuisset, genus humanum saluari non poterat. Quod autem passio Domini scandalum sit, et apostolus dicit : quia crux Domini scandalum est Iudaeis, et stultitia gentibus. Videtis igitur quoniam necesse est uenire passionem Domini, id est, scandalum crucis. Verumtamen uae homini illi, per quem uenit scandalum. Nunc necesse fuit et utile, ut pateretur Iesus : sed uae Iudae, per quem uenit nobis utilitas. Vae mundo ab scandalis. Mundum istum terrenum locum dicit, tov 7Teplyeiov tottov Aeyei : neque uero de caelo et terra intellegere debemus mundum, sed mundum hie intellegamus terrenum. Ideo quod dixit Dominus ‘Regnum meum non est de mundo isto : si essem de mundo, amaret me mundus’ et dicitur ad apostolos ‘Vos non estis de mundo’ et in multis locis terrenus mundus interpretatur. Vae igitur mundo, hoc est terreno loco, ab scandalis. Necesse est enim ut ueniant scandala : non quia necesse, sed quia et mundo necesse est ut ueniant. Videte, quod dicimus subtile est. Si necesse est ut ueniant scandala, ergo absque culpa est ille, per quem uenit scandalum ? Sed nos dicimus : scandalum non uenit nisi in terreno mundo. Vis non tibi uenire scandalum ? noli esse terrenus. Propterea dico : mundus iste terrenus scandalum habet, terra ista necesse est ut habeat scandalum. Noli portare terrenum, porta caelestem, et scanda¬ lum non habebis. Verumtamen uae homini illi, per quem scandalum uenit. Generaliter disputauit. Kai KaTa/cepp,ari£ei avro : Si autem manus tua uel pes tuus scandalizat te, abscide et proice abs te : bonum est enim tibi in uitam ingredi claudum in regnum Dei, 3 designate ludam] Cf. supra not. ad p. 219, 1. 313. 7 gentibus] 1 Cor. 1, 23. 16 mundus] Io. 18, 36. 17 de mundo] Io. 15, 19. 22/23 ergo absque culpa etc.] Hieron. in h. 1. ‘Non quod necesse sit uenire scandala, alioquin sine culpa essent qui scandalum faciunt’ etc. 27 porta caelestem\ Cf. 1 Cor. 15, 49.

Contuli cum x t. II fol. 254v, F fol. Ill, L fol. 60, O fol. 9iv (cf. supra p. 450) 16 utile] ut ille F L 13 tov rrepiyeiov tottov Aeyet] coni. Klostermann, prob. Morin (efr p. XI adn. 2), tov nepiooov tottov Xeyei codd. ; om. x 21 et] om. x necesse] neces** F 22 Si necesse est] si neces est F 26 iste] om. x C 27 porta c.] sed c. x ^0 Kal k. a.] k. kcltci KepvaTi^eiavtw F L. ; om. X 31 abscide] F L ; abscinde x 32 claudum] clodum F 4 ille] om. x

Morin 374

504

HOMILIA IN MATTHAEVM XVIII, 7-9

quant duas manus et duos pedes habentem mitti in gehennam aeternam. Si autem manus tua, uel pes tuus scandalizat te. 35 Quoniam ad apostolos loquitur, et in apostolis fundata est ecclesia, quidquid apostolis loquitur, ecclesiae loquitur : nam ecclesia corpus unum tantum habet, sed multa membra habet. Hoc loquitur et apostolus ad Corinthios : quia sunt prophetae, sunt doctores, sunt sacerdotes, sunt signa facientes, et aliae 40 uirtutes, ubi de spiritalibus gratiis disputauit. Et ibi dicit : ‘Numquid potest dicere oculus manui, Non necessariam te habeo ? aut rursus manus dicere pedi, Necessarium te non habeo ?’ Et hoc dicit ad exemplum, longum est enim uniuersa replicare : et hoc dicit, quia ex multis membris unum ecclesiae 45 corpus efficitur. Ecclesia habet ueros oculos, uidelicet ecclesiasticos atque doctores, qui uident in scripturis mysteria Dei, de quibus dicitur ‘uidentes’. Isti igitur qui uident, recte appellantur oculi ecclesiae. Rursum habet et manus, [facit] -npaKTikovs uidelicet uiros, qui oculi non sunt, sed manus. Numquid 50 norunt mysteria scripturarum ? tamen sunt potentes in operibus. Habet et pedes, qui nec uident, nec operantur, sed habent diuersos discursus : sed propterea currit pes, ut inueniat manus quod operetur. Nec oculus contemnat manum, nec manus contemnat pedem, nec rursum ista tria contemnant 55 quasi otiosum uentrem. Saepius euenit, ut membra quae uidentur esse uerecundiora, ipsa magis utiliora sint. Propterea dicit et apostolus : ‘Verecundiora autem nostra maiorem habent honorem’. Hoc totum quare dico ? Quoniam ecclesia, hoc est, corpus Domini ex multis membris omatur atque com60 pletur. Si itaque uenerit ut te ecclesiae scandalizet oculus, scandalizet manus, scandalizet pes, melius est te unam non habere uirtutem, et ire cum ceteris uirtutibus ad regna caelorum : aut habere oculum caliginantem et pedem claudicantem, quam ire in ignem aeternum. Errauit episcopus, peccauit pres65 byter, deliquit diaconus : noli dicere quia maior est, sed recidatur oculus, recidatur manus, recidatur pes, ut cetera mem¬ bra saluentur. Hoc secundum altiorem interpretationem dictum est. Scien¬ dum quoniam possit et aliter interpretari. Si te scandalizat 70 oculus, si te scandalizat manus, si te scandalizat pes, si te

38 ad Corinthios] i Cor. c. 12. 41/43 non habeo] Ibid. u. 21. dentes’\ Cf. 1 Reg. 9, 9. 57/58 honorem] 1 Cor. 12, 23.

37 tantum] om. x L ; dicuntur x

47 dicitur ‘ui-

46 in scripturis] in quibus scripturis F L 47 dicitur] F 48 Verbum facit superfluum uidetur 48/49 npanriKovs] om. x 53 Nec oculus contemnat] ne oculos contempnat F 54 ista] ilia x 60 ec¬ clesiae] ecclaesia F 61 alt. scandalizet] scandalicet L 63 caliginantem] F ; calig*nantem L ; caligantem x 64 quam ire] F L om. quam 65/66 recidatur] scripsi ; recedatur L ; recedat x

Morin 375

HOMILIA IN MATTHAEVM XVIII, 7-9

505

carorum nomina, pater, mater, frater, filius, et ceterae propinquitates scandalizant, abscide a te : melius te est regnare sine matre, quam perire cum matre. Et hoc proprie loquitur ad monachos, hoc proprie loquitur ad apostolos : monachus enim 75 apostolicam uitam desiderat imitari. Vis, o monache, esse discipulus meus, immo uis discipulorum meorum esse discipulus ? Fac quod fecit Petrus, quod fecit Iacobus et Iohannes. Habebant oculum scandalizantem, patrem et nauem et retem. Dicit eis Iesus : ‘Venite sequimini me’. Scandalizabat potestas 80 paterna, oculus uidelicet malus : absciditur oculus, et hii secuntur Iesum. Nemo ergo dicat : Habeo matrem, habeo pa¬ trem, fratrem, filium, uxorem, habeo cetera pietatis carorum nomina. Monachi apostolorum imitatores sunt : non ergo possumus eos imitari, nisi fecerimus quod fecerunt et apostoli. 85 Nemo igitur monachorum dicat : Habeo patrem, habeo ma¬ trem. Respondebo tibi : Habes Iesum, quid quaeris ista quae mortua sunt ? Qui habet Iesum, habet patrem, habet matrem, habet filios, habet omnem propinquitatem. Quid quaeris mortuos ? Sequere uiuum : ‘dimitte mortuos ut sepeliant mor90 tuos’. Dicit ad Dominum unus discipulus : ‘Dimitte me ut uadam et sepeliam patrem meum’. Non dixit: Dimitte me ut sim cum patre meo, sed dimitte me unius horae spatium. Quid ei respondit Dominus ? Et in una hora perire potes. Vide ne, dum uis sepelire mortuum, ipse moriaris. Mortuus pater non 95 exigit pietatem filii. Dico tibi, monache : quid quaeris pa¬ trem ? quid quaeris matrem ? Aut Xpistiana est mater, aut non est Xpistiana : aut sancta est, aut peccatrix : e duobus unum est, aliter esse non potest. Si sancta est, gaudet, quia seruis Domino : si peccatrix, dimitte illam, mortua est. Inter100 rogo te, o mater Xpistiana. Filius tuus seruit in monasterio Xpisto, hoc est, imperatori suo : signatus est cauterio regis sui, habet scutum ieiunium, habet galeam fidem, habet gladium sermonem Dei, habet loricam, uestimentum Iesum in baptismate. Sic est armatus, paratus ad pugnam : debet in 105 campum exire, et pugnare aduersus hostes. Tu ei dices : Di¬ mitte arma, et ueni in cubiculum ? Propositum tibi est, o monache, sicut et Adam, et dicitur tibi : ‘Ecce uita, ecce mors, elige quod uis’. Habes duos patres, spiritalem et carnalem : utrumque amare non potes : si spiritalis amatur, carna-

79 sequimini me~\ Matth. 4, 19 etc. 89/90 mortuos] Matth. 8, Ibid. 21. 107/108 quod uis] Eccli. 15, 18.

22.

90/91 meum\

72 abscide] abscinde x 78 retem] F L ; rete x 79/80 potestas paterna] potestatem paternam x 80 absciditur] abscindatur x 80/81 hii secuntur] F ; hii sequuntur L ; insequamur x 97 e duobus] de duobus x 102 fidem] F repetit, sedom. habet g. s. Dei. 105 dices] x oodd. pro dicis ? 100 in cubicu¬ lum] in cubiculo F L. 107 et dicitur] F om. et 109 potes] potest F L,

Morin 376

506

HOMILIA IN MATTHAEVM XVIII, 7-9

10 lis contemnitur. ‘Non potestis duobus dominis seruire’. ‘Qui, inquit, amat patrem aut matrem super me, non est me dignus’. Si uis sequi carnalem patrem, relinque spiritalem. Sine causa tergiuersaris, monache, et dicis : Quid igitur, si amauero pa¬ trem meum aut matrem meam, non idcirco seruio Domino ? 15 Nonne scrip turn est in lege et in euangelio : ‘Honora patrem tuum et matrem tuam’ et ‘Qui maledixerit patri aut matri, morte moriatur’ ? Numquid propterea seruire Deo debemus, ut non honoremus parentes ? Respondeo tibi et ego : intantum honora parentes, inquantum tibi non inpediant ad seruitutem 20 Domini, hoc est, imperatori tuo. Cui est gloria in saecula saeculorum. Amen. 110 seruire]

Exod.

Matth. 6, ; Matth.

20, 12

24. 15, 4.

Matth. 10, 37. 115/116 tuam] 116/117 moriatur] Exod. 21, 17 ; Matth. Ibid.

110/111 dignus']

114 meum ... meam] F L ; om. x 119 tibi] om. x 120 imperatori tuo] F L ; imperatoris tui x 121 Amen] Explicit oml. in mattheo euangl. F ; e. o. in mathei euglio L ; e. o. in matheo euangelista O.

HOMILIA IN LVCAM EVANGELIST AM [XVI, 19-31] DE LAZARO ET DIVITE

5

10

15

20

25

Homo quidam erat diues. Quoniam dixerat ‘Nemo seruus potest duobus dominis seruire, non potestis Deo seruire et mamonae’ et reprehensus fuerat a Pharisaeis, qui auari erant : propterea ponit exemplum, immo in exemplo et parabola ueritatem. Neque enim parabola dicenda, ubi nomina sunt. Parabolae illae sunt, ubi exemplum ponitur, et tacentur no¬ mina. Vbi autem dicitur Abraham et Lazarus et prophetae et Moyses, hie uerus Lazarus. Si uerus est Abraham, uerus est et Lazarus. Abraham qui fuerit, legimus : Lazarum autem non legimus. Sed qui fecit Lazarum, ipse fecit et Abraham : si uerum dicit Abraham, uerum intellegimus et Lazarum. Neque enim umbra corporis et mendacium potest congruere ueritati. Homo quidam erat diues. Vide misericordiam Dei. Lazarus pauper, quoniam sanctus erat, nominatur : iste uero diues et superbus nec nomine quidem dignus habitus est. Homo quidam erat diues. Propterea dico quidam : quia quasi umbra praeteriit. Homo quidam erat diues, et induebatur purpura et bysso. Cinerem et puluerem et terram purpura et serico tegebat. Et induebatur purpura et bysso, et epulabatur cotidie splendide. Secundum uestimenta, ita et epulae : ergo et nos quales epulas, talia et uestimenta. Et erat mendicus quidam nomine Lazarus. Lazarus interpretatur Porjdov/jievos, hoc est, qui adiutus est : non est adiutor, sed adiutus. Pauper enim erat, et in paupertate illi Dominus adiuuabat. Qui iacebat ad ianuam eius ulceribus pienus. Diues iste purpuratus et splendidus non accusatur quod auarus fue-

Homilia] Habita ingrediente iam Quadragesima (infra p. 514,1. 237), post recitatum psalmum chi (ibid. 1. 233). 1/3 mamonae] Luc. 16, 13.

Contuli cum % t. II fol. 275▼, F fol. 120, L. fol. 82, O fol. 97 (de his notis cf. supra p. 450) et cum cod. Paris, lat. 12141 (IST) saec. IK., fol. 102 incipit omelia iohannis crissostomi in luca euangelista de lazaro et diuitiae 0 ; ita fere F 3 reprehensus] reprehensum L 4 in exemplo] in exemplum x N et parabola] F ; et parabolae L ; ** parabola(e add. sup. lin.) N ; parabolae x 5 ueritatem] x >'

uarietatem F L, N corr. parabola] in parabola x nbi] F ; om. x 6 Para¬ bolae illae] parabola ilia F et] eras, in F 9 et] om. x 1® dico] codd. ; dicit X quia] V, N sup. lin. ; om. F L 17/18 purpura et bysso] accusat. L 18 Cinerem e. p. e. terram] cinis et puluis et terra x 18/19 purpura et serico tegebat] purpuram et sericum portabat V L ; p. e. syrico t. F ; p. e. sirico t. N corr. 20 et nos] codd. ; et nobis x 21 epulas] aepulas codd. ; epulae x 22 quidam] om. X 23 fio7)9ovfj.evos hoc est] scripsi ; bonctoynoc h. e. F L ; BONecroYNOc h. e. N ; om. x qui adiutus est] x N, s(d uoces qui et est postea in N erasae sunt ; qui auditus est F L adiutor] x 1 auditor F L ; auditus N 24 sed adiutus] x N ; sed auditus F L illi] F L ; ilium x N 25 ad ianuam] ad ianuas F N 54

h. r. (lxxtiii)

Morin 377

508

30

35

40

45

30

53

HOMILIA IN LVCAM XVI, 19-31

rit, non quia res alienas tulerit, non quia adulter fuerit, non quia aliquid mali fecerit : sola in illo condemnatur superbia. Infelicissime hominum, partem corporis tui uides iacere ante ianuam, et non misereris ? Si Dei praecepta non consideras, saltern miserere condicioni tuae, et time ne et ipse tabs efficiaris. Quid seruas in deliciis tuis quod superfluum est ? Quod iactas, tribue in elemosinam membro tuo. Non dico ut auferas diuitiis tuis : quod foras iactas, micas mensae tuae praebe in elemosinam membro tuo. Qui iacebat ad ianuam eius. Ideo iacebat ad ianuam, crudelitatem dum in suo corpore demonstraret: ideo iacebat ad ianuam, ne diues diceret, Non uidi, in angulo fuit, aspicere non potui, nemo mihi nuntiabat. Iace¬ bat ante ianuam : uidebas ilium et exiens et reuertens. Eo tempore quando te greges seruorum et clientum prosequebantur, ille iacebat in ulceribus. Si oculi tui putridas carnes aspicere non dignabantur, saltern aures uocem non audiebant ? Qui iacebat ad ianuam ulceribus plenus. Non habebat unum ulcus : totum corpus ulcera erant, ut magnitudo poenarum faceret magnitudinem misericordiae. Qui iacebat ad ianuam eius ulceribus plenus, cupiens saturari de micis quae cadunt de mensa diuitis. Aegrotatio habet aliquod solacium, si opes habet : sin autem ad infirmitatis magnitudinem et paupertas, duplex infirmitas. Aegrotatio semper delicata est, et indelicatas res accipere non potest atque fastidit. Quanta uero in isto poena est ! Et inter tanta uulnera non meminit dolores plagarum, sed famis. Cupiens saturari de micis quae cadunt de mensa diuitis. Quodammodo dicens ad diuitem : Sufficiunt mihi micae mensae tuae : quod proicis de mensa, praebe elemosinam : fac damna lucrum. Sed et canes ueniebant et lingebant ulcera eius. Quae nullus hominum lauare dignabatur et obtrectare, ferae mites lambunt. Factum est autem ut moreretur mendicus, et portaretur ab angelis in sinum Abrahae. Mortuus est autem et diues et sepul27 fuerit] fuit F N

2!) partem] N (cf. p. 467, l. 293 ‘caro ista, quam possides,

meae carnis portio est’ ; mortem x F L 31 saltern] saltim F, N corr. condi¬ cioni] F ; condit. ceteri 32/33 Quod iactas] quid iactas ? F 33 in elemosi¬ nam] in om. F, N supplet sup. tin. auferas] detrahas N 34 quod foras] quas f. N 34/35 in elem.] in add. sup. lin. N 36 crudelitatem dum] F L. ; ut crude¬

litatem N ; ut crudelitatem diuitis x 38 nuntiabat] nunciabat x F L ; nuntia(uit in rasura) N 39 uidebas] codd. ; uidebat x 44 putridas] putredes F (putrides sup. lin.) 42 dignabantur] dignantur x saltern] saltim F L, N corr. aures] L add. tuae non audiebant ?] F ; quare non audiebant N (quare et i add. sup. lin.) ; audiant x E (om. non) 43 ianuam] x add. eius 46 eius] om. F 46.52 quae cadunt] gr. rojv thtttovtwv ; q. cadebant F N 47 aliquod] aliquid F opes] codd. ; opus x 48 et paupertas] F L ; est p. x / ***p. N 50 atque] F L ; easque N (s add. sup. lin) ; quas x fastidit] fastidet F L, N corr. 51 Et inter] cum (in litura) inter N 55 damna] codd. ; de damno x ueniebant] uidebant F, N corr. 57 obtrectare] codd. Cf. Hieron. Vit. Pauli n. 3 *coepit manibus attrectare (al. obtrectare) uirilia’ ; tractare x 59/60 sepultus ; et] sepultus est x

Morin

378

HOMILIA IN LVCAM XVI, 19-31

509

60 tus : et in inferno eleuans oculos... Audiuimus quid utrique in terra passi sint : uideamus quid utrique eorum patiantur apud inferos. Quod temporale fuit, praeteriit : quod sequitur, aeternum est. Vterque mortui sunt : ilium angeli, istum poenae suscipiunt : ille portabatur in humeris angelorum, iste 65 fertur ad poenas : ilium Abraham laeto sinu excipit, istum tartarus uorat. Et portaretur ab angelis. Tantae poenae repente deliciis commutantur. Et portaretur ab angelis, et induceretur, ne saltim ambulans laboraret. Portatur post tantos labores, quia defecerat. Et portaretur ab angelis. Non suffecerat ad 70 portandum pauperi unus angelus : sed propterea plures ueniunt, ut chorum laetitiae faciant. Vt portaretur ab angelis. Gaudet unusquisque angelorum tantum onus tangere : libenter talibus oneribus praegrauantur, ut adducant homines ad regna caelorum. Et ductus est, et portatus est in sinum Abra75 hae. Non iuxta Abraham, sed in sinum Abrahae : ut ilium palparet, ut ilium refocillaret, ut ilium quasi clementissimus pater teneret in sinu suo et refocillaret. Mortuus est autem et diues, et sepultus est: reuersa est terra in terram suam. Et in inferno eleuans oculos suos. Videte 80 significantiam proprietatesque uerborum. In inferno eleuans oculos suos. Lazarus enim sursum erat, ille deorsum : eleuauit oculos, ut ilium suspiceret, non ut despiceret. Eleuans oculos suos, cum esset in tormentis. Totus in tormentis erat : oculos solos liberos habebat, ut alterius laetitiam posset aspicere. 85 Propterea dimittebantur oculi liberi, ut magis torqueantur : quia non habent, quod alius habet. Aliorum diuitiae, eorum qui in paupertate sunt, tormenta sunt. Eleuans oculos suos, cum esset in tormentis. Ilium plures angeli portant, istum infinita tormenta possident. Cum esset in tormentis. Non dixit,

79 Et in infetno eleuans] Sequitur, ut uides, Hieronymus lectionem koX eVd^ij. nal iv quae a plerisque iam dudum recepta est.

t eras- ‘n N 68 saltim] codd. Portatur] portabatur x portaretur] L 1 m. ; portabatur ^ F, E sup. lin. ; porta(tur in rasura') N suffece¬ rat] sufficerat F, L et N corr. 71 Vt] codd. ; et x 73 praegrauantur] x > praegrauantes F L ; praegraua(ti in rasura) N ut] x E ! om- F FI ad¬ ducent) adducunt N (u sup. lin. in ras.) 71 in sinum] in sinu F N 76 refocil¬ laret] refocilaret F E, N corr. 77 refocillaret] refocilarct F E ; et recrearet N sup. lin. in ras. 79 suos] codd. ; om. x 79/80 Videte s. p. q. u. I. i. e. o. suos] om. x 85 dimittebantur] F N ; dimittuntur x torqueantur] N ; torquantur F ; torqueatur ^ E 86 non habent] codd. ; non habebat x habet] habuit x 88/89 infinita] om. x

Morin 379

5xo

HOMILIA IN LVCAM XVI, 19-31

90 in tormento : sed, in tormentis. Diuitiae et auaritia talia praemia suscipiunt. Videbat Abraham a longe : respiciebat, ut tantummodo torqueretur. Et Lazarum in sinu eius. Paradisus pauperis, sinus erat Abrahae. Abraham a longe, et Lazarum in sinu eius. Dicat mihi aliquis : In inferno est paradisus ? 95 Ego hoc dico, quia sinus Abrahae paradisi ueritas est : sed et sancti sinum paradisum fateor. Et ipse damans dixit (magnae enim poenae magnam uocem reddebant) : Pater Abraham, miserere mei. Pater Abraham. Licet me tormenta possideant, tamen patrem uoco. Quomodo 100 ille filius, qui perdiderat uniuersam substantiam, patrem uocat : sic et ego licet in poenis sim, te patrem uoco. Patrem te uoco natura, licet meo uitio te patrem perdiderim. Miserere mei. ‘In inferno autem quis confitebitur tibi ?’ Frustra agis paenitentiam in loco, ubi non est paenitentiae locus. Tormenta 105 te cogunt agere paenitentiam, non mentis affectus. Miserere mei. Sanctus quidem est Abraham, sanctus et beatus est, et omnes in illius sinum ire festinamus : uerum quicumque in inferno est, et in regno caelorum est, nescio an ualeat misereri. Creator creaturae miseretur suae : unus uenit medicus, qui no sanaret mortuos : nam alii sanare non potuerunt. Mitte Laza¬ rum, ut intinguat extremum digiti sui in aquam. Mitte Laza¬ rum. Erras, miser. Abraham mittere non potest, sed suscipere potest. Vt intinguat extremum digiti sui in aquam. Recordare, diues, uitae tuae : Lazarum uidere non dignabaris, et nunc 115 digitum eius desideras. Mitte Lazarum. Hoc tu ei debueras facere, dum aduiueret. Vt intinguat extremum digiti sui in aquam. Vide conscientiam peccatoris : non totum audet poscere digitum. Vt refrigeret linguam, quia crucior in hac ftamma. Vt refrigeret linguam meam : multa enim superba locuta 120 est. Vbi peccatum, ibi et poena. Vt refrigeret linguam meam, quia crucior in hac flamma. Quanta mala lingua habet, Iacobus in epistula sua loquitur : ‘Modicum quidem membrum est,

800/101 patrem uocat\ Luc. 15, 18 sq. 103 tibi ?] Ps. 6, 6. 116 dum aduiueret] Hieron. ep. 48, 21 ‘diues ille purpuratus, crassus ct nitidus, fruitus est carnis bonis dum aduiueret’. 122/123 exaltat] lac. 3, 5.

Diuitiae] diuicias F ; diuitias L, N corr. 91 respiciebat] et resp. x 95 ueritas est] ueritate L 96 sancti sinum] F L N ; sanctissimum x paradi¬ sum] paradisi F 97 magnam uocem] magna uoce F 98 reddebant] reddebat F L, N corr. 99 possideant] possedeant F tamen] N inser. te sup. I in.. 107/108 in inferno est] expunct. in N 108 et] eras, in N misereri] N sup. lin. add. illius qui in inferno est. Igitur iuxta emendatorem codicis N ita legendum est : uerum quicumque in regno caelorum est, nescio an ualeat misereri illius qui in inferno est 111 intinguat] F L ; intingat x, N corr. in aquam] in aqua F 114 Lazarum] et Laz. F 115 eius] om. F debueras] * L ; N mutat in debuisti; debebas F (ex debeas) 116 aduiueret] aduiueres N 119 superba] superbia F ; superb(a sup. lin. in ras.) N 00

Morin

380

HOMILIA IN LVCAM XVI, 19-31

511

sed magna exaltat’. Qua plurimum peccauit, amplius torquetur. Aquam desideras, qui delibutos cibos ante fastidiebas. 125 Et dixit illi Abraham : Fili, recordare quia recepisti bona tua in uita tua. Vide quid dicat, bona tua : ceterum bona non sunt. Quae putabas bona, recepisti: non potes et in terra regnasse, et hie regnare. Diuitiae non possunt esse et in terra et in in¬ ferno. Et Lazarus similiter mala. Si quando aegrotamus, si pau130 peres sumus, si aegrotatione conficimur, si frigore, si hospitium non habemus : laetemur, gaudeamus, accipiamus mala in uita nostra. Quando nos infirmitatis et aegrotationis magnitudo prernit, Lazarum cogitemus. Et in his omnibus inter nos et uos chaos magnum firmatum est. Dissolui non potest, non potest 135 agitari et concuti. Videre possumus, transire non possumus : et nos uidemus quid fugerimus, et uos uidetis quid perdideritis : et nostra gaudia cumulant uestra tormenta, et uestra tormenta cumulant nostra gaudia. Et ait illi : Rogo ergo te, pater. Adhuc miserabilis patrem 140 uocat. Rogo ergo te, pater. Ante rogasses eum, qui uerus erat pater noster. Noueras patrem, qui despiciebas fratrem ? Vt mittas eum in domum patris mei. Vide peruersitatem : nec in ipsis paenis continet ueritatem. Vides enim quid dicat. Rogo ergo te, pater. Ergo pater est Abraham : et quomodo dicis, 145 mitte eum in domum patris mei ? Non oblitus es patris tui : non es oblitus, quia pater ille te perdidit. Quoniam ilium habuisti patrem, propterea habes quinque fratres. Quinque fratres habes : uisum habes, odoratum habes, saporem habes, auditum habes, tactum habes. His fratribus tu ante seruisti, 150 istos habebas fratres. Quando illos amabas fratres, Lazarum fratrem amare non poteras. Recte non amasti Lazarum fra¬ trem, quia illos amabas fratres. Illi fratres non amant paupertatem. Lrater tuus erat oculus, frater tuus erat auris, frater tuus erat odoratus, frater tuus erat sapor, frater tuus erat 155 tactus. Hi fratres tui amabant diuitias, non poterant uidere paupertatem. Habeo enim quinque fratres, ut testetur illis. Illi te fratres in haec tormenta miserunt : illi fratres saluari non possunt, nisi moriantur. Ne et ipsi ueniant in locum hunc tor¬ mentor um. Quid saluare uis illos fratres, qui non amant pau160 pertatem ? Necesse est ut fratres habitent cum fratre suo. Et ait illi : Habent Moysen et prophetas, audiant illos. Quid

123 exaltat] x N > exultat F, L corr. Cf. adnot. crit. ad p. 251,1.164 Qua] quia F ; qui N 124 delibutos] L, ; delibitos F N corr. ; delicatos x• tNum legctidum delibatos ? 127 non potes] x > non potest codd. 132 infirmitatis] infirmitas x 136 uidemus] uideamus F N 140 uocat] uoco N 145 in domum] in domo codd. 146 Quoniam] quomodo x l47 Sl2- habes] habeas N, F corr. 150 habebas] habeas N 156 ut testetur] ^L; obtestetur F N ip?n. ut) 157 saluari] saluare F N

Morin 38x

512

165

170

175

180

185

190

HOMILIA IN LVCAM XVI, 19-31

quaeris ut uadat Lazarus ? habent Moysen et prophetas. Et Moyses et prophetae ambierunt in speluncis suis et in antris et in caprinis pellibus : et illi erant pauperes sicut Lazarus, et illi erant in calamitatibus, et illi sustinebant famem. Quid quaeris, ut mittam Lazarum ? Habent ibi Moysen Lazarum, habent ibi prophetas Lazaros. Et Moyses Lazarus fuit, pau¬ per fuit, nudus fuit : meliores diuitias esse arbitratus est paupertatem Xpisti, quam diuitias Pharaonis. Habent et prophetas, habent Hieremiam, qui in locum luti mittitur et pane tribulationis uescebatur. Habent omnes prophetas, illos audiant. Illi cotidie, hoc est, Moyses et prophetae contra quinque fratres tuos praedicant : illi eos doceant, illi eos instituant. Illi uocent oculurn : et quid ei dicunt ? Ne uideas camaliter, sed uide spiritaliter. 'Quod uidimus, inquit, quod audiuimus, quod manus nostrae palpauerunt de sermone Dei’. Ille docet etiam aures, ille docet etiam odoratum, ille docet etiam saporem : omnes prophetae et omnes sancti istos fratres docent. Et dixit illi : Non, pater Abraham : sed si quis ex mortuis ierit ad eos, paenitentiam agent. Dum nescimus, hie dogma monstratur : aliud quidem dicitur, sed significatur aliud. Scit fratres istos non posse saluari, nisi aliquis ab inferis resurrexerit. Denique Iudaei, qui tantum Moysen audiunt et pro¬ phetas, et nemo eis resurrexit ab inferis : propterea fratres istos Saluator noster habet. Sed si quis ab inferis ierit ad eos, paenitentiam agent. Si quis ierit ab inferis. Nescio quis iturus sit : non enim mereor in poenis constitutus eum nosse, qui resurrecturus est. Sed hoc scio, quia quicumque resurrexerit a mortuis et praedicauerit, ille poterit istos fratres saluos facere. Ille saluauit aures : ille enim dicit ‘Qui habet aures audiendi audiat’. Ille saluauit oculos : ille enim dicit ‘Lucerna corporis tui est oculus tuus’. Ex illius ore apostolus loquitur : ‘Xpisti bonus odor sumus’. Ex illius ore loquitur et psalmista dicens : ‘Gustate et uidete, quoniam suauis est Dominus’. Ille

164 pellibus] Hebr. n, 37. 169 Pharaonis] Ibid. 26. 175/176 Dei] 1 Io. i, 1. 180/191 audiat] Matth. 11, 15 etc. 191/192 tuus] Matth. 6, 22. 193 sumus] 2 Cor. 2, 15. 194 Dominus] Ps. 33, 9.

163 ambierunt] scripsi {cf.gr. nepiTjXdov Hebr. II, V) ; abierunt x ! habierunt F L 167 Lazaros] F ; Lazarum x L N 170 in locum] in loco codd. pro in lacum ? pane] panem F L, N corr. 173 doceant] docent F L, N corr. insti¬ tuant] ins.truant N (ru sup. lin. in ras.) 174 dicunt] codd. ; dicant x 175 uidimus] uidemus F audiuimus] audimus F 183 qui] eras, in N 184 et nemo] cum (in ras. sup. lin) nemo N resurrexit] resurrexerit codd. prop¬ terea f. i. S. n. habet] x el codd. ; suspicor legendum propter fratres istos Saluator noster habetur 190 enim] om. F N 193 Xpisti] de hore xpi F sumus] V add. Deo

Morin 382

HOMILIA IN LVCAM XVI, 19-31

513

195 saluat et tactum. Quodammodo de istis omnibus fratribus Iohannes loquitur : ‘Quod uidimus, inquit, quod audiuimus, quod manus nostrae palpauerunt’. Istos fratres resurrectio saluauit Domini. Denique isti fratres et in nobis erant antequam nobis Xpistus resurgeret. Oculus meus uidebat male, 200 ducebat me post uestigia meretricis : simpliciter uidere non poteram alterius pulchritudinem, sed alterius pulchritudo erat flamma mea. Mihi auris antea poena erat : delectabar enim canticis, et turpia uerba libenter audiebam. Odoribus delecta¬ bar, non quidem bonis, sed malis : quia interficiebant animam 205 meam. Gulae meae non poterant nec terra nec maria sufficere; gulae meae omnia seruorum ministeria adparebant. Tactus meus me ducebat in captiuitatem : mulierum conplexibus de¬ lectabar. Videtis quomodo isti fratres, antequam Xpistus re¬ surgeret, me ducebant in mortem ? Ille mortuus est, et ego 210 uixi : ille mortuus est, et isti fratres resurrexerunt : immo propterea mortui sunt, ut uiuerent : mortui sunt carne, ut uiuerent spiritu. Nunc oculus meus Xpistum uidet, nunc auris mea Xpistum solum audit, nunc sapor ilium gustat, odoratus ilium odoratur, tactus meus ilium amplectitur. 215 Ait autem illi : Si Moysen et prophet as non audiunt. Videte quomodo sermo Domini et animam erudit et dogmate, nec ex eo quod dixeramus, non posse saluari fratres istos nisi aliquis a mortuis resurrexerit, locum dederamus Marcioni et Manichaeo, qui destruunt uetus testamentum. Illi enim dicunt non 220 posse saluari animam nisi tantum per euangelium : uetus destruunt testamentum. Abraham uero non tamen eum destruit, qui resurrecturus est. Non enim dicit, audiant Moysen et prophetas : quid expectas eum qui resurrecturus est ? Si enim hoc dixisset, destruxisset euangelium. Sed quid dicit ? 225 Si Moysen et prophetas non audiunt, neque si quis ex mortuis resurrexerit credent. ‘Si enim crederetis Moysi, crederetis et mihi : ille enim de me scripsit.’ Vide ergo quid dicit Abraham. Bene quidem facis eum expectare qui resurrecturus est : sed 196/197 palpauerunt] i Io. i, i.

226/227 scripsit] Io.

5, 46.

195 saluat] codd. ; saluauit x 201 sed alterius pulchritudo] N ; om. x et ceteri erat] x “dd. enim 202 auris] auriens F ; aures X poena] poenae x > poene F, N corr. erat] erant x 204 non] x N >' om. F L quia] qui N 206 adparebant] scripsi ; apparebant L ; adparabant F ; parebant x / obtemperabant JS sup. lin. in rasura 207 ducebat] ducebant F 210 resurrexerunt] surrex. x 211 came] carni F, N corr. 216 et animam] codd. ; x om. et eru¬ dit] etudiat x et dogmate] x om- et '< et peruersum dogma** confundit N (peruersum et confundit add. sup. lin.) 219 dicunt] cum dicunt x 221 uero non] expunct. in N non tamen] numquid x tamen] N (en add. sup. lin.) ; tam F L eum] N inser. non sup. lin. 223 exspectas] F / spectas x L N 224 enim] F inser. dicit, L dicitis ; uox in N deleta est 225 Si] codd. ; om. x 226 credent] credunt F L, Ncorr. 227dicit] dicat x 228 expectare] spectare LN

Morin 383

514 230

235

240

245

250

235

260

HOMILIA IN LVCAM XVI, 19-31

et Moyses et prophetae ipsum praedicant, quod ille qui resurrecturus est : sed in illis Xpistus loquitur : si illos audias, et ilium auditurus es. Multa sunt quae dicantur. Et psalmus mysticus fuit, qui lectus est, hoc est centesimus tertius, et maxime illud : ‘Draco iste quem formasti ad inludendum ei’ et illud quod scriptum est : ‘Erodii domus dux est eorum.’ Omnia plena sunt sacramentis : et non dico una hora, sed dies uix sufficiet ad interpretationem. Quoniam autem iam ingreditur quadragesima, si aliud tempus fuerit et Dominus dederit occasionem, et illius loci conabimur sacramenta disserere. Nunc sufficit nobis audire de Lazaro, immo Lazarum fuisse diuitem. Et diuitis nos tormenta deterreant, et pauperis exempla prouocent. Anima Xpistiana, anima monachi, anima eius qui nudus nu¬ dum Xpistum sequitur, quando aliquem diuitem uiderit, quando sibi adplaudit in diuitiis et in pompa, ilium diuitem cogitat : consideret uocem et clamorem diuitis, et Lazari digitum postulantem. Simulque considerate, quod paene obliti fueramus dicere. Dicat enim aliquis, et dogma peruersum inferat : Hoc quod uidetur, ante iudicium uidetur, an post iudicium ? Dicat aliquis, post iudicium : nam ideo et in poena est alius, et alius in refrigerio. Et quomodo dicitur, Habent Moysen et prophetas ? Si autem ipse Xpistus docet, et qui loquitur ipse est, et ante resurrectionem docet, et secundum interpretationem nostram resurrectio Xpisti postulatur : ergo ante resurrectionem est, et dicat aliquis, ergo ante iudicium iudicium. Do uobis aliquod exemplum, ut exemplis possimus cognoscere ueritatem. Finge aliquem in latrocinio esse deprehensum : hunc missum esse in carcere tenebroso, hunc missum esse in neruo et tormentis, expectantem quidem sententiam, sed et non esse ibi sine poena. Ex ipso loco intellegit quid passurus sit : licet enim necdum suscipiat poenam capitalem, licet necdum uenerit dies iudicii, tamen de carcere, de tenebris, de

233/234 ei] Ps. Conf. supra p.

103, 26. 69,

235 eorum] Ibid. 1. 153 sq.

17.

236/237 ad interpretationem]

229 ipsum | hoc ipsum x / id (add. sup. lin.) ipsum N qui] codd. optime ; quidem 230 sed] pro et ? Cf. infra l. 241 audias] audies F L, N corr. 232 dican¬ tur] F N ; dicuntur x N 238 aliud] illud x fuerit] fieret F L, N corr. 239 nobis] codd. ; uobis x 240 diuitem] et diu. x 241 nos] non x et] codd. ; sed x 244 adplaudit] N (it sup. lin. in ras.) ; applaudit x >' adplaudent F L in pompa] in pompam F L 245/246 digitum] dictum F L 249 an] aut F 249.255 dicat] N mutat in dicit 255 ante i.] et ante i. x iudicium] bis codd. ; semel x 256 aliquod] aliquid F L 258 in carcere tenebroso] x / in carcerem tenebrosum codd. 260 poena] x insirit nam 261 suscipiat] susceperit x X

Morin

384

HOMILIA IN LVCAM XVI, 19-31

265

270

275

280

285

290

295

515

squalore, de fame, de stridoribus catenarum, de gemitu compeditorum, de lacrimis eorum qui cum eo sunt, intellegit in quali poena sit futurus. Si enim tanta poenarum prooemia sunt, quid futurum sit in ipsa supplicia ? Si necdum uenit ad iudicium, et necdum poena perfecta est, et desiderat aquam frigidam : quid in iudicio passurus est ? Simulque considerandum, quod Abraham apud inferos erat: necdum enim Xpistus resurrexerat, qui ilium in paradisum duceret. Antequam Xpistus moreretur, nemo in paradisum conscenderat nisi latro. Romphaea ilia flamma et uertigo ilia claudebat paradisum : non poterat aliquis intrare in paradi¬ sum, quern Xpistus clauserat. Latro primus intrauit cum Xpisto. Magnitudo enim fidei meruit magnitudinem praemiorum. Non enim credidit in regno uidens Xpistum, non ilium uidit fulgentem, non ilium uidit de caelo respicientem, non uidit ei ministrantes angelos. Certe, ut libere dicam, non uidit libere ambulantem, sed uidit eum in cruce, uidit ilium bibentem acetum, uidit eum sentibus coronatum, uidit eum confixum ad crucem, uidit eum precantem auxilium : ‘Deus Deus meus respice in me, quare me dereliquisti ?’ et sic credi¬ dit. O conditio uaria, et casus hominum ! Apostoli secuti fuerant, et fugiunt : iste in cruce Dominum confitetur. 0 Petre, o Iohannes, qui dixeras : ‘Et si me necesse est mori, numquam te negabo.’ Promittis, et non facis : ecce alius damnatus in homicidium, quod non promiserat, facit. Exclusus de loco es tuo, exclusit te latro : ipse primus ingreditur cum Xpisto in paradisum. Ex latere diximus de latrone, neque enim obliti sumus propositi : proposueramus enim de paradiso dicere, quod ante aduentum Xpisti nemo fuerit in paradiso. Reuertamur ergo ad propositum. Latronis corona non nos errare faciat, sed prouocet ad coronam. Abraham necdum erat in paradiso, quia necdum Xpistus intrauerat cum latrone. Venit Xpistus, et passus est : et multa corpora sanctorum resurrexerunt, et uisa sunt in sancta ciuitate. Crux Xpisti clauis paradisi est, crux Xpisti aperuit paradisum. Non uobis dixit quod ‘regnum caelorum uim patitur et uiolenti diripiunt illud’ ? Qui in cruce est, non uim facit ? Nihil medium est: crux et sta281/282 dereliquisti?] Ps. 21, 2.

285/286 negabo] Matth. 26, 35.

f. in paradiso] Conf. supra p. 461, 1. 64 sqq.

291 nemo

298 illud] Matth. 11, 12.

263 catenarum] x > de catenarum L ; de cathenarum F ; de catenas sup. lin. in ras.) N de gemitu] L om. de 265 prooemia] scripsi ; praemia F ; premia N ; praeuia x 26,5 sit] c°dd. ; erit \ in ipsa supplicia] codd. 1 m. ; in ipsis suppliciis N sup. lin. ; inter i. s. x 2J1 moreretur] moriretur F 272 Romphaea] rumphea N 274 clauserat] duserat F 283 uaria et] x / uariae F L ; o uariae N (mutat. sup. lin. o uarii) 285 o Iohannes] eras, in N 288 es] x > om■ c°dd. 288/289 in paradisum] in paradiso F N 297 Non uobis] codd. ; nonne nobis x 299 crux] et crux x > N sup. lin. add. primo

516

HOMILIA IN LVCAM XVI, 19-31

300 tim paradisus, sed magnitude) poenarum facit magnitudinem praemiorum. Haec interim diximus. Deprecemur Dominum, ut latronem et istum Lazarum pauperem, si persecutio uenerit, imitemur latronem : si pax fuerit, imitemur Lazarum. Si martyrium fe305 cerimus, statim in paradisum : si paupertatis poenam sustinuerimus, statim in sinum Abrahae. Habet et sanguis, habet et pax loca sua. Habet et paupertas martyrium suum, et egestas bene tolerata facit martyrium : sed egestas propter Xpistum, non propter necessitatem. Ceterum quanti pauperes 310 sunt, et diuites esse desiderant, et scelera faciunt. Non ergo paupertas simplex beatum facit, sed paupertas propter Xpi¬ stum. Fides famem non timet. Qui Xpistum amat, non timet famem : qui Xpistum habet, omnes secum diuitias habet. Negotiator quidam sapientissimus uendidit uniuersam sub315 stantiam suam, et ceteras margaritas, et emit sibi unam pretiosissimam margaritam. Habuerat quidem margaritas, et pulcherrimae erant et pretiosae. Moysen habebat, Esaiam habebat, Hieremiam habebat, sanctos prophetas : sed haec ad conparationem Xpisti duxit pro stercore. Vnde dicit et apo320 stolus : ‘Quae, inquit, erant mihi pro lucro, haec aestimaui pro stercore, ut Xpistum lucrifacerem’ hoc est, ut margaritem unum emerem. Vnde dicitur et in alio propheta : ‘State in uiis, et quaerite uiam.’ Quasi diceret : mittite margaritas, et per margaritas unam emite margaritam. State in uiis, et 325 quaerite uiam. Non dixit, dimittite uias : sed, state in illis uiis, et quaerite uiam Xpistum. Cui sit gloria in saecula saeculorum. Amen.

214/216 margaritam] Matth. 323 uiam] Ierem. 6, 16.

13, 45

sq.

320/321 lucrifacerem'] Phil. 3, 8.

322/

300 sed] x et codd. pro et ? 303 pauperem] * add. imitari possumus, N sup. lin. sequamur 305 statim] x inser. intrabimus et om. in paradisum] N sup. lin. add. introducemur 300 in sinum] in sinu F N Abrahae] N sup. lin. add. erimus 311 beatum] beaiam F 316 Habuerat] habuerant L quidem] quidam F, N corr. 317 sq habebat] habebant codd. 318 sanctos] et sanctos x 321 Xpistum] xpi F, Ncorr. 321/322 margaritem unum] L, Nlm. ; margareta (sup. lin. margaritae) unum F ; margaritam unam x 322 dicitur] om. x 323 mittite] codd. ; emite x 326 sit] est F ; om. O 327 Amen] Explicit oml. in luca euangelista F L N ; e. o. i. 1. euangelio O.

Morin 386

HOMILIA IN IOHANNEM EVANGELIST AM

P. 1-14] De Iohanne dicitur : Fuit homo missus a Deo. Vide quae sit distantia inter Deum et hominem. De Deo : In principio erat Verbum, et Verbum erat apud Deum, et Deus erat Verbum. Videte quomodo piscator indoctus nouum uerbum proprie5 tatis dixit sic de Deo : In principio erat Verbum. Quae iam locuti sumus : neque enim possumus eadem replicare. De hornine uidete quid dicat : Fuit homo missus a Deo. Videte quid dicat, fuit. De Filio Dei, erat : de homine, fuit. De Deo dicitur, In principio erat Verbum : de Dei Filio, Verbum : de 10 homine uidete quid dicitur. Fuit homo. Quia ergo homo, propterea missus est a Deo. Cui nomen erat Iohannes. Gratia in nomine conprehenditur. Iohannes enim interpretatur Domini gratia. 10 enim dicitur Domini, anna dicitur gratia. Cui nomen erat Iohannes. Vere pepdwpbos. Quare pepdwpeos ? x5 Quia maiorem accepit gratiam : propterea in heremo philosophatur, et reseruat se in aduentum Xpisti. Quia nuntiaturus erat Xpistum, statim in heremo nutritur, statim ibi crescit : non uult cum hominibus conuersari, in heremo cum angelis philosophatur. Nouerat Xpistum Iohannes semper esse uen20 turum : et non solum nouerat eum ab infantia, sed in utero matris Xpistum nouerat, et iam eum salutauerat. Denique scribitur : ‘Exultauit infans in utero matris suae.’ Vide quomodo in utero matris constitutus sensit aduentum Do¬ mini. Considerate, monachi, dignitatem uestram. Iohannes *5 princeps nostri est dogmatis, ipse monachus. Statim ut natus est, in heremo uiuit, in heremo nutritur, Xpistum expectat in solitudine. Videte differentiam. Eo tempore quo Iohannes natus est et erat in heremo, hoc templum, quod uidemus esse destructum, quantas habebat diuitias, quid auri, quid argen3° ti, quid multitudinis ? Vultis scire quantam habuerit multitudinem ? Iosephus Iudaicae scriptor historiae describit eo tempore quo capta est Hierusalem, hoc est a Vespasiano et

8 de homine, fuit]

Conf. supra p. 452,1. 50. 14 Vere ^eptunyroj] Hieron. ep. ‘sorori tuae Serenillae, quae ep(ovvpewp.os. Quare ep9rj tov itoXefLOv, dpi6fj.6s iwea fj.vpcd.8es Kac iTTTaKixlXioc ovvrfx9rf rwv 8' aTToXov/ievcov /card naoav tt]v rroXcopKcav, fivpcaSes (Karov Kac 8e«a. 30 Deinde describit historia] Ibid. 1. 5, c. 5. 44 non fuit] Matth. 11, 11. 45 dignabantur aspicere] Conf. supra p. 454,1.99. 52/54 eo¬ rum] Ps. 32, 6.

33 mille octingenta] mille et octing. x 36 describit] F ; scribit * L 37 serici] syrici F 40 nescitur] nascitur x D, P corr. 42/43 Bapt. Ioh.] Ioh. Bapt. L 43 a quo] codd. ; x om. a 54 fabricant] fabricantur F. Cf. supra p. 271, /. 59 sqq. 57 Aoyov] om. x 58 Dominum] deum x factum est] om. x

Morin 388

HOMILIA IN IOHANNEM I, 1-14

519

tur quod alius fecerit, sed quod sine isto nihil fecerit. Denique et sapientia in Prouerbiis quid dicit ? ‘Quando praeparabat caelos, aderam’ et cetera. Et uita erat lux hominum, et lux in tenebris lucet, et tenebrae earn non conprehenderunt. Generaliter quidem de conditore dicitur Deo, quoniam semper inter medias creaturas suas sit : 75 et tamen creatura non intellegit creatorem suum. Specialiter autem dicitur de Domino Saluatore, quoniam hoc Verbum, qui erat Deus, et erat in Deo, esset etiam in mundo, ut luceret in tenebris Iudaeorum : et Iudaei, qui sunt tenebrae, non conprehenderunt lucem. 80 Fuit homo missus a Deo. Breuiter de singulis dicimus. Fuit homo missus a Deo. Videte significantiam proprietatesque uerborum. De Deo quid dicitur ? de Filio Dei quid dicitur ? In principio erat Verbum. Erat. Qui erat, principium non habet : qui erat, non fuit aliquod tempus quando non erat. De Iohan85 ne uero, licet sanctus sit, licet et praecursor sit, non dicitur, Erat : non enim erat antequam nasceretur, non erat antequam praecursor beret, non erat antequam conciperetur in utero. Audiat hie et alia haeresis. Non mittitur ille qui erat, sed mittitur et bt ille qui non erat. Quid dicitur, fuit homo missus a 90 Deo ? Videte proprietates uerborum. In principio erat Ver¬ bum, et Verbum erat apud Deum, et Deus erat Verbum. Hoc erat in principio apud Deum. Legimus et litteras saeculares, legimus Platonem, legimus ceteros philosophos. Piscator noster inuenit quod philosophus non inuenit. Si dixisset, In principio 95 erat Deus Filius, uidebatur Patrem exclusisse, aut etiam duos deos facere : et nihil nobis proderat de gentibus, si reliquissemus plurimos deos, et credidissemus in duobus diis. Vide ergo quomodo paulatim et prudenter inrepit. In prin¬ cipio non dicit erat Deus, ne uideretur deum et deum facere, too deos duos iunctos : sed Filium Verbum nominat. Et dum dicit ipsum Verbum esse in Patre, sic et Filium Deum dicit, ut non auferat unum Deum. Ergo et nos qua ratione Filium Deum dicimus, et unum tamen Deum dicimus in Patre et in Filio : sic in Patre et in Filio et in Spiritu sancto triplex 105 quidem est, sed una diuinitas. Fuit homo missus a Deo. Iohannes fuit, qui ante non erat ; factus est, qui non erat. Fuit 70

70/71 aderam] Prou. 8, 27. 94 non inuenit] Hieron. ep. 53,4 ‘Iohannes rusticus, piscator, indoctus ? Et unde ilia uox, obsecro. In principio erat Verbum e. V. e. a. D. e. Deus erat Verbum ?... Hoc doctus Plato nesciuit, hoc Demosthenes eloquens ignorauit’.

69 quod sine isto] F om. quod ; cum in isto L 77 qui] codd. ; quod x SO dicimus] dicamus x S3 Erat] non repet. x non habet] non haberet F 85 uero, licet] licet uere x 91 Hoc erat] hoc est F 98 inrepit] codd. ; irrepit x 101 et Filium] et in F. F

Morin 389

520

10

15

20

25

30

35

HOMILIA IN IOHANNEM I, 1-14

homo, non Verbum. Homo ideo fuit, quia homo. Verbum non fuit, sed semper erat. Fuit homo missus a Deo. In principio erat Verbum : non mittitur. Homo missus a Deo. Quidquid ergo homo loquitur, ille auditur qui mittit. ‘Qui enim uos recipit, me recipit’ : honor mittentis suscipitur in eo qui mitti¬ tur. Fuit homo missus a Deo. Quod nos dicimus missus, Hebraei dicunt ' te ex tibi F N 108 in praesepe] in praesepi N sup. lin. ; F repet. uerba uidebat in praesepe puerum 109 suum] N sup. lin. add. que 112 conferebat] N sup. lin. repet. quae uidebat 114 Epi¬ phaniis] ephiphaniis N ; aephiphanis F 115 sequimur] F ; sequamur x N 116 abundet] abundat x 120 nos probat] x et codd. pro non probat ? 127 et nos] x om• et 131 ierunt] uenerunt x 133 Quoniam igitur] FN ; quomodo ergo x 135 potuit traditio ibi] traditio ibi debuit x

Morin 396

528

HOMILIA DE NATIVITATE DOMINI

Vespasianus et Titus : subuersa sunt Hierosolyma atque destructa : omnes qui Iudaei fuerunt et Xpistiani penitus eiecti. Deinde post annos multos usque ad Hadrianum solitudo 140 mansit: in ista prouincia nullus Iudaeorum, nullus Xpistianorum erat. Venit Hadrianus, et quoniam rursus in Galilaea rebellauerunt Iudaei, reliquias ipsius ciuitatis desolauit: legem tunc dedit, ut nullus Iudaeorum Hierosolymis accederet, et in istam ciuitatem de diuersis prouinciis adduxit neotericos. 145 Denique dicebatur Hadrianus, Aelius Hadrianus : nomine ergo suo, quoniam Hierosolymam subuerterat, Aeliam nuncupauit. Hoc totum quare dico ? Quia nobis dicunt : Hie apostoli fuerunt, hie traditio fuit. Nos ergo dicimus quia hodie Xpistus natus est, post in Epiphaniis renatus est. Vos ad150 struite nobis generationem et regenerationem, uos qui dicitis in Epiphaniis natum : quando ergo accepit baptismum, nisi uerum euentum dicitis, ut in eadem die et natus sit et renatus ? Praedicationi nostrae etiam creatura consentit, mundus ipse testis est uoci nostrae. Vsque ad hanc diem tenebrae crescunt, 155 ab hac die decrescunt tenebrae : lux crescit, decrescunt tene¬ brae : crescit dies, decrescit error, ueritas subit. Hodie nobis sol iustitiae nascitur. Simulque et aliud considerate. Inter Dominum et Iohannem Baptistam sex menses sunt : si consideretis natiuitatem Iohannis et hanc diem, uidebitis sex menses 160 tantum habuisse. Quoniam uero multa diximus, et infantem uagientem in praesepe audiuimus, et adorauimus, usque hodie adoremus ilium. Tollamus ilium in brachiis nostris, adoremus ilium Dei filium. Deus magnus, qui tanto tempore tonauit in caelo, et 165 non saluauit : uagiit, et saluauit. Hoc totum quare dixi ? Quoniam numquam saluat superbia, sed saluat humilitas. Dei filius in caelo erat, et non adorabatur : in terram descendit, et adoratur. Habebat sub se solem et lunam et angelos, et non adorabatur : in terra nascitur homo perfectus, homo totus,

152 et renatus] i. e. baptizatus. Conf. Pseudo-Aug. serm. 135, 1 ‘Vix natus est hominibus, et iam renascitur sacramentis’ etc. 159/100 sex menses tantum ha¬ buisse] Lege sis ea quae disserui in ephem. Revue benedictine 1888, t. V, p. 257 sqq. 165 et saluauit] Hier. ep. 82,1 ‘ut humilitatem Christi primo statim sermone resonares, qui mortalium genus, non fulminans et tonans, sed in praesepi uagiens, et tacens saluauit in cruce’.

137 sunt] F, N 1 m. ; est N sup. lift. ; om. \ 138 fuerunt] fuerant ^F,N corr. 139 eiecti] eiecerunt x HI neotericos] x > moeticos F N 145 Aelius] haelius F ; helius x N 146 Aeliam] haeliam F ; Heliam x 147 totum] tantum N corr. Quia] N sup. lin. inser. nunc 149 post] per F O ; om. x in Epiphaniis] in aephiphanias F ; in epiphanias O ; in (postea expunct.) ephiphanias N 149/150 adstruite] F, N (sup. lin. mutat. in statuistis) ; struite x l64 est] sup. lin. add. N 156 error] F N ; nox : errorem x 161/162 in praesepe] in praesepi N (i ex e sup. lin)

Morin 397

HOMILIA DE NATIVITATE DOMINI

529

ut sanaret totum orbem. Quicquid non adsumpsit ex homine, non saluauit : si autem adsumpsit carnem, et animam non adsumpsit, non saluauit. Saluauit ergo quod minus est, et quod maius est non saluauit ? Si enim dicunt, Saluauit et animam quam adsumpsit : sicut maior est anima a corpore, 75 sic ipsius animae principale sensus est : si autem sensum non saluauit, animam, quod minus est, saluauit. Sed dicis: Propterea non adsumpsit humanum sensum, ne uitia humana haberet in corde, hoc est cogitationes malas. Si ergo ipse non potuit uincere quod fecit, mihi indignatur, quod non possum 80 uincere quod ipse debuit ? Obliti sumus propositum nostrum, plus diximus quam ccgitauerimus : alius mens disposuit, ad aliud lingua prolapsa est. Praeparemus igitur aures nostras pontifici, et quicquid a nobis dictum est minus, intentis auribus audiamus : benedicentes Dominum, cui sit gloria in sae85 cula saeculorum. Amen.

70

180 quod ipse debuit\ Confer ultimam partem tractatus in ps. 108, supra p. 220 sq. 183 pontifici] Quis iste fuerit, Hierosolymitanus an quiuis alius, dicere non ausim. Certe pridie Epiphaniae seu Natalis Domini proficiscebatur Hierosolyma Bethle¬ hem uersus episcopus clero et populo comitante ad diuina noctis officia in aede Natiuitatis cum monachis ipsius loci peragenda (I. F. Gamurrini, S. Siluiae Aquitanae peregrinatio ad loca sancta, 2a edit. p. 5 3 sqq. [ed. Franceschini et Weber, C.C., t. 175, p. 71 sq.]).

174 a corpore] x om. a 173 principale] x> tV sup. lin. ; principalis F, N 1 m. 176 minus est] x om- est saluauit] om. F N dicis] dicit F, N corr. 180 debuit] N sup. lin. mutat in dedit 181 disposuit] F N ; disputauit x 181/182 ad aliud] F om. ad, N suppl. sup. lin. 183 intentis] x > intentius O, N corr. ; intencius F 185 Amen] Explicit de natiuitate dni nri ihu xpi F N O.

Morin 398

DE DIE EPIPHANIORVM, DE EVANGELIO VBI DOMINVS BAPTIZATVS EST ET DE PSALMO XXVIII

PL

Dies epiphaniorum graeco nomine sic uocatur ; quod enim nos adparitionem aut ostensionem dicimus, hoc graeci eVt^dvecav uocant. Hoc autem ideo quia Dominus noster et saluator adparuit in terris. Licet enim olim natus esset ex Maria 5 et xxx iam annorum explesset aetatem, tamen ignorabatur a mundo. Eo tempore cognitus est quo ad Iohannem Baptistam, ut in Iordane baptizaretur, aduenit et uox de caelo Patris intonantis audita est: Hie estFilius mens dilectus, in quo mihi conpiacui. Quern Pater e caelis uoce monstrauerat, hunc 10 Spiritus sanctus, uersus in columbam et super caput illius sedens, tactu quoque ipso uoluit demonstrare, ne quis alius DeiFilius putaretur ex populo. Quidhac humilitate sublimius ? quid hac uilitate nobilius ? Baptizatur a seruo, et a Deo filius appellatur. Inter publicanos et meretrices et peccatores ad 15 lauacrum uenit, et sanctior est baptizatore suo. Lauatur a

8 intonantis] cf. Ps. 28, 3.

9 conpiacui] Matth. 3,

17.

11 sedens] cf. Matth. 3,

16.

Sermo hie genuinus inter spuria S. Maximi Taurinensis (Patr. Lat. 57, 551) repperit B. Capelle, a quo et authenticitatem probatur et textum critice editur in ephemeride ‘Revue be'ne'dictine’ (XXVI, 1924, p. 165-180). Collati sunt codices Sessorianus 55, saec. VII (N) et Sangallensis 188 eiusdem aetatis (G), qui optime textum tradunt ; codices recentiores Vat. lat. 1267 saec. XII (R) et Sessorianus 99 (S) eandem fere recensionem praebent ; codices Veronensis XVI saec. IX(V) et Vaticanus lat. 344 saec. XV(Z) et Barberitius XIV. 44 saec. IX(B) textum habent deteriorem, sicut et edit. Basileensis 1492 (has.), Erasmiana (er.), Romana inter opera S. Ambrosii 1579/1587 (rom.) et Maurinorum inter spuria S. Augustini (= Patr. Eat. 39, 2017) (ben.). Titulus : item (om. R) de die ephyfaniorum (epyphaniorum R) et (om. R) de euangelio ubi dominus baptizatus est et de psalmo XXVIII G IV R, de die Epiphaniorum ubi dominus baptizatus est et de psalmo XXVIII S, de Epiphania V, sermo de Epiphania exponens graecum uocabulum et de saluatoris baptismo pertractans, cui accommodat et exponit psalmum uicesimum octauum (XXVIII has.) : ‘Afferte domino’ (Epistola XVII add. bos.) Z bas.

ephyfaniorum G N uocantur V 2 nos] om. V, apud proem. Z bas. apparitionem G aut] uel BVZ bas. er. ben. didicimus V hoc] om. V Z bas. er., id B ben. 2/3 em^aveeav] ephyfaniam G N, epiphaniam cett. codd. 3 ideo] dicimus add. B ben. quia] hodie add. B ben. et saluator] hodie et saluator V er., hodie saluator Z bas. 4 apparuit G, apparuit secundum carnem B ben. terris] tenebris V Z bas. er. 5 iam] om. B 6 a Ioanne baptista B 7 iordanne G 8 inthonantis G 9 mihi] om. V conpiacui] bene praem. G B bas. er. ben. e] G, de cett. codd. caelo IV rom. ~ monstrauerat uoce V Z bas. er. 10 ~ sanctus spiritus G uersa Z, uerus B ben. in] quasi praem. B ben. columba G V ZB ben. capud G, capite V ipsius V 11 quoque ipso om. B ben. 12 ~ filius dei B ben. ex populo] om. V, a populo er. 13 quid hac] om. B ben. utilitate B domino Z bas. er. 15 ~ uenit ad lauacrum R baptizatore] baptista V Z bas. er. lauatur] baptiza¬ tur jB ben., lauatus Z ab IV 1

57,

55* 1 * 3

DE DIE EPIPHANIORVM

53i

Iohanne in carne, sed ipse Iohannem in spiritu lauat. Aquae quae cetera mundare consueuerant, Domino nostro lauante mundatae sunt. Iordanes fluuius qui, eo tempore quando populum Israhel dux Iesus in terram repromissionis induxit, 20 exsiccatus est, nunc, totis si potuisset undis, in unum lo¬ cum uoluerat congregari, ut Domini corpus intingeret. Videte, fratres, quomodo id quod in euangelio lectum est, in xxviii psalmo fuerit ante praedictum; Vox Domini super aquas. Locutus est enim Dei Filius ad Iohannem: Sine modo, 25 sic enim oportet nos adimplere omnem iustitiam. Sequitur : Deus maiestatis intonuit, quando pater filio testimonium red¬ didit dicens : Hie est filius meus dilectus, in quo mihi conplacui. Vox Domini confringentis caedros. Baptizatus est enim 3° Christus, et erecti prius atque sublimes daemones conruerunt. Succidit eos Dominus quasi caedros Libani et conminuit eos tamquam uitulus, fragmenta arborum uentilans et calcibus stirpes in diuersa dispergens. At econtrario de saluatore quid dicitur ? Et dilectus sicut 35 filius unicornium. Dilectus Dominus noster atque saluator est filius unicornium, filius crucis, de quo dicitur in cantico Abbacuc : Cornua in manibus eius, ibi abscondit fortitudinem suam. Postquam ergo dilectus iste crucifixus est, inpletum est illud quod dicitur in psalmo : Vox Domini intercidentis flammam 40 ignis : illo enim baptizato, et uniuerso mundo, Christo lauan¬ te, mundato, gehennae ignis extinctus est.

20 exsiccatus est]

cf. Ios. 3, 17. 24 aquas] Ps. 28, 3. 26 intonuit] Ps. 28, 3. 27/28 conplacui\ Matth. 3, 32 uitulus] Ps. 28, 5-6. 35 unicornium] Ps. 28, 6. ignis] Ps. 28, 7.

25 iustitiam] Matth. 3,15. 29 caedros] Ps. 28, 5. 37 suam] Hab. 3, 4. 40

17.

16 ipse] txpraem. V Z has. er. 17 consueuerunt V Z has. er. nostro] notum G 18 iordannis G 19 eduxit ( ~ eduxit israhel V) V Z, duxit B has. in] ad V Z has. er., et ad B ben. induxit] om. V Z has. er. 20 et siccatus est G, fuerat siccatus V, fuerat exsiccatus B Z has. er. ben. nunc] et praem. G totis] toti G, membris domini tactis Z has. er. undas er. in unum locum] uno loco V Z has. er. 21 noluerat Z, uoluit B ben. congregare Ver. intinge¬ ret] G, adtingeret cett. codd. (iordanis, inquit, reuersus est retrorsum add. B ben.) 22 lictum G 23 fuerat R V Z B bos. ben. 25 implere Z has. er. 26 ~ in¬ tonuit maiestatis Z filium G 27 mihi] om. V 27/28 conplacui] bene ptaem. V Z has. er. 29 confringentes G ~ enim est N enim] om. Z has. 30 ~ daemones atque sublimes N 31 dominus usq. eos] om. Z quasi] tamquam bas. er. et] om. G eos] dominus V Z bas. er. 32 uitulos V B ben. frangmenta G calcans B 33 ~ in stirpes diuersa bas. ~ disper¬ gens diuersa Z 34 at] ad G, ait Z, et bas. er., om. B ben. quid] quod V, et Z dicit Zbas.er. 35 unicornuorum G R S (in ras.) dilectus usq. 36 unicomium] om. G bas. noster] om. B ben. atque] om. er. 36 filius] dei add. B ben. 36/37 abbacum N, ambacu G 37 ergo] autem B ben. impletum N illut N 39 dicitur] sequitur V Z B bas. er. ben. intercidentes G flamma N G ignis] om. V

PL 552

532

DE DIE EPIPHANIORVM

Vox Domini concutientis desertum. Deserta fuit ecclesia, quae prius filios non habebat. Ad praedicationem Christi, deserta ista conmota est et parturiuit et peperit, et nata est in 45 una die gens tota simid. Ilia quae ante dicebatur desertum cades, hoc est desertum sanctitatis — siquidem non habuerat sanctitatem —, coepit parere ceruos, et sanctorum suorum emittere greges, qui serpentes in terris interficiunt, qui uenena contemnunt. Quibus discurrentibus et in toto orbe Christi 50 euangelium praedicantibus, in templo eius omnes dicent gloriam Deo. Sequitur : Dominus diluuium inhabitare facit. Consideremus totum orbem, respiciamus barbaras nationes, romanum quoque mente lustremus imperium : ubique in Christo credunt, 55 ubique in nostrum Dominum baptizantur. Et ita fit ut non una aqua sed quodammodo sit diluuium baptismorum. Quapropter, fratres carissimi, quoniam consummatum est tabernaculum — hoc enim psalmi istius titulo praenotatur —, quoniam ecclesia uiuis lapidibus structa est, adferamus Domi60 no filios Dei, adferamus ei filios arietum — apostolorum atque sanctorum — et imitemur saluatorem nostrum qui ipse et pastor, et agnus, et aries appellatur : qui pro nobis immolatur in Aegypto, qui pro Isaac comibus tenetur in sentibus, et dicamus : Dominus pascit me et nihil mihi deerit, in loco pascuae 65 ibi me conlocauit, super aquam refectionis educauit me, cui est gloria et imperium in saecula saeculorum.

42 desertum] Ps. 28, 8. 44 conmota est\ cf. Ps. 28, 8. 45 simul] cf. Is. 66, 7. 45/46 desertum cades] cf. Ps. 28, 8. 47 ceruos] cf. Ps. 28, 9. 50/51 gloriam] Ps. 28, 9. 52 facit] Ps. 28, 10. 58 tabernaculum] Ps. 28, 1. 60 arietum] cf. Ps. 28, 1. 63 aegypto] cf. Ex. 12, 6. sentibus] cf. Gen. 22, 13. 65 educauit me] Ps. 22, 1-2. 66 saeculorum] cf. I Petr. 4, 11.

42 desertam Z aeclesia G 43 prius] om. Z bos. filium V ista] om. V Z bas. er. 44 commota G parturit Z et peperit] om. G et] om. B 45 ilia] die add. NS, in praem. V antea R S B ben. ~ dicebatur antea R 46 cadens S non] quae praem. bas. er., om. V 47 parire N tuorum G, om. V Z bas. er. 48 in terris] om. V ZB bas. er. ben. 49 ~ in toto orbe et V Z bas. er. in] om. B urbe G 52 faciet G considerimus G 54 in] om.Bbas. christum Zbas.er. 55 nostrum] christum B, nomine er. domini er., deum bas. 56 sit] fit N G S 57 fratres carissimi quoniam] om. V Z bas. er. 58 titulu G 59 quoniam] et praem. ben. aeclesia G uiuis] ex praem. er. structa] N G1, extructa R S V Zbas.er., constructa B G2 ben. afferamus N adferamus usq. 60 dei] om. V 60 filio G deo GS afferamus N ei] om. G aritum G atque] et er. 61 ~ et ipse ben. 62 et aries] om. B ben. appellatur] immolatur bas. qui] et praem. R immolatur] appellatur bas. 63 isac G cornibus] om. B ben. 64 mihi] mi G pascue N, pascui G 65 collabit S super] cum Z aquas V, aqua Z educabit 3, edocauit G 66 gloria et imperium] gloria et honor G, honor et gloria Z bas. er., gloria B ben. saeculorum] amen add. Rf Z B bas. er. ben.

PL 5 53

PL 554

SERMO DE QVADRAGESIMA

pl 5o. 223

Quomodo miles semper exercetur ad proelium et simulatis ictibus ueris postea uulneribus praeparatur, ita omnis quidem Christianorum uita indiget abstinentia, sed maxime quando hostis prope est, et praeparatum aduersum nos 1 exercitum ducit inimicus. Omni seruis Dei tempore ieiunandum est, sed tunc amplius cum ad immolationem agni, ad mysterium baptismi, ad Christi carnem et sanguinem praeparamur. Statim enim ut oues quondam suas recedere uelle de proprio grege diabolus uiderit, fremit, irascitur, furit et totis 10 aduersus eas uiribus commouetur, perire sibi aestimans quidquid Christo saluatur, et mori synagogae suae quidquid Ecclesiae uiuificatur. Quis ergo, fratres carissimi, ad Domini sacramentum quadraginta ante dierum ieiunio praeparamur, ieiunemus tot die15 bus pro peccatis, quod pro nostris sceleribus Dominus ieiunauit. Ilium post baptismum tentat diabolus. Non enim sciebat esse Dei filium, propterea et neglegebat ; denique postea interrogat in tentatione dicens : Si Filius Dei es, die ut lapides isti panes pant. Et : Si Filius Dei es, mitte te 19 fiant) Matth.

4, 3.

Et hie sermo a Gerrnano Morin praetermittitur, etsi eius genuitati fauit (cj. S. Caesarii opera, I, 2, Maretsolii, 1937, p. 933 [CC 104, p. 984~\). De textus traditione uide Morin loc. cit. ; A. Wilmart in 'Bulletin d’ancienne litterature et d’ archeologie chretiennes,, I, 1911, p. 40 sq. adn. 3 ; B. Capelle in ‘Revue benedictine’ XX]/1, 1924, p. 165 sq. Editur inter epistulas spurias S. Hieronymi a Dominico Vallarsi (Pair. Eat. 30, 223 sq. [alt. ed. 230 sq.\ (Vail.). Sequentes codices saec. VIII contulit I. Fraipont : Ashburnhamensem Barrois 57, hodie Neo-Eboracensem Pierpont Morgan Library 17 (A) ; Spinaliensem 68 (149) (E) ; Aurelianensem 154 (131) (K) ; Monacensem 6298 (M) ; Wirceburgensem M. p. th. 28 (W). Titulus : Incipit omelia in exordio quadragensimae A, Incipit homelia secunda de exordio quadraginsimae E, Omelia sci augustini epi de quadragesimo K

1 exercetur] exeretur K (corr. 2 ml), ex. citur W 1/2 simulatis ictibus] Vail., simulat ictus A E, simulati ictus K M, simulati. ictu. W 2 ueris] uires W postea] semper M praeparatur] praeparantur E K IV 3 indiget] indicit K abstinentia] abstineniam E K, abstinentie M 4 praeparatum] praeparatur K (corr.) nos] om. M* 1 * * * * * * 8 5 ~ ducit in exercitum A ducit] dicit W omni temp. ser. dei M omni] omne K (corr.), omnis W seruis] seruo A, serui W tempore] tempora K 6 amplius] maxime K alt. ad] et praem. A E, om. K 7 baptismi] baptismatis Vail. ad] et praem. A E carnes M 8 quondam] om. W Vail. suas] om. W 9 grege] gregem K ~ uiderit diabolus Vail. zabulus E fremit] fremet E irascitur] irascit K (corr.), irascetur M furit] furet A E totis] foris Vail. 10 eas] eos A, ea M aestimans] existimans Vail. quicquid (et sic in sqq.) A K M W 11 sal¬ uatur] soluatur A, saluator Af W mori] more M 13 quis] quia A E 14 ante] om. Vail. praeparamur] praeparemur E1 (corr. m. 1 ?), M 15 peccatis] nostris add. K M Vail. quod pro sc. nostris] om. M1 (sed add. 2 m. in marg. inf.) 16 temptat A K W, temptauit M diabulus A, zabulus W 17 esse] se praem. W, eum praem. Vail. ~ filium Dei Vail. propterea] ideo K et] om. K Vail. 18 interrogat] cognoscere cupit Vail. in] om. M temptatione A 19 die usq. es] om. K per homoiotel. te] om. M

~

534

SERMO DE QVADRAGESIMA

20 deorsum. Nos autem quia scit uelle Dei filios fieri, propterea expugnare nititur, et quasi serpens lubricus nostros inuoluere pedes, ne ascendere ualeamus ad caelum. Si ergo Dominum tentare ausus est uersipellis et nequam, quanto magis nos decipere non timebit ? Si contra Dei filium et figulum suum, 25 uas perditum, repugnauit, quanto magis contra nos qui inferioris ab eo naturae sumus audebit ingruere ? Si iustus uix saluabitur, impii et peccatores ubi parebunt? Non quod Dominus noster decipi potuerit a diabolo, sed qui formam serai acceperit, in omnibus se tribuere uoluit exemplum, ut nemo 30 sibi in sanctitate confidat, cum etiam ille tentatur, quern non possunt tentamenta superare. Hoc totum idcirco replicamus, fratres carissimi, ut sollicita mente caueamus, ne exeuntes de Aegypto, et per quadraginta dies quasi per quadraginta annos ad repromissionis terram per 35 eremum festinantes, desideremus carnes et ollas Aegypti, et a serpentibus mordeamur. Exiuimus de Aegypto ; quid nobis cum Aegyptiis cibis ? Qui habemus caelestem panem, terrena alimenta quid quaerimus ? Qui reliquimus pharaonem, inuocemus auxilium Domini, ut nobis Aegyptius rex in credentium 40 baptismate submergatur. Ibi pereant equi et ascensores eius ; ibi fremens aduersarii necetur exercitus. Non murmuremus aduersus Dominum, ne a Domino percutiamur. Non detrahamus sacerdotibus nostris, sed magis a uitiis ieiunemus quam a cibis, licet et ciborum abundantia sint fomenta uitio45 ram. Si Aaron et Maria contra Moysen murmurantes, Dei pro serao suo sensere uindictam, quanto magis si aliquis de deorsum] Matth. 4, 6. 36 mordeamur] cf. Num. Num. 12, 1. 20

27 parebunt] I Petr. 4, 18. 41 eius] cf. Ex. 15,

21, 6.

35 Aegypti] cf. Ex. 16, 3. 45 murmurantes] cf.

1.

20 ~ filios dei Vail. 21 inuoluere] inualuere W 22 ergo] autem Vail. 23 nequa E quanto] quando M 24 decipere] decepere K (corr.) 25 perditum] perditor A contra] in A E 25/26 inferiores E KM na¬ turae] natura K 26 ingruere] insurgere Vail. si] sed M ~ uix iustus AI 27 saluabitur] saluatur A E impii et peccatores] impii et om. M, impius et peccator W parebunt] A K W ; apparebunt E M, permanebunt Vail. quod] quo Vail. 28 decepi A, decipit M diabulo A, zabulo E qui] quo Vail. serui] om. W 29 acceperit] acciperat A K MW uoluit] uoluerit W, uolens Vail. 30 etiam] quando A E, enim W temptatur A, temptator M W 31 ~ temptamenta non possunt A E 32 replicauimus K M, replicabimus W 34 repromissionis] promissiones K (corr. : promissionis), remission is M 35 desideremus M 36 exibimus M 38 Qui] A E, om. KM W Vail. quid] quur K, cur M W quaerimus] queris K (corr.) 39 Domini] dei A E, sup. lin. M 40/41 eius] eorum Vail. 41 Non] nec A E, et praem M murmuremur W 42 aduersum A percutiamur] perciamur W 43 sacerdo¬ tibus] de praem. Vail. nostris] om. A E W sed] et Vail. ~ ieiunemus a uitiis M 45 Si] sic E (sed c exp.) 45/46 ~ pro seruo dei M Dei] om. K 46 seruo suo] conseruo K suo] om. M 46 sensere] senserunt Vail. uendictam A, uindicta E 46/47 de uestris] nostrum Vail.

SERMO DE QVADRAGESIMA

535

uestris prsepositum suum uiperino ore lacerauerit, diuina sententia punietur. Sed et sacerdotibus similiter praecauendum est, ne duplici mente sint, ne de Domini ambigant potestate. Si 70 enim Moyses et Aaron (qui ad aquam contradictionis uisi sunt fluctuare) non meruerunt terram repromissionis intrare, utique multo magis nos qui peccatorum pondere premimur, non ualebimus fluentem transire Iordanis et ad locum circumcisionis uenire, id est, ad Galgalam, si scandalizauerimus unum 55 de minimis istis. Vnde quia tarn pastoris labor quam gregis fecunditas, tarn ubertas messium quam agricolae studium Do¬ mini horreis praeparantur, toto nisu ac labore tendamus, ut digni efficiamur aduentu paschae, et carnibus agni Christi Iesu. Amen.

51 fluctuare) cf. Num.

20, 8-12.

47 uiperino] uipereo Vail. ~ lacerauerit ore A E ore] loquutus add. K lacerauerit] lacerauerat K (corr.), lacerauit M diuina] om. M 48 similiter] simpliciter Vail. 49 est] om. K de] om. Vail. potestate] potestatem Vail. 50 enim] etiam Vail. 50/51 qui usq. fluctuare] om. A El (add. 2 m. sup. lin. in E) contradictiones K (corr.) fluctuari K (corr.) 51 non usq. intrare] om. W 52 multoque E ~ premimur pondere Vail. 53 fluentem (?) E, fluentum K ~ Iordanis transire Vail. 54 ~ i. e. Galgala peruenire Vail. id et] uere et est W ad galgalam] A, ad galilaeam E, galgalae peruenire K, ad galgala W scandalizaremus W 55 minimis] minis K (corr.) quia] om. K Vail. labores pastoris Vail. quam] quae K (corr.) gregis] regis E (corr. m. 1 ?), W 56 agriculae E 57 praeparantur] prepartur W, praeparentur Vail. 58 aduentu] aduentui E, aduentum K (corr.) paschae] passi K1 (pasci 2 ml) carnibus] came ac sanguine Vail. Christi] om. A 59 Iesu] cui est (honor et K) gloria in saecula saeculorum add. A EK W Amen] om. A Explicit omelia in exordio quad A, Expl om de exordio quadraginsimae secunda E. (corr. in locutus)

PL 224

DE EXODO, IN VIGILIA PASCHAE

Morin 405

Hodie populus Israhel et uere homo uidens Deum (hoc quippe interpretatur Israhel) egredi iubetur ex Aegypto. Hodie agnus Dei, qui tollit peccata mundi, pro omnium salute iugulatur. Hodie sanguine illius postes domorum, id est, 5 frons nostra depingitur. Hodie occiduntur Aegyptii, et de seruitute Pharaonis Dei populus liberatur. Hodie percutiuntur primitiua Aegyptiorum, et Israhelitarum non solum liberi sed etiam inrationabilia iumenta seruantur. Homines quippe et iuinenta saluos tacit Dominus. Praeparemur ad immolationem io agni, et adprehendamus ilium, non quando dubia lux est et adhuc lunae cornua non implentur, non quando crescere incipit uel decrescere ; sed quarta decima die, id est, lunae lumine consummato atque perfecto, quando tota eius lampas, totus orbis impletur. Nec putemus agnum istum anniculum ubicum15 que posse comedi. Praecipitur nobis ut in una ilium comedamus domo, id est, ne extra ecclesiam immolari agnum pute¬ mus. Ex quo manifestum est, quod Iudaei et haeretici et omnia conuenticula dogmatum peruersorum, quia agnum in ecclesia

1 homo uidens Deum] Cf. p. 269, I. 231 ‘Israhel interpretatur homo uidens Deum’. 9 Dominus] cf. Ps. 35, 7. 13 perfecto] Hier. in ps. xim (30, 9) ‘Quarta decima die immolatur, quando luna plena est, quando nihil ei deest de lumine. Videte ergo quod Xpistus non immolatur nisi in perfecto et pleno lumine’.

Inter suppositicia Hieronymi t. XI et Augustini t. VI opera reperitur. Maurinae editionis textum contuli cum codd. Ashhurnham Barrois 57, fol. 45"* — jyy; adnot. crit. ad p. 533] ; Sessoriano 55, fol. 17 4v saec. VII/VIII = S (cf. Reifferscheid, Bibliotheca PP. Ital. I, 124) ; Vatic, lat. 344, fol. 103v = V. Paschae] Ita Spraemisso nomine sancti Hieronimi; Incipit epistula sciHieronimi de immolatione agni A ; Incipit peruigilio in exodo quando in aegypto immolatur agnus cod. Lugdun. 521, fol. 90 saec. VII/VIII 1 populus] 0m. A 3 Dei] om. A tollit] Aug. S ; tulit A 5 frons nostra] AS; frontes nostrae Aug. de¬ pingitur] S ; depingetur A ; depinguntur Aug. 6 Pharaonis] om. IT 7 pri¬ mitiua] A S ; primogenita Aug. 8 seruantur] Aug. S ; saluantur ^4 quippe] A ; enim S ; om. Aug. 9 facit Dominus] AS; facies Domine Aug. Prae¬ paremur] AS; praeparemus nos Aug. Insuper editt. et codd. inser. fratres carissimi (cf. adnot. crit. ad 558, 66) 12 lunae] A ; om. Aug. S lumine] Aug. A ; opere d" 13 lampas] AS; lampade Aug. 1C ne extra ecclesiam] A S Hieron. ; in una ecclesia Aug. 17 et haer. e. o. conuenticula] Aug. S ; om. A 18 dogmatum] Aug. S ; dogma A ; dogmataque Hier. peruersorum] peruersum A quia] S ; qui Aug. A

Addimus lectiones discrepantes e codice Lugdunensi 604 (521) qui saec. VII ineunti adscribendum est (cf. E. A. Lowe, Codices Latini Antiquiores, «. 783) ; titulus, cf. supra 3 tollit] ex toilet L 5 depingitur] ex depingetur L 8 quippe] om. L 12

9 facit] faciet L praeparemur] praeparemus nos fratres carissimi L lunae] om. L 13 lampas] lampade L

Morin 406

DE EXODO, IN VIGILIA PASCHAE

537

non comedunt, non eos agni carnes comedere, sed draconis qui 20 datus est iuxta psalmum in escam populis Aethiopum. Quomodo enim in diluuio non saluatur nisi qui in area fuerit Noe, et conruente Hiericho una tantummodo Raab meretricis, id est, ecclesiae credentis ex gentibus custoditur domus ; ita et in immolatione agni tunc uere agnus occiditur, cum in una 25 mactatur domo. Erit, inquit, uobis agnus inmaculatus : de agnis et de haedis sumetis eum. Praecipitur et in alio loco, ut qui in primo mense pascha facere non potuerit, secundo faciat ; iuxta quod et nunc iubetur, ut qui non potest habere agnum, saltim haedum 30 habeat. Xpistus enim in domo ecclesiae dupliciter immolatur. Si iusti sumus, de agni carnibus uescimur : si peccatores, et paenitentiam agimus, nobis haedus occiditur. Non quo Xpi¬ stus ex haedis sit, quos a sinistris stare docuit ; sed pro diuersitate meritorum unicuique aut agnus aut haedus fit. 35 Quaeritur etiam quare non in die agnus iste immoletur, sed ad uesperam : et causa manifesta est. Dominus enim noster atque Saluator in consummatione saeculorum passus est. Vnde et Iohannes in epistula sua loquitur : ‘Filioli, nouissima hora est’. Quando autem hora nouissima est, finito die noctis 40 exordium est. Sed et hoc intellegendum, quod quamdiu in isto saeculo sumus, id est, uersamur in Aegypto, non sumus in clara luce, sed in tenebris atque caligine. Et licet ecclesia, id est, luna quasi in nocte resplendeat, tamen ueri solis non ualemus perfectum habere fulgorem. 43 In una, inquit, domo comedetis carnes assas igni, et azyma cum amaritudinibus manducabitis. Non comedetis de eis crudum aut coctum in aqua, sed assas igni. Iubetur nobis ut panes abs¬ que fermento ueteri malitiae et nequitiae comedamus. De quo

20 Aethiopum] Ps. 73, 14. 27 eum] Exod. 12, 5. alio loco] Num. 9, 10 sq. 39 hora est] 1 Io. 2,18. 42/43 ecclesia id est luna] Hier. supra 186,129 ‘intellegamus lunam ecclesiam’. 47 igni] Exod. 12, 8 sq. 48 nequitiae] 1 Cor. 3, 8.

20 psalmum] A ; psalmistam Aug. ; psalterium ^ Aethiopum] aethyopibus J” 24 in] om. A ; S supplet. sup. lin. immolatione] ne add. sup. lin. A 20 et de haedis] et edetis A 27 sumetis] sumentes A et in] A om. et in primo] A om. in 29 iubetur] praecipitur A 31 si pec.] et si pec. A 32 Non quo X. e. haedis sit] S ; non quia A Aug. ; Christus enim non ex haedis fit Hier. 33 a sinistris] a sinistra A 34 aut agnus] A om. aut 35 etiam] Aug. S ; iam A iste] om. A immoletur] immolatur A 30 et causa] AS; haec causa Aug. 40 et hoc] A om. et 45 domo] domu A assas] Aug. S ; assatas A azyma] azema A 40 de eis] de his A 47 assas] ^ ; assatam A ; assum tantum Aug. 48 ueteri] ueteris A

20 psalmum] psalterium E 27 in primo] in om. E 30 habeat] om. E mo] domum E 31 uescimur] uescemur E 32 ~ haedus nobis E quia E 40 et] om. E 45 carnes] camis E

do¬ quo]

Morin

4°7

538 50

55

60

65

70

DE EXODO, IN VIGILIA PASCHAE

fermento et Dominus in euangelio discipulos monet dicens : ‘Cauete a fermento Pharisaeorum’ ; et postea interpretatur fermentum peruersam Pharisaeorum esse doctrinam. Et nos igitur si a doctrina saeculi istius uolumus esse alieni, et quasi extraneos a mundi conuersatione nos facere, persecutionibus et pressuris subiecti simus, et secundum apostolum comedimus azyma sinceritatis et ueritatis. Vis, o auditor, intellegere quod dico ? Die quod uerum est, loquere quod sincerum est, nullius personam accipias, non diuitis, non potentis. Quamlibet sit potens, quamlibet sit nobilis qui peccauerit, corripe eum : et comedis azyma sinceritatis et ueritatis in amaritudine. Vnde et apostolus ait : ‘Inimicus uobis factus sum uera dicens’ ; et prouerbium saeculi gentilis quoque poeta exprimens : ‘Obsequium, inquit, amicos, ueritas odium parit’. Quod autem sequitur, ut non crudas carnes agni neque elixas comedamus : illud est, ne scripturas diuinas, quae uere carnes agni sunt, aut iuxta historiam tantum intellegamus sicut Iudaei, et crudas eas adsumamus in cibum, aut rursum eas secundum haereticos quibusdam allegoriis et nubilo interpretationis ad peruersa quaeque dogmata deriuemus et eneruemus eas, et suci ueritate sublata umbras quasdam et imagines offundamus : sed intellegamus eas et iuxta historiam sicut scriptae sunt, et nihilominus Spiritus sancti eas excoquamus ardore,

50 Pharisaeorum] Matth. 16, 6. 60 dicens] Gal. 4, 16. 62 parity Terent. Andria I. 1. 41. — Hieron. in Gal. 4, 16 ‘Eleganter autem sententiam terminauit dicens : Ergo inimicus uobis factus sum ueritatem dicens uobis... Similis est huic ilia sententia nobilis apud Romanos poetae : Obsequium amicos, ueritas odium parit'. 64 uere carnes agni sunt] cf. supra p. 326, 1. 118 ; p. 337, 1. 57.

49 fermento et] firmento {om. et) A discipulos monet dicens] Aug. S ; discipulis monens dicit A ; discipulis dicit V 50 Cauete] A add. uobis 51 peraersam] AS; peruersorum Aug. ; om. Hier. 52 saeculi istius] AS; huius saeculi Aug. 53 extraneos] Aug. S V ; extemos A 53 conuersatione] Aug. S V ; cogitatione A 54 simus] Aug. S ; sumus A comedimus] AS; comedamus Aug. 55 o auditor] Aug. S V ; om. A 59 comedis] A ; comedisti Aug. azyma] azema A in amaritudine] om. A 62 parit] Aug. S V ; parat A 64 uere] uerae A 66 adsumamus] A ; absum. Aug. ; assum. S in cibum] in cybo A ; in cibo S aut] Aug. S ; neque A eas] AS; non repet. Aug. 68 quaeque] quoque A et eneruemus] et tenuerimus A 68/69 et suci] et succi Aug. ; suci A {om. et) ; et suco S 69 ueritate sublata] ueritatis sublato S 69/70 offundamus] S ; effundamus V Hier. ; suffundamus A ; offendamus Aug. V corr. in marg. 70 et iuxta] A om. et 71 et nihil.] A om. et sancti] om. S

50 cauete] uobis add. E 52 ~ alieni esse E 53 extraneos] exteros E 54 simus] sumus E 55 o] om. E 56 uerum est] est om. E 58 sit] om. L 62 parit] paret E 66 cibum] cibo E eas] om. E 70/71 scriptae sunt] scribtum est E 71 ~ spiritus eas sancti E excoquamus] quoquamus E

Morin

4°8

DE EXODO, IN VIGILIA PASCHAE

539

et quidquid in illis secundum litteram uidetur incongruum esse uel clausum, spirituali expositione pandamus. Caput cum pedibus et intestinis comedetis. Caput mihi uidetur 75 esse agni illud quod in euangelio Iohannis scribitur ‘In principio erat uerbum, et Verbum erat apud Deum, et Deus erat uerbum. Hoc erat in principio apud Deum’ ; pedes autem, homo quern pro nostra salute dignatus est adsumere. Sed et aliter sentiri potest : caput, intellegentia spiritualis : pedes, 80 simplex iuxta historiam narratio : intestina autem, quidquid intrinsecus in littera latet, quidquid in superficie non uidetur, sed diligenti examinatione commolitum et ruminatum a doctoribus profertur in medium, et quod putabatur esse faedum et indecorum, hoc repperitur esse uitale. Verbi gratia, quid tur85 pius in scripturis dici potest, quam si Osee meretricem habere iubeatur uxorem, et Iudas cum Thamar nuru sua concumbat, et Dauid Bersabee adulterio sordidetur, et Selom filius Iudae semen proiciat in terram, ne liberos generet ? Haec si se¬ cundum litteram intellegantur, nonne et a gentilibus et ab 90 incredulis quibusque quasi scripturarum stercora condemnantur atque inridentur ? Sed si ilia excutias, si laues, si Spiritus sancti igne excoquas, uertuntur in cibum ; et quod putabatur inutile, inuenitur esse mysterium. Non relinquetis de eo in mane, et os non conteretis de eo, et 95 quod reliquum fuerit de eo usque in mane, igni conburetis illud. Nihil de carnibus agni in futurum saeculum reseruemus : quantum possumus comedamus. Quod si qua in eo fortia sunt, dogmata uidelicet ecclesiastica de Trinitate, de resurrectione, de anima, de angelis et ceteris istiusmodi, haec non iuxta opi100 nionem prauis interpretationibus disseramus et conteramus

76 Deum] Io. i, i sq. 87 Selom] pro Onam dicit labente memoria ; cf. Genes. 38, 11 sqq. 88 ne liberos generet] cf. supra 482, 181 sqq. 95 illud] Exod. 12, 10.

72 litteram] literam A 84 repperitur] reperietur Aug. uitale] uitalem A iubeatur] Aug. ; iubetur A nuru sua] nurum suam A 87 Bersabee] codd. ; Bethsabee Aug. Selom] i/a A ; Sella V ; Aunam S ; Onam Aug. 88 semen] A inser. semper 89 et a gentilibus] A ; a gentibus Aug. 91 si laues] ilia laues A si Spir.] et Spir. A 93 inuenitur] AS; inuenietur Aug. 95 illud] om. A 96 in futurum saeculum] S ; in futuro saeculo A ; usque i. f. saeculum Aug. 97 quantum] AS; quantumcumque Aug. 98 de Trinitate] om. S 99 et ceteris istiusmodi] A S ; et de c. huiusmodi Aug. 99/100 iuxta opinionem] AS; i. nostram o. Aug. V 100 disseramus] deseramus A et conteramus] codd. rede ; et non cont. Aug. 86

78 ~ est dignatus L. 85 si] om. L 87 selom] sylo ( ?) L 89 gentilibus] ex gentibus L 91 inridentur] ridentur E 97 quantum] quantumcumque L 98 uidelicet] et add. L 99/100 opinionem] nostram opinionem L 36

H. T. (LXXVIIl)

Morin 409

540

DE EX0D0, IN VIGILIA PASCHAE

ilia, sed ita ut sunt fortia praedicemus. Si quid autem quasi homines praeterierit, et non potuerimus de carnibus agni comedere, scire debemus quod in futuro saeculo doctrina Spiritus sancti nobis aperiendum sit, et comedemus illud. 105 Sic autem comedetis illud : lumbi uestri adcincti, et calciamenta uestra in pedibus uestris, et baculi in manibus uestris, et comedetis illud cum festinatione : pascha est enim Domini Dei uestri. Hue usque praeceptum est, quales carnes agni comedere debeamus : nunc iubetur, quo a nobis habitu comedendae sint. no Lumbi, inquit, uestri adcincti. Et apostolis dicitur : ‘Sint lumbi uestri adcincti, et lucernae ardentes in manibus uestris’. Et Iohannes zona pellicia cingitur ; et Helias nihil in se habens molle atque muliebre, sed totum uirile et rigidum (homo quippe hirsutus erat), cingulum habuisse describitur. Et nos 115 ergo si uolumus carnes agni comedere, mortificemus lumbos nostros, mortificemus opera carnis, et hoc quod in lob de diabulo dicitur ‘Virtus eius in lumbis eius, et fortitudo eius in umbilico uentris eius’ occidatur in nobis : ne caro concupiscat aduersus spiritum, sed spiritu opera carnis mortificemus, et 120 purificati uescamur agni carnibus. Vt autem sciatis, quoniam quicumque uxori debitum reddit, uacare non potest orationi nec de carnibus agni comedere, et Moysi praecipitur, ut populum, qui accessurus erat ad montem Choreb, ante tres dies purificet; et Dauid cum uenisset ad Abimelech sacerdotem, 125 interrogatur si mundi sunt pueri, ad quern respondit purificatos eos esse ab heri et nudiustertius. Si autem panes proposi-

111 uestris\ Luc.

12, 35. 113 sed totum uirile et rigidum] Hieron. supra p. 265, 1. 126 ‘Sanctus enim erat, et nihil habebat in se molle et tenerum et effeminatum, sed totum uirile et rigidum’. 118 eius] lob 40, 11.

103 scire debemus] om. A 104 aperiendum] aperienda A 104/105 illud] ilium A S 105 lumbi] sint lumbi Aug. 107 illud] ilium A 109 com. sint] Aug. ; com. sunt A 110 Lumbi] Sint lumbi Aug. inquit] om. S 113 sed totum] et totum in se A 115 mortificentus] mortificemur A 117 lum¬ bis] lumbo S, et om. eius e. f. e. i. u. u. eius 120 uescamur] A ; uescemur Aug. S sciatis] Heir quoque codd. et editt. fratres carissimi 122 et Moysi] A ; et Mosi S 122/123 populum] S ; populo A ; populus Aug. 123 accessurus] S ; ascensurus Aug. A 124 purificet] S ; purificetur Aug. A Abimelech] A ; Ahimelech S ; Achimelech Aug. 125 interrogatur] AS,- interrogates Aug. V ad quem respondit] A ; atque resp. S ; Aug. V om. ad quem 126/127 propositionis] praepos. A

106/107 et comedetis] et om. L 108 agni] om. L 110 apostolis] apostolos L 112 zona] iona L cingitur] cingetur L 118 rigidum] ex regidum L 119 hirsutus] hersutus L 117 lumbis] lumdo L 117/118 eius et usq. uentris eius] om. L per homoiotel. 118 occidatur] occiditur L 119/120 et usq. carnibus] om. L 120 sciatis] fratres carissimi add. L 121 debitum] ex debetum L 125 interrogatur] om. L sunt] sint L ad quem] atque L 126 nudiuster¬ tius] nudustertius L

DE EXODO, IN VIGILIA PASCHAE

541

tionis non poterant ab iis qui uxores suas tetigerant comedi, quanto magis panis ille, qui de caelo descendit, non potest ab his, qui coniugalibus paulo ante haesere conplexibus, uio130 lari atque contingi ? Non, quo nuptias condemnemus, hoc dicimus ; sed quo eo tempore, quo carnes agni manducaturi sumus, uacare a carnis operibus debeamus. Quod autem sequitur, Et calciamenta in pedibus uestris, et baculi in manibus uestris : hoc iubetur, ut quamdiu in heremo 135 istius saeculi gradimur, calciati simus calciamentis pacis, necubi in deserto 'scorpius et coluber obrepat, necubi serpens plantam gradientis inuadat. Quod si forte aduersum nos consurrexerit, habeamus uirgam in manibus, et percutiamus eum et dicamus : ‘Virga tua et baculus tuus ipsa me consolata 140 sunt’. Videte mysterium scripturarum. Quamdiu per solitudines ambulamus, necesse habemus calciamenta, quibus nostri tegantur pedes ; quando uero terram repromissionis intramus, dicitur nobis cum Iesu Naue : ‘Solue corrigiam calciamenti tui, locus enim in quo stas sanctus est’. Et nos ergo quando intra145 bimus in regna caelorum, non habemus opus calciamentis, non his praesidiis quibus custodimur in saeculo ; sed, ut nouum dicam, agnum ilium qui pro nobis occisus est sequimur ; et de nobis dicit Iohannes : ‘Isti sunt, qui uestimenta sua non coinquinauerunt, uirgines enim permanserunt : qui sequuntur 150 agnum quocumque uadit’.

136 necubi serpens p. g. inuadat] Hieron. in Is. 20 ‘et discalciati, quia pascha Domini comedere non poterunt : quod qui comedit, accinctos habet lumbos, et tenet manu baculum, et calciatis stat pedibus, ne per saeculi huius solitudinem transiens a serpentibus mordeatur’. 139/140 consolata sunt] Ps. 22, 4. 140 Videte myste¬ rium scripturarum] Idem supra p. 82,1. 203 ; 197, 60 ; 263, 62 etc. 144 sanctus est] Ios. 5, 16. 150 uadit] Apoc. 14, 4.

129 haesere conplexibus] fuerit conplexibus copolatus A 130 Non quo] non quoded 130/131 hoc dicimus] aut iudicemus A 131 sed quo] A om. quo 133/134 et baculi] A ; et baculum Aug. 130 coluber] cobber A 141 necesse habemus] AS; necesse est ut habeamus Aug. 143 dicitur] A add. postea 144/145 intrabimus] A ; intrauerimus Aug. S 145 in] om. S habemus] AS ; habebimus Aug. calciamentis] calceamenti A 147 sequimur] AS ; sequemur Aug. et de] S ; sed de A ; sed et de V ; sed uidete ut de Aug. 148 dicit] AS; dicat Aug. 149 permanserunt] A inser. hi sunt 150 uadit] A ; Aug. J add. doxologiam Hunc tractatwn ex append, t. VI Augustini descripsi, nonnullis lectionibus ascitis ex Hieronymo et cod. Vatic. 344, fol. 14^ = V (conf.. supra p.536).

127 iis] his L 132 a] om. L 142 intramus] intrabimus L 143 dicitur] dicetur L 144/145 intrabimus] intrauimus L 145 in] om. V 146 his] om. L 147 ~ est occisus jL de] om. L 149 qui] et L 150 uadit] in xpo ihu cui est gloria in saecula saeculorum amen add. L.

Morin 410

IN PSALMVM XXXXI, AD NEOPHYTOS Omne psalterium sagaci mente perlustrans, nusquam inuenio quod filii Chore aliquid triste cantauerint : semper in psalmis eorum laeta sunt et iocunda, semper terrenis humilibusque contemptis caelestia et aeterna desiderant, congrueutes inter5 pretationi nominis sui, siquidem Chore interpretatur caluities. Quia ergo Dominus noster in loco Caluariae crucifixus est et sepultus, quicumque in cruce ipsius credunt et in resurrectione, hi filii Chore, id est, filii Caluariae nominantur : super qua Caluaria Dominus noster uerus Helisaeus post resurrecticnem io ad caelorum regna conscendens, inridetur a paruulis Iudaeorum, sed ursi comedunt inridentes. Hoc de titulo strictim dixisse sufficiat : nunc ad psalmi principium reuertamur. Sicut desiderat ceruus ad fontes aquarum, ita desiderat anima mea ad te Deus. Ceruorum natura est, ut serpentum 15 uenena contemnant, quin potius naribus suis eos extrahant de cauernis, ut interficiant atque dilacerent : cumque uenenum intrinsecus coeperit aestuare, quamuis eos non possit occidere, tamen sitis ardorem et incendium commouet. Tunc illi fontes desiderant, et purissimis aquis feruentia uenena restinguunt. 20 Quomodo itaque illi cerui desiderant fontes aquarum, ita et nostri cerui, qui de Aegypto et de saeculo recedentes interfecerunt Pharaonem in aquis suis, et omnem eius exercitum in baptismo necauerunt, post interfectionem diaboli desiderant fontes ecclesiae, Patrem et Filium et Spiritum sanctum. De 25 Patre, quod sit fons, scribitur in Hieremia: ‘Me dimiserunt fontem aquae uiuae, et foderunt sibi lacus detritos, qui non possunt aquas continere’. De Filio uero in quodam loco legimus : ‘Dereliquerunt fontem sapientiae’. Porro de Spiritu sancto ‘Qui biberit de aqua quam dedero ei, orietur in eo fons aquae 30 salientis in uitam aeternam’ statim exponitur euangelista dicente, quod de Spiritu sancto fuerit sermo Saluatoris. Ex qui-

2 aliquid triste cantauerint] Cf. p. 95, 1. 7 ; 102, 3. 15/16 extrahant de cauernis] Hieron. p. 307, 1. 174 ‘Talis enim dicitur esse uirtutis, ut spiritu narium suarum protrahere serpentes de cauernis et sic comedere’. Cf. 185, 122. 25/27 continere] Ierem. 2,13. 27/28 sapientiae] Bar. 3,12. 29/30 aeternam] Io. 4, 13 sq. 30 statim exponitur] Immo non statim, sed Io. 7, 39.

neophytos] Beati Hieronymi expositio psalmi XLI ad renatos in uigila pascae habita feliciter V 10 a paruulis] V add. et ab incredulis 18 commouet] tollerantes V 23 in aquis] Hier. V ; in actibus Aug. 27 uero in] om. V

25 sit] coni. Bulhart, si Morin

Morin 411

IN PS. XXXXI, AD NEOPHYTOS

543

bus manifestissime conprobatur, tres ecclesiae fontes Trinitatis esse mysterium. Hos desiderat anima credentis, hos desiderat anima bapti35 zati, et dicit : Sitiuit anima mea ad Deum fontem uiuum. Non enim leuiter uidere uoluit Deum, sed toto desiderauit ardore, toto sitiuit incendio. Ante quam baptismum consequerentur, loquebantur inter se inuicem et dicebant : Quando ueniam et apparebo ante faciem Dei ? Ecce impletum est quod petebant : 40 uenerunt et steterunt ante faciem Dei, et apparuerunt ante conspectum altaris et ante mysterium Saluatoris. Hoc non merentur uidere nisi illi qui ex conscientia et ex imo proferunt corde memorantes : Fuerunt mihi lacrimae meae panis die ac node. Per omnem enim Quadragesimam uacauerunt orationi 45 atque ieiuniis, in sacco et cinere dormierunt, futuram uitam peccatorum suorum confessione quaerentes. Sed quia fuderunt lacrimas et fuerunt tristes, dicitur illis : ‘Qui seminant in lacrimis, in gaudio metent’ et ‘Beati lugentes, quoniam ipsi consolabuntur’. 50 Pro quibus uniuersis cum illis diabolus insultaret, et diceret Vbi est Dens tuus ? nunc ad corpus Xpisti admissi et in uitali fonte renati confidenter loquuntur, et dicunt : Transibo in locum tabernaculi admirabilis usque ad domum Dei. Domus Dei ecclesia est, hoc est admirabile tabernaculum : quia habitat in 55 eo uox exultationis et confessionis et sonus epulantium. Gaudent quippe super fidem et consecutionem uitae aetemae, quam fratres nostri nunc accipere meruerunt, angeli in caelis omnesque uirtutes. Si enim super uno peccatore agente paenitentiam, et in una ouicula morbida, quae pastoris umeris est 60 reuecta, gaudent angeli atque laetantur ; quanto magis in tot fratribus uitali gurgite renatis atque mundatis uniuersa exsultant regna caelorum, uidentia homines ueteri peccatorum labe purgatos suo incolatui praeparari ? Dicite ergo, qui Xpistum nunc induistis, et ductum nostrum 65 sequentes, quasi pisciculi hamo, ita sermone Dei de gurgite saeculi istius subleuamini : In nobis rerum natura mutata est. Pisces enim, qui de mari extracti fuerint, moriuntur : nos autem ideo apostoli de mundi istius mari extraxerunt atque piscati sunt, ut uiui ex mortuis fieremus. Quamdiu eramus in

41 mysterium Saluatoris'] cf. supra p. 225, ]. 122 ; 326, 115 ; 337, 60 ; 338> etc. 47/48 metent] Ps. 125, 5. 48/49 consolabuntur] Matth. 5, 5. 51/52 in uitali fonte] Hieron. supra p. 499, 1. 102 ‘Quando descenditis in uitalem fontem’.

32 ecclesiae] in ecclesia V 34/35 baptizati] Aug. ; baptizantis Hier. V ; Maurini suspicantur legendum esse baptizandi 39 Ecce] V inser. fratres demum, Aug. Hier. fratres carissimi 41 mysterium Salu.] Aug. ; V om. Saluatoris ; myste¬ rium intellexerunt Hier. 56 super fidem] sub fide V 65 pisciculi] pisciculus V

Morin 412

544 70

75

80

£5

IN PS. XXXXI, AD NEOPHYTOS

saeculo, oculi nostri in profundo, et uita nostra uersabatur in caeno : postquam de fluctibus erepti sumus, coepimus solem uidere, coepimus uerum lumen aspicere, et prae nimio gaudio conturbati ad animam nostram dicimus : Spera in Deum, quoniam conftebor illi, salutare uultus mei et Deus mens. Et deinceps : Propterea memor ero tui de terra Iordanis et Hermon a monte modico. Abysstis abyssum inuocat. Et nos de terra Ior¬ danis, id est, de flumine in quo baptizatus est Dominus, et Hermon, hoc est, de saeculi istius maledictione (quoniam Hermon interpretatur anathema), et de monte modico huius mundi (quamuis enim aliquis sanctus sit, dum in isto uersatur saeculo, non est in monte grandi atque sublimi, sed in monte modico atque humili) clamemus ad Dominum, et profunda scripturarum ipsius de aliis scripturarum testimoniis interpretemur. Quidquid in absconso ueteris testamenti non possumus inuenire, hoc de absconso noui testamenti soluimus in uoce cataractarum Dei, hoc est, prophetarum ipsius et apostolorum. Omnia excelsa Domini, et fluctus ipsius, et impetus fluminis qui laetificat ciuitatem Dei, super nos transierunt. 79 interpretatur anathema] Hier. in ps. cxxxn, 281, 157 ‘Ermon in lingua nostra interpretatur avaOrjixa’. 80 quamuis enim aliquis sanctus sit] Dicendi modus apud Hieronymum haud infrequens.

77 in quo] ubi V 80 uersatur] Hier. V; certatur Aug. 84 in absconso] Hier. V ; in abysso Aug. 88 transierunt] Editt. et codd. add. doxologiam.

Morin 4i3

IN DIE DOMINICA PASCHAE Non queo quod mente concipio ore proferre, et cordis mei laetitiam lingua non explicat. Hoc autem non solum ego patior, qui cupio narrare quae sentio ; sed etiam uos mecum patimini, plus exsultantes in conscientia, quam in eloquio 5 proferentes. Videtur mihi haec dies ceteris diebus esse lucidior, sol mundo clarior inluxisse, astra quoque et omnia elementa laetari, et quae patiente Domino proprium lumen retraxerant, et fugerant, et noluerant creatorem suum aspicere crucifixum, haec nunc uictorem ilium et ab inferis resurgentem suo (si dici potest) fulgore, suo prosequuntur offi¬ cio. Credit caelum, credit terra : et sagena, quae totum mundum piscata est, Iudaeos tenere non potuit. ‘Haec dies quam fecit Dominus : exsultemus et laetemur in ea\ Quo modo Maria uirgo mater Domini inter omnes mu15 lieres principatum tenet, ita inter ceteros dies haec omnium dierum mater est. Rem nouam dico, sed quae scripturarum uocibus conprobetur : haec dies et una de septem et extra septem est. Haec est dies, quae appellatur octaua ; unde et in quibusdam psalmorum titulis superscribitur ‘pro octaua’. 3-0 Haec est dies, in qua synagoga finitur, et ecclesia nascitur. Haec, in cuius numero octo animae seruatae sunt in area Noe: ‘Similiter, inquit Petrus, et uos saluos facit ecclesia’. Haec est, de qua Ecclesiastes praecipit: ‘Date partem septem,

13/14 in ea] Ps. 117, 24. 14 Quomodo Maria uirgo etc.] Hieron. prolog. com¬ ment. in Sophon. ‘Taceo de Anna et Elisabeth et ceteris sanctis mulieribus, quarum uelut siderum igniculos clarum Mariae lumen abscondit’ 16 Rem nouam dico etc.] Hieron. p. 82, 1. 213 ‘ego rem dico nouam’; 117, 245 ‘Rem uobis miram loquor, sed ueram’; 153, 115 ‘rem nouam loquor’; 278, 83 ‘rem uobis dico nouam, immo non nouam, sed de scripturis’ etc. 22 ecclesia] cf. 1 Petr. 3, 21. 23/24 octo] Eccle. 11, 2.

Exstat in append, t. V August ini Serm. CLIX, inter spuria quoque Hieronymi opuscula ab Erasmo relatus ; sed et pars eius legitur in Ang. Mai Noua PP. Bibliotheca t. I, p. 20 ex cod. Bobiensi-Vaticano 5758 saec. VII (= B), Hieronymiano tractatui in psal. CXVII (infra p. 548) intermixta. Insuper contuli cum codd. Sessoriano 55, fol. 176 (=-- S') et Vaticano 344, fol. 105 (= V) 1 Non queo] Editt. et codd. inser. fratres carissimi quod] Aug. S ; quern Hier. concipio] Aug. S ; concepi Hier. proferre] Hier. add. sermonem 3 etiam] Hier. add. et 4 in eloquio] Aug. S V ; Hier. om. in 5 haec] hie Hier. 6 omnia] om. S 7 proprium 1. r. e. fugerant et] om. S ; Aug. om. et fugerant 9 haec] ecce Aug. 10 suo si dici potest fulgore, suo] nouo claritatis suae Aug. suo prosequuntur] prosecuntur S, om. suo ; protestantur cod. Corb. Augustini 13 Haec] Aug. inser. est exsultemus et laetemur] laetemur et exultemus S 15 haec] S repet. dies 16 mater] corrector codicis V in marg. : maior 17 conprobetur] B S ; conprobatur ceteri

faciet S 128 sq.

22/28 similiter usq. terra] om. Aug. 22 uos] S inser. baptisma facit] 23 partem] S {peplha EXX) ; partes ceteri. Cf. supra p. 20, l. 29 ; 123,

Morin 414

546

IN DIE DOMINICA PASCHAE

partem et octo’. Hi sunt octo gradus, per quos in Iezechiele 25 templum Dei scandimus. Haec octaua dies, de cuius Sacra¬ mento et omnium nationum in Xpisto fide octauus quoque psalmus incipit : ‘Domine Dominus noster, quam admirabile est nomen tuum in uniuersa terra’. Et quid me necesse est infinita replicare ? Dies me deficiet, 30 si uoluero omne diei istius exponere sacramentum. Hoc tantum dico, quod uniuersa sabbati gratia et antiqua ilia festiuitas populi Iudaeorum diei istius sollemnitate mutata est. Illi in sabbato non faciebant opus seruile : nos in die dominica, hoc est, in die resurrectionis opus seruile non facimus, quia uitiis 33 et peccatis non seruimus. ‘Qui enim facit peccatum, seruus est peccati’. Illi de domibus suis non egrediebantur : et nos de domo Xpisti non egredimur, sumus enim in ecclesia. Illi non accen deban t ignem in die sabbati : nos e contrario accendimus in nobis ignem Spiritus sancti, et omne uitium excoquimus 40 peccatorum ; de quo igne Dominus ait : ‘Ignem ueni mittere in terram, et quam uolo ut ardeat’. Desiderat Dominus ignem istum ardere in nobis, et secundum apostolumSpiritu nossancto feruere, ut non refrigescat in nobis caritas Dei. Illi per diem sabbati non ambulant in itinere, perdiderunt enim ilium 43 qui dixit ‘Ego sum uia’ : nos autem dicimus ‘Beati inmaculati in uia, qui ambulant in lege Domini’. Et iterum : ‘Viam ueritatis elegi’ et ‘Viam iustificationum tuarum doce me’. Illi de spinis Dominum coronauerunt : nos autem, si fuerimus lapides pretiosi, nostrum Dominum coronabimus. Caput impe50 ratorum istius saeculi omat diadema : nos ideo in capite nostri regis inponimur, ut ornemur a capite. Illi non susceperunt Xpistum, et suscepturi sunt Antixpistum : nos recepimus humilem Filium Dei, ut habeamus postea triumphantem. Ad extremum noster hircus ante Domini immolatur altare : illo55 rum hircus Antixpistus consputus et maledictus proicitur in solitudinem. Noster latro cum Domino ingreditur paradisum : illorum latro homicida atque blasphemus moritur in peccato suo. Illis Barabbas dimittitur : nobis Xpistus occiditur.

27/28 terra] Ps. 8, 2. 35/36 peccati] Io. 8, 34. 40/41 ardeat] Luc. 12, 49. 42 secundum apostolum] Rom. 12, 11. 45 uia] Io. 14, 6. 45/46 Domini] Ps. 118, 1. 46/47 elegi] Ibid. 30. 47 doce me] Ibid. 27. 52 suscepturi sunt Anti¬ xpistum] Hieron. in Is. 23, 18 ‘Iudaei cassa in futurum uota diffemnt... Nec mirum si ista confingant, qui spreta ueritate Christi organum diaboliAntichristum recepturi sunt’.

24 partem et] parte et S ; date et cet. 29 necesse est] V inser. plurima et 41 in terram] super terram S 42 et sec.] S ; om. ceteri apostolum] editt. inscr. id est 43 in nobis] in nos S ; om. Aug. 44 ambulant] S ; ambulabant V 54 ante Domini immol. altare] ante Dominum immolatur in altari Aug.

Morin 4D

IN DIE DOMINICA PASCHAE

547

Pro quibus uniuersis consona pariter uoce cantemus : ‘Haec 60 est dies quam fecit Dominus : exsultemus et laetemur in ea’. Ignitam illam romphaeam et paradisi ianuam, quam nullus potuit effringere, hodie Xpistus cum latrone reserauit : hodie Xpistus dixit ad angelos ‘Aperite mihi portas iustitiae, ingressus in eas confitebor Domino’ : quae cum semel aperta 65 est, numquam credentibus clauditur. Ex eo tempore quo passus est Dominus usque ad praesentem diem, semper haec porta clausa et reserata est : clausa est peccatoribus et incredulis, reserata est iustis et credentibus. Per hanc ingressus est Petrus, per hanc ingressus est Paulus, per hanc omnes 70 sancti et martyres intrauerunt, per hanc cotidie de toto mundo iustorum animae ingrediuntur. Duae portae sunt : porta para¬ disi et porta ecclesiae. Per portam ecclesiae intramus portam paradisi. Ita debemus uiuere, ne eiciamur de domo ilia, et eiecti foras a bestiis deuoremur, quas in alio loco propheta for75 midans ait : ‘Ne tradas bestiis animam confitentem tibi’. Ecce nunc Dominus stans in paradisi ianua loquitur ad nos, qui sumus in domo ipsius congregati, et dicit : Haec est porta Domini, iusti intrate per earn. Quam quicumque sanctorum fuerit ingressus, quamuis diabolus prohibeat, quamuis inimi80 cus accuset (ipse est siquidem ‘accusator fratrum nostrorum’, ipse est uindex et inimicus), sicut in centesimo uicesimo et sex¬ to psalmo dicitur : Qui sanctus fuerit ‘non confundetur, dum loquetur inimicis suis in porta’.

59 Pro quibus uniuersis] Hieron. supra p. 543,1. 50 ‘Pro quibus uniuersis cum illis diabolus’ etc. (51 Ignitam illam romphaeam] cf. supra 515, 272 ‘Romphaea ilia flammea et uertigo ilia claudebat paradisum’. 63/64 Domino] Ps. 117, 19. 75 tibi] Ps. 73, 19. 80 nostrorum] Apoc. 12, 10. 82/83 in porta] Ps. 126, 3.

59 uniuersis] editt. et codd. inser. fratres carissimi 62 hodie] ideo V ; ideo hodie editt. Xpistus] S non repet. 70 sancti et martyres] V om. et 72 intramus] S inser. in 74 foras] foris S 75 tradas] V inser. Domine animam confi¬ tentem] Aug. S (4,vxhv egopoXoyovnevqv LXX) ; animas confitentium Hier. 76 nunc] om. V 77/78 congregati — per earn] Aug. S ; reliqrn om. Aug. 81 uindex] S inser. et

83 in porta] editt. & codd. add. doxologiam.

Morin 416

IN DIE DOMINICA PASCHAE In omni quidem psalterio Dominus noster prophetatur atque cantatur : siquidem ipse ‘habet clauem Dauid, qui aperit et nemo claudit, claudit et nemo aperit’ : sed praecipue in centesimo decimo et septimo psalmo, qui nunc lectus est, resur5 rectionis eius mysterium praedicatur, et ipse ad patrem uictor ascendens imperat angelis, dicens : Aperite mihi portas iustitiae : ingressus in eas confitebor Domino. Haec sunt portae, de quibus in uicesimo tertio psalmo inter se inuicem angeli loquebantur, ingressum Domino praeparantes : ‘Leuate por*° tas principes uestras, et eleuamini portae aeternales, et introibit rex gloriae’. Pulchre leuari iubentur portae, et in sublime erigi : siquidem, iuxta dispensationem camisque my¬ sterium et uictoriam crucis, maior regreditur ad caelos, quam ad terras uenerat. 15 Haec porta Domini, iusti intrabunt per earn. Per hanc por- Moi-in tam ingressus est Petrus, ingressus est Paulus, ingressi sunt 417 omnes apostoli, ingressi sunt martyres, et cotidie sancti qui-

2/3 aperit] Apoc. 3, 7. 6/7 Domino] Ps. 117, 15 Per hancportam etc.] cf. supra p. 547, 1. 68 sqq.

19.

9/11 gloriae] Ps.

23, 7.9.

Ex append. Hieron. t. XT, Migne 30, 217. Contuli cum cod. Sessor. 55 (S),fol. 175 ; Vatican. 344 (V) fol. 15v, Cf. Mai, Nona PP. Bib1.1, 20 ubi pars prior huiusce tractatus denuo edita est ex cod. Bob.-Vatic. 5758 (B).

Titulus : paschae] Incipit eiusdem in die dominicu paschae i" ; Expositio psalmi CXVII per modum contionis habita ad neophitos in die sancto paschae V ; homilia b. Augustini de dominica resurrectione B 1 quidem] SB; om. Hier. psalterio] S V B ; psalmo Hier. noster] Hier. add. Iesus Christus 2 cantatur] SB; canitur Hier. qui] SB; quae Hier. 3 claudit] cludit B 4 nunc] Hier. inser. psallendo 5 eius] SB; om. Hier. praedicatur] Hoc loco in Hier. et V sequens glossema legitur, cui nihil inesse Hieronymiani saporis quisque statim intellegat : Hie enim psalmus, in quo a Spiritu sancto praesignati uocantur ad

confitendum Domino in laude : uel ad confessionem gentium ueri Israelitae in paenitentia summi sacerdotis Aaron domus, quod est ecclesia : siue generaliter omnes timentes Deum, recte pro tantis muneribus pietatis Patris, qui Filio suo non pepercit, sed pro nobis omnibus tradidit ilium, a confessione incipitur : Quoniam bonus, quoniam in saeculum misericordia eius. Quis enim nostrum poterit esse considerans ea quae in eo cotidie exultans canit ecclesia, hoc est, passionem Domini Saluatoris, resurrectionem siue ascensionem, et non magis erumpat in uoce, compos illorum paruulorum effectus, Domino cum ramis et palmis exsultantium : O Domine saluos nos fac, o Domine bene prosperare ? Vnde et ipse etc. 7 ingressus] et ingr. Hier. V 8 inuicem] om. S 9/14] om. B 11 Pulchre] S ; sed pulchre Hier. V 12 carnisque] S ; carnis et Hier. ; camis V om. coniunctione 17 martyres] S B ; et mart. Hier.

IN DIE DOMINICA PASCHAE

549

que ingrediuntur : per hanc portam primus latro cum Domino ingressus est. Habetote fiduciam, et uos sperate similia. Non 20 dicit, Apostoli et martyres intrabunt per earn ; sed iusti intra¬ bunt per earn. Quicumque ergo iuste agit, et inter iustos Domini esse meruerit, intrabit per hanc portam : quia Dominus non quaerit sanguinem confitentium, sed fidem per quam sanguis effunditur. Si habuerimus fidem quae potest sanguinem fun25 dere, inputabitur nobis et cruoris effusio. O uere infelices Iudaei, o uere miseri atque miserabiles, qui non intellexistis lapidem, qui per Esaiam repromissus est quod poneretur in fundamentis Sion, et populum utrumque coniungeret, esse Dominum Saluatorem, esse Dei Filium. Hunc 50 uos reprobastis aedificantes quondam congregationem Domini et templi eius mysteria custodientes. Qui reprobatus a uobis, factus est in caput anguli, et primam ecclesiam de Iudaeorum populo congregatam et credentes ex nationibus in unum gregem et mysterium faederauit. A Domino factum est istud, hoc 35 est mirabile in oculis nostris : ut nos qui ante passionem Do¬ mini sine testamento eramus et lege, adoptaremur in filios Dei, et priori cingulo conputrescente aliud sibi Deus lumbare contexeret, alium populum praepararet. Vos habetis scripturas, et nos intellegentiam scripturarum : uos legitis libros, et nos 40 in eum, qui in libris scriptus est, credimus : uos tenetis paginas, nos sensum paginarum : uos conplicatis membranas animalium mortuorum, nos possidemus spiritum uiuificantem. Quid mirabilius esse potest istiusmodi Sacramento ? quid hac

28 Sion] Is. 28, 16. 37 aliud sibi Deus lumbare] Hieron. p. 168, 1. 25 ‘Dominus quid facit ? Non est nudus, non potest esse sine lumbari... priori populo perdito, facit sibi uestem de populo gentilium’.

18 ingrediuntur] gradiuntur SB 19 Habetotote] habite B fiduciam] S B add. fratres carissimi similia] Hier. addit : Sic enim ipse apostolus dixit : Si consurrexistis cum Christo, quae sursum sunt quaerite, ubi Christus in dextera Dei sedet, et ita prosequitur Non dicit hie psalmus, soli apostoli, soli prophetae et martyres etc. 22 meruerit] S V ; meruit Hier. Mai ; Hier. inserit : fiducialiter agat in eo sperans quia 23 per quam] SB; pro qua Hier. 24 effunditur] Hier. add. credentium 25 cruoris] S B V ; sanguinis Hier. 26 uere miseri] SB; Hier. non repet. uere 26/27 qui non intellexistis] SB; om. Hier. 27 Esaiam] Eseiam B ; Isaiam S 28 quod] codd. et Hier. ; qui Alai poneretur] Hier. ; ponetur S ; ponitur B fundamentis] fundamento S et] ut Mai 29 Filium] Hier. inser. non agnouistis 31 eius] SB; Dei Hier. reprobatus] S add. est 34 mysterium] S B V ; ministerium Hier. 36 et lege] S B ; ex lege V; exleges Hier. 36/42] om. B 37 conputrescente] S ; putresc. Hier. Deus] om. S 38 Vos] Hier. inser. ergo Iudaei scripturas] S ; scripturam Hier., et om. et n. i. scripturarum 40 qui in libris scriptus est] S ; qui in eis scriptus est libris, ipsum adorantes Hier. 41 paginarum] paginae S mem¬ branas] membrana J

Morin

418

550 45

50

55

60

65

70

IN DIE DOMINICA PASCHAE

die felicius, in qua Dominus Iudaeis mortuus est, et nobis reuixit: in qua synagogae occubuit, et est ortus ecclesiae : in qua nos omnes fecit secum resurgere et uiuere et sedere in caelestibus, impletumque est illud quod ipse dixit in euangelio ‘Cum autem exaltatus fuero, omnia traham ad me’ ? Haec est uere dies quam fecit Dominus : exsultemus et laetemur in ea. Omnes quidem dies fecit Dominus : sed ceteri dies possunt et Iudaeorum esse, possunt et haereticorum esse, possunt esse gentilium. Dies dominica, dies resurrectionis, dies Xpistianorum, dies nostra est. Vnde et dominica dicitur : quia Dominus in ea uictor ascendit ad Patrem. Quod si a gentilibus dies solis uocatur, et nos hoc libentissime confitemur : hodie enim lux mundi orta est, hodie sol iustitiae ortus est, in cuius pennis est sanitas. Numquid sol pennas habet ? Respondeant Iudaei, et qui tantum secundum litteram scripturas intellegunt similes Iudaeorum. Nos autem dicimus : quicumque sub alis istius solis fuerit, qui dixit in euangelio ‘Quotiens uolui congregare filios tuos quasi gallina pullos suos sub alas, et noluisti ?’ iste securus erit ab accipitre diabolo, sub aquilis uolantibus in Iezechiele, et omnia peccatorum illius uulnera sanabuntur. Vt autem sciatis quod proprie psalmus iste de Domino scriptus est, et in euangelio pueri, qui intrante Hierosolymam Saluatore palmas leuantes clamauerunt atque dixerunt ‘Osanna in excelsis, benedictus qui uenit in nomine Domini, osanna in excelsis’, de centesimo decimo septimo psalmo istos uersiculos adsumpserunt. Quod enim in nostra lingua dicitur 0 Domine saluum me fac, in hebraeo scribitur Osanna. Vnde et Iudaei hoc inpatienter ferentes uolunt prohibere paruulos,

47/48 ad me] Io.

12, 32. 56/57 sanitas] Malach. 4, 2. 57 Numquid sol pennas habet ? Respondeant etc.] cf. supra p. 82, ]. 204 ‘Frumentum adipes habet ? numquid

et intestina habet ?’; 166, 118 ‘Interrogemus Iudaeos, qui secundum litteram in¬ tellegunt : Flumina manus habent ? flumina uoces habent ? flumina pedes habent ? flumina uentrem habent ?’; 336, 14 ‘O Iudaee, responde : frumentum adipes habet ?’ etc. 60/62 noluisti] Matth. 23, 37. 63 in le-^echiele] Ezech. 17, 3.7. 68/69 in excelsis] Marc. 11, 9 sq. 70 adsumpserunt] cf. Hieron. in Matth. 23, 39 et Commentariol. ps. cxvii p. 235, 1. 3 sqq.

44/45 et nobis reuixit] S B V ; nobis surrexit Hier. 45 synagogae] Hier. et V 46 omnes] SB V ; homines Hier. et uiuere et sedere] om. B 48 fuero] Hier. add. a terra ad me] Hucusque fragmentum codicis Bobiens.Vatic. 55 confitemur] confitebimur i' 56 ortus] natus V 57 penn.] pinn. j 61 sub alas] sub alis S 65 sciatis] Hier. et V inser. fratres mei, S fratres carissimi 66 et] om. S pueri] Hier. inser. sicut meminimus, V sicut supra meminimus (cf. adnot. crit. p. 548, l. 45) 72 hoc] S ; out. Hier.

perperam inser. cultus

IN DIE DOMINICA PASCHAE

551

de quibus in Esaia Dominus loquebatur : ‘Ecce ego et pueri mei, quos mihi dedit Dominus’. Tacentibus enim senibus et 75 presbyteris Iudaeorum, tacentibus Pharisaeis et inuidiae liuore cruciatis, paruuli clamant, Xpistum paruuli confitentur. Quod si et ipsi tacuissent, lapides utique clamarent, id est gentilium populi, de quibus in euangelio scriptum est ‘Potens est Dominus ex lapidibus istis suscitare filios Abraham’ : nos So significans, qui duro corde quondam fuimus, sed nunc credentes Xpisto Iesu, in filios Abraham, in filios Dei omnipotentis adoptati sumus. Cui est gloria in saecula saeculorum. Amen.

73/74 Dominus] Is.

8, 18.

81 in filios Abraham] om. S.

78/79 Abraham] Matth.

3, 9.

Morin 419

DE OBOEDIENTIA

Morin 398

Nihil sic Deo placet quomodo oboedientia. Cham maledictus fuit, et post multa saecula manet quod dicitur, Semen Chanaan, et non Iuda, quia patri non est obsecutus. Ceterum Sem, qui est obsecutus patri, benedictionem habuit in omnia 5 saecula. Hoc itaque dico : non est filiorum iudicare de patribus. Nemo uadit ad magistrum, et docet magistrum suum. Venisti ad me, ut docerem te litteras : si tibi scripsero, et dixero tibi, Scribe quomodo et ego scribo, utique imitari debes quem magistrum elegisti. Aliquis doctus est ? Et uadit io ad peritiorem magistrum. Hoc totum quare dico ? Vt oboedientiam exhibeamus in patres nostros. Qui patribus non obsequitur, Deo non obsequitur. Dicit enim Dominus : Qui uos contemnit, me contemnit. Qui ergo contemnit apostolos, contemnit Xpistum : qui contemnit patres, contemnit Xpi15 stum, qui in patribus est. Hoc dico, quia hie in nobis summa et sola est uirtus oboedientiae. Si ieiunaueris diebus ac noctibus orationemque feceris, si in sacco fueris uel in cinere, si aliud nihil feceris nisi quodcumque praeceptum est in lege, et tibi fueris quasi sapiens, et oboediens patri non fueris, 20 omnes uirtutes disperdidisti. Vna oboedientia plus ualet quam omnes uirtutes aliae. Ieiunium uel continentia, nisi te diligenter adtenderis, superbiam tibi facit : superbia autem inimica est Deo. Nihil sic odit Deus, quomodo superbiam. Quicumque non oboedit, non facit de sanctitate, sed de super25 bia. Ideo enim non oboedit, quia meliorem se putat illo cui non oboedit.

3 non Iuda] Dan.

13, 56.

13 contemnit] Luc.

10, 16.

Collatus cum edit. Benedict. Opp. S. Augustini Paris. 1685 t. vi, col. 297 sq. (£) ; Anecd. sacr. Eugenii de Levis, p. 36/39 (A) ; cod. Senat. Lips. 1. 58. a. saec. xii/o/. 143 sq. (L) ; cod. Darmst. sign. 205-230, instrum. 228, saec. xv (D) 1 Nihil] A et uetustissimus codex Colbert, quo Maurini usi sunt hie add. itaque, L utique Cham] Cain A ; Cayn D 2 quod] quando L 3/4 Sem qui] semen quod A 6 docet magistrum] d. didascalum A 9 Aliquis doctus est] /3 ; a. doctor est L ; ab aliquo doctus es A D uadit] uadis A 10 peritiorem] doctiorem L 11 in patres nostros] /S A; patribus nostris L 13 contemnit] spernit A 15 hie] orn. A ; D ita leg. quia in nobis haec et summa etc. ; L quia obedientia omnibus summa et sola est uirtus 19 tibi] L inser. uisus 20 disperdidisti] perdidisti AL 21 te] om. D 23 odit] odio habet A L quomodo] quam A 24 non facit] /SAD; non deficit L

Morin

399

DE OBOEDIENTIA

553

Simpliciter dico uobis : omnia peccata odio habet Deus, mendacium, periurium, furtum, latrocinium, adulterium, fornicationem, in quibus si quis deprehensus fuisset, non posset 30 oculos leuare, sed sic eum haberemus quasi exsecrabilem. Si quis superbus est, multo peius peccatum facit quam adulte¬ rium ; et tamen loquimur cum eo. Qui fornicatur, potest aliquid dicere : Vicit me caro mea, superauit me adulescentia mea. Non dico quod, facere debeas, si quidem et hoc odio 35 habet Deus, sed in conparatione mali dico, quicumque aliud peccatum fecerit, uerbi causa, si furtum fecerit, excusare potest. Quid enim dicit ? Propterea furtum feci, quia egebam, quia fame moriebar, quia aegrotabam. Superbus quid dicere potest ? Ideo superbia uide quantum malum sit, quod excu40 sationem non habet. Cetera uitia eis nocent, qui ea committunt : ceterum superbia plus omnibus nocet. Hoc ergo dico, ne cogitetis peccatum modicum esse superbiam. Nempe quid dicit apostolus ? Ne quis, inquit, incidat in indicium diaboli. Vide ergo quoniam quicumque inflatur, in iudicium diaboli 45 incidit. Hoc ergo dico secundum quod scriptum est, Deus superbis resistit, humilibus autem dat gratiam, ut omnia qui¬ dem peccata fugiamus, maxime autem superbiam. Dico uobis de superbia, semper sibi sapiens uidetur. Si quis de fratribus dederit ei consilium, et dixerit ei: Frater, non debes 50 sic agere, non eum dignatur audire, quia se magis sapientiam putat quam ilium qui dat consilium. Et quid dicit in corde suo ? Ego mihi sapientior : ego ergo non habeo consilium ? numquid ergo tu es sapientior me ? Licet non dicat, tamen ex eo quod contemnit consilium fratris, in corde suo loquitur. 55 Ergo hoc dico : Qui superbiam habet, sine causa alias habet uirtutes : immo non habet, sed uidetur habere. Qui enim hoc habet quod Deo contrarium est, quomodo potest aliquid

43 diaboli]

1

Tim. 3,

6.

46 gratiam] Prou. 3,

34

etc.

27 Simpliciter] similiter A 30 haberemus] habemus AD; odio haberemus L exsecrabilem] accusabilem D 32 est] fuerit L multo peius] maius L (om. multo) 32 et tamen] tunc A fornicatur] fornicator est AD 33 ali¬ quid] autem I. 33/34 adul. mea] L om. mea 34 debeas] debeat AD 35 aliud] hoc uel aliud L. 36 excusare] g A / excusari D / excusare se L. 37 egebam] algebam L 38 moriebar] iuducebar D Superbus] D insir. autem 39 superbia] superbus A L uide quantum malum sit] quin maius sit L ; maius malum est D / quodcumque malum facit A 39/40 quod excusationem] quia e. D ; quo se excuset L 41 ergo] ego D 42 peccatum modicum esse super¬ biam] superbiam peccatum non esse D 45 ergo] ego D 48 de superbia] de superbo L 50 magis sapientem] sapientiorem L 52 Ego mihi sapien¬ tior] L add. sum ; D ita leg. qui sibi uidetur esse sapientior 53/54 ex eo] om. L 55/56 habet uirtutes] /3 A repet. Habet uirtutes ?

Morin 400

554

DE OBOEDIENTIA

habere, quod Deo amicum sit ? Superbia in monasterio fit. Si ieiunamus, erigimur. Orationem facimus pro peccatis, et in 60 superbiam erigimur. Aliquis ieiunat pro peccatis suis, et pro peccatis suis agit paenitentiam : in superbiam extollitur. Ideo ieiunas, ideo oras, ideo praecepta facis, ut contra Deum facias ? Monachus si superbus est, multo melius ei erat, si uxorem duceret. Ego simpliciter dico, et libera fronte dico, 65 quia quicumque superbus est, melius erat ei (et hoc in conparatione mali dico), ut omnia alia uitia haberet : ex malis suis inclinaretur ad paenitentiam, et non omnes despiceret. Si autem post peccata ageret paenitentiam, utique Dei misericordiam mereretur. Qui autem superbus est, omnium malo70 rum habet principium, et non agit paenitentiam, quasi iustus sit. Propterea superbia contraria est Deo, quia Deo non subicitur. Sic enim se habet quasi iustus. Superbus non agit paenitentiam pro malis suis, et gloriatur quasi pro bonis. Haec quare dixerim, et uos ipsi intellegitis, et aliorum ruinae 75 nostra debent esse exempla. Propterea uenimus in monasterium, libertatem saeculi perdidimus, ut seruitutem Xpisti accipiamus. Deinde ista de fratribus loquor, qui solent sedere longius a monasterio, ne eis debeat nasci superbia de exemplo. In coenobio uixisti : placuit tibi ut maneres in decimo mi80 liario ? Non debes synaxim sanctorum fratrum contemnere. Non te ideo uiliorem putes, si ad fratres ueneris in ciuitatem. Si necessitatem haberes ire et uidere mulieres, et necesse habuisses ire in plateas, recte non ires. Ad synaxim sanctorum fratrum non uadis ? O tu qui manes in secreto, aut me85 lior es fratribus qui sunt in coenobiis, aut peior es. Si melior es, ueni, ut eis exemplum uitae tuae tribuas. Si autem deterior es, ueni, ut discas quae nescis. Superbia nascitur, quando

83 ire in plateas] Bethlehemiticum Hieronymi monasterium extra septentrionalem portam situm erat e regione specus Domini. Conf. notam ad p. 21, 1. 71.

58 amicum sit ?] Cod. Colbert. 2 m. inser. Sed quomodo, D item inser. Si fit] fiet 61 agit paenitentiam] agens poenitudinem L ; poenitentiam agens A 63 facias] non facias D Monachus] Clericus uel monachus D si om. D multo] multum A erat] fuerit D 64 duceret] ft L. ; duxerit D ; duxisset A fronte dico] A L repet. hoc dico 66 haberet] ft inser. quia, A D et 67 inclinaretur] declinaret Ms. Colbert. ; inclinaret A 70 quasi] quod quasi D 73 suis] om. A L pro bonis] pro bono A D ; in bono D 74 Haec] hoc A D 78 a monasterio] ft D ; a monasteriis AD ne eis debeat] non debet eis L 81 ideo] ergo ft 83 habuisses] haberes L sanctorum] om. L 84 fratrum] om. A O tu qui manes] O uos qui manetis AD 85 in coenobiis] in coenobio D 86 tuae] om. A D L ; sit D, sic A

Morin 401

DE OBOEDIENTIA

555

aliquis dicit se secretum sedere, et fratres non dignatur uidere et uisitare, et in superbiam erigitur. Haec propterea loquor 90 praesente sancto fratre qui hoc opere facit, ut hoc quod ego loquor hunc sciatis opere facere. Denique multi sancti patres, qui uere patres sunt, qui regunt animas sanctorum, quando aliquos uiderint iuuenes ire ad deserta, et ad coenobium non uenire, et in superbia esse, uadunt, et uim eis faciunt, et ad95 ducunt eos : non ut noceant, sed ut tollatur eis superbia. Hoc propterea dico, ut illi qui manent in secretis, et ueniunt ad coenobium, et fratres uisitant, ab his qui sunt in coenobiis non arguantur quasi inpatientes, sed quasi humiles. Nemo dicat de uobis : Ecce ille, qui in heremo sedet, quia non pati100 tur, uenit. Propterea uenit, ut te aedihcet, non destruat, et ut superbiam perdat. Videte qualis uitae sit : uiuit in deserto, et tamen gloriam non habet eorum qui in deserto sunt. Deus itaque omnipotens omnia, quae locuti sumus, orationibus sanctorum nos quoque implere faciat. Nihil enim grande 105 est dicere, sed facere. Sed quod ego facere non possum, et loquor, ideo loquor, ut qui potest facere faciat. ‘Qui habet aures audiendi audiat’ : in Xpisto Iesu Domino nostro.

105 sedfacere] Conf. p.

345,

1. 78 sq.

107 audiat\ Matth.

11, 15.

88 secretum] secreto D sedere] uelle sedere L 90 praesente sancto fratre] j8 D ; poenitente s. f. A ; praesentes confratres L opere] opus XL 91 opere] superbiam L ; et opera A 97 in coenobiis] in coenobio L 99 de uobis] /3 AD/ ex uobis L 100 non destruat] non ut d. XL 104 quoque] om. D 105 Sed quod ego facere] Et si quod facere D ; uel si facere L ; X om. ego 107 nostro] D add. Amen ; ^ A cui est honor uirtus et potestas in saecula saeculorum Amen ; L cui e. h. u. e. potestas et gloria i. s. s. Amen.

37

H. P. (LXXVIIl)

DE PERSECVTIONE XPISTIANORVM

Morin 402

Frequenter diximus : semper Xpistiani persecutionem patiuntur. Mundus iste in maligno positus est. Aduersarius noster diabolus regnat in mundo, et nos putamus quod non patiamur persecutionem ? Quae enirn res non persequitur 5 Xpistianum ? Omnia quae in mundo sunt, persequuntur Xpistianum. Miramur si nos persequuntur alii, si Xpisto seruire uoluerimus ? et parentes nostri nos persequuntur. Quicumque dissimilis nostri est, persequitur nos, et odio nos habet. Miramur, si alii nos persequuntur ? Ipsum corpus io nostrum nos persequitur. Si comedero paululum, et corpusculum robustum fuerit, sanitas corporis mei persequitur animam meam. Quocumque me uertero, persecutio est. Si uidero mulierem, oculus meus me persequitur : cupit interficere animam meam. Si uidero diuitias, si aurum, si argentum, si 15 possessiones : quodcumque uidero et desiderauero, hoc perse¬ quitur animam meam. Non putemus tantum in effusione sanguinis esse martyrium : semper martyrium est. Adulescentem libido persequitur : uult libido effundere sanguinem animae. Quando periclitatur anima tua, et quasi in periculo 20 constituta est : et tunc stat Iesus a dextris Patris, et pugnat pro adulescentulo suo. Si ergo sunt martyria in pacis tempore, sunt et negationes. Nemo ergo dicat, non esse martyrium :

De pers. ~Xpistianorum\ Hunc obseruant Maurini in append, t. 6 Augustini cum tractatu superiori de Oboedientia haud parum consentientem esse. 1/2patiuntur] Conf. supra p. 208,1. 222 sq. 2positus est] 1 Io. 5, 19. 16/17 in effusione sanguinis esse martyrium] Hieron.ep. 108, 31 ‘Non solum enim effusio sangui¬

nis in confessione reputatur ; sed deuotae quoque mentis seruitus inmaculata cotidianum martyrium est’.

Collatus cum Pseudo-Aug. serm. 60 ad Fratres in eremo, ed. Benedict. Paris. 1685, t. vi, col. 368 (ft) ; Caesarii Arelat. homil. 20 ap. Migne P. L 67, 1083 («■) ; cod. Ashburnham Barrois 57 saec. VI/VII fol. 22 (A) cf. Zangemeister ‘Bericbt iiber die Durcbforschung der Bibliotheken Englandr’ Wien 1877, p. 88/9 ; cod. Musaei Britannici Addit. 30853, ol. Silensi saec. XI ex. fol. 219'' (S) de quo in Anecd. Maredsol. uol. l,p. 406 sqq. de persec. xpistianorvm] Ita codices fere omnes ; cod. Florenf. 502 Increpatio s. Hieronymi ad monachos ; cod. Rotomag. 758, fol. 52'/ S. Ioannis de passione animae ; cod. Vniuersit. Taurin. G. V. 7. fol. 99v Libellus Paulini de passionibus anime ; epistola beati Pauli S ; Flieronymo quoque adscribunt codd. lat. Monac. 2560, Heiligenhreu% 133, Ma^arin. 944 et 1710, aliique multi 1 Xpistiani p. patiuntur] xpianus p. patitur S 3 diabolus] diabulus A ; zabulus S 7 uoluerimus] k inser. qui est omnium uita 12 est] mihi est ft k 19 quasi in periculo] in grandi periculo k 20 et tunc s. I. a. d. P. e. p. p. a suo] tunc oportet ieiuniis et orationibus in Dominum nostrum Iesum Christum animum firmiter stare, et non consentire morti k

■

DE PERSECVTIONE XPISTIANORVM

557

et martyrium est, et negatio est. Ego hodie qui uideor esse monachus, si reliquero propositum meum, Xpistum negaui. 25 Si enim in pace Xpistum nego : in persecution quid facerem ? Non torqueor neque exuror, et nego : si torquerer et urerer, quid facerem ? Qui in persecutione negat, habet ueniam : plagae pro illo precantur. Quid enim dicit ? Volui pugnare, caro mea in conluctatione defecit : non cessit animus, cessit 30 corpus : aliud mens cogitabat, aliud corpus dicere conpellebat. Et tamen non habet excusationem : nulla enim plaga est, quae debeat amorem Xpisti superare. Quid enim tibi dicit ? Hoc est : Incendio ardebas, in eculeo pendebas, pro me torquebaris : et dicis, Non potui sustinere tormenta ? Et quo35 modo sustinuit Petrus ? quomodo Paulus ? quomodo ceteri martyres sustinuerunt ? Ea habuerunt corpora, quae et tu habes. O monache, qui ieiunium fugis, putas ignem non fugeres ? Hoc ergo dico, quoniam omni tempore sunt martyria, sunt 40 et praeuaricationes. Denique et apostolus quid loquitur de uiduis, quae secundos duxerunt maritos ? quid dicit ? ‘Habentes damnationem, quia primam fidem irritam fecerunt’. Vide quid dicit. O uidua, antequam mihi promitteres quod esses uidua, in tua erat potestate ut nuberes. Ex quo tempore 43 confessa es quod mihi permaneres, ex eo tempore mea esse coepisti : si uolueris secundum maritum ducere, me contempsisti. Sic et tu, monache, antequam mihi promitteres, in tua erat potestate facere quod uolebas. Vox tua ligauit te mihi. Numquid te conpuli ? numquid necessitatem feci ? 50 nonne liber eras ? In tua fuit potestate promittere : promisi-

27 Qui in persecutione negat etc.] Hieron. in Gal. 1, 6 sq. ‘in martyrio non eadem poena plectitur, qui absque colluctatione et tormentis statim prosiluit ad negandum, et ille qui inter equuleos, fidiculas, ignesque distortus, compulsus est quod credebat negare’; in Is. 22, 2 ‘Quomodo et in martyrio qui post poenas uictus manus dedit, leuioris poenae est eo qui absque nulla necessitate et dolore cruciatuum Christum negauit’. 42 fecerunt] 1 Tim. 5, 12.

23 hodie] om. S 24 reliquero] rupero /S k 25 Si enim] S ; etenim A ; et si /3 #e 26 Non] si dum non k et nego] denego k ; et denego /9 27 Qui in persec.] Haec multaque alia deinceps om. k 28 precantur] /? perperam inser. sancti pugnare] pugnabi ^ 30 dicere conpellebat] S ; j8 om. dicere ; diceret et conpellebat A 32 amorem Xpisti superare] S ; amore Xpi superare A ; ab amore Xpisti separare ft k Quid] fi A S ; quod k dicit] dicitur k 33 Incendio] k ; incendium S ; in incendio ; in incendo A ardebas] j8 k ; om. A S eculeo] aeculeo A ; equuleo fl pro me] propter me /S k 36 Ea] om. k 37/38 ignem non fugeres] scripsi ; i. n. fugeris .V ; ignem non fugire A ; ignem effugere /3 ; te ignem fugere k 40 quid 1.] qui 1. A 43 Vide] A B ; uiduae (8 k 48 potestate] uoluntate k uolebas] A\3 ; uelis S ; uelles k 49 Num¬ quid te conpuli] k S ; quis te compulit /S ; quid te conpellit A necessitatem feci] ex necessitate fecisti k

Morin 403

558

55

60

65

70

75

80

DE PERSECVTIONE XPISTIANORVM

sti, meus esse coepisti. Meum nolo dimittere : non tibi licet ea licentia dimittere qua promiseras. Promittere tuum fuit, dimittere non est tuum. Si dimiseris, non habeo te in illo gradu, in quo prius habui. Primum liber eras. Eras quidem de familia : non eras ante oculos meos, non eras de ministris meis, sed tamen de familia mea eras : non eras minister, tamen eras de familia : non tamen eras mecum, sed tamen meus eras. Ex quo mihi militare coepisti, si recesseris, non habeo te de familia sed quasi fugitiuum. Hoc totum quare dico ? quoniam in nostra erat potestate promittere seruitutem Dei : non est in nostra potestate dimittere. Promisisti ? praemium habes. Negasti ? poenam habes : utrumque propter confessionem tuam est. Diximus, atque iterum dicimus. Promisisti ? prae¬ mium habes. Dimisisti ? poenam habes. Non est meum, utrumque tuum est : elige quod uelis. Habes uiam mortis et uitae : elige quod uolueris. Hoc totum dico uobis, ne quis de uobis putet se habere liberam potestatem, et dicere : Ergo illi qui uxores habent, qui sunt in ciuitatibus, qui militant, qui negotiantur, ergo totus mundus in periculo est, et soli monachi saluantur ? Non est nostra et illorum aequa condicio. Illi scientes inbecillitatem suam non promiserunt facere quod non poterant. Illi quidem sunt Xpistiani : sed est Xpistianus quasi saecularis, quasi negotiator, est Xpistianus quasi miles. Et Cornelius centurio fuit, et saluatus est. Ego qui monachus sum, qui desiui esse saecularis et factus sum monachus, aut monachus saluor, aut aliter non saluor. Non est aliquid me¬ dium. Si uoluero dimittere uitam monachi et sequi saecularem, non habebit me Dominus quasi saecularem, sed quasi praeuaricatorem. Non ergo nobis licet dimittere quod habemus in proposito. Dicat aliquis : Et quid facio si peccaui ? Et in isto proposito quid facturus sum, nec saecularis nec monachus ? Aliquis

55 non eras ante oculos meos] Hieron. tract, de ps. 133, supra p. 284,1. 54 : ‘Monachos et uirgines ego puto illos esse qui ad faciem ministrant domino suo ; saeculares autem, qui sunt quasi in agro de familia’. 09/70 soli monachi saluantur ?] Cf. tract, de ps. 143, supra p. 321, 1. 264 sq.

52 ea licentia] AS; om. ft k qua] S ; quod /S A 53 Si dim.] si me dim A habeo] habebo S 56 mea] om. A non eras minister t. e. de familia] J" ; om. $ A 60 erat] est S Dei] Deo S ; add. et obedire 63 est. Diximus] P A ; En diximus S atque iterum] et iterum atque iterum S 66 uobis] Editt. et codd. inser. fratres carissimi, quibus uerbis nusquam auditores Hieronymus compellat 68 negotiantur] negotiant S 73 saecularis] S inser. est saecularis, ft et 74 et salu.] i' ; sed salu. /S A 81 peccaui ? Et in isto proposito quid facturus sum] peccaui in isto proposito, qui factus sum /3 82 Aliquis] addis S

Morin 404

DE PERSECVTIONE XPISTIANORVM

85

90

95

too

105

559

peccatum peccato maiore cupit emendare ? Si peccasti, et in hac uita constitutus esto paenitens quasi monachus paenitens : non quasi saecularis, sed quasi monachus. Aliquis dicat : Fugi dominum meum, ne me caedat : semper debeo fugere. Si te paenitet quia fugisti, debes reuertere ad dominum Deum tuum. Nemo dicat : Paenitet me quia fugi, et fugere semper debeo. Siue sancti sumus, siue peccatores sumus, non nobis licet mutare propositum. Si sanctus es, beatus es monachus : si peccator es, miser es monachus : tamen monachus es. Non licet mutare propositum, licet dignitatem propositi perdideris. Hoc in commune loquor, et quod uobis loquor, mihi quoque loquor : ne quis se putet habere potestatem mutare propositurn. Rem uobis dico nouam : quasi in conparationem dico, non quasi hoc praecipiam. Duos fac monachos conruisse, hoc est, uterque peccauit. Alius de ipsis simpliciter saecularem se confessus est, uerbi causa, duxit uxorem, et dixit : Non pos¬ sum sustinere, non possum monachus perseuerare. Alius uero qui peccauerat, intellegit peccatum suum, et nulli confitetur : plangit tamen quod fecit, die ac nocte Domini misericordiam deprecatur. Non dico quia bene fecerit, quod peccauerit : ad conparationem tamen eius qui publice sceleratus est, iste sanctus est. Hoc totum quare dico ? Non ut spem peccatoribus dem, et per ipsam spem dem occasionem peccandi. Sed hoc dico : etiam quicumque peccauit, non ei licet mutare proposi¬ tum. Dominus autem potens est, me et uos ab omnibus insidiis diaboli totos liberare.

83 peccatum] peccat ft cupit] cupis S et] A ; om. ft S 83/84 in hac uita] AS; in uita monachi ft 84 monachus paenitens] ft om. paenitens 85 sed] om. S 87 te paenitet] S om. te ; A add. inuenis 86.88 fugere] fugire codd. 87 reuertere] A ; reuerti ft S 91 tamen monachus es] om. ft 100 nulli] nullo A 101 die ac nocte] A ; die noctuque ft ; et diebus hac noctibus S 108 diaboli] diabuli A totos 1.] totus 1. A ; tutos praestare d. Variae in codd. et editt. adduntur doxologiae ; ultima pars tractatus in

k

longe diuersa est.

Morin

405

, '

■

INDEX LOCORVM S. SCRIPTVRAE (*)

3» 19

4, 10 4, 16 6, 2 6> 6, 7. 8,

3 13 2 21

9> 25 11, 1 sqq. ii» 12, 12, 15. 15, 21, 22, 22, 22, 25, 26, 28, 28, 28, 28,

7 1 7 5 11 30 12 13 18 8 32 sq. 11 12 12 sq. 16/18

3°. 37 32, 32 34. 35. 35, 37, 37, 38,

3° 18 19 4 35 11 sqq.

4i, 43, 43, 49,

29 25 34 6

11, 237 34, 125 33i, 63 500, 154 384, 606/607 11, 264 532, 63 11, 260 141, 228 384, 606/607 248, 67 ; 292, 263 292, 271/272 248, 74 292, 278 sqq. 47i, 38 358, 86/87 265, 133 22, 74 274, 47 260, 399 207, 190 ; 461, 67/68 539, 78 384, 606/607 77, 38 77, 38 266, 134

15, 15, 15, 16, 17, 20, 20, 21, 23, 24, 30 32, 32, 33,

5 6 8 sq. 10 15 1 21 25 3 12 12 21 17 17 15 sq. 1 10 23

Leuiticus : 2, 13 11, 3 11, 44 14, 2 sq. 18, 5 33, 3

ON GW

9 12, 12, 12, 12, 14,

127, 7; 439,15/16 3°8,194 452,55; 431,66 38, 117 ; 86, 114 467, 3°6 159, 76 537, 27 GW JW

Exodus : 1, 21 3, 3 3, 14 7, 1 8, 19

372, 260 46, 194

00

83, 15 4, 29 103,38/39; 394,13 18, 245; 37, 104; 99, 125 ; 188, 191 ; 291, 247/248 ; 408, 133 ; 416, 60/61 ; 443, 98/99 3°i, 8 214, 169 281, 145 126, 216 ; 391, 41/42 499, 124 304, 90/91 33°, 27 77, 52 138, 171/172 316, 87/88

49. 7 49, 8

O

3. 9 3. 17 3, 18

Genesis : pag. 60, lin. 160 sqq. 345, 7i 183, 33 184, 67 26, 212 6, 105 86, 127 407, 80/81 145, 88 10, 247/248

GW

Genesis : I, 2 i, 3 I, 7 i» 9 2 2, 9/lO 2, 17 2, 22 3, 8 3, 8 sq.

537, 47 539, 95 13, 33 5 55, 28 ; 301, 350, 75/76 334, 185 ; 534, 41 46, 178 165, 117 534, 35 378, 436 506, 115/116 44i, 41 506, 116/117 189, 30 135, 65/66 277, 35 52, 88 174, 206 ; 489, 58 430, 25/26

455, 151, 432, 106, 463, 133,

149 79 sq. 95/96 106 157/158 7

Numeri : 4, 3 9, 10 sq. 10 11, 12, 12, 15, 18,

5 1 7 32 sqq. 20

19,11 sqq20,8/12 21, 6 33, 52

5°°, 149/150 537, 27 165, 89/90 80, 152 534, 45 245, 142 ; 284, 41/43 133, 14 372, 256/258 244, 535, 534, 365,

127 5i 36 45

(*) Indicem generalem in omnia opera s. Hieronymi inuenies in uol. LXXXII huius collectionis. — Numeris inclinatis indicantur loci ubi uersiculus proprie exponitur.

INDEX LOCORVM

562

Deuteronomium : 14, 89 ; 72, 262 ; 341, 4, 24 5, 10, 16, 17,

3i 10 21 sq. 16

19. 25, 32, 32,

15 7 sqq. 1 2

32> 32, 32, 32,

9 11 15 35

173 82, 6 ; 170, 92 ; 286, 90 478, 13/I4 365. 36/37 51. 62 ; 334, 190 168, 37 456, 167/168 406, 73 442, 77/78 374, 307/308 128, 34 ; 421, 36/37 305, 128/130 143, 22

Iosue : 2

2, 16 3» 17 5, 16 IO, II

112, 113, 531, 54i, 175,

79 108 ; 113, 112 20 144 219

Iudicum : 2, i/5 3. 15 sqq. 4 6, 37/40 7 8

393, 99 378, 436 93, 98 158, 54 93, 97 93, 97

Ruth : 1, 16 4, 7

374, 3i5 456, 168

I Regum : 2, 18 4, 1 7, 10 9» 9, 12, 16,

1 9 17 sqq. 14 sq.

24 24, II 25. 32/34 26, 9 II Regum : 8, 2 15 sqq. 15, 32 16, 5 sqq. 16, 16 17, 5 18, 12

334, 187 52, 64 69, 164 7°, T94 228, 207 229, 219 430, 27/28 3°5, 115/116 3°5, 119/120

IV Regum : 2, 23 6, 15 sqq.

78, 79 ; io3, 16 52, 72

I Paralipomenon : 2, 19 274, 56/57 260, 413 12, 38 242, 75 29, J5 II Paralipomenon : 11, 13 69, 169 lob : 1, 21 1, 22 2, 7 4, 18 7, 1 14, 4 14, 4 sq. 15, 15 22, 3 25, 5 40, 11

174, 194 292, 277 175, 219 22, 82 5°4, 47 175, 215/216 53, 128 308, 3 48, 6 48, 6 48,6

374, 310/311 21, 56 21, 59 22, 98 21, 59 21, 59 23, 120

III Regum : 5. 15 5, 16

III Regum : 10, 26 sqq. 10, 28 12 12, 29 17, 5 sq. 17, 9 19, 11 sq. 21, 19 21, 29

124,166 125,176

Psalmi : 1, 1 1, 1/6 1, 5 1, 6 2, 1 2, 6 2, 8 3, 4 4, 3 4, 7 5 5, 1 5, 1/13 5, 7 5, 13 6 6, 1 6, 2 6, 6 6, 7 7

444, 138/140 39, !5° 39, r46 53, I04; 498, 99/100 44, n8 239, 147 53, io3 ; 239, 147 ; 401, 59/60 ; 498, 98/99 53, i°3 368, 123/124 311, 21/22 358, 84/85 ; 540, 118

493, 70/71 3 sqq. 362, 208 328, 171 168, 48 372, 253/255 372, 265/266 380, 498/499 126, 215 126, 224 19, 9 19, 13 sq. 72 sqq. 371, 221/222 128, 48 ; 181, 48 ; 358, 98/99 19, 9 19, 5 sq. 20, 34/35 192, M/15; 5io, 103 350, 58/60 79 sqq.

S. SCRIPTVRAE Psalmi : 7, i°

7. 16 8, 2 8, 3 8, 5 9 9» 1 9. J5 9. 16

9, 20 sqq. 9. 26 9. 29/3i 9. 35

10, IO, 10, 10, 11,

1 2 2/8 3 2

11. 13. 13. 14 14, 15,

7

1 3

i/5 1/10

15. 2

15, IO 16, 4 17. 3

17, IO 17, 12 17, 34 18 18, 2

5 8 13 sq. 8 7 I 2 15 32 l/2 4 5 7 9

10

28, 28, 28, 28,

365/366 91/92 27/28 17/18 ; 387, 81/82

Psalmi : 28, 8 28, 9 28, 10 31, 1 32, 4

365, 52 sq. in, 54 29, 30 sq. 198, 85 29, 33 sq. 29, 34 sqq. 361, 171/172

32, 32, 33, 33, 33, 35,

35 5, 1 98, 84

35, 7

355 sqq

35, 10 38, 7 38, 13

421, 322, 165, 322, 207, 500,

47/48

277/278

6 17 8 9

12 6

95

278/279 181 168

30 sqq. 364 sqq.

202, 21 401, 48/50 ; 413, 273 438, 146/147 139, 182; 373, 294/295 235, 13 35, 22; 134, 56; 159, 80; 183, 50; 441, 33/34 3°7, I73/I74 29, 32 sq. 161, 127 ; 182, 4 ; 291, 250/251 ; 293, 23 ; 408,

131 49, 4; 432, 76/77 433, 101/102 53, 95 ; 239, 131 52, 66 ; 324, 56/58 384, 587 419, 176 515, 281/282 3°7, 157/158 194, 66 532, 65 54i, 139/140 373, 283/284 548, 9/11 548, 9/11 426, 75/77 330 sqq.

532,58; 532, 60 53°, 8 ; 531, 24; 531, 26

5 5 sq. 6 7

53i, 29 53i, 32 53i, 35 53i, 40

532, 42; 532, 44 ; 532, 45/46

3i4, 30/3i 23 sqq.

1

OO

hi

18, 18, 18, 19, 20, 21, 21, 21, 21, 22, 22, 22, 23, 23, 23, 28 28,

376, 436, 546, 196,

563

38, 14 39, 3 39, 9

41 41, 8 43, 6 43, 23 43, 44, 44, 44, 44,

26 2 5

8 11 sq.

44, 14 44, 17 45, 5

48, 49, 5°, 50, 5°,

13 16 3

6 9

50, 11 50, 12 50, 13 5°, i5 50, 16 50, 19 51, i° 5 5/59, 1 56, 9 62, 2 62, 3 63, 5 63, 7 66, 2/8 66, 7 67, 2/36 67, 24

532, 532, 395, 425, 518, 334, 378, 264, 421,

47; 532,50/51 52 24/26 42 52/54 184 431/433 100; 512, 194 45

158, 49; 332, 95; 442, 68/69 137, 125 ; 183, 51 ; 333, 126/127 ; 524, 8 ; 536, 9 37, 77 J 225, 102 241, 3° 256, 296 ; 391, 58 ; 409, 141/142 188, 206 14, 75; 286, 89/90 218, 307; 375, 354/355 342 sqq.

61, 178 ; 359, m/112 139, 176 ; 165, 99 40, 6 ; 84, 42 ; 437, 102/ IO3 40, 6 125, 188 374, 329/330 278, 58/60 374, 330/332 ; 463, 136/ 138 320, 225/226 68, 125 in, 68 ; 431, 70/71 414, 18/19 i 476, 85/87 57, 60 47°, 394/395 311,12/13; 47°, 395 106, 129 ; 114, 153 ; 340, 133/134 ; 47°, 401/402 178, 11 470, 397/399 54, 134

470, 406/407 470, 395/396 330, 39 140, 205 ; 155, 173 364, 4 sqq. 308, 504/505 97, 60 ; 199, 128 199, 127 129, 62 198, 80 34 sqq. 339, 99/ioo i 397, 97 40 sqq.

223, 41

INDEX LOCORVM

564 Psalmi : 67, 3i 67. 32 68, 24 72> 72, 72, 73. 73. 73. 73. 73. 73.

2 9 20 11 i2 13 13 sq. 14 19

51, 39 ; 71, 213 114, 144 410, 179 238, 114 ; 238, 116 317, 110/111

in, 69 125, 185 107, 167 44, 144 229, 237 5 37, 20 119, 27 ; 460, 9/10 ; 547, 75

74. i/3 74. 9 75, 2

363, 238/239 ; 394, 125/ 127 35, 35 ; 89, 205 ; 453, 70/71 ; 488, 39/40; 497, 58; 441, 48/49

75, 75, 76, 76, 77, 77, 77, 77, 77, 78,

2/i3 3 2/21 5 1 1/15 12 i2/i4 57 8/13

49 sqq.

79, 80, 80, 80, 81,

9 1 5/17 11 1

76, 25

338, 80 55 sqq.

216, 241 64, 13 sqq. 65, 27 sqq.

369, 152 64, 19 sqq.

69, 139 7 4 sqq. 76, 1 sqq. 78, 85 sqq.

28, 4 ; 319, 185/186 58, 116; 286, 90/91 ; 293, i°/n

8i, 1/8 81, 6 81, 6 sq. 82, 2/19 83, 83, 83, 83,

i/i3 2/8 8 12

84, 84, 84, 86, 86, 86,

1/13 i/i4 12 1/7 2 5

*-* .Gn

OO OO

87, 1/19 88/100 88, 1/11 88, 3 88, 13 88, 35/53 88, 49 89, 1

82 sqq.

58, 116 ; 126, 214 ; 242, 60 ; 293, 10 ; 436, 77 242, 60 90 sqq. ; 385 sqq. 95 sqq. 390 sqq. 394, 128 393, 121 394 sqq. 102 sqq.

442, 7° 109 sqq.

337, 29/3o 114, 159 sqq. 399 sqq.

420, 2 sq. 404 sqq.

3°4, 103 411, 206 411, 215 sqq. 412, 254 sqq.

381, 521/522 ; 478, 24 420, 5/6

Psalmi : 89, 1 sq. 89, 1/13 89, 1/14 89, 16 89, 17 9°, i/7 90, 1/13 9°, 5 90, 11/16 9i 91, 2/6 92, 92, 93, 93, 93, 93, 95,

1 i/5 1 i/i3 16/20 16/22 1

95, 95, 96, 96, 96,

5 7/io 1 1/6 1/10

97, 97, 98 98, 98, 98, 99, IOO,

i/9 8

120, 44 sqq. 118 sqq. 414 sqq. 126, 208 126, 220 127 sqq. 420 sqq.

205, 126 132, 145 sqq. 133 sqq. 424 sqq.

167, 5/6 429 sqq. 447 142 sqq. ; 433 sqq. 436, 95 sqq. 146, 134 sqq. 149, 2 sqq. ; 317,

121

122 ; 348, 5/6; 439 291, 245 152, 102 sqq.

167, 7 156 sqq. 440 sqq. 161 sqq.

432, 71/72 167 sqq.

1 4/6 5 2 l/8

167, 170, 438, 180,

9 106 sqq. 163/164 3

175 sqq.

IOI, I

74, 4; n8, 5

101, IOI, 101, 102, 102, 102,

177 sqq.

1/7 10 10/15 1/4 4 15

103, 1/35 103, 4 103, 15 103, 17 103, 26 103, 32 104, 1/6 104, 13/24 105, i/7 106, 1/9 106, 15/16 106, 23 sq. 107, i/l4 107, 3 108, 1/17 108, 6 108, 21/31 109, 1 109, 1/7 109, 4

148, 185 ; 340, 146/148 179, 43 sqq. 180 sqq.

205, 127 178, 21 182 sqq.

160, 267, 514, 514, 443,

95 165 235 233/234 85/86

189 sqq. 190, 46 sqq. 192 sqq. 195 sqq. 199, 111

189, 15 201 sqq.

350, 48/49 209 sqq.

317, 118 ; 378, 427 216, 236 sqq. 384, 588/590 222 sqq.

50, 10; 372, 252/255

S. SCRIPTVRAE Psalmi : no, 1 no, 5 no, 9/10 m, 1/5 112, 7

230, 1

230, 9 231, 15 sqq. 231 sqq. 524. 17

113> 113, 113, 113,

3

39. 140

5 sq. 12 16

410, 180

H4. 114. 114. 115 115, ”5, ii7. 117, 117,

i/9 4 9

117. 117, 118, 118, 118, 118, 118, 118, 118, 118, 118, 118, 118,

22

13 15 x4

16 19 24

1 n 18 27 30 61 62 83 103 105 137

119. 1/l 119, 1 119, 2 119. 4 119. 7 120, 1 120, 4 I 21, I 123. 123. 125, 125, 126, 126, 127, 127, 127,

5 7

1 5

1 5 1 1/6 2

127. 3 128, 1/2 128, 1/4 129, 3

37°. 193

291, 252 234 244. 134 245. 138

240 sqq. 363, 246 ; 373, 284/285 446, 186/187 373. 295/296 162, 32 347. 63/64; 548, 6/7 292, 275/277 543. x3/i4 32, 52 ; 546, 45/46 234. 88 436, 81/82 ; 460, 25/26 546. 47 546, 46/47 272, 75 235, 16 200, 138 82, 211 127, 241; 358, 88/89 364, 274/275 240 sqq. 5 5, 8 ; 99, 107 ; 198, 95 ; 208, 214 260, 403 308, 200/201 338, 89 51. 46; 99, 109 ; 357, 63/64 57, 65 ; 525, 44/45 99, no 228, 202 128, 22 ; 420, 19/20 116, 216/217 542,3°; 543, 47/48 123, 133 ; 368, 138 547, 82/83 318, 161/162 261 sqq. 263, 70 sqq. 140, 206; 318, 162/ 163 37, 93 209

Psalmi : 132, 1 132, 133. T 3 3. 134, 135, 135, 135, 135, 135, 136, 136, 137, 138, 159, 139, 140, 140, 141, 142,

1/3 i/3 2 1 sq. l/7 13 15 17

23/25 1/9 9 l/5 12 2/10 14

1/10 5 1/8 1/10

143, 1/15 143, 1

145, 1/10 146, 1 146, 147, 148, 148, 148, 148, 148,

1/11 12/18 1/13 4 sq. 5 6 7/10

149, i/9

1, 1, 3, 3, 3, 4, 4, 5,

3 4

6, 8, 8, 8,

25 12 sqq. 15 27

16 18 34

6 8 22

15, 32

16, 2 18, 17 18, 21

x79

418, 142/143

I3I> 7

172, 146

273

287, 144/145; 464, 186/ 187 275 sqq. 283 sqq. 56,36; 235, x92 286, 94/96 292 sqq. 294, 43 294, 46 294, 50 294, 52 295 sqq. 306, 134/13 5 298 sqq. 72, 261 300 sq. 301, 27 301 sqq. 140, 218 ; 185, 105 308 sqq. 310 sqq. 313 sqq. 352, 135/137 322 sqq. 330, 20 sqq. ; 336, 221 sq. 329 sqq. 336 sqq. 343 sqq. 60, 156 ; 291, 251/252 463, 133 348, 185 347, 143 348 sqq.

Prouerbia :

268, 201/202; 361, 178/

131, 1 131, 1/6

565

19, 8 20, 8 21, 1

364, 268 376, 374/375 379, 447/448 6, 108 272, 92/93; 553, 46 265, no 265, no 245, 154 ; 272, 77/78; 401, 62/63 421, 24/25 375, 348 3i7, 134 293, 26/27; 519, 7°/ 7i 362, 200 359, 139/140 293, 7/8 252, 183 ; 287, 129/130 ; 302, 36/37 ; 380, 487/ 488 ; 435, 62 362, 203 359, x4° 47, 203 ; 54, 138 ; 299,

566

INDEX LOCORVM Isaias :

Prouerbia : 32 ; 3I7> 129/130 ; 329, 199/200 22, 20 23, 1 27, 16 3°, 17 3i, 4

157, 17 64, 3 197,55 ; 34i. 175/176 333, J4i 267, 169

Ecclesiastes : 1, 2 3T4, 42/43 1, 18 370, 204 352, 120/121 ; 471, 39 4, 12 7, 24 sq. 137, 129 11, 2 20, 29 ; 123, 129 ; 545, 23/24 12, 6 61, 202 Canticum Canticorum : 398, 115 ; 406, 63 1, 1 1, 2 sq. 277, 44/47; 497, 53/56 460,30/31 1, 3 1, 6 130, 104 ; 422, 61 374, 327/328 1, 15 38, 107 ; 394, 14/13 2, 1 2, 8 sq. 282, 180/181 2, 11 156, 199 2, 12 98, 87 172, 153 ; 243, 168 3> 4 374, 326/327 4, 7 76,295266, 151 ; 267, 5, 1 166 5, 2 525, 44 Sapientia : 1, 6 1, 11 2, 24 sq. 8, 2 16, 21

376, 368/369 15,117; 233, 229 445, 169/171 265, 108 338, 69

Ecclesiasticus 289, 199/200 3. 33 10, 9 18, 244 283, 87/88 ; 467, 273 15. 9 15, 18 505, 107/108 25, 12 234, 97/98 27, 12 4i, 37 Isaias : 1, 2 1, 3 1, 6 1, 13 sq. 1, 15 1, 16 1, 18 2, 3 3, 12 4, 4

26, 198 524, 6/7 33°, 45/46 361, 191/192 302, 28/29 114, 152 340, 132/133 223, 36 3°5, 124/125 362, 232/234 ; 371, 226

5, 6

48, 232 ; 158, 47 ; 203, 74 J 332, 100/101 ; 442, 76/77

6, 6, 6, 6,

1 5 7

8

7, 14

8, 18 9, 1 9, 2 9, 6

11, 10, 11, 11, 13, 14, 14, 19,

1 13 1 2 2 12 13 sq. 1

20, 6 21, 22, 26, 27, 28,

7

1 18 3

16

29, 8 29, 13 34, 4 40, 6 40, 8 4°, 12 43,26 47,14 5°, 5 51,17 52,1 52,2 52, 6 53, 1

53, 2 53, 2 sq. 53, 4 53, 7 53, 8 56, 7 57, 15 62 sqq. 62, 2 62, 10 62, 11 63, 1 63, 3

83, 21 255, 267 255, 272 146,145; 255,273; 520, 116 38, 124 ; 321, 138/139 ; 527, 237, 370, 232, 396, 394, 434, 107,

107 76 ; 551, 73/74 188 52 65 16/17 16/17 166

375, 344/345

no, 19 87, 148 90,25 594,116; 252,175 72, 252; 158, 57; 159, 63 sqq-; 441,43 157, 35 ; 168, 39/40 ; 440,14/15 26,219 282,175 117,252 hi, 67 549,28 51,57 372,247/248 183,32 97, 63 ; 417, 93/95 417, 93/95 522, 186 3ir> 37/38

254, 259 ; 362, 225/226 105, 80 363, 248/249 in, 66 294, 49 465, 215 59, 128 ; 162, 33 ; 316 90/91 ; 418, 150/151 218, 278 429, 13/I4 401, 67/68 340, 130 ; 454, 114 521, 137/138 ; 426, 63 493, 87 432, 94/95; 441, 51/52 no, 39 161, 8 109, 209 264, 86 45, 160 ; 42* 77/78 45, 158; 76, 24; 207, 180 ; 322, 276

S. SCRIPTVRAE Isaias : 65, 5 66, 1 66, 2 66, 7

53. 108 171, 126 ; 360, 144/145 62, 209; 169, 72; 443, 86/88 532. 45

Ieremias : 1, 5 i» 13 1, 14 2» 13 2, 21 3, 3, 5, 6, 9, 12, 13, 13, 13, 13,

8 22 8 16 21 9 1 sqq. 11 16 23

15, 15

15, 16 15, 17 16, 16 17, 5

17, 23, 25, 26, 28, 48, 49, 5i» 51,

16 23 15 sqq. 18 25 10 16 7

15 sq.

Threni : 2» I 2, I 8 3. 24

Baruch : 3, 12 3> 38

Ezechiel : 1, 1 1, 2 1, 5 sqq. 1, 6 sqq. 1, II I, 12 1, 16 sqq. I, 17 1, 18

466, 240/241 206, 162 x97> 56; 411, 207/208 26, 201 ; 166, 126 ; 542, 25/27 76, 27 213, 151 120, 55 93. ”2; 334, 189/190 i53> I24 ; 262, 42 ; 263, 56/57; 516, 323 3°2, 43 494, 90/91 279, 9° 168, 21 no, 22 ; 316, 77/78 22, 102 235, 44 236, 45

236, 51 ; 308, 192 ; 322, 293/294 362, 220 208, 219 18, 259 488, 41/42 363, 250 no, 34 ; 268, 207/208 110, 20 202, 33 185, 120 71, 204; 387, 65/66 442, 59/60

171, 142 r3> 4°; 56, 32; 105, 96 262, 32 ; 300, 12

Ezcchiel : 1, 20 1, 27 sq. 9, 4 9. 6 10, 5 I0, 13 n, 19 13, 2 sq. 16, 25 16, 42 16, 5 5 17 17, 2 sq. 17, 3 17, 7 18, 4 18, 21 20, 25 22, 18 24

27, 28, 28, 28,

3

29, 33, 33, 37, 40 40, 40, 44, 44, 44, 46, 47,

9

12 13 sq. 16 6 12 16 sqq. 22 31 2 2 sq. 3

8 8 sqq.

500,161 457,222/224 451, 1/2 43, 106/107 164, 69 164,71 61,197/201 164,71 164, 74 ; 182, 23

164, 69 335, 204/206 499, 131/132 499, 131/132 420, n 163, 62 295, 67/68 9i, 5i 117, 248 304, 97/98 363, 241 185, 121 168, 39/40 55°, 63 550, 63 478, 28/29 312, 38/39 464, 160/162 362, 230 206, 163 114, 148 87, 150 87, i55 3i, 37; 43, 93 316, 81/82 37i, 222 i93, 40 75, 59 124, 149 20, 30 20, 30 124, 154 521, 158/160 124, 147/148 125, 147/148 62, 219

Daniel : 3, 18 4, 10 7, 9 sq. 7, 10 7, 27

12, 1 !2, 3 13, 56

542,27/28 203, 70

567

Oseas : 1, 2 1, 10 4, 12 4, 14 7, 4 7, 11 9, 14 Ioel : 2, n 2, 32

324, 63/66 57, 63 83, 23 ; 170, 97 43, 106 245, 171 245, 171 33i, 77 552, 3

i35, 62 396, 72

465, 217/218 304, 104/105 191, 89 ; 342, 203/204 7°, 179 320, 216/217

425, 24

334, 163/164

INDEX LOCORVM

568

Matthaeus : 4, 6

Amos : 00

1.3 sqq-

5, 60 425, 21

4, 4, 4, 4, 5, 5, 5, 5,

Abdias : 185, 120

4

Michaeas : 2, 9

357, 62/63

Nahum : b 9

Habacuc : 1, 16 2, 1 2, 3 3, 3 3> 4 3, 8

3°4, 94/95; 243

363,

325, 94 i97, 46 53i, 37 52, 81

488, 10/11

Aggaeus : b 1 2, 12

55, 24 485, 33/34

3

3 sqq. 4 5

242/

148, 195 ; 186, 148 105, 90/91

Sophonias : 1, 12

8 sq. 11 18 sqq. 19

5, 8 5, 9 5, 14 5, 17

5, 5, 5, 5, 5,

22 23 25 27 28

5, 39 5, 45 6, 10

6, 11

3, 1 3, 2

3> 3. 4, 9, ii, 12,

3 4 7

16 8 10

13> 7

291, 237/238 ; 396, 63 374, 3°6 211, 80 ; 226, 139 ; 379, 457/45 8 212, 96 ; 379, 467/468 212, 90 ; 226, 143 212, 94 IIO, 20 61,193; i64, 67 63,240 49b 140 219, 311

Malachias : 3» 1

45b 21

3, 2 sq. 4, 2

363, 234/236 41, 31 ; 550, 56/57

Matthaeus : 1, 21 1, 23 3. 2

3> 3» 3, 3,

3 9

15 16

3, J7 4, 3

36, 42; 74, 8/9; 243, 97 38, 124 455, 138/139 109, 206 55b 78/79 53b 25

530, 11 60, 175 ; 530, 9 ; 531, 27/28 533, 19

151 ; 423, 120/121 ; 20 197/198 31 181

5°5, 79 29, 43 ; 42, 66 ; 177, 3 123, 138 349, 40/41

116, 222 ; 238, 113 ; 543, 48/49

Zacharias : b 9 2, 1 sqq.

132, 5 34, 319, 356, 370,

6, 22 6, 24 6, 26

12, 9 ; 100, 155 260, 421 5b 48 ; 85, 96 ; hi, 71 ; 294, 42 42, 61 ; 406, 71/72 328, 181 257, 330 227, 175 455, 125

300, 14/15 ; 421, 25/26 ; 455, 123/125 13b i34 ; 358, 106/107 ; 422, 77/78 206, 159 ; 344, 56/57 35, 32; 345, 101/102; 407, IOO 295, 7^72; 326, 111/ 112 ; 295, 72/73 512, 191/192 506, IIO 319, 190/192; 326, 100/ IOI

6, 3° 6, 33 7, 6 7, 13 7,13 sq7, 14 7, 23 8, 11 sq. 8, 20 8, 21 8, 22 8, 25 8, 29 8, 32 9, 9, 9, 9, 10, 10, 10, 10, 10, 10, 10,

9 20 sqq. 22 28 8 15 16 19 26 27 28

10, 37

121, 78/79 55, 18 233, 84 113, 123 32b 247 438, 148/149 10, 241 197, 53 391, 60/61

505, 90/91 505, 89/90 40, 8 ; 432, 90 ; 437, 103 157, 10 467, 282/284 492, 44/47

47, 222 ; 280, 129 173, 187 173, 186 493, 55/56 363, 242 102, 213 319, 186/188 83,31/32 68, 114 262, 36 ; 445, 183/185 506, 110/111

S. SCRIPTVRAE Matthaeus : 10, 40 11, 8 11, 11 11, 12 11, 15 11. 25 11, 28 11, 29 12, 36 12, 43 sqq. 13, 25 sqq. 13. 29 13. 31

13, 34 sq. 13. 35

13, 13. 13, 13. 14. 15,

45 sq. 46

55 sq. 58

25 4

15. 14 15. 24

16, 4 16, 6 17. 1 17. 5 17. 17, 18, 18, 18, 18, 19,

19 20 7 7/9 20 21 sq. 21

19, 20, 20, 20, 20, 20, 22, 22, 22, 23, 23,

23 15 16 22 23 30 29 32 43

2 27

23, 37 23, 38 24, 12

100, 166 ; 115, 195 ; 152, 109 ; 520, iio/iii 454. 102 101, 181 sqq. ; 221, 390 ; 518, 44 461, 63/64; 438, 151/ 152 ; 515, 298 105, 80 ; 512, 190/191 ; 5 5 5. 107 182, 15 ; 310, 53 ; 433, 102/104 79, 105 ; 169, 64 90, 23; 273, 20; 310, 46/47; 418, 144 83, 28 ; 302, 37/38 465. 221 196, 19 88, 194 184, 90/91 65, 48 66, 68 516, 314/316 153, 124 ; 262, 45 218, 290 325, 74/75 120, 61 ; 416, 75/76 506, 115/116; 506, 116/ 117 436. 93/94 475. 27 ; 488, 32/33 69, 138 538. 5° 479. 58/59 42, 74; 60, 175; 158, 43 J 483. 231 315. 74/75 466, 263/264 219, 313/314 503 sqq.

321, 260/261 259, 369 148, 180/181 ; 319, 198/ 200 96,31 445,161/162 19°. 45; 474, 39/40 243. 99 243, IOO 273.2/3 66, 64 239.157; 367,112 222, 6 493. 7o/7i

16, 162/163 ; 41, 47 217, 249 ; 269, 208/210 ; 421, 34 ; 550, 60/62 247, 36 ; 268, 213/214 ; 336, 10 sq. 341, 169

Matthaeus : 24, 16 24. 28 24, 35 25, 33 26, 29 26, 35 26, 37 26, 38 26, 39 26, 27. 27, 27, 27. 27. 27. 27. 27, 27. 28, 28, 28, 28,

49 6 sqq. 9

18 39 sqq. 45 49 52 sq.

60 62/65 5 sq. 10 13 19

Marcus : 1, 1/12 1, 7

569 357, 65/66 455, i4°/i4i 31, 3i J 43°, 39/40 379, 452 ; 422, 79/80

185, 103 310, 37; 5i5, 285/ 286 228, 192 216, 229 ; 220, 361 ; 228, 191 77, 48 ; 216, 230 ; 228, 196 ; 243, 98/99 209, 13 67, 92 67, i°5 468, 322 210, 45/46 67, 79 218, 292 462, 73 521, 162 522, 175/181 522, 195/196 42, 69 ; 276, 15 210, 49 428, iio/iii

451 sqq.

454, 108/109; 46i> 43/ 44

1, 1, 1, 4. 4. 4, 5. 5. 6, 8, 8, 8,

8 13/31 16/20 12 34 39

2

461, 47 460 sqq. 492> 32/37

135, 60 65, 36 62, 216 322, 267

30/43

470 sqq.

35 sqq. i/9 21 22/26

473, 3/4 473 sqq.

9. 10, 10, 10, 11, 11, 11, 11. 11,

i/7 45

13, 14, 14, 14, 14, 15, 15,

474, 6 474 sqq. 477 sqq.

18, 230

47

475, 23

50 1/10 9 sq. n/14 15/17 15 sqq.

475, 28/29

32/33 3/6 13 sqq. 3i 7i 25 29

496 sqq. 496 sqq.

484 sqq.

550, 68/69 457 sqq. 491 sqq.

34,117; 463,127

495, 145

322, 279/280 402, 80/81 67, 80 218, 291

INDEX L0C0RVM

570 Lucas : i, 3 i. 5 i, 8 L 3i 1, 32 1, 1, i, 2, 2, 2, 2,

35 4i 69 7 7 sqq. 34 52

3, 3. 4, 4> 5, 6, 6, 6, 6, 6, 7, 8, 9, 9,

6 23 5 sq. 29 sq. 6 6 12 21 25 45 37 sqq. 8 23 28

9. 9, 10, 10, 10, 11, 11, 11,

3i 58 16 19 30 sqq. 15 26 52

12, 12, 12, 12, 12,

2 11 sq. 20 35 49

I3» 3 13, 6 sqq. 13. 11 13, II sqq. 13. 13. 14, 15> 15, 16, 16, 16, 16, 17,

27 35 33 17 18 9 13 19/31 22 sq. 21

18, 2 18, 18 sq. 19, 12

373,300 454. 92/93 454, 92/93 74. 8/9 359, 138/139 527, 104/106 516, 22 165, 98 275, 67/68 524 sqq. 227, 155 375, 340/341 97, 62 500, 142/143 226, 145 sqq. 402, 90/91 462, 97/98 211, 76/77 459, 277/278 99, 127 ; 116, 223 238, 114 144, 56 498, 91 65, 33 ; i°5, 80 ; 159, 74 154, 159 479, 5 8/59 481, 167/168 275, 74/76 552, 13 424, 139/140 33,9°; 296,21 218,289 211,70 499, 117/119; 408, 121/ 122 83,31/32 146, 122 324,53/54 540, hi 546, 40/41 411, 213/214 489, 53 41, 41 ; 181, 37 ; 326, 127/129 230, 248 10, 241 336, 10/11 ; 413,313/314 319, 198/200 464, 167 5 10, 100/101 78, 84 ; 96, 23 ; 390, 8/9 5°7, i/3 507 sqq. 461, 68 141, 243 ; 461, 61/62 ; 469, 379 J 523, 204 84, 64 312, 56/58 169, 54

Lucas : 19, J3 sqq. 19, 17 19, 33 19, 4i 20, 37 sq. 21, 2 sqq. 23, 34 23, 46 25, 53 24, 5 24, 32 24, 39 24, 42 Iohannes : 1, 1 1, 1 sq.

1, 1, 1, 1,

i/i4 3 3 sq. 12

1, 14

1, 26 1, 29 1, 2, 2, 2, 2,

33 7 sqq. 13 sqq. 15 16

3> i3 3, 18 3, 29 3, 3° 4,13 sq4, 34 5, 22 5, 5, 5, 6, 6, 6, 6, 6, 7,

27 39 46 41 41 sqq. 44 54 55 37 sq.

7, 8, 8, 8,

39 31 sq. 34 39

368, 120 3 5 5, 7 484, 2 268, 210/211 311, 19/20 244, 117 24, 138 ; 210, 43 ; 402, 89 223, 61 ; 324, 400, 33/34 521, 164 522, 200/201

45/46 ;

254, 257 521, 149/15° 472, 86

339, 132, 339, 539,

118/119 162 sqq. ; 223, 54 ; 96/97 5 526, 77/78 ; 76

517 sqq.

496, 13/14 518, 47 sqq. 86, 111 ; 224, 90 ; 338, 78/79 339, 97/98 / 380, 502/ 504/ 429, 3/4/ 44°, 9/ 526, 78 469, 378/379 ; 523, 203/ 204 8, 150; 340, 129 ; 454, 113 43, 101; 458, 247/249 234, 100 491,5/6 49 !> 7/8 494, 121/122 25, 163 9, 215 454, 106/107; 456, 178 454, 105/106:461,44/45 542, 29/30 264, 93 49, 36 49, 36 66, 62 513, 226/227 108, 195 ; 185, 101 230, 12 37, 81 337, 59/6o 226, 124 73, 270 ; 166, 140 ; 321, 248/249 350, 50/5i 383, 578/579 546, 35/36 190, 41

S. SCRIPTVRAE Iohannes : 8, 44 8, 56 9, 4i 10, 8 10, 11 10, 12 io, 18 10, 22 n, 11, 12, 12, 12, 12, 12,

43 44 4 24 24 sq. 28 sq. 32

14, 2 14, 6

14, 8 14, 9 14, i° 14, 21 14, 23 14, 27

14, 14, 14, 15, 16, 17, 17, 17, 18, 18,

28 3° 31 19 33 5 6 24 1 36

19, 19, 19, 19, 19, 20, 20, 21,

6 14 15 34 37 15 17 II

466, 251/252 194, 69 ; 477, 129 327, 146/147; 398, 135 337, 39/4o; 520, 117/ 118 313,69/70:445, 160/161 88, 173 218, 298 sq.; 230, 241 ; 381, 518/519 155, 182/183 47, 228 ; 73, 293 326, 124 499, iq8 337, 5i/53 ; 498, 87 38, 113 60, 175 121, 74 ; 204, 85 ; 229, 235; 550,47/48 390, 22/23 11, 269; 35, 30; 58, hi ; 107, 163 ; 129, 57 ; 158, 50 ; 203, 69 ; 263, 62; 300, 42; 310, 4; 312, 54; 332, 97; 362, 219 ; 386, 37 ; 413, 278 ; 546, 45 428, 141 35, 16 ; 428, 142/143 360, 155/156 ; 372, 262/ 263 362, 204; 445, 168 43i, 44/45 50, 24; 71, 211; 124, 162; 156, 195; 261, 426 ; 269, 236/237 ; 338, 80/81 320, 205/206 23, 134; 221, 397 247,35; 268,213 503,17 471,23 373, 278 48, 18 ; 180, 10 411, 202 229, 223 503,16 24,137; 45,164; 209,18 67, 79 ; 67, 83 45, 164; 402, 83/84 407, 90 491,140 523, 21 I 523, 212/213 462, 97/98

Actus Apostolorum : 1,6 497. 34/35 1, 7 497, 4i/42 I, 20

38

212, 114

57i

Actus Apostolorum : 255, 262 2, 3 2, 13 77, 60 ; 267, 180 2, 29/32 366, 77/85 233, 74; 468, 307/308 3, 6 276,30 4, 32 8, 1 527,130/131 10, 34 3°3, 69 16, 18 468, 308 21, 40 96, 27 Rom. : 1, 1 1, 3 1, 17 1, 25 2, 11 2, 13 3, 4 5, 3/5 5, 12 sqq. 5, 20 6, 12 7, i4 7, 23 7, 24 8, 8, 8, 8, 8, 8, 9, 10, 10, 11, 11, 11,

3 8 9 15 22 28 i6 5 21 17 17 sq. 25 sq.

11, 32 11, 33 12, 12, 12, 12, 12, 13, 14, 14, 15, 15, 15, 15, 15, 16, 16,

1 11 18 19 20 12 sq. 5 21 19 20 24 24 28 16 20

245, 144 440, 5/6 462, 84 171, 129 86, 116 398, 131/132 15, ”9; 242, 63 235,43; 3°9,23 409,154 245, 157; 346, 129/130 13, 47; 54, 137; 244, 140 ; 329, 199 62, 232 ; 436, 81 238, 128 ; 249, 100 ; 303, 7i/73 74, 25 ; 239, 129 ; 249, 102 ; 303, 75/76 42, 62 39i, 47 39i, 51/52 35°, 73/74 344, 5i 38, 138/141 207, 206 463, 157/158 403, 108 ; 421, 38/40 199, 120 sqq. 73, 279 81, 188 ; 490, 108 163, 137, 425, 152,

472,

60/61 ;

51; 194,73 ; 439, 9 126 ; 382, 550/552 ; 38/39 11 2

341,173; 546, 42 258, 366 ; 338, 87/89 143, 22 143, 26 ; 258, 356 286, 108/110 527, 115/116 267, 170 339, 104/105 89, 214/215 89, 215 339, 108/109 89, 215 398, 117 128, 24 H. P. (uiYia)

INDEX LOCORVM

572

II Cor. ;

I Cor. :

h

2 I, 5

4, 7

334,174/175

69,

156; 70, 200;

131,

120

232,47

5, 5, 5, 5,

127, 6 256, 291/292 ; 391, 55

i, 23

278, 79/80 ; 503, 7

1, 24

6, 107 ; 59, 125 ; 66, 67 ;

2, 13

25; 331,72/73; 418,147 6, 101/102 ; 12, 25

21 6, 12

2, 15

356, 29

6, 14 sq.

3, 3 3. 6

242, 58

6, 15

141, 241 ; 442, 81/82

6, 16

290, 227; 397, 94/96

3, 8 3, 10

147, i67

8, 9

74,5; 119,15; 216,224

100,151; 118, 258 ; 293,

85, 105 ; 109, 14

442, 53/54

3, 16

117,

233 ;

290,

16

11, 3 n, 6

73, 265 ; no, 31

3, 12 3. 13

1 6

232/

547/549

172, 172; 382, 381, 522/523 387, 76/77 14, 85 ; 445, 165 465, 222/223

376,376/377 89, 222

n, 14

130, no; 422, 63

12, 2

344, 66 37i, 207 97, 69; 218, 286; 249,

4, 20

55, 26

12, 9 12, 10

5. 5 5, 8

97, 67 537, 48

13, 3

100, 165 ; 115, 194

7, 7

262, 27

13, 12

398, 117

233

103 ; 371, 208

7, 23

181, 43

7, 3i 8, 5

3i, 3° 58, 115

1, 18

8, 6

293, 19/21

3, 16

247, 28 408, 116/117

9, 26

271, 56

3, 22

439, 9

9. 27

54, 147 ! 249, 99 ; 303,

3, 27

279, 86/87

4, 6

10, 4

73/75; 317, 133 186, 126 ; 298, 87 ; 306,

13, 35 ! 403, 538, 60

10, 10

135; 43°, 30/31 68, 134

10, 12

179, 62

10, 31

6,

87;

Gal. :

280,

136;

4, 16 4, 24 5, 17 6, 7

289,

6, 14

105/106

479, 80 97, 56 ; 408, 108/109 264, 85 139,194; 350,56/57

176/177; 486, 53/54

3

499, i°4

Eph. :

47, 206

1, 21 2, 5 2, 6

12, 23

504, 38 5°4, 4i/43 504, 57/58

13, 9

204, 108 ; 239, 143 ; 240,

3°4, 87/88

25

2, 15 2, 16

13. 12

239, 144

4, 5

316, 104

394, 19 277, 5i/52

11, 19 12 12, 21

14, 38 15, 9 15, 26

2, 14

io, 242

4, 8

46, 190 ; 293, 5/6 ; 370,

4, 13

205/206

4, 26

343, 17 15, 102 7, n6; 314,39 124, 163 ; 398,

195, 98

57, 67 ;

216,

15, 41 sq.

293, 24; 443, 101; 503,

5, 13 5, 32

421, 49

15, 49

27

6, 12

286, 104/106

15, 50

314,36/37; 391,39/40

6, 16

26, 195

15, 53

382,541

15, 54 sq.

306,141/142

15, 55

238, no

1, 23

16, 20

398, 117

2

Philipp. :

, 6 sqq.

II Cor. :

74, 26 ; 256, 304 58,

103 ;

181,

301,

32 ; 219,

28/29;

89 5 412, 229/230 512, 193 460, 32

2, 9

94, 128 ; 410, 177

3, 13 3, 15

35, 12

219,

407, 84/85

321;

3, 13 sqq. 3, 15 4, 4

243 ;

332

24, 139 248, 48

2, 15

113/114

3, 8

, 5l6,

229

232 320/321

164, 74; 271, 57/58 527, 115/116

367,

S. SCRIPTVRAE Philipp. : 3. 19

320, 231/232

3, 20

29c 254; 391. 34; 408, 135 ; 443, 101/102 124, 163/164; 260, 415 374. 318

4, 7 4, 13

Coloss. : 1, 15 1, 16 1, 26

33, 12

3. 4

187, 164 33, 24; 59, 126; 520, 134/i35 496, 17/18 241, 32 438, 160/161

4, 6

435, 149/150

2, 3 2, 8

I Petr. : 1, 12 2, 8 2, 11 2, 22 2, 23 3, 21 4, 11 4, 18 5, 5 5, 8 5, 13

573 397, 101

248,71 256,293/296 23,136 429,156 545, 22 532, 66 534, 27 90, 19 ; 272, 92/93 23,132 ; 3°3» 54/5 5 452, 26/27

11 Petr. : 3, 8

120, 37

I Ioh. : I Thess. : 2, 19 5, 17

5, 26 I Tim. : 1, 20 2, 8 3. 6 3. 15 3. 6

5, 12 6, 5 6, 8

232, 43 5, 83 ; 190, 35 398, 117

206, 154/15 5 133, 70/71 J 289, 190/ 191; 302,31; 313,12/13 434, 14/13 ; 533, 43 285,79/81; 477,130/131 437,134/135 557, 42 495,134/135 61, 189/191

II Tim. : 2, 5

2, 26

7, 3

7, io, 11, 11,

26 30 10 26

ii» 12, 12, 12,

37 6

23 29

1, 1, 2, 2, 2,

2 8 6 18 19

3, 15 4, 18

270, 11/12 ; 271, 32 128, 23

Apocalypsis 1, 7 1, 16 2, 17

3. 5 4, 3 4, 6

18, 228/229 12,15; 537,39 14, 87/88 ; 320, 221/223 232, 181/182 18, 223 ; 38, 135 ; 190, 43; 231, 20; 397, 92/ 286, 103/104; 556, 2

49i, 140 454, 117/118

4, 6 sqq.

239 45i, 1

5, 8

302, 22

6, 9 6, 10 7, 4 sqq.

392, 76/77 301,10 81,192 490,118 87, 163; 92,88 547,80 81, 194; 541,150 60,154/15 5

7,5 sqq-

8, 12 12, 10 17, 15

251, 164; 510, 122/123 251, 146 90, 19 ; 272, 92/93 ; 294, 56/57; 434, 12/13

4, 45

3, 12 3, 20

14, 4 lac. :

197 44i, 28

351, 83/84 161, 9 124,157; 408,118/119; 460, 23 ; 548, 2/3 161, 9 54, 149 ; 80, 161 ; 117,

3, 7

126, 221 ; 309, 13/14 442, 80/81 225, hi 412, 243 143, 22 109, 16 ; 409, 147 512, 169 512, 164 304, 92/94 290, 216/217 ; 392, 82 72, 262

512, 175/176; 513, 196/

93 5, 19

1, 13

Hebr. : 1, 3 6, 7

1, 1

21 21, 6 21, 10 sq. 22, I sq.

no, 38/39 355, 14

29O, 222 7> 139

INDEX AVCTORVM Ambrosius

Hieronymus

de Paenitentia :

n» 5, 24

Epistulae :

395. 27/28

de Spiritu sane to :

m, 11

84. 3 108, 10

221, 366 21, 71

i°8, 13

79. 119

172, 163 Quaest. hebr. in Genesim (ed.Lagarde)

Apollinarius Laodicenus —

221, 366

p. 32, 27 sqq. 384, 606/607 42, 19 sqq. 384, 606/607 60, 13 sqq. 384, 606/607

Augustinus Hilarius Enarr. in Psalmos :

1 89. 2

3. 10 119, 11

Ps. Augustinus

Traetatus in Psalmos :

instructio 24 Iosephus

de antiquitatibus Iudaeorum :

Sermo 45 ad fratrts in eremo :

—

128, 26 ; 192, 20

vii, x, 3

v, 5 vi, 9, 3

Epistula :

369. 175/176

518,36 518,33

Irenaeus

Cassiodorus

Aduersus haereses :

Comment, in Psalmos :

Praef., 1

363, 46

de hello ludaico :

Ps. Barnabas

5, 9

3, 1

iv, xvi, 2

281, 142

459, 269 Lactantius

Didymus Alexandrinus Expos, in Psalmos :

vii, 1

de opificio Dei :

10

361, 180

20, 39 Eiber Henoch :

Egeria

6, 3 sqq.

Peregrinatio ad loca sancta :

xxv xxix xlvi, 2

11, 258 11, 258 34.117

Origenes Contra Celsum :

v, 55

Eusebius Caesar. Comment, in Psalmos :

i. 1

280, 138

281, 142

in Isaiam homiliae :

5, 1

172, 163

irtpi 'Apxcbv :

3, 10

74, 19

Gregorius Magnus

Scholia in Psalmos : Epistulae :

ix, 26

19, 8

74 80

49. 23 79, 119

INDEX AVCTORVM

576

Tertullianus

Origenes

de Cultu feminarum :

Selecta in Psalmos : 3» i-10

I

i, 3

281, 142

Theodosius

Persius

de situ Terrae Sanctae :

Satyrae :

20(5-7) 1, 1

11,258

145, i°3

Theophilus Alexandr. Petrus Diaconus Episf. pasch. : de Loris sanctis :

N. 2

2. 402, n. 6

221, 366

11, 258 Testamentum xn Patriarch.

Primasius

8, 2

Comment, in Apocal. :

II Praef.

393, 27/28

?

361, 180

Institutio Cyri :

Andria :

, i, 4i

Varro

Xenophon

Terentius

1

376, 372

538, 62

hi,

1

3H, 18

CONSPECTVS MATERIAE Praefatio. Tractatvs s. Hieronymi in librvm psalmorvm ....

De Ps. 1. De Ps. V. De Ps. VII. Exordium de Psalmo VIIII. De Ps. XII11 in Quadragesima ad eos qui ad baptisma accedunt. De Ps. LXVI. De Ps. LXVII. De Ps. LXXIIII. De Ps. LXXV . De Ps. LXXVI. De Ps. LXXVI I. De Ps. LXXVIII. De Ps. LXXX. De Ps. LXXXI. De Ps. LXXXII. De Ps. LXXXIII. De Ps. LXXXIIII. De Ps. LXXXVI. De Ps. LXXXVIIII. De Ps. XC. De Ps. XCI. De Ps. XCIII. De Ps. XCV. De Ps. XCVI. De Ps. XCVII. De Ps. XCVIII. De Ps. C. De Ps. Cl. De Ps. CII. De Ps. CIII. De Ps. CIIII. De Ps. CV. De Ps. CVI. De Ps. CVII. De Ps. CVIII. De Ps. CVIIII. De Ps. CX. De Ps. CXI. De Ps. CXIV. De Ps. CXV. De Ps. CXVIIII. De Ps. CXXVII. De Ps. CXXVIII.

VII 1-352 3 12 19 28 30 34 40 48 49 55 64 74 76 82 90 95 102 109 118 127 133 142 149 156 161 167 175 177 180 182 189 192 195 201 209 222 230 231 234 240 246 261 269

578 De De De De De De De De De De De De De De De De

CONSPECTVS MATERIAE Ps. Ps. Ps. Ps. Ps. Ps. Ps. Ps. Ps. Ps. Ps. Ps. Ps. Ps. Ps. Ps.

CXXXI. CXXXII. CXXXIII. CXXXV. CXXXVI. CXXXVI 1. CXXXVI III. CXL. CXLI. CXLII. CXLIII. CXLV. CXLVI. CXLVII. CXLVIII. CXLVIIII.

Tractatvvm in psalmos series altera.

353-447

De Ps. X. De Ps. XV. De Ps. LXXXII. De Ps. LXXXIII. De Ps. LXXXIIII. De Ps. LXXXVII. De Ps. LXXXVII I. De Ps. LXXXVII 11. De Ps. XC. De Ps. XCI. De Ps. XCII. De Ps. XCIII. De Ps. XCV. De Ps. XCVI. Tractatus S. Hieronymi de Psalmo XCIII, in die Paschae Tractatvs in Marci evangelivm

..

I De principio Marci (1, 1-12) . II In Marc. I, 13-31. III In Marc. V, 30-43. IV In Marc. VIII, 1-9. V In Marc. VIII, 22-26. VI In Marc. VIIII, 1-7. VII In Marc. XI, 1-10. VIII In Marc. XI, 11-14. VIIII In Marc. XI, 15-17 . X In Marc. XIII, 32-33 et XIIII, 3-6. Tractatvs varii

.

Homilia in Matth. XVIII, 7-9.

273 275 283 292 295 298 300 301 308 310 313 322 329 336 343 348

355 364 385

390 394 399

404 414 420 424 429 433 439

440 447

449-500 •• .. ••

45i 460

• •

473

• •

477

.. ••

484 487

• •

49i

..

496

..

470

474

501-559 • •

503

CONSPECTVS MATERIAE

579

Homilia in Lucam euangelistam, de Lazaro et diuite (XVI, 19-31). Homilia in Iohannem euangelistam (I, 1-14). Homilia de natiuitate Domini. De die Epiphaniorum, de euangelio ubi Dominus baptizatus est et de Ps. XXVIII (edit. B. Capelle) . Sermo de Quadragesima (edit. I. Fraipont) . De Exodo, in uigilia Paschae. In Ps. XXXXI, ad Neophytos. In die dominica Paschae. In die dominica Paschae. De oboedientia . De persecutione christianorum .

536 542 545 548 552 556

Index locorum S. Scripturae . Index auctorum.

561 575

Imprime par les Usines Brepols — Tumhout (Belgique) Made in Belgium

507 516 517 530 533

CORPVS CHRISTIANORVM collectum a monachis O. S. B. abbatiae S. Petri in Steenbrugge edunt Typographi Brepols Editores Pontificii Tumholti (Belgium)

Series Latina 180 uolumina in 8° circiter 800 p. amplectetur. Prostat apud Brepols et omnes Bibliopolas.

Date Due

PRINTED

IN

U,

S.

A.

rtVhf

CAT•

NO.

23233

32002