Antitrinitarische Streitigkeiten: Die tritheistische Phase (1560-1568) 9783666560156, 9783525560150, 9783647560151


101 51 10MB

German Pages [632] Year 2013

Report DMCA / Copyright

DOWNLOAD PDF FILE

Recommend Papers

Antitrinitarische Streitigkeiten: Die tritheistische Phase (1560-1568)
 9783666560156, 9783525560150, 9783647560151

  • 0 0 0
  • Like this paper and download? You can publish your own PDF file online for free in a few minutes! Sign Up
File loading please wait...
Citation preview

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

CONTROVERSIA ET CONFESSIO Theologische Kontroversen 1548–1577/80 Kritische Auswahledition Herausgegeben im Auftrag der Akademie der Wissenschaften und der Literatur · Mainz von Irene Dingel

Band 9

Vandenhoeck & Ruprecht

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

Irene Dingel (Hg.)

Antitrinitarische Streitigkeiten Die tritheistische Phase (1560–1568) zusammengestellt und bearbeitet von KĊstutis Daugirdas

Vandenhoeck & Ruprecht

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

Das Vorhaben „Controversia et Confessio“ der Mainzer Akademie der Wissenschaften und der Literatur wird im Rahmen des Akademienprogramms von der Bundesrepublik Deutschland und vom Land Rheinland-Pfalz gefördert.

Mit 7 Abbildungen

Bibliografische Information der Deutschen Nationalbibliothek Die Deutsche Nationalbibliothek verzeichnet diese Publikation in der Deutschen Nationalbibliografie; detaillierte bibliografische Daten sind im Internet über http://dnb.d-nb.de abrufbar. ISBN 978-3-525-56015-0 ISBN 978-3-647-56015-1 (E-Book) © 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen/ Vandenhoeck & Ruprecht LLC, Bristol, CT, U.S.A. www.v-r.de Alle Rechte vorbehalten. Das Werk und seine Teile sind urheberrechtlich geschützt. Jede Verwertung in anderen als den gesetzlich zugelassenen Fällen bedarf der vorherigen schriftlichen Einwilligung des Verlages. Printed in Germany. Satz: KĊstutis Daugirdas, Mainz Druck und Bindung: f Hubert & Co, Göttingen Gedruckt auf alterungsbeständigem Papier.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

Vorwort

5

10

15

20

25

30

35

40

Der Blick auf die innerprotestantischen Lehrkontroversen, die in der zweiten Hälfte des 16. Jahrhunderts einsetzten und der konfessionellen Identitätsbildung ungeheure Schubkraft verliehen, übersieht nur allzu leicht die weiterhin stattfindende Auseinandersetzung mit jenen Strömungen, die man als „evangelische Häresien“ oder „Heterodoxien“ bezeichnen kann. Dies liegt nicht zuletzt daran, dass man Streit und Polemik ohnehin gern aus der wissenschaftlichen Beschäftigung ausgrenzte und dass Lehr- und Handbücher diese Seite theologischer Klärung und Abgrenzung, wie sie auf dem Weg zur Konfessionsbildung stattfanden, vernachlässigt haben. Dies gilt im Großen und Ganzen nicht für die Beschäftigung mit dem Täufertum und mit spiritualistisch ausgerichteten Kreisen. Sie haben stets – vor allem freilich mit Blick auf die erste Hälfte des 16. Jahrhunderts – Aufmerksamkeit erfahren, was sich sowohl in dem Erscheinen von Quelleneditionen als auch in zahlreichen monographischen Untersuchungen zeigt. Dagegen nahm man jene Diskussionen, die durch die verschiedenen theologischen Spielarten des Antitrinitarismus ausgelöst wurden, bei weitem weniger zur Kenntnis. Ein Grund mag darin liegen, dass sich die Antitrinitarier im westeuropäischen Raum, wenn überhaupt, nur punktuell etablieren konnten und deshalb für die Forschung weniger sichtbar waren; anders im ostmitteleuropäischen Bereich. In Polen, im ungarischen Raum, vor allem aber in Transsilvanien (Siebenbürgen) florierten die antritrinitatischen Bewegungen im späten 16. und frühen 17. Jahrhundert. Ja sie konnten sogar – z.B. in Transsilvanien unter Johann Sigismund Zápolya – obrigkeitliche Unterstützung gewinnen. Erst in den letzten Jahren hat sich die Forschung im theologiegeschichtlichen und kirchenhistorischen Bereich auch der Auseinandersetzung mit den Antitrinitariern verstärkt zugewandt und deren Einfluss und Wirkung in den Blick genommen.1 Dass die Herausforderung durch die Antitrinitarier, die zu Unrecht überwiegend mit Fausto und Lelio Sozzini in Verbindung gebracht werden, so lange unbeachtet blieb, hat nicht zuletzt mit der Besonderheit der Quellenlage zu tun. Denn während die nach dem Tod Martin Luthers 1546 und nach dem Augsburger Interim von 1548 einsetzenden verschiedenen Streitigkeiten durch eine rege zeitgenössische Drucktätigkeit reich dokumentiert sind, konnten es die von der geltenden Ketzergesetzgebung bedrohten und als besonders gefährlich eingestuften Antritrinitarier kaum wagen, mit Druckerzeugnissen in die Öffentlichkeit zu gehen. Immerhin stellte ihre Gotteslehre das Grunddogma des Christentums vom dreieinigen Gott schlechthin in Frage. Römischer Katholizismus, Luthertum und Calvinismus waren sich in ihrer dezidierten Ablehnung von antitrinitarischen Lehrbildungen einig, wobei die Abgrenzungstendenzen innerhalb des Protestantismus umso schärfer aus1

Vgl. z. B. Williams, The Radical Reformation.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

VI fallen mussten, je mehr antitrinitarische Tendenzen aus der Mitte reformatorischer Strömungen selbst hervorgingen. Flagrantes Beispiel dafür ist die allgemeine Abgrenzung der Reformatoren von Michael Servet. Nicht nur Johannes Calvin wandte sich dezidiert gegen ihn, sondern auch Philipp Melanchthon (z. B. in seinen Briefen an Joachim Camerarius und Johannes Brenz, in seinen „Loci communes“ von 1535 und 1543 und nicht zuletzt in seinen „Responsiones ad impios articulos Bavaricae inquisitionis“ von 1558). Antitrinitarier verstießen mit ihrer Haltung nicht nur gegen das geltende kanonische Recht, sondern auch gegen das weltliche, römische Recht und mussten deshalb mit der dafür vorgesehenen Todesstrafe rechnen. Dies war damals kein Stein des Anstoßes. Denn sie schienen ja die bereits in der Alten Kirche und in den gemeinsamen altkirchlichen Bekenntnissen verworfenen Positionen bewusst wieder aufzugreifen und damit die Fundamentaldefinition des christlichen Glaubens in Abrede stellen zu wollen, und zwar nicht nur in Glauben und Lehre, sondern auch in den Grundfesten des weltlichen, politischen Lebens.2 Dass die Argumentationslage eine andere und bei weitem komplexere war, trat erst in den Kontroversen deutlich hervor. Die Antitrinitarier knüpften nämlich sowohl an reformatorische Grundsätze, wie die ausschließliche Schriftbezogenheit der Theologie, als auch an humanistisch-quellenhermeneutische Prämissen an. Darüber hinaus entwickelten sie die gewonnenen Positionen im Dialog mit der Exegese der Kirchenväter weiter, um auf diese Weise einen Konsens für sich in Anspruch zu nehmen, den normalerweise die sich etablierenden christlichen Konfessionen für sich reklamierten. Nicht zu Unrecht erkannten die Zeitgenossen in den antitrinitarischen Positionen, den unitarischen wie den tritheistischen, eine große und gefährliche theologische Herausforderung. Angesichts der religionsrechtlichen Bedingungen verlief die Teilnahme der Antritinitarier am theologischen Diskurs des für die Konfessionsbildung bedeutsamen ausgehenden 16. Jahrhunderts jedoch überwiegend „im Untergrund“, d. h. durch zirkulierende und durch Abschriften vervielfältigte Manuskripte, von denen oft nur ein später Abdruck in Sammelbänden antitrinitarischen Schrifttums erhalten ist. Anders verhielt es sich mit Gegenschriften aus lutherischer oder calvinistischer Feder, die nicht nur situationsbezogen reagierten, sondern auch programmatischen Charakter haben konnten und in gedruckter Fassung u. U. weite Verbreitung erfuhren. Der hier vorliegende Band ergänzt die Edition der nach dem Interim aufgebrochenen innerprotestantischen Streitigkeiten auf zum Weg zu Konkordienformel und Konkordienbuch um eine Dokumentation der Auseinandersetzung mit den Antitrinitariern jener Zeit. Dabei rückt die wichtige trithei-

2

Vgl. Corpis iuris civilis 2, 5–12.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

25

30

35

40

VII stische Phase in den Mittelpunkt, die den Blick u. a. in den ostmitteleuropäischen Raum weitet. Von dort nämlich gingen wirkmächtige antitrinitarische Impulse aus, die sich in den späteren Jahrhunderten über ganz Europa verbreiteten. 5

10

15

20

25

Dass es zu dieser willkommenen Erweiterung des bisherigen Editionskonzepts kommen konnte, ist in erster Linie Dr. KĊstutis Daugirdas, dem Bearbeiter der hier versammelten Schriften, zu danken. Auf ihn geht die ursprüngliche Konzeption des Bandes zurück, die im Dialog mit allen Mitarbeitern des Forschungs- und Editionsprojekts „Controversia et Confessio“ – den ehemaligen und den derzeit amtierenden – weiter entwickelt werden konnte. Frau Dipl. theol. Hedwig Toth-Schmitz hat ihre Kompetenzen in bewährter Weise in die Texterfassung und Registererstellung eingebracht. Für die Möglichkeit, die Editionsreihe auf diese Weise um eine wichtige Komponente zu erweitern, sind wir der Akademie der Wissenschaften und der Literatur in Mainz und dem Verlag Vandenhoeck & Ruprecht zu Dank verpflichtet. Ein besonderer Dank gilt Herrn Dr. Sigitas Narbutas, dem Direktor der Bibliothek der Litauischen Akademie der Wissenschaften in Vilnius, für die zuvorkommende und unkomplizierte Bereitstellung der benötigten Digitalisate. Große Anerkennung gebührt darüber hinaus der freundlichen Hilfsbereitschaft all derer, die in der Forschungsbibliothek Gotha, der Herzog August Bibliothek Wolfenbüttel, der Staatsbibliothek München, dem Staatsarchiv Zürich, der Universitätsbibliothek Rostock und der Universitätsbibliothek Leipzig Anfragen beantwortet und Quellen zur Verfügung gestellt haben. Mainz, im Juni 2012

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

Irene Dingel

Inhalt Editionsrichtlinien .................................................................................... 1 Historische Einleitung: KĊstutis Daugirdas / Irene Dingel ...................... 3 Edition 1. Petrus Gonesius: De Deo et Filio eius (um 1560) .............................. 19 1.1 Einleitung .................................................................................... 21 1.2 Text ............................................................................................. 27 2. Petrus Gonesius: De uno vero Deo (um 1560) ................................... 69 2.1 Einleitung ................................................................................... 71 2.2 Text ............................................................................................. 75 3. Valentino Gentile: Confessio. Adnotationes. Protheses (um 1561) ... 97 3.1 Einleitung .................................................................................... 99 3.2 Text ........................................................................................... 107 4. Alexander Alesius: Assertio (1564) .................................................. 132 4.1 Einleitung .................................................................................. 135 4.2 Text .......................................................................................... 141 5. [Francesco Lismanini:] Brevis explicatio (1565) ............................. 176 5.1 Einleitung .................................................................................. 179 5.2 Text ........................................................................................... 185 6. Andreas Volanus: Epistola ad Nicolaum Pacium (1565) ................. 223 6.1 Einleitung .................................................................................. 225 6.2 Text ........................................................................................... 231 7. [Erasmus Gliczner:] Societas et symbola (1565) . ............................ 248 7.1 Einleitung ................................................................................. 251 7.2 Text .......................................................................................... 255

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

Inhalt

IX

8. Jakob Schegk: Contra antitrinitarios (1566) ..................................... 270 8.1 Einleitung .................................................................................. 273 8.2 Text . ........................................................................................... 281 9. Nikolaus Pac: Orthodoxa fidei confessio (1566) ............................... 346 9.1 Einleitung .................................................................................. 349 9.2 Text . ........................................................................................... 355 10. Johann Wigand: De Deo (1566) ..................................................... 418 10.1 Einleitung ................................................................................ 421 10.2 Text .......................................................................................... 429 11. Jakob Andreae: Disputatio de Trinitate (1568) .............................. 560 11.1 Einleitung ................................................................................ 563 11.2 Text .......................................................................................... 567

Anhang: Beilage 1. [Gregor Paweá:] Contra zophistas ............................... 585 Beilage 2. [Jakob Andreae:] Colloquium (1566) .......................... 591 Abkürzungen ....................................................................................... 595 Literatur und Kurztitel .......................................................................... 596 Personenregister ................................................................................... 604 Geographisches Register ....................................................................... 611 Bibelstellenregister ............................................................................... 613 Zitatenregister ....................................................................................... 619

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151



© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

Editionsrichtlinien

5

10

15

20

25

Die Schreibung der Quelle bleibt weitgehend erhalten. Lateinische Abbreviaturen werden stillschweigend aufgelöst. Akzentsetzungen werden nicht wiedergegeben. Ae- und oe-Ligaturen werden stillschweigend aufgelöst, ebenso e-caudata. Das &-Zeichen wird aufgelöst. Die Interpunktion wird der heutigen Rechtschreibung behutsam angepasst. Absätze werden sinngemäß gesetzt. Die Gliederung der Vorlage in Bücher und Kapitel wird beibehalten; Abweichungen von der Vorlage, oft druckoder satztechnischer Art, werden nur ausgewiesen, wenn damit ein besonderer Sinngehalt verbunden ist. Zitate werden in doppelte Anführungszeichen gesetzt. Groß- und Kleinschreibung wird nicht übernommen; zwei Majuskeln am Wortanfang werden normalisiert. Hervorhebungen durch ausschließliche Verwendung von Majuskeln werden, falls sich damit eine besondere Aussageabsicht verbindet, wiedergegeben. Groß- und Kleinschreibung nach Interpunktion folgen den Regeln heutiger Rechtschreibung. Eigennamen werden einheitlich groß geschrieben. Die Angaben der Bibelstellen richten sich grundsätzlich nach der deutschen Lutherbibel. Bei abweichender Kapitelangabe oder abweichender Verszählung in der Vulgata wird diese in Klammern hinzugesetzt. Nachweise von Zitaten oder Belegen aus Schriften der Kirchenväter werden durchgehend nach Migne, Patrologia Graeca, Patrologia Latina (PG, PL) vorgenommen. Die neueste bzw. beste verfügbare zitierfähige Ausgabe erscheint in runden Klammern dahinter. Kirchenväterzitate werden in der Form wiedergegeben, wie sie in den zeitgenössischen Texten erscheinen. Abweichungen von dem heute gebräuchlichen Text sind nicht eigens verzeichnet.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151



© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

Historische Einleitung KĊstutis Daugirdas / Irene Dingel I. 5

10

15

20

25

Als Jakob Andreae im Jahr 1573 die sog. Schwäbische Konkordie entwarf, die eine der Vorstufen für die FC von 1577 bildete, blieb darin die in der vergangenen Dekade erfolgte antitrinitarische Kirchenbildung in der polnischlitauischen Adelsrepublik und in Siebenbürgen nicht unbemerkt. In Artikel XI, der unter der gleichen Überschrift stand wie der spätere Artikel XII der FC – „Von anderen rotten und secten, so sich niemals zu der augsburgischen confession bekennet“1 –, wurde nicht nur die generelle Entwicklung beim Namen genannt, sondern auch die im Antitrinitarismus inzwischen stattgefundene theologische Ausdifferenzierung festgehalten. Andreae unterschied nämlich zwischen den „Irrigen artikeln der neuen arrianer“ und den „Irrigen artikeln der neuen antitrinitarien“:2 Jene sprachen Christus die wesensmäßige Gottheit ab;3 diese dachten Gott Vater, Sohn und Heiligen Geist als drei separate göttliche Personen – vom Prinzip her ähnlich, wie man drei verschiedene menschliche Wesen denkt.4 Damit waren die beiden wichtigsten Stränge innerhalb des Antitrinitarimus – der Unitarismus und der Tritheismus – in nuce umschreiben, die sich im Zuge des Transfers der ursprünglich von italienischen Dissenters, wie etwa Matteo Gribaldi, Valentino Gentile, Lelio und Fausto Sozzini u. a., entworfenen Ideen nach Osteuropa im Verlauf der 1560er Jahre herausgebildet hatten.5 Die beiden kurzen Absätze sind mit kleineren Änderungen überwiegend ergänzender Natur in die FC mit aufgenommen worden,6 und es lohnt sich, einen etwas ausführlicheren Blick auf die Entwicklungsgeschichte der so beschriebenen theologischen Denkarten zu werfen, wobei auch die Wege zu berücksichtigen sind, auf denen die He1

Vgl. BSELK QBd. 2, 271,30f (= Heppe 3, 161); BSLK, 822,5 – 9. Vgl. BSELK QBd. 2, 274,28.33 (= Heppe 3, 165). 3 Vgl. BSELK QBd. 2, 274,29–32 (= Heppe 3, 165): „(…) die neuen arrianer lehren, das Christus nicht ein warhaftiger wesentlicher, naturlicher Gott eines einigen godtlichen wesens mit Gott dem vatter, sondern alleine mit gottlicher maiestet unter und neben Gott dem vatter geziret sei. “ 4 Vgl. BSELK QBd. 2, 274,34 –275,6: „(…) etliche antitrinitarien, die alte bewerte symbola nicenum et athanasianum beide, was die meinunge und wort belanget, vorwerfen und furdammen und lehren, das nicht ein einigk, ewigk, gottlich wesen sei des vatter, sons und Heiligen Geistes, sondern wie drei unterschiedtliche personen sein, Gott vater, son und Heiliger Geist, alse hab auch ein jede person ihr unterschiedtliche und von andern personen abgesundert wesen, die doch entweder alle drei, als sonst die underschiedne und in ihrem wesen abgesonderte menschen, gleicher gewalt, weisheit, maiestet und herlicheit sein oder ohn wesen und eigenschaften ungleich, das alleine der vatter rechter, warer Gott sei.“ 5 Vgl. Daugirdas, Antitrinitarier; ders., Art. Unitarier, in: Enzyklopädie der Neuzeit 13 (2011), 995f. 6 Beide Abschnitte sind unverändert in die Solida Declaratio der FC eingeflossen. Vgl. BSLK, 1098f. 2

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

4

Historische Einleitung

rausforderung durch den Antitrinitarismus von den Vätern der lutherischen Bekenntnisbildung in der FC wahrgenommen wurde. Zunächst ist festzuhalten, dass die historische Entwicklung des Antitrinitarismus anders verlief, als es der entsprechende Artikel in der Schwäbischen Konkordie und in der FC suggeriert. Vor allem im Großfürstentum Litauen und im Königreich Polen fing die antitrinitarische Reformation mit der tritheistischen Phase an. Sie begann in den späten 1550er Jahren und führte um die Mitte der 1560er Jahre zur Entstehung einer separaten Kirche, der sog. ecclesia reformata minor. Unitarische Ideen wurden hingegen erst in der zweiten Hälfte der 1560er Jahre zum Gegenstand der Diskussionen – im Reich erst um 1570. Im Verlauf der 1570er Jahre setzten sie sich in den antitrinitarischen Kirchen der polnisch-litauischen Republik wie auch Siebenbürgens weitgehend durch. Auch wenn die beteiligten Akteure bisweilen dieselben blieben, so hatten doch die Auseinandersetzungen in inhaltlicher Hinsicht unterschiedliche Schwerpunkte: Während in der tritheistischen Phase die Gotteslehre im Zentrum des Interesses stand und die Christologie gelegentlich verhandelt wurde, kreisten die unitarischen Debatten im Wesentlichen um die Christologie und die sich aus der Bestreitung der Gottheit Christi ergebenden Fragen, wie etwa die Anbetung und Anrufung des Herrn. Die in dem hier vorliegenden Band gebotene Auswahl von Schriften zu den Auseinandersetzungen um die tritheistischen Positionen berücksichtigt aus den genannten chronologisch-inhaltlichen Gründen nur die erste Phase der in die Kirchenbildung mündenden antitrinitarischen Reformation. Ihr gilt daher im Folgenden besondere Aufmerksamkeit. II. Die Entstehung des subordinatianischen Tritheismus ist eng mit dem Namen Matteo Gribaldis verknüpft, der seit 1548 an der Universität in Padua die Rechte lehrte und sich des Öfteren auf dem von ihm erworbenen Landsitz Farges nahe Genf aufhielt.7 Von ihm ist bekannt, dass er noch vor seiner endgültigen Auswanderung aus Italien im Frühjahr 1555 antitrinitarische Ansichten nicht nur selbst vertrat, sondern sie auch aktiv zu verbreiten suchte: Zum ersten Mal greifbar wird Gribaldis tritheistische Auffassung in dem im September 1554 verfassten Schreiben an die italienische Gemeinde in Genf. Nachdem er an der Versammlung der Gemeinde teilgenommen und sich dabei geweigert hatte, zu bekennen, dass Gott Vater und der Sohn Gottes ein Gott seien, wurde von ihm verlangt, seine Meinung zu dem Gegenstand schriftlich vorzulegen.8 Der kurz vor der Rückkehr nach Italien stehende Gribaldi brachte seine Gedanken zu Papier und ließ das Schriftstück den

7 8

Vgl. Trechsel, Antitrinitarier 1844, 54f. Vgl. Trechsel, Antitrinitarier 1844, 282f.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

25

30

35

Historische Einleitung

5

10

15

20

25

30

5

Verantwortlichen zukommen.9 Darin stellte er den Grundsatz auf, dass Vater und Sohn zwei substantielle Wesenheiten seien bzw. dass sie zwei real distinkte Hypostasen bildeten – den zeugenden Gott und den gezeugten, den sendenden und den gesandten, von denen der erste in der Schrift gewöhnlich als Gott, der zweite als Herr bezeichnet werde.10 Da nur Gott Vater ursprungslos und der Sohn Gottes der vom Vater gezeugte Gott sei, standen nach dieser Konzeption die beiden Größen im Verhältnis strikter Subordination zueinander. Folgerichtig konnte laut Gribaldi der Begriff „Gott“ in Bezug auf den Sohn Gottes nur im abstrakten Sinne von der ihm und Gott Vater gemeinsamen Gottheit ausgesagt werden, wohingegen „Gott“, in der Bibel konkret angewandt, immer nur Gott den Vater meinte. Eine andere Einheit als diese abstrakt ausgesagte Gottheit vermochte sich der Paduaner Jurist zwischen Gott dem Vater und dem Sohn Gottes nicht vorzustellen; am wenigsten nachvollziehbar erschien ihm die traditionelle Lösung der christlichen Trinitätstheologie, drei distinkte Personen in dem einen konkret existierenden göttlichen Individuum anzunehmen. Immerhin versprach Gribaldi eine ausführliche, mit Bibelstellen sowie Argumenten der dottori – damit meinte er vor allem die vornizänischen Kirchenväter – untermauerte Begründung seiner Auffassung, sobald er wieder in Padua sei.11 Nach Padua zurückgekehrt, erarbeitete Gribaldi eine bekenntnisartige Darstellung seiner Konzeption, die er höchstwahrscheinlich mit „De Deo et Dei Filio“ überschieb und der italienischen Fremdengemeinde in Genf übersandte. Die Schrift ist nicht mehr erhalten, aber sie wird häufig im zeitgenössischen Briefwechsel zwischen den führenden reformierten Theologen erwähnt12 wie auch in der 1568 veröffentlichten umfangreichen Widerlegung verschiedener antitrinitarischer Ansichten durch Josias Simler, „De aeterno Dei Filio“.13 Gribaldis „De Deo et Dei Filio“ war in der Folgezeit eine vielschichtige Nachwirkung beschieden. Die Schrift bildete das Basisdokument für die Verbreitung des subordinatianischen Tritheismus nicht nur unter den italienischen Glaubensflüchtlingen, sondern auch im polnisch-litauischen Gemeinwesen, wofür zunächst ein aus dem damals noch zum Großfürstentum Litauen gehörenden Goniądz stammender Paduaner Student namens Petrus Gonesius verantwortlich zeichnete. 9

Das Schreiben Gribaldis ist als Beilage XI in: Trechsel, Antitrinitarier 1844, 460f, abgedruckt. Vgl. Trechsel, Antitrinitarier 1844, 283, und Beilage XI, 460f. 11 Vgl. Trechsel, Antitrinitarier 1844, 284, und Beilage XI, 461. Vgl. zur Gribaldis Berufung auf vornizänische Kirchenväter als Autoritäten Trechsel, Antitrinitarier 1844, 298. 12 Vgl. Beza an Bullinger, 1. Januar 1556, in: Beza, Correspondance 2, Nr. 71, 15f, bes. 15. Vgl. dazu auch Zanchi an Beza, 6. Juli 1556, sowie Beza an Zanchi, 1. September 1556, in: Beza, Correspondance 2, 46, Nr. 85 und 48, Nr. 86. 13 Vgl. vor allem die z.T. wörtlichen Zitate aus Gribaldis Schreiben in Simler, De aeterno Dei Filio 1568, 265v-266r, bes. 265v: „Matthaeus Gribaldus in Epistola de Deo et Dei Filio, Deum patrem asserit solum esse unum illum uerum Deum et monarcham, regem regum, dominum dominorum, hunc genuisse sibi Filium, Spiritum primogenitum, per essentiae suae communicationem.“ Aus dieser Stelle ist auch der oben verwendete Titel abzuleiten. 10

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

6

Historische Einleitung

Gonesius hatte sich am 2. August 1554 an der Universität in Padua immatrikuliert, deren Akten ihn als einen Lektor der Logik ausweisen.14 Der Beginn seines Studiums in der italienischen Stadt fiel somit in den Zeitraum, in dem Gribaldi intensiv an seiner tritheistischen Lehre feilte. In welchem Rahmen sich Gribaldi und Gonesius begegnet sind, lässt sich zwar nicht mehr ermitteln. Eines aber steht fest: Gonesius ist während der kurzen Zeitspanne ihrer Bekanntschaft von Gribaldis Ideen derart überzeugt worden, dass er bis ans Ende seines nicht allzu langen Lebens entschieden an ihnen festhielt. Gonesius begann sofort nach seiner gegen Ende 1555 erfolgten Rückkehr in das Großfürstentum Litauen damit, den subordinatianischen Tritheismus zu propagieren. Von dem reformatorisch gesinnten Fürsten Nikolaus Radziwiáá, gen. der Schwarze, zu der Synode der kleinpolnischen Reformierten entsandt, die vom 21. bis zum 29. Januar 1556 in Secemin tagte, trug er dort in aller Deutlichkeit Gribaldis tritheistische Lehre vor. Als es am 22. Januar zu einer Anhörung kam, legte Gonesius ein Bekenntnis vor,15 in dem er die traditionelle Auffassung des Trinitätsdogmas samt der dazu gehörigen Begrifflichkeit sowie das Athanasianum als unbiblisch verwarf. Darüber hinaus behauptete Gonesius, dass Christus als der Sohn Gott dem Vater untergeordnet sei, und er kritisierte die traditionelle Zwei-Naturen-Lehre16 – Themen, die Gonesius offenbar auch in seiner 1556 in Kraków gedruckten, nicht mehr erhaltenen Schrift „De Filio Dei homine Christo Iesu“ ansprach.17 Die zunächst ablehnend ausfallenden offiziellen Reaktionen auf seine Theologie beeindruckten Gonesius nicht sonderlich. Weder die Proskription der Seceminer Synode noch das 1556 gegen ihn erlassene Edikt Sigismunds II. August konnten verhindern, dass er seine Gedanken weiter entfaltete und in Manuskriptform unter den Interessierten zirkulieren ließ. Mit hoher Wahrscheinlichkeit in den späten 1550er Jahren verfasste Gonesius seinen Haupttraktat „De Deo et Filio eius“,18 dem alsbald die Begründung der tritheistischen Gotteslehre aus den frühen Kirchenvätern, „De uno vero Deo“, folgte.19 Seine Konzeption fand bald Anklang unter den reformatorisch gesinnten Pfarrern des Großfürstentums Litauen. Es ist bekannt, dass im Jahr 1558 die Biaáaer Pfarrer Hieronymus Piekarski und Katechet Johannes Falconius für sie eintraten – die ersten einheimischen Anhänger des subordinatianischen Tritheismus, wenn man von Gonesius absieht.20 Die von Gonesius ins Spiel gebrachten und von Piekarski und Falconius aufgegriffenen tritheistischen Ideen rückten schnell auch in Kleinpolen ins

14 15 16 17 18 19 20

Vgl. Górski, Studia, 58. Vgl. Sipayááo, Akta 1, 47. Vgl. Sipayááo, Akta 1, 47. Vgl. Szczucki, Czechowic, 19. Vgl. unsere Ausgabe Nr. 1: Gonesius, De Deo et Filio eius (um 1560) – Einleitung, 22,21–34. Vgl. unsere Ausgabe Nr. 2: Gonesius, De uno vero Deo (um 1560) – Einleitung, 71,3 –20. Vgl. Sipayááo, Akta 1, 280.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

25

30

35

Historische Einleitung

5

10

15

20

25

30

35

7

Zentrum der Diskussionen, deren zunehmende Intensität an den erhaltenen Synodalprotokollen gut ablesbar ist. Konnte man im Jahre 1556 Gonesius’ Lehre in Secemin noch einvernehmlich verwerfen und Piekarski und Falconius zwei Jahre später auf der kleinpolnischen Synode in Wáodzisáaw (4.–15. September 1558) das Bekenntnis zum Athanasianum, dem Markstein der traditionellen Trinitätslehre, ohne größere Probleme abringen,21 so sah sich die PiĔczówer Synode im April 1559 bereits veranlasst, Maßnahmen gegen das Eindringen des Tritheismus in die eigenen Reihen zu ergreifen: Am 25. April 1559 wurde bestimmt, dass vor der Wahl und Einsetzung eines Pfarrers ein Examen der Kandidaten durchzuführen sei; während der Prüfung sollte unter anderem darauf geachtet werden, was der Kandidat von Gott, von der Einheit der Gottheit und von der Dreieinigkeit lehre und mit welchen Argumenten er seine Auffassung gegen Andersdenkende verfechten wolle.22 Doch diese Maßnahmen fruchteten nichts mehr. Vor dem Hintergrund der Auseinandersetzungen mit dem seit 1559 wieder in PiĔczów (später in Dubiecko) weilenden Francesco Stancaro,23 der neben seiner christologischen Sonderlehre, dass Christus lediglich der menschlichen Natur nach Mittler zwischen Gott und Mensch sei, auf einer die Unterschiede der drei Personen einebnenden strengen Einheit der Gottheit bestand, schwenkten immer mehr reformatorisch gesinnte Pfarrer und Theologen auf die tritheistische Linie ein, um sich von Stancaro abzugrenzen. Unter dem Einfluss des 1558 aus Genf nach Kleinpolen geflohenen Giorgio Biandrata, eines guten Freundes von Matteo Gribaldi, warf der in PiĔczów lehrende Franzose Petrus Statorius gegen Ende des Jahres 1559 die Frage der Anbetung des Heiligen Geistes auf, der ja – wie er lehrte – Gott dem Vater unterstehe.24 Und 1561 tendierte selbst eine solche für die Reformation in Polen symbolisch wichtige Gestalt wie Francesco Lismanini, der ehemalige Provinzial der Minoriten und Beichtvater der Königin Bona Sforza, zu theologischen Positionen, die trinitätstheologisch von den tritheistischen Lösungen nicht weit entfernt zu sein schienen. In dem am 10. September 1561 verfassten Brief an Iwan KarniĔski, einen befreundeten Adligen aus dem Krakówer Humanistenkreis, plädierte Lismanini dafür, dass Christus dem Vater insofern untergeordnet sei, als er von ihm seinen Anfang habe; der Heilige Geist hingegen gehe von dem Vater durch den Sohn aus.25 Nach weiteren Attacken Stancaros einerseits und der beiden reformierten Pfarrer in Kleinpolen Stanislaus Sarnicki und Jakob Sylvius andererseits, die 21

Vgl. Sipayááo, Akta 1, 281. Vgl. Sipayááo, Akta 1, 299. 23 Vgl. zu Stancaro ausführlicher unsere Ausgabe Nr. 5: Lismanini, Brevis explicatio (1565) – Einleitung, 179, bes. Anm. 1. 24 Vgl. Górski, Paweá, 69f; Wajsblum, DyteiĞci Maáoposcy, 43f. 25 Vgl. Lubieniecki, Historia reformationis II, 6, 120 und 125 (= Lubieniecki, History, 178 und 182); Górski, Paweá, 74. Vgl. zur Frage der Datierung des Briefs Lubieniecki, History, 183 und 534. 22

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

8

Historische Einleitung

um die Jahreswende 1561/1562 erfolgt waren, agierte Lismanini zwar vorsichtiger und bekannte sich in der 1563 erstellten „Brevis explicatio“ zu den traditionellen trinitarischen Formeln inklusive derjenigen des Athanasianums.26 Für viele Pfarrer in Kleinpolen und im Großfürstentum Litauen jedoch war der Weg der traditionellen Trinitätslehre nicht mehr gangbar. Die Synode der litauischen Kirche, die Radziwiáá der Schwarze vom 4. bis 9. Juni 1563 nach Mordy einberufen ließ, beschloss, dass der Begriff „Trinität“ ein von Menschen erdachter und kein biblischer Begriff sei, wenngleich er aus Rücksicht auf einige Synodale, die ihn ihrer Schwachheit wegen noch nicht aufzugeben vermochten, beizubehalten sei.27 Nur fünf Monate später nahmen die maßgeblichen Pfarrer Radziwiáás – Hieronymus Piekarski, Nikolaus WĊdrogowski, Martin Krowicki, Thomas und Johannes Falconius sowie ein gewisser Leonardus Cracovita – an der in dogmatischer Hinsicht konstitutiven Synode der kleinpolnischen Antitrinitarier in Kraków (7. Oktober) und PiĔczów (9.–14. Oktober) teil.28 Unter der Führung Gregor Paweás, eines Krakówer Pfarrers und Seniors, wurde auf dieser Synode ein tritheistisch formuliertes Glaubensbekenntnis verabschiedet,29 das in Kleinpolen die endgültige Spaltung der Kirche in die ecclesia reformata minor und in die an der traditionellen Trinitätslehre weiterhin festhaltende ecclesia reformata maior besiegelte. In den mit der Spaltung einhergehenden publizistischen Auseinandersetzungen fiel Gregor Paweá eine bedeutende Rolle zu. Er unterhielt seit 1561 engen theologischen Kontakt mit Biandrata30 und hatte unter dem Eindruck des erwähnten Briefs Lismaninis an KarniĔski begonnen, an der traditionellen Trinitätslehre zu zweifeln.31 Paweá, der offensichtlich auch den im Verlauf des Jahres 1561 in Kleinpolen eingetroffenen, in Lyon auf Veranlassung Giovanni Paolo Alciatis publizierten Sammelband mit tritheistischen Schriften von Valentino Gentile, einem weiteren Gesinnungsgenossen Gribaldis und Biandratas, kannte,32 bezog seit 1562 in seiner Gemeinde einen kompro26

Vgl. unsere Ausgabe Nr. 5: Lismanini, Brevis explicatio (1565), 187,2– 6. Vgl. Sipayááo, Akta 2, 152. 28 Vgl. Krótkie wypisanie sprawy, która byáa o prawdziwym wyznaniu i wierze prawdziwego Boga i syna jego pana Jezusa Krystusa, zbawiciela i pana naszego, takĪe i Ducha Ğw., pocieszyciela, zbawiciela i doktora naszego, w Krakowie i w PiĔczowie roku 1563, dnia 7 mesiąca oktobra w Krakowie, a dnia 9, 10, 11, 12, 13 i 14 w PiĔczowie na synodzie. W NieĞwiĪu w drukarni Danielowej. Roku paĔskiego 1564, in: Sipayááo, Akta 2, 351. 29 Das Bekenntnis ist dem Brief Radziwiáás vom 6. Juli 1564 an den inzwischen verstorbenen Calvin beigefügt. Vgl. OC 20 (= CR 48), 349f, Nr. 4125. Vgl. zur Redaktion des Bekenntnisses durch Paweá: Górski, Paweá, 143f. 30 Die kleinpolnische Synode in PiĔczów (25.–30. Januar 1561) hatte Biandrata, Paweá und Hieronymus Filipowski damit beauftragt, die Adligen zu überzeugen, dass Stancaros Lehre von der Mittlerschaft Christi nur nach seiner menschlichen Natur häretisch sei und dass sie deswegen ihre Kinder nicht in seine Schule in Dubiecko schicken sollten. Vgl. Sipayááo, Akta 2, 83f. 31 Vgl. Górski, Paweá, 86f. 32 Vgl. Górski, Paweá, 72f; unsere Ausgabe Nr. 3: Gentile, Confessio. Adnotationes. Protheses (um 1561) – Einleitung, 99,3 –100,15. 27

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

25

Historische Einleitung

5

10

15

20

25

9

misslos antitrinitarischen Kurs, und er wurde bald selbst publizistisch aktiv. In den Jahren 1562 bis 1564 ließ Paweá seine wichtigsten tritheistischen Werke jener Periode drucken: „Tabula de Trinitate“ (1562), „Turris Babel“ (1563) und „Epistola monitoria ad Tigurinos et Calvinum“ (Jahreswende 1563/1564).33 Diese bis auf wenige, unvollständige Abschriften34 verlorengegangenen lateinischen Veröffentlichungen zogen in der Folgezeit zahlreiche Reaktionen nach sich, wobei man gleichzeitig gegen den erwähnten Sammelband Gentiles Stellung bezog. Nachdem Calvin bereits 1561 mit der Schrift „Impietas Valentini Gentilis“ gegen die Lyoner Veröffentlichung der Schriften Valentino Gentiles vorgegangen war,35 reagierte er als einer der ersten auch auf die „Tabula de Trinitate“ Paweás. In der 1563 in Genf und in Kraków gedruckten Flugschrift „Brevis admonitio“,36 der die „Epistola, qua fidem admonitionis confirmat“37 beigebunden war, polemisierte Calvin scharf gegen das von Paweá vertretene Gedankengut, in dem er eine schlimmere „Häresie“ als diejenige Stancaros erblickte und das er von Biandrata, Gribaldi und Gentile ableitete.38 Die in der „Epistola“ ausgesprochene Ermunterung durch Calvin zum unerbittlichen Kampf gegen die Antitrinitarier und ihren „erdachten Gott“39 wurde jedenfalls in Polen vor allem von Stanislaus Sarnicki beherzigt. Im Rahmen des Warschauer Sejms (22. November 1563 bis 1. April 1564) hielt dieser kleinpolnische Pfarrer drei Predigten gegen die Antitrinitarier, die, mit einer Widmung an Sigismund II. August vom 14. Februar 1564 versehen, umgehend im Druck unter dem Titel „O vznániu Páná BOGA wszechmogącego troie kazánie“40 erschienen. Der zwischen den Tritheisten und Reformierten eingetretene Bruch drohte damit in eine offene Feindschaft umzuschlagen, zu-

33

Vgl. unsere Ausgabe Nr. 10: Wigand, De Deo (1566) – Einleitung, 421, Anm. 2. Die Abschrift des in dem Sammelband „Turris Babel“ enthaltenen kleinen Traktats Paweás „Contra zophistas“ befindet sich im Zürcher Staatsarchiv E II 367, fol. 159 –162. Vgl. unsere Ausgabe Beilage Nr. 1: Paweá, Contra zophistas 585– 589. Paweás „Epistola monitoria“ ist als sein Brief an die Zürcher Theologen vom 20. Juli 1563 erhalten und wurde von Wotschke ediert, in: ders., Der Briefwechsel, 197–202, Nr. 297. Vgl. dazu unsere Ausgabe Nr. 7: Gliczner, Societas et symbola (1565), 259, Anm. 22. 35 Vgl. OC 9 (= CR 37), 361– 420. 36 Vgl. OC 9 (= CR 37), 629 – 638. 37 Vgl. OC 9 (= CR 37), 641– 650. 38 Vgl. Calvin, Brevis admonitio, in: OC 9 (= CR 37), 633 und 637. 39 Vgl. Calvin, Epistola, in: OC 9 (= CR 37), 650. 40 Der vollständige Titel lautet: „O vznániu Páná BOGA wszechmogącego troie kazánie, ktore miaá ksiądz Sárnicki ná Sejmie Wárszáwskim. Masz tu wszytkĊ teráznieiszą roznicĊ O Troycy s. Obiásnioną, y odpis ná tablicĨki i Ksiąszki Gentilisow“ (dt: Drei Predigten von der Erkenntnis Gottes des allmächtigen Herrn, die Pfarrer Sarnicki auf dem Warschauer Sejm hielt. Hier hast du den ganzen Unterschied zur hl. Trinität erklärt und die Gegenschrift zu den Tabellen und Büchern Gentiles). Titelangaben nach Estreicher 27 (1929), 148. Mit den „Tabellen“ ist die „Tabula de Trinitate“ gemeint. 34

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

10

Historische Einleitung

mal das während des Sejms von Radziwiáá dem Schwarzen arrangierte Ausgleichsgespräch zwischen den Vertretern der beiden Lager scheiterte.41 Die sich zuspitzenden Auseinandersetzungen zeitigten Wirkung im Westen und im Osten. Zeitnah zum Abschluss des Warschauer Sejms wurde man in Leipzig auf den im benachbarten Polen tobenden Streit um die Trinitätslehre aufmerksam: Am 19. Mai 1564 ließ der Leipziger Theologieprofessor Alexander Alesius über 76 von ihm aufgestellte Thesen gegen die tritheistische Theologie Valentino Gentiles disputieren.42 Dem Beispiel des Alesius folgte wenige Monate später der in Marburg lehrende Andreas Hyperius, der am 28. August eine Disputation gegen die tritheistischen Hauptanliegen veranstaltete.43 Im litauischen NieĞwieĪ wiederum, der damaligen Hochburg der Antitrinitarier und dem Sitz der entsprechend ausgerichteten Druckerei Daniel àĊczyckis, erschienen zahlreiche Schriften auf Polnisch. Von diesen Schriften, die das tritheistische Gedankengut dem interessierten Laien zugänglich machen bzw. es aus den frühen Kirchenvätern beweisen wollten, können hier nur die wichtigsten erwähnt werden, wie etwa die im Spätsommer/Herbst 1564 gedruckte Replik Jan Kazanowskis auf Calvins „Brevis admonitio“, die „Na upominanie Kalwina krotka odpowiedĨ“,44 und Gregor Paweás Sammelband „O roĪnicach teraĨniejszych“,45 in dem u. a. die auf Polnisch wiedergegebenen Teile der „Tabula de Trinitate“ sowie eine polnische Fassung der „Turris Babel“ vereint waren.46 Als Reaktion auf die in den Predigten vorgetragenen Angriffe Sarnickis gab außerdem Laurentius Criscovius noch im gleichen Jahr eine unter der tätigen Mithilfe Szymon Budnys erstellte polnische Übersetzung des „Dialogs mit dem Juden Trypho“ von Justin dem Märtyrer heraus, welche die Übereinstimmung der tritheistischen Gotteslehre mit derjenigen der frühen Kirche beweisen sollte.47 Die darauf-

41

Vgl. Daugirdas, Andreas Volanus, 54f. Vgl. unsere Ausgabe Nr. 4: Alesius, Assertio (1564) – Einleitung, 136,3–15. 43 Vgl. THESES THEOLOGICÆ D. IOH. || HYPERII DE TRINITATE, QVOD FILIVS || Patri coessentialis, coæternus, & per omnia coæqualis sit, pro- || positæ à doctore Andrea Hyperio, in Academia Marpurgensi, || 28 Augusti, M. D. LXIII, in: Valentini Gentilis impietatum breuis explicatio (1567), 74–76. 44 Der vollständige Titel lautet: Na upominanie Jana Kalwina do braciey Polskiey napisane przeciwko Tablicy w Polszcze wydaney w ktorey chce pokazaü, Īe Pismo ĞwiĊte o Troycy nie zawsze rozdzielne mowiáo. Jana Kazanowskiego Slachcica Polskiego krotka odpowiedĨ (dt: Auf die Ermahnung Johannes Calvins, die an die polnischen Brüder gegen die in Polen herausgebrachte Tabelle geschrieben wurde und in der er zeigen will, dass die Heilige Schrift von der Trinität nicht immer distinkt redet. Eine kurze Antwort Jan Kazanowskis, eines polnischen Adligen). Titelangaben nach: Górski, Studia, 127. 45 Der vollständige Titel lautet: „O roĪnicach teraĨniejszych, to jest, co o jedynym Bogu Ojcu i Synu jego jednorodzonym i o Duchu ĞwiĊtym prawdziwie rozumieü mamy“ (dt: Von den gegenwärtigen Differenzen, das heißt, was wir von dem einigen Gott Vater, von seinem eingeborenen Sohn und von dem Heiligen Geist recht verstehen sollen). 46 Vgl. unsere Ausgabe Nr. 4: Alesius, Assertio (1564) – Einleitung, 135, Anm. 3; Nr. 10: Wigand, De Deo (1566) – Einleitung, 421, Anm. 2. 47 Vgl. Górski, Studia, bes. 116–118. 42

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

25

Historische Einleitung

5

11

hin um die Jahreswende 1564/1565 gedruckte „Collatio“, eine lateinische Polemik Sarnickis gegen den „Arianer“ Paweá,48 leitete eine neue Runde der europaweiten Auseinandersetzungen um den Tritheismus ein, die schwerpunktmäßig in den Jahren 1565 –1567 ausgefochten wurden und deren einzelne Ausläufer bis ins Jahr 1568 und 1569 reichten. III.

10

15

20

25

Besonders intensiv fiel die Aufarbeitung der vom Tritheismus aufgeworfenen Probleme in den Jahren 1565 und 1566 aus. Die mit der Kirchenbildung einhergehenden antitrinitarischen Veröffentlichungen einerseits und die rechtlichen Maßnahmen Sigismunds II. August andererseits – die am 7. August 1564 verabschiedeten Parczówer Edikte befahlen den ausländischen Dissenters Polen zu verlassen und verboten jegliche Kontakte zu den „Häretikern“49 – bewirkten, dass die politischen Entscheidungsträger in Polen und Litauen ihr Verhältnis zur antitrinitarischen Reformation prüfen und genauer bestimmen mussten. Dies taten sie nicht selten in der Form, dass sie sich an führende reformatorische Theologen im Ausland wandten und um entsprechende Stellungnahmen baten. So schilderte beispielsweise der mehrfach erwähnte litauische Großkanzler Radziwiáá der Schwarze in seinem Brief vom 6. Juli 1564 an den inzwischen verstorbenen Calvin ausführlich die theologischen Differenzen mit der Bitte, der Genfer möge sie in einem privaten oder öffentlichen Schreiben beurteilen; dabei solle er aber neben der Ehre Gottes auch den Frieden in Kirche(n) und Gemeinwesen im Auge behalten.50 Im September 1564 richtete Radziwiáá eine analoge Bitte an die Zürcher Theologen, die er über seinen in Straßburg und Tübingen studierenden ältesten Sohn Nikolaus Christophorus überbringen ließ;51 im Oktober 1564 folgte ein weiterer Brief des Fürsten, dem die Schrift „Na upominanie Kalwina krotka odpowiedĨ“ Kazanowskis und der Sammelband „O roĪnicach teraĨniejszych“ Paweás beigelegt waren.52

48 Der vollständige Titel lautet: „Collatio in qua aperte demonstratur blasphemia Gregorii Brzezinensis quondam Cracoviensis ministri, adeo conformis esse in triginta usque articulis, doctrinae Arii, ut ovum ovo non sit similius.“ Vgl. zur Datierung dieser ohne Jahres- und Ortsangabe erschienenen Schrift: Górski, Studia, 129, Anm. 4. Die ehemals in der Sächsischen Landesbibliothek in Dresden unter der Signatur Theol.socin.97.m aufbewahrte „Collatio“ gehört leider zu den Kriegsverlusten und konnte aus diesem Grund für die vorliegende Ausgabe nicht berücksichtigt werden. Konrad Górski, der bedeutende polnische Antitrinitarismusforscher der Zwischenkriegsund Nachkriegszeit, hat die Schrift bei seinen in den 1920er Jahren durchgeführten Studien noch benutzen können. 49 Die Geltung dieser Edikte wurden am 2. November 1564 auf Antitrinitarier beschränkt. Vgl. unsere Ausgabe Nr. 7: Gliczner, Societas et symbola (1565), 258, Anm. 16. 50 Vgl. Radziwiáá an Calvin, 6. Juli 1564, in: OC 20 (= CR 48), 328 –350, bes. 347f, Nr. 4125. 51 Vgl. Radziwiáá an die Zürcher Geistlichen, 14. September 1564, in: Wotschke, Der Briefwechsel, 225f, bes. 226 Nr. 328. 52 Vgl. Wotschke, Der Briefwechsel, 226f, Nr. 329.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

12

Historische Einleitung

Parallel zur Konsultation ausländischer Autoritäten, von deren Reaktionen an späterer Stelle ausführlicher die Rede sein wird, lief die inländische Klärung der trinitätstheologischen Positionen. Im Großfürstentum Litauen bat der mit der Reformation sympathisierende Kiever Bischof Nikolaus Pac Andreas Volanus, einen Verfechter der traditionellen Trinitätslehre, um eine Darstellung seiner Position.53 Volanus entsprach dieser Bitte mit seiner am 1. April 1565 unterschriebenen „Epistola ad Nicolaum Pacium“, in der er sich knapp und präzise nicht zuletzt von der unlängst in der polnischen Übersetzung des „Dialogs mit dem Juden Trypho“ erfolgten Begründung der tritheistischen Hermeneutik mit den frühen Kirchenvätern distanzierte.54 Als Pac seinerseits von dem litauischen Generalmarschall und samogitischen Starosten Johannes Chodkiewicz mehrfach darauf angesprochen wurde, eine Stellungnahme zur Trinitätslehre abzugeben, verfasste er seine „Orthodoxa fidei confessio“, deren Druck Georg Weigel, ein zu jener Zeit in den Diensten Chodkiewiczs stehender Melanchthonschüler, in der zweiten Hälfte des Jahres 1566 in der Königsberger Offizin Johannes Daubmanns besorgte.55 Auch die ehemals in Kleinpolen tätigen Theologen und Geistlichen, die dem Tritheismus nicht beipflichten wollten und seine Genese aus nächster Nähe miterlebt hatten, bezogen Position. In Königsberg veröffentlichte Francesco Lismanini im August 1565 seine „Brevis explicatio“,56 und der im großpolnischen Ceradz wirkende lutherische Pfarrer und spätere Superintendent Erasmus Gliczner publizierte im Laufe desselben Jahres in Frankfurt an der Oder gleich zwei antitritheistische Schriften auf Latein, „Societas et symbola“ und „De Trinitate“.57 In das Jahr 1565 fiel ebenfalls die Abfassung der von Radziwiáá dem Schwarzen eingeforderten unmittelbaren Stellungnahmen der ausländischen Theologen. Die Schweizer Antworten – das im Frühjahr verfasste Schreiben der Zürcher an Radziwiáá58 und der am 19. März 1565 unterzeichnete Brief der Genfer Geistlichen59 – haben freilich ihren Adressaten, wenn überhaupt, dann erst kurz vor seinem Tode erreicht: Der litauische Großkanzler starb am 28. Mai 1565. Mittelbar riefen die von dem Fürsten eingeleiteten Anfragen jedoch weitere wichtige Publikationen zu antitrinitarischen Fragen hervor. Bedingt durch den Aufenthalt des Radziwiáá-Sohns in Tübingen, der sich mit Unterbrechungen vom Spätsommer 1564 bis zum Spätsommer 1566

53

Vgl. Daugirdas, Andreas Volanus, 54 – 58. Vgl. unsere Ausgabe Nr. 6: Volanus, Epistola ad Nicolaum Pacium (1565) – Einleitung, 225,3 –226,32. 55 Vgl. unsere Ausgabe Nr. 9: Pac, Orthodoxa fidei confessio (1566) – Einleitung, 349,3–34. 56 Vgl. zur Datierung der Erscheinung: unsere Ausgabe Nr. 5: Lismanini, Brevis explicatio (1565) – Einleitung, 182, Anm. 20. 57 Vgl. unsere Ausgabe Nr. 7: Gliczner, Societas et symbola (1565) – Einleitung, 251,3 –19. 58 Vgl. Wotschke, Der Briefwechsel, 232–238, Nr. 332. 59 Vgl. Beza, Correspondance 6, 277–282; Valentini Gentilis impietatum breuis explicatio, 128 – 135. 54

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

25

30

Historische Einleitung

5

10

15

20

25

30

35

13

erstreckte, wurden der Theologieprofessor und Universitätskanzler Jakob Andreae sowie dessen Landesherr Christoph von Württemberg auf die theologischen Entwicklungen im Großfürstentum Litauen und im Königreich Polen aufmerksam. Infolge der eigenen Erfahrungen mit dem 1557 aus Tübingen geflohenen tritheistisch gesinnten Rechtsprofessor Matteo Gribaldi und angesichts der erfolgreichen Verbreitung seines Gedankenguts drängten sie den Philosophie- und Medizinprofessor Jakob Schegk, eine ausführliche Widerlegung des Tritheismus zu verfassen und zu veröffentlichen. Schegk, dem neben dem Brief Radziwiáás an Calvin vom 6. Juli 1564 und dem Traktat „De Deo et Filio eius“ des Gonesius wohl ein ganzes Bündel von antitrinitarischen Schriften vorgelegt wurde, kam der Bitte nach mit dem 1566 in Tübingen gedruckten Werk „Contra antitrinitarios“.60 Die Schrift Schegks blieb nicht die einzige Tübinger Stellungnahme zum Tritheismus. Am 15. Juli 1566 führte Jakob Andreae im Beisein des Nikolaus Christophorus Radziwiáá zwei Unterredungen mit dem Präzeptor eines Begleiters des Fürsten. Während der Unterredungen wurden spezifisch tritheistische Anliegen verhandelt, wie etwa das Postulat, dass der Begriff „essentia“ unbiblisch sei und die Bezeichnung „unus Deus“ in der Heiligen Schrift nur Gott Vater meine, nicht jedoch den Sohn und den Heiligen Geist. Am 18. August 1566 ließ Andreae eine Zusammenfassung der Unterredungen erstellen und sandte sie dem nach Zürich abgereisten Fürsten Radziwiáá nach. Bedeutend sind diese Ereignisse aus dem Jahr 1566 insofern, als Andreae noch in seinen im Mai 1568 aufgesetzten Disputationsthesen, die unter dem Titel „Disputatio de Trinitate“ erschienen, die traditionelle Trinitätslehre fast ausschließlich gegen die tritheistischen Einwände verteidigte.61 Einer der Väter der FC und Initiator der eingangs erwähnten Abgrenzungen vom Antitrinitarismus, wie sie einige Jahre später in der Schwäbischen Konkordie und dann in der FC vorgenommen wurden, kannte also den Tritheismus nicht zuletzt aus seinen persönlichen Begegnungen mit den Vertretern dieses antitrinitarischen Zweigs. Etwas komplexer gestaltet sich die Beantwortung der Frage, auf welchen Wegen die tritheistische Problematik in den Gesichtskreis Johann Wigands gelangte. Mit Sicherheit kann nur festgestellt werden, dass dieser bedeutende Vertreter des Gnesioluthertums ungefähr um die Mitte seiner Wismarer Zeit (1562–1568) die Schriften „Tabula de Trinitate“, „Turris Babel“ und „Epistola monitoria ad Tigurinos et Calvinum“ Gregor Paweás erhalten hatte. Im Verlauf des Jahres 1565 verfasste er seine dreiteilige Schrift „De Deo“, deren zweiter Teil der expliziten Widerlegung der in den genannten Werken Paweás geäußerten Ansichten gewidmet ist und die 1566 in der Offizin Peter 60

Vgl. unsere Ausgabe Nr. 8: Schegk, Contra antitrinitarios (1566) – Einleitung, 273,3–274,30. Vgl. unsere Ausgabe Nr. 11: Andreae, Disputatio de Trinitate (1568) – Einleitung, 563,32– 564,8; Beilage Nr. 2: Andreae, Colloquium (1566), 591– 593. Das Manuskript des „Colloquium“ befindet sich im Zürcher Staatsarchiv E II 367, fol. 141–148. 61

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

14

Historische Einleitung

Braubachs in Frankfurt am Main gedruckt wurde.62 Da Wigand zu Recht Paweá für den Anführer der kleinpolnischen Antitrinitarier hielt, muss er über die Vorgänge in Polen relativ genau informiert gewesen sein – von wem auch immer. Die gnesiolutherischen Kreise scheinen jedenfalls seit längerem die antitrinitarischen Entwicklungen in Litauen und Polen verfolgt zu haben, auf die sie schon sehr früh aufmerksam geworden sein müssen: Bereits 1556 hatte Matthias Flacius Illyricus in seinem am 1. Mai entstandenen Widmungsschreiben, das der „Sacra historia“ des Sulpicius Severus vorangestellt war, Radziwiáá den Schwarzen vor den trinitätstheologischen „Irrlehren“ gewarnt.63 Nach dem zahlenmäßigen Höhepunkt antitritheistischer Publikationen 1565 und 1566 gingen die Veröffentlichungen in den anschließenden Jahren zurück. 1567 erschienen in der Genfer Offizin François Perrins zwei gegen den Tritheismus gerichtete Drucke: der Sammelband „Valentini Gentilis impietatum breuis explicatio“ und die „Valentini Gentilis breuis historia“ des Berner Theologieprofessors Benedikt Aretius. Ausgelöst wurden die Publikationen durch die Hinrichtung Valentino Gentiles, die im September 1566 in Bern erfolgt war. Mit den beiden Drucken zielte man offensichtlich in erster Linie darauf, das Vorgehen der Berner Obrigkeiten öffentlichkeitswirksam zu rechtfertigen, denn zur trinitätstheologischen Debatte trugen sie kaum Neues bei. Der mit einem Vorwort Theodor Bezas64 versehene Sammelband „Valentini Gentilis impietatum breuis explicatio“ führte die bereits bekannten, gegen Gentile und andere Tritheisten gerichteten Schriften Calvins und Wigands sowie die Disputationsthesen des Alesius und Hyperius zusammen, denen ein undatierter Brief des Zürcher Theologen Josias Simler an den polnischen Adel,65 das Schreiben der Genfer Geistlichen an Radziwiáá vom 19. März 1565 und die undatierten Thesen Bezas zur Gotteslehre zur Seite gestellt wurden.66 In seiner „Valentini Gentilis breuis historia“ wiederum schilderte Aretius die Vorgeschichte, den Verlauf und die theologischen Grundlagen des Prozesses gegen Gentile.67 Die Auseinandersetzungen, die ausschließlich oder fast ausschließlich den tritheistischen Positionen der Antitrinitarier galten, endeten 1568 mit der 62

Vgl. unsere Ausgabe Nr. 10: Wigand, De Deo (1566) – Einleitung, 421,3 –16. Vgl. Sulpitij Seueri || SACRAE HISTORIAE || à Mundi exordio ad sua usque || tempora deductae, libri || II. nunc primùm in || lucem editi. || Item aliae quaedam Historicae ap- || pendices, lectu di- || gnissimae. || accessit rerum & uerborum copio- || sus Index. || BASILEAE, PER IOAN- || nem Oporinum., 7; Jasnowski, Radziwiáá, 372f; Starke, Radziwills Ruf zur Reformation, 143. 64 Valentini Gentilis impietatum breuis explicatio, 1–24. 65 Valentini Gentilis impietatum breuis explicatio, 65 –74 66 Valentini Gentilis impietatum breuis explicatio, 136–139. 67 Vgl. Aretius, Valentini Gentilis breuis historia, 6 –50. Außerdem sind dem Druck beigefügt: ein Brief des Aretius an den kleinpolnischen Reformierten Christoph Thretius vom 25. Juli 1567 (51f) und CENSVRA CONCLVSIO- || num, quòd Baptismus non successerit Cir- || cuncisioni, contra Paedo- || baptistas (53 – 67). 63

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

25

30

Historische Einleitung

5

10

15

20

25

30

35

15

Drucklegung der „Disputatio de Trinitate“ Andreaes in Tübingen. Die nur wenige Monate später in der Zürcher Druckerei Christoph Froschauers erschienene umfangreiche Schrift des dortigen Theologieprofessors Josias Simler, „De aeterno Filio Dei“,68 kündigte schon das nächste große antitrinitarische Thema an, das in den kommenden Jahren die an den traditionellen Dogmen festhaltenden Theologen in Europa massiv beschäftigen sollte, nämlich die unitarische Christologie. Simler selbst widerlegte zwar noch ausführlich die tritheistischen Ansichten, doch weite Teile seines Werks verwendete er bereits darauf, den Zweifel an der präexistenten Gottheit Christi zu entkräften, der von den kleinen Kommentaren Lelio und Fausto Sozzinis zum Johannesprolog, der „Brevis explicatio“ und „Explicatio“, gesät worden war.69 Die Argumentattion des Zürcher Professors spiegelte jedenfalls die theologische Lage in den antitrinitarischen Kirchen in Polen und Litauen wie auch in Siebenbürgen recht genau wieder und zeichnete die Stoßrichtung der künftigen Debatten vor: Die seit ca. 1565 innerhalb des Antitrinitarismus gärende und seit 1567 auf den antitrinitarischen Synoden diskutierte Frage der Gottheit Christi hatte inzwischen die Spaltung der ecclesia reformata minor in einen tritheistischen und einen unitarischen Flügel bewirkt, und der 1568 in Alba Iulia (Weißenburg, Gyulafehérvár) von den Vertretern des Unitarismus – zu ihm gehörten u. a. Giorgio Biandrata, Ferencz Dávid, Gregor Paweá, Szymon Budny –, herausgebrachte Sammelband „De falsa et vera unius Dei Patris, Filii et Spiritus Sancti cognitione“ verdrängte im Verlauf der kommenden Jahre die tritheistischen Anliegen aus dem Zentrum der europäischen Diskussionen.70 Anders als mit Simlers „De aeterno Filio Dei“ verhält es sich mit Gilbert Génébrards „De Trinitate“, der letzten hier zu erwähnenden Schrift, die aus den Auseinandersetzungen um den Tritheismus hervorgegangen war. Dieser interessante späte Ausläufer der tritheistischen Debatten erschien 1569 in der Pariser Offizin des Petrus Lollius und stammte aus der Feder des bekannten römisch-katholischen Professors am Collège Royal. Laut den Titelangaben wollte der Autor insbesondere im dritten Buch der Schrift das Athanasianum gegen Valentino Gentile verteidigen, was er denn auch recht offensiv tat. Sein Angriff galt jedoch nicht minder dem Tübinger Jakob Schegk, den Génébrard aufgrund von dessen die drei göttlichen Personen angeblich auflösenden Äußerungen in „Contra antitrinitarios“ als den wahren Antitrinitarier

68

Das Vorwort Simlers ist im August 1568 unterzeichnet worden. Vgl. Simler, De aeterno Filio Dei, İ 4r. 69 Vgl. zur Bedeutung dieser kleinen Schriften für die Genese des Unitarismus: Daugirdas, Antitrinitarier, 24 –34. 70 Von zahlreichen evangelischen Reaktionen auf die in diesem Sammelband propagierten Ansichten können an dieser Stelle exemplarisch Georg Majors „Commonefactio“ (1569) und Johann Wigands „De Servetianismo seu de antitrinitariis“ (1575) erwähnt werden. Vgl. dazu auch unsere Ausgabe Bd. 8, Nr. 7: Grundfest (1571), bes. 420,5–20.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

16

Historische Einleitung

meinte bekämpfen zu müssen.71 Im Anschluss an diese Veröffentlichung entspann sich eine Kontroverse zwischen Schegk und Génébrard, in die mit der Zeit auch Lambert Danaeus und François Jourdain verwickelt wurden72 und die mit den ursprünglichen tritheistischen Auseinandersetzungen – ausgenommen dass sie den Ausgangspunkt bildeten – nicht mehr sehr viel gemein hatte.

5

IV. Die Ausformulierung tritheistischer Theologie fiel also wesentlich in den Zeitraum von ca. 1554 bis ca. 1564. Die Reaktionen evangelischer Theologen in Europa auf die tritheitischen Ansichten und die aus ihnen resultierende antitrinitarische Kirchenbildung datieren hauptsächlich in die 1560er Jahre, wobei die meisten antitritheistischen Publikationen 1565 und 1566 erschienen. Ab dem Jahr 1568 wurde die tritheistische Lehre im Kontext der antitrinitarischen Auseinandersetzungen zunehmend von der unitarischen Herausfordeung überlagert. Für die Konzeption des vorliegenden Bandes ergibt dies einen zeitlichen Rahmen, dessen obere Grenze relativ eindeutig mit dem Jahr 1568 angegeben werden kann. Die untere Grenzziehung bei ca. 1560 hat weniger die intellektuellen Ursprünge des subordinatianischen Tritheismus im Blick. Sie ist zum einen durch die Tatsache bedingt, dass erst in diesem Zeitraum die maßgeblichen, ausgearbeiteten tritheistischen Traktate entstanden, die heute noch vorhanden sind. Zum anderen markiert die Jahrzehntwende zeitlich eine strukturelle Wende, die sich vor allem in der polnisch-litauischen Reformation vollzog: Traten die Antitrinitarier bis 1560 vereinzelt und auf den Synoden bisweilen ihre wahren Ansichten dissimulierend auf, so erfasste das tritheistische Gedankengut nach 1560 breite Kreise der reformatorisch Gesinnten, um 1563 in eine entsprechende Bekenntnisund Kirchenbildung zu münden. Inhaltlich will der vorliegende Band ein repräsentatives Bild der tritheistischen Theologie einerseits und ihrer Wahrnehmung durch die europäischen Evangelischen andererseits ermöglichen, wie sie nicht zuletzt im Artikel XII der FC den Niederschlag fand. Für die Auswahl der edierten Schriften bedeutet diese inhaltliche Zielsetzung eine Berücksichtigung ausschließlich derjenigen antitrinitarischen Schriften, die sich im Wesentlichen der Entfaltung der charakteristischen tritheistischen Gotteslehre widmen sowie derjenigen Widerlegungen, die sich hauptsächlich auf die spezifisch tritheistischen Anliegen beziehen bzw. auf charakteristisch tritheistische Veröffentlichun-

71

Vgl. Génébrard, De Trinitate, a2v: „Antitrinitarios voco non Tredeitas superiores, contra quos sub isto titulo Schegkius Schorndorffensis publicae ecclesiae suae Brentianae nomine scripsit, sed ipsummet Schegkium et eiusdem generis impios, qui contraria Trinitariis sentientes profitentur sic vnam esse Dei essentiam, vt ille non personis, sed įȣȞȐμİıȚȞ et facultatibus distinguatur.“ 72 Vgl. unsere Ausgabe Nr. 8: Schegk, Contra antitrinitarios (1566) – Einleitung, 275,16 –27.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

10

15

20

25

30

35

Historische Einleitung

5

10

15

20

17

gen reagieren. Es liegt in der Natur der Sache, dass damit nur auf Latein abgefasste Schriften in den Blick kommen, die europaweit gelesen und rezipiert werden konnten. Hinzu kam die Überlegung, bis auf wenige begründete Ausnahmen vor allem solche Textzeugen zugänglich zu machen, die noch nicht in modernen Ausgaben erschlossen sind. In Anwendung dieser Kriterien werden von den tritheistischen Autoren folgende Schriften kritisch ediert: die Traktate „De Deo et Filio eius“ und „De uno vero Deo“ des Gonesius sowie die „Confessio. Adnotationes. Protheses“ von Gentile. Die lateinischen Schriften des Gonesius sind nur in einem von der Bibliothèque nationale de France aufbewahrten Unikat zugänglich,73 und der schmale Sammelband Gentiles lag bislang in einer unvollständigen Rekonstruktion Friedrich Trechsels aus dem 19. Jahrhundert vor.74 Als Beilage Nr. 1 wird die Schrift „Contra zophistas“ Paweás abgedruckt, die anscheinend einen Teil seines 1563 veröffentlichten Sammelbands „Turris Babel“ ausmachte und als Abschrift im Zürcher Staatsarchiv aufbewahrt wird.75 Unter den Gegenschriften, die auf tritheistische Positionen antworten, entfiel die Wahl auf die „Assertio“ des Alesius, die „Brevis explicatio“ Lismaninis, die „Epistola ad Nicolaum Pacium“ des Volanus,76 die „Societas et symbola“ Gliczners, die Schrift „Contra antitrinitarios“ Schegks, die „Orthodoxa fidei confessio“ des Pac, die Schrift „De Deo“ Wigands und die „Disputatio de Trinitate“ Andreaes. Beilage Nr. 2 bietet die im Zürcher Staatsarchiv aufbewahrte Zusammenfassung der Unterredung zwischen Andreae und einem litauischen Präzeptor.

73

Vgl. dazu ausführlicher unsere Ausgabe Nr. 1: Gonesius, De Deo et Filio eius (um 1560) – Einleitung, 25,1–16. 74 Vgl. zur komplizierten Überlieferungsgeschichte des im Original nicht mehr erhaltenen Drucks: unsere Ausgabe Nr. 3: Gentile, Confessio. Adnotationes. Protheses (um 1561) – Einleitung, bes. 101,3 –25 und 103,34–106,34. 75 In der polnischen Forschung wurde gelegentlich suggeriert, dass die in dem Zürcher Staatsarchiv, E II 367, fol. 159 –164, aufbewahrten Manuskripte die Abschriften von „De controversiis horum temporum“, d. h. der lateinischen Fassung des von Paweá 1564 herausgegebenen polnischen Sammelbands „O roĪnicach teraĨniejszych“ sein könnten. Vgl. Oskar Bartel, Grzegorz Paweá z Brzezin. Studjum z czasów reformacji w Polsce, in: RefPol 17/18 (1928), 26f, Anm. 16. Dies ist nicht ganz falsch, aber auch nicht ganz zutreffend. Wie man Wigands „De Deo“ entnehmen kann, stellte die kurze Schrift „Contra zophistas“ einen Bestandteil des verlorenen Sammelbands „Turris Babel“ dar; ihre polnische Fassung „Przeüiwko Sofistam“ ist tatsächlich auch in „O roĪnicach teraĨniejszych“ enthalten. Die weiteren in Zürich z. T. in schlechtem Zustand befindlichen Manuskripte, wie etwa „Confessio christianae fidei“, „Contra eos, qui articulum primum fidei corrumpunt“ und „Antitheses“ haben hingegen in „O roĪnicach teraĨniejszych“ keine direkte Entsprechung. Es scheint vielmehr so zu sein, dass „Turris Babel“ samt seinen Bestandteilen in polnischer Überarbeitung in den Sammelband „O roĪnicach teraĨniejszych“ integriert wurde. Vgl. unsere Ausgabe Nr. 10: Wigand, De Deo (1566) – Einleitung, 421, Anm. 2. 76 Der Brief des Volanus wurde zwar 1996 neu gedruckt. Vgl. unsere Ausgabe Nr. 6: Volanus, Epistola ad Nicolaum Pacium (1565) – Einleitung, 229,14 –17. Da er jedoch von wesentlicher Bedeutung für das Verständnis der ein Jahr später erschienenen „Orthodoxa fidei confessio“ des Pac ist, wird er in der vorliegenden Ausgabe kritisch ediert.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151



© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

DE DEO, ET FILIO EIVS CHRISTO IESV, ET SPIRITV SANCTO, CONTRA monstrosam Sabellianorum Trinitatem.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151



© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

Nr. 1: Gonesius, De Deo et Filio eius (um 1560) – Einleitung

21

Einleitung 1. Historische Einleitung

5

10

15

20

25

30

Die Schrift „De Deo et Filio eius“ des Petrus Gonesius stellt einen sorgfältig ausgearbeiteten Entwurf der tritheistischen Gotteslehre dar, der die charakteristischen Anliegen dieses Zweigs der antitrinitarischen Reformation widerspiegelt. Um die 1560er Jahre entstanden, zirkulierte sie zunächst in handschriftlicher Form, um erst 1570 in dem Sammelband „Doctrina pura et clara de praecipuis christianae religionis articulis“1 gedruckt zu werden. Bezeichnenderweise entfaltete die Schrift noch vor der Drucklegung ihre größte Wirkung: Im Großfürstentum Litauen setzten sich Andreas Volanus sowie Nikolaus Pac in ihren Traktaten „Epistola ad Nicolaum Pacium“ (1565) bzw. „Orthodoxa fidei confessio“ (1566) mit ihr auseinander, und im Reich widmete der Tübinger Medizin- und Philosophieprofessor Jacob Schegk etliche Passagen seines Werks „Contra antitrinitarios“ (1566) einer expliziten Wiederlegung der Argumente des Gonesius.2 Die Frage, ob die verbreitete(n) handschriftliche(n) Variante(n) mit der gedruckten Fassung, die der hier vorliegenden Edition zugrunde liegt, identisch ist bzw. sind, lässt sich nicht beantworten, weil keine Manuskripte mehr existieren. Etwas besser als die Überlieferung ist die Entstehungsgeschichte von „De Deo et Filio eius“ greifbar. Die Grundzüge des in der Schrift verhandelten subordinatianischen Tritheismus hatte Gonesius bereits in den Wintermonaten 1555/1556 zu Papier gebracht. Von dem reformatorisch gesinnten Fürsten Nikolaus Radziwiáá zu der Synode der kleinpolnischen Reformierten in Secemin (21.–29. Januar 1556) entsandt, legte Gonesius am 22. Januar ein schriftlich ausgearbeitetes Bekenntnis vor, in dem er die traditionelle Auffassung des Trinitätsdogmas samt der dazu gehörigen Begrifflichkeit sowie das Athanasianum als unbiblisch verwarf. Des Weiteren behauptete Gonesius darin, dass Christus als Sohn Gottes Gott Vater untergeordnet sei, und er kritisierte auch die Zwei-Naturen-Lehre, indem er, Michael Servet folgend, für ein buchstäbliches Verständnis der Fleischwerdung des präexistenten Logos plädierte.3 Da dies – mit Ausnahme des letzten Punktes – die Themen sind, die in „De Deo et Filio eius“ expliziert werden, liegt es nahe, anzunehmen, dass das auf der Seceminer Synode vorgelegte Bekenntnis eine Ausgangsbasis für „De Deo et Filio eius“ bildete.

1

Der Sammelband beinhaltet neben „De Deo et Filio eius“ drei weitere, selbständige Traktate: „De uno vero Deo, Patre Domini nostri Iesu Christi“, „De unigenito Filio Dei, adversus veterum et novorum Nestorianorum prodigiosos errores“ und „De baptismo Novi Foederis, quod sit lavacrum non horum, qui ex gravis carne nati, sed qui ex immortali semine renati sunt“. 2 Nach der Drucklegung wurde „De Deo et Filio eius“ lediglich von dem Heidelberger Theologieprofessor Girolamo Zanchi berücksichtigt, der die Schrift mit einer posthum erschienenen Entgegnung unter dem Titel „Adversus blasphemum Gonedzii Tritheitae libellum responsio“ versah. 3 Vgl. Sipayááo, Akta 1, 47.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

22

Nr. 1: Gonesius, De Deo et Filio eius (um 1560) – Einleitung

Das antitrinitarische Bekenntnis des Gonesius, allem Anschein nach abgefasst in enger Anlehnung an eine analoge Schrift seines Paduaner Lehrers Matteo Gribaldi, sorgte nicht nur bei den polnisch-litauischen Reformatoren, sondern auch bei ihren Freunden im Ausland für Aufsehen. Bereits am 1. Januar 1556 – also noch vor der Anhörung des Gonesius auf der Synode zu Secemin – wusste Theodor Beza in einem Brief an Heinrich Bullinger von den Nachrichten aus Polen zu berichten, dass „Satan [dort] seine Truppen zusammengezogen habe, um diese Häresien zu erneuern.“4 Die Genfer Theologen hatten offenbar eine Abschrift des von Gonesius vorbereiteten Bekenntnisentwurfs erhalten, und ein Vergleich mit dem kurz zuvor von Gribaldi an die italienische Gemeinde in Genf geschickten Bekenntnis „De Deo et Dei Filio“ ergab frappierende Übereinstimmungen – „[jenes] schien von diesem gleichsam abgeschrieben worden zu sein.“5 Kurz darauf erhielten auch Theologen im Reich von den antitrinitarischen Aktivitäten des Gonesius Kenntnis. Die Seceminer Synode entschied nämlich am 23. Januar 1556, Gonesius zu Philipp Melanchthon zu entsenden, damit der Wittenberger Reformator sein Bekenntnis überprüfen und ihn eines Besseren belehren könne.6 Es ist bekannt, dass Gonesius im Februar 1556 tatsächlich nach Wittenberg reiste, wo ihn Melanchthon jedoch abwies, als er erfuhr, über welche Ansichten der Litauer mit ihm verhandeln wollte.7 Der vorerst massive Widerstand gegen seine Lehre – zur Proskription der Seceminer Synode von 1556 kam bald ein von dem polnischen König und litauischen Großfürsten Sigismund II. August (reg. 1548 –1572) gegen ihn erlassenes Edikt hinzu8 – entmutigte Gonesius keineswegs. Er setzte vielmehr seine Propaganda mündlich und offenbar auch mit Hilfe von Handschriften fort. Höchstwahrscheinlich in diese Zeit fällt die Abfassung der Urform der Schrift „De Deo et Filio eius“, in der Gonesius sein in Secemin vorgelegtes Bekenntnis argumentativ absicherte und ausbaute. Erste Indizien für die positive Rezeption der von ihm verfochtenen tritheistischen Anliegen stammen jedenfalls aus dem Herbst 1558, als Simon Zacius, Superintendent des Podlasischen Kirchendistrikts, in einem Brief an die kleinpolnische Synode zu Wáodzisáaw (4.–15. September 1558) den Biaáaer Pfarrer Hieronymus Piekarski und den Katecheten Johannes Falconius der „Servetianischen und Gonesianischen Häresie“ bezichtige.9 Die in „De Deo et Filio eius“ vorgenommenen Bezüge zu der 1559 erschienenen letzten Fassung von Calvins „Institutio christianae religionis“ deuten darauf hin, dass die Schrift

4

Beza an Bullinger, 1. Januar 1556, in: Beza, Correspondance 2, 16, Nr. 71. Ebd. 6 Vgl. Sipayááo, Akta 1, 47. 7 Vgl. zum Aufenthalt des Gonesius in Wittenberg und zur Reaktion Melanchthons auf dessen Theologie Górski, Studia, 63; Wotschke, Lasitius, 79f, Anm. 2. 8 Vgl. Jasnowski, Dwa edykty, 442f. 9 Vgl. Sipayááo, Akta 1, 280f. 5

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

25

30

35

Nr. 1: Gonesius, De Deo et Filio eius (um 1560) – Einleitung

23

nicht früher als um das Jahr 1560 in ihre endgültige Form gegossen worden sein dürfte. 2. Der Autor 5

10

15

20

25

30

Petrus Gonesius (Piotr z Goniądza, Gonedzius, Conyza) wurde ca. 1530 in dem litauischen Städtchen Goniądz (Podlasien) geboren.10 Nach dem Studium an der Krakauer Akademie schrieb er sich am 2. August 1554 an der Universität in Padua ein, deren Akten ihn als einen Lektor der Logik ausweisen. In Berührung mit dem dortigen antitrinitarisch gesinnten Rechtsprofessor Matteo Gribaldi gekommen, wurde Gonesius von dessen Konzeption des subordinatianischen Tritheismus nachhaltig beeinflusst. Mit der Verbreitung dieser Lehre begann er sofort nach seiner Rückkehr in das Großfürstentum Litauen in der zweiten Hälfte des Jahres 1555, was ihn zum Vorreiter der antitrinitarischen Reformation in Polen-Litauen werden ließ. Seit seinem höchstwahrscheinlich auf dem Weg von Padua in die Heimat unternommenen Besuch bei Mährischen Täufern wusste Gonesius seine antitrinitarischen Ansichten mit den Elementen täuferischer Ethik zu verbinden – ein Themenkomplex, der in den 1560er Jahren die entstehende antitrinitarische Kirche in Polen-Litauen intensiv beschäftigte. Über das Wirken des Gonesius in den späten 1560er und frühen 1570er Jahren gibt es nur spärliche Nachrichten. Bekannt ist lediglich, dass er sich als entschiedener Verfechter der Präexistenz Christi gegen die unter den Antitrinitariern immer deutlicher hervortretende unitarische Linie wandte. Die Auffassung, dass Jesus nur ein von Gott besonders begnadeter Mensch gewesen sei, vermochte er freilich nicht zu verhindern. Mit der Drucklegung von „De Deo et Filio eius“ in „Doctrina pura et clara de praecipuis christianae religionis articulis“ setzte vielmehr Gonesius dem subordinatianischen Tritheismus ein Denkmal im doppelten Sinn: Dieser Zweig der antitrinitarischen Reformation kam hier in seiner intellektuell reifsten Form zum Ausdruck, und doch war er zum Zeitpunkt der Erscheinung des Sammelbands bereits überholt. Gonesius starb 1573 in WĊgrow an der Pest. 3. Inhalt

35

Die Schrift „De Deo et Filio eius“ beginnt mit hermeneutischen Reflexionen. Gonesius steckt zunächst zwei eng ineinander greifende Prinzipien ab, nach denen er seine Gotteslehre entfaltet: den exklusiven Biblizismus und den Grundsatz, dass die Glaubenswahrheit für die Vernunft einsichtig sein soll. In Bezug auf das erstgenannte Prinzip geht Gonesius von der absoluten Suf10

Vgl. zu seiner Person Górski, Studia, 52–100; Trechsel/Hegler, Art. Gonesius, Petrus, in: RE3 6 (1899), 764–766; Daugirdas, Andreas Volanus, 38–40. Goniądz lag in Podlasien, das infolge der Lubliner Union von 1569 dem Königreich Polen zugeschlagen wurde.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

24

Nr. 1: Gonesius, De Deo et Filio eius (um 1560) – Einleitung

fizienz der biblischen Begrifflichkeit, die res Dei auszudrücken, aus und verwirft jeglichen Gebrauch nachbiblischer Begriffe. Das Prinzip der Rationalität hingegen beruht im Wesentlichen auf der nominalistischen Annahme, dass Begriffe post rem seien und ohne ihnen real korrespondierende res nichts besagen. Die konkrete Anwendung beider Prinzipien nimmt Gonesius in anschließenden Schritten sowohl in negativer als auch in positiver Funktion vor. Negativ dienen sie ihm dazu, die traditionelle kirchliche Trinitätslehre zu destruieren, um dann positiv die tritheistische Auffassung von Gott Vater, Sohn Gottes und Heiligem Geist zu konstruieren. Das Prinzip des exklusiven Biblizismus, verschränkt mit demjenigen der Rationalität und angewandt in negativer Funktion, führt in erster Linie zur Verwerfung der trinitarischen Formulierungen des Nicaeno-Konstantinopolitanums, wobei sich Gonesius insbesondere gegen den Begriff „੒μȠȠ઄ıȚȠȢ“ bzw. „consubstantialis“ ausspricht. Der Begriff stellt in seinen Augen eine nachbiblische Fehlentwicklung dar, die sachlich in den von ihm polemisch als „Sabellianismus“ bezeichneten modalistischen Monarchianismus11 und dessen Behauptung des einen, unter unterschiedlichen Namen erscheinenden Gottes münde. Bei der positiven Konstruktion seiner Gotteslehre von Bibelstellen wie Joh 17,3, I Kor 8,6 u.a. ausgehend, weist Gonesius im Gegenzug das Prädikat „unus Deus“ im strengen Sinn nur Gott Vater zu, von dem er Christus als gezeugten Sohn Gottes nicht relativ-personal, sondern substantiell-real unterscheidet. Dies ergibt im Fall Gott Vaters und des Sohnes Gottes zwei numerisch (numero) unterschiedliche Größen, die lediglich bezüglich der abstrakt verstandenen Gottheit, d.h. der Art nach, verbunden sind. Von den gegnerischen Positionen zitiert Gonesius am häufigsten die trinitarischen Aussagen des von ihm des „Sabellianismus“ bezichtigten Johannes Calvin, die er verschiedenen Fassungen der „Institutio christianae religionis“ entnimmt und dann mehr oder minder ausführlich widerlegt. Das Substanzund Personverständnis des Genfers wird gelegentlich gegen dasjenige Philipp Melanchthons ausgespielt, der in seinen „Loci praecipui theologici“ (1559) in Anlehnung an Boethius die Person als „substantia individua et incommunicabilis“ definiert hatte.12 Aus den Schriften der Kirchenväter, wie etwa Justins „Dialogus cum Tryphone“, Irenaeus‘ „Adversus haereses“, Hilarius‘ „De synodis“ sowie den Kirchengeschichten des Socrates, des Sozomenos und Theodorets, schöpft wiederum Gonesius die Belegstellen, die seine Konzeption der Subordination des gezeugten Sohnes Gottes unter den ungezeugten, aus sich selbst heraus existierenden Gott Vater stützen.13

11 12 13

Vgl. zu Sabellius, Sabellianismus und Monarchianismus u. 29, Anm. 7. Vgl. u. 54, Anm. 111. Vgl. u. 62, 66f, 68, Anm. 142, 157; 159, 162–165; 169f.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

25

30

35

Nr. 1: Gonesius, De Deo et Filio eius (um 1560) – Einleitung

25

4. Ausgaben Der Text kann nur in einem lateinischen Druck nachgewiesen werden, der dieser Edition zugrunde liegt:

5

A: DE DEO, ET FILIO EIVS CHRISTO || IESV, ET SPIRITV SANCTO, CONTRA || monstrosam Sabellianorum Trinitatem. Enthalten in:

10

15

Doctrina pura & clara || DE PRAECIPUIS || CHRISTIANAE RELIGIONIS || Articulis, contra SABELLIANORVM, EBIO- || NITARVM, NESTORIANORVM, et alio- || rum Haereticorum impia et perplexa Sophi- || smata, ex puro et expresso Dei Verbo || collecta, idq[ue] secundum ueterum || eius illustrationem, (***) || PER PETRVM GONEDZIVM. || 2. Timoth: 1. || exemplar teneto sanorum sermonum, quos á me audisti, in fi- || de & charitate quae est in Christo Iesu. || VEGROVIAE || Anno DOMINI secundum carnem, 1570., 2r–29r. 29 Blatt 4° Vorhanden: PARIS, Bibliothèque nationale de France: D2-1425. polnisch:

20

25

B: O Trzech/ || To iest/ || O Bogu/ o sy= || nu iego/ y o Duchu S. || przeüiwko Troycy Sa= || belliaĔskiey || ¶ Piotrá z Gòniedzâ. || 2. Corinth: 13. || ¶ àáská Páná Jezu Chrystá/ y miáoĞü || BoĪa/ y spoáecznoĞü Duchá ĞwiĊtego ze || wszystkiemi wámi. || Drukowano w WĊgrowie, Roku || PaĔskiego wedáug ciaáa, || M D LXX. Vorhanden: KRAKÓW, Muzeum Narodowe w Krakowie (Biblioteka KsiąĪąt Czartoryskich, Polonica XVI w.): 1616/I. Die polnische Ausgabe wurde kritisch ediert als: Piotr z Goniądza, O Trzech, opracowali Halina Górska, Konrad Górski, Zdzisáaw Zawadzki, Warszawa MCMLXII (BPR 3[A]).

30

„O Trzech“ stellt keine genuine Übersetzung, sondern vielmehr eine überarbeitete Fassung von „De Deo et Filio eius“ dar, in welcher Gonesius zahlreiche Umstellungen, Auslassungen und Ergänzungen vorgenommen hat. Hin-

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

26

Nr. 1: Gonesius, De Deo et Filio eius (um 1560) – Einleitung

zugefügt wurden auch etliche neue Passagen aus den Schriften „Dialogus cum Tryphone“ Justins und „De synodis“ des Hilarius von Poitiers.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

Nr. 1: Gonesius, De Deo et Filio eius (um 1560)

27

[2r:] De Deo et Filio eius Christo Iesu et Spiritu Sancto contra monstrosam Sabellianorum Trinitatem Quamuis Paulus per nomen Domini nostri Iesu Christi precatur fratres, vt 1. Cor 1. idem loquantur omnes idque ne sint inter ipsos dissidia,1 pauci tamen praesti5 terunt et hucusque pauci praestant, quod ille tam studiose precatus est. Quo factum est, vt tot sint sectarum genera. Nec prius sopientur omnes haereses et in gratiam redibunt omnes ecclesiae, quae tantis laborant odijs, quam cum obtemperabitur Paulo, per nomen Domini nostri Iesu Christi precanti, nempe cum idem loquentur omnes. Obtinere id debuit Paulus sola adhortatione cum 10 autoritate iuncta, nunc autem ille per nomen Domini nostri Iesu Christi precatur et non debet id obtinere? Etiam si in re parui monenti id flagitasset, tamen tanti debebat esse autoritas eius, vt indecorum duci debebat illi tam graui apostolo non obtemperare. Porro cum unitati conservandae studens haec precatur, nisi fallor, flagitium erit, id, quod non solum Paulus, sed etiam 15 ipsa res postulat, non praestare. Si prius non putarunt nouitatem verborum multa mala secum inuecturam, at nunc experientia edocti non possunt nescire, quanta mala pariat. Nouitas uerborum est nouarum sectarum fomentum. Sectarum fomentum. Nouum autem est, quicquid ab apostolis non est profectum, nam erat aliquando recens, quod nunc vetus habetur. Ita nihil aliud relinquitur, quam vt 20 eidem apostolo morem geramus, Timotheum hisce verbis hortanti: „Exemplar teneto sanorum verborum, quae a me audisti de fide et charitate, quae 2. Tim 1. est in Christo Iesu.“2 Ne putes incogitanti Paulo haec excidisse, vidit ille haec omnia mala, quae postea euenerunt, dum, relicto exemplari sanorum eius verborum, nouas de 25 fide loquendi formas excogitarunt homines seditiosi. [2v:] Tunc demum quisque recte credit, cum fides eius conformis est fidei apostolorum, nam fides vera vna in omnibus est. Non prius aliquid est credendum, quam cum persuasum fuerit hoc idem apostolos et prophetas credidisse. Procul autem omni dubio est, ita monumenta suae fidei apostolos 30 posteris reliquisse, vt ipsi crediderunt. Nec uerisimile est aliquid ipsos celasse, quod scitu esset necessarium. Ita scripta apostolorum debent esse absolutum exemplar sanorum verborum de fide et charitate. Quare qui, hoc exemplari neglecto, aliquid nouum fingit, vt homo seditiosus et habendus et vitandus est. 35 Tanta est cura vnitatis habenda, vt potius statui debeat non inquirere ea, quae Vnitatis consernobis non sunt patefacta, quam ea definiendo rumpendae vnitati praebere uandae cura habenda est. occasionem. Quod si quae definita sunt, nec apte nec vere definita sunt, non solum vt inutilia, sed etiam vt falsa reijcienda sunt.

1 2

Vgl. I Kor 1,10. II Tim 1,13.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

28

Nr. 1: Gonesius, De Deo et Filio eius (um 1560)

„Homusii“ vocabulo an apte rem ipsam explicarint veteres, audi Erasmi sententiam, qui in responsione ad annotationem 71. Eduardi Lei in Ioannem sic ait: „Quod si dicas, ‚participem esse‫ ދ‬non exprimere singularem ac simplicissimam essentiam, eandem in tribus personis, fortassis nec ‚homusiou‫ ދ‬vocabulum idem exprimet apte, nec ‚metusiu‫ދ‬, nec, quod etiam propius accedit, ‚autusiu‫ދ‬. Neque enim sic Filius est Patri homusios, quemadmodum homo homini aut olla ollae ex eadem argilla fictilis. Imo nihil est in rebus conditis, quod alij cuiquam simili modo possit ‚homusion‫ ދ‬dici, quemadmodum Filius dicitur ‚homusios‫ ދ‬Patri. Iam nunc Latine non veremur dicere Filium Patri consubstantialem, cum olim orthodoxi non sint veriti facere tres substantias diuinas, quemadmodum nunc tres personas dicimus. Ad quam rationem impium sit dicere Filium Patri consubstantialem. Porro cum Graecis ‚hypostasis‫ ދ‬sonet ‚substantiam‫ދ‬, tamen Hieronymus horret confiteri tres hypostases in Deo.“3 His ille non solum „homusii“ vocabulo negat rem apte esse expressam, sed etiam nec longe propiori „autusii“ videlicet exprimi po=[3r:]sse iudicat, idque vt nunc dicitur „homusios Filius Patri.“ Adhaec inconstantiam notat, quod nunc Latine non vereantur dicere Filium Patri consubstantialem, id est vnius substantiae, cum tamen olim orthodoxi non sint veriti facere tres substantias diuinas. Iisdem rebus manentibus, vocabula earum mutata sunt, quod aliter nunc res ipsas accipiant, quam illi veteres eas acceperunt, vt demonstrabimus. Nemo autem merito de nobis quaeri potest, cum non solum Nicenae Synodi et aliorum, quos sequendos arbitrantur, noua vocabula reijcimus,4 vt pote quae etiam ab istis suggilentur, dum ea et impropria esse et venenum in illis subesse et ab imperitis perperam ad hanc rem accomodata esse testentur, sed etiam Arij5 verba noua respuimus, idque eo studio, vt nulli demus vel minimam a nobis dissentiendi materiam vel in credendo errandi occasionem. Etsi enim aliquis, male sentiens, errare poterit, sanorum tamen verborum formam loquendi retinens,6 nullam dissuendae vnitati praebebit occasionem. At dicent distincte et expresse esse loquendum, vt error euitetur. Id facile concederem, si illa expressa locutio et verbo Dei non esset aduersa et nullam errandi ansam praeberet. Sed si quae putatur esse expressa locutio vel impium secum trahit errorem, vel vnitati scindendae praebet materiam, vt ani-

3 Erasmus von Rotterdam, Responsio ad annotationes Lei, in: Opera omnia 9, 172 B/C (= Opera omnia [ed. nova] IX-6, 156,377–157,388). Erasmus nimmt Bezug auf Hieronymus, Epistola XV, 3 und 4, in: PL 22, 356 –358 (= CSEL 54,1, 64,12– 65,12). 4 Gonesius meint vor allem die Begrifflichkeit des Nicaeno-Konstantinopolitanums und des Symbolum Quicumque, des sog. Athanasianums, die er im Folgenden vielfach problematisiert. 5 Arius lehrte die absolute Transzendenz und Aseität Gottes, der allein ungeworden und anfangslos sei. Christus war für ihn folgerichtig nicht gleichewig mit dem Vater: Als Sohn Gottes habe er einen Anfang vor aller Zeit und könne daher mit dem Prädikat „Geschöpf“ belegt werden. Vgl. Ritter, Dogma und Lehre, 147f; Hans Christof Brennecke, Art. Arius/Arianismus, in: RGG4 1 (1998), 739f. 6 Vgl. II Tim 1,13.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

25

30

Nr. 1: Gonesius, De Deo et Filio eius (um 1560)

5

10

15

20

25

30

29

mae venenum fugienda est. Quod si „homusii“ vocabulo Sabelij7 errorem in ecclesiam inuectum esse ostendero, facile omnibus cordatis et vnitatis amatoribus persuasero hoc vocabulum ex ecclesia omnino explodi debere. Non est putandum ita delirasse Sabellium, vt, dicens Patrem esse etiam Filium, contenderit haec vocabula eadem esse. De re ille contendebat, non de verbis, nempe Deum esse et Patrem et Filium. Isti hoc idem contendunt, dum vnam substantiam et Patris et Filij et Spiritus Sancti esse volunt. Si enim vna est et Patris et Filij et Spiritus Sancti substantia, vnus spiritus erit, qui idem erit et [3v:] Pater et Filius et Spiritus Sanctus vocabitur. Penitus idem docent isti miseri, quod et Sabellius, licet aliquibus verbis varient. Cum Christus de Patre dixit: „Alius est qui testimonium de me praebet“, non docuit aliud esse vocabulum, quod illi testimonium perhiberet, nam vocabula nihil sunt sine rebus,8 tantum abest, vt testimonium perhibere possint, et Christo nullum erat negotium cum vocabulis nudis, sed alium subsistentem esse testabatur, qui alius sit quam ipse, et ita alius, vt etiam eius testimonium aliuda tantum sit et non etiam suum: „Et scio“, inquiens, „testimonium eius esse verum.“9 Patris de Filio testimonium est ipsius solius testimonium. Nam Pater ita est alius, vt etiam eius testificatio sit alia quam Filij. Alioqui si Patris testificatio est eadem numero et Filij, etiam Pater non alius, sed idem esset numero, qui et Filius, quod Christus aperte falsum esse testatur, docens alium esse, qui est ipsius Pater, et ita non se esse et Patrem et Filium. Quisquis vnum spiritum esse docet, qui idem sit et Pater et Filius, hic hoc idem docet, quod et Sabellius docuit, eundem videlicet esse et Patrem et Filium. Nam qui spiritus est Pater, ille idem erit et Filius. Caluinus videtur mihi id vidisse, sed nihilominus celasse. Sic enim in Inst: de fide ca. 6. habet. „Nec moueri quispiam debet, vt Spiritum cum Patre ac Filio confundat, quoniam Deus ipse totus spiritus nuncupetur, nihil enim obstat, quominus tota spiritualis sit Dei essentia, et in illa essentia Pater et Filius et Spiritus comprehendatur.“10 Notandum quod hortetur, vt non confundatur Spiritus cum Patre et Filio, confunderetur autem, si esset vnus spiritus, qui et Pater et Filius esset et Spiritus Sanctus vocaretur. Porro non aliter confusionem euia

Korrigiert aus „alius“.

7

In den trinitarischen Auseinandersetzungen des 2. und 3. Jahrhunderts zählte Sabellius neben Noët von Smyrna und Praxeas zu den Vertretern des am strengen Monotheismus orientierten Monarchianismus, der sich gegen die von der christlichen Gnosis entworfenen vielstufigen Entwicklungs- und Vermittlungssysteme zwischen Gott und Materie wandte. Demgegenüber betonten die seit dem 4. Jahrhundert als „Sabellianer“ bezeichneten Monarchianer die Einheit von Vater und Sohn, indem sie behaupteten, dass „als ein und derselbe existiere, was Vater und Sohn genannt werde … je nach dem Wechsel der Zeiten.“ Vgl. Ritter, Dogma und Lehre, 132f; ders., Art. Trinität I: Alte Kirche, in: TRE 34 (2002), 93f (Zitat: 94,10f); Wolfgang A. Bienert, Art. Sabellius/Sabellianismus, in: RGG4 7 (2004), 721. 8 Damit vertritt Gonesius den nominalistischen Ansatz, dass die universalia post res sind. 9 Joh 5,32. 10 Vgl. Calvin, Institutio christianae religionis (1539–1554), VI, 20, in: OC 1 (= CR 29), 491.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

Vna substantia diuina est vnus Spiritus Pater reipsa est alius, et Filius alius.

Ioan. 5.

Qui vnum spiritum docet esse et Patrem et Filium, Sabellianus est.

30

Veritatis oratio est simplex et aperta.

Nr. 1: Gonesius, De Deo et Filio eius (um 1560)

taueris, quam si statuas alium esse spiritum, qui est Pater, nempe spiritum ingenitum, Spiritum vero Sanctum genitum quidem spiritum, sed tamen Filij nomen non esse sortitum. Merae nugae sunt, quod Filius semper generari dicitur et Spiritus Sanctus procedere. Christus, dicens Spiritum Sanctum a Patre procedere, [4r:] non generationem eius descripsit vel continuam eius ex Patris et sua substantia emanationem. Nam ex eorum emanans vel procedens substantia, non potuisset etiam ex sua substantia non emanare, quippe quod fingatur esse omnium trium vna. Sed summam autoritatem Patris declarauit, quod licet ipse mittat Spiritum Sanctum, non tamen eum mittat a seipso, sed a Patre.11 Notanda quoque Caluini vafricies, quod non dixerit totam essentiam esse vnum spiritum, sed totam esse spiritualem. Nam non ideo spiritualem esse dixit, ne non sit, qui putet esse animalem vel carnalem, sed quia, si dixisset illam essentiam esse vnum spiritum, vidit nihil alius restare, quam Patrem et Filium et Spiritum S. nomina esse vel attributa illius vnius spiritus. Quae autem absurda verbis eius sint annexa, ita accipe. Essentia Dei non est nisi spiritus. Si ergo in illa essentia et Pater et Filius et Spiritus Sanctus comprehenderentur, an non in quodam spiritu alij tres spiritus comprehenderentur? Vides, quo homines arrogantes conseruandae autoritatis cupiditas impellat, dum timentes, ne, confesso errore, aliquantulum de autoritate, in qua habentur, decedat, meras praestigias malunt fingere quam veritatem simplicem et apertam agnoscere. Veritas nihil praestigijs habet simile, nam vt est nuda et aperta, ita et cognitu facilis. At praestigiae etiam si non intelliguntur, et tamen creduntur. Praestigiae inuolucra et tricas quaerunt, veritas aperta esse cupit. Quocunque ergo ratio tua inuoluitur, ita, vt verum aperte videre nequeas, praestigias ibi subesse timeto, nihilque credas, nisi quod claram et apertam veritatem esse tibi persuaseris. Fides vera est substantia rerum inuisibilium et argumentum rerum sperandarum:12 haec autem illa est, dum ita credis, vti res sese habent. At si, praestigiis hominum deceptus, ipse nescis, quid credas, et non ita est, vt credis, phantasma habes figmentorum, non substantiam rerum invisibilium. Quod Deus spiritus sit,13 nemo vnquam fidelium dubitauit. Ita [4v:] quendam spiritum omnium fontem Deum esse oportet. Cum autem Spiritum, qui modo peculiari Sanctus dicitur, neque Apostolorum quisquam Deum esse testatus est, neque illa vetustas Deum appellare ausa est, nisi Dominum spiritum viuificantem,14 alium hunc spiritum esse oportet, quam est ille, qui sine controuersia Deus esse creditur. Quisquis, credens Deum esse spiritum, ambigebat, an etiam Spiritus Sanctus sit Deus, hic prudens vel imprudens duos inducebat spiritus, alterum, quem Deum esse absque omni dubio credidit, alte11 12 13 14

Vgl. Joh 15,26. Vgl. Hebr 11,1. Vgl. Joh 4,24. Vgl. I Kor 15,45.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

25

30

35

Nr. 1: Gonesius, De Deo et Filio eius (um 1560)

5

10

15

20

25

30

35

31

rum, de quo, an Deus sit, eo quod Dei Spiritus esse dicatur, dubitauit. Omne enim, quod est alicuius, non est idipsum, cuius est. Quisquis etiam credenti et concedenti Deum esse ostendere conabatur Spiritum Sanctum esse Deum, idque non ea ratione, quod sit ipse ille spiritus, quem Deum esse credidit, sed aliqua diuersa, hic etiam prudens vel imprudens duos spiritus inferebat. Mera stultitia esset et ambigere, an Spiritus Sanctus sit Deus, et conari probare, quod sit Deus, si non alius esse credatur spiritus, quam est ille, qui sine controuersia creditur esse Deus. Si quis dubitet, an Deus sit, huic primo ostendendum esset, quod sit. Sin autem, concedens Deum esse, ambigat, quid sit, demonstrandum esset, quod sit spiritus simplicissimus. Quod si vtrumque concedens – nempe quod sit Deus et quod sit spiritus – et tamen ambigat, an qui dicitur Spiritus Sanctus sit Deus, hic iam proponeret duos esse spiritus: vnum, quem crederet esse Deum, alterum, de quo, an Deus sit, dubitaret. Qui ergo, credens vnum quendam spiritum esse Deum et vocari Spiritum Sanctum, non delirare illum diceret, qui, credens Deum esse spiritum, an Spiritus Sanctus sit Deus ambigeret, vt qui vnum eundem et Deum esse confiteretur et an sit Deus quaereret, ipsemet insaniret, qui credenti Deum esse spiritum Spiritum Sanctum esse Deum probare conaretur. Nam nemo sanus alicui id probare multis rationibus nititur, quod, vt nulla egens probatione, admittit, nempe ex se clarum et apertum. Quare tam veteres omnes quam noui auto=[5r:]res, qui Spiritum Sanctum, nullo Deum esse spiritum non concedente, Deum esse probare contenderunt, non esse ipsum hunc spiritum, qui ab omnibus Deus esse admittitur, sed alium vel imprudentes esse confessi sunt. Cum ergo duo sint spiritus – vnus, de quo nemo ambigit, quin sit Deus, alter, de quo, an sit Deus, controuertitur –, falso Patris et Filij et Spiritus Sancti vna essentia vel substantia esse docetur. Nam si vna eorum esset substantia, vnus quoque essent spiritus. Id autem nemo vnquam docuit, vt iam patuit. Spiritum Sanctum esse substantiam non possunt non concedere, cum Deum esse asseuerent, in quo nullum accidens admittunt.15 Cum ergo Spiritus Sanctus sit spiritus – et est tertius ordine, Pater quoque est spiritus, et est primus gradu et ordine –, necesse est Patrem et Spiritum Sanctum esse duos spiritus, alioqui vnius spiritus Pater et Sanctus erunt attributa. Qui igitur fieri potuisset, vt ille vnus spiritus, qui est omnium Deus, prius esset Pater quam Sanctus? Vel quomodo in attributis potest esse ordo, vt hoc sit primum et illud tertium? Quicquid de Deo dicitur aut est substantia, aut attributum. Quare cum dicitur: „Pater est prima persona“, non significatur esse prima 15

Im trinitätstheologischen Kontext vertrat bereits Augustinus den Grundsatz, dass dem Sein Gottes nichts Akzidentielles zukommen kann. Hierin folgten ihm Theologen des lateinischen Christentums im Mittelalter wie auch Reformatoren. Vgl. Augustinus, De Trinitate V, 2, 3, in: PL 42, 912 (= CChr.SL 50, 207,48 –208,12); Thomas von Aquin, Summa theologiae I, q. 3 a. 6; Luther, Disputatio theologica (1539), in: WA 39/2, 22,14f; Melanchthon, Loci praecipui theologici (1559), in: CR 21, 612.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

Spiritus Sanctus est substantia incorporea.

32

Sabellianis Filius non est genitus ex substantia Patris, sed ex persona eius.

Nr. 1: Gonesius, De Deo et Filio eius (um 1560)

Dei facies vel proprietas, sed prima substantia, fons et origo omnium. Filius quoque Dei non est secunda persona in Dei substantia, sed est substantia genita ideoque Filius appellata. Si Filius suum esse haberet a seipso, suam vero personam haberet genitam ex alia persona, Filius non esset genitus ex substantia Patris – si eadem esset vtriusque –, sed ex persona Patris. Nam si substantia Filij esset ingenita, vt pote eadem, quae Patris, personam tantum Filij constaret esse genitam. Persona autem istorum est non essentia, non essentia vero est ipsum nihil vel, vt ita dicam, nihilentia. Esset ergo Filius genitus non secundum id, quod est aliquid, sed secundum id, quod licet non est aliquid, quia tamen esset genitum, dedisset causam, vt hic, qui non est genitus, Filius vocaretur. Non potuit satan maiora deliria fingere, quam haec sunt. Sole clariores potuissent [5v:] esse hae praestigiae, et tamen ita homines miseros dementauit satan, vt suas meras nugas veritatis titulo ornent, purum vero Dei verbum mendacij nomine deturpent. Mirum esse non debet, quod Filium Dei hominem diuidant in Dei et hominis Filium, in diuinitatem videlicet et humanitatem, cum etiam eundem, cum tantum in forma Dei erat,16 diuidant et lacerent in personam genitam et essentiam ingenitam. Quasi spiritus ille Logos et Deus ipse ex essentia et non essentia essent compositi, cum tamen nihil sit, quod constet ex essentia et non essentia. Nam ex ipso non esse non potest aliquid addi ad compositionem. Sin autem illae personae sunt aliquid, habent suum esse vel per se, vel in alio. Si in alio, in essentia videlicet, accidentia sunt, quod isti non admittunt. Sin autem per se sunt, substantiae sunt. Cum ergo vnius Filij Dei aliud esset persona et aliud essentia, constaret Filius Dei ex duobus subsistentibus, quod est stolidissimum. Adhaec si Logos ille ideo esset Filius Dei, quia esset ex substantia eius genitus, eadem ratione suus ipse esset Filius. Nam nascens ex substantia Patris non poterat ex substantia sua non nasci, quippe quod vna et eadem esset vtriusque. Itaque Christus, vt Deus quamuis esset ingenitus, nasci tamen voluisset, vt et Deus et Filius Dei dici potuisset. Non enim natus esset, vt sit, sed vt Filius dicatur. Iam ergo liquere puto istos per se esse damnatos haereticos, vt qui, Sabellium damnantes, seipsos damnant, quippe qui re ipsa hoc idem, quod et ille doceant, licet verbis aliquibus dissentiant. Non verba, sed res falsae reddunt haereticum. Cum quo idem quibusuis verbis doces, vnum cum eo es et vna cum eo eris. Si idem doces, quod Filius Dei docuit, vnum cum eo es et vna cum eo eris. Sin doces, quod ille non docuit, vt diuersum es, ita cum aduersario eius eris. Si ex omni parte tutus esse vis, vt contra omnes satanae insultus preualere possis, a sanorum verborum forma de fide et dilectione,17 quae in verbo Dei descripta est, ne pilum patiaris te diuelli. 16 17

Vgl. Phil 2,6. Vgl. II Tim 1,13.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

25

30

35

40

Nr. 1: Gonesius, De Deo et Filio eius (um 1560)

5

10

15

20

25

30

35

40

33

Mirum quomodo desipiant, quod nouitati verborum necessita=[6r:]tem causam praetendant, quasi non aliter versutia hereticorum explorari possit et ipsa veritas defendi. Cum tamen gratia vafriciei e latebris extrahendae vltra verbum Dei non sit progrediendum, sed solo verbo Dei omnes cuniculi et diffugia hereticorum exploranda sunt. Cum Sabellius dixit: „Idem est et Pater et Filius“, sufficiebat ostendere, quod alius sit Pater et alius Filius, et non fingere aliam esse personam Patris, aliam Filij, et tamen Patrem et Filium esse vnum Deum. Nihil est, quod possit esse aliquid vnum, si non sit vnum. Vt Sigismundus18 non potest esse vnus Rex, nisi sit vnus, ita et Pater et Filius et Spiritus Sanctus non potuissent esse Deus vnus, nisi essent vnus. Cum ergo sint tres, hi tres non sunt vnus, itaque neque vnus Deus idque essentiae ratione. Induc aliquem istorum cum Deo loquentem, videbis eorum sententiam Christi sententiae penitus esse aduersam. Isti suam apud Patrem fidem confessuri sic verba facerent: „Haec est nostra vita aeterna, vt cognoscamus non te esse solum Deum verum, sed te et Filium tuum, quem miseras in mundum, et Spiritum Sanctum.“ Haec confessio quamuis sit Christi testimonio contraria, qui sic expresse testatus est: „Haec est autem vita aeterna, vt cognoscant te solum Deum verum et quem misisti, Iesum Christum.“19 Tamen suam esse veram tueri audent, Christi vero et turbatum ordinem habere et non plene omnia enumerare cauillari non erubescunt. Malunt infoelices putare Christum de cardine nostrae salutis supine esse locutum, quam suum errorem agnoscere. Nobis autem Christus de re tanti momenti – nempe vita aeterna –, et recto ordine dixit et plene omnia enumerauit, hanc videlicet esse vitam aeternam, vt cognoscamus Patrem esse solum Deum verum et Filium esse hunc Christum, quem ille miserat in mundum, vti se missurum praedixerat. Quare quisquis errare times, fidem tuam coram Deo confessurus verbis Christi vtere: „Haec est“, inquiens, „vita mea aeterna, vt cognoscam te esse solum Deum verum et quem miseras, Iesum Christum.“ Si vero apud homines, quomodo credas, sit [6v:] tibi confitendum, haec eadem verba Christi accipe et ita ea adapta, vt sit de Deo et Filio eius ad homines sermo: „Haec est mea vita“, dicito, „vt cognoscam Patrem solum esse Deum verum et Iesum Christum esse vnigenitum eius Filium.“ Hoc nomen „Pater“ et si respectu alterius dicitur – nam nemo Pater dicitur nisi ratione Filij, quem habet –, tamen necesse est, vt aliquid sit, quod Pater dicitur. Deus vt ideo dicitur iudex, quia iudicaturus est mundum, ideo vindex quia vindicat, ita etiam Pater dicitur, quia habet Filium. Cum ergo dicitur Deus, res tibi versetur ob oculos mentis, quae vocatur Deus, non aliud aut venire tibi in mentem debet, quam quidam spiritus inuisibilis, omnipotens, aeternus, conditor rerum omnium. Vbi autem subiunctum fuerit Pater, de illo 18 19

Sigismund II. August (1520–1572), polnischer König und litauischer Großfürst. Joh 17,3.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

Nouitati verborum nulla est necessitas

Necesse est, vt aliquid sit, quod Pater dicitur.

34

Vocabula sunt signa rerum.

Sabellianorum Deus frustra se vocat et Patrem et Filium.

Cur Deus Pater dicatur.

Nr. 1: Gonesius, De Deo et Filio eius (um 1560)

eodem spiritu intelligas, quod sit Pater. Et quia si est Pater, necesse est, vt sit alicuius filij Pater, vbi additum inueneris: „Domini nostri Iesu Christi“,20 scies, quod ille spiritus, qui est Deus, est Pater Domini nostri Iesu Christi. Hoc quoque iam habebis, etiam si nulla alia essent expressa testimonia, quod Iesus Christus sit Filius Dei, id est, spiritus inuisibilis, aeterni, omnipotentis. Nam vti dixi, nomina non sunt nuda vocabula, sed res denotant: sunt enim signa rerum. Cum dicitur panis, non nudum vocabulum accipis, sed res ipsa, cuius nomen est „panis“, versatur tibi ob oculos mentis. Ita etiam cum dicitur Deus, non nudum vocabulum, sed ipsa res venisset tibi in mentem, si Deum aliquando vidisses. Sed quia est inuisibilis, necesse est, tibi veniat in mentem quiddam incorporeum, intelligens, potens, sciens omnia. Si ergo vbi audiueris nominari Deum, semper tibi in mentem veniet quidam spiritus, etiam cum Deus Pater esse dicetur, ille idem spiritus veniet tibi in mentem, sed qui ideo dicitur esse Pater, quia sit alius, cuius relatione ipse sit Pater. Cum etiam dicitur: „Alius est Pater, alius Filius“, non vocabulis haec adapta, sed ipsis rebus, quod videlicet alius sit ille spiritus, qui est Pater, et alius ille homo, qui est Filius. Vel si ad priorem Christi statum referre vis, ita [7r:] intelliges: „Alius est Pater, et alius Filius“, id est, ille spiritus, qui genuit, ideoque dicitur Pater, alius est, et alius hic spiritus, qui – quia a Deo erat genitus – Filius dicitur. Logos non docetur esse personae primae Filius, sed absolute Dei Filius. Non ergo Pater est prima vnius Dei persona et Filius secunda, nam sic Deus bipersonatus induceretur, sed qui est absolute Deus, hic idem est Pater, quia habet vnigenitum Filium. Si vnus esset spiritus, qui idem et Pater esset et Filius, frustra haec nomina sibi Deus imposuisset. Nam relationes diuersae essent absque diuersis rebus: non enim Pater esset Filij Pater, neque Filius esset Patris Filius, sed qui Pater idem et Filius. At quia Deus non solum Pater esse dicitur, sed etiam cuius sit Pater ostenditur, nempe Domini nostri Iesu Christi, ideo Pater et Filius non sunt vnius Dei vocabula, sed duorum distinctorum subsistentium nomina, et si non naturam vniuscuiusque significantia, ob relationem tamen vnius ad alterum vere vnicuique indita. „Patris“ vocabulo non denotatur quaedam Dei proprietas, sed Deus ipse, qui ideo Pater dicitur, quia habet Filium. Logos quoque non est Dei proprietas, sed Dei verus et proprius vnigenitus Filius, alius ab ipso, qui eum genuit, Patre. Alius non vocabulo nudo neque aliquo attributo, sed re ipsa alius subsistens, nempe genitus, cum Pater sit ingenitus. Cum dicitur Filius esse genitus, non significatur cuidam existenti accessisse quaedam persona vel proprietas, cuius ratione coepisset dici Filius, nam falso genitus esse diceretur, vt qui prius esset, quam coepisset dici Filius, sed docetur non esse a seipso, sed ab eo, a quo genitus est. Meris prestigijs ca20

Vgl. II Kor 1,3; Eph 1,3.17; I Pt 1,3.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

25

30

35

40

Nr. 1: Gonesius, De Deo et Filio eius (um 1560)

5

10

15

20

25

30

35

35

uillantur isti infoelices, dum eundem Filium Dei, vti est, ingenitum esse dicunt, vt vero Filius est, genitum. Nam qui, vti est, ingenitus est, nullo modo Filius dici potest. Logos non ob inditam a Patre proprietatem Filius dici coepit, sed quia a Deo ante omnia genitus est, primogenitus est omnis creaturae21 et [7v:] principium opificij Dei.22 Apoc. 3. Veteres personam esse dixerunt substantiam indiuiduam, ratione preditam.23 Vnde homo illis erat persona, non aliqua hominis proprietas. Angelus erat illis persona, non aliqua angeli proprietas. Deus erat illis persona, non aliqua Dei proprietas. Quare Deum Patrem aliam esse personam dicentes et aliam Filium, aliam indiuiduam Patris substantiam et aliam Filij esse docuerunt. Si Patris persona est Deus, est etiam substantia, et contra, si non est substantia, neque Deus est. Persona Patris non est in vna communi substantia vel essentia, sed ipsamet est substantia, nam Deus est. Generare potuisse neque est persona Patris, neque ob id Deus dicitur esse Patris persona, sed quia genuit proprium Filium, ideo Deus est et dicitur Pater. At si Filium non genuisset, etiam si haberet omnes has proprietates, quas habet, non esset tamen Pater, quia nullum haberet, cuius esset Pater. Deus est Pater, non quia habet proprietatem, qua differt a Filio, sed quia habet Filium, qui alius est ab ipso. Vrgentem, quod Filius Patri sit consubstantialis, rogato, an idem sit dictu Filium a Patre esse genitum et Filium Patri esse consubstantialem. Si responderit idem esse, rogato, cur confitenti tibi Filium esse a Deo genitum, obtrudat exoticum verbum, quod tu non ab aliam nisi hanc causam repudias, quod vt non est in verbo Dei, ita etiam times, ne aliquid aliud quam verbum Dei doceat. Neque est iustae rationis, quod anxie sepultam nouitatem verborum fuisse desiderent, nam etiam nunc integrum est, vt consensu omnium sepeliantur. Hic merito temeritatis argui potest, qui, ipse fingens nouas de fide loquendi formas fuisse – videlicet quando Filius Dei non fuerit vel ex nihilo factum esse contenderit –, alijs id licere negaret. Nam omnibus est dictum: „Neque addas, neque minuas.“ Neganti Patrem et Filium esse vnum eundem, ostendito etiam fieri non posse, vt sint vnus Deus, cum sint duo. Si respondeat, fieri posse, [8r:] quia sint vnus essentia, duo vero personis, dicito, te non refragaturum, si Deum ex duobus diuersis compositum esse probarent. Quod quia negant, ipsimet suam distinctionem falsam esse docent. In Deo non est hoc aliud et illud aliud, sed vnum et idem est, quicquid est, nam est simplicissimus. Cum dicitur: „Deus vnus est essentia et trinus personis“, non aliud significat, quam si aperte dixissent: „Deus vnus est, quia est vnus spiritus, idem tamen est trinus, quia habet tres personas, id est, tres substantias incorporeas.“ Substantiae autem incorporeae spiritus sunt. Itaque in vna essentia esse tres per-

21 22 23

Vgl. Kol 1,15. Vgl. Apk 3,14. Vgl. Boethius, De persona et duabus naturis III, in: PL 64, 1343 C/D.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

Cur Logos dicatur Filius.

Quid veteribus erat persona.

Pater et Filius non possunt esse vnus Deus.

Quid sit, Deus est vnus essentia et trinus personis.

36

Nr. 1: Gonesius, De Deo et Filio eius (um 1560)

sonas nihil aliud esset, quam in vno spiritu esse tres spiritus. Ita quatuor essent spiritus, qui essent vnus Deus, quare falso Trinitas vocaretur. Quod si tres personas non concedent esse tres spiritus, quia etiam negant eas esse corpora et tamen subsistere ipsas dicunt, consequitur necessario tres personas nihil esse, eo quod neque sint corpora neque spiritus, et tamen subsistere, quod est absurdum. Itaque idolum cerebri sui adorant, dum personas coadorant. Nam Deus non coadoratur, sed adoratur, vnus siquidem est. Coadorari autem de vno non dicitur, sed de pluribus. Ille spiritus, qui est omnium Deus, non coadoratur, cum sit vnus. Quod ergo coadoratur, si non est alius spiritus, quam est ille, qui solus est Deus verus, nihil, id est idolum est in cerebro fanaticorum hominum natum. Quod autem coadorent, testis est ipsorum Symbolum.24 Omnes veteres, qui Filium Patri consubstantialem esse dixerunt, non intellexerunt vnam esse substantiam Patris et Filij, sed Filium non ex nihilo, sed ex substantia Dei esse genitum significarunt, contrarium Arij sententiae docentes, qui ex nihilo factum esse vrgebat. Non de hoc controuertebatur, an Filius haberet aliam substantiam quam Pater, nam hoc ab omnibus concedebatur, sed an ipsa Filij substantia facta sit ex non subiecto vel ex substantia Patris genita. Stultum enim esset „genitum, non factum“25 pronunciare, quod inge=[8v:]nitum credi deberet. Quod factum Arius asserebat, hoc alij „genitum, non factum“ pronunciabant. Vt Arius, Filium ex non subiecto factum esse dicens, substantiam Filij factam esse intellexit, ita alij, non factum, sed genitum ex substantia Patris affirmantes, eandem substantiam Filij genitam esse docuerunt. Hoc idem ex Eusebij epistola ad Cesarien. colligere licet, in qua testatur non sine examinatione admissas esse „geniti“ et „consubstantialis“ voces et in quo sensu receptae sunt declarat. Eius haec sunt verba: „Et Quo sensu hoc sensu illud recepimus, quod ‚genitus sit, non factus‫ދ‬, quoniam ‚factum receptum est esse‫ ދ‬commune dicebant esse reliquis creaturis, quae per Filium sunt factae, „genitus, non cum quibus nihil simile habeat Filius, atque ideo non esse facturam similem factus.“ illis, quae per ipsum sunt facta, sed melioris esse substantiae, quam vlla reliqua sit creatura.“26 Hic audis, in quo sensu Filius Dei dictus est „genitus, non factus“, non quod vnius cum Patre sit substantiae, vt isti somniant, sed quod Quo sensu Filius melioris sit substantiae, quam vlla reliqua creatura. Ibidem sic ait: „Illud vedictus est Patri ro, quod Patri consubstantialis dicitur, expressam habere significationem, consubstantialis. quod nihil similitudinis cum factis creaturis habeat Dei Filius, sed soli Patri, qui ipsum genuit, omnibus modis assimuletur, nec ex alia sit substantia et

24

Vgl. Nicaeno-Konstantinopolitanum, in: BSLK 27,1–4. Nicaeno-Konstantinopolitanum, in: BSLK 26,10. 26 Übersetzung aus dem griechischen Original. Vgl. Eusebius ad Caesarienses 6, in: PG 20, 1541 A/B (= Socrates, Historia ecclesiastica I, 8, in: PG 67, 73 C; Theodoret, Historia ecclesiastica I, 11, in: PG 82, 944 B/C). 25

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

25

30

35

Nr. 1: Gonesius, De Deo et Filio eius (um 1560)

5

10

15

20

25

30

35

37

essentia nisi Patris.“27 Clarissime cernis in alio sensu nunc accipi vocem „consubstantialis“, quam in quo in illa synodo est tradita et recepta. Nunc „consubstantialis“ accipitur pro vna et eadem substantia Patris et Filij, cum et ipsa vox id non patiatur. Nam vt nulla ratione vna substantia potest dici consubstantia, ita qui essent vnius et eiusdem numero substantiae nullo modo consubstantiales dici possunt. Quin potius impossibile est esse plures vnius substantiae. Nam vna substantia est vnum aliquid subsistens, et plures substantiae plures subsistentes. Id quoque notandum, quod Eusebius clare aperuit, in quo sensu Patri Filius consubstantialis sit dictus. Nam et si ex substantia Patris esse videtur innuere, quod senserint per aliquam decisionem [9r:] vel alterationem esse genitum ex substantia Patris, tamen haec Eusebij declaratio testatur non in hoc sensu esse prolatum, sed expresse significare, quod nulli creaturae nisi soli Patri assimiletur, idque ratione suae diuinae naturae. Nam vt homo est, hominibus similis est, quibus similis est factus. Durum quidem et exoticum est „consubstantialis“ verbum, sed sensus, in quo est prolatum et receptum, aliqua ex parte est pius, vt pote ex verbo Dei petitus, siquidem eodem sensu Paulus dixit Christum esse expressam imaginem substantiae Patris.28 Nam nulla est creatura, quae ita exprimat Deum, vti eum Filius ipsius exprimit. Quare falso se autoritate Nicaenae synodi muniunt, quod ijsdem verbis in confessione suae fidei utantur, quibus illa vsa est, cum in longe diuerso et pene contrario sensu ea accipiant, quam illa ea prodidit et protulit. Imo Nicaena synodus fere tota nostra est, cuius nos, et si verba ob iustam causam, quod tam impij errroris fuerunt occasio et disensionum materia, respuimus, sensum tamen pium amplectimur. Praesertim quod idem Eusebius testetur „homusij“ vocem non ex omnium consensu, sed ex imperatoris Constantini iussu esse receptam. Sic enim ibidem ait: „Sed et ipse cum primis pientissimus noster imperator hanc fidem nostram optime explicatam esse, ac se quoque sic sentire testificatus est, et cunctos ille consentire ac dogmatibus istis subscribere et vna tantum ‚homusij‫ ދ‬dictione adscripta assentiri iussit.“29 Hinc iam cuique videre licet, non Nicaenae synodi, sed Sabelij esse patronum Caluinum, qui sic argumentatur Insti: Lib: j. ca: 13. dis: 23: „Si in essentia est discretio, respondeant, an non cum Filio eam communicarit. Hoc vero non potuit esse ex parte: quia dimidium fabricare Deum nefas esset. Adde, quod hoc modo foede lacerarent Dei essentiam. Restat, vt tota et in

27 Übersetzung aus dem griechischen Original. Vgl. Eusebius ad Caesarienses 7, in: PG 20, 1541 C (= Socrates, Historia ecclesiastica I, 8, in: PG 67, 76 A; Theodoret, Historia ecclesiastica I, 11, in: PG 82, 944 D– 945 A). 28 Vgl. Hebr 1,3. 29 Übersetzung aus dem griechischen Original. Vgl. Eusebius ad Caesarienses 4, in: PG 20, 1540 A (= Socrates, Historia ecclesiastica I, 8, in: PG 67, 72 B; Theodoret, Historia ecclesiastica I, 11, in: PG 82, 941 B/C).

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

Hebr. 1.

Caluinus Sabellianus est.

38

Quid sit veteribus natura, quid substantia.

Nr. 1: Gonesius, De Deo et Filio eius (um 1560)

solidum Patris et Filij sit communis.“30 Vide foedam hallucinationem, quod communicationem paternae essentiae accipit pro communicatione ipsius substantiae, [9v:] quam Pater totam communicare non potuit, quin se in alium transformaret, ita vt et idem esset et alius, nempe ipse Pater, ipse sibi Filius. Quid ergo hoc est diuersum a Sabellij delirio? Pater non seipsum totum communicauit Filio, ita vt ille idem spiritus ingenitus sit Filius genitus, sed Filio, spiritui genito, communicauit suam diuinam naturam, nam dedit ei habere vitam in semetipso, vti eam ipse habet in seipso,31 potestatem faciendi omnia similiter vt ipse,32 ita vt vere sit imago inconspicui Dei.33 Vnde qui vidit Filium, idem vidit et Patrem.34 Nam nemo potest venire ad veram cognitionem Patris, nisi per Filium.35 Sed et alij praeter Eusebium explicarunt essentiae et substantiae vocabula. Communi consensu in Ecclesiastica Historia sic definita sunt: „Natura dicitur, vt verbi causa angelica. Substantiae vero, sunt singulares appellationes, vt Michael, Gabriel. Similiter natura est vna, communis humanitas, substantiae vero, Petrus ac Paulus.“36 Hic vides nomine „substantiarum“ veteres indiuidua intellexisse, vnius vero naturae nomine, vnius, vt dialectici dicunt, generis vel speciei. Vnde ita ibidem subditur: „Vt si dicamus creasse Deum lucem, ecce significata est essentia luminum. Quae ipsa secatur porro in substantias suas, vt solem, lunam, sydera. Eodem modo vna est essentia ignis, sed in substantias scinditur, vt lucernas, caereos, focos.“37 Hic cuique videre licet veteribus solem, lunam et sydera esse coessentialia. Basilius, quoque de ijsdem vocabulis ad Gregorium fratrem suum scribens, sic ea illustrat: „Si quaestio sit de plurium hominum essentia, nemo alia ratione essentiam Pauli, alia Syluani explicare poterit. Sed quamcumque quis Pauli essentiam declarauerit, eadem et alijs congruet: itaque sunt inter se coessentiales omnes, qui eadem descriptione essentiae comprehenduntur. Verum si quis iam communitate praeterita considerationem suam ad proprietatem conuertit, qua quidem vna res ab altera separatur, iam non magis ratio vniuscuiusque, qua ipsum cognoscitur, ad alteram quoque per omnia quadrabit, [10r:] quamuis alicubi communitate congruere reperiatur atque hoc proprie appellatum asserimus ‚substantiae‫ ދ‬vocabulo designari.“38 Ex his colligere licet in eo sensu Patrem Filio esse consubstantialem dictum, in quo Pau30

Calvin, Institutio christianae religionis (1559) I, 13, 23, in: OS 3, 142,13–17. Vgl. Joh 5,26. 32 Anspielung auf Joh 5,27. 33 Vgl. Kol 1,15. 34 Vgl. Joh 14,9. 35 Vgl. Joh 14,6f. 36 Das Zitat kommt in den von Gonesius benutzten Kirchengeschichten nicht vor. 37 Das Zitat kommt in den von Gonesius benutzten Kirchengeschichten nicht vor. 38 Das Zitat ist eine nicht ganz wörtliche Übersetzung aus dem griechischen Original. Vgl. Basilius, Epistola XXXVIII, 2 und 3, in: PG 32, 326 C–328 A (= Saint Basile, Lettres 1, 82,19 –32). 31

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

25

30

Nr. 1: Gonesius, De Deo et Filio eius (um 1560)

5

10

15

20

25

30

35

39

lus Syluano consubstantialis dicitur. Ne somniarunt quidem illi veteres, consubstantiales vnius et eiusdem numero esse substantiae. Vt sol et luna sunt sibi coessentiales, nempe quod communem lucis naturam habeant, ita et Filio quia communicatam a Patre viderunt suam naturam – quod videlicet vitam habeat in semetipso, potestatem, sapientiam, omnium, quae fiant, scientiam –, consubstantialem eum Patri dixerunt, eo ipso expresse significantes, vt Eusebius testatur, nulli nisi Patri esse similem.39 Quare summa est istorum Sabellianorum coecitas et impudentia, quod ad sua somnia corroboranda abutantur verbis Nicaeni concilij, cum ea in longe diuerso sensu accipiant, quam in quo prolata sunt. Nostra sententia si non penitus eadem est cum sententia Nicaeni concilij, at non multum dissidens. At istorum, et si ijsdem verbis vtantur, ita tamen est diuersa, vt nihil penitus habeat cum illa commune. Id quoque magno argumento esse potest Patrem et Filium et Spiritum Sanctum non ita esse vnum Deum, vt vnusquisque illorum sit aliquid Dei et omnes simul vnus Deus, quod etiam nemo ipsorum vnquam dixit Patrem primam esse Dei personam et Filium secundam, Spiritum vero Sanctum tertiam, sed vt Patrem ipsum Deum esse dixerunt, ita et Filium esse Deum confessi sunt. Quae autem numero distincta sunt, nempe si sunt duo vel tria, vnum numero esse non possunt, sed solo consensu. Vt Paulus et Syluanus non sunt vnius hominis duae distinctae personae, sed sunt duae humanae personae, ita Pater et Filius non sunt vnius Dei duae personae, etiam si quidvis nomine personae intelligas, sed duae diuinae personae numero distinctae, communi vero natura vnum, nempe Deus. Nam non solum Pater est Deus, sed etiam [10v:] Filius. Hoc tantum interest, quod Pater solus est ingenitus, solus a nullo quicquam habet, ac ob id nulli quicquam debet, non honorem, non obedientiam, ideo vt solus est liber, solus quoque est Deus verus, solus bonus, solus sapiens, solus immortalis, et quicquid est, solus peculiari et vero modo est, quippe quod illi soli perfectissimo modo congruent. Filius vero, etsi Deus sit non falsus, qui videlicet dicatur Deus, sed non sit, sed reuera Deus, quippe qui ea, quam habet a Patre natura, omnia potest, omnia, quae aguntur, scit at quia id, quod est, non a seipso est, nam Pater est autor, vt etiam Iustinus in colloquio cum Triphone testatur,40 eius deitatis et potestatis, ideo quamuis Deus sit, solus tamen Pater Deus verus est, nempe perfectissimis rationibus Deus. Quod si times, ne falsa sit nostra distinctio, habes Erasmum, qui eodem modo distingui posse docuit, a nemine tamen est reprehensus, sed tacito consensu approbatus. Hic explicans illud, j. Tim: 1. Soli sapienti Deo,41 sic ait: „Nec impie sensurus sit, opinor, qui Patrem ita dicat esse solum Deum, vt in39

Vgl. Eusebius ad Caesarienses 7, in: PG 20, 1541 C (= Socrates, Historia ecclesiastica I, 8, in: PG 67, 76 A; Theodoret, Historia ecclesiastica I, 11, in: PG 82, 944 D– 945 A). 40 Vgl. Justin, Dialogus cum Tryphone 100 und 129: PG 6, 709 C und 777 A (= Goodspeed, Die ältesten Apologeten, 215 und 250). 41 Vgl. I Tim 1,17.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

Ita intelligendae sunt duae diuinae personae, vti duae humanae.

Solus Pater est liber.

40

Nr. 1: Gonesius, De Deo et Filio eius (um 1560)

telligat solum esse principium totius diuinitatis, vt loquitur Augustinus Lib: de Tri: 4. Quod si iuxta Ambrosium Pater recte dicitur immortalis, quod solus sit fons immortalitatis omnium, solus sapiens, quod sit fons omnis sapientiae diuinae et humanae, cur non aliqua ratione solus possit dici Deus, vnde Filius habet, vt Deus sit, vnde Spiritus Sanctus, vt Spiritus sit? Verum ita fit in rebus humanis, vbi semel studiorum pugna incaluit, non hoc agit quisque, quod ad concordiam, sed quod ad victoriam facit.“42 Hic quoque audis iudicium eius, quid dissentiendi praebeat materiam, non videlicet diuersam scripturae sententiam, sed pugnae calorem, quo incensi feruntur, vt vincant, non vt, sopito et penitus extincto, ea studeant, quae mutuam concordiam alant et foueant. Hoc quoque admonendus es, ne statim bene responsum esse credas, quod aliquis, quid dicat, inuenit. Nam facillimum est eludere, at veram esse responEtiam responsiones sionem demonstrare hoc opus et labor est. Elusio [11r:] non solutio est, cum ex verbo Dei iudicio humano responsio fingitur, non ex verbo Dei depromitur. Non vt hopetendae sunt. mines opinione ducti certo definiunt, sed vt expresse verbum Dei docet, credendum est. Nam opinio poterit esse falsa persuasio, non vera sciencia. Expende itaque, num vera sit illa Caluini responsio, dum sic ait, Insti: lib: j, ca: 13. dis: 24: „Falsum quidem esse quod sumunt, quoties absolute fit Dei mentio in scriptura, solum Patrem intelligi, ex multis locis refellere promptum est: et in illis ipsis quos pro se citant, turpiter produnt suam incogitantiam, quia illic Filij nomen apponitur: vnde apparet relatiue accipi Dei nomen, ideoque restringi ad Patris personam.“43 Hic quisque videre potest, vt etiam doctissimi quique caeci sint, nec prius quicquam videre possunt, quam cum diuino lumine fuerint illustrati. Quis vnquam dialecticorum docuit, Deum et Filium esse correlatiua? Et tamen hic Caluinus pronunciat, Dei nomen relatiue accipi, vbi „Filij“ nomen apponitur, cum tamen non relatiue, sed definitiue ibi ponatur „Dei“ nomen. Si enim dixeris: „Hic est filius“, procul omni dubio alicuius patris sciam esse filium, sed tamen adhuc me fugiet, cuius patris sit filius. At si addideris: „Est regis filius“, iam mihi definiueris, cuius patris sit filius. Dei nomen Ita et apostoli non relationem exprimentes, sed cuius sit Filius definientes, definitiue ponitur. Christum Dei Filium esse docuerunt. Si quis est filius, nemo dubitabit, quin alicuius patris sit filius, at cuius sit filius nemo sciet, nisi definiendo patefeceris, cuius sit filius. Ad haec si plures sunt eius generis, cuius filium esse patefaceris, necesse est, vt singulariter describas, cuius sit filius. Si dixeris esse filium regis, iam quidem significaueris non esse alicuius aratoris vel artificis filium, sed tamen adhuc celaueris, cuius regis sit filius. Vbi vero addideris: „Est regis Polonorum filius“, iam sic descripseris, vt sciri posit, cuius 42 Erasmus von Rotterdam, Novum Testamentum, in: Opera omnia 6, 930 F. Erasmus zitiert Augustinus, De Trinitate IV, 20, 29, in: PL 42, 908 (= CChr.SL 50, 200,121f), und Ambrosius, In Epistolam Pauli ad Timotheum primam, in: PL 17, 464 D. 43 Calvin, Institutio christianae religionis (1559) I, 13, 24, in: OS 3, 142,24 –29.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

25

30

35

Nr. 1: Gonesius, De Deo et Filio eius (um 1560)

5

10

15

20

25

30

35

41

sit filius, idque quia vnus est Polonorum rex. At si plures fuissent, ne sic adhuc certo descripsisses, cuius indiuidui esset filius. Vt ergo cum dicitur: „Est filius regis“, nomen „regis“ non relatiue ponitur, sed de=[11v:]finitiue, vt videlicet sciatur, cuius sit filius. Ita etiam cum Christus dicitur esse Dei Filius, „Dei“ nomen non relatiue ponitur, sed definitiue, notum scilicet faciendo, cuius sit filius. Ideo autem nulla alia nota additur, quia vnus est Deus. Si enim est Dei Filius, non potest ambigi, an huius vel illius dei sit filius, nisi ab illo, cui multi sunt dij. At quia credentibus vnum esse Deum Christus se esse Dei Filium testatus est,44 non huius vel illius, sed simpliciter Dei, qui vnus est, Filium se esse docuit. Quare qui Christum non credit esse vnius Dei Filium, sed fingit eum esse vnum Deum, siue ipsum solum, siue cum alijs, mendax et impostor est, nam id Christus non solum de se testificatus non est, sed etiam cum ipsum quidam bonum esse dixisset, non passus est se vocari bonum, neminem testificans esse bonum, nisi vnum, nempe Deum,45 cuius ipse se esse Filium testificatus est. Ex his ergo clarum est Christum esse absolute et simpliciter Dei Filium, et non cuiusdam vnius ex tribus personae. Quare falso a Caluino vocabulum „Dei“ ad Patrem, vt ad quandam distinctam personam restringi dicitur. Nam etsi ad Patrem refertur, sed tamen qui absolute est Deus, non qui Dei Trini prima persona est. Ita clarum est, quod et illud Caluini similis est elusio, dum sic ibidem ait disti: 26: „Quod obijciunt, Christum, si proprie sit Deus, Filium Dei perperam vocari, iam responsum est, quia sit vnius personae ad alteram comparatio, nomen Dei non sumi indefinite, sed restringi ad Patrem.“46 Non enim comparatur Christus Patri, cum dicitur esse Filius Dei, sed definitur cuius sit Filius, nempe Dei. Ita enim non potest ambigi, cuius sit Filius, non est enim nisi vnus Deus. Non de hoc controuertitur, an, cum Christus dicitur esse Filius Dei, sit Patris Filius, nam hoc ab omnibus, qui Christum Filium esse credunt, admittitur, sed an Christi Pater est absolute omnium Deus, vel ita Deus, vt sit quidam Deus. Nos hinc colligimus, quod sit indefinite et absolute Deus, quod Christus simpliciter sine vlla distinctione se esse Dei Filium docuit, non videlicet secernens suum Pa=[12r:]trem aliqua proprietate ab alio, qui non esset eius Pater, etiam si Deus esset, sed simpliciter dicens se esse Dei Filium. Praeterea si Christus non esset absolute Dei Filius, sed ita Dei, vt ad quandam personam restringeretur, falso docuisset suum Patrem esse illum Deum, quem Iudaei suum Deum esse crediderunt. Nam illi suum Deum esse crediderunt simpliciter Deum, et non ita Deum, vt esset ex tribus vna quaedam persona. Impostor est istorum Christus, qui et si sit non simpliciter Dei Filius, sed cuiusdam personae, non tamen ita docuit, sed perinde ac si esset

44 45 46

Vgl. Joh 10,36. Vgl. Mk 10,17f; Lk 18,18f. Calvin, Institutio christianae religionis (1559) I, 13, 26, in: OS 3, 146,21–24.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

42

Quam deorum pluralitatem scriptura admittat.

Deus erat apud Deum.

Vnum esse vnum Deum dicendi proprietas docet.

Nr. 1: Gonesius, De Deo et Filio eius (um 1560)

absolute Dei Filius. At noster Christus, qui non alicuius distincti sua proprietate ab alio, sed simpliciter Dei, praeter quem alius non est,47 Filius est, veritas est ipsa, nam vti absque omni discretione docuit se esse Dei Filium, ita etiam absque ea absolute est Dei Filius. Vnde expresse testatus est suum Patrem solum esse Deum verum Ioan: 17.: „Haec est“, inquiens, „vita aeterna, vt cognoscant te esse solum Deum verum.“48 Cum ergo Christus non alicuius distinctae personae sit Filius, sed simpliciter Dei Filius, consequitur necessario Patrem eius non esse aliquam distinctam personam, sed esse simpliciter Deum, praeter quem non est alius absolute Deus, sed, si est, vt Christus est, ex ipso est. Est enim Christus ex Deo Deus. Scriptura pluralitatem Deorum negans, non simpliciter negat vllum esse, qui sit Deus, cum etiam deos vocat magistratus, sed non nisi vnum esse docet, qui ita Deus est, vt non sit ex alio Deus, sed ipse solus est omnium fons, ita vt etiam deitatis et potestatis aliorum sit fons et autor. Ideo Paulus dixit 1. Cor: 8.: „Nam et si sunt qui dicantur dij, siue in coelo, siue in terra, quemadmodum sunt dij multi et domini multi, nobis tamen vnus est Deus, Pater, ex quo omnia.“49 Ioannes quoque ipsum Logon Dei Christum non secundam esse quandam Dei Trini personam docuit, sed Deum, non tamen simpliciter Deum, sed eum, qui apud Deum erat. Sic enim aperte docet: [12v:] „In principio erat Logos, et Logos erat apud Deum, et Deus erat Logos.“50 Quod Ioannes per repetitionem verborum Paulo obscurius reddidit, tu tibi id illustrabis, si continuam feceris orationem, in hunc videlicet modum: „In principio erat ille Sermo Deus apud Deum.“ Ita collige: „Sermo est Deus, et hic Sermo erat apud Deum, ergo Deus erat apud Deum.“ Tam clare non de vno, sed de duobus loquutus est hic Ioannes, vt etiam isti non vocabulo, sed re ipsa Sabelliani aliam esse Sermonis personam hinc probent et aliam Patris. Nam stulte diceretur de vno solo Deo: „Erat apud Deum.“ Hic Ioannes non docet Sermonem esse vnius Dei Trinitatis secundam personam distinctam, sed esse distinctum Deum ab illo Deo, apud quem erat. Nonne igitur palam impudentes sunt, qui, et si clare expressum habeant Sermonem Deum apud Deum fuisse, vbi distinctio posita est, tamen omnia haec sic expresse distincta miscent et confundunt, dum duos distinctos non vnum consensu, sed vnum numero esse contendunt? Nam duo numero non nisi falsi sunt vnus numero. Quod non tres, sed vnus sit, qui est vnus Deus, haec, quae semper ab omnibus pijs obseruata est dicendi proprietas, facillime docet. Semper pij viri ex tali loquendi forma, quae vni adaptari non poterat, pluralitatem demonstrabant, vt ex illis „Faciamus hominem ad imaginem et similitudinem no47 48 49 50

Vgl. Dtn 32,39; Jes 44,6; 45,21; 46,9. Joh 17,3. I Kor 8,5f. Joh 1,1.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

25

30

35

Nr. 1: Gonesius, De Deo et Filio eius (um 1560)

5

10

15

20

25

30

35

43

stram“51 inde ostendebant pluralitatem, quod non sit dictum: „Faciam ad meam imaginem“, sed: „Faciamus ad nostram similitudinem.“ Cum vero Christus dixit: „Ego sum Panis viuus“,52 hinc singularitatem probabant, quod non sit dictum: „Nos sumus“, sed: „Ego sum.“ Quare vt id „Ego sum panis viuus, qui de coelo descendi“ est vnius Christi de seipso testificatio. Ita et hoc „Ego sum Deus, et praeter me non est alius“53 neque duorum, neque trium, sed vnius est de se testificatio. Qui autem sit hic, qui sic de se testificatus est, et Paulus et ipse Christus patefecerunt. Christus sic sermonem suum ad Patrem dirigens: „Haec est autem vita aeterna, vt co=[13r:]gnoscant te esse solum Deum verum.“54 Paulus vero sic: „Nobis autem vnus est Deus, Pater, ex quo omnia.“55 Vel alioqui non referebat scire, quod tres essent vnus Deus, ideo neglectam esse propriam de tribus locutionem. Si tunc non referebat scire, cur nunc vt necessarium obtrudunt? Nunc ergo expende, num id verisimile videri potest. Mihi ita id est verisimile atque credere Deum fuisse impostorem: nec aliter illud credam, quam si hoc mihi persuasum fuerit. Multa Deus figuris et parabolis adumbrauit, sed tamen quae locutus est, proprie locutus est, id est, ita vt illa figura vel parabola vel expressa locutio rectissime quadret rei, quae per illa verba significata est. Nam hic impostor est, cuius verba rebus ipsis nullo modo quadrant. Quomodo ergo quadraret tribus: „Ego sum Deus, et praeter me non est alius?“56 Non aliter tres personae admitti potuissent, vt vera esset Dei de seipso testificatio, quam si nulla persona esset Deus, sed ita essent Dei formae, vt sunt in caera vna multae impressae formae. Ita Deus triformis induceretur et vnus quidem esset, sed tamen merae nugae essent, quod haec Pater diceretur, illa vero Filius. Nam ita haec esset in vna essentia, vt et illa, idque illi essentiae natura insita, non vna ex alia progenita. Nam illae personae vt essent substantia, sic essent vna et eadem res, at vt essent personae, nihil subsistens essent, idque absque sua substantia: itaque vna alteram generare non potuisset, sed omnes essent naturaliter in illa vna substantia. Falsa ergo esset illa vox Dei testificantis: „Hic est Filius meus, hunc audite.“57 Nam prima persona vt non esset per se subsistens absque substantia communi, ita quoque multo minus ipsa vt ipsa esset Pater, et ita neque alia persona esset eius Filius. Solius Dei est illa vox, miseri homines, non primae eius personae. Solus est id, quod est, et per se subsistit, quia, locutus etb testimonium perhibens, b

51 52 53 54 55 56 57

Korrigiert aus „enim“. Gen 1,26. Joh 6,51. Jes 46,9 (lateinische Wiedergabe des Septuagintatextes, nicht identisch mit Vg). Joh 17,3. I Kor 8,6. Jes 46,9 (lateinische Wiedergabe des Septuagintatextes, nicht identisch mit Vg). Mk 9,6. Vgl. Mt 17,5; Lk 9,35.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

1. Cor. 8.

Dei sermo quadrat rebus.

Tribus non quadrat „Ego sum“, sed vni.

44

Nr. 1: Gonesius, De Deo et Filio eius (um 1560)

enimc solus non cum alio locutus est. Solus quoque eius Filius est id, quod est, et per se subsistit, quia etiam ipse de se solo testificatus est. Loquutus est Pater per Filium, non vna cum Filio, ita vt eius [13v:] et Filij vox sit vnius vox. Omnia fecit per Filium, non vna cum Filio, ita vt Patris et Filij operatio sit vnius operatio. Ne tamen putes me simpliciter negare Patrem vna cum Filio quicquam esse operatum, sed ita, vt sit vnius et eiusdem numero eadem operatio. Vnum numero nihil diuersitatis admittit. Nam nihil sibi dissimile est, siquidem non potest non tale esse, quale est. Patris autem operatio non est per se, sed per Filium, vel ita per se, vt etiam per Filium. At Filij tantum est per se et non etiam per Patrem. Cum ergo in Filij et Patris operatione non sit reciproca identitas, diuersitatem subesse necesse est. Vbi autem est diuersitas, ibi etiam pluralitas est. Ita clarum est aliam esse Patris operationem et Filij aliam, quare alius est Pater et alius Filius. Porro quia Deus, si fuisset trinus personis et vnus essentia, multo magis proprie et longe significantius poterat id explicare quam homines, mirum esset, quod arcana sua, quae ipse non patefecisset, reuelare licere pateretur, quae tamen ipse prius longe apertius plana reddere potuit. Nam si non aliter at vtique ad minus sic proprie de se testificari poterat: „Nos tres sumus vnus Deus, et praeter nos non est alius.“ Sic et verba rei quadrarent et fides credentium Fides debet esse esset conformis verbo Dei. Debere autem fidem nostram conformem esse conformis verbo verbo Dei, vt videlicet ijsdem characteribus in corde describatur, quibus in Dei chartis descripta est, nemo sanus negabit. Quaenam etenim esset securitas, si arbitremur fidem alicuius etiam verbo Dei non conformem veram esse? An non sic magna aperiretur coniecturis fenestra? Vnam alteri subijciam, vt ex collatione et vtriusque intuitu diudicari possit, si eadem significant. „Ego sum Deus, et praeter me non est alius.“58 „Nos sumus Dij, et praeter nos non est alius.“ Haec eadem significare non possunt, nam illud „ego sum“ vnum significat, hoc vero „nos sumus“ plures. Et tamen ita demum vera esset Trinitariorum sententia, si hae diuersae significationes idem significarent. Si illud „ego sum“ a pluribus esse [14r:] dicti accipi potest, cur etiam Deus pro pluribus Dijs accipi non possit? Praesertim quod huc faceret ʭʩʤʬʠ Hebraica vox numeri pluralis. Si vnius verbi significationi vim facere licet, cur alijs non licet? Si ergo his verbis „ego sum“ plures significarentur, etiam hoc nomine „Deus“ plures Dij esse docerentur. Nam quot personae significarentur illis verbis „ego sum“, tot etiam Dij hoc vocabulo „Deus“. Vt „ego“ esset positum loco „nos“ et „sum“ loco „sumus“, ita etiam „Deus“ loco „Dij.“ Esset ergo hic sensus: „Nos tantum tres sumus veri Dij, et praeter nos nullus est alius.“ Aut ergo falsum est, quod sit vnus Deus, aut si vnus est, vti vnus est,

c

Korrigiert aus „et“.

58

Jes 46,9 (lateinische Wiedergabe des Septuagintatextes, nicht identisch mit Vg).

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

25

30

35

Nr. 1: Gonesius, De Deo et Filio eius (um 1560)

5

10

15

20

25

30

35

45

necesse est non tres esse vnum Deum, sed vnum, eo quod scriptum sit: „Ego sum Deus, et praeter me non est alius.“ Vt aliquis cupiens significare, quod tria vendat vini genera, non vnum signum exponit, sed tria talia, quorum vnumquodque certum genus vini significet. Ita et Deus si significare voluisset, quod licet sint tres et tamen sunt vnus Deus, ita id significasset: „Ego et Filius meus et Spiritus Sanctus sumus vnus verus Deus.“ Quia nusquam ita per quenquam significauit, neque nos ita credere voluit. Nam vti voluit cognosci, ita se patefecit. Praeterea si quis ad amussim veritatis omnia expendat, inueniet istorum Trinitatem et tres Deos esse et vnum. Siquidem dum suam Trinitatem considerant quo ad ea omnia, quae sunt extra ipsam, omnia vna et eadem numero esse eius statuunt, vnam videlicet naturam, vnam potestatem, vnam voluntatem, vnam operationem, ita vt nihil sit omnium trium, quod non sit vnum et idem numero, et hac ratione tres vnum Deum esse docent.59 Rursum quo ad se omnium voluntates et operationes esse distinctas, nam generante Patre non generabat neque Filius neque Spiritus Sanctus, dum genitus est Filius, neque Pater est genitus neque Spiritus Sanctus et dum procedit Spiritus Sanctus, neque Pater procedit neque Filius. Itaque vt ipsorum quo ad se operationes sunt distinctae et diuisae, ita etiam quo ad se sunt distincti et diuisi Dij. Nam distinctae et diuisae operationes sunt distinctorum et diuisorum. Itaque in se et quo ad se consi=[14v:]derati, essent tres Dij reipsa et operationibus distincti, quo vero ad extra essent vnus Deus. Hae Chimaerae ex istorum nugis ad amussim examinatis necessario consequuntur. Qui labyrinthi perplexiores possunt excogitari? Quae maiora absurda dici? O infoelices et miseri homines, cur dolos satanae non agnoscitis? Cur figmenta delirantium hominum non examinatis? Cur execrandis erroribus vt Dei arcanis mysterijs sacrum silentium ab hominibus impie exigitis? Cur non ijsdem satanae technis aggredi vos putatis, quibus adoriebamini, dum ab agnitione idololatriae, quam pane adorando admittebatis, sacri silentij impositione deterrebamini? An nescitis hanc esse suam potissimam celandi erroris rationem, etiam de eo loqui religionem esse persuadere? Arcana non sunt scrutanda, at quae nobis patefacta sunt, arcana non sunt. Cum non solum in Veteri Testamento expressum sit, quod vnus sit, qui sit vnus Deus, illis videlicet verbis: „Ego sum Deus, et praeter me non est alius“,60 sed etiam in Nouo sic expresse ipse Filius testatus est: „Haec est autem vita aeterna, vt cognoscant te (Pater) solum Deum

59

Gonesius rekurriert auf den von den Theologen aller Konfessionen geteilten Grundsatz „opera Trinitatis ad extra sunt indivisa.“ Vgl. zu der nicht ganz geklärten theologiegeschichtlichen Herkunft dieses Grundsatzes und seinen Ansätzen bei Augustinus: Härle, Spurensuche, 54; Augustinus, De Trinitate I, 4, 7, in: PL 42, 824 (= CChr.SL 50, 36,1–3): „(…) Pater et Filius et Spiritus sanctus, sicut inseparabiles sunt, ita inseparabiliter operentur.“ 60 Jes 46,9 (lateinische Wiedergabe des Septuagintatextes, nicht identisch mit Vg).

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

Secundum Sabellianos et tres Dij sunt et vnus tripersonatus.

Ioan. 17.

46 1. Cor. 8

Cur solus Deus bonus, sapiens, immortalis.

Nr. 1: Gonesius, De Deo et Filio eius (um 1560)

verum“,61 et eius apostolus Paulus: „Nobis autem vnus est Deus“,62 cur ergo mauis credere et illud in Veteri „ego sum Deus“ improprie esse dictum, et hoc Christi „te solum Deum verum“ et non plene esse dictum, et malo ordine positum, vt tuo Deo trino et vno nusquam expresse declarato locum sic inuenias, qui alioqui nullum haberet, si ita prorsus esset, vti verbum Dei clare et expresse docet? Tanti faciunt illam suam non bene expensam rationem – cum Christus sit Deus, si non sit idem cum Patre Deus, alium Deum esse necesse est –, idque scripturae aduersum esse putantes, docenti praeter vnum alium Deum non esse, malunt duos vnum esse Deum credere, quam expendere, an ob aliquam rationem non dicatur ipse Pater solus esse Deus verus, quamuis et Christus sit Deus, vt etiam ipse idem Pater ita docetur esse bonus, vt nemo praeter ipsum sit bonus, et tamen haec eadem scriptura testatur: „Omnia, quae Deus [15r:] creauit, esse valde bona.“63 Cum hic audent pronunciare Deum et omnia esse vnum bonum, quia dictum est: „Solus Deus bonus“,64 cur ergo eosdem se vbique non praestant, vt etiam non audeant asserere Christum et Patrem eius vnum Deum esse, cum solus dictus est, qui est verus Deus et vnus de se testificatus est, dicens: „Ego sum Deus, et praeter me non est alius?“65 Si ad amussim summae perfectionis expenderis bonum, sapientem, immortalem, quamuis omnia offenderis bona, sapientia vero et immortalia multa, non tamen talia, vt in eis nihil ad summam perfectionem desideretur. Nam qui omnibus perfectissimis rationibus sit bonus, sapiens, immortalis, non est nisi ille Rex regum et Dominus dominantium, qui non cum quibusuis alijs, sed solus habet immortalitatem et lucem habitat inaccessibilem.66 Hic autem est ille, qui est Rex Regis Christi et Dominus Domini nostri Iesu Christi, quem nemo hominum vidit vnquam, sed nec videre potest.67 Quamuis angeli et spiritus nostri sunt immortales et sapientes, tamen prae illo summo Deo sunt mortales, sunt insipientes. Vides ergo fieri posse, vt aliquis sit aliquid, et tamen in comparatione ad alium hoc ipsum, quod est, non erit. Quare liquere ex his puto non rationis, sed temeritatis esse, non credere Patrem Christi solum Deum verum esse, vt sacrae testantur literae, quamuis et Christus sit Deus, nam id in simili fieri posse ostendimus. Nunc ego te rogo, si Christus esset ingenitus Deus, an non longe perfectiori ratione esset Deus, quam qua est, nempe Deus ex Deo? Quomodo ergo potest esse vna et penitus eadem ratione cum Patre Deus, qui ita omnibus perfectissimis ratio-

61 62 63 64 65 66 67

Joh 17,3. I Kor 8,6. Vgl. Gen 1,31. Vgl. Lk 18,19; Mk 10,18. Jes 46,9 (lateinische Wiedergabe des Septuagintatextes, nicht identisch mit Vg). Vgl. I Tim 6,15f. Vgl. I Tim 6,16.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

25

30

35

Nr. 1: Gonesius, De Deo et Filio eius (um 1560)

5

10

15

20

25

30

35

47

nibus est Deus, vt nihil in eo desideretur, quominus sit supremus omnium Deus? Habere vitam in semetipso68 est magnae perfectionis, sed rursum acceptam eam alteri referre longe recedit a summa perfectione. Posse facere omnia est magnae perfectionis, sed rursum non posse a se facere quicquam69 longo incedit interuallo a summa perfectione. [15v:] Scire omnia, quae aguntur, est magnae perfectionis, sed rursum nescire de die iudicij70 longissimo relinquitur spacio a summa perfectione. Christus, habens vitam in semetipso, potens omnia, Deus est. Sed quia ipse testatur: „Sicut Pater“, inquiens, „habet vitam in semetipso, ita dedit et Filio habere vitam in semetipso“,71 id autem non potest referri ad istorum Christi humanitatem, quam ipsi hac vita spoliant, docentes in solo Verbo esse vitam eamque per Christi carnem vt per canalem fluere. Ideo quamuis sit Deus, non tamen omnibus numeris absoluta perfectione est Deus. Vnde apertissime negauit se esse perfectissima ratione bonum, dicens bonum ipsum appelanti: „Cur me vocas bonum, nemo bonus nisi vnus, nempe Deus.“72 Iustinus autem in colloquio cum Triphone sic expresse ex persona Christi dicit: „Nemo bonus nisi Pater meus coelestis“,73 pulchre dilucidans, quod cum dicitur „vnus Deus“ Pater Christi intelligitur. Christo ergo quia magna data sunt, magnus est, et quia diuina sunt, quae data sunt, Deus est, sed non penitus eadem ratione, qua ille, cui haec a Christo accepta referenda sunt. Iam ergo scire potes, cur et possunt et non possunt dici duo Dij. Ideo possunt, quia et Christus est genitus Deus, ideo vero non possunt, quia non nisi vnus est, qui cum ipse sit ingenitus Deus; omnia vero ex ipso sunt, solus quoque est liber, omnes vero alij, obstricti illi existentes, parent illi honoremque ei exhibent. Quare cum isti sic ratiocinantur: „Si Pater est Deus, et Filius est alius ab ipso Deus, ergo sunt duo Dij, concede totum argumentum.“ Quod si inferet id esse contrarium verbo Dei, docenti vnum Deum esse, respondebis ita: „Demum hoc fore aduersum literis sacris, si Christus a nobis crederetur esse alius Deus creatori aequalis, qui non esset creatoris Filius, sed ita Deus a seipso, vti est Pater.“ Sed cum talem credamus Christum esse Deum, qui semper minister erat Dei creatoris, et talem Deum alium docent literae sacrae, ideo etiam id est Dei verbum et non nostrum commentum, tantum abest, vt sit Dei verbo contrarium. Duos aequa=[16r:]les Deos negant sacrae literae, non tales duos, quorum alter sit Pater, alter Filius. Vnus est tantum, qui absolute omnium est Deus, et ita om-

68

Vgl. Joh 5,26. Vgl. Joh 5,30. 70 Vgl. Mt 24,36. 71 Joh 5,26. 72 Vgl. Lk 18,19; Mk 10,18; Mt 19,17. 73 Übersetzung aus dem griechischen Original. Vgl. Justin, Dialogus cum Tryphone 101, in: PL 6, 112 B (= Goodspeed, Die ältesten Apologeten, 216). 69

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

Ioan. 5.

Ioan. 5.

Matth.19.

Duo Dii et possunt dici et non possunt.

48

Nr. 1: Gonesius, De Deo et Filio eius (um 1560)

nium, vt etiam Christi vniuersitatis Domini Dominus sit, vt non solum IustiIoan: 20. nus, sed et ipse Christus testatus est dicens: „Ascendo ad Patrem meum et Psal. 45. Patrem vestrum, Deum meum et Deum vestrum.“74 Et propheta: „Propterea vnxit te Deus, Deus tuus.“75 Et Paulus: „Vt Deus Domini nostri Iesu Ephe. 1. Christi.“76 Nam Deus vtrumque est Christo, et Deus et Pater. Praeter Christum autem hominem nullum alium scripturae docent esse Dei Filium. Vnde qui Christum quauis ratione siue directa, vt ethnici, siue indirecta, vt haeretici (qui eam palliant inuolucris verborum, quae errorum latebrae sunt), negat esse Dei Filium, ex Antichristo est.77 Qui has latebras in inuolucris verborum latentes non explorat et in eis aquiescit, ac si essent purum Dei verbum, illis ipsis inuolucris negat esse Christum Filium Dei, etiam si hoc vel maxime confiteri videatur. Sententia falsa Non verba, sed sensus verborum reddit hominem haereticum. Quare quisquis reddit haereticum. Christum diuidit in diuinitatem et humanitatem, pro abstractis concreta intelligens, pro diuinitate videlicet aeternum Dei Filium, pro humanitate vero ipsum hominem Christum Mariae Filium, hic tali inuolucro verborum hominem Christum negat esse verum et proprium Dei Filium, hominem purum eum esse statuens et singulare templum Filij Dei veri. „Quis autem est mendax“, inquit Ioannes, 1. Io: 2., „nisi is, qui negat Iesum esse Christum Filium Matth. 16. Dei?“78 Soli hi vere confitentur, qui Iesu Filio hominis vna cum Petro dicunt: „Tu es Christus Filius Dei viui.“79 Si hoc non credis, satanae filius es. Cum vero Caluinus dicit Inst: lib: 1. ca: 13. dis: 12.: „Thomas certe similiter Dominum et Deum suum aperte praedicando, vnicum illum esse Deum profitetur, quem semper adorauerat.“80 Vides, vt non demonstret, quod Thomas, Christum Deum esse praedicando, vnicum illum Deum, quem semper adorauerat, confessus eum esse fuerit, [16v:] sed perfricta fronte impudenter pronunciat, tantum sibi tribuens, vt ambigi non debere velit, quicquid ille asseruerit. Detestanda est talis arrogantia et in christiano homine non ferenda, qui vt non temere pronuncianti, sed demonstranti sibi et alijs fides adhibeatur persuadere omnibus debet. Ex Thomae verbis nihil horum consequitur, quod Caluinus intulit. Quod autem et si Thomas Deum Christum fuerit confessus, non tamen illum vnum, quem semper adorauerat, vel hinc clarum esse potest, quod Christus nunquam docuerit se esse illum Deum, quem ipsi Deum suum esse crediderunt, sed illius ipsius Filium. Nam sic aperte doceIoan. 8. bat: „Pater meus est, quem vos Deum vestrum esse dicitis.“81 Audis, quod

74 75 76 77 78 79 80 81

Joh 20,17. Ps 45,8 (Vg 44,8). Eph 1,17. Vgl. I Joh 2,22. Gonesius paraphrasiert I Joh 2,22. Mt 16,16. Calvin, Institutio christianae religionis (1559), I, 13, 11, in: OS 3, 124,29 –31. Gonesius paraphrasiert Joh 8,54.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

25

30

35

Nr. 1: Gonesius, De Deo et Filio eius (um 1560)

5

10

15

20

25

30

35

40

49

non dixerit: „Ego ille ipse sum, quem vos Deum vestrum esse dicitis.“ Eodem modo cum se a blasphemia purgabat, non dixit: „Cum sim ego ille ipse, quem vos dicitis Deum vestrum esse, vos me dicitis blasphemare“, sed longe aliter, sic videlicet: „Quem Pater sanctificauit et misit in mundum, vos dicitis me blasphemare, quia dixerim: Filius Dei sum.“82 Quod perinde est, ac si dixisset: „Qui cum sim ille Dei Filius, quem ipse sanctificatum misit in mundum, quomodo ergo verisimile est me blasphemare, quod dixerim: Dei sum Filius?“ Cum ergo non aliud quam hoc semper in ore Christi erat, qui ille in mentem venire poterat, vt eum crederet esse illum vnicum Deum, quem semper adorauerat? Ex his liquere puto, quod cum Thomas Christum Deum esse confessus est, non simpliciter Deum, sed vti Dei Filium paterna virtute praeditum Deum esse crediderit. Quod quia ex alijs clare colligere licet, neque ipsum diuersum ab alijs credidisse verisimile esse potest, praesertim quod ex nullis Christi verbis ad id adduci poterat. Martha Christum ad Bethaniam reuersum ita allocuta est: „Domine, si fuisses hic, frater meus non fuisset mortuus, sed et nunc scio, quod quaecunque poposceris a Deo, dabit tibi Deus.“83 Hic audis, quod et si Christum Dominum agnoscebat, idque non terrae, sed coeli Dominum, nempe Dominum spiritualem, a morte conseruare potentem, et tamen non [17r:] dixit: „Domine cum sis ille noster Deus, quem te semper adorauimus, quicquid volueris facies“, sed longe aliter, nempe sic: „Sed et nunc scio, quod quaecunque a Deo poposceris, dabit tibi Deus.“ Vides, quod non Christum ipsum, sed alium ab ipso vnicum Deum esse credidit, quem a Christo domino inuocari debere non dubitauit. Et nihil minus verisimile esse potest, quam illam simplicem mulierem de tribus personis et vna essentia cogitasse, tantum abest, vt de his inextricabilibus sophistarum nodis distincte loqui sciuerit. Haec nunc docentur, et tamen a plerisque omnibus simplicibus non intelliguntur, etiam ambigendum non est haec non fuisse intellecta, cum a nemine vnquam docebantur. Si ad salutem inueniendam haec essent cognitu necessaria, primum ea Christus, deinde apostoli docuissent. Si haec illi credidissent, vidissent quoque esse perplexa, quare multo dilucidius, vt erant sinceri et aperti et Spiritu Sancto pleni, quam isti enodassent, ista et explicassent, timentes, ne tanta perplexitas errandi praeberet occasionem. Quia ergo haec illi diligentissime non explicarunt, nulla alia causa est, quam quod ipsi nullum hic nodum tam perplexum viderunt. Quare quisquis recessit ab illa apostolica simplicitate, tam inextricabilibus sophistarum nodis inuolutus et implicitus, sciat se, relicto ouium Christi simplici grege, ad satanae versutas vulpeculas defecisse. Vulpecularum sunt latebrae, inuolucra videlicet verborum. Ouium vero Christi est simplex et aper82 83

Joh 10,36. Joh 11,21f.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

Ioan. 11.

50

Ioan: 14.

1. Cor. 3.

Ioan. 16.

Nr. 1: Gonesius, De Deo et Filio eius (um 1560)

ta veritas. Non est tibi difficilis nota ad discernendum versutam vulpeculam a simplici oue Christi: Ouis vocem pastoris sui Christi agnitam audit,84 vulpecula vero satanae astu capitur et oblectatur. Cum Philippus dixit: „Domine, ostende nobis Patrem, et sufficit nobis“,85 dederat occasionem loquendi de vnitate essentiae, et tamen nihil tale Christus respondit, ex quo colligeretur identitas eius et Patris essentiae, sed sola similitudo. Nam qui similes sunt, si vidisti vnum eorum, perinde est, acsi vidisses et alterum. Inde est, quod Chri=[17v:]stus non dixerit: „Non creditis, quod ego et Pater vnius sumus essentiae“, sed longe aliter, sic videlicet: „Non creditis, quod ego in Patre, et Pater in me est? Verba, quae ego loquor, a meipso non loquor: Pater autem in me manens, ipse facit opera.“86 His verbis apertissime docuit non se esse cum Patre vnum substantia, patefaciens ea verba, quae locutus est, a seipso non esse locutum. Cum tamen si vnius cum Patre esset substantiae, vnus et idem qui Pater existens Deus, vt ipse fuisset locutus, ita et a seipso, nam vnius vna operatio nihil diuersitatis admittit. Quia ergo Christus non docuit se esse et Patrem et Filium, id est, suum esse non docuit et Filij esse et Patris, sed alium Patrem esse ostendebat et se alium, manifestum reddidit non alio quam similitudine naturae se esse vnum cum Patre. Imago ergo est Christus inconspicui Dei,87 non vnus et idem cum ipso Deus. Dei est, et ideo non est ille idem Deus, cuius est. Alioqui non est eius, si idem est. Apostolus autem clare testatur: „Vos“, inquiens, „estis Christi, Christus autem Dei.“88 Quod si illud „a meipso non loquor“ ad sui Christi humanitatem referent, quasi ipsa nihil esset locuta, nisi ex voluntate diuinitatis inhabitantis, ad quid illud Christi de Spiritu Sancto testimonium referent, cum ait, non enim loquetur a semetipso, sed quaecunque audierit, loquetur.89 Si ergo Spiritus ille Sanctus, vt est spiritus, non loquitur a seipso, sed vt alius ille vult, cuius voluntati obedit, etiam Filius Dei, vti est Filius Dei, non suam, sed Patris faciens voluntatem, a seipso non loquitur. Vnde alibi sic expresse docet: „Sicut mandatum dedit mihi Pater, sic facio“, Io: 14.90 Praeterea neque nos illum Filium Dei docemus de coelo descendisse mandataque Patris sui fecisse, qui sit eiusdem cum Patre substantiae. Qui enim id posset, cum vnus et idem, qui Pater Deus esset? Nobis vnigenitus Dei Filius est ipse homo Christus Iesus, qui in principio in forma Dei erat apud Deum,91 Deus et ipse, sed non ille, apud quem erat, verum alius ab ipso. Hic

84 85 86 87 88 89 90 91

Vgl. Joh 10,4. Joh 14,8. Joh 14,10. Vgl. Kol 1,15. I Kor 3,23. Vgl. Joh 16,13. Joh 14,31. Gonesius verschränkt Phil 2,6 mit Joh 1,2.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

25

30

35

Nr. 1: Gonesius, De Deo et Filio eius (um 1560)

5

10

15

20

25

30

51

ex voluntate Dei, apud quem [18r:] erat, descendit de coelis in vterum virginis Mariae, et per exinanitionem suijpsius formam serui sui, nempe hominis assumpsit, similis hominibus factus et figura repertus vt homo.92 Ita Filium Dei, per quem omnia facta sunt,93 vere hominem factum esse credimus, ideoque eundem hominem vere esse Filium Dei confitemur. Vnde illud „antequam Abraham fieret, ego sum“94 vti vere ita et proprie eum de se testificatum esse credimus, quippe qui non hominem se ante Abraham fuisse innuebat, nam longo post Abrahamum tempore homo verus coepit esse, sed tantum se fuisse. Sed et si improprie fuisset illud locutus, non tamen ita improprie, vt etiam falso, quod a Christo ipsa veritate est alienissimum. Reuera ergo hominem Christum ante Abraham fuisse credimus, in forma quidem Dei, sed tamen aequalitatem eius non rapuisse, verum semper illi morem gessisse vsque ad mortem, mortem autem crucis. Quapropter a Deo in summam elatum esse sublimitatem et donatum illi esse nomen, quod est supra omne nomen.95 Credimus etiam paruum paruo dignum esse honore, maximum vero omnium omnium maximo. Nam non nisi digno honore Deus vnumquemque dignatur. Non ergo humanitatem Christi indignam summo honore, sed ipsum hominem Christum vnigenitum Dei Filium in summam euectum esse sublimitatem credimus. Erit ergo aduersariorum non fingere, quae a nobis non admittuntur, sed demonstrare ex verbo Dei. Figmenta tueri est se insanum esse et in reprobum sensum datum testificari. Quia verbum Dei, et in sua proprietate acceptum et purum, vti est, desumptum, vnum Deum esse Patrem et vnigenitum eius Filium esse hominem Iesum docet,96 ideo quicquid est huic aduersum vt figmentum ita et mendacium sit oportet. Mendacium ideo, quod verbo Dei non consonum, figmentum vero ideo, quod non ex verbo Dei, sed hominum commentis desumptum. Nam figmenta sunt hominum commenta non ex verbo Dei decerpta. Decerptum autem [18v:] ex verbo Dei est, quod est particula verbi Dei, aptissime rei propositae adaptata. Quicquid id non est, figmentum est. Quomodo ergo non erit figmentum hominum, Deum trinum esse personis et vnum essentia, cum tale portentum verborum non nisi in commentis hominum inueniatur? Si veteres abuti se illis locis, ex quibus Deum trinum colligebant, putassent, nunquam Deum trinum esse credidissent. Caluinus vero abusos esse agnoscens

92 93 94 95 96

Vgl. Phil 2,7. Vgl. Joh 1,3. Joh 8,58. Gonesius verschränkt in diesem Absatz Joh 8,58 mit Phil 2,6.8f. Vgl. I Tim 2,5.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

Phil. 2.

Ioan. 8.

52

Babylonis fundamentum.

Nr. 1: Gonesius, De Deo et Filio eius (um 1560)

et testificans, qui fit, quod quos grauiter taxat, eosdem probat id recipiens,97 quod illi non erant defensuri, sed potius recantaturi, si se abuti scripturae locis putassent? Cur non timuit ita se quoque posse scriptura abuti, vt illi ea abusi sunt? Non putauit se hallucinari posse, neque illi putarent et tamen hallucinati sunt. Qui ergo factum est, quod tutissimum non arripuit, sanorum videlicet verborum formam, ab apostolis praescriptam?98 Cum non solum sic erit quisque tutissimus, quod a verbo Dei non recedens errare non possit, sed etiam Deo acceptus, quod timens dare offendiculum nouitatem verborum fugiet – et ita faciendarum sectarum occasionem –, qui igitur rem nobis et alijs per quam vtilissimam ambabus vlnis amplectimur? Si illos non fugit huiusmodi labyrinthis Basilidem, Valentinum, Marcionem,99 Sabellium captasse animos simplicium, cur similia facere pergunt? Cur, similia facientes, non simile exitium manere credunt? Si praetexerint necessitatem,100 nihil tamen fecerint, nam hanc necessitatem sibi ipsi imponunt, sin vtilitatem, falluntur, cum nihil plus obfueri ecclesiae quam haec portentosa verborum nouitas. Totius Babylonis fundamentum est Deus trinus et vnus. Quicquid confusionis in Babylonicis muris extructum est, in hoc fundamento erectum est. Quod Christus in coelo et in pane esse creditur et panis pro eo adoratur,101 in hoc primum iacto Babylonico fundamento Deo trino constructum est. Non prius corruet Babylon, quam cum e suis fundamentis euertetur. Si parietes eius diruisti, sed fundamentum reliquisti, adhuc quod est praecipuum extru97

Calvin konnte durchaus eingestehen, dass man in den altkirchlichen Auseinandersetzungen um die trinitarischen Distinktionen insbesondere den Begriff ੒μȠȠ઄ıȚȠȢ oft unterschiedlich verstanden und dadurch einander missverstanden habe. Dies stellte für ihn jedoch keinen hinreichenden Grund dar, um die von den Kirchenvätern eingeführte substanzontologische Terminologie gänzlich aufzugeben, in der er ein hilfreiches Explikationsmittel für die biblische Lehre sah. Vgl. Calvin, Institutio christianae religionis (1559), I, 13, 3 und 5, in: OS 3, 112,9 –15 und 113,28 – 116,10. 98 Vgl. II Tim 1,13. 99 Die heterodoxen Denker des zweiten Jahrhunderts Basilides, Valentinus und Markion galten bereits den Kirchenvätern als Häupter der gnostischen „Häresie“, von denen sich auch die Reformatoren entsprechend abgrenzten. Die moderne Forschung differenziert jedoch zwischen der Theologie Markions einerseits und derjenigen von Basilides und Valentinus andererseits. Während die Letzteren gemeinhin als führende Gestalten des voll entwickelten christlichen Gnostizismus angesehen werden, nimmt man für die Lehren Markions an, dass sie sowohl gnostische Elemente als auch solche beinhalten, die ihn von der Gnosis unterscheiden. Vgl. Robert McLachlan Wilson, Art. Gnosis/Gnostizismus II 4., in: TRE 13 (1984), 543, 1–7; Gerhard May, Art. Markion/Markioniten, in: RGG4 5 (2002), bes. 835f; Ansgar Wucherpfennig, Art. Valentinus, in: RGG4 8 (2005), 875; Ekkehard Mühlenberg, Art. Basilides, in: TRE 5 (1980), 296 –301. Gonesius knüpft an dieser Stelle an einen Gedankengang des Erasmus an. Vgl. Erasmus von Rotterdam, Novum Testamentum, in: Opera omnia 6, 928 D: „Hujusmodi labyrinthis Basilides, Valentinus et Marcion captabant animos simplicium“. 100 So Calvin, Institutio christianae religionis (1559), I, 13, 3 und 4, in: OS 3, 112,16 –31. 101 Gonesius zielt mit seiner Kritik auf die 1215 von dem IV. Laterankonzil dogmatisch fixierte Transsubstantiationslehre sowie den etwa zeitgleich aufgekommenen Brauch der Elevation und Anbetung der Hostie. Vgl. Erwin Iserloh, Art. Abendmahl III/2. Mittelalter, in: TRE 1 (1977), bes. 92,51–93,7; 97,39– 98,21.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

Nr. 1: Gonesius, De Deo et Filio eius (um 1560)

5

10

15

20

25

30

35

53

endae [19r:] Babyloni non demoliuisti. Nihil est in Babylone, quod esset coelestis sanctae Ierusalem, proinde tota e suis fundamentis demolienda et diruenda est. Obtemperemus itaque viris doctis, ita hortantibus: „Quin igitur omissis rebus superuacaneis, ea potissimum spectemus, quae Christus nos scire voluit, quae prodiderunt apostoli, quae proprie ad charitatem faciunt, de corde bono et conscientia pura, et ea fide, quae nascitur ex auditu verbi Dei et non commentorum hominum.“102 Sed et illud expendamus, quod Christus dicitur esse „aequalis Patri secundum diuinitatem, minor Patre secundum humanitatem.“103 Primum est, quod Christus impie diuiditur in Deum tantum et hominem tantum, nam abstracta pro concretis accipiuntur. Deinde sua fundamenta euertunt, dum alias docent Patris et Filij vnam et eandem esse diuinitatem, ita vt huius ratione ambos putent esse vnum indiuisum Deum. Hanc identitatem hinc negant, docentes Christum Patri esse aequalem secundum diuinitatem, id est non minorem, sed aequalem Deum esse Deo Patri. Cum ergo Babylonicae sit confusionis credere Christum aequalem esse Deo Patri et eundem cum Patre esse Deum, hoc vtrumque non credet nisi ciuis Babylonicus. Ciuis autem Ierusalem simpliciter credet Patrem Christo Filio suo maiorem. Si quis istorum deliria vere examinat, nihil inueniet in ipsorum Christo, quod sit ipso Patre minus. Nam cum illis Verbum sit aequale Patri, homo vero assumptus ad personae vnitatem, etiam ad honoris aequalitatem, sed quid dico aequalitatem, ad identitatem honoris est assumptus. Nam non coadorari, sed vna adoratione cum Verbo adorari fingitur. Est itaque aequalis Verbo, vel potius idem cum Verbo. Qui igitur potest fieri, vt homo ille aequalis Verbo vel idem cum Verbo minor Patre esse, si Verbum Patri esset aequale? Rursum quomodo potest esse verbum aequale Patri secundum diuinitatem, si esset vnius et eiusdem numero diuinitatis? Cum ergo [19v:] ex eorum principijs necessario consequatur etiam hominem Christum esse Patri aequalem, si Verbum esset aequale, etiam ex contrario contrarium sequi necesse est, non solum hominem Christum minorem esse Patre, sed etiam Verbum. Quod aliquis vere non est, etiam honore illo prosequendus non est, quo solus hic est dignus, qui id vere est, cui honor competit. Sed homo, assumptus a Filio Dei, vere non est Filius Dei, sed per idiomatum communicationem,104 ergo etiam vere digno Filio Dei honore adorandus non est. Quicunque ergo hominem Iesum adorant, quem vere Filium Dei esse non credunt, idololatrae sunt. Hunc habent fructum illius suae distinctionis „aequalis Patri secundum diuinitatem, minor Patre secundum humanitatem.“105 Christus vt homo ne comparandus quidem est cum Patre, sed vt est Deus sic conferri ad Patrem potest, nam est omnipotens, omniscius, verbo potentiae suae omnia regens et 102 103 104 105

Erasmus von Rotterdam, Novum Testamentum, in: Opera omnia 6, 927 E/F. Athanasianum, in: BSLK 29,31f. Vgl. Calvin, Institutio christianae religionis (1559), II, 14, 6, in: OS 3, 466,22– 467,1. Athanasianum, in: BSLK 29,31f.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

Aequalis Patri secundum diuinitatem et caet.

In Nestorianorum Christo nihil est, quod sit Patre minus.

Quisque digno honore prosequendus est.

54

Ioan. 3.

Nr. 1: Gonesius, De Deo et Filio eius (um 1560)

disponens. Verum hoc inferior est Patre, quod et si potest omnia, a seipso tamen nihil facere potest,106 et si scit quae aguntur omnia, diem tamen iudicij, quem Pater posuit in sua potestate, nescit,107 et si est Deus, tamen ex Deo Deus, et ob id autori suo Patri debens honorem et obedientiam, minor Patre est, qui solus liber est, nulli quicquam debet, omnes vero omnia ei debent, parui parua, magni magna, omnium maximi omnium maxima. Inde est, quod vt a nemine magis diligitur, quam a Filio, ita etiam Filio nemo est illi charior. In hoc ergo summa Dei declarata est dilectio, quod summe dilectum Filium vnigenitum pro nobis redimendis dedit in precium.108 Hanc dilectionem ipse Christus exaggerans sic agit: „Sic Deus dilexit mundum, vt vnigenitum suum Filium daret.“109 Sed iam alia Caluini discutiamus. In eodem libro 1. et eodem ca: 13. dis: 6. sic ait: „Personam igitur voco subsistentiam in Dei essentia, quae ad alios relata, proprietate incommunicabili distinguitur. Subsistentiae nomine aliud quiddam intelligi volumus quam essentiam. Si enim Sermo simpliciter esset Deus, interea non haberet aliquid [20r:] proprium, perperam dixisset Ioannes fuisse semper apud Deum. Vbi continuo post addit, Deum quoque fuisse ipsum Sermonem, ad vnicam essentiam nos reuocat.“110 Vides Antichristi spiritum, qui, quasi proprio occupato regno, quicquid illi visum fuerit pronunciat, edicit. Melanchton sequutus Boetium personam definiuit esse substantiam indiuiduam et incommunicabilem.111 Hanc hic Caluinus reiicit, vt pote suis de Deo trino delirijs aduersam et nouam, quae ipsius somnijs proximius quadrare visa est, fingit. Melanchton simpliciter dixit personam esse substantiam, Caluinus vero, vt congruat suo figmento, vocat eam subsistentiam in essentia. Melanchton personam dicit esse substantiam incommunicabilem, Caluinus vero, quia finxit Patrem suam totam substantiam Filio communicasse, non ipsam subsistentiam, sed proprietatem eius esse incommunicabilem dicit. Diuersae autem definitionis diuersum definitum sit necesse est. Quare et si nunc tres esse personae dicuntur, diuersae tamen sunt ab illis personis, quas illi veteres esse definiuerunt. Veteribus tres personae erant tres substantiae, quarum vna, quia genuit, dicitur Pater, altera, quia genita est, dicitur Filius, tertia nominatur Spiritus S. Istis autem tres personae sunt tres subsistentiae in vna substantia vel essentia. Et quia distinguunt inter substantiam et subsistentiam, negant subsistentiam esse substantiam. Si autem subsistentia non est substantia, aliquod accidens sit necesse est, nam omne, quod est, aut accidens aut substantia est. Quaedam ergo accidentia subsistere de-

106

Vgl. Joh 5,30. Vgl. Mt 24,36. 108 Vgl. I Joh 4,9f. 109 Joh 3,16. 110 Calvin, Institutio christianae religionis (1559), I, 13, 6, in: OS 3, 116,12–19. 111 Vgl. Melanchthon, Loci praecipui theologici (1559), in: CR 21, 613; Boethius, De persona et duabus naturis III, in: PL 64, 1343C/D. 107

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

25

30

35

Nr. 1: Gonesius, De Deo et Filio eius (um 1560)

5

10

15

20

25

30

35

55

cent et ita illa accidentia negant esse accidentia, nam substantiarum tantum est subsistere. Atque ita vel imprudentes suas personas substantias esse docent, etiam si aliud eas esse fingere volunt. Id autem ideo illis accidit, quod – et si nouas fingunt personae definitiones – non tamen possunt negare Patrem esse subsistentem alium a Filio. Non dicunt ergo aperte tres esse vnius subsistentis relationes, sed tres in vna essentia subsistentias, vt talibus verborum inuolucris eas nugas ornent, quae, si expressis verbis fuissent detectae, omnibus essent merito exosae et [20v:] execrandae, inde est, quod non dicat:112 „Persona est subsistentia in Dei essentia”, sed: „Personam“, inquit, „voco subsistentiam, et subsistentiae nomine aliud quiddam intelligi volumus, quam essentiam.“ Vides, quam imperiose se gerat, nam dicit, vt vult, et non res ipsas ipsis solis metitur et definit. Omissis tam intricatis vocabulis, veniamus ad clara et aperta, quae rem nobis dilucidam reddere possunt. Quod isti dicunt vnam esse diuinam essentiam, nos aperte dicamus Deum esse vnum spiritum, nam Deus, vt ipse Christus docuit, spiritus est.113 Hoc ergo expendendum est, an istius spiritus aliud sit essentia et subsistentia aliud. Si aliud, erit ille spiritus compositus ex quatuor diuersis, nempe ex vna essentia et tribus subsistentijs. Qui igitur verum esset Deum esse simplicissimum? Adhaec proprie loquendo vna subsistentia non esset apud aliam, sed omnes essent in vna essentia communi. Insuper cum subsistentiae non essent vnus ille spiritus, sed quaedam eius talia, quae essent non essentia. Cum nihil sit medium inter substantiam et accidens, necesse est illas subsistentias aut accidentia esse illius spiritus aut substantias. Quia negant Deo aliquid accidere posse, necesse est illas subsistentias substantias vel essentias esse. Itaque sibi contrarij inueniuntur, qui in vna essentia tres essentias inducunt, nempe et tres quosdam et vnum quendam esse. Proinde necessario consequetur tres esse distinctos spiritus in vno communi spiritu, quare quatuor essent, non tres, vel, vt eorum verbis vtar, non Trinitas esset, sed quaternitas.114 Si Pater et Filius et Spiritus Sanctus non sunt nudae relationes, sed res distinctae, necesse est ipsas tres spiritus esse distinctos. Sabellio Pater et Filius est vnus spiritus, ideoque illi Pater et Filius est vnus Deus. Scripturae vero apostolorum, testificantes Verbum, id est Dei Filium, apud Deum Patrem fuisse115 et in mundum fuisse missum a Patre,116 non docent Patrem et Filium esse vnius Dei, qui spiritus est, nomina, sed alium esse Patrem, nempe spiritum ingenitum, Filium vero [21r:] alium, spiritum videlicet genitum. De

112

Nämlich Calvin. Vgl. Joh 4,24. 114 Dieses Argument stammt von Joachim von Fiore, der seinerzeit Petrus Lombardus wegen dessen Auffassung, die Trinität sei als „summa quaedam res“ anzusehen, einer Einführung der Quaternität bezichtigt hatte. Vgl. Hein, Italienische Protestanten, 172, Anm. 245. 115 Vgl. Joh 1,1. 116 Vgl. Joh 3,19; I Joh 4,9. 113

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

Deus Sabellianorum ex quatuor est compositus.

56

De Synodis

Pater est autor omnium.

Nr. 1: Gonesius, De Deo et Filio eius (um 1560)

rebus enim per nominum significationes docent nos scripturae, non de secundae, vt dicitur, intentionis vocabulis.117 Vnde nihil cuiquam obest, etiam si nesciat Patrem et Filium esse correlatiua. At si nesciat, quid Pater sit et quid Filius, damnatio illum manet. Nam haec est aeterna vita, cognoscere Patrem Christi esse solum Deum verum, Iesum vero hominem esse Christum eius vnigenitum Filium.118 Ratione diuinae naturae Christus est Deus, ratione vero absolutae perfectionis non est Deus verus: Non enim est a seipso Deus, quamuis sit Deus, a seipso non potest facere quicquam,119 et si omnia facere potest, a seipso non habet vitam, etiam si eam habeat in seipso.120 Pater ergo, quia solus omnibus modis et rationibus absolutae est perfectionis – nam vt est Deus, ita etiam a seipso Deus, vt omnia facere potest, ita etiam a semetipso omnia potest, vt habet vitam in semetipso, ita et a semetipso –, solus ipse Deus verus, praeter quem alius non est Deus verus, qui ita vt ipse modis omnibus esset Deus. Haec est ratio, cur et si Filium alium a Patre Deum esse confitemur, duos tamen Deos non dicimus, ne Patrem in eundem cum Filio ordinem redigamus. Nam agnoscimus Patrem illis verbis „ego sum Deus, et praeter me non est alius“121 secreuisse se ex omnium ordine, tam eorum, qui et si dicuntur esse Dij, nihil tamen sunt nisi idola, quam eorum, qui et dicuntur et sunt, teste Paulo 1. Cor: 8.122 Licet ergo alius est Christus Deus quam Pater, non est tamen ille alius Deus, quem Pater esse negauit. Non enim Deus innuebat quendam esse et eundem negabat Deum esse, sed testabatur omnino non esse alium praeter se, qui sit absolute omnium Deus. Deus, qui est a seipso, alium, qui sit a seipso Deus, non agnoscit. Vnde Hilarius bene autoritate innascibilitatis Deum vnum esse docet.123 Cum ideo Christus sit Deus, quod omnia facere potest, etiam ideo Deus verus non est, quod a seipso non potest facere quicquam. Rursum Pater, quod solus est a seipso Deus, solus a seipso omnia fa=[21v:]cere potest, solus a seipso habet vitam in seipso, etiam solus Deus verus est, id est omnibus numeris absoluta perfectione Deus. Qua ratione solus Pater est immortalis, solus sapiens, solus bonus, quamuis et angeli sunt immortales, sunt sapientes, sunt boni, et non ipsi soli, sed et omnia, quae Deus creauit, sunt valde bona.124 Eadem ratione solus est Deus verus, quamuis et Christus sit Deus. Pater omnium est autor, ideo omnium Deus. Cuius non est autor, huius non est Deus. Solum autem peccatum est, 117

Vgl. zu dieser sprachlogischen Unterscheidung Wilhelm von Ockham, Summa logicae I, 11, in: Opera philosophica I, 40,49 – 55. 118 Gonesius verschränkt Joh 17,3 mit I Tim 2,5 und I Joh 4,9. 119 Vgl. Joh 5,30. 120 Vgl. Joh 5,26. 121 Jes 46,9 (lateinische Wiedergabe des Septuagintatextes). 122 Vgl. I Kor 8,4f. 123 Vgl. Hilarius von Poitiers, De synodis 60, in: PL 10, 521 B/C. 124 Vgl. Gen 1,31.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

25

30

35

Nr. 1: Gonesius, De Deo et Filio eius (um 1560)

5

10

15

20

25

30

35

57

cuius Deus autor non est, caetera omnia autorem suum Deum agnoscunt. Vnde ab omnibus adoratur et colitur idque vt autor et factor omnium, Christus vero adoratur, quia datum est illi nomen, quod est supra omne nomen, vt in nomine eius omne genu flectatur, coelestium, terrestrium et infernorum.125 Et si ergo Christus est Deus, quia adoratur, non tamen ille est altissimus Deus, a quo nomen, quod est supra omne nomen, accepit. Dum adoratur Pater, quodam modo honoratur Filius, et dum adoratur Filius, quodam modo honoratur et Pater, sed tamen dum adoratur Pater per Filium, non coadoratur vna cum Patre Filius, et cum inuocatur Pater per Filium, non simul cum Patre inuocatur Filius. Nam cum ita sint distincti, vt Pater alius sit et alius Filius, eodem modo et adorationes et inuocationes sunt distinctae. Vt autem testificandae suae summae autoritatis gratia Deus per Filium omnia condidit,126 ita declarandi sui summi honoris causa per Filium glorificari,127 gratiam suam testari et inuocari vult. Huc accedit, quod in hoc solo sunt illi accepta omnia. Hoc quoque notandum, quod, si persona Patris esset aliquid subsistens et eius essentia similiter aliquid subsistens, constaret Pater ex duobus subsistentibus, Filius quoque et Spiritus S. idemd. Cum autem nihil potest esse Dei, quod non sit spiritus, tam Pater quam Filius et Spiritus Sanctus constarent ex duobus distinctis spiritibus: ex vno, qui esset vna essentia communis, et altero, qui esset vniuscuiusque distincta persona. Inde est, quod vnum quemque duas voluntates et duas opera=[22r:]tiones habere docent imprudentes. Communi voluntate et operatione dicuntur vti ad extra, propria vero ad intra.128 Vbi autem operationes et voluntates duae distinctae, ibi quoque duo subsistentia distincta. In Deo autem duo distincta subsistentia non possunt aliud esse quam duo spiritus distincti. Si vero illa distincta non subsistunt, nulla quoque eorum erit voluntas, nulla operatio. Nam non potest esse voluntas, si non sit, qui velit. Deus non constat ex partibus, neque vlla habet membra aliqua varietate distincta, sed quicquid est, totus id est, ita vt nihil sit, quod non sit idem, quicquid vult, totus vult, quicquid facit, totus facit. Si igitur Filius eiusdem cum Patre esset substantiae, etiam Filius esset ipse sibi Pater. Nam et illa substantia, quae nunc est Filius, voluisset omnipotenti sua voluntate, vt esset genita. Aut alioqui in Deo aliquid erat nulla ratione praeditum, ex quo Filius conceptus est. Quicquid horum duorum concesseris, nihil erit nisi absurdum. Adhaec naturalis generatio dicitur, non cum vnum et idem in duo indiuidua diuiditur, sed cum ex vnius indiuidui semine per naturalem mutationem fit in specie simile. Cum autem nemo vnquam ita erat insanus, qui aliquid Dei cred

Fehlt im Druck. Sinngemäß ergänzt aus dem Kontext.

125 126 127 128

Vgl. Phil 2,9f. Vgl. Joh 1,3. Vgl. Röm 16,27. Vgl. auch Joh 12,28 und 13,31f. Vgl. zu diesem Grundsatz o. 45, Anm. 59.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

Secundum Sabellianos Pater constat ex duobus subsistentibus.

58

Nr. 1: Gonesius, De Deo et Filio eius (um 1560)

deret esse mutatum in Filium, non aliud relinqueretur quam Deum multiplicitatem amantem se in tria vnius speciei indiuidua distinxisse. Sed ita nulla esset ratio, cur haec substantia esset Pater et illa Filius, cum nulla alteram genuisset, sed vna et eadem esset tripertita. Patrem et Filium et Spiritum Sanctum esse vnius essentiae nihil aliud est quam vnum esse, qui sit et Pater et Filius et Spiritus Sanctus. Inde est, quod vnum Deum esse dicunt et Patrem et Filium et Spiritum Sanctum. Porro si Ratione essentiae ratione vnius essentiae Pater et Filius et Spiritus Sanctus vnus est Deus, mulnon est vnus Deus, to magis ratione eiusdem vnius essentiae est vnus, qui idem est et Pater et sed vnus. Filius et Spiritus Sanctus. Vnius enim essentiae esse non est vnum Deum esse, sed vnum esse. Nam vt essentia indefinite non est diuinitas, ita nec vnam essen=[22v:]tiam habere est vnum Deum esse. Vna essentia vnum effiEt impie et indocte cit, non vnum Deum. Non solum impie, sed etiam sine ratione docuerunt Padicuntur tres esse trem et Filium et Spiritum Sanctum esse vnum Deum ratione vnius essentiae, vnus Deus ratione nam, vti demonstraui, vna essentia vnum efficit, non vnum Deum. Qui alius vnius essentiae. est, hic aliam habet essentiam, nam aliam essentiam habere nihil aliud est quam alium esse. Non est alius, qui vnam et eandem habet substantiam, siquidem eandem substantiam habere nihil aliud est quam idem esse. In tribus entibus tres sunt essentiae. Non enim ens est aliud et sua essentia aliud, sed quod est aliquid, hoc est sua essentia. Itaque tres esse est tres essentias vel substantias esse. Multo sunt diuersa esse ex alicuius substantia et vnius esse substantiae. Duo Duo non possunt possunt esse, quorum alter erit ex alterius substantia, at duo esse non possunt esse vnius sub- vnius substantiae. Vna substantia vnum subsistens efficit, et duae similes stantiae. substantiae duos similes subsistentes reddunt. Neque enim aliud est substantia et quiddam aliud subsistens, sed substantia eadem est, qui et subsistens dicitur. Idem homo est, quae est ipsius substantia, et non aliud homo et aliud eius substantia. Ita etiam non est aliud Deus et aliud eius substantia, sed Dei substantia est Deus ipse. Quare cum alius sit, qui est Pater, et alius, qui est Filius, alia quoque erit illa substantia, quae est Pater, et illa alia, quae est Filius. Pater est spiritus, Filius est homo, habens ossa et carnem, quae spiritus non habet,129 vt ipse Christus testatus est: „Spiritus est substantia incorporea.“130 Cum Spiritus Sanctus negatur esse Pater, non negatur prole carere, sed asseritur non esse ille spiritus, qui est Christi Pater. Isti et si hoc idem Noui Sabelliani non docent, cum dicunt aliam esse personam Patris, aliam Filij, aliam Spiritus credunt id, quod Sancti, et tamen ita sunt fascinati, vt hoc ipsum, quod docent, non credant. dicunt. Siquidem et si personam definiant esse substantiam intelligentem, indiuiduam et incommunicabilem,131 tamen, docentes aliam esse personam Patris et aliam Filij, non intelligunt aliam esse substantiam Patris et aliam Filij, sed 129

Vgl. Lk 24,39. Dieser Spruch Jesu lässt sich im Neuen Testament nicht wörtlich nachweisen. Das Zitat scheint vielmehr eine Paraphrase von Lk 24,39 zu sein. 131 Vgl. Melanchthon, Loci praecipui theologici (1559), in: CR 21, 613. 130

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

25

30

35

Nr. 1: Gonesius, De Deo et Filio eius (um 1560)

5

10

15

20

25

30

35

59

huius aliam et illius aliam esse proprietatem. Non vident autem [23r:] excaecati, quod Patris proprietas non posset esse alia quam Filij, si vnus esset, qui haberet tres proprietates, quarum vna esset Pater, alia Filius, tertia Spiritus Sanctus. Nunc autem isti docent Patrem sua proprietate differre a Filio. Ita duos statuunt, quorum vterque suam habet differentem proprietatem. Nemo ergo sanus fidem in Deum et eius Filium ab his discet, qui, nescientes quid dicant, hoc idem approbant, cuius gratia digladiantur. Non persona Spiritus Sancti, vt distinguitur ab essentia, sed ipse Spiritus Sanctus alius est, quam est ille spiritus, qui est Christi Pater. Homo Iesus Filius Dei vnigenitus mittit suis Spiritum veritatis a suo Patre,132 qui est spiritus ingenitus, inuisibilis, immortalis. Ita necesse est esse duos spiritus: alterum, qui est Pater Christi, et alterum, qui „Sancti“ vocabulo distinguitur ab alijs spiritibus. Pater Christi est spiritus, vt Christus testatus est dicens: „Spiritus est Deus“,133 et tamen Spiritus Sanctus non est Pater Christi, quia est alius spiritus. Errant, qui putant ita demum se poenas daturos, si aliqua verba literis sacris addiderint vel aliquot eis eraserint. Nam non leuius illi punientur, qui, literis non deprauatis, sensum verbi Dei corrumpunt falsis commentis verbo Dei aduersis. Non solum cauendum est, ne verba noua addantur vel vetera subtrahantur, sed etiam ne sensus nouus addatur idque vel interpretatione linguarum vel commentis. Hucusque illud ad Ebr „kai character hypostaseos autu“134 „substantiam“ interpretati sunt omnes, nunc vero eo temeritatis progressa est hominum audatia, vt non dubitauerint „hypostasim“ „personam“ interpretari. Hi mutato verbo alium sensum asserunt, quam qui ex germano verbo elici potest. Ita illi ad suam sententiam detorquent scripturas et non ex scripturis suam emendant sententiam. Nunc quidem inter „vsiam“ et „hypostasim“ differentia statuitur, at interpreti non hoc consulendum est, sed videndum, num etiam omni tempore haec eadem ab omnibus seruata est differentia. [23v:] Si enim haec eadem semper habita est differentia, tuto potest interpretari in ea significatione, in qua semper illa dictio accepta est. Quod si postea inuenta est et prius nulla erat, errabit, qui interpretabitur secundum eam, quae postea inuenta est, non secundum illam significationem, qua vsus est ipse autor. Tunc demum sensum autoris assecutus es, cum omnia in ea significatione acceperis, in qua ille protulit. Porro cum nemo veterum „hypostasim“ pro „persona“ acceperit, nouam necesse est hanc esse eius significationem, dum pro „persona“ accipitur idque, vt distinguitur ab „essentia.“ Hieronymo teste veteribus „vsia“ et „hypostasis“ idem significabant,135 vnde et „omusion“ „consubstantialem“ interpretati sunt. Vt „hypostasis hominis“ erat illis „ipse homo“, ita et „vsia homi132 133 134 135

Vgl. Joh 15,26. Joh 4,24. Hebr 1,3. Vgl. Hieronymus, Epistola XV, 4, in: PL 22, 357 (= CSEL 54,1, 65,9 –11).

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

Ioan: 4.

Interpretatione sensus nouus non est faciendus.

60

Christus totius Patris est imago.

Filii omnia sunt genita.

Natum vocatur Filius.

Filius de vltimo die nescit.

Nr. 1: Gonesius, De Deo et Filio eius (um 1560)

nis“ non aliud erat illis quam „ipse homo.“ Inde colligi potest etiam ipsum autorem Epistolae ad Hebraeos, non habita differentia inter „vsian“ et „hypostasin“, docuisse Filium esse chracterem hypostasis, id est substantiae Patris. Substantia autem Patris cum sit incorporea, spiritus est. Docuit ergo autor ille, Christum esse imaginem illius spiritus omnipotentis, inuisibilis et incomprehensibilis, qui est Pater Domini nostri Iesu Christi. Vnde Paulus ad Colos: 1. absolute vocat Christum imaginem inconspicui Dei,136 id est spiritus aeterni, Patris omnium. Quod si vna esset et Patris et Filij substantia, vt Filius esset character substantiae Patris, ita etiam suae. Quis autem potest esse suae ipsius imago substantiae? Christus non est imago partis Patris, personae videlicet eius et non essentiae, sed ipsius Dei Patris, vt est spiritus omnipotens, omniscius, sapiens, bonus. Haec conspiciuntur in Christo vt in vera imagine Dei, siquidem in eo Deus seipsum expressit. Quicquid est in Patre, hoc idem est et in Filio, verum vt in imagine ipsum Patrem referente et non vno et eodem. Vt Filius aliud est numero quam Pater, ita et omnia Filij alia numero sunt, quam quae sunt Patris. Patris omnia sunt ingenita, Filij vero omnia genita: Non enim Fi=[24r:]lius constat ex ingenito et genito, sed vt ipse genitus est, ita et omnia eius genita sunt. Filius non nascitur, sed substantia, quae nascitur, Filius dicitur. Quare essentia Dei ingenita vt non est Filius, ita neque Filij est. Nam essentia non est pars alicuius compositi, sed est hoc ipsum, quod est aliquid. Corpus et anima sunt partes Filij Dei hominis Iesu, at essentia Filij Dei non est pars eius, sed est hoc ipsum, quod Filius Dei est. Quod nascitur, hoc vocatur Filius. Ideo angelus Mariae dixit: „Quod nascetur ex te sanctum, vocabitur Filius Dei.“137 Vt essentia Filij est ipse Filius, ita et Filius genitus est essentia Filij genita. Quod ergo Pater ingenitus esse dicitur et Filius genitus, hoc ipso docetur Patris substantia esse ingenita, Filij vero genita. Id quoque expendendum, quod Filij inscitiam extremae diei restringunt ad humanitatem, quae sit Filij, non ipse Filius.138 Primo Filius tali distinctione diuiditur impie in hominem tantum et Deum tantum, nam abstracta pro rebus ipsis accipiuntur: „humanitas“ pro „homine“ et „diuinitas“ pro „Deo Verbo.“ Deinde ipse contextus verborum id non patitur, nulla enim esset in dicendo amplificatio, et ita inepte Christus primum negasset scire angelos multiscios et tandem suum hominem a se assumptum. Sed dabo exemplum, vt id clarius reddatur. Si diceretur: „Nemo est proprie immortalis, neque angeli neque homo, nisi solus Deus“, et ineptus esset amplificationis ordo et insuper homo non ratione corporis, sed animae negaretur esse proprie immortalis. Nam secundum quid est homo immortalis, secundum idem negaretur esse proprie immortalis. Ita etiam Christus dicens: „De die autem illa nemo scit, neque

136 137 138

Kol 1,15. Lk 1,35. Vgl. Calvin, Institutio christianae religionis (1559) II, 14, 2, in: OS 3, 459,27–460,5.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

25

30

35

Nr. 1: Gonesius, De Deo et Filio eius (um 1560)

5

10

15

20

25

30

35

61

Angeli neque Filius, nisi solus Pater“,139 secundum id scire se negauit, secundum quid scire credi poterat. Ideo enim id patefecit, ne quis, credens eum scire, erraret. Indistincte autem loquens, non resecuisset errandi occasionem, sed praebuisset, si distincte intelligi deberet. Insuper expende num sit verisimile, Christum indistincte esse locutum, etiam si distincte credi voluisset. Mihi id non est verisimile, vt qui credam non aliter Chri=[24v:]stum docuisse, quam vti nos credere voluit. Christus his magnum arcanum aperiens, non quod erat per se clarum, sed quod ignorari poterat, nisi esset reuelatum, manifestauit. Ambigi poterat, an angeli, qui semper Deo praesentes assistunt, nescirent, sed multo magis, an etiam ipse Filius vnigenitus nesciret. Tantum ergo patefaciens, arcanum dixit: „De die autem illa nemo scit“, moxque ordine cum amplificatione enumerans subiunxit: „neque angeli neque ipse Filius.“ Adhaec falso Christus solum Patrem scire fuisset testatus, si etiam ipse secundum quidvis sciret. Qui enim quauis ratione aliquid scit, falso id scire negatur. Praeterea arctissima coniunctio exigeret, vt dum sciret Filius Dei, sciret etiam et homo, qui idem esset Filius ob vnitatem personae. Vt omnia alia sunt vnius et eiusdem – nisi duos admittimus –, ita etiam scientia et inscitia est vnius et eiusdem: alioqui duae in Christo personae inducuntur. Vt sine vlla distinctione Christus testatus est se nescire, ita et quisque fidelis absque omni distinctione credat eum nescire, idque persuasus ipsum Christum distincte de se fuisse testificaturum, si nos hoc idem distincte credere voluisset. Coniecturae etiam in rebus humanis plerumque fallunt, ideo in rebus diuinis prorsus sunt fugiendae. Tales autem distinctiones quia non sunt ex verbo Dei petitae, ideo sunt hominum coniecturae idque non necessariae. Nam quicquid est scitu necessarium, id nobis Deus verbo suo patefecit. Etiam illa ego inutilia esse iudico, quae, et si vere scirentur, verbo tamen Dei non essent patefacta. Quare omnia talia et non sunt obtrudenda et propter ea schismata non facienda. Et qui, talia vrgens, schisma fecerit, etsi in definiendo non errauerit, poenas tamen ob schisma non necessario factum daturum credo. Quare de fide et charitate sanorum verborum forma ab apostolis praescripta140 seruanda est et omnia alia respuenda. Qui in hoc suam impendet operam, procul omni dubio erit Deo acceptus vt pacis et vnitatis amator. Qui vero quiduis diuersum studebit, vt communis pacis inimicus [25r:] et sectarum autor grauissimas luet poenas. Vnde et Paulus sic Timotheum hortatus est: „Haec fuggere, obtestans coram Domino, ne verborum pugnas sequantur, ad nullam vtilitatem, sed ad subuersionem auditorum.“141 Hic vides, quod cum obtestatione coram Domino fuggeri voluit, ne fratres verborum

139 140 141

Mt 24,36. Vgl. II Tim 1,13. II Tim 2,14.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

Non per se clarum, sed occultum reuelauit Christus.

Omnia sunt inutilia, quae verbo Dei patefacta non sunt.

62

Seductor est, qui expressum Dei verbum eludit.

Nr. 1: Gonesius, De Deo et Filio eius (um 1560)

pugnas sequantur. Quare et ego vnumquenque obtestor coram Domino, ne verborum pugnas sequatur, sed quae pacis sunt amplectetur. Qui clarum et expressum Dei verbum eludit quacunque ratione – siue aperte falsa, siue speciem veri prae se ferente –, hic seductor est, vt qui suis commentis ab expresso Dei verbo abducat in suam sententiam verbo Dei aduersam. Qui vero a commentis hominum ad expressum Dei verbum deducit, hic verus dux est, et hic tantum sequendus, vt qui eo ducat, vbi nemo errare potest. Sola puritas Dei verbi amplectenda est et omnia hominum quorumuis commenta respuenda. Porro quicquid expresse in verbo Dei descriptum non est, commentum hominum sit necesse est. Verbum Dei dissentientes conciliat, commenta vero hominum consensum dirimunt et dissipant. Qui ad verbum Dei adfert, quod ipse sentit, id vero negligit, quod ex verbo Dei elici potest, hic homo haereticus est, vt qui placitum suum velut sordidum pannum assuat puritati verbi Dei, quo non illustratur, sed prorsus eliminatur superinducta diuersa sententia. Verbum Dei non est tunc verbum Dei, cum non in suo proprio sensu adducitur: illius est verbum, secundum cuius sententiam accipitur. Quod neque sacrae scripturae aperte docent neque ipsa ratio demonstrat, id consultius est silentio inuoluere quam definiendo in discrimen sese conijcere. Si enim coniecturam sequutus aliquid desiniueris et fueris falsus, tuae audatiae iustas poenas dabis, vt qui definiendo erraueris. Qui docet Filium Patri esse coaeternum, solam coniecturam sequitur, nam ratio longe aliud demonstrat, quae coniectura multo est firmior. Siquidem generatio et generantis, id est [25v:] huius, qui iam est, antequam generat. Alioqui si non est prius, quam generet, generare non posset. Omnis autem generatio generantis prior est ipso genito. Et si ergo Filius est ante omnia ab ipso facta saecula, ratio tamen indicat non eum fuisse ante, quam est genitus. Si Filius inscio Patre et sine eius voluntate praecedente quasi quoddam germen ex substantia Patris ab aeterno esset genitus, coaeternus Patri dici potuisset. At si vi et voluntate Patris est genitus, vt Iustinus aperte docet in colloquio cum Triphone,142 ipsa ratio non patitur, vt coaeternus Patri esse dicatur. Nam cuius velle aliquid praecedit, etiam ipse illud ipsum praecedit. Mihi tamen non tam multum referre videtur scire, quando aliquis est natus, quam quis est, qui natus est, hoc maximi refert. Nasci mancipium est abiectissimum, idque quouis tempore. At nasci regem quouis tempore, id demum habetur praestantissimum. Ita quoque quando est natus Dei Filius, non multum refert scire, sed quod Christus natus est, Deus in forma sui Patris,143 id Christi est praestantissimum. Paulus, gloriam Christi summam declarans, sic ait ad Hebr: 1.: „Tanto praestantior angelis factus, quanto praestantius prae illis

142

Vgl. Justin, Dialogus cum Tryphone 100, in: PG 6, 709 C (= Goodspeed, Die ältesten Apologeten, 215). 143 Vgl. Phil 2,6.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

25

30

35

Nr. 1: Gonesius, De Deo et Filio eius (um 1560)

5

10

15

20

25

30

35

63

nomen est sortitus. Nam cui vnquam dixit angelorum: ‚Filius meus es tu, ego hodie genui te?‫“ދ‬144 Hic ex eo, quod Christus prae angelis praestantius nomen est sortitus, quod videlicet appellatus sit Filius, praestantiorem esse factum angelis demonstrat. Mox ualidiori argumento hoc idem probat, rursum autem inquiens: „Cum inducit primogenitum in orbem terrarum dicit: ‚Et adorent eum omnes angeli Dei.‫ ދ‬Et ad angelos quidem dicit: ‚Qui creat ange- Christum voluit los suos spiritus et ministros suos ignis flammam.‫“ދ‬145 Hic ex eo, quod Deus Deus adorari. Christum adorari ab angelis voluit, angelos vero ministros suos vocat, angelis praestantiorem factum esse ostendit. Hoc idem corroboraturus, docet non solum primo, sed etiam Deum esse genitum ac in throno sedentem regere virga rectitudinis, virga regni sui dilexisseque iustitiam et odisse iniquitatem, proptereaque vnctum esse a Deo, Deo suo, vltra alios omnes, qui sunt eiusdem sortis.146 Vlti=[26r:]mo praestantiam Christi exaggerans sic ait: „Ad quem autem angelorum dixit vnquam: ‚Sede a dextris meis, donec possuero inimicos tuos scabellum pedum tuorum?‫ ދ‬Nonne omnes sunt administratorij spiritus, qui in ministerium emittuntur propter eos, qui haeredes erunt salutis?“147 Hic ex eo, quod Christus sedeat, idque a dextris Dei, summo honore a Deo glorificatum esse ostendit. Hic vt vides a tempore, quo Filius Dei est genitus, nullum eduxit in laudem eius argumentum, sed ex his, quae natum consequuta sunt. Neque id est inducendum in animum, vt putet aliquis ideo Christum vnigeni- Filius Dei non ex tum esse Dei Filium, quod sit ex aliqua particula substantiae Dei genitus. particula substantiae Dei genitus. Longe id debet esse a cogitatione hominum. Neque enim secundum diuisionem substantiae neque secundum decisionem aut alterationem a substantia Patris Filius genitus esse credendus est. Sed quod sit genitus in forma Dei, in tali videlicet hypostasi, quae sit expresse imago hypostasis Patris, ita vt qui videret Filium, aliquo modo aeque esset, atque si videret Patrem. Nam ideo Deus seipsum in Filio expressit, vt per illum cognosci possit, sed ita vt ingenitum in Filio videri non possit, nisi in solo Patre, alioqui vel vnus et idem esset Pater et Filius, vel vt duo ingeniti ita et duo Dij. Generare quoque Deo non conceptum gignere, sed est, vt aliquid sit, velle. Simul atque Deus voluit, vt esset Filius, qui eius hypostasim sua hypostasi exprimeret, mox talis extitit. Tanta potentia a ratione nostra ne minima quidem ex parte comprehendi potest, vnde, quod ita fiat, credimus, sed qui id fiat, nescimus. Quod vero genitus dicitur, non factus,148 temere dicitur, nam quocunque modo aliquid generatur, fit, et quod est genitum, factum est. Praeter quam si citra omnem Patris potestatem esset quasi quoddam germen sua innata virtute genitus. Sed ita vt a Patre non esset factus, ita quoque Pater eum non genuis144 145 146 147 148

Hebr 1,4f. Hebr 1,6f. Vgl. Hebr 1,8–10. Hebr 1,13f. Vgl. Nicaeno-Konstantinopolitanum, in: BSLK 26,10.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

64

Quae vrgenda sunt.

Sabelliani et Patrem et Filium mendaces faciunt.

Nr. 1: Gonesius, De Deo et Filio eius (um 1560)

set, sed ipse sua virtute vt esset genitus, ita etiam sua potestate factus. Sic Filius Dei esset sua virtute posterior, quod est absurdum. Nam virtus alicuius est virtus. [26v:] Praeterea omnis virtus innata a Deo est vnicuique indita. Itaque eo relabetur, vt quocunque modo sit Filius Dei genitus, non sine Dei Patris potestate est genitus. Porro ad cuius generationem Dei potestas accedit, id vt genitum ita et factum dici potest. Praeterea si indignum est Filio Dei, vt dicatur esse factus, multo erit indignius, vt dicatur esse homo factus. Nam cui aliquid indignum non conuenit, multo magis indignius non conueniet. Quisque sapiens eligeret dici „factus homo“ quam „genitus asinus.“ Quare si non erat indignum Filio Dei fieri hominem, cur esset indignum factum esse spiritum omnipotentem, vitam habentem in semetipso,149 per quem coeli et terra et omnia visibilia et inuisibilia crearentur?150 Itaque si Filius Dei non est factus, neque homo est factus. Sin aut homo est vere factus, nulla indignitas prohibet, quominus prius quoque factus esse dicatur. Cum ergo clarum sit temere esse definitum, quod genitus sit, non factus, sufficere debet, si quis confiteatur esse genitum, et non vrgere, vt neget esse factum. Ea sola vrgenda, quae et sciri possunt. Et sunt scitu necessaria, alia vero omnia negligenda. Ita Christum vnigenitum Dei esse Filium confiteri debemus, vt etiam primogenitum omnis rei creatae151 esse ipsum agnoscamus. Qui credit tres esse vnum Deum, mendacem facit et Patrem Christi, qui de se testificatus est dicens: „Ego sum Deus, et praeter me non est alius“,152 et ipsum Christum, qui sic de Patre testificatus est: „Haec est autem vita aeterna, vt cognoscant te esse solum Deum verum.“153 Non difficile erat Christo dicere: „Haec est autem vita aeterna, vt cognoscant te et me et Spiritum Sanctum vnum esse Deum“, vel: „vt cognoscant nos esse vnum Deum.“ Quia ita non docuit, etiam ita non est, nam vti est, ita et non aliter docuit. Christus nusquam docuit se esse Deum, sed Dei Filium. Vnde scribae in ipsum non credenti, quia veram de vno solo Deo vero confessionem ediderat, dixit Marci 12: „Non longe abes a regno Dei.“154 Euangelista autem testatur ideo Christum tale testimonium ei per=[27r:]hibuisse, quod videret illum cordate respondisse. Hinc autem clarum est illum scribam in Christum non credidisse, quod non in regno Dei esse, sed non longe a regno Dei abesse eum Christus testatus est. Alioqui si non solum in vnum Deum, sed etiam in eum, quem Deus misit Iesum Christum credidisset, in ipso regno Dei eum esse Christus erat testificaturus. 149 150 151 152 153 154

Vgl. Joh 5,26. Vgl. Kol 1,16. Vgl. Kol 1,15. Jes 46,9 (lateinische Wiedergabe des Septuagintatextes, nicht identisch mit Vg). Joh 17,3. Mk 12,34.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

25

30

35

Nr. 1: Gonesius, De Deo et Filio eius (um 1560)

5

10

15

20

25

30

35

65

Si Iudaei credidissent tres esse vnum Deum, non docuisset Christus hanc esse vitam aeternam, vt cognoscant solum verum Deum et quem misit, Iesum Christum, sed vt se esse vnum ex tribus illis crederent, quos vnum Deum esse agnoscebant. Ad minimum vel in vno loco ita aperte dixisset: „Ego sum vnus ex illis tribus, quos vnum Deum esse creditis.“ At nusquam id, sed diuersum docuisse inuenitur, id videlicet: „Creditis in Deum, et in me credite.“155 Hic non tantum in Deum, sed etiam in se credi voluit. Quibus verbis apertum facit non se esse vnum ex tribus, qui essent vnus Deus, sed alium quam ille Deus, in quem credebant. Ita Christus augebat fidem, non explicabat dicens: „Creditis in Deum, et in me credite.“ Non auxisset Christus fidem, sed tantum illustrasset, si Iudaei credidissent tres esse vnum Deum. Sed quia auxit dicens: „Et in me credite“, clarum reddidit et Iudeos non erasse, dum crederent vnum esse vnum Deum, et se esse hunc, in quem etiam vltra Deum credere deberent. Non itaque credendum est in Deum, qui sit et Pater et Filius et Spiritus Sanctus, sed credendum est in Deum solum verum, et in eum, quem Deus misit, Iesum Christum. Cum Christo nobis in omnibus est conueniendum, cum pseudo prophetis vero nihil nobis debet esse commune, non vna oris confessio, non vna ecclesia, sed omnia eorum execranda, si salutem consequi volumus. Quare relinquendi sunt, qui dicunt: „Tres sunt vnus Deus.“ Qui enim hoc confitentur, ijdem ad Deum dirigentes sermonem dicere potuissent: „Vos soli tres, qui estis vnus verus Deus, misseremini nostri.“ Nostrum vero os sit idem cum ore prophetarum [27v:] et apostolorum, id ita fiet, si eadem ex ore nostro protulerimus, quae illi ex suo protulerunt. Vt illi solum verum Deum inuocarunt, solum glorificarunt, soli laudem et honorem dederunt, soli gratias egerunt per Iesum Christum eius Filium, ita et nos, reiectis haereticorum inuocandi rationibus, apostolorum vero sequuti vestigia, solum Deum inuocemus, solum laudemus, soli gratias agamus, per Christum Filium eius, Dominum nostrum. Christum quoque inuocemus, laudemus, adoremus, sed vti Dei vnigenitum Filium, non vt vnum et eundem cum Patre Deum. Ita Deum et eius Filium confitentes et ita vtrumque inuocantes, non possumus aliter errare, quam si prophetae et apostoli errarunt. De quo Christus dixit: „Haec est autem vita aeterna, vt cognoscant te solum Deum verum“,156 hunc nos agnoscamus et confiteamur esse solum Deum verum. Non fallemur, nam nescit fallere Christus veritas. Per quem soli sapienti, soli immortali, soli inuisibili Deo sit laus, honor et imperium in saecula saeculorum. Amen. Nunc iam paucis ostendam, quod qui olim pro orthodoxis habiti sunt, nunc haeretici esse iudicantur, et contra, qui olim haeretici esse iudicabantur, nunc pro orthodoxis habentur. Irenaeus sine vlla distinctione confitetur Patrem Fi-

155 156

Joh 14,1. Joh 17,3.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

Iudaei non crediderunt tres esse vnum Deum.

Ioan. 14.

Christus auxit fidem, non explicauit.

66

Nr. 1: Gonesius, De Deo et Filio eius (um 1560)

lio esse maiorem et Filium de die iudicij nescire,157 et tamen pro orthodoxo habitus est et hucusque habetur. Nos vero, qui idem modo eodem confitemur, haeretici esse iudicamur. Eutychius158 olim pro haeretico habitus est, quod Filium etiam de nouissima hora scire putauit, nunc vero orthodoxi esse iudicantur, qui hoc credunt. Ita omnia inuersa sunt. Ne autem aliquis credat me haec finxisse, adducenda putaui verba Sozomeni, qui in hist: eccl: lib: 7. ca: 17. sic scribit: „Deinde paulo post et Eutychius quidam, Constantinopoli cum Eunomio sentiens, cognominem sibi haeresim constituit. Cum enim quaereretur, an nouissimam horam sciret Filius et ea, quae in euangelijs dicuntur, nempe quod solus illam Pater sciat, ad subuersionem huius, tanquam contraria [28r:] facere viderentur, affirmabat, ne huius quidem scientiae expertum esse Filium, vt qui omnia sine penuria ac detectu a Patre acceperit. Cum autem sermonem hunc illorum temporum episcopi non reciperent, sponte sua ab ecclesiae communione separatus.“159 Nunc etiam Ariani esse iudicantur, qui credunt Patrem Filio esse maiorem, at olim etiam ipse Alexander,160 qui cum Ario cominus conflixit et a Nicaena Synodo laudatus est et ecclesijs commendatus, hoc idem confessus est. Epistolam eius adducit Theodoricus libro j. cap: 4., in qua sic ad Alexandrum161 suum cognominem scribit: „Hunc immutabilem, inuariabilem vt Patrem, indigentem nullius, perfectum Filium, assimilem Patri accepimus. Solum hoc inferiorem Patre, quod ingenitus non sit. Imago enim est exactis expressa et indeprauabilis Patris, et plena eorum omni esse imago debet, quibus maior similitudo repraesentetur, sicut et ipse Dominus docuit, cum ait: ‚Pater maior me est.‫“ދ‬162 Ita vides etiam hunc Alexandrum credidisse, Patrem Filio esse maiorem, nemo tamen eum ob id Arianum esse iudicauit, nam omnes id tunc crediderunt. Inde est, quod omnia alia, in quibus Arium errasse iudicarunt, diligentissime enumerarunt omnes, qui tunc contra Arium scripserunt, huius 157

Vgl. Irenaeus, Adversus haereses II, 28, 6 und 8, in: PG 7,1, 808 C– 809 A und 811 A/B (= SC 294, 282,145–154 und 288,227–290,237). 158 In den christologischen Auseinandersetzungen des 5. Jahrhunderts vertrat Eutyches, Priester und Archimandrit des Hiobklosters in Konstantinopel, die Lehrmeinung, dass Christus vor der Einung des göttlichen Logos mit der menschlichen Natur aus zwei Naturen bestand; nach der Einung aber sei er nur einer (göttlichen) Natur. Auf dem Konzil von Chalcedon (451) wurde seine Auffassung als häretisch gebrandmarkt. Vgl. Ritter, Dogma und Lehre, 256f; Lionel R. Wickham, Art. Eutyches/Eutychianischer Streit, in: TRE 10 (1982), bes. 562. 159 Übersetzung aus dem griechischen Original. Vgl. Sozomenos, Historia ecclesiastica VII, 17, in: PG 67, 1464 C–1465 A (= GCS Neue Folge 4, 325,12–19). 160 Alexander, Bischof von Alexandrien, war ein Gegner des Arius, den er 318 auf der Synode von Alexandrien exkommunizieren ließ. Theologisch von Origenes beeinflusst, teilte er dessen subordinatianische Auffassung, dass der vom Vater gezeugte, ewige Logos Gott Vater untergeordnet sei. Vgl. Friedrich Wilhelm Bautz, Art. Alexander von Alexandrien, in: BBKL 1 (1990), 108. 161 Alexander von Konstantinopel († 337/340). 162 Übersetzung aus dem griechischen Original. Vgl. Theodoret, Historia ecclesiastica I, 3 resp. 4, in: PG 82, 904 D– 905 A (= GCS Neue Folge 5, 21,8 –13). In seinem Brief zitiert Alexander Joh 14,28.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

25

Nr. 1: Gonesius, De Deo et Filio eius (um 1560)

5

10

15

20

25

30

35

67

tamen nullam fecerunt mentionem, quod proculdubio erant facturi, si etiam hoc pro errore agnoscerent. At tantum abest, vt hoc inter errores Arij enumerarent, vt etiam ipsi apertis verbis fateantur Filium Patre esse inferiorem eo, quod ingenitus non sit. Quod vero isti dicunt, Patrem et Filium duas esse personas et vnam essentiam, huius contrarium credidit Alexander et procul omni dubio totum Nicaenum concilium, quod idem cum Alexandro credidit. Sic enim in eadem epistola scribit: „Quale est hoc: ‚Ego et Pater vnum sumus‫ދ‬, quod Dominus ait, non sese Patrem perhibens neque substantias duas vnam faciens, sed quod similitudinem paternam soleat exacte referre Filius, expressa ex natura ipsius plenissime, qui sit inuariabilis imago Patris et expressus e primitiuo character. Itaque [28v:] et Philippo, qui tum aueret Patrem cernere, benigne demonstrat Dominus, cum illi, dicenti: ‚Ostende nobis Patrem‫ދ‬, respondet: ‚Qui me vidit, vidit et Patrem.‫“ދ‬163 Hic clarissime cernis haec duo loca ab Alexandro de similitudine naturae esse intellecta, quibus Sabelliani abutuntur ad probandam Patris et Filij essentiae vnitatem. Ibidem sic scribit: „Aiunt enim illi ineptarum fabularum inuentores nos, auersantes hanc de nihilo in Christum impiam et nusquam praescriptam blasphemiam, ingenita duo introducere. Necesse enim horum esse alterum aiunt insipientes isti, vel vt Filium de nihilo extitisse sentiamus, vel duo ingenita esse fateamur. Sed ipsi inertes non vident, quantum intersit inter ingenitum Patrem et quae ab illo sunt condita, cum rationales tum irrationales creaturae, quorum est media vnigenita natura, per quam hanc vniuersitatem de nihilo fecit Pater Dei Verbi, quaeque ex ipso vero Patre genita est. Sicut et ipse alicubi testatur dicens: ‚Qui diligit Patrem, diligit et Filium genitum ex ipso.‘“164 Hic non eiusdem, sed mediae inter Patrem et creaturas omnes naturae, nempe genitae, docetur esse Filius. Idem in alia epistola, quam adducit Socrates Eccle: Hist: lib: 1. ca: 6. sic aperte scribit: „Vel quomodo Patri secundum essentiam similis non est, cum sit perfecta imago et splendor Patris, et dicat: ‚Qui me vidit, vidit et Patrem meum!‫“ދ‬165 Palam ergo ex his esse puto Nicaenam Synodum non fuisse Filium vnius et eiusdem numero esse cum Patre naturae vel essentiae, sed similis, ita tamen, vt sit media inter naturam Patris et naturam omnium creaturarum. Chrisostomus, quoque licet posterior, idem tamen et ipse docuit. In illud ad Ebr: 1. „melior Angelis factus“166 haec eius sunt verba: „In eo enim, quod dixit: 163

Übersetzung aus dem griechischen Original. Vgl. Theodoret, Historia ecclesiastica I, 3 resp. 4, in: PG 82, 901 B (= GCS Neue Folge 5, 18,15–19,2). In seinem Brief zitiert Alexander Joh 14,8f. 164 Übersetzung aus dem griechischen Original. Vgl. Theodoret, Historia ecclesiastica I, 3 resp. 4, in: PG 82, 904 A/B (= GCS Neue Folge 5, 20,3 –14). Das biblische Zitat im Brief Alexanders ist eine paraphrasierende Wiedergabe von I Joh 5,1. 165 Übersetzung aus dem griechischen Original. Vgl. Socrates, Historia ecclesiastica I, 6, in: PG 67, 48 C (= GCR Neue Folge 1, 9,15 –17). In seinem Brief zitiert Alexander Joh 14,9. 166 Hebr 1,4.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

Nota.

Filius Dei mediae vnigenitae naturae.

68

Nr. 1: Gonesius, De Deo et Filio eius (um 1560)

‚Melior factus est‫ދ‬, non essentiae, quam Patri conformem habet, declarat indicium. Illa enim non facta, sed nata est.“167 Hic clarissime Filij essentiam natam esse confitetur esseque Patri conformem. Cum ergo Patris essentia sit ingenita, Filij vero genita, duas numero essentias necesse est: alteram, quae genuit, et alteram, quae genita est. Idem commentans in 5. ca: Ioannis sic scribit: [29r:] „Non enim propterea accepit iudicium, quia homo est, nam nihil prohibuisset omnes homines iudices esse, sed quoniam ineffabilis illius substantiae Filius est, ideo iudex.“168 Hic clarissime docet Filium Dei non esse realis relationis, sed ineffabilis substantiae Filium. Delirantium somnia sunt reales esse relationes. Non docuerunt illi veteres Filium esse realem correlationem, sed consubstantialem, id est substantiae Patris conformem. Idem et Hilarium sensisse ex his, quae de Synodis scripsit, clarum esse vnicuique potest. Sic ibi scribit: „Quod enim in vtroque vita est, id in vtroque significatur essentia. Et vita, quae generatur ex vita, id est essentia, quae de essentia nascitur, dum non dissimilis nascitur, scilicet quia vita ex vita est, tenet in se indissimilem naturam originis suae, quia natae et gignentis essentiae, id est vitae, quae habetur et data est, similitudo non discrepet.“169 Ibidem: „‚Quaecunque facit Pater, eadem et Filius facit similiter.‫ ދ‬Sed similitudini virtutis naturae similitudo succedit, cum dicit: ‚Sicut enim Pater habet vitam in semetipso, ita et Filio dedit vitam habere in semetipso.‫ ދ‬In vita naturae et essentiae significatio est: quae sicut habetur, ita data esse docetur ad habendum.“170 Cum ergo ex his sole clarius factum est, „homusion“ vocabulum ansam praebuisse, vt Sabellij extinctus error in ecclesiam intromitteretur, prorsus explondendum esse iudico, et forma sanorum verborum a prophetis et apostolis descripta retinenda est,171 vt sic et nulla praebeatur dissensionum materia et vnitatis conseruandae,172 quae ab omnibus pijs exoptanda est et, cum offertur, amplectenda pia et tuta seruetur ratio.

167

Übersetzung aus dem griechischen Original. Vgl. Johannes Chrysostomus, Homiliae in Epistolam ad Hebraeos I, 2, in: PG 63, 16. 168 Übersetzung aus dem griechischen Original. Vgl. Johannes Chrysostomus, Homiliae in Joannem XXXIX, 3, in: PG 59, 223. 169 Hilarius von Poitiers, De synodis 16, in: PL 10, 492 B. 170 Hilarius von Poitiers, De synodis 19, in: PL 10, 495 B/C. Hilarius von Poitiers zitiert Joh 5,19.26. 171 Vgl. II Tim 1,13. 172 Vgl. I Kor 1,10.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

25

DE VNO VERO DEO, PATRE DOMINI NOSTRI IESV CHRISTI.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151



© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

Nr. 2: Gonesius, De uno vero Deo (um 1560) – Einleitung

71

Einleitung 1. Historische Einleitung

5

10

15

20

25

30

Die Schrift „De uno vero Deo“ verfasste Petrus Gonesius mit hoher Wahrscheinlichkeit nicht wesentlich später als „De Deo et Filio eius“.1 Von ihrer Anlage her scheint er sie als eine Ergänzung zu der letztgenannten Abhandlung konzipiert zu haben: Während man in „De Deo et Filio eius“ einen Entwurf der tritheistischen Gotteslehre vorfindet, der im Wesentlichen rational-biblizistisch durchgeführt wird und sich nur gelegentlich auf Kirchenväterzitate stützt, ist „De uno vero Deo“ hauptsächlich darauf ausgerichtet, den subordinatianischen Tritheismus aus der Bibel und den Schriften der frühen christlichen Autoren zu belegen. Thematik und Zuschnitt von „De uno vero Deo“ deuten jedenfalls auf den Kontext der Auseinandersetzungen hin, die Ende der 1550er/ Anfang der 1560er Jahre in der polnisch-litauischen Reformation ausgetragen wurden. Angesichts der Ausgrenzung durch die Seceminer Synode (21.–29. Januar 1556) und der in den folgenden Jahren einsetzenden Verunglimpfung seiner Ansichten als „Servetianische und Gonesianische Häresie“,2 sah sich Gonesius veranlasst, seine Gotteslehre und teilweise auch seine Christologie mit den Zeugnissen der ältesten Kirchenlehrer abzusichern, um sie auf diese Art vor dem Vorwurf einer häretischen Neuerung zu schützen. Ähnlich wie im Fall von „De Deo et Filio eius“ ließ der Autor zunächst auch „De uno vero Deo“ in handschriftlicher Form zirkulieren, um die Schrift erst 1570 in dem Sammelband „Doctrina pura et clara de praecipuis christianae religionis articulis“3 dem Druck zuzuführen. Ihre größte Wirkung entfaltete sie freilich zu Beginn der 1560er Jahre, als man sich in den antitrinitarisch gesinnten Kreisen die in ihr entwickelte Hermeneutik der Kirchenväter – die Aussagen der Autoren des 2. und 3. Jahrhunderts seien denjenigen der Autoren des 4. oder 5. Jahrhunderts vorzuziehen4 – zu eigen machte: Die 1564 im litauischen NieĞwieĪ zwecks historischer Legitimierung des subordinatianischen Tritheismus von Laurentius Criscovius vorgenommene Veröffentlichung der polnischen Übersetzung von Justins „Dialogus cum Tryphone“ bildete gewissermaßen die praktische Umsetzung dieses Prinzips.5 Im Groß1

Vgl. dazu ausführlicher unsere Ausgabe Nr. 1: Gonesius, De Deo et Filio eius (um 1560) – Einleitung, 21,3 –34. 2 So Simon Zacius, Superintendent des Podlasischen Kirchendistrikts, in seinem im Spätsommer 1558 verfassten Brief an die kleinpolnische Synode zu Wáodzisáaw (4.–15. September 1558) und in dem Vorwort der von ihm 1559 veröffentlichten Akten der reformierten Synodaltreffen in Wilna (Dezember 1557 – Februar 1558). Vgl. Sipayááo, Akta 1, 280f; Akta, MRPL X.1, 6. 3 Vgl. dazu unsere Ausgabe Nr. 1: Gonesius, De Deo et Filio eius (um 1560), 21, Anm. 1. 4 Am häufigsten zitiert Gonesius „Adversus haereses“ des Irenaeus von Lyon. Des Weiteren werden Novatian, dessen Schrift „De Trinitate“ Gonesius noch Tertullian zuschreibt, Origenes, aber auch Hilarius von Poitiers herangezogen, um auf dieser Basis die Aussagen der späteren Kirchenväter, wie Augustinus und Boethius, zurechtzurücken bzw. abzuweisen. 5 Vgl. unsere Ausgabe Nr. 5: Volanus, Epistola ad Nicolaum Pacium – Einleitung, 225,23 –27.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

72

Nr. 2: Gonesius, De uno vero Deo (um 1560) – Einleitung

fürstentum Litauen setzte sich vor allem Andreas Volanus in seiner „Epistola ad Nicolaum Pacium“ (1565) mit der von Gonesius vertretenen Hermeneutik der Kirchenväter auseinander. 2. Inhalt „De uno vero Deo“ beginnt mit der Bemerkung, dass Gonesius das rechte Verständnis des einen Gott Vaters und seines Sohnes Jesus Christus, der ebenfalls Gott sei, aus den Schriften der ältesten Autoren darlegen möchte. Als einen negativen Rahmen für seine Darstellung gibt er zwei zurückzuweisende Auffassungen an: Die unitarische und die traditionell-trinitarische. Die Erste negiere das Gott-Sein Christi, indem sie in ihm lediglich einen Menschen erblicke. Die Zweite verliere sich hingegen in unheilvollen Spekulationen, obgleich sie das biblische Zeugnis für das Gott-Sein Christi ernst nehme. Den Ausgangspunkt für die positive Beweisführung bildet der Satz, dass allein diejenige Gotteserkenntnis als recht anzusehen ist, die von dem einen Gott Vater und seinem eingeborenen sowie fleischgewordenen Sohn weiß. Den Beweis tritt Gonesius mit einer Zusammenstellung der neutestamentlichen Zeugnisse – Joh 3,16, Röm 8,31f, I Kor 1,9, I Thess 1,9f, Hebr 1,1f u.a. – an. Dabei geht er von der typisch tritheistischen Prämisse aus, dass das in der Bibel absolut ausgesagte Prädikat „Gott“ nur den Vater meint und Christus bzw. die Trinität nicht einschließt. Anhand der Beantwortung der Frage nach dem rechten Verständnis der angeführten biblischen Stellen präzisiert anschließend Gonesius mit Berufung auf „Adversus haereses“ des Irenaeus von Lyon6 seine hermeneutischen Richtlinien: Sollte eine Bibelstelle unterschiedlichen Deutungen unterliegen, so müsse diejenige Deutung befolgt werden, welche die ältesten Autoren vertraten. Die Umsetzung dieser Richtlinien erfolgt im Folgenden anhand der Eruierung des rechten Sinnes der für Gonesius zentralen neutestamentlichen Stellen Joh 17,3 und I Kor 8,6, aber auch I Tim 2,5, I Tim 1,17, Joh 14,1 u. a. Um das seiner Meinung nach aus den genannten Belegen hervorgehende subordinatianische Verständnis des ewigen Logos zu beweisen, der aufgrund des Gezeugt-Seins dem einen ungezeugten Gott Vater untergeordnet ist, arbeitet Gonesius mit sorgfältig ausgewählten Zitaten aus „De Trinitate“ des Hilarius von Poitier, „Adversus haereses“ des Irenaeus, „Adversus Praxean“ des Tertullian, aus „De principiis“ und dem Römerbriefkommentar des Origenes, aus der „Historia ecclesiastica“ des Euseb von Caesarea und aus „De Trinitate“ des Novatian.7 Entsprechend zurechtgerückt bzw. abgelehnt werden die selektiv herangezogenen trinitarischen Aussagen aus „De Trinitate“ des Augustinus, aus den 6

Gonesius nimmt Bezug auf Irenaeus, Adversus haereses III, 4, 1. Vgl. u. 78, bes. Anm. 22. Vgl. exemplarisch u. 78 und 81, Anm. 24 und 38f (Hilarius von Poitiers); 79f, Anm. 26 –32 (Irenaeus); 80, Anm. 37 (Tertullian); 82, Anm. 44f (Origenes); 92, Anm. 99f (Euseb von Caesarea); 94 und 96, Anm. 109 und 115f (Novatian). 7

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

25

30

35

Nr. 2: Gonesius, De uno vero Deo (um 1560) – Einleitung

5

10

15

73

neutestamentlichen Kommentaren von Ambrosius und Hieronymus, aus „Quomodo Trinitas unus Deus“ des Boethius und aus „Divinarum institutionum libri septem“ des Lactantius.8 Zu einem gewissen systematischen Bruch in der Systematik der Schrift führt eine längere christologische Passage, in der Gonesius die Zwei-Naturen-Lehre und vor allem die Lehre von der communicatio idiomatum problematisiert. Er wendet sich insbesondere gegen entsprechende Aussagen Calvins aus der „Institutio christianae religionis“ (1559) und spitzt sie einseitig dahingehend zu, dass Christus als Herr der Herrlichkeit nicht wirklich, sondern nur per communicationem idiomatum gekreuzigt worden sei.9 Demgegenüber plädiert Gonesius für eine buchstäbliche Fleischwerdung des präexistenten Logos und seine reale Kreuzigung als Sohn Gottes. Seine christologischen Aussagen stützt er mit den Zitaten aus „De Trinitate“ des Hilarius von Poitiers, aus dem Brief Cyrills von Alexandrien an Nestorius (430) und aus „Adversus haereses“ des Irenaeus.10 3. Ausgaben Der Text kann nur in einem lateinischen Druck nachgewiesen werden, der dieser Edition zugrunde liegt: A: DE VNO VERO DEO, PATRE || DOMINI NOSTRI IESV CHRISTI.

20

Enthalten in: Doctrina pura & clara || DE PRAECIPUIS || CHRISTIANAE RELIGIONIS || Articulis, contra SABELLIANORVM, EBIO- || NITARVM, NESTORIANORVM, et alio- || rum Haereticorum impia et perplexa Sophi- || smata, ex puro et expresso Dei Verbo || collecta, idq[ue] secundum ueterum || eius illustrationem, (***) || PER PETRVM GONEDZIVM. || 2. Timoth: 1. || exemplar teneto sanorum sermonum, quos á me audisti, in fi- || de & charitate quae est in Christo Iesu. || VEGROVIAE || Anno DOMINI secundum carnem, 1570., 29v–4[2]r. 29 Blatt 4°

25

30

Vorhanden: PARIS, Bibliothèque nationale de France: D2-1425.

8

Vgl. exemplarisch u. 82, Anm. 43 (Augustinus); 82 und 86, Anm. 47 und 70 (Ambrosius); 81, Anm. 42 (Hieronymus); 84, Anm. 56 (Boethius); 85, Anm. 64 (Lactantius). 9 Vgl. u. 90, Anm. 86. 10 Vgl. exemplarisch u. 89, Anm. 80f (Hilarius von Poitiers); 88, Anm. 77 (Cyrill von Alexandrien); 90f, Anm. 88 und 92 (Irenaeus).

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151



© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

Nr. 2: Gonesius, De uno vero Deo (um 1560)

75

[29v:] De uno vero Deo, Patre Domini nostri Iesu Christi.

5

10

15

20

25

Cum animaduertissemus plerisque errandi occasionem praebuisse, quod non putauerint fieri posse, vt solus sit Deus Pater Christi, cum et ipse Christus sit Deus, rem vtilem abscindendae ansae erroris facturos nos putauimus, si, qui id fieri possit, ex vetustissimorum scriptis demonstrassemus. Quicunque enim id non animaduerterunt, hi in varias haereses distracti sunt. Alij Christum negarunt esse Deum nostrum, purum hominem ipsum esse contendentes.1 Alij vero, considerato aperto scripturae sacrae testimonio, quae Christum Deum esse praedicat, confessi quidem sunt, quod sit Deus, ne tamen duos deos inducere videantur, tam perplexum labyrinthum construxerant, vt nec ipsi nec quiuis alius potuit formam eius in animo conceptam gerere.2 Huiusque causam dicebant esse, quod Deus sit incomprehensibilis, cuius iudicia nemo cognouit. Itaque verissima ad suum errorem stabiliendum detorquentes, ea, quae sunt cognitu facilia, non solum difficilia, sed etiam incomprehensibilia ob eorum figmenta visa sunt. Quod tanta sit profunditas diuitiarum et sapientiae et cognitionis Dei, vt etiam inscrutabilia sint iudicia eius et imperuestigabiles viae eius,3 nemo haesitat, qui apostolicis dictis fidem habendam esse in animo statuit. At quod vnus sit Deus omnium, tam peruestigabile est id, vt etiam Paulus gentes inexcusabiles esse dicat, propterea quod cum Deum ex creatione mundi cognouissent, non tamen vt Deum glorificauerunt. Ipse sic ait ad Rom: j.: „Propterea quod id, quod de Deo cognosci potest, manifestum est in illis. Deus enim illis patefecit. Siquidem quae sunt inuisibilia illius, ex creatione mundi dum per opera intelliguntur, peruidentur ipsaque aeterna eius potentia ac diuinitas in hoc, vt sint inexcusabiles.“4 Satis luculenter declarat, quod homines inue= [30r:]stigare poterant Deum esse, cuius prouidentia haec constent omnia.

1

Gemeint sind die altkirchlichen Vertreter der unitarischen Auffassung, dass Jesus Christus seiner Natur nach lediglich ein Mensch war. Weil Gonesius in der vorliegenden Schrift vielfach das Werk des Irenaeus „Adversus haereses“ auswertet, liegt es nahe anzunehmen, dass er die als Ebioniter bezeichneten Judenchristen vor Augen hat, von denen Irenaeus berichtet. Jedenfalls hat Gonesius später, im Jahr 1570, die in der polnisch-litauischen antitrinitarischen Kirche immer deutlicher hervortretenden unitarischen Ansichten als „ebionitische Ausreden“ verunglimpft. Vgl. Irenaeus, Adversus haereses I, 26, 2, in: PG 7, 686 B– 687 A (= SC 264, 346,16 –25); F. Stanley Jones, Art. Ebionäer/Ebioniten, in: RGG4 2 (1999), 1041f, und das Titelblatt von „O Synu Bo: || Īym / iĪe byá przed stwo= || rzeniem Ğwiata / a iĪ iest || przezeĔ wszystko uczynio= || no / przeüiw falesznym || wykrĊtom Ebi= || oĔskiem. || Piotrá z GoniĊdzá. || [...] Drukowano w WĊgrowie / látá PáĔ= || skiego wedáug üiááá. M D LXX. (Von dem Sohn Gottes, dass er war vor der Schöpfung der Welt und dass er ist, bevor alles geschaffen wurde, gegen die falsche ebionitische Ausrede. Petrus Gonesius. Gedruckt in WĊgrow, im Jahr des Herrn nach dem Leib 1570.) 2 Gemeint sind in erster Linie die altkirchlichen Vertreter der dann traditionell rezipierten Trinitätslehre. 3 Vgl. Röm 11,33. 4 Röm 1,19f.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

Iudicia Dei inscrutabilia sunt.

Cur gentes inexcusabiles sunt.

76

Quid sit Deus, nemo inuestigauit. Quod sit Deus, omnes inuestigare possunt.

Qui recte de uno Deo sentiunt.

Deus absolute Pater Christi intelligitur.

Nr. 2: Gonesius, De uno vero Deo (um 1560)

Huic testimonium perhibent quidam philosophi, qui sola ratione suffulti ad agnitionem vnius Dei peruenire potuerunt. Considerantes enim mirum totius orbis mundi ordinem, maxime pertrahebantur, vt crederent vnum eius esse principem.5 Quae ergo philosophi comprehendere potuerunt, haec non sunt imperuestigabilia. Quid sit Deus et quae sint iudicia eius, rimari audent homines at non inuestigant. Quod vero vnus sit, qui quaerunt inuenire quidem possunt omnes, sed in veram eius cognitionem non perueniunt nisi hi, quos Filius ipsius deduxerit ad eum.6 Nam et si quis confiteatur vnum Deum esse, nondum tamen veram de eo habet cognitionem, si non confitetur eundem ipsum Patrem esse Domini nostri Iesu Christi. Hi enim soli recte de vno vero Deo sentiunt, qui credunt ipsius vnigenitum Filium esse Iesum Christum. Quem ipse in terram descendere voluit, vt, ex Spiritu Sancto caro in similitudinem carnis peccati factus,7 sanguinem proprium ad emundationem nostrorum peccatorum effundere8 et animam suam pro his, quorum gratia venerat, dare possit.9 Ad cognoscendam hanc veritatem deducebat nos id, quod vbicunque Deus absolute dicitur, ibi non nisi Pater Christi intelligitur, vt in exemplis liquido patebit. Ioan: iij.: „Sic Deus dilexit mundum, vt Filium suum vnigenitum daret, vt omnis, qui credit in eum, non pereat, sed habeat vitam aeternam.“10 Ad Rom: viij.: „Si Deus pro nobis, quis contra nos? Qui proprio Filio non pepercit, sed pro nobis omnibus tradidit illum.“11 j. Corin: j.: „Fidelis Deus, per quem vocati estis in consortium Filij ipsius Iesu Christi Domini nostri.“12 j. Thess: j.: „Quomodo conuersi fueritis ad Deum a simulacris, vt seruiretis Deo viuenti et veraci et expectaretis Filium eius de coelis, quem excitauit a mortuis, Iesum, qui liberat nos ab ira ventura.“13 Ad Hebr: j.: „Multifariam multisque modis olim Deus locutus patribus per prophetas, in extremis diebus hisce locutus est nobis per Filium, quem constituit hae=[30v:]redem omnium, per quem etiam saecula condidit.“14 Item iij.: „Porro qui condidit omnia, Deus est. Et Moises quidem fidelis fuit in tota domo illius, veluti minister in testimonium eorum, quae post dicenda erant. At Christus tanquam

5

Bereits Plato und Aristoteles kannten den einen, transzendenten „unbewegten Beweger“ der Welt, der das Sein und das Gute, denkender Geist und seliges Leben sei. Besonders deutlich sprach sich Aristoteles für die Einheit Gottes aus, die sich für ihn aus seiner teleologisch angelegten Metaphysik ergab: Die täglich erlebte einheitliche Ordnung des Kosmos erfordere ein Ordnungsprinzip, einen Herrscher. Vgl. Hirschberger, Geschichte der Philosophie 1, 145–148; 219–225. 6 Vgl. Joh 14,6. 7 Vgl. Röm 8,3. 8 Vgl. I Joh 1,7 und Hebr 9,12–14. 9 Vgl. I Joh 3,16. 10 Joh 3,16. 11 Röm 8,31f. 12 I Kor 1,9. 13 I Thess 1,9f. 14 Hebr 1,1f.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

25

30

Nr. 2: Gonesius, De uno vero Deo (um 1560)

5

10

15

20

25

30

35

77

Filius administrauit domum ipsius.“15 j. Ioan: j.: „Dilecti, si cor nostrum non condemnet nos, fiduciam habemus erga Deum. Et quicquid petieremus, accipimus ab eo, quoniam praecepta eius custodimus et ea, quae placita sunt, coram eo facimus. Et hoc est praeceptum eius, vt credamus nomini Filij eius Iesu Christi.“16 Multa alia testimonia adducere potuissem, in quibus clarissime apparet, quod nomine Dei solus Pater intelligitur, quia ipse est Deus omnium. Alioquin enim Iesus Christus Trinitatis esset Filius. Siquidem hic esset sensus: „Sic Deus, id est Pater et Filius et Spiritus Sanctus dilexerunt mundum, vt Filium suum vnigenitum darent.“ Quod falsum esse neminem latet fidelium. Falso itaque ab Augustino dicitur, quod nomine Dei Trinitas intelligatur, qui de Trin: lib: vij. sic ait.: „In Patris nomine ipse Pater per se pronunciatur, in Dei vero nomine et ipse Pater et Filius et Spiritus Sanctus, vt cum dicitur: ,Nemo bonus nisi solus Deus‫ދ‬, quia Trinitas est vnus solus Deus.“17 Haec ille, sed fallit, vt iam liquido patuit. Quod etiam exemplum adductum de solo Patre intelligatur, non solum ex verbis Christi id facille colligitur, qui renuit se vocari bonum dicens: „Cur me vocas bonum? Nullus est bonus nisi vnus, nempe Deus“,18 sed etiam ex Ambrosij et Origenis interpretatione id euincemus. Ambrosius, commentans super illud Pauli: „Immortali, inuisibili, soli sapienti Deo.“19 j. ad Timo: j., sic ait: „Haec ad Dei Patris personam pertinent, quem immortalem ideo solum et inuisibilem appellat, quia omnis immortalitas ab ipso est, vt ipsi soli MAGIS competat in veritate, quia quisquis immortalis est, non a se hanc habet, sed ab illo. Simili modo et in euangelio legitur, Domino dicente: ,Quia nemo est‫ދ‬, inquit, ,bonus nisi vnus Deus.‫“ދ‬20 Et iterum ipse dicit: „,Bonus homo de bono thesauro profert bona.‘ Nemo tamen nisi vnus Deus bonus est, quia ipse [31r:] fons bonitatis est, ex quo caeteri potantur, vt boni sint. Ipse est et inuisibilis solus Deus, quia nvlli vnquam visus est. Omnia enim ait per Filium.“21 His ille et apertissime testatur, quod Christus de Patre suo locutus est, dicens: „Nemo bonus nisi vnus Deus“, et veram reddit rationem, quare solus Pater dicitur esse bonus, nempe quia ipse est fons bonitatis. Merito hi contemnendi sunt, qui ab his, quos vt patres orthodoxos laudant, in sententia fidei dissentiunt. Hique soli amplectendi, qui, si viuerent, horum, a quibus laudantur, doctrinam vt pestem fugiendam esse demonstrarent. Primum vero cum maxima ratione illud ab Irenaeo esse dictum iudico: „Quid 15

Hebr 3,4 –6. I Joh 3,21–23. 17 Das Zitat ist eine nicht ganz wörtliche Widergabe von Augustinus, De Trinitate V, 8. Vgl. PL 42, 917 (= CChr.SL 50, 215,19 –22). Augustinus rekurriert auf Mk 10,18; Lk 18,19. 18 Mk 10,18; Lk 18,19. Vgl. auch Mt 19,17. 19 I Tim 1,17. 20 Ambrosius, In Epistolam Pauli ad Timotheum primam, in: PL 17, 464 D. 21 Ambrosius, In Epistolam Pauli ad Timotheum primam, in: PL 17, 464 D– 465 A. Ambrosius zitiert Mt 12,35. 16

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

Matt. 19.

Quare solus Pater bonus est.

78 Lib. 3. cap. 4. Si orietur quaestio, quid est faciendum.

Christus Patrem suum vnum Deum esse docuit.

Nr. 2: Gonesius, De uno vero Deo (um 1560)

enim et si alicui de aliqua modica quaestione disceptatio esset, nonne oporteret in antiquissimas recurrere ecclesias, in quibus apostoli conuersati sunt, et ab eis de praesenti quaestione sumere, quod certum et re liquidum est?“22 Hac verissima sententia motus, sic sentio. Si aliquis in sacris literis locus in diuersas sententias distrahi posse videtur, illi sententiae est adhaerendum, quam vetustissimos quosque scriptores, qui orthodoxi habentur, secutos fuisse constabit. Quae vero cum hac pugnabit, haec vt impia fugienda est. Porro hoc quoque, pie lector, verum esse non ignoras. Quando error aliquis altissimas in mente alicuius fixerit radices, is, quamprimum aliquid audiuerit, quod illum ex animo eius errorem extirpare velit, offensus vel floccifacit dicta, etiam si sint verissima, vel omnino contemnit. Itaque praecludit sibi viam veritatis adeundae. Propterea exoratum te esse velim, ne contemnas haec prius, quam perlegeris. De perlectis vero non prius sententiam feras, quam vbi omnia accuratissime perpenderis. Quoniam primum fidei nostrae articulum tam densissimis tenebris, vt palpari queant, offuscatum esse video, tanquam dubium inuestigandum propono. Quando dicitur in scripturis sacris, quod vnus sit Deus, vtrum id de Trinitate vel de solo Patre intelligendum est. In hoc dubio dissoluendo, sicut et in omnibus alijs, primum videndum est, [31v:] quomodo de hac re Christus docuit, mox quid apostoli de eodem senserunt, vltimo recurrendum est ad antiquissimos scriptores, qui, sui temporis ecclesiae fidem posteritati cupientes esse cognitam, literis eam commendarunt. Sique id receperimus, quod antiquissimas ecclesias credidisse compertum habuerimus, non nouae opinionis inuentores, sed priscae illius purae et simplicis fidei tutores esse merito iudicabimur. Christus apud Ioannem tale de Patre suo perhibet testimonium: „Haec est autem vita aeterna, vt cognoscant TE SOLVM Deum verum et quem misisti Iesum Christum.“23 Haec verba quomodo intelligenda sunt, veterum expositionem afferemus. Hilarius de Trin: lib. iij. sic ea interpretatur: „Vita est verum Deum nosse, sed nudum hoc non facit vitam. Quid ergo connectitur? ,Et quem misisti Iesum Christum.‫ ދ‬DEBITVS Patri a Filio honor redditur, cum dicit: ,TE SOLVM verum Deum.‘ Non tamen se Filius a Dei veritate secernit, cum adiungit: ,Et quem misisti Iesum Christum.‫ ދ‬Non habet interuallum confessio credentium, quia in vtroque spes vitae est.“24 His ille apertissime testatur, quod Christus debitum Patri suo reddidit honorem, cum dixit: „Te solum Deum verum.“ Impij itaque sunt, qui et Christum mendacij insimulant et Patri debitum honorem adimunt, negantes solum Deum verum esse Patrem Christi. Paulus quoque non ad vnam essentiam trium personarum, sed ad Patrem Christi vnitatem Dei refert sic dicens: „Nam etiam si sunt, qui dicuntur dij, 22 23 24

Vgl. Irenaeus, Adversus haereses III, 4, 1 in: PG 7, 855 B (= SC 211, 44,14 – 46,14). Joh 17,3. Hilarius von Poitiers, De Trinitate III, 14, in: PL 10, 84 A (= CChr.SL 62, 85,4–10).

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

25

30

35

40

Nr. 2: Gonesius, De uno vero Deo (um 1560)

5

10

15

20

25

30

35

79

siue in coelo siue in terra, quemadmodum sunt dij multi et domini multi, nobis tamen VNVS est Deus, qui est PATER ille, ex quo omnia et nos in illum et VNVS Dominus Iesus Christus, per quem omnia et nos per illum.“25 Si Paulus credidisset vnum Deum esse Patrem et Filium et Spiritum Sanctum, explicans, qui sit vnus Deus, dixisset: „Qui est Pater et Filius et Spiritus Sanctus.“ Sed quia solius Patris meminit, manifeste docet vnitatem Dei ad solum Patrem referendam esse. Si enim isti audent sic explicare: „Vnus Deus est tres personae“, quomodo [32r:] hoc idem Paulus non erat facturus, si idem de vno Deo sensisset? Conferas Pauli dicta cum istorum somnijs, maximum inter eos discrimen reperies. Paulus ait: „Vnus est Deus, qui est Pater ille, ex quo omnia.“ Isti vero: „Vnus est Deus, qui est Trinitas.“ Tale delyrium apud vetustissimos scriptores non reperitur, quippe qui eodem modo vt Paulus vnum Deum Patrem Christi intellexerunt. Vt videre licet apud Irenaeum, antiquissimum orthodoxum scriptorem, qui sic ait lib: ij. cap: iij.: „Quoniam autem hic Deus est Pater Domini nostri Iesu Christi et de hoc Paulus apostolus dicit: ,Vnus Deus Pater, qui est super omnes et per omnia et in omnibus nobis.‫“ދ‬26 Idem lib: iij. cap: vj.: „Et ego igitur inuoco te, Domine, Deus Abraham, et Deus Isaac, et Deus Iacob, qui est Israel, Pater Domini nostri Iesu Christi, Deus, qui per multitudinem misericordiae tuae bene sensisti in nobis, vt te cognoscamus, qui fecisti coelum et terram et dominaris omnium, qui es SOLVS et verus Deus, super quem alius Deus non est, praeter Dominum nostrum Iesum Christum, dominatione quoque dominaris Spiritus Sancti, da omni legenti hanc scripturam cognoscere TE, quia solus Deus es.“27 In eodem lib: ca: ix.: „Et ipso Domino Patrem TANTVM Deum et Dominum eum, qui solus est Deus et dominator omnium, tradente discipulis, sequi nos oportet.“28 Et paulo post: „Vnus igitur et idem Deus est, Pater Domini nostri, qui et praecursorem per prophetas missurum se promisit et salutare suum, id est Verbum suum visibile effecit omni fieri carni.“29 Item ca: xi.: „Et haec quidem sunt principia euangelij, VNVM Deum fabricatorem huius vniuersitatis eum, qui per prophetas sit annunciatus et qui per Moisen legis dispositionem fecerit, Patrem Domini nostri Iesu Christi annunciantia et praeter HVNC alterum Deum nescientia.“30 Ibidem ca. xij.: „Hunc factorem omnium, hunc Patrem Domini nostri Iesu Christi, hunc Deum claritatis ex ipsis sermonibus et actibus apostolorum volentes discere possunt et contemplari, quoniam vnus HIC Deus, super quem alius non est.“31 Idem lib: 4. ca: 14.: [32v:] „Et 25

I Kor 8,5f. Irenaeus, Adversus haereses II, 2, 6, in: PG 7, 716 A (= SC 294, 40,86– 89). Irenaeus zitiert Eph 4,6. 27 Irenaeus, Adversus haereses III, 6, 4, in: PG 7, 862 C– 863 A (= SC 211, 74,83–76,91). 28 Irenaeus, Adversus haereses III, 9, 1, in: PG 7, 868 C (= SC 211, 98,8–11). 29 Irenaeus, Adversus haereses III, 9, 1, in: PG 7, 869 B (= SC 211, 102,36–39). 30 Irenaeus, Adversus haereses III, 11, 7, in: PG 7, 884 A/B (= SC 211, 158,150–155). 31 Irenaeus, Adversus haereses III, 12, 11, in: PG 7, 905 A/B (= SC 211, 228,384–388). 26

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

Paulus vnum Deum esse Patrem docet.

Testimonia Irenaei, quod vnus sit Deus Pater Christi.

Exceptio.

80

1. Tim 2.

1. Tim. 1.

Nr. 2: Gonesius, De uno vero Deo (um 1560)

bene Iustinus in eo libro, qui est ad Martionem ait: ,Quoniam ipsi quoque Domino non credidisset, alterum Deum annuntianti praeter fabricatorem et factorem, nutritorem nostrum. Sed quoniam ab VNO DEO, qui et hunc mundum fecit et nos plasmauit, et omnia continet et administrat, vnigenitus Filius venit ad nos, suum plasma in semetipsum recapitulans, firma est mea ad eum fides.‫“ދ‬32 Multa alia clarissima eius testimonia adducere potuissem, nisi haec tam euidentissima essent, ut etiam videre non possum, quomodo aliquis contra haec hiscere audeat. Scribens quoque Paulus ad Timotheum cum ait: „Vnus enim Deus, vnus et mediator Dei et hominum, homo Christus Iesus“,33 Patrem Christi intelligi uoluit, quemadmodum in priore ad Corinthios explicauit.34 Estque hic sensus: Vnus est Deus, cum quo conciliamur, qui est Pater ille, ex quo omnia. Vnus etiam est conciliator vnius Dei et hominum, homo Christus Iesus, qui est vnigenitus Dei Filius. Semel enim ipse interpretatus, ad omnia loca, in quibus eadem dicuntur, illam explicationem tanquam certissimam regulam adhibendam esse voluit. A mente vero Pauli vel latum vnguem discedere et summum est periculum et extrema temeritas, quae, non contenta ea expositione, quam quisque fidelium verissimam esse non dubitat, aliam sibi audet effingere. Quin et illud, quod ad eundem Timotheum scribit: „Regi autem saeculorum immortali, inuisibili, soli sapienti Deo, honor, gloria in saecula saeculorum“,35 de Patre intelligit, vt etiam Chrysostomus et Ambrosius interpretati sunt. Chrysostomus commentans super illa verba sic ait: „Cuius igitur gratia huiusmodi differentia infertur? Quia ipse, inquies, a nemine talis factus est, Filius autem a Patre natus est. Et nos hoc ipsum grate confitemur.“36 His verbis ille non dissentire se testatur ab his, qui illa Pauli verba de solo Patre esse dicta intelligi volunt. Rationem quoque, quare solus Pater dicitur esse immortalis, inuisibilis, solus Deus, quia videlicet ipse a nemine talis factus est, non solum non reijcit, sed etiam grate eam confitetur. Tertullianus quoque de solo [33r:] Patre asseuerat esse dicta. In libro contra Praxeam sic ait: „De Patre autem ad Timotheum: ,Quem nemo vidit hominum, sed nec videre potest.‫ ދ‬Exaggerans amplius: ,Qui solus habet immortalitatem et lucem habitat inaccessibilem.‫ ދ‬De quo et supra dixerat: ‚Regi autem saeculorum immortali, inuisibili, soli Deo.‘ Vt et contraria ipsi Filio ascriberemus mortalitatem, accessibilitatem, quem mortuum contestatur secundum scripturas et a se nouissime visum per accessibilem vtique lucem.“37 Haec ille. 32

Irenaeus, Adversus haereses IV, 6 (bzw. 14), 2, in: PG 7, 987 B/C (= SC 100, 440,27–34). Irenaeus zitiert eine nicht mehr erhaltene, gegen Markion gerichtete Schrift Justins. Vgl. Oskar Skarsaune, Art. Justin der Märtyrer, in: TRE 17 (1988), 472,25f. 33 I Tim 2,5. 34 Vgl. I Kor 8,6. 35 I Tim 1,17. 36 Übersetzung aus dem griechischen Original. Vgl. Chrysostomus, Homiliae in Epistolam I. ad Timotheum IV, 2, in: PG 62, 523. 37 Tertullian, Adversus Praxean XV, in: PL 2, 173 C–174 A (= FChr 34, 174,3–10).

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

25

30

35

Nr. 2: Gonesius, De uno vero Deo (um 1560)

5

10

15

20

25

30

35

81

Hilarius testatur, quod suo tempore ecclesia confitendo Christum esse Deum nihilominus solum verum Deum esse Patrem confessa sit. Eius haec sunt verba libro de Trini: ix.: „Sed solus forte Pater Deus verus Christo non relinquit, vt Deus sit. Non relinquat sane, si vnus Deus Pater Christo, vt vnus sit Dominus, non relinquit. Quod si vnus Deus Pater Christo non adimit, vt vnus sit Dominus, ita SOLVS DEVS PATER verus Christo non auferet, vt verus Deus sit, cum ad vitae aeternae meritum hoc proficiat, vt, cum creditur solus verus Deus, credatur et Christus.“38 Et paulo post: „Sed angustum te, haeretice, et diuini Spiritus incapacem coelestium dictorum non adit sensus, et, vipereo inspiratus errore, Christum verum Deum nescis in fide solius veri Dei ad vitae aeternitatem confitendum. Sed ecclesiae fides, SOLVM verum Deum PATREM confessa, confitetur et Christum. Neque verum Christum Deum confitendo, non et SOLVM verum Deum PATREM confitetur, neque rursum solum verum Deum Patrem confessa, non confitetur et Christum. Per id enim Christum confessa Deum verum est, quod solum verum Deum confessa sit Patrem. Ita quod solus Pater Deus verus est, Deum verum esse confirmat et Christum.“39 His ille apertissime testificatur, quod tunc temporis ecclesia, Christum verum Deum confessa, confitebatur nihilominus solum verum Deum esse Patrem. Quod autem ad vitae meritum proficere ait, vt etiam credamus in Christum, hoc idem ipse saluator docuit. „Haec est“, inquiens, „vita aeterna, vt cognoscant te solum verum Deum et quem misisti IESVM [33v:] Christum.“40 Item: „Creditis in Deum, et in me credite.“41 Quibus verbis manifeste significauit, vitam aeternam acquisituro necessarium esse, vt non solum credat vnum Deum esse, sed vt etiam credat in hunc, quem ipse misit, Iesum Christum. Hieronymus etsi in multis locis reluctatur huic veritati, commentans tamen in quartum caput ad Ephesios, claritate scripturae victus, sic eam confessus est: „Ecce manifestissime vnus Dominus Filius et vnus Deus Pater vocatur. Quod ad Corinthios quoque planius scriptum est: ,Sed nobis vnus Deus Pater, ex quo omnia, et vnus Dominus noster Iesus Christus, per quem omnia et nos per ipsum.‘ Sicut enim Deo Patri non adimit Filius, ne Dominus sit, cum Dominus solus ipse dicatur, ita et Filio non aufert Pater, vt Deus sit, quia Pater Deus tantummodo nominatur.“42 His verbis clarissime asseuerat, quod illud Pauli: ,Sed nobis vnus est Deus‘ de Patre Domini nostri Iesu Christi intelligitur.

38

Hilarius von Poitiers, De Trinitate IX, 34, 306 D–307 A (= CChr.SL 62A, 408,6–13). Hilarius von Poitiers, De Trinitate IX, 35f, in: PL 10, 307 B–308 A (= CChr.SL 62A, 409,16– 410,2). 40 Joh 17,3. 41 Joh 14,1. 42 Hieronymus, In Epistolam ad Ephesios II, 4, in: PL 26, 496 A. Gonesius zitiert aus dem Kommentar des Hieronymus zu Eph 4,5f.

39

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

Hilarii testimonium.

NOTA.

Ioan. 17. Ioan. 14.

Hier: etiam inuitus veritatem confessus est.

82 Aug. refellendo confirmat veritatem.

Origenis testimonia

i. de principiis.

1. Cor. 8.

Nr. 2: Gonesius, De uno vero Deo (um 1560)

Augustinus contradicendo huic veritati corroborat eandem, dum sic ait: „Sed quid agimus de illo testimonio Domini? Patri enim dicebat et Patrem nominauerat, ad quem loquebatur, cum ait: ,Haec est autem vita aeterna, vt cognoscant te vnum verum Deum.‘ Quod quidem Ariani sic solent accipere, quasi non sit Filius verus Deus. Quibus exclusis, videndum est, an intelligere cogamur, cum dictum est Patri: ,Vt cognoscant te vnum Deum verum‘, tanquam hoc insinuare voluerit, QVIA SOLVS PATER Deus verus est, ne non intelligeremus Deum, nisi ipsa tria simul.“43 His ille non id, quod summopere conatus est, sed ipsam veritatem confirmat, dum, clarissimam eius lucem non ferens, ipse quoque eam vel inuitus confessus est. Nam hoc etiam dato, vt nomine Dei Trinitatis intelligatur, vt ipse vult, adhuc nihilominus Pater solus verus Deus est, quia ideo ipse solus esset Deus verus, ne non intelligeremus Deum, nisi ipsam Trinitatem simul. Ad haec cum Filius testimonium perhibet Patri, quod ipse sit vnus Deus verus, summa fuisset nostra temeritas, si testimonio eius, quem veritatem esse credimus, fidem non adhiberemus. Quisque facile iudicare potest, [34r:] qua isti mente sunt praediti, qui, credentes Christi testimonium esse verum, nihilominus tamen cauillis suis id eludere conantur. Origenes planissimis verbis asseuerat ex his, quae per praedicationem apostolicam manifeste traduntur, etiam id esse clarissimum, quod vnus sit Deus, Pater Domini nostri Iesu Christi. Eius haec sunt verba in prooemio peri archon: „Species vero eorum, quae per praedicationem apostolicam traduntur, istae sunt. Primo, quod vnus est Deus, qui omnia creauit atque composuit quique ex nullis esse fecit vniuersa, Deus a prima creatura et conditione mundi omnium iustorum Deus, Adam, Abel, Seth, Enos, Enoch, Noe, Sem, Abraam, Isaac, Iacob, duodecim patriarcharum, Moysi et prophetarum. Et quod HIC Deus in nouissimis diebus, sicut per prophetas ante promiserat, misit Dominum nostrum Iesum Christum, primo quidem vocaturum Israel, secundo vero etiam gentes post perfidiam populi Israel. HIC Deus iustus et bonus, Pater Domini nostri Iesu Christi, legem et prophetas et euangelia ipse dedit, qui et apostolorum Deus est et Veteris et Noui Testamenti.“44 Idem libro j. in epistolam ad Rom.: „Nos autem, qui vnum Deum bonum et iustum, legis et prophetarum et euangeliorum Patrem Christi fatemur, eiusdem explanationibus et in Nouo et in Veteri vtimur Testamento.“45 Ambrosius, scribens super illud: „Et vnus Dominus, Iesus Christus“,46 sic ait: „Vnum ergo Deum Patrem dixit, et vnum Dominum, Iesum Filium eius, vt, quia Deus non potest non esse Dominus, similiter et Dominus intelligatur esse et Deus.“47 Idem confessus erat et Gre-

43

Augustinus, De Trinitate VI, 9, 10, in: PL 42, 930 (= CChr.SL 50, 239,8–16). Augustinus zitiert Joh 17,3. 44 Origenes, De principiis I, Praef. 4, in: PG 11, 117 A/B (= Görgemanns/ Karpp, 86 –88). 45 Origenes, In Epistolam ad Romanos I, in: PG 14, 865 C/D (= FChr 2,1, 148,4–7). 46 I Kor 8,6. 47 Ambrosius, In Epistolam Pauli ad Corinthios primam, in: PL 17, 227 B.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

25

30

35

Nr. 2: Gonesius, De uno vero Deo (um 1560)

5

10

15

20

25

30

83

gorius Neocaesariensis his verbis: „Vnus Deus, Pater Verbi viuentis, sapientiae subsistentis et potentiae ac characteris sempiterni, perfectus perfecti genitor, Pater Filij vnigeniti.“48 Haec ille. Quicunque ergo soli puro verbo Dei credere voluerit, hic, reiectis figmentis hominum, vnum Deum esse credet, Patrem omnipotentem creatorem coeli et terrae. Et vnum Dominum, Iesum Christum Filium eius. Sic enim Paulus interpretatus est et illi antiquissimi orthodoxi scriptores. Insuper et pa=[34v:] tres illi, qui in Nicaena, Syrmiensi et Constantinopolitana synodo fuerant,49 eodem modo exposuerunt, vt symbola eorum testantur. Nicaenum sic habet: „Credimus in vnum Deum, Patrem omnipotentem et omnium visibilium et inuisibiliumque factorem. Et in vnum Dominum, Iesum Christum Filium Dei.“50 Quoniam, vt Paulus ait, sunt multi, qui dicuntur dij et domini,51 ideo in quem Deum et in quem Dominum crediderint, explicauerunt dicentes: „In vnum Deum, Patrem, et in vnum Dominum, Iesum Christum.“ Illud enim „et“ non ad Deum, sed ad ipsum „credimus“ refertur, quod indicat ipsum „in“. Estque hic sensus: „Credimus in vnum Deum, Patrem, credimus et in vnum Dominum Iesum Christum.“ Alioquin dualitatem vnum Deum esse credidissent, nam in symbolo Nicaeno nulla Spiritus Sancti facta est mentio. Huius testis est Laurentius Valla, qui in Pogium antidotum scribens sic ait: „Adde, quod Nicaena synodus symbolum condidit ad illum vsque locum ,cuius regni non erit finis.‘“52 Quod vero ne videantur duos Deos dicere neque rursum negare saluatoris diuinitatem, vnam eandemque substantiam Patris ac Filij asseuerant, quam superstitiose et inepte id faciunt, vix dici potest. Nam cum „Deus“ nomen sit dignitatis et eminentiae, significans esse quiddam, cui est summa omnium rerum potestas et imperium, quotquot fugissent illi, qui absolute in omnes summum haberent imperium, siue sint eiusdem siue diuersae essentiae, tot essent et dij. Deum enim non facit haec vel illa essentia, sed, vt dixi, summum imperium. Ita vt etiam si sit aliquid, quod fuisset eiusdem cum Deo essentiae, si tamen nullius esset potestatis, quis tam vecors esset, qui id Deum appellaret? Contra si quid, diuersam habens essentiam, aequale Deo creatori fuisset potentia, honore et imperio, an id tale Deus non fuisset? Vt Valentini et Martionis53 Deus si fuisset, sicut ipsi delyrabant, quamuis non esset eiusdem cum Deo creatore essentiae, Deus tamen fuisset, si in omnibus

48

Übersetzung aus dem griechischen Original. Vgl. Gregor Thaumaturgos, Expositio fidei, in: PG 10, 984. 49 Gemeint sind die Synoden bzw. Konzilien zu Nicaea (325), Sirmium (351, 357, 359) und Konstantinopel (381). Wenn Gonesius von den „symbola“ spricht, hat er anscheinend das berühmte Nicaeno-Konstantinopolitanum und die sog. vier Sirmischen Formeln vor Augen. Vgl. Ferdinand Reinhard Gahbauer, Art. Synode I. Alte Kirche, in: TRE 2001 (32), 562,28–30. 50 Nicaeno-Konstantinopolitanum, in: BSLK 26,3 –7. 51 Vgl. I Kor 8,5. 52 Valla, Antidotus in Pogium IIII, in: Opera omnia 1, 360. 53 Vgl. unsere Ausgabe Nr. 1: Gonesius, De Deo et Filio eius (um 1560), 52, Anm. 99.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

Gre. Neocae. testimonium.

Nicaenae synodus testimonium.

Supersticia haereticorum.

84

Haeretici tres deos esse dicunt.

Sabelliani.

Deus multipliciter accipitur.

Nr. 2: Gonesius, De uno vero Deo (um 1560)

aequalis creatori inueniretur. Haeretici itaque animaduertentes, quod tres deos asseuerant, dum existimant et Filium et Spiritum Dei esse aequales Deo, ne [35r:] multos deos dicere videantur, vnam essentiam imaginantur esse, quae sit tres dij. Siquidem illam essentiam dicunt esse Deum Patrem, Deum Filium, Deum Spiritum Sanctum.54 Vt tamen blandirentur auribus, quae offenduntur, dum tres deos dici audiunt, tres personas vnam essentiam esse dicunt. Non vident autem miseri theosophistae, quod etiam sic tres deos esse dicunt, dum vnamquamque personam deum esse sentiunt. Si enim vna essentia est tres personae et vnaquaeque persona est Deus, vnam essentiam tres deos necesse est esse. Infoelix itaque temeritas, suae inuentioni acquiescens, incidit in scyllam, vt dicitur, volens euitare charybdim. Nam Sabellianam55 haeresim, etsi lingua damnant, sententia tamen clarissima eandem docent. Sic enim eorum Boethius scribit ad Symmachum: „Repetitio recte de eodem, quam enumeratio diuersa videtur, cum dicitur Deus Pater, Deus Filius, Deus Spiritus Sanctus. Atque haec Trinitas est vnus Deus, velut ensis atque mucro vnus gladius, velut sol, sol, sol, vnus sol.“56 His ille apertissime delyrat asseuerando, quod is, qui dicit Deus Pater, repetit idem, si rursum dicat Deus Filius. Istis nihil aliud est dicere Deus Pater, Deus Filius, Deus Spiritus Sanctus, quam si quis vnam eandem rem ter repetendo dicat. Vt cum dicitur Deus Pater, perinde eis est, atque si dicas sol. Cum iterum dicitur Deus Filius, idem est eis, ac si iterum dicas sol. Cum deinde dicitur Deus Spiritus Sanctus, aliud eis non est, quam si tertio dicas sol. Quare et in synagogis suis sic canunt: „Pater, Filius, Sanctus Spiritus tria sunt nomina, omnia eadem substantia.“57 Secundum hanc sententiam cum dicitur: „Filius Dei est incarnatus“, hoc idem repetendo diceretur, quod erat, si prius dictum fuisset: „Deus Pater est incarnatus.“ Non aliter atque, si quis dicat: „Sol est incarnatus“, sol est incarnatus. An non hoc est sentire vnum Deum esse trinomium? Nonne hoc idem delyrauit Sabellius, somnians, quod idem Deus quandoque se appelauit Patrem, aliquando Filium, nonnunquam vero Spiritum Sanctum? Ex his clarissime quisque perspicit, quod isti lingua Sabellium haereseos damnant, sententia vero [35v:] hoc idem somniant. Sciendum est Dei multiplicem esse acceptionem. Quando Deus absolute dicitur, in ea significatione, de qua iam diximus, semper accipitur. Quandoque vero capitur pro eo, quod habet quidem dominium in omnes, non tamen absolute in omnes, sed tantum in eos, qui illi a Deo subiecti sunt. Haec significatio latissime se diffundit, nam et Moses hac ratione deus Pharaonis58 dictus

54

Damit meint Gonesius offenbar nicht nur die Kirchenväter wie Augustinus, sondern alle Vertreter der ausgereiften Trinitätslehre. 55 Vgl. zu Sabellius unsere Ausgabe Nr. 1: Gonesius, De Deo et Filio eius (um 1560), 29, Anm. 7. 56 Vgl. Boethius, Quomodo Trinitas unus Deus, in: PL 64, 1251 C. 57 Sequentia de s. trinitate (troparium), in: Mone, Lateinische Hymnen, 6. 58 Vgl. Ex 7,1.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

25

30

35

Nr. 2: Gonesius, De uno vero Deo (um 1560)

5

10

15

20

25

30

35

85

est et homines dij59 dicuntur, quod, vt omnibus animantibus dominentur, Deus eos praefecit. Sumitur etiam pro eo, cui, immediate ex Deo genito, data est potestas creandi ex nihilo omnia et vt imperaret his, quaecunque Deus per ipsum creauit. In hac significatione Iesus Christus Deus dicitur. Ipse enim ex Deo prodijt, per ipsumque omnia creata sunt.60 Omnis creatura est illi a Patre subiecta ideoque ab omnibus angelis et hominibus vt Deus et Dominus adoratur.61 Hic etsi dico Filium esse Deum, cui a Deo Patre omnia sunt subiecta, excipio tamen ipsum Patrem, qui, etsi Filio omnia subiecit, seipsum tamen ab hac subiectione liberum esse voluit. Sic enim Paulus ait: „Palam est excipiendum eum esse, qui illi omnia subiecit.“62 Propterea non est absolute super omnia Deus, sed tantum super illa omnia, quae illi subiecta sunt. Deus vero, qui est Pater omnium, absolute in omnes omne habet dominium, quare nihil est, quod non pareat eius voluntati. Omnia illi seruiunt, omnia mandata eius obeunt, etiam ipse Filius, qui iussu Patris omnia ex nihilo creauit. Eiusque iussu ad redimendum genus humanum de coelo in infimas partes mundi descendit et, ex Spiritu Sancto corporatus, ex incomprehensibili factus est compehensibilis et ex immortali mortalis. Ita vt in omnibus obediens inueniatur fuisse Deo Patri suo. Id asseuerat apostolus, cum ait: „Humilem praebuit semetipsum factus obediens vsque ad mortem, mortem autem crucis.“63 Ideoque verissime Lactantius de vera sapientia libro iiij. dicit: „Vnus est enim solus LIBER Deus summus, carens origine, et in eo simul et Filius, et omnia continentur“,64 haec ille. Solus enim Deus Pater dominatur omnibus et nulli est sub=[36r:]iectus, nulli quicquam debet, nec honorem nec quiduis aliud. Est enim fons et origo omnium, etiam ipsius Filij. Qui quoniam a Patre habet id, quod est et quod Deus est, ideo Patri subiectus est et honorem illi vt Patri exhibere debet. Quare et si omnia Filio sunt subiecta, quia tamen et ipse subditus inuenitur, non est ipse ille, qui est absolute super omnia Deus, sed Filius ipsius. Quae omnia si ex scripturis sacris vera esse demonstrauerimus, magna inter Patrem et Filium inaequalitas esse apparebit. Ipse saluator hanc nos edocebit veritatem, qui apud Ioannem sic loquitur cap. vj.: „Quia descendi de coelo, vt faciam non quod ego volo, sed quod vult is, qui misit me.“65 Hic cum Christus negat se ideo descendisse, vt id faceret, quod vult, suam parendi voluntatem tam stabilem esse docet, vt, etsi aliquid fieri cupiat, non tamen factum id velit sine voluntate Patris. Quod et re ipsa declarauit, cum, imminentem passionem formidans, orauit, vt, si possibile esset, transiret a se hora. 59

Vgl. Ps 82,6 (Vg: Ps 81,6). Vgl. Joh 1,3. 61 Vgl. Phil 2,10f. 62 I Kor 15,27. 63 Phil 2,8. 64 Lactantius, Divinarum institutionum libri septem IV, 29, in: PL 6, 540 (= Heck/ Wlosok, 430,14–16). 65 Joh 6,38. 60

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

Homines dii.

1. Cor. 15.

Solus liber Pater Christi.

86

Aequalitas libera est.

Christo datum est habere vitam in semetipso.

Beatior est qui dat eo, qui accipit.

Nr. 2: Gonesius, De uno vero Deo (um 1560)

Dicebat enim: „Abba Pater, omnia possibilia sunt tibi, aufer poculum a me hoc.“66 Desiderauit quidem Filius, haec dicens, quo Patris sit voluntas, vt atroces illos, quos praeuidebat, cruciatus non pateretur, et tamen, vt obediens inueniatur, subdidit se voluntati Patris: „Verumtamen“, inquiens, „non mea, sed tua voluntas fiat.“67 Manifestum enim est, quod Christus non suae, sed Patris voluntati morem gessit. Cum autem Christus ideo id fecisse inueniatur, vt debitum suo Patri redderet honorem, summa hinc ostenditur autoritas Patris. Vbi enim est aequalitas, ibi non pendet voluntas vnius ex voluntate alterius, sed quod vteruis eorum voluerit, id, quotiescumque libuerit, facit. Vel si pendet, mutuo pendet. Ergo sicut Filius dixit: „Non quaero voluntatem meam, sed voluntatem eius, qui misit me, Patris“, ita et Patri dicere conueniens fuisset: „Non quaero voluntatem meam, sed voluntatem eius, quem misi, Filij.“ Similiter cum Filius dixit: „Abba Pater, aufer poculum a me hoc“, decuisset Patrem, si respondisset: „Aufer istas preces, et non quod ego, sed quod tu vis fiat.“ At quis est tam impudico ore, qui audeat dicere, [36v:] quod talia decerent Patrem? Quod autem non conuenirent, magnum huius est argumentum, quod tale responsum non est datum, sed angelus ad corroborandum eum missus est.68 Hinc ergo apparet inaequalitas, quod Filium multa decent, quae Patri nullo modo conueniunt. Item verbis illis testatur Christus Patris sui eminentiam: „Sicut enim Pater habet vitam in semetipso, sic dedit et Filio habere vitam in semetipso.“69 Hic Christus, etiam vitam acceptam referrens suo Patri, seipsum deprimit, Patrem vero extollit. Nam etsi Filius eadem habeat, quae Pater, nempe vitam in semetipso, quia tamen Patri nullus dedit vitam, ideo nulli quicquam pro ea debet, vt retribuat ei. At Filius quia acceptam habet a Patre, ideo etiam ipsam vitam debet suo Patri, pro qua quia debitum honorem reddit Patri, ideo minor est Patre. Vidit hoc Ambrosius, qui commentans in iiij cap: ad Ephesios sic ait: „Patrem tamen Deum, quia nulli debet, quod est, super omnia esse dixit et per omnes. Ideo per omnes, quia ex eo omnes, et necesse est, vt super haec omnia sit, quae ex eo sunt.“70 Haec ille. Hoc idem Christus pronunciat, dum ait: „Opera enim, quae dedit mihi Pater, vt perficiam ea, ipsa, inquam, opera, quae ego facio, testificantur de me, quod Pater miserit me.“71 Sic beatius est dare quam accipere, etiam ille beatior est, qui dat, eo, qui accipit. Quomodo ergo Pater Filio non est beatior, qui et vitam habere in semetipso et perficere opera dedit Filio?

66 67 68 69 70 71

Mk 14,36. Mk 14,36. Vgl. auch Mt 26,39 und Lk 22,42. Vgl. Lk 22,43. Joh 5,26. Ambrosius, In Epistolam Pauli ad Ephesios, in: PL 17, 386 B/C. Kommentar zu Eph 4,5f. Joh 5,36.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

25

30

35

Nr. 2: Gonesius, De uno vero Deo (um 1560)

5

10

15

20

25

30

87

Sed hic respondere solent dicentes, quod omnia accepit a Patre in quantum homo, non in quantum Deus.72 Ita quidem isti, sed illi antiquissimi etiam in quantum Deus est, omnia Christum a Patre accepisse dicunt. Irenaeus sic aperte ait lib: v.: „Si enim nemo potest remittere peccata nisi solus Deus, remittebat autem haec Dominus et curabat homines, manifestum est, quoniam ipse erat Verbum Dei, filius hominis factus, a Patre potestatem accipiens, quomodo homo et quomodo Deus. Et quomodo homo compassus est nobis, tanquam Deus misereatur nostri et remittat nobis debita nostra, quae factori nostro debemus Deo.“73 Vltra hoc, quod ex verbis Christi [37r:] facile colligi potest Patrem esse maiorem, etiam ipse Christus hoc ipsum verbis, vt dicunt, formalibus fatetur: „Si“, inquiens, „diligeretis me, gauderetis vtique, quod dixerim: ‚Vado ad Patrem‘, quoniam Pater maior me est.“74 Etsi huius veritatis tanta est claritas, vt nullo modo negari possit, suis tamen figmentis tantas ei offuderunt tenebras, vt pene extincta esse videatur. Quia namque tam perfrictae sunt frontis, vt etiam id, quod ipsi effinxerint, pro certo affirmare audeant, eo temeritatis deuenerunt, vt etiam Christum scindentes, duplicantes, nullum piaculum se admisisse putent. Alius est ipsis Christus homo minor Patre, alius Iesus aequalis Patri. Sic enim docuisse inueniuntur: „Iesus Christus aequalis Patri secundum diuinitatem, minor Patre secundum humanitatem.“75 Nec tam mirum fuisset eo dementiae eos deuenisse, si nullis conciliorum decretis fidem habendam esse in animo statuissent. At cum quatuor praecipuis concilijs multum fidei tribuant,76 in vno autem ex illis decretum esse legitur, ne ex his vocibus, quae de Christo dicuntur, aliae homini specialiter intellecto, aliae verbo Dei deputentur, quis cum maxima admiratione non deplorabit eorum tantam coecitatem? Quae fuit causa et ipsorum erroris et pene omnium, qui ipsos tanquam oculatissimos duces sequendos putarunt. Ephesini concilij hoc est decretum: „Si quis in personis duabus vel subsistentijs eas voces, quae in apostolicis scriptis continentur et euangelicis, diuidit, vel quae de Christo dicuntur a sanctis vel ab ipso et aliquas quidem ex his velut homini, qui praeter Dei verbum specialiter intelli-

72

Das Zitat konnte nicht verifiziert werden. Irenaeus, Adversus haereses V, 17, 3, in: PG 7, 1170 B/C (= SC 153, 228,60– 67). 74 Joh 14,28. 75 Athanasianum, in: BSLK 29,31f. 76 Auf die bezüglich der christologischen Entscheidungen maßgeblichen Konzilien zu Ephesus (431) und Chalkedon (451) hat Calvin, Institutio christianae religionis (1559) II, 14, 4, in: OS 3, 464,1–3, verwiesen. Ganz prägnant von den vier „vorzüglichen ökumenischen Konzilien“ zu Nicäa (325), Konstantinopel (381), Ephesus und Chalkedon, nach deren dogmatischen Entscheidungen man sich stets zu richten habe, spricht allerdings Pac in seiner 1566 veröffentlichten „Orthodoxa fidei confessio“. Vgl. unsere Ausgabe Nr. 7: Pac, Orthodoxa fidei confessio (1566), 389,10 –19. Sollte Gonesius diese Aussage vor Augen haben, würde das bedeuten, dass er den betreffenden Abschnitt erst später – möglicherweise kurz vor der Drucklegung des Sammelbands „Doctrina pura et clara de praecipuis christianae religionis articulis“ im Jahr 1570 – in den vorliegenden Text integriert hat. 73

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

Filius Dei a Patre omnia accepit, etiam in quantum est Deus.

88

Nr. 2: Gonesius, De uno vero Deo (um 1560)

gatur, attribuit, illas autem, tanquam Deo dignas, soli Dei Patris Verbo deputauerit, anathema sit.“77 Si ista damnassent eo, quod iudicarent ea esse verbis Domini contraria, non tantis tenebris circumfusi esse viderentur. At cum laudibus extollunt ea, quae e diametro cum ipsis pugnant, quis non iudicabit ex summa ipsorum excoecatione id proficisci? Fuit quidem non paruum obstaculum, quominus genuinum decreti illius sensum perspicerent, quod ibi dicatur: „Si quis in duabus personis voces de [37v:] Christo dictas diuidit.“ Quia namque ipsi in vna persona voces de Christo dictas diuidere se existimant, non credunt se illius decreti septa transgressos esse. Si nulla illorum verborum adiuncta fuisset expositio, aliquo modo tueri se videri potuissent. At cum subiuncta est, nihil habent, quod praetendant. Nam illud „et aliquas quidem ex his velut homini etc.“ aut ex praecedentium interpretatio, aut noua oratio superiori est annexa. Si primum concesserint, Nestoriana78 labe contaminatos se esse fatebuntur, quod Christum in duas subsistentias diuidant. Et hoc proculdubio faciunt hi, qui alias voces homini verbo coadunato, alias ipsi verbo attribuunt. Sin alterum dederint, anathema sunt, qui alias voces verbo deputant, alias homini ascribunt. Hilarius in eiusmodi temerarios mysterij Dei iudices vt acerrime, ita iustissime inuectus est libro de trin: x. Primum adducit haec Pauli verba: „Sed loquimur Dei sapientiam, quae in sacramento abscondita est, quam praefiniuit Deus ante saecula in gloriam nostram, quam nemo ex principibus huius saeculi cognouit. Si enim congnouissent, nunquam Dominum gloriae crucifixissent.“79 Mox ita ait: „An ne apostolus ignorat hanc Dei sapientiam in sacramento esse absconditam et esse principibus saeculi ignorabilem? An ne diuidit Christum, vt alius sit Dominus maiestatis, alius Iesus crucifixus? Sed stultissimae huic atque impiissimae opinioni contradicit, dicens: ‚Non enim iudicaui me quicquam scire in vobis, nisi Christum Iesum, et hunc crucifixum.‘ Aliud apostolus nescit, neque aliud se scire iudicat. Nos autem et in77

Übersetzung aus dem griechischen Original. Vgl. Epistola Cyrilli episcopi Alexandrini ad Nestorium de excommunicatione, in: Mansi 4, 1081 E–1084 A. Bis zur Ausgabe der Konzilsakten durch Laurentius Surius im Jahr 1567 galt der Brief, der den Standpunkt der Synode von Alexandrien (430) wiedergibt, als Beschluss des Konzils zu Ephesus (431). Vgl. Surius, Tomus primus conciliorum omnium, 603a, und Mansi 4, 1085f. 78 Der in Antiochien ausgebildete Nestorius, der von 428 bis 431 als Bischof von Konstantinopel amtierte, vertrat eine eigentümliche Christologie: Er wies den Titel ࢡİȠIJȩțȠȢ (Gottesgebärerin) für Maria ab und plädierte statt dessen für ȤȡȚıIJȠIJȩțȠȢ (Christusgebärerin). Sein Hauptanliegen bestand darin, den Unterschied von leidensfähiger Menschheit und leidloser Gottheit in Christus aufrechtzuerhalten und die tatsächliche Vollständigkeit der beiden Naturen zu behaupten. Nach dem Konflikt mit Cyrill von Alexandrien, der ihm eine bloße Einwohnung des Logos in einem Menschen vorgeworfen hatte, wurde Nestorius auf dem Konzil zu Ephesus seines Amtes enthoben. Vgl. Ritter, Dogma und Lehre, 246 –253; Thomas Böhm, Art. Nestorius, in: RGG4 6 (2003), bes. 206; Thomas Böhm, Art. Nestorianischer Streit, in: RGG4 6 (2003), bes. 203; Lionel R. Wickham, Art. Nestorius/Nestorianischer Streit, in: TRE 24 (1994), bes. 284,48 –51. 79 I Kor 2,7f in der Wiedergabe des Hilarius von Poitiers, De Trinitate X, 64, in: PL 10, 392 C (= CChr.SL 62A, 518,12–16).

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

25

Nr. 2: Gonesius, De uno vero Deo (um 1560)

5

10

15

20

25

89

firmi ingenij et infirmioris fidei Christum Iesum scindimus, diuidimus, duplicamus, arbitri mysteriorum et occulti sacramenti calumniatores. Alius enim nobis est Christus crucifixus, alius Dei Sapientia, alius sepultus, alius descendens, et alius filius hominis, et alius Filius Dei. Non intelligentes docemus, et nescientes arguimus, et dicta Dei homines emendamus.“80 Et paulo post: „Si itaque haec omnia Christus vnus est, neque alius est Christus mortuus, alius sepultus, aut alius descendens ad inferna, et alius [38r:] ascendens in coelos, secundum illud apostoli: ,Ascendit autem quid est, nisi quod etiam descendit prius in inferiora terrae. Qui descendit ipse est et qui ascendit super omnes coelos, vt adimpleret omnia‘, quousque impietatis nostrae extendimus stultiloquam ignorationem, vt quod in sacramento Dei absconditum est, id explicari a nobis posse profiteamur?“81 Hic videre licet ab Hilario ideo testimonium Pauli adductum esse, vt ex verbis eius ostenderet non esse diuidendum Christum, vt aliud ipsius sit Dominus maiestatis, aliud homo crucifixus, cum ipse Paulus hoc non fecerit, affirmans Dominum gloriae esse crucifixum. Quod isti nolunt credere, qui Christum diuidunt.82 Negant enim vna cum Cherintho83 et alijs similibus Dominum gloriae esse crucifixum. Ne tamen Paulo, luculenter id asseueranti, contradicere videantur, ideo autorem vitae crucifixum dici fingunt, quia homo communicat suas proprietates Verbo hypostatice sibi adunato. Quamuis isti Christum ex Deo et homine constare putant, nunquam tamen dicunt eo modo loquendi, quo de partibus dici consueuit: „Christi homo est passus, et Verbum Christi non est passum.“ Viderunt enim haec non posse dici, quin facile a quouis error eorum deprehendatur. Prospicientes itaque suo errori, ne aliquando detegatur, pro „homine“ et „Verbo“ „humanitatis“ et „diuinitatis“ vtuntur vocabulis. Ideo significaturi Deum et hominem Christi dicunt „diuinitas Christi“, „humanitas Christi.“84 Quia mutatis vocabulis sensum eundem retinuerunt, ideo execrandus est iste

80 Hilarius von Poitiers, De Trinitate X, 64f, in: PL 10, 393 A/B (= CChr.SL 62A, 518,16– 519,8). Hilarius von Poitiers zitiert I Kor 2,2. 81 Hilarius von Poitiers, De Trinitate X, 65, 393 C (= CChr.SL 62A, 519,20–520,28). Hilarius von Poitiers zitiert Eph 4,9f. 82 Obwohl Gonesius in den folgenden zwei Abschnitten hauptsächlich christologische Aussagen Calvins aus der „Institutio christianae religionis“ vor Augen hat, trennen nach seiner Auffassung alle Reformatoren, die an der Zwei-Naturen-Lehre festhalten, die beiden Naturen in der Person Christi. Vgl. Gonesius, De unigenito Filio Dei, 73v: „Scidit ergo Christum Luther [...]. Scidit etiam eum Melanchthon [...]. Soluit eum et Caluinus [...]. Soluit eum et Bullingerus [...].“ 83 Gonesius rekurriert auf den Bericht des Irenaeus von Lyon, nach dessen Angaben Kerinth eine doketische Christologie vertrat: Der Mensch Jesus sei von Joseph und Maria geboren worden, und erst nach seiner Taufe sei auf ihn Christus herabgestiegen; folgerichtig habe der Mensch Jesus am Kreuz gelitten, während Christus nicht leidensfähig gewesen sei. Vgl. Irenaeus, Adversus haereses I, 26, 1, in: PG 7, 686 A/B (= SC 264, 344,1–346,15). 84 Vgl. exemplarisch Calvin, Institutio christianae religionis (1559) II, 14, 2 und 3, in: OS 3, 459,10 –460,22.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

Ephes. 4.

90

Nr. 2: Gonesius, De uno vero Deo (um 1560)

modus loquendi, nam per eum salutiferae segeti Dei occulte inspergitur pestifera zizania diaboli.85 Quod vero Dominum gloriae per communicationem idiomatum crucifixum dici somniant,86 id omnino imposturam esse in simili ostendemus. Si aliquis prophetarum dixisset animam esse mortuam, nonne impostor fuisset, errandi praebens occasionem, vt putetur anima esse mortalis? Si vero aliquis, leniens eius verba, asseueraret per communicationem idiomatum id eum fuisse locutum, rationem hanc reddens: „Quia corpus mortale et anima est vnus homo, ideo ratione hu=[38v:]ius hypostaticae vnionis potuit dicere animam esse mortuam, quamuis sit immortalis“, iste nihil egisset, nam nihilominus ille propheta seductor fuisset eo, quod multos sua impropria locutione in errorem abduxisset. Ita et Paulum impostorem fuisse isti depingunt, cum Dominum gloriae vere esse crucifixum negant. Quoniam quae partis sunt propria, ea de toto dici consueuerunt, existimant isti, quod pars alteri parti communicare suam possit proprietatem. At falluntur, nam etsi homo dicitur esse mortalis, quia altera partium eius est mortalis, anima tamen mortalis dici non potest, nisi ab eo, qui mortalem esse credit. Si homo ille, qui sub Pontio Pilato passus et mortuus est, non fuisset verus Deus, nunquam Paulus asseuerasset Dominum gloriae esse crucifixum.87 Verum quia hoc semper egit, vt persuaderet hominibus illum, qui a Iudaeis erat crucifixus, esse verum proprium Dei Filium, ideo vere et proprie dixit Dominum gloriae esse crucifixum. Quare et Irenaeus sic ait li: iij. ca. xij.: „Adhuc etiam et multo durius erat, quem viderant Iudaei et cruci affixerant, annunciare hunc esse Christum Filium Dei.“88 Quia itaque haec communicatio idiomatum est efficta ab his, qui Christum soluunt, tanquam pestis fugienda est. Omnes enim hi ex Antichristo sunt, qui autorem vitae per idiomatum communicationem interfectum dici asseuerant. Nam cum nemo potest asserere, quod ille homo a Iudaeis cruce affixus per communicationem idiomatum dicatur esse interfectus, alius itaque sit oportet, de quo affirmari potest, quod per idiomatum communicationem dicatur esse interfectus. Itaque Christus in duos filios scinditur, quorum alter est purus homo, qui quoniam vere est passus, ideo non potest de eo dici, quod per idiomatum communicationem dicatur esse passus, alter vero Filius Dei verus, qui quoniam impassibilis permansit, ideo ratione hypostaticae vnionis per idiomatum communicationem dicitur esse passus. Merito itaque Hilarius hanc opinionem stultissimam atque impijssimam vocat, nam occulti sacramenti calumniatrix est.89 Hoc etiam considerandum est, quod Hilarius tales

85 86 87 88 89

Vgl. Mt 13,25. Vgl. Calvin, Institutio christinae religionis (1559) II, 14, 2, in: OS 3, 460,10 –13. Vgl. I Kor 2,8. Irenaeus, Adversus haereses III, 12, 6, in: PG 7, 899 A (= SC 211, 200,191–202,193). Vgl. Hilarius von Poitiers, De Trinitate X, 65, in: PL 10, 393 A (= CChr.SL 62A, 519,4).

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

25

30

35

Nr. 2: Gonesius, De uno vero Deo (um 1560)

5

10

15

20

25

30

91

illa tur=[39ar:]pi nota depingit, qui ab vnitate ecclesiae non erant abscissi, sic enim ait: „Nos autem et infirmi ingenij, et infirmioris fidei Christum Iesum scindimus, diuidimus, duplicamus, arbitri mysteriorum.“90 Per hoc non seipsum intelligi uult, cum ipse in tales inuehatur, sed eiusmodi homines, qui in ecclesia tanquam lolium inter triticum tolerati sunt.91 Et hoc effecit, vt impijssima haec opinio a catholicis profecta esse putetur et quasi per manus accepta. Irenaeus libro iij. cap: xviij tales distinctiones blasphemas regulas vocat, quae Christum diuidunt, ex altera et altera substantia dicentes eum factum.92 Quidam vero cauentes, ne Christum scindere videantur, ita eius verba intelligi volunt: „Christus“, inquiunt, „non se confert cum Patre in diuina natura, qua sunt aequales, sed tantum in maiestate foelicitatis, qua Filius in hac terra longe minor Patre fuit.“93 Hoc autem qui in eo sensu accipit, quod videlicet Pater ideo dictus sit maior, quia etiam tunc iucundus, beatus et laetus vixit in regno, Christus vero miser et afflictus in terris obambulauit, hic nihil genuini sensus exprimit. Foeliciores enim tales vocantur, non maiores. Qui vero maior est, etiam si tristis sit, nihilominus maior est etiam tunc eo, quo maior est, quamuis hic, qui minor est, laetus sit. Ne tibi, fidelis Christiane, nostra interpretatio suspecta sit, scrutabimur, in quo sensu illi veteres Patrem Filio suo maiorem esse dicebant. Quamuis enim ipsa vox „Pater“ eo ipso, quod Pater sit Filij sui, indicat Patrem esse maiorem, tamen vt quietior in animo quisque reddatur, cum perspexerit veterum de hac re sententiam, consultius nos facturos putauimus, si eorum expositionem adduxerimus. Irenaeus libro ij. capit: lxv. sic asserit: „Quaecunque facta sunt et fiunt, initium quidem suum accipiunt generationis et per hoc inferiora sunt ab eo, qui ea fecit, quoniam non sunt ingenita.“94 Ambrosius quoque scribens in ij. Cori: v. sic ait: „Quamuis Christus nos redemerit, omnia tamen ex Deo, quia ab ipso est omnis paternitas, ideo necesse est praeferri personam Patris.“95 Hic Ambrosius aperte asseuerat eo ipso Patrem praeferendum esse, quod [39v:] sit Pater omnium, id est, quod sit principium, fons et origo omnium, nihil enim est, cui ipse vitam non dederit. Idem sensus est in verbis Irenaei, vetustissimi orthodoxi scriptoris aperte asserentis, quod omnia, quae generantur, sunt inferiora eo, qui ea fecit, hoc ipso, quod non sunt ingenita. Etsi enim Filius ab aeterno sit apud suum Patrem, quia tamen

a

Korrigiert aus „38“.

90

Hilarius von Poitiers, De Trinitate X, 65, in: PL 10, 393 A (= CChr.SL 62A, 519,2– 4). Vgl. Mt 13,29f. 92 Vgl. Irenaeus, Adversus haereses III, 16 (bzw. 18), 5, in: PG 7, 924 C–925 A (= SC 211, 308,176–178). 93 Das Zitat konnte nicht verifiziert werden. 94 Irenaeus, Adversus haereses II, 34 bzw. 64, 2, in: PG 7, 835 B/C (= SC 294, 356,30–33). 95 Ambrosius, In Epistolam Pauli ad Corinthios secundam, in: PL 17, 297 B. Kommentar zu II Kor 5,18. 91

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

Minor est Patre Filius, quia non est ingenitus.

92

Dauidis testimonium.

Nr. 2: Gonesius, De uno vero Deo (um 1560)

huius, quod est, habet principium – Patrem –, inferior eo est, quoniam non est ingenitus sicut Pater. Ideo vbique reperis Patrem regali suo nutu praecipientem, Filium vero iussionibus eius obsecundantem. Si vero summa esset inter eos aequalitas, neutrum praecipientem, sed alterum precantem, alterum vero ob mutuum tantum amorem precibus morem gerentem inuenisses. Quod quidem falso asserit: „Neque enim“, inquiens, „mercede operatur quemadmodum apud nos neque alteri obtemperans, sicut etiam sit apud nos, sed bonitatis ac benignitatis tantum gratia.“96 Quamuis Christus non sit ita diuisus, vt alius sit Filius Dei, alius filius hominis, si tamen nulla extarent testimonia, quibus Christus ostenderetur ministrasse suo Patri, antequam formam assumpsit hominis, haberent, quod praetexant suo errori. At cum multa extent, quis non mirabitur tantam eorum coecitatem? Idque eo magis, quod veterum scripta non abijciunt, qui et talia demonstrant testimonia et ipsi hoc idem aperte asseuerant. Irenaeus libro iij. cap: viij. hisce verbis indicat Dauidis testimonium: „Dauid quoque cum laudationes enumerasset, nominatim vniuersa, quaecunque diximus, et coelos, et omnes virtutes eorum adiecit: ,Quoniam ipse praecepit, et creata sunt, ipse dixit, et facta sunt.‘ Cui ergo praecepit? Verbo scilicet, ‚per quod‘, inquit, ‚coeli firmati sunt.‘“97 Idem lib: iiij. cap: xvij. hoc ipsum sic asseuerat: „Ministrat enim ei ad omnia sua progenies et figuratio sua, id est Filius et Spiritus, Verbum et Sapientia, quibus seruiunt et subiecti sunt omnes angeli.“98 Item Eusebius eccl: histo: lib: j. cap: j.: „,Ipse dicit et facta sunt, ipse mandauit et creata sunt.‘ Quibus verbis Patrem inducit factorem tanquam vniuersalem principem regali suo nutu praecipientem, [40br:] Sermonem vero Dei illi secundo loco addit, paternis ivssionibus obsecundantem.“99 Idem in eodem lib: cap: ij.: „Iterum idem ipse virtutum praeceptor, Patris in omnibus bonis minister, diuinus ac coelestis Dei Sermo.“100 Syrmiense concilium: „Si quis Deum Christum ante saecula Filium Dei, ministrantem Patri ad creationem vniuersorum, non confitetur, anathema sit.“101 Tertullianus quoque in libro

b

Korrigiert aus „39“.

96 Übersetzung aus dem griechischen Original. Vgl. Chrysostomus, Homiliae in Epistolam I. ad Timotheum IV, 2, in: PG 62, 523. 97 Irenaeus, Adversus haereses III, 8, 3, in: PG 7, 867 C– 868 A (= SC 211, 94,54– 59). 98 Irenaeus, Adversus haereses IV, 7 (bzw. 17), 4, in: PG 7, 993 A (= SC 100, 464,68–70). Irenaeus zitiert Ps 33,9 und 33,6. 99 Übersetzung aus dem griechischen Original. Vgl. Eusebius, Historia ecclesiastica I, 2, in: PG 20, 56 B (= GCS Neue Folge 6,1, 12,17–21). Eusebius zitiert Ps 33,9. 100 Übersetzung aus dem griechischen Original. Vgl. Eusebius, Historia ecclesiastica I, 2, in: PG 20, 65 A/B(= GCS Neue Folge 6,1, 24,19–21). 101 Übersetzung aus dem griechischen Original. Vgl. Socrates, Historia ecclesiastica II, 30, in: PG 67, 281 B (= GCS Neue Folge 1, 142,13 –15).

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

25

Nr. 2: Gonesius, De uno vero Deo (um 1560)

5

10

15

20

25

30

93

de Trinitate102 Mosem de hoc testimonium perhibuisse docet his verbis: „Moyses autem introducit praecipientem Deum, vt lux fiat. Non alium ostendit tunc adfuisse Deo, cui praeciperentur hac opera, vt fierent, nisi eum, ,per quem facta sunt omnia et sine quo factum est nihil.‘“103 Ac si hic verbum Dei est, cum ergo tam clara sint veterum testimonia, quod Filius in creando mundo ministrauerit suo Patri, hinc apertum est, quod subditus erat illi, etiam antequam homo est factus. Itaque et ante incarnationem caput Christi erat Deus. Et ideo Christus, quamuis esset in forma Dei, non tamen aequauit se Deo, vt Paulus testificatur. „Is idem“, inquiens, „affectus sit in vobis, qui fuit et in Christo Iesu, qui cum esset in forma Dei, non rapinam arbitratus est, vt esset aequalis Deo, sed semetipsum inaniuit forma serui sumpta.“104 Hic Paulus humilitatem Christi commendat, ipsumque proponit imitandum. Quemadmodum enim Christus non se aequauit Deo, quamuis erat in forma Dei, ita et in vnoquoque fideli hic idem debet esse affectus: Quamuis sit de gente sancta, regale sacerdotium,105 inde tamen arrogans esse non debet, vt supra omnes extollere se velit. Quin potius cui honorem debet, huic eum exhibeat. Qui vel autoritate vel quauis alia ratione maiores sunt, illis non faciat se aequalem, sed obediens eis fiat, quamdiu vixerit. Hunc esse genuinum sensum verborum Pauli hoc indicat, quod cum praemisisset: „Qui cum in forma Dei esset“, mox negationem subiunxit, tandem „sed“ negationi aduersantem particulam opposuit, quae locum non haberet, si Christum aequalem esse Deo intelligi voluisset. Nihil enim praecessisset, cui illa particula aduersaretur. Si enim hic esset sensus, quem plerique [40v:] temere defendunt: „Qui cum in forma Dei esset, non pro rapina reputauit se esse aequalem Deo“, perinde hoc esset, acsi diceretur: „Qui cum in forma Dei esset, merito arbitratus est se esse aequalem Deo, sed inaniuit semetipsum.“ Vides, quam inepte illud „sed“ positum esset. Si Paulus id sensisset, quod isti volunt, sibi ipsi esset contrarius, nam in priori ad Corinthios sic expresse ait: „Sed volo vos scire, quod omnis viri caput Christus est, caput autem mulieris vir, caput vero Christi Deus.“106 Ambrosius, scribens super haec verba, sic ait: „Dignum est, vt Filij caput Pater dicatur, quasi genitor eius, aliter tamen caput viri Christus est, et aliter vir mulieris, et aliter Deus caput Christi.

102

Gonesius geht noch davon aus, dass das Werk Novatians „De Trinitate“ von Tertullian stammt. Er stützt sich hierbei entweder auf die Pariser Ausgabe der Schriften Tertullians durch Martin Mesnart (1545) oder auf die 1550 in Basel erschienene analoge Edition Sigismund Ghelens: Beide schreiben Novatians Schrift „De Trinitate“ Tertullian zu. Vgl. Weyer, Einleitung, 16. 103 Novatian, De Trinitate XVII bzw. XXV, in PL 3, 917 B (= Weyer, 116–118). Novatian zitiert Joh 1,3. 104 Vgl. Phil 2,5 –7. 105 Vgl. I Petr 2,9. 106 I Kor 11,3.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

Mosis testimonium.

Phil. 2.

94

Filius a Patre habet, quod Deus est.

Filius nunquam se contulit Patri.

Nr. 2: Gonesius, De uno vero Deo (um 1560)

Deus autem ideo caput Christi est, quia de eo vel ab ipso genitus est.“107 Haec ille. Caeterum, si nostrae interpretationi non multum fidis, pie Christiane, habes Tertullianum, vetustissimum scriptorem, quem Erasmus inter Latinos theologos multo omnium doctissimum esse iudicat.108 Hic eodem modo interpretatus est in libro de Trinitate. Eius haec sunt verba: „Et merito in forma pronunciatus est Dei, dum et ipse super omnia, et omnis creaturae diuinam obtinens potestatem, et Deus esset exemplo Patris, hoc ipsum tamen a Patre proprio consecutus, vt omnium et Dominus esset, et Deus ad formam Dei Patris, ex ipso genitus atque prolatus. Hic ergo quamuis esset in forma Dei, non est rapinam arbitratus aequalem se Deo esse. Quamuis enim se ex Deo Patre Deum esse meminisset, nunquam se Deo Patri aut comparauit aut contulit, memor se esse ex suo Patre et hoc ipsum, quod est, habere se, quia Pater dedisset. Inde denique et ante carnis assumptionem, sed et post assumptionem corporis, post ipsam praeterea resurrectionem omnem Patri in omnibus rebus obedientiam praestitit, pariter ac praestat. Ex quo probatur nunquam arbitratum illum esse rapinam quandam diuinitatem, vt aequaret se Patri Deo. Quinimo contra, omni eius imperio et voluntati obediens atque subiectus, etiam vt formam serui susciperet, contentus fuit.“109 Haec ille. Irenaeus non solum aliqua ambage verborum non mi=[41cr:]tigat dictum Christi, sed etiam dum quaerit causam, quare Filius scientiam extremi diei non erubuerit referre ad solum Patrem, negat se aliam tutiorem inuenire posse, nisi vt etiam hinc ostenderet Patrem suum Deum se esse maiorem. Eius haec sunt verba li: ij. ca xlix.: „Etenim si quis exquirat causam, propter quam in omnibus Pater communicans Filio solus scire et horam et diem a Domino manifestatus est, neque aptabilem magis, neque decentiorem, nec SINE periculo alteram quam hanc inueniat in praesenti, quoniam cum solus verax magister est Dominus, vt discamus per ipsum, SVPER omnia esse Patrem, etenim ‚Pater‘, ait, ‚maior me est.‘ Et secundum agnitionem itaque praepositus esse Pater annunciatus est a Domino nostro.“110 Haec ille, nulla distinctione vsus, sicut faciunt theosophistae, qui Christum duplicare audent. Clarissime etiam confessus est nullum esse periculum, cum per Christum solum veracem magistrum discimus super omnia esse Patrem.

c

Korrigiert aus „40“.

107 Ambrosius, In Epistolam Pauli ad Corinthios primam, in: PL 17, 239 D. Kommentar zu I Kor 11,3. 108 Der Ausspruch, dass Tertullian unter den lateinischen Theologen der gelehrteste sei, lässt sich bei Erasmus wörtlich nicht verifizieren. Vgl. allerdings Erasmus von Rotterdam, Explanatio symboli, in: Opera omnia (ed. nova) V-1, 294,583f: „(...) a doctissimis viris Tertulliano et Cypriano diligenter est tradita (...)“ 109 Novatian, De Trinitate XXII bzw. XVII, in: PL 3, 929 C–930 B (= Weyer, 148–150). 110 Irenaeus, Adversus haereses II, 28 (bzw. 49), 8, in: PG 7, 811 A (= SC 294, 288,227– 290,235). Irenaeus zitiert Joh 14,28.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

25

30

Nr. 2: Gonesius, De uno vero Deo (um 1560)

5

10

15

20

25

30

35

95

Quapropter Christus non solum nostrum, sed etiam suum Deum confiteri ipsum non erubescit: „Ascendo“, inquiens, „ad Patrem meum et Patrem vestrum, et Deum meum et Deum vestrum.“111 Propter eandem causam et Paulus ipsum non solum Patrem, sed etiam Deum Domini nostri Iesu Christi vocat: „Benedictus“, inquiens, „Deus et Pater Domini nostri Iesu Christi.“112 Quod quia non inepte quidam sic interpretantur: „Benedictus Deus, qui est Pater Domini nostri Iesu Christi“, ideo clarius adducam eius testimonium. Ad Ephes: j. cap: sic ait: „Non desino gratias agere pro vobis, mentionem vestri faciens in precibus meis, vt DEVS Domini nostri Iesu Christi, Pater gloriae, det vobis spiritum sapientiae et reuelationis per agnitionem sui.“113 Hoc idem et propheta testatus est: „Thronus tuus Deus in saeculum saeculi, virga rectitudinis virga regni tui. Dilexisti iustitiam et odisti iniquitatem, propterea vnxit te Deus, Deus tuus, oleo laeticiae vltra consortes tuos.“114 Ex his iam vnusquisque facile perspiciet, qui fieri possit, vt vnus sit Deus, Pater, quamuis et Filius sit Deus. Cum enim Pater Christi non solum noster, sed [41v:] etiam Filij sui Deus sit, liquido patet, quod ipse solus sit Deus et Pater omnium. Quia vero Tertullianus satis dilucide id explicat, verba eius subnectemus, vt non nouam opinionem effinxisse, sed veterum sententiae subscripsisse videamur. In calce libri de Trinitate sic ait: „Et merito ipse ante omnia, quando ‚per illum facta sunt omnia‘, qui processit ex eo, ex cuius voluntate facta sunt omnia. Deus vtique procedens ex Deo, secundam personam efficiens, sed non eripiens illud Patri, quod vnus est Deus. Si enim natus fuisset, innatus comparatus cum eo, qui esset innatus, aequatione in vtroque ostensa, duos faceret innatos et ideo duos faceret deos. Si non genitus esset, collatus cum eo, qui genitus non esset, et aequales inuenti, duos deos merito reddidissent non geniti, atque ideo duos Christus reddidisset deos. Si sine origine esset vt Pater inuentus, et ipse principium omnium vt Pater, duo faciens principia, duos ostendisset nobis consequenter et deos. Aut si et ipse Filius non esset, sed Pater generans de se alterum Filium, merito collatus cum Patre et tantus denotatus, duos patres effecisset et ideo duos approbasset etiam deos. Christus autem non innatus est, sed ex Patre est, quia genitus est: siue dum Verbum est, siue dum Virtus est, siue dum Sapientia est, siue dum Lux est, siue dum Filius est, et quicquid horum est, dum non aliunde est, quam, sicut diximus iam superius, ex Patre, Patri suo originem suam debens, discordiam diuinitatis de numero duorum Deorum facere non potuit, qui ex illo, qui est vnus Deus, originem nascendo contraxit. Quo genere dum et vnigenitus est et primogenitus ex illo est, qui, quia originem non habet, unus est omnium rerum et principium et caput. Vnum Deum asseruit, quem non sub vllo prin111 112 113 114

Joh 20,17. II Kor 1,3; Eph 1,3. Eph 1,16f. Ps 45,7f.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

Ioan. 20.

Psal: 45.

Duo aequales duos reddidissent deos.

96

Vnus Deus Pater eo, quod et Filius illi obediat.

Nr. 2: Gonesius, De uno vero Deo (um 1560)

cipio aut initio, sed initium et principium rerum omnium comprobauit. Idem est denique, quod nihil ex arbitrio suo gerit, nec ex consilio suo facit, nec a se venit, sed imperijs paternis omnibus et praeceptis obedit, vt quamuis probet illum natiuitas Filium, tamen morigera obedientia asserat illum paternae voluntatis, ex quo est, ministrum. Ita dum se Patri in omnibus obtem=[42dr:] perantem reddit, quamuis sit et Deus, vnum tamen Deum Patrem de obedientia sua ostendit, ex quo et originem traxit. Et ideo duos facere non potuit, quia nec duas origines fecit, qui ex eo, qui originem non habet, principium natiuitatis ante omne tempus accepit. Nam cum id sit principium caeteris, quod innatum, Deus solus Pater est, qui extra originem est.“115 Et paulo post: „Deus quidem ostenditur Filius, cui diuinitas tradita et porrecta conspicitur, et tamen nihilominus vnus Deus Pater probatur, dum gradatim reciproco meatu illa maiestas atque diuinitas ad Patrem, qui dederat eam, rursum ab illo ipso Filio missa reuertitur et retorquetur, vt merito Deus Pater omnium Deus sit et principium Filij sui, quem Dominum genuit. Filius autem caeterorum omnium Deus sit, quoniam omnibus illum Deus Pater praeposuit, quem genuit, ita ,mediator Dei et hominum Christus Iesus‘, omnis creaturae subiectam sibi a Patre proprio habens potestatem, qua Deus est, cum tota creatura subdita sibi concors Patri suo Deo inuentus, vnum et solum et verum Deum Patrem suum, manente in illo, quod etiam ,auditus est‘, breuiter approbauit.“116 Hic, vt vidisti, non hoc demonstrare studuimus, vt haec, non alia ratio vera videatur, quod solus Pater dicatur esse Deus verus, nam nihil interesse putamus, etiam si alia a quouis reddatur. Sed hoc ostendimus non Trinitatem, sed solum Patrem in literis sacris doceri vnum esse Deum verum.

d

Korrigiert aus „41“.

115

Novatian, De Trinitate XXXI, in: PL 3, 950 A– 951 B (= Weyer, 194–202). Novatian nimmt Bezug auf Joh 1,3. 116 Novatian, De Trinitate XXXI, in: PL 3, 952 B (= Weyer, 204–206). Novatian nimmt Bezug auf I Tim 2,5 und Hebr 5,7.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

25

[Valentino Gentile: Confessio. Adnotationes. Protheses]

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151



© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

Nr. 3: Gentile, Confessio. Adnotationes. Protheses (um 1561) – Einleitung

99

Einleitung 1. Historische Einleitung

5

10

15

20

25

Der genaue Titel des um das Jahr 1561 in Lyon publizierten Drucks, der die vorliegenden „Confessio“, „In symbolum Athanasii adnotationes“, „Protheses“ Valentino Gentiles und möglicherweise auch „Evangelica propositio“ sowie „Antitheses“ enthielt, ist nicht überliefert. Bereits um die Mitte des 19. Jahrhunderts, als die historisch-kritische Erforschung des Antitrinitarismus einsetzte, waren keine erhaltenen Exemplare mehr bekannt,1 und den in den Jahren nach dem Erscheinen veröffentlichten zeitgenössischen Gegenschriften ist lediglich zu entnehmen, dass der unter Pseudonym und fingiertem Druckort Antwerpen veröffentlichte Druck Simon Wurstenberger, dem Landvogt von Gex, dediziert war.2 Jedenfalls sorgte das schmale Büchlein für europaweite Aufregung, die sich in zahlreichen Widerlegungen reformierter wie auch lutherischer Theologen niederschlug. Im Jahr 1561 reagierte Johannes Calvin darauf mit der in Genf gedruckten Schrift „Impietas Valentini Gentilis“.3 1564 ließen Alexander Alesius in Leipzig und Andreas Hyperius in Marburg Disputationen gegen die tritheistischen Ansichten Gentiles abhalten. 1565 und 1566 setzten sich mit ihnen Erasmus Gliczner und Johannes Wigand auseinander, die Teile ihrer Polemiken „Symbola et societas“ und „De Deo“ der Widerlegung Gentiles widmeten. Schließlich wurden die genannten Werke von Calvin, Alesius, Hyperius und Wigand 1567 in Genf in einem Sammelband unter dem Gesamttitel „Valentini Gentilis impietatum breuis explicatio“ neu verlegt,4 den in der zeitgleich publizierten Schrift des Berner Theologen Benedikt Aretius „Valentini Gentilis breuis historia“ eine Geschichte der „Verfehlungen“ und Hinrichtung Gentiles zu Bern begleitete. Es lag an dem Inhalt und an den Entstehungs- und Verbreitungsumständen gleichermaßen, dass der Lyoner Druck ein derart starkes Echo unter den Evangelischen hervorrufen konnte. Dabei scheint Valentino Gentile selbst

1

Vgl. Trechsel, Die protestantischen Antitrinitarier 2, 336, Anm. 1. Vgl. Aretius, Valentini Gentilis breuis historia, 12: „Libellus impressus, quem praefecto Gaiensi dedicauit ficto nomine et praeliminari epistola typographi ad filios ecclesiae, qui quum Lugduni sit impressus, ementitur Antuerpiam.“ Der von Trechsel, Die protestantischen Antitrinitarier 2, 335, Anm. 2, vorgeschlagene Titel „Valentini Gentilis Confessio evangelica, theologiae protheses, piae ac doctae in Symbolum Athanasii adnotationes“ ist allein wegen der Namensnennung Gentiles undenkbar. 3 Vgl. OC 9 (= CR 37), 365 – 420. 4 Neben den genannten Gegenschriften beinhaltet „Valentini Gentilis impietatum breuis explicatio“ Calvins „Ad quaestiones Georgii Blandratae responsum“ (1558), „Brevis admonio ad fratres Polonos“ (1563) sowie „Epistola, qua fidem Admonitionis ab eo nuper edita apud Polonos confirmat“ (1563), einen nicht datierten Brief des Zürcher Theologen Josias Simler an die polnischen Gesinnungsgenossen, den Brief der Genfer Pfarrer an den litauischen Großkanzler Nikolaus Radziwiáá (gen. der Schwarze) vom 18. April 1565 und „Theses de trinitate personarum et essentiae unitate“ Theodor Bezas. 2

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

100

Nr. 3: Gentile, Confessio. Adnotationes. Protheses (um 1561) – Einleitung

die Veröffentlichung nicht geplant und auch nicht verantwortet zu haben. Er, der im Jahr 1558 nur um den Preis eines Meineids dem Genfer Gefängnis und einer Bestrafung wegen antitrinitarischer Ansichten entkommen war, brachte vielmehr in den Jahren 1559 und 1560 in Farges, Lyon und Grenoble die tritheistischen Gedanken in mehreren kurzen Abhandlungen und z.T. in schroffer Abgrenzung zu Calvins „Institutio christianae religionis“ von 1559 zu Papier. Von den im Lyoner Druck vereinten kleinen Schriften, die in handschriftlicher Form im Freundeskreis zirkulierten, hatte lediglich die „Confessio“ einen halbwegs öffentlichen Anlass. Das Bekenntnis wurde auf Verlangen des Landvogts Wurstenberger verfasst, der Gentile während seines Aufenthalts in Farges um 1560/1561 festnehmen und in Gex vorübergehend inhaftieren ließ, dann aber – vermutlich gegen Kaution – auf freien Fuß setzte. Bald darauf erschien in Lyon der Druck, für dessen Veröffentlichung mit hoher Wahrscheinlichkeit Giovanni Paolo Alciati, ein Freund Gentiles, verantwortlich zeichnete.5 Ein Exemplar des Lyoner Drucks muss Calvin in Windeseile erreicht haben. Der Genfer Reformator, der Gentile seit spätestens 1558 gut kannte und der gegen dessen antitrinitarische Theologie nicht zuletzt in der letzten Ausgabe der „Institutio christianae religionis“ von 1559 polemisiert hatte,6 reagierte rasch und versah in seiner Gegenschrift „Impietas Valentini Gentilis“ dessen „Confessio“ und „Protheses“ mit einer als „Praefatio“ überschriebenen Widerlegung; die „Protheses“ gab er wörtlich wieder. Dem folgte eine aus den städtischen Akten zusammengestellte Darlegung des Genfer Prozesses gegen Gentile, die „Brevis explicatio impietatum et triplicis perfidiae ac periurii Valentini Gentilis.“7 Auf dem Titelblatt konnte sich Calvin einen Seitenhieb auf die Behörden des katholischen Lyon nicht verkneifen, sie würden das Evangelium unterdrücken, aber (antitrinitarische) Ungeheuerlichkeiten dulden.8 Die genannten lutherischen Theologen wiederum griffen in die Kontroverse erst zu dem Zeitpunkt ein, als zunehmend klar wurde, dass die tritheistischen Gedanken in Polen und Litauen Fuß fassen konnten. Der inzwischen auch im Reich zur Kenntnis genommene Druck Gentiles kam ihnen vor dem Hintergrund der in Polen und Litauen einsetzenden antitrinitarischen Kirchenbildung und der damit einhergehenden weiteren antitrinitarischen Publikationen wie eine Initialzündung für dieses Gedankengut vor, die vor allem

5

Vgl. Trechsel, Die protestantischen Antitrinitarier 2, 334 –336. Vgl. Calvin, Institutio christianae religionis (1559), I, 13, 23–28, in: OS 3, 139,8 –149,27. 7 Vgl. OC 9 (= CR 37), 385– 420. 8 Vgl. den in OC nicht abgedruckten Zusatz auf dem Titelblatt des Originaldrucks: „Absoluite, absoluite, Iudices Lugdunenes, eiusmodi monstra, & in opprimendo Christi rego pergite, vt pueri tandem, vestri sint iudices.“ 6

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

25

30

Nr. 3: Gentile, Confessio. Adnotationes. Protheses (um 1561) – Einleitung

5

10

15

20

25

101

wegen ihrer expliziten Berufung auf das reformatorische Schriftprinzip gefährlich war und dringend einer Widerlegung bedurfte.9 Angesichts der einhelligen Verurteilung seines Inhalts durch das evangelische Lager überrascht es nicht, dass der Lyoner Druck der Schriften Gentiles bald selten wurde, bevor er dann im Laufe der Zeit endgültig verschwand. Dass die ihm zugrunde liegenden Texte überhaupt erhalten sind, ist dem Berner Prozess Gentiles im Spätsommer 1566 zu verdanken. Im Verlauf des Prozesses hat man offenbar nicht nur die bei ihm gefundenen Bücher und Manuskripte gegen Gentile geltend gemacht,10 sondern auch weitere Handschriften zusammengestellt, derer man anderweitig habhaft werden konnte. Die Abschriften dieser Handschriften, die neben der „Confessio“, den Schriften „In symbolum Athanasii adnotationes“, „Protheses“, „Evangelica propositio“ und „Antitheses“ auch die „Propositiones de Deo et Trinitate“ des berühmten Siebenbürger Antitrinitariers Franz Dávid umfassen, werden im Cod. 122 der Berner Burgerbibliothek unter der Gesamtüberschrift „1566. Valentini Gentilis et Pauli Alciati negotium“ aufbewahrt. Die Frage, ob die kleinen Abschnitte „Evangelica propositio“ und „Antitheses“, mit denen der Gentile-Teil im Berner Cod. 122 schließt, zum Lyoner Druck gehörten, lässt sich weder verneinen noch bejahen: Die evangelischen Polemiken gegen das Büchlein Gentiles konzentrieren sich zwar allesamt auf die „Confessio“, auf „In symbolum Athanasii adnotationes“ und „Protheses“, ohne jene zwei zu erwähnen; dies ist aber angesichts des zusammenfassenden Charakters von „Evangelica propositio“ und „Antitheses“ nicht verwunderlich und stellt daher auch kein hinreichendes Argument gegen ihr Vorhandensein im Lyoner Druck dar. 2. Der Autor Valentino Gentile wurde um 1520 in Cosenza, Calabrien, geboren.11 Als ein humanistisch gebildeter Anhänger der Reformation verließ er 1557 Italien in Richtung Genf. Zusammen mit Giorgio Biandrata und Giovanni Paolo Al9 Vgl. zur Auseinandersetzung der lutherischen Theologen mit dem Lyoner Druck Gentiles und den antitrinitarischen Publikationen des aus Kleinpolen stammenden Gregor Paweá unsere Ausgabe Nr. 7: Gliczner, Societas et symbola (1565), bes. 256, Anm. 5 und 6; Nr. 10: Wigand, De Deo (1566), bes. 510– 536. Vgl. zur Problematisierung der Berufung Gentiles auf das Schriftprinzip unsere Ausgabe Nr. 4: Alesius, Assertio (1564), 142,10 –143,18. 10 Laut Aretius, Valentini Gentilis breuis historia, 11f, wurde die Anklage gegen Gentile aufgrund folgender bei seiner Festnahme konfiszierten Schriften geführt: ein handgeschriebenes Buch mit der Dedikation an den polnischen König Sigismund II. August, „Antidota“, Lieder von Gentiles Hand gegen die Trinität, ein italienisches und ein lateinisches Büchlein (libellus) zur Inkarnation Christi sowie der Lyoner Druck. 11 Vgl. zur Person und Wirken Gentiles: Trechsel, Die protestantischen Antitrinitarier 2, 316 – 373; Karl Benrath, Art. Giovanni Valentino Gentile, in: RE3 6 (1899), 517– 520; Cantimori, Italienische Häretiker, 216 –221; Hein, Italienische Protestanten, 169–178.183f; Christoph Strohm, Art. Valentino Gentilis (Gentile), in: RGG4 3 (2000), 684f.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

102

Nr. 3: Gentile, Confessio. Adnotationes. Protheses (um 1561) – Einleitung

ciati gehörte er in der Stadt Calvins zum Kreis der antitrinitarisch gesinnten Italiener, der den tritheistischen Ideen des Matteo Gribaldi anhing und der bald von den Obrigkeiten zerschlagen wurde. Gentile unterzeichnete nach einigem Zögern das am 18. Mai 1558 vom Genfer Konsistorium der italienischen Fremdengemeinde vorgelegte rechtgläubige Glaubensbekenntnis. Bald darauf distanzierte er sich jedoch davon und wurde im Sommer 1558 inhaftiert. Während des anschließenden Prozesses schwor er den antitrinitarischen Ansichten vordergründig ab und bekannte am 29. August den traditionellen trinitarischen Glauben. Aus der Haft entlassen, begab sich Gentile nach Farges zu Gribaldi, dann nach Lyon, wo er sich dem Studium der frühen Kirchenväter und der Präzisierung seines tritheistischen Gedankenguts in der (nicht mehr erhaltenen) Schrift „Antidota“ und in den in dieser Edition vorliegenden Texten widmete. Nach einem Intermezzo in Grenoble und einer zeitweisen Inhaftierung in Gex um das Jahr 1561 kehrte Gentile nach Lyon zurück. Auch hier für fünfzig Tage ins Gefängnis geworfen, konnte er abermals eine Freilassung erwirken, um im Sommer 1563 auf Aufforderung Biandratas hin nach Polen zu kommen. Die Ankunft Gentiles in Polen fiel zeitlich in die Endphase der Absonderung der antitrinitarischen ecclesia reformata minor von der an der traditionellen Trinitätslehre und Christologie festhaltenden ecclesia reformata maior. Die Nebenwirkungen des Lösungsprozesses bekam er, der sich zunächst in Kraków und seit Ende 1563 in PiĔczów aufhielt, unmittelbar zu spüren. Am 8. August 1564 verabschiedete Sigismund II. August auf Drängen der Vertreter der ecclesia reformata maior das Parczower Edikt, das alle antitrinitarisch gesinnten Ausländer des Königreichs verwies. Infolge der Exekution des Edikts im Jahr 1565 musste Gentile Polen verlassen, woraufhin er sich über Mähren und Österreich zu seinem letzten Schweizer Aufenthalt begab. Erneut in Gex angekommen, sandte Gentile am 11. Juni 1566 dem Landvogt Simon Wurstenberger ein Schreiben zu, dem er die Thesen für eine theologische Disputation zur Trinitätslehre beilegte.12 Von Wurstenberger gefangengesetzt und zum Prozess nach Bern überbracht, wurde Gentile nach fehlgeschlagenen Bekehrungsversuchen am 9. September 1566 zum Tod verurteilt und am darauffolgenden Tag enthauptet.

5

10

15

20

25

30

3. Inhalt Die „Confessio“ beginnt Gentile mit der Beteuerung, er wolle auf Aufforderung Wurstenbergers hin seinen Glauben aus der Heiligen Schrift gemäß den alten Bekenntnissen – Apostolicum und Nicaeno-Konstantinopolitanum – darlegen. Indem Gentile davon ausgeht, dass Vater, Logos und Heiliger Geist Bezeichnungen für drei substantielle res sind, grenzt er sich von dem 12

Diese Thesen sind nicht mehr erhalten.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

35

Nr. 3: Gentile, Confessio. Adnotationes. Protheses (um 1561) – Einleitung

5

10

15

20

25

30

103

Begriff „Trinität“, der eine abstrakte Vokabel sei, wie auch von der seiner Meinung nach unbiblischen, relationalen Auffassung der drei Personen durch Augustin und Calvin ab. Vornehmlich I Kor 8,6 und die Anfangsaussagen des Nicaeno-Konstantinopolitanums voraussetzend, wird anschließend eine subordinatianische Gotteslehre entwickelt, die eine mit der Aseität begründete Präeminenz Gott Vaters vor dem gezeugten Sohn und dem aus dem Vater hervorgehenden Heiligen Geist annimmt: Alle drei – Vater, Sohn und Heiliger Geist – seien der Natur nach Gott und daher eins (unum), aber allein Gott Vater, der keinen Ursprung kenne und die causa causarum darstelle, gelte als Į੝IJંࢡİȠȢ und unus Deus im strengen Sinn. Diese Auffassung stützt Gentile mit den entsprechenden Zitaten aus den Schriften der apostolischen Väter und der frühen Kirchenväter, wie etwa Ignatius, Justin, Irenaeus, Tertullian und Novatian, deren Trinitätslehre noch durchaus subordinatianische Elemente enthielt. Neben Invektiven gegen die Genfer Theologen im Allgemeinen und Calvin im Besonderen kommen in der „Confessio“ auch kurze christologische Passagen vor, die sich gegen die traditionelle Zwei-Naturen-Lehre richten und in ihrem positiven Aussagegehalt auf eine Vermischung der Prädikate des präexistenten Sohnes Gottes mit denjenigen des Menschen Jesu hinauslaufen. Die Abschnitte „In symbolum Athanasii adnotationes“ und „Protheses“ gehen in sachlicher Hinsicht über die Aussagen der „Confessio“ nicht wesentlich hinaus. Im erstgenannten wird der subordinatianische Tritheismus in Gegenüberstellung zu den einzelnen Sätzen des Athanasianums antithetisch umrissen mit dem Unterschied, dass sich Gentile hier etwas schärfer als in der „Confessio“ gegen das „filioque“ ausspricht. In den „Protheses“ wiederum legt er seine Ansichten thesenartig dar, wobei ihm Calvins Trinitätslehre, wie sie in der „Institutio christianae religionis“ von 1559 zu finden ist, vielfach eine Negativfolie abgibt. Strukturell ähnlich sind auch die beiden letzten Abschnitte „Evangelica propositio“ und „Antitheses“ zugeschnitten, welche die tritheistische Gotteslehre Gentiles zusammenfassen, indem sie den auf I Kor 8,6 beruhenden Satz, Gott Vater allein sei Į੝IJંࢡİȠȢ, von dem her alle Dinge stammten, im subordinatianischen Sinne entfalten. 4. Handschriften und Ausgaben

35

Der nicht erhaltene Druck wird in der vorliegenden Edition aus zwei lateinischen Manuskripten und Calvins „Impietas Valentini Gentilis“ rekonstruiert: A: Joannis Pauli Alciati et || Valentini Gentilis confessio. Enthalten in:

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

104

Nr. 3: Gentile, Confessio. Adnotationes. Protheses (um 1561) – Einleitung

1566. || Valentini Gentilis et || Pauli Alciati negotium, 98r–101r. B: Valentini Gentilis Itali Domini Iesu Christi serui || de uno Deo Patre, de unius Dei uero filio || & de Spiritu Sancto Paracleto Catholica || & Apostolica confessio, ad Illustrissimum || Dominum Simonem Wurstenber= || gerum Gaij praefectum dig= || nissimum.

5

Valentini Gentilis Itali || piae ac doctae in Symbolum || Athanasij adnotationes. Eiusdem protheses Theologiae. EVANGELICA propositio est. VERBI DEI PATRIS ET || PSEVDODEI TRINITA= || TIS ANTHITHESES.

10

Enthalten in: 1566. || Valentini Gentilis et || Pauli Alciati negotium, 102v–106r, 106r– 108v, 109r–110r, 110v, 111r. Vorhanden: BERN, Burgerbibliothek: Cod. 122.

15

C: PROTHESES EIVS. Enthalten in: IMPIETAS || Valentini GƝtilis de- || tecta, & palƗ traducta, || qui Christnj non sine || sacrilega blasphemia || Deum essentiatnj es- || se fingit. || Absoluite, absoluite, Iudices Lugdunenses, eius- || modi monstra, & in opprimendo Christi regno || pergite, vt pueri tandem, vestri sint iudices. || [Genevae: Conrad Badius] M. D. LXI. 106 Seiten 8°, 25– 41. Vorhanden: BASEL, Öffentliche Bibliothek der Universität: FP X 6:2. ABERDEEN, University Library: In pi 2089 j. CAMBRIDGE, Corpus Christi College Library: SP.406. CAMBRIDGE, University Library: Bb-.12.28(F). GENÈVE, Bibliothèque de Genève: Bc 2496 Rés. ITHACA [NY], Cornell University Library (Kroch Library Rare & Manuscripts): Rare Books; tiny DC111.C49. LAUSANNE, Bibliothèque Cantonale et Universitaire: TH 904 Rés. 16e C. LONDON, British Library: 847.i.11.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

20

25

30

Nr. 3: Gentile, Confessio. Adnotationes. Protheses (um 1561) – Einleitung

105

MOSKVA, Rossijskaja Gosudarstvennaja Biblioteka: S.t. 1561 8° Allig. 1. ROMA, Biblioteca Apostolica Vaticana: St. Pal. V 1766.3 WARSZAWA, Biblioteka Uniwersytecka: Sd.618.1665 adl. D: PROTHESES VALENTINI GENTILIS 5

10

15

20

25

30

35

Enthalten in: Valentini Gentilis teter- || RIMI HAERETICI || impietatum ac triplicis perfidiae & periurii, breuis || explicatio, ex actis publicis Senatus Geneuensis || optima fide descripta. || Earundem refutationes à doctissimis aetatis nostrae || Theologis scriptae, quarum elenchum proxima || pagina continet. || Eiusdem Gentilis extremae perfidiae, & iusti suplicij || de eo sumpti, historia seorsim est excusa. || Introite per angustam portam, || quoniam lata est porta, & spatiosa via, || quae abducit in exitinj. Mat. 7.13. || GENEVAE, || Ex officina Francisci Perrini. || M. D. LXVII. [1], 24, 139 Seiten 4°, 39 – 48. Vorhanden: AIX, Bibliothèque Méjanes: D 2737 und D 4376. BERN, Universitätsbibliothek: ZB Klein a 37:2 und ZB Theol 1333:1. BERN, Staatsarchiv (Preziosa): StAB A 2532/2. CAMBRIDGE, University Library: E*.11.24(D). DRESDEN, Sächsische Landesbibliothek – Staats- und Universitätsbibliothek: Th.ev.pol.255,1. EDINBURGH, National Library of Scotland: GG.3/2.21a. EDINBURGH, University Library: D*23.63. EGER, Föegyházmegyei Könyvtár: p. 127. GENÈVE, Bibliothèque de Genève: Bc 3315-3316 und CP BCa 51. GENÈVE, Musée Historique de la Réformation: A 87 (67) und A 87 (67)a. HANNOVER, Gottfried Wilhelm Leibniz Bibliothek: T-A 2674. KRAKÓW, Biblioteka JagielloĔska: Cim. 5347-5348. LAUSANNE, Bibliothèque Cantonale et Universitaire: 1G 1369 A Rés 16e und 1G 1369 Rés 16 e. LONDON, British Library: 1009.c.2. MOSKVA, Rossijskaja Gosudarstvennaja Biblioteka: MK; Genève Perrin 1567 4°. MÜNCHEN, Universitätsbibliothek: 0001/8 Döll. 9655. OXFORD, Bodleian Library: 4° G 14 Th.Seld. und S.13.3 (4) Th. PARIS, Bibliothèque Mazarine: 17102. PARIS, Bibliothèque Nationale de France: D2-1414. PARIS, Bibliothèque Sainte Geneviève: 4 D 2730 INV 2896 (P.1). ROMA, Biblioteca Angelica: Rari. I. 5. 10/1-2.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

106

Nr. 3: Gentile, Confessio. Adnotationes. Protheses (um 1561) – Einleitung

ROMA, Biblioteca Casatanense: VOL.MISC.2241.1-2. SIBIU, Biblioteca mitropolitana: Vi.o.b. ST. ANDREWS, University Library (Main Lib Spec Coll): TypSwG.B67PG. WASHINGTON [DC], Folger Shakespeare Library BT1350.B4 Cage Copy 1. ZÜRICH, Zentralbibliothek (Alte Drucke): M 114,2 und 18.199,5.

5

Spätere Abdrucke (ohne „Protheses“) in: Die protestantischen Antitrinitarier vor Faustus Socin. Nach Quellen und Urkunden geschichtlich dargestellt von F. Trechsel, Pfarrer zu Bechingen bei Bern. Mit einem Vorworte von C. Ullmann, Kirchenrath und Professor in Heidelberg, Zweites Buch. Lelio Sozini und die Antitrinitarier seiner Zeit, Heidelberg, Universitäts=Buchhandlung von Karl Winter 1844, 471– 488. Bei den Textabschnitten „Confessio“, „In symbolum Athanasii adnotationes“, „Evangelica propositio“ und „Antitheses“ folgt die vorliegende Edition im Wesentlichen der Textvariante B, weil sie in diesen vier Fällen den Text am vollständigsten wiedergibt. Die abweichenden Lesarten der Textvariante A werden im textkritischen Apparat berücksichtigt: A enthält lediglich eine unvollständige Abschrift von „Confessio“, die im Cod. 122 der Burgerbibliothek in Bern als Bekenntnis Alciatis und Gentiles der Textvariante B vorangestellt ist. Bei dem Textabschnitt „Protheses“ hingegen folgt die Edition der Textvariante C, die in textkritischer Hinsicht weitgehend identisch mit D ist. Ausschlaggebend dafür ist die Tatsache, dass in C der Text in der Gestalt geboten wird, in der er im nicht mehr erhaltenen Lyoner Druck Gentiles stand. Die im textkritischen Apparat festgehaltenen Unterschiede zwischen B und C sind z.T. nicht unerheblich. Abgesehen von kleineren Ergänzungen und Umformulierungen in C, fehlen in B die Protheses II, X, XI sowie XXXIIII, wobei in beiden Textvarianten auch die Reihenfolge der einzelnen Protheses variiert: In der Edition ist daher neben der römischen Zählung der Textvariante C in Klammern die arabische Zählung der Textvariante B zu finden. Bei der Angabe der Blattnummerierung folgt die Edition der Textvariante B – bis auf den Abschnitt „Protheses“, bei dem aufgrund der auf Textvariante C beruhenden Wiedergabe auf den Nachweis der ursprünglichen Seitenzählung verzichtet wird.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

10

15

20

25

30

107

Nr. 3: Gentile, Confessio. Adnotationes. Protheses (um 1561)

[102v:] Valentini Gentilis Itali Domini Jesu Christi serui de uno Deo Patre, de unius Dei uero Filio et de Spiritu Sancto paracleto catholica et apostolica confessio ad Illustrissimum Dominum Simonem Wurstenbergerum Gaji Praefectum dignissimum. 5

10

15

20

25

30

Illustrissime Praefecte, iussisti, ut quidquid de Trinitate sentirem, breuiter literis mandarem. Ego uero, etsi ea quaestio iustum volumen requirit ௅ neque enim potest res tanta parua pagella explicari –, conabor tamen pro uiribus, ut pij omnes intelligant nihil mihi prius aut antiquius esse, quam ut amplitudini tuae morem geram simulque ut cunctis pateat, meam fidem tum e scripturis [103r:] canonicis, tum etiam a catholicis symbolis ne latum quidem unguem recedere, sed me in omnibus et per omnia simplici Dei uerbo niti et euangelicam ueritatem profiteri, ut ex sequentibus cuilibet cordato lectori licebit iudicium facere. Ego Valentinusa confiteor coram Deo et omnibus pijs me ita syncero corde credere ac pro ueri Dei oraculis habere, quidquid continetur tam in libris canonicis Veteris et Noui Testamenti quam in utroque catholico symbolo, apostolico scilicet et Niceno, ut ne transuersum quidem digitum ab hac regia uia recedam. Contra uero non solum detestor omnes haereses, quas hactenus sancta mater ecclesia ex verbo Dei damnauit, uerum etiam ingenue fateor me nullam fidem adiungere cuilibet priuato homini, quamuis docto et in speciem pio, qui aliquo modo ab apostolica et prophetica doctrina uel recedit, uel illi aduersatur. Atque firmam spem habeo me in posterum – Deo dante – in hac euangelica confessione et uiuere et mori uelle. Itaque iuxta praescriptam regulam fateor me nullum Deum Trinitatem agnoscere, utpote sacris literis et catholicis symbolis prorsus incognitum. Quin potius assero esse merumb humanum commentum cum euangelica ueritate ex diametro pugnans. Siquidem euangelicac fides Patrem, Verbum et Spiritum Sanctum nomina esse TRIVM rerum substantialium, Trinitatem uero uocabulum minime substantiale, sed trium unitatis significatiuum esse credit, iuxta illud: „Tres sunt, qui testimonium dant in coelo, Pater, Verbum et Spiritus Sanctus et hi tres unum sunt.“1 Contra uero Caluinianae fides TRES illos rationales, intelligentes, tot admirandis operibus in scripturis patefactos nomina esse RELATIONVM, non substantiae, tantum uocabulum Trinitatisf

a e

Joannes Paulus: A. Hier beginnt der Text A. | b Nicht in A. | sophistica: A. | f Korrigiert aus „Trinitatem“ nach A.

c

catholica: A. |

1

d

Nicht in A.

I Joh 5,7f. Das von Gentile zitierte sog. „Comma Johanneum“ wurde von Erasmus von Rotterdam in der Erstauflage seiner Ausgabe des Neuen Testaments von 1516 fortgelassen, in der dritten Auflage aber wieder eingefügt. Vgl. Cornelis Augustijn, Art. Desiderius Erasmus, in: TRE 10 (1982), bes. 10,17f.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

d1.

Ioann. 5.d

108

Nr. 3: Gentile, Confessio. Adnotationes. Protheses (um 1561)

gcum

Augustinog substantiale nomen asserit.2 Quo sane nihil pugnantius cum euangelio dici potest. Praeterea si Trinitas esset Deus, non TRES iuxta propheticam et apostolicam doctrinam, sed QVATVOR existerent,3 quorum quilibet esset Deus. Quum itaque sacrosancta scriptura TRES tantum nobis proponat, nempe VNVM a se ipso Deum, uniuersitatis authorem, Patrem illum, a quo omnia,4 et vnum Dei Filium ante homnia secula nonh factum, sed genitum, Deum de Deo, lumen de lumine, Deum uerum de Deo uero, consubstantialem Patri, per quem omnia facta sunt, et vnum procedentem Spiritum Sanctum, omnia confirmantem et uiuificantem,5 necessario sequitur nouum Deum Trinitatem (qui unus Deus et Pater Domini nostri Iesu Christi non est, quia Filio caret, nec ab uno Deo genitus est, neque procedit) nihil aliud esse quami humanum commentum. Quin tantum abest, utj Deus sit, quod ne substantiale quidem nomen esse potest. Est igitur Trinitas non Deus, quia neque Pater, neque Filius, neque Spiritus Sanctus est, sed abstractum uocabulum a ternario numero deductum, quo nobis non quatuor, sed trium duntaxat substantialium illa perfecta et omnimoda VNITAS ostenditur ac designatur. [103v:] Et quoniam totius rei cardo (ut interim humana commenta silentio praetereamus) in hoc praecipue uertitur, fontem, principium et caput diuinae oeconomiae esse non Filium neque Spiritum Sanctum, sed Patrem illum, a quo omnia, dabo operam, quo veritas magis elucescat, ut ex Sabelliano atque Arriano errore confessio haec nostra euangelica esse astruatur. Sabellius6 ille haeresiarcha in diuinis unam tantumk substantialem personam asserebat eamque tribus nominibus praeditam esse dicebat. Itaque unum Deum trinomium constituens, eum nomine trino Patrem, Filium et Spiritum Sanctum appellabat. Vnde colligebat Patrem esse Filium et Spiritum Sanctum utrumquel. mNam si Pater est unus Deus, Filius unus Deus, Spiritus Sanctus quoque vnus et idem Deus,m necessario sequitur Patrem esse Filium, et Spiritum Sanctum Patrem esse et Filium, quia quae uni et eidem sunt eadem, inter se quoque eadem sintn necesse est. Quod sequenti exemplo lucidius patebit. „Verbum“, „Sermo“, „ȜંȖȠȢ“ nuncupationes sunt aeterni Filii Dei seu secundae personae Trinitatis. Et quoniam Verbum est aeternus Dei g- g

Nicht in A. | h- h secula non creatum nec factum: A. | i quam merum: A. | j ut unus: A. |k duntaxat: A. | l Patrem esse et Filium: A. | m- m Nicht in A. | n sint et conectantur: A.

2

Vgl. zu der problematisierten relationalen Auffassung der drei Personen Calvin, Institutio christianae religionis (1559) I, 13, 6 und 19, in: OS 3, 116,22–26 und 133,10–21; Augustinus, Enarrationes in psalmos LXVIII, 5, in: PL 36, 845; ders., De Trinitate V, 8 und 11–13, in: PL 42, 916f und 918–920 (= CChr.SL 50, 215,1–216,42 und 218,1–222,34). 3 Dieses Argument stammt von Joachim von Fiore, der seinerzeit Petrus Lombardus wegen dessen Auffassung, die Trinität sei als „summa quaedam res“ anzusehen, der Einführung der Quaternität bezichtigt hatte. Vgl. Hein, Italienische Protestanten, 172, Anm. 245. 4 Vgl. I Kor 8,6. 5 Vgl. Nicaeno-Konstantinopolitanum, in: BSLK 26,6–11; 27,1f. 6 Vgl. zu Sabellius unsere Ausgabe Nr. 1: Gonesius, De Deo et Filio eius (um 1560), 29, Anm. 7.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

25

30

Nr. 3: Gentile, Confessio. Adnotationes. Protheses (um 1561)

5

10

15

20

25

30

109

Filiuso et ȜંȖȠȢ idem Dei aeternus Filius, necessario sequitur, Verbum esse Sermonem țĮ੿ IJઁȞ ȜંȖȠȞ Sermonem esse et Verbum. Hanc eandem cantilenam, quam olim de uno Deo Patre, Filio et Spiritu Sancto psine ulla sophisticap canebat Sabellius ௅ proh dolor! – multi hodie impudenter et canunt et – quod omnino impium est – mordicus tuentur. Arrius7 contra Patrem, Verbum et Spiritum Sanctum trium rerum substantialium nomina esse occinebatq. Verumtamen quia realemr ex uno Deo generationem et processionem negabat, addebat IJ੽Ȟ ਕȞIJȚijȦȞ੽Ȟ diuersae naturae. Itaque quum vnum tantum numero ac natura Deum praedicaret satisque constet ex sacris literis Patrem, Verbum et Spiritum Sanctum TRES numero esse, consequenter Filium ets paracletum ੒ȝȠȠȣı઀ȠȣȢ Patri esse inficiabatur eosque ex diuinae naturae consortio impie excludebat. Quamobrem cupiens ego in hac mea confessione horum haeresiarcharum aduersos scopulos tutot euitare et christianam pietatem sine fuco profiteri, sic cum Nicena synodo in Spiritu Sancto congregata clara voce confiteor: CREDO IN VNVM DEVM, non in trinomium illum Sabellij, quem iampridem damnauit ecclesia, unec in unum Deum trinum, tripersonatum seu ex tribus personis constitututumu, quem nemo ex vpatriarchis etv prophetis cognouit, neque Christus patefecit, neque apostoli praedicarunt, sed CREDO IN VNVM DEVM, PATREM OMINPOTENTEM, CREATOREM COELI ET TERRAE, VISIBILIVM OMNIVMw ET INVISIBILIVM.8 Credo, inquam, in hunc unum, xsolum, uerumx, simplicissimum et a seipso Deum, hac peculiari nota ab humanis commentis discretum, quod esty uerus, proprius [104r:] et naturalis Pater Domini nostri Jesu Christi, qui etz eum Patrem suum esse testatus est9 et nobis colendum atque in suo nomine inuocandum proposuit.10 Quod si quis Christum ingeniti et interminati Dei naturalem Filium neget, dicat saltem, cujus Dei erit Filius, ut, iuxta aillud Johannisa, in eum credamus: „Haec autemb“, inquit, „scripta sunt, ut credatis, quod Iesus est Christus ille cFilius illiusc Dei, et ut credentes uitam habeatis per nomen eius.“11 Sed quispiam fortasse dicet me, dum nimio studio Sabellium uito, vltro in Arrij sententiam concedere dipsumque Christum cum paracleto prorsus e diuinitate excludered. Falleris, quisquis es. Nam scriptura non uocat Christi

o

Filius, Sermo quoque aeternus Dei Filius: A. | p- p citra ullam sophisticam: A. | q asserebat: A. hypostaticam: A. | s Nicht in A. | t Nicht in A. | u- u nec in cujusdam novum Deum indefinitum, trinum, tripersonatum, distinctum in tres personas seu tres personas continentem: A. | v- v Nicht in A. | w Nicht in A. | x- x Nicht in A. | y Ergänzt aus A. | z Nicht in A. | a- a Joannis monitum: A. b Ergänzt aus A. | c- c Nicht in A. | d- d Nicht in A. r

7

Vgl. zu Arius unsere Ausgabe Nr. 1: Gonesius, De Deo et Filio eius (um 1560), 28, Anm. 5. Gentile zitiert die Anfangsaussagen des Nicaeno-Konstantinopolitanums, BSLK ௅ 9 Vgl. Joh 10,36. 10 Vgl. Joh 15,16; 16,23. 11 Joh 20,31. 8

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

110

kCap.k

44

lCap.l

46

Deut. 6. Joan. 8. rMalach.r

cap. 2

1. Cor. 8 Gal. 3. 1. Tim. 2. Eph. 4.

Ignatiust

Nr. 3: Gentile, Confessio. Adnotationes. Protheses (um 1561)

Patrem cum Arrio vnum Deum ratione numeri et naturae (cum Pater, Filius et Spiritus Sanctus tres sunt numero, quorum quilibet est natura Deus), sed intelligit Patrem esse unum praerogativae Deum ratione originis, autoritatis țĮ੿ IJોȢ Į੝IJȠȣı઀ĮȢ Nam quum Verbumf quidem immediate, paracletus uero mediate ante omnia secula per aeternam generationem et processionem citra ullam autoris diminutionem ab vno Deo et Patre ineffabiliter originem ducant, solus Pater originem nesciens est, omnino infinitus siue interminatus, principium sine principio, causa causarum,g supra quem nullum inuenitur NVMEN, nullus Deush trinus aut trinomius, nulla essentia, nulla deitas, sed omnia, quaecunque sunt, eius sunt, iin eo mouentur12 eti ab eo solo dependentj. Quamobrem sic clamat apud Esaiam 44.: „Ego sum primus et ego sum novissimus et absque me non est Deus.“13 Rursus: „Ego sum Deus et nullus vltra Deus, nec est similis mihi.“14 Quae sententiae et aliae his similes permultae non nisi in Į੝IJંࢡİȠȞ Patrem competunt, qui solus est etm Filii et Spiritusn essentiator et ratione originis omnino incomparabilis. Quomodo enim Filius, qui essentiatorem Patrem, suae natiuitatis autorem et caput suum agnoscit, diceret: „Absque meo non est Deus“, et: „Quis similisp?“ De eo quoque Moses ait: „Audi Israël, Dominus Deus noster, Deus unus est.“15 qHunc Christus ipse vocat Patrem suum dicens: „Est Pater meus, qui me glorificat, quem vos dicitis, quia Deus noster est.“q16 Et Malachias: „Nunquid non Pater VNVS omnium nostrum? Nunquid non Deus unus creauit nos?“17 Sed omnium dissertissime apostolus explicat dicens: „Nam etsi sunt, qui dicantur Dii siue in coelo, siue in terra – quemadmodum sunt Dii multi et domini multi ௅ nobis tamen vnus est Deus Pater ille, a quo omnia et nos in illum.“18 Item: „Mediator autem vnius non est at Deus unus est.“19 Item: „Vnus enim Deus, unus etiam mediator Dei et hominum, homo Christus Jesus.“20 Et alibi: „Vnus Dominus, vna fides, vnum baptisma, VNVS Deus et Pater omnium, qui est super omnia, ets per omnia et in omnibus nobis.“21 Hanc altissimi Dei Patris EMINENTIAM et supremum in Trinitate gradum divus Ignatius, Christi martyr celeberrimus et Johannis euangelistae discipu-

Nicht in A. | f ȜંȖȠȢ A. | g causarum, auctor et monarcha omnium visibilium et invisibilium: A. | h Deus indefinitus, seu: A. | i- i Nicht in A. | j dependent et ad eum unum referuntur: A. k- k Esa:: A. | l- l Esa:: A. | m Nicht in A. | n Spiritus Sancti: A. | o Ergänzt aus A. | p similis est mihi: A. | q- q Nicht in B. | r- r Nicht in B. | s Nicht in A. | t Nicht in A.

e

12 13 14 15 16 17 18 19 20 21

Vgl. Act 17,24.28. Jes 44,6. Jes 46,9. Dtn 6,4. Joh 8,54. Mal 2,10. I Kor 8,5f. Gal 3,20. I Tim 2,5. Eph 4,5f.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

25

30

Nr. 3: Gentile, Confessio. Adnotationes. Protheses (um 1561)

5

10

15

20

111

lus, qui etiam Christum in carne vidit et cum beatissimau virgine locutus est,22 in cunctis suis scriptisv enixe testatur, praesertim ad Philippenses et in ea, quam ad Tarsenses scribit epistola. Vbi haecw de Christo leguntur: „Et quia non est ipse ille, qui esty super omnia Deus, sed Filius ipsius, qui et ascendere se ad eum profitetur dicens: ,Ascendo ad Patrem meum et ad Patrem vestrum, ad Deum meum et adz Deum vestruma.‘“23 Haecb Ignatius. Qui etiam ad Magnesianosc scribensd asserit [104v:] IJઁȞe ȜȩȖȠȞ vnius Dei Filium, esse uerbum non prolatiuum, sed substantiale, non glocutionem articulatae uocisg, sed substantiam genitam in omnibus obsequentem suo genitori.24 Idem facit quoque Iustinus philosophus et martyr in Dialogoi cum Tryphone Iudaeo et in Apologijs ad Senatum Romanum et Antonium Pium Augustum.25 Item diuus Irenaeus in quinque libris aduersus haereses26 et plerique alii veteres ecclesiastici scriptores, quos longum esset recensere. Inter quos Tertullianus, grauissimus autor, in libello de Trinitate 1diserte explicat1 Christi diuinitatem plurium Deorum concursumm Patri non facere nec illi unius Dei titulumn eripere posse, quum ab eo suam originem ducat totusque dependeat.27 Nam oministri Geneuenseso unum illum, solum, simplicissimump altissimum et uiuentem Deum non ab origine, autoritate țĮ੿ Įʌઁ IJોȢ Į੝IJȠȣı઀ĮȢ cum prophetis, apostolis et cumq orthodoxis scriptoribus, sed eum a rsingulari nume-

u

beata: A. | v literis: A. | w inter cetera haec verba: A. | x- x Nicht in A. | y est in omnibus et: A. Nicht in A. | a vestrum, et paulo post: Ergo alius est ille, qui subiecit Filio omnia et qui erit omnia in omnibus, et alius Filius, cui subiecta sunt omnia: A. | b Haec ibi: A. | c Magnesios: A. d scribens diserte: A. | e Nicht in A. | f- f Nicht in A. | g- g articulatae vocis sermonem siue locutionem: A. | h Nicht in A. | i colloquio: A. | j Nicht in A. | k Nicht in A. | 1- 1 non obscure ostendit: A. | m controuersiam: A. | n titulum et praerogatiuam: A. | o- o nostri aduersarij: A. p uerum: A. | q Nicht in A. | r- r singularitate substantiae: A. z

22 Gentile nimmt Bezug auf den Brief des Ps.-Ignatius an Maria. Vgl. Ps.-Ignatius, Ad S. Mariam virginem, in: PG 5, 943f. 23 Übersetzung aus dem griechischen Original. Vgl. Ps.-Ignatius, Ad Tarsenses V, in: PG 5, 892 B. Ps.-Ignatius zitiert in seinem Brief Joh 20,17. 24 Die zitierte Stelle ist ein späterer Zusatz zu dem (echten) Brief des Ignatius an die Magnesier. Vgl. Ignatius, Ad Magnesios VIII, in: PG 6, 765 B, mit Lindemann/ Paulsen, Die apostolischen Väter, 194,30–196,2. 25 Gentile sieht sich vom subordinatianischen Denken Justins besonders bestätigt. Vgl. Hein, Italienische Protestanten, 175. 26 Bereits im Jahr 1558 hatte Gentile zahlreiche Exzerpte aus der Schrift „Adversus haereses“ des Irenaeus von Lyon zusammengestellt und sie den Genfer Theologen vorgelegt. Vgl. Impietas Valentini Gentilis (1561), in: CR 37 (= OC 9), 394–396. 27 Vgl. Novatian, De Trinitate XXXI, in: PL 3, bes. 951 A (= Weyer, 200): „Patri suo originem suam debens, discordiam divinitatis de numero duorum Deorum facere non potuit, qui ex illo, qui est unus Deus, originem nascendo contraxit.“ Gentile geht noch davon aus, dass die von ihm zitierte Schrift „De Trinitate“ von Tertullian stammt. Er stützt sich hierbei entweder auf die Pariser Ausgabe der Schriften Tertullians durch Martin Mesnart (1545) oder auf die 1550 in Basel erschienene analoge Edition Sigismund Ghelens: Beide schreiben Novatians Schrift „De Trinitate“ Tertullian zu. Vgl. Weyer, Einleitung, 16.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

xEpist.

7x

fEpist.

6.f

Justinush Irenaeusj Tertullianusk

112

Nr. 3: Gentile, Confessio. Adnotationes. Protheses (um 1561)

ror in diuina natura cum Arrio et Mahomete unum tuentur.28 Quorum quidem ratio si uera esset, non dubium est (quando solus Pater in sacris literis hoc titulo insignitur), quin Arrius et Mahometes vicissent. Quare perperam illi quidam a ssubstantiali numeros arguunt dicentes: „VNVS est Deus; PATER est Deus, Filius Deus et Spiritus Sanctus item Deus; ergo Pater, Filius et Spiritus Sanctus sunt unus Deus.“29 Quum potius tsecundum scripturast ab origine et auctoritate hoc modo arguendum est: „VNVS est Deus sineu ullo principio et universitatis autor; solus Pater omnino originem nescit et ab eo sunt omnia; ergo solus Pater est ville Deus unusv.“ Atque hinc clare patet Tertulliani sententiam esse uerissimam. Nam si is est vnus Deus, qui sinew ullo principio inuentus est,x Filius, qui principium et caput suum Deum Patrem agnoscit, ideo duos Deos facere non potesty, quia, ut ille ait, „nec duas origines fecit“,30 licet et ipse sit uerus Deus de uero illo Deo, hoc est non quia Į੝IJંࢡİȠȢ, sed qua Dei Filius, quiaz Dei Filium esse et Į੝IJંࢡİȠȞ esse pugnantia sunt. aFrustra igitur noui sophistae vel plures Deos ex Patris et Filij substantiali distinctione vel Christi exclusionem ex paterna eminentia induci cauillantur, cum plane constet, eiusmodi cauillos iam inde a crescenti ecclesia fuisse ab Ignatio cum alijs erroribus comprehensim damnatos et a Tertulliano postea fusius confutatos.a Eadem est ratio de Spiritu Sancto, quia bhi TRES non diuisib – nihil substantiale enim ab immensa Patris substantia cdiuidi autc separari potest, necd ipsi quidem daemones, nisi consensu et voluntate –, sede vnum sunt,31 id est vnius eiusdemque naturae, deitatis, plenitudinis, virtutis, bonitatis, charitatis, sapientiae, iustitiae, perfectionis, uoluntatis et imperij. Recte igitur scriptura dicit: „Et hi TRES unum sint“,32 non autem VNVS, quia tresf numero sine contradictione subiectig vnus numero esse non possunt. Quod si Pater, Filius et Spiritus Sanctus VNVS simpliciter non sunt nec dicuntur, simpliciterh

s- s

singularitate substantiae seu a singulari numero substantiali: A. | t- t iuxta scripturarum tenorem: A. | u absque: A. | v- v unus ille Deus: A. | w absque: A. | x est, certe: A. | y potuit: A. | z siquidem: A. | a- a Nicht in B. | b- b cum ambo a Patre contineantur non ab eo diuisi: A. | c- c fringi ac: A. | d Korrigiert aus „ne“ nach A. | e sed hi tres: A. | f tres substantiali: A. | g in subiecto: A. h similiter: A. 28 So exemplarisch Calvin, Institutio christianae religionis (1559) I, 13, 25, in: OS 3, 145,12–14: „Atqui ex scripturis docemus unum essentialiter Deum esse, ideoque essentiam tam Filii quam Spiritus esse ingenitam (...)“ Vgl. zur theologiegeschichtlichen Herkunft dieser Ansicht und ihrer Formulierung in dem Sentenzenwerk des Petrus Lombardus (I, 1, 5): Hein, Italienische Protestanten, 172, Anm. 245. 29 Das Zitat lässt sich wörtlich nicht verifizieren. Es scheint vielmehr eine Quintessenz der Beweisführung der Genfer Pfarrer zu sein, die sie 1558 dem eingekerkerten Gentile schriftlich vorlegten. Vgl. Impietas Valentini Gentilis (1561), in: CR 37 (= OC 9), bes. 402. 30 Novatian, De Trinitate XXXI, in: PL 3, 951 B (= Weyer, 202). 31 Vgl. Tertullian, Adversus Praxean XXV, in: PL 2, 188 A (= FChr 34, 224,12–16). 32 Das sog. „Comma Johanneum“ zu I Joh 5,7f.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

25

Nr. 3: Gentile, Confessio. Adnotationes. Protheses (um 1561)

5

10

15

20

25

113

quoque cum adiuncto non sunt neque dicuntur VNVS Deus, icum unus Deus, ut supra ostensum est,i ratione joriginis sitj Pater ille, a quo omnia.33 [105r:] Hactenus de unius Dei Patris eminentia et praerogatiua, quanta potuimus breuitate, disseruimus. Superest iam, ut de vero Christo aliquid addamus. Iidem kGeneuenses ministri, qui hoc nomine uere Antithei et Antichristi dici possuntk, non modo incognitum Deum supra Christi Patrem tuentur, verum etiam ita ex unicol Christo TERGEMINVM faciunt, vt nullus sit uerus et naturalis Dei Filius. Pudet me scribere, quam foede vnicum Christum lacerentm, dum illum nunc ut Deum, nunc ut Filium, nunc ut ex uirgine natumn considerant. Primo ut Deum Į੝IJંࢡİȠȞ esse contendunt, ergo ea ratione erit ingenitus et consequenter non Filius. Deinde, quando istis Pater et Filius ad aliquid relationum nomina sunt non substantiae, ipsum non uere, proprie et simpliciter Dei Filium, sed Patris, hoc est uanae relationis Filiumo praestigiantur. Postremo Christum uirginis et relatiui uocabuli Patris Filium fateantur necesse est. Quapropter nihil est, quod relatores isti apud populump eorum fucum minime sentientem plenis buccis Christum Dei Filium praedicentq, quum certum sit, se id praestigiose credere, hoc est non quar Deus uere et propries Filium genuerit, sed quat relatio Pater ad se, ut aiunt, Deus est.34 Atqui hi sunt, qui mev a Christi fide defectionis reum pronuntiarunt,35 quum ipsi manifeste Patrem et Filium negent. Porro nos Christum vnius altissimi et uiuentis Dei aeternum Filium ita in tempore ex uirgine regenitum confitemur, ut non wdiscissus aut tripartitusw, sed unus idemque Christus sit Dei et uirginis unigenitus Filius, consubstantialis Deo Patri secundum diuinitatem et consubstantialis nobis secundum humanitatem.36 Est itaque Christus indiuiduum compositum nonx ex partibus ut homo, sed naturaliter regenitum. Non enim subsistebat homo ut yVerbum, unde fieret compositioy, aut Verbum simul cum homine coepit esse, sed aeternus ille Sermoz, qui in principio erat Deus apud illum Deum,37 a quo omniaa,38 naturaliter carnem induit et homo

i- i

ut ostensum est: B. | j- j authoritatis et originis non sit neque tripersonatus neque trinomius, sed: A. | k- k aduersarij nostri pleni sophistices: A. | l uno: A. | m discerpant seu potius in alium Christum, qui non est uiuentis Dei Filius, transforment: A. | n natum seorsim: A. | o Filium esse: A. p ignorantem plebem: A. | q clament: A. | r qua altissimus: A. | s proprie ante secula ȜȩȖȠȞ A. t qua uana illa: A. | u- u Nicht in A. | v Nicht in B. | w- w non tripartitus aut in alium transformatus: A. | x non tamen: A. | y- y Verbo in eum descendete fieret ex integris personis compositio: A. z ȜંȖȠȢ A. | a omnia, in virginis utero: A. 33

Vgl. I Kor 8,6. Vgl. Calvin, Institutio christianae religionis (1559) I, 13, 19, in: OS 3, 133,11–13. 35 Vgl. Impietas Valentini Gentilis (1561), in: CR 37 (= OC 9), 399. 36 Gentile verbindet auf eigenwillige Art und Weise Formulierungen des Nicaeno-Konstantinopolitanums („consubstantialis Patri“) mit denjenigen des Athanasianums („secundum divinitatem ... secundum humanitatem“). Vgl. BSLK 26,10f und 29,31f. 37 Vgl. Joh 1,1f. 38 Vgl. I Kor 8,6. 34

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

uVide dist. 19. lib. 1. cap. 13. adauctae instituti.u

114

tIohan:

17.t

Nr. 3: Gentile, Confessio. Adnotationes. Protheses (um 1561)

factus est. bIdeoque non duplicem personam in Christo, sed humanam naturam a diuina aeternaque persona naturaliter assumptam asserimus et praedicamus.b Quarec non recte dicitur: „Christus Dei constat ex Verbod et homine, sicut ehomo Petruse constat ex animo et corpore.“ Neque: „Verbumf Christi et homo Christi vt ganimus hominis et corpus hominisg.“ Contra uero ideoh dicimus: „Christus est Deus-homo et homo-Deus.“ Non autem: „Petrusi homo est animus-corpus et corpus-animus.“ Quia Verbumj ita per incarnationis mysterium Immanuel est, ut kDei substantiam non mutarit, sed formam, utk ambarum naturarum attributa let proprietatesl sint propriae et naturales unius eiusdemque subiecti. Vnde non minus Dei sanguinem et carnem, quam diuinitatem hominis Iesu mproprie et sinem ullo tropon dicimus et confitemur. Nisi enim sanguis et caro Christi uere et proprie Dei sanguis et caro essent, ocerte haec improprieo expiatrix hostia diceretur, pet ille nonp purgaret nos a peccatis nostrisq, quemadmodumr nec homo Jesus sremitteret nobis peccatas, nisi homo-Deus esset. [105v:] Quum igitur Christus ipse apertis tibiis uitam aeternam in eo sitam esse praedicet, ut cognoscamus et confiteamuru coelestem illum Patrem solum a seipso essev Deum et eum Christum, quem ille misit,39 meas partes esse duxi, ut uerum Patrem verumque Filium iuxta catholicam et apostolicam doctrinam sine ullo fuco confiterer. Faxit illew Deus Optimus Maximus, ut de re tanti momenti non magistrali, xid est Caluinianox more, sed, ut par est, ex uerbo Dei iudicium fuity. Ex his, Praefecte Illustrissime, facile intelligi potest, quam inique Iohannes Caluinus cum sua schola me pertinacem haereticum pronunciarit,40 quod eorum sophisticum ac tripartitum Christum reiecerim quodque Patrem illum, a quo omnia,41 non inanem personam, residentem in nescio quo sterili, ocioso et ignoto Deo, sed iuxta canonicas scripturas VNVM esse Deum, vltra quem non est alius,42 disertis uerbis confessus sum. Sed haec mea robustissimaz argumenta e sacris literis petita apud eos, qui non ratione ac Dei uerbo, sed ferro et igni disputant,43 ne hilum quidem profecerunt. Et quamuis contra Michaëlem Seruetum de Trium reali distinctione (nisi praeterea quartam ilNicht in B. | c Quamobrem: A. | d ȜȩȖ૳ A. |e- e Alexander Philippi: A. | f ȜંȖȠȢ A. | g- g animus Alexandri et corpus Alexandri: A. | h ideo recte: A. | i Alexander: A. | j ȜંȖȠȢ A. | k- k non mutata Dei substantia hominis formam sumpserit, vtque: A. | l- l ac partes: A. | m- m absque: A. n tropo proprie: A. | o- o neque haec sane uere: A. | p- p neque ille: A. | q Nicht in A. | r quemadmodum etiam: A. | s- s potestatem haberet remittendi peccata: A. | t- t Nicht in B. | u confiteamur non uana hominum idola, sed: A. | v Nicht in A. | w Nicht in A. | x- x Nicht in A. | y fiat: A. An dieser Stelle endet A. | z Korrigiert aus „robustima“. b- b

39

Vgl. Joh 17,3. Vgl. Impietas Valentini Gentilis (1561), in: CR 37 (= OC 9), 399. 41 Vgl. I Kor 8,6. 42 Vgl. Jes 44,6 und 46,9. 43 Eine Anspielung auf die Verbrennung Michael Servets, die 1553 in Genf auf Anklage Calvins hin erfolgt war. Vgl. Jerome Friedman, Art. Servet, Michael, in: TRE 31 (2000), 173,38–44. 40

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

25

30

Nr. 3: Gentile, Confessio. Adnotationes. Protheses (um 1561)

5

10

15

20

25

115

lam rem sibi retinerent) mecum sentiant,44 nunc tamen aduersus me reuoluto pallio Prothei45 isti modo non Serueti sententiam tuentur. Neque hac nostra confessione ullo modo Caluini famam uel eleuare uel extenuare intendimus. Jngenue fatemur, Deum illius opera usum uberrimos fructus in vniuersa Gallia protulisse, tantum – quando propter hanc ueritatem tuendam multi pij46 publica praeconis uoce Geneua eiecti traductique ac meris calumniis onerati sunt – hoc unum eius cultores admonitos uelim, ut illum hominem esse agnoscant neque id omne spiritum esse, quod ab ipso scribitur uel dicitur et agitur, denique quod errare possit. Quod si adhuc impeccabilem esse credant, meminerint, Petrum post acceptum iam Spiritum errasse et Pauli correptionem patienter tulisse,47 dominum Lutherum quoque tam eximium Christi apostolum in tot Cimmeriis tenebris48 de coena Domini non satis recte sensisse.49 Quare nihil minus conuenit, quam ut carnem pro spiritu uenditemus. Caeterum ecclesiarum pastores, qui sub ditione illustrissimorum principium Bernatum suo ministerio funguntur, omnes ut eximios Dei ministros agnosco et ueneror, quibus etiam omnem charitatis et obedientiae obsequium polliceor, modo agnitam ueritatem me deserere ne cogant. [106r:] Equidem quod ad me attinet, omnes religioso animo fero ac christiano amore complector, expectans, donec illis lux maior affulserit, tantumque abest, ut quemquam in mea uerba iurare cogam, quod si quis eorum mihi ex uerbo Dei saniorem doctrinam uel digito indicarit, recipio me statim, extemplo e uestigio toto pectore in meliorem sententiam concessurum. Faxit Dominus, ut fascinatos mortalium oculos ita spiritu suo aliquando aperiat, ut tandem omnes e tam graui lethargo excitemur ualeamusque ex sacrarum literarum fonte nullum alium Į੝IJંࢡİȠȞ cognoscere et confiteri, quam unum illum simplicissimum Deum et Patrem Domini nostri Iesu Christi. Cui cum Filio et Spiritu Sancto paracleto sit laus et gloria in omnem perennitatem. Amen.

44 Gentile grenzt sich von der modalistischen Fassung der Trinitätslehre ab, die Servet in seinen Frühschriften „De Trinitatis erroribus“ (1531) und „Dialogorum de Trinitate libri duo“ (1532) verfocht. Vgl. Benrath, Antitrinitarismus, 53; Jerome Friedman, Art. Servet, Michael, in: TRE 31 (2000), 174,7–31. 45 Proteus, ein dem Poseidon untergeordneter Gott des Meeres, zeichnete sich durch seine Wandlungsfähigkeit aus. Vgl. Hans Herter, Art. Proteus, in: Der Kleine Pauly 4 (1979), 1196f; Homer, Odyssee IV, 455–460. 46 Gemeint sind in erster Linie Giorgio Biandrata und Gianpaolo Alciati della Motta. Vgl. zu ihrem Konflikt mit Calvin und ihrer anschließenden Flucht aus Genf im Jahr 1558: Hein, Italienische Protestanten, 149–152. 47 Vgl. Gal 2,11–14. 48 Nach griechischer Mythologie war das Land der Kimmerier beständig von Nacht und Nebel umhüllt. Vgl. Homer, Odyssee XI, 14–19. 49 Wie die meisten italienischen Dissenters lehnt Gentile Luthers Abendmahlslehre ab.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

116

Nr. 3: Gentile, Confessio. Adnotationes. Protheses (um 1561)

Illustrissimus Dominus Praefectus, hac mea confessione accurate lecta et diligenter expensa, iussit me ea conditione abire, ut, quoties super ea quaestione meam praesentiam desiderabit, debeam coram eo statim comparere. Quod bona fide polliceor me praestaturum Idem, qui supra, Valentinus Gentilis Italus manu propria.

5

Valentini Gentilis Itali piae et doctae in Symbolum AthanasƋ adnotationes.

Fides catholica

Fides sophistica

Nouus Deus

Athanasius 1. Quicunque uult saluus esse, ante omnia opus est, ut tenet catholicam fidem. 2. Quam nisi quisquam integram inuiolatamque seruauerit, absque dubio in aeternum peribit. 3. Fides autem catholica haec est, ut VNVM Deum in Trinitate et Trinitatem in unitate veneremur.

Gentilis Recte monet, modo quae recta sunt doceat.

10

Habet zelum Dei, sed non secundum scientiam.

Reponendum „sophistica“ pro „catholica“, nam fides catholica confitetur vnum Deum Patrem omnipotentem, vnum Dominum Jesum Christum Filium eius unigenitum et vnum Spiritum Sanctum paracletum, tres spiritus realiter distinctos, sed ratione naturae et attributorum omnino indiuiduos. Contra uero sophistica fides veneratur et colit quartum quendam nouum Deum in tribus personis et tres personas in nouo Deo. Nouus enim Deus est, qui supra Patris personam constituitur neque vlla trium personarum esse potest. [106v:] 4. Neque confundentes per- Explicent Athanasiani, quid sibi uelit sonas, neque substantiam separan- secundum huius uersiculi membrum. tes. Equidem pro eo reponerem: „Neque naturam ac naturalia attributa distinguentes.“ Nam ubi est horum perfecta vnitas, ibi nulla erit hypostaseȦȞ separatio. 5. Alia est enim persona Patris, alia Si intelligentes ac loquentes personas asserit, nempe secundum substantiam Filii, alia Spiritus Sancti. orthodoxe quidem, sin minus, sophistice. Vide prothesin 26. et 28.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

15

20

25

30

35

Nr. 3: Gentile, Confessio. Adnotationes. Protheses (um 1561)

5

10

15

20

25

30

35

117

6. Sed Patris et Filii et Spiritus Hic versiculus maiori indiget expliSancti una est diuinitas, aequalis catione. Nam quamuis Pater, Filius et gloria, coaeterna maiestas. Spiritus Sanctus tres sunt vnius diuinitatis et naturae, non tamen vnius sunt ordinis et gradus. Filius enim ordine et gradu Spiritum praecedit, Pater autem vtrunque. 7. Qualis Pater, talis Filius, talis Recte satis, quia eiusdem deitatis, sed Spiritus Sanctus. non idem Deus. Omne enim simile et aequale non est idem. 8. Jncreatus Pater, increatus Filius, ȉȩįİ ʌȐȡİȡȖȠȞ. Nam in diuina oecoincreatus Spiritus Sanctus. nomia nihil est creatum, sed tantum ingenitum, genitum et procedens. 9. Jmmensus Pater, immensus Hae quinque sequentes propositiones Filius, immensus Spiritus Sanctus. uerae quidem sunt, earum autem illatiuae exceptiones omnes falsae. 10. Aeternus Pater, aeternus Filius, Vera, sed solus Pater ਕȖ੼ȞȘIJȠȢ, i. e. siaeternus Spiritus Sanctus. ne ulla origine siue sempiternus. Vide Tertull: de Trinitate.50 11. Et tamen non tres aeterni, sed Falsa, quia licet vnus tantum sit aeterunus aeternus. nus, non principiatus seu potius sempiternus, recte tamen genitor, genitus et procedens tres dicuntur aeternae substantiae intelligentes, incommunicabiles, hoc est tres aeterni spiritus, congruo ordine et gradu distincti. [107r:] 12. Sicut non tres increati, Falsa, quia etsi non tres immensi, non sed nec tres immensi, sed vnus in- propterea non tres increati tamen et creatus et vnus immensus. consequenter tres aeterni. Haec enim conferunt ad substantiam vniuscuiusque personae, illud etiam ad naturam. Quare ratione personarum vnus duntaxat est immensus, immobilis et incircunscriptibilis, Pater ille, a quo omnia,51 ratione uero naturae et attributorum TRES sunt vnius eiusdemque immensitatis seu potius immensae infinitaeque virtutis.

50

Vgl. Novatian, De Trinitate XXXI, in: PL 3, 951 B (= Weyer, 202): „(...) Deus solus Pater est, qui extra originem est (...)“ 51 Vgl. I Kor 8,6.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

Ordo et gradus in Trinitate

Solus Pater ਕȖ੼ȞȘIJȠȢ

Vnus aeternus sine principio

Tres aeterni spiritus

Vnus spiritus tantum immensae substantiae

118

Nr. 3: Gentile, Confessio. Adnotationes. Protheses (um 1561)

13. Similiter omnipotens Pater, om- Vera. nipotens Filius, omnipotens Spiritus Sanctus. 14. Et tamen non tres omnipotentes, Falsa, quia non tres omnipotentes, sed sed unus omnipotens. unus. Aperte, quaeso, explicent Athanasiani, quisnam sit vnus ille omnipotens. Ego vero fateor tres esse vnius eiusdem omnipotentiae. 15. Jta Deus Pater, Deus Filius, Vera, modo Deus praedicatum sit, non Deus Spiritus Sanctus. subiectum. Pater uero vnus Deus, nempe solus ਕȖ੼ȞȘIJȠȢ et inuisibilis, Filius Dei genitus et in carne manifestatus, Spiritus Sanctus Deus procedens, TRES scilicet eiusdem deitatis et perfectionis. 16. Et tamen non tres Dii, sed est Falsa, quia etsi unus Deus, non tamen aut tripersonatus iste Athanasianorum, vnus Deus. aut trinomius Sabellii,52 sed ratione originis țĮ੿ IJોȢ ਕȣIJȠȣı઀ĮȢ Pater ille, a quo omnia.53 Neque per id non est Filius Deus et Spiritus Sanctus Deus, quum tres sunt rationales intelligentes eiusdem deitatis, tres, inquam, aeterni spiritus, non tres Dii, siquidem Filii et paracleti diuinitas vni Deo Patri plurium Deorum concursum non facit. Vide Tertullianum de Trinitate.54 17. Jta Dominus Pater, Dominus Fi- Vera, nam Spiritus Sanctus quoque lius, Dominus Spiritus Sanctus. Dominus ab Apostolo dicitur.55 18. Et tamen non tres Domini, sed Falsa, quia si tres substantiali numero unus est Dominus. distincti vnus simpliciter non sunt neque dicuntur, pari modo cum adiuncto vnus Dominus nec esse nec dici possunt. Quare nisi iuxta Apostoli sententiam peculiariter ad mediatorem referatur,56 certum est ratione communis uirtutis ac potestatis neque tres Dominos, neque

52

Vgl. zu Sabellius unsere Ausgabe Nr. 1: Gonesius, De Deo et Filio eius (um 1560), 29, Anm.

7. 53 54 55 56

Vgl. I Kor 8,6. Vgl. Novatian, De Trinitate XXXI, in: PL 3, bes. 951 A (= Weyer, 200). Vgl. II Kor 3,17. Vgl. I Kor 8,6.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

25

30

35

Nr. 3: Gentile, Confessio. Adnotationes. Protheses (um 1561)

5

[107v:] 19. Quia sicut sigillatim unamquamque personam Deum ac Dominum confiteri christiana ueritate compellimur, ita tres Deos ac dominos dicere catholica religione prohibemur.

10

15

20. Pater a nullo est factus, nec creatus, nec genitus. 20

25

21. Filius a Patre solo non est factus nec creatus, sed genitus. 30

22. Spiritus Sanctus a Patre et Filio non factus, nec creatus, nec genitus, sed procedens. 35

119

vnum Dominum dici debere, sed tres vnius eiusdemque dominƋ et imperƋ. Prohibemur dicere tres Deos, ne tres ingenitos, tres autores ac tria principia constituamus, prohibemur dicere tres Dominos, ne tres diuersae deitatis ac potestatis intelligamus. Nam licet Christus iussus sit sedere a dextris Patris et vnus Dominus, per quem omnia, peracta tamen hostium debellatione absolutoque munere mediatoris, restituet regnum Deo et Patri, qui tunc omnia in omnibus.57 Interim tres sunt et vnius uirtutis, ita et dictionis atque imperij, sed solus Pater – ut tum omnibus palam fiet – autor et monarcha. Hinc Athanasianis extorquebitur, solum Patrem esse principium sine principio, Į੝IJંࢡİȠȞ et unum Deum, a quo omnia,58 quippe qui nec originem habeat omnino nec finem. Nam qui ecclesiae duos ingenitos obtrudere conantur, ij duo principia constituant et in manifestam quaternitatem incurrant necesse est. Vide dist. 25. lib I. cap. 13. adauctae Institutionis.59 Recte „a Patre solo“, quia ab vno illo Deo immediate genitus est, vnde nec Į੝IJંࢡİȠȢ esse nec duos Deos facere potest, sed catholice et orthodoxe Deus de Deo dicitur et praedicatur. In catholico Symbolo Niceno iuxta euangelicam veritatem a Patre procedit, scriptores Latini postea „filioque“ addiderunt.60 Explicatius tamen Tertullianus et Hilarius: „a Patre per Fi-

57

Gentile verschränkt Hebr 1,13 mit I Kor 8,16 und 15,25–28. Vgl. I Kor 8,6. 59 Vgl. Calvin, Institutio christianae religionis (1559) I, 13, 25, in: OS 3, 145,11–146,20. 60 Das Nicaeno-Konstantinopolitanum enthielt ursprünglich kein „filioque“. Es wurde erst 653, auf der achten Synode von Toledo, in den Bekenntnistext integriert und lediglich im lateinischen Westen akzeptiert. Vgl. Oberdorfer, Filioque, bes. 136. 58

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

Solus Pater Į੝IJંࢡİȠȢ

Deus de Deo plures Deos non facit.

120

Nr. 3: Gentile, Confessio. Adnotationes. Protheses (um 1561)

23. Vnus ergo Pater, non tres Patres, vnus Filius, non tres Filii, vnus Spiritus Sanctus, non tres Spiritus Sancti.

Athanasiani paternae eminentiae exclusores.

24. Et in hac Trinitate nihil prius aut posterius, nihil minus aut maius, sed totae tres personae coaeternae sibi sunt et coaequales. 25. Jta ut per omnia, sicut iam supra dictum est, vnitas in Trinitate et Trinitas in vnitate veneranda sit. 26. Qui ergo uult saluus esse, ita de Trinitate sentiat. [108r:] 27. Sed necessarium est ad aeternam salutem, ut incarnationem quoque Domini nostri Jesu Christi fideliter credat. 28. Est ergo fides recta, ut credamus et confiteamur, quia Dominus noster Jesus Christus Dei Filius Deus et homo est. 29. Deus est ex substantia Patris ante secula genitus, et homo est ex substantia matris in seculo natus.

Christi persona.

lium.“61 Quia Filius mediator et executor est, non autem autor. Placet, modo non sint nuda nomina sine ueritate, nempe cuiusdam quartae Dei substantiaeb, quae uere et proprie aliqua trium personarum esse non possit, sed nomina trium rerum substantialium congruo ordine et gradu distinctarum. Vrgenda hic est EMINENTIA Patris ratione ordinis et gradus, licet secundum naturalia attributa tres consubstantiales personae vnum sint. Redit ad sophismata. Praeterea illud „per omnia“ aperte eminentiam Patris excludit. Jmo qui uult saluus esse, caueat, si sapit, cum Athanasio de Trinitate sentire. Euge Athanasi! Nam hinc tuae sectatorumque tuorum praestigiae omnibus detegentur. Si Christus, Dei Filius, Deus simul et homo est, ergo non est unus ille ingenitus, qui est simpliciter Deus.

Si Deus, Sermo ante secula genitus ex substantia Patris, homo natus est in seculo ex substantia matris, ergo est aeterna substantia genita, non autem imaginaria proprietas siue relatio sine veritate. 30. Perfectus Deus, perfectus homo, Si perfectus Deus factus est perfectus ex anima rationali et humana carne homo, ergo Christi persona necessario subsistens. in figura hominis ex diuina et humana substantia existit. Quare nisi tres intelligentes substantias Athanasiani in diuina

b

Korrigiert aus „substantialis“.

61 Tertullian, Adversus Praxean IV, 159 B (= FChr 34, 122,18). Vgl. Hilarius von Poitiers, De synodis 11, in: PL 10, 489 B.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

25

30

35

Nr. 3: Gentile, Confessio. Adnotationes. Protheses (um 1561)

5

31. Aequalis Patri secundum diuinitatem, minor Patre secundum humanitatem.

10

32. Qui licet Deus sit et homo, non duo tamen, sed vnus est Christus.

15

20

25

30

35

[108v:] 33. VNVS autem non conuersione diuinitatis in carnem, sed assumptione humanitatis in Deum. 34. Vnus omnino non confusione substantiae, sed vnitate personae.

121

oeconomia concesserint, suum Deum trinum incarnatum fateantur oportet. Tres praecedentes uersiculos Christi įȚȐȜȣıȚȞ sapere ex hac uere sophistica ineptaque sententia facile colligi potest, quippe qua vnicus impie soluitur et PVRVS homo SVMMO Deo comparatur. Locutio Graecis et Latinis scriptoribus frequentissima, Spiritui Sancto uero nequaquam et tamen vtcunque toleranda, modo pie intelligatur, hoc uidelicet sensu: Christus est Deus et homo, id est non simplex aeternus spiritus in Dei forma ut ante incarnationem,62 sed ita Deus homo factus est et in sua naturali carne manifestatus, vt in uirginis vtero in uerum hominem coaluerit sitque non simplex Deus neque purus homo, sed Deus-homo et homo-Deus, hoc est quiddam tertium. Tertium enim esse oportet duarum partium sequestrem.63 Et sane nunquam Christus uere et proprie mediator dici posset, nisi esset quiddam tertium. Quiddam tertium, inquam, non mutata Verbi substantia, sed forma, siquidem Verbum non est amplius in forma Dei, sed in forma hominis tantum. Jn qua omnes uidebunt eum in nouissimo die nosque etiam in futuro seculo, et non in alia. Explicatio praecedentis sententiae, modo abstracta pro concretis sumantur. Probe, quia in Christo non est una substantia confusa, sed humana substantia a diuina aeternaque persona per incar-

62

Vgl. Phil 2,6. Vgl. Servet, Dialogorum de Trinitate libri duo, B 7r: „Item, mixtibilium naturae dicuntur confundi, quando neutrum manet, sed in terciam naturam transeunt, in Christo autem manet natura Dei, et manet natura hominis in una substantia.“ 63

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

122

Nr. 3: Gentile, Confessio. Adnotationes. Protheses (um 1561)

nationis mysterium naturaliter assumpta. 35. Nam sicut anima rationalis et Dissimilis similitudo. Nam „homo caro unus est homo, ita Deus et ho- constat ex animo et corpore“ recte dicitur, „Christus constat ex Deo et mo unus Christus. homine“ non dicitur. Siquidem alia ratio est indiuidui compositi ex integris partibus, alia compositi regeniti. Non enim existebat homo et Verbum, vnde fieret compositio, aut Verbum simul cum homine coepit esse, sed aeternus ille Sermo naturaliter carnem induit et homo factus est. Quamobrem „Christus est Deus-homo siue in carne manifestatus“ recte proprieque dicimus, quia Jmmanuel „Deus Christi et homo Christi“ intransitive non dicimus. Contra uero „anima hominis et caro hominis“ propria est locutio, impropria autem „homo est anima rationalis et caro“, pro qua ijȚȜȠȜȠȖȩIJİȡȠȚ dicunt: „Est spiritus rationalis cum corpore siue corporatus.“ Vide Puraesii aureum opusculum.64 36. Qui passus est pro salute nostra, Dei seruatoris nostri gratia sentimus. descendit ad inferos, tertio die resurrexit a mortuis. 37. Ascendit ad coelos, sedet ad Credimus. dexteram Dei Patris omnipotentis, inde uenturus est iudicare uiuos et mortuos. 38. Ad cuius aduentum omnes ho- Toto pectore amplectimur. mines resurgere debent cum corporibus suis et reddituri de factis propriis rationem. 39. Et qui bona egerunt, ibunt in ui- Et confitemur. tam aeternam, qui vero mala, ad ignem aeternum.

64

Vgl. zur Struktur der Argumentation Gentiles die Scholien des Puresius in: Francisci Philippi Pedimontii ecphrasis in Horatii Flacci Artem poeticam (1546), 48v.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

25

30

35

Nr. 3: Gentile, Confessio. Adnotationes. Protheses (um 1561)

40. Haec est fides catholica, quam nisi quisquam fideliter firmiterque crediderit, saluus esse non poterit. 5

10

123

Est ergo fides catholica, ut reiectis quarto illo Caluiniano eiusque pseudochristo tripartito, in unum, solum, uerum Deum Patrem, a quo omnia, et in unum Dominum Jesum Christum, per quem omnia, et in unum Spiritum Sanctum omnia confirmantem et viuificantem fideliter firmiterque credamus, nempe in tres aeternos, intelligentes, rationales, ordine, gradu et proprietate distinctos, sed natura, uirtute, operatione et uoluntate indiuiduos. Quibus sit laus et gloria per omnem perennitatem.

Eiusdem protheses theologiae

15

PRIMA. (1.) Infinitum siue interminatum est, quicquid nec originem omnino habet nec finem. Duo autem infinita neque dantur, neque esse possunt. dII. 20

Deus est nomen increatae substantiae et deitatis plenitudinis.d III. (2.) eVt

in aeternitate personarum datur principium ordinis non temporis, sic in earum deitate datur gradus, non distinctioe. fEst autem persona substantia intelligens, indiuidua, incommunicabilis.f65 IIII. (3.)

25

Vnus ing natura diuina non ad singularitatem substantiae, sed tantum ad originem hsiue Į੝IJȠȣı઀ĮȞh refertur.

c- c Nicht in C und D. | d- d Nicht in B. | e- e In aeternitate datur principium ordinis et gradus, non autem temporis: B. | f- f Nicht in B. | g in suprema: B. | h- h atque infinitatem: B. 65

Vgl. Boethius, De persona et duabus naturis III, in: PL 64, 1343 C/D; Melanchthon, Loci praecipui theologici (1559), in: CR 21, 613.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

cDuo

dari.c

infinita non

124

Nr. 3: Gentile, Confessio. Adnotationes. Protheses (um 1561)

V. (4.) Vnus Deus naturalem generationem et propagationem admittit, vnicus autem omnino sterilis est ac solitarius. VI. (5.) Pater non est ihypostasis siuei persona in vno Deo, sed teste apostolo est vnus ille Deus, a quo omnia.66

5

VII. (6.) Solus Pater est vnus Deus, id est sine vllo principio aut origine inuentus.67 VIII. (7.) Solus Pater est Į੝IJંࢡİȠȢ id est a nullo superiore numine essentiatus, sed a seipso Deus.

10

IX. (8.) Qui vnum Deum in tres jproprietates seuj personas distinguit, vel sibi praestigias facit, vel necessario vnius Dei substantiam diuidit atque discerpit. kX.

15

Deus habuit vim generandi ac propagandi, quia voluit, ideoque et ȜંȖȠȞ ante secula genuit et Spiritum propagauit.k lXI.

Aeterna ȜંȖȠȣ substantia principium et originem habet a Deo, quatenus genita ac distincta sit, non quatenus sit. Non enim est ex nihilo creata aut de aliqua non extante materia facta, sed de immensa substantia illius summi Dei genita.l

20

XII. (11.) Qui filium Į੝IJંࢡİȠȞ esse contendit, is vel duo asserat principia, vel turrim Babel aedificet necesse est.

i- i

Nicht in B. | j- j Nicht in B. | k- k Nicht in B. | l- l Nicht in B.

66

Vgl. I Kor 8,6. Vgl. Novatian, De Trinitate XXXI, in: PL 3, 951 B (= Weyer, 202).

67

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

25

Nr. 3: Gentile, Confessio. Adnotationes. Protheses (um 1561)

125

XIII. (9.) Vnus Deus, qui est spiritus ਕȖ੼ȞȘIJȠȢ țĮ੿ Į੝IJંࢡİȠȢ absquem vlla suin diminutione oante secula ȜંȖȠȞo spiritum ineffabiliter genuit, non autem sophisticamp qcogitationem,q proprietatem aut inanem relationem. XIIII. (10.)

5

Quicunque illum vnum Deum sine origine ex propria substantia nihil imminuta Filium genuisse negant, tanquam manifeste rIudaizantes ac Mahometizantesr, a christianis mysteriis arcendi sunt. XV. (23.) 10

Dominus noster Iesus Christus est verus, proprius et naturalis Filius vnius altissimi ac viventis Dei, nec alium habet Patrem, quam solum Deum, a quo omnia.68 XVI. (20.)

15

Christus non ideo Dei Filius est, quia Deus,69 sed contra, ideo est Deus, quia Dei Filius. XVII. (12.) ȜંȖȠȢt

Aut ille est spiritus ab vno Deo in immensa aeternitatis latitudine imu mediate genitus, aut substantiua res non est. XVIII. (13.) 20

Nisi esset substantialisv inter Deum ȜંȖȠȞw et inuisibilem Patrem distinctio, non poterat ȜંȖȠȢx in virginis vtero concipi, quin simul Pater incarnaretur. XIX. (14.) Non est substantialisy distinctio, quae ȜંȖȠȣz hypostasin a Dei hypostasi non distinguit.

m

ante omnia secula sine: B. | n Nicht in B. | o- o Sermonem: B. | p sui cognitionem nec: B. cogitationem, sophisticam: B. | r- r Judaizans ac Mahometizans: B. | s- s Nicht in C und D. Sermo: B. | u Nicht in B. | v realis: B. | w Verbum: B. | x Verbum: B. | y realis: B. | z Verbi: B.

q- q t

68 69

Vgl. I Kor 8,6. Vgl. Calvin, Institutio christianae religionis (1559) I, 13, 25, in: OS 3, 146,5f.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

sVide distinc. 25. lib. 1. cap. 13. adauctae institutionis.s

126

Nr. 3: Gentile, Confessio. Adnotationes. Protheses (um 1561)

XX. (15.) Genitus a genitore substantiali numero differt, non apotestate,a sententia aut diuersitate naturae. XXI. (16.) Vnus Deus et ȜંȖȠȢb eiusc duae sunt eiusdem naturae substantiae intelligentes, id est duo aeterni spiritus consubstantiales, congruo ordine, gradu et proprietate distincti.

5

XXII. (17.) Plures spiritus immensae substantiae esse non possunt. XXIII. (18.)

10

Omnis spiritus, qui sub ascititiam seu naturalem formam visibilem cadit, circunscriptibilis sit substantiae necesse est. XXIIII. (19.) Solus Pater est spiritus ਕȖ੼ȞȘIJȠȢ vniuersitatis author, immensaeque substantiae, Filiusd vero spiritus est ex Deo ineffabiliter generatuse, paternae voluntatis exequutor ac pro generationis modulo circunscriptibilis genitus. Ambo tamen sunt vnius eiusdemque infinitae virtutis ac perfectionis.

15

XXV. (21.) gVide

dist. 4. lib. 2. cap. 13. adauctae institutionis.g

Qui ȜંȖȠȞf illum, per quem facta sunt omnia,70 fuisse in virginis vtero hypostaticeh inclusum et per incarnationis mysterium verum hominem factum negat,71 is mendaces facit Domini testes veraces, quos propriis oculis eum vidisse ac manibus contrectasse72 sacrae literae aperte testantur.

a- a aut: B. | b Verbum: B. | c eius duae: B. | d Sermo: B. | e natus: B. | f Sermonem: B. | g- g Nicht in C und D. | h substantialiter: B. 70 71 72

Vgl. Joh 1,3. Vgl. Calvin, Institutio christianae religionis (1559) II, 13, 4, in: OS 3, 458,5–13. Vgl. I Joh 1,1.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

20

Nr. 3: Gentile, Confessio. Adnotationes. Protheses (um 1561)

127

XXVI. (23.) Quicunquei a virginis partu aeternum ȜંȖȠȞj a visibili Christo seorsum considerant,k duos sibi Filios necessario constituunt, inuisibilem alterum et impatibileml. Quam sententiam diuus Irenaeus merito homicidialem appellat.73

mLib.

3. cap. 18m

XXVII. (24.)

5

contenditn

Qui Spiritum Sanctum siue tertiam Trinitatis personam tam respectiue quam ad se non esse vere spiritualem substantiam, sed nescio quam fictitiam proprietatem, is manifeste negat Spiritum esse spiritum, hoc est veritatem esse veritatem. 10

XXVIII. (25.)

15

Pater et Filius non sunt, vt aiunt, ad aliquido nomina relatiua74 sine veritate, quae ad se insolidum ac sigillatim sint summa illa res siue immensa substantia, sed simpliciter qcitra illam sophisticam exceptionemq nomina sunt rerum substantialium, quae quartam illamr rem scripturis sacris prorsus incognitam neque admittunt neque agnoscunt. XXIX. (26.) Nisi Pater, Filius et Spirituss tres essent intelligentes substantiae eiusdem naturae, falso consubstantiales dicerentur. XXX. (27.)

20

Quicquid substantialiter alicunde est, non est idipsum tviuens in indiuiduot, ex quo est, sedu qualis ille est. Vnde ȜંȖȠȢv Dei non est vnus ille wĮ੝IJંࢡİȠȢw cuius est ȜંȖȠȢx, neque Spiritus Dei75 est spiritus ille yimmensus ac sempiternusy, cuius est Spiritus, zlicet vterque hypostatice in eo contineatur, sitque cum illo vniusz eiusdemque diuinitatis, plenitudinis ac perfectionis.

i

Qui: B. | j Verbum: B. | k considerant, ij: B. | l impatibilem, alterum uero patibilem et uisibilem: B. | m- m Nicht in C und D. | n contendunt: B. | o aliquid nuda: B. | p- p Nicht in C und D. q- q sine ulla sophistica exceptione: B. | r illam summam: B. | s Spiritus Sanctus: B. | t- t Nicht in B. | u sed tale: B. | v Sermo: B. | w- w Deus sine origine: B. | x Sermo: B. | y- y Į੝IJંࢡİȠȢ B. z- z sed tres sunt: B. 73

Vgl. Irenaeus, Adversus haereses III, 16 (bzw. 18), 8, in: PG 7, 927 A (= SC 211, 318,21). Vgl. Calvin, Institutio christianae religionis (1559) I, 13, 6 und 19, in: OS 3, 116,22–26 und 133,10–20. 75 Gemeint ist der Heilige Geist im Unterschied zum Geist, der Gott ist. 74

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

pVide dist. 19. lib. 1. cap. 13 adauctae instit.p

128

Nr. 3: Gentile, Confessio. Adnotationes. Protheses (um 1561)

XXXI. (28.) ȁંȖȠȣa ac Spiritus substantialisb generatio et processio Patris eminentiam tuentur, Turcas, Iudaeos, haereticos sophistasque prosternunt atque omnes errores ab ecclesia propellunt. XXXII. (29.)

5

chypostatice,

Qui Patrem a Filio et Spiritum Sanctum ab vtroque hoc est substantialiterc distingui negant, in falsa et absurda dogmata incidunt, omniaque diuina mysteria necessario confundunt. XXXIII. (30.) Confusio trium in vnum et eundem numero spiritum fundamentum et origo omnium errorum et impietatum fuit.

10

dXXXIIII.

ȁંȖȠȢ et Spiritus Sanctus ita ab vno Deo Patre substantialiter distincti sunt, vt ab eius substantia separari non possint.d XXXV. (31.)

15

Vna Dei essentia non est Deus ipse, sed ipsius Dei natura siue deitatis plenitudo. XXXVI. (32.) Vnus ille Iehoua non essentia dici debet, sed vnus essentiator. XXXVII. (33.)

20

Nisi Pater esset Filii ac Spiritus essentiator, id est suorum attributorum per aeternam generationem et processionem naturaliter communicator, neque tres vnum essent,76 nequee vlla reliquarum personarum esset plenus et perfectus Deus.

a

Korrigiert aus „ȁંȖȠȢ“ nach B: „Verbi“. | tres vnum essent, neque: B.

76

b

realis: B. |

c- c

realiter: B. |

Vgl. das sog. „Comma Johanneum“ zu I Joh 5,7f.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

d- d

Nicht in B. | e neque

Nr. 3: Gentile, Confessio. Adnotationes. Protheses (um 1561)

129

XXXVIII. (34.) Christus est plenus et perfectus Deus, quia integram Patris fessentiam, hoc est deitatisf plenitudinem suo modulo metitur et capit. XXXIX. (35.) 5

Calumniose quidam Christum esse gsecundum siueg paruulum alium a Patre Deum ex nostris assertionibus imperito vulgo persuadere conantur,77 quum nos Filium eandem deitatis plenitudinem cum Patre et a Patre habere constanter testamur, firmiter credimus et diserte confitemur. XL. (36.)

10

Vnus Iehoua Pater sonae Trinitatis.

ȜંȖȠȣh

et vnus ille Deus Israel synonyma sunt primae per-

[110v:] EVANGELICA propositio est:

15

20

25

Pater est unus Deus, quia est unum principium, a quo omnia,78 diuinaeque oeconomiae princeps et caput. Item: Pater est solus ille uerus Deus. Quia solus Pater Į੝IJંࢡİȠȢ siue a seipso Deus est. Pater, Filius et Spiritus Sanctus sunt vnum. Quia unius naturae, uirtutis, uoluntatis et imperij. „Christus est uerus Deus et uita aeterna“ orthodoxa est. Quia uerus Deus de uero illo Deo79 et vita de uita est. Contra uero sophistica propositio est: „Christus est unus Deus vel solus ille uerus Deus.“ Quia Christi caput Pater, a quo filiatur et essentiatur. Item: „Pater, Filius et Spiritus Sanctus sunt vnus Deus, id est vna res substantialis siue unus spiritus aeternus.“ Quia Pater, Filius et Spiritus Sanctus tres sunt substantiae intelligentes, hoc est tres aeterni spiritus congruo ordine et gradu distincti. „Vnus est Pater, Filius et Spiritus Sanctus“ Sabelliana80 haeresis est. Quia tria nomina vnius rei siue personae substantialis.

f- f

naturam ac: B. | g- g Nicht in B. | h Verbi: B.

77

Vgl. Impietas Valentini Gentilis (1561), in: CR 37 (= OC 9), 401. Vgl. I Kor 8,6. Vgl. Nicaeno-Konstantinopolitanum, in: BSLK 26,9. Vgl. o. Anm. 5.

78 79 80

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

130

Nr. 3: Gentile, Confessio. Adnotationes. Protheses (um 1561)

SVMMA EST: Christianam fidem colere et confiteri vnum Deum Patrem, a quo omnia, vnum Dominum Jesum Christum, per quem omnia,81 et unum Spiritum Sanctum omnia viuificantem. PATER NVLLI Deo subditus est. FILIUS a solo Patre est et dependet. Spiritus Sanctus a Patre et Filio mittitur82 et dispensatur. Quare quum praeter hos tres realiter distinctos vnaque deitate et plenitudine indiuiduos nihil colat aut colendum asserat catholica et apostolica ecclesia, necessario hinc consequitur: Vnam illam Caluinistarum essentiam siue Deum trinum aut indefinitum,84 qui neque Pater, neque Filius, neque paracletus est, ut humanum commentum perquam impie in locum altissimi Dei Patris obtrusum omnino ab ecclesia explodi debere. Quod ex sequentibus oppositionibus uel a pueris facile discerni potest.

5

10

[111r:] VERIi DEI PATRIS ET PSEVDODEI TRINITATIS ANTITHESES 1. Pater est Deus unus, hoc est spiritus simplicissimus, a seipso sempiternus existens. 2. Vnus Deus Pater numerum trinum in diuina oeconomia conseruat. 3. Vnus Deus Pater adoratur in Filio, spiritu et ueritate. 4. Sempiternus ille vnus ante omnia secula Filium genuit et Spiritum propagauit. 5. Verus ille unus Domini nostri Jesu Christi Pater Deus et caput esse creditur et nuncupatur. 6. Solidus ille Deus et Pater se signis et operibus admirandis in Filio et per Filium patefecit.

i

81 82 84

Trinitas est Deus tripersonatus, id est ex tribus personis aequaliter constitutus. Deus trinus super tres consubstantiales quartam substantiam constituit. Deus trinus homines relationum facit esse cultores. Inuentitius iste trinus sterilis et infoecundus nihil omnino genuit nec propagauit. Falsus iste trinus a Christo nusquam agnoscitur nec praedicatur. Vanus iste trinus et omnino ignotus nullo unquam opere patefactus est.

Korrigiert aus „VERBI“. Vgl. I Kor 8,6. Vgl. Joh 15,26. Vgl. Calvin, Institutio christianae religionis (1559) I, 13, 25, in: OS 3, 145,12–17.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

15

20

25

30

Nr. 3: Gentile, Confessio. Adnotationes. Protheses (um 1561)

5

10

7. Euangelicus ille unus Deus et Pater per Filium mediatorem fuit nobis placatus et reconciliatus. 8. Verus ille unus Deus et Pater Christum a mortuis excitauit, glorificauit et ad dextram suam locauit. 9. Verus ille unus Deus et Pater suum ecclesiae Filium dedit et cum eo certam spem uitae aeternae. 10. Verus ille Deus et Pater in futuro seculo se cunctis Christi membris immediate patefacturus est fruendumque praebiturus.

131

Sophisticus iste trinus Filio mediatore carens nullam agnoscit placationem neque reconciliationem. Fictus iste trinus neminem a mortuis excitasse neque in Christum quippiam contulisse legitur. Chimaericus iste trinus nihil hactenus dedit neque quicquam in posterum daturus est. Fictitius iste trinus nec mediate necque immediate ab ullo unquam conspiciendus perhibetur.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151





Leipzig, Universitätsbibliothek, Signatur: Cam.112/9.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

ASSERTIO DOCTRINAE CATHOLICAE ET ORTHODOXAE ECCLESIAE IESV CHRISTI, DE SANCTA Trinitate Deo vno, cum confutatione erroris cuiusdam V. Gentilis renouantis deliramenta veterum hæreticorum, & ea vestientis particulis infideliter excerptis ex sacris literis & scriptis piorum veterum, qui doctrinam veritatis æternæ cœlestem celebrarunt studio suo, digesta ab ALEXAND. ALESIO THEOLOGO, IN ACADEMIA LIPSICA, CAPITIBVS CERTIS, VT DE HIS tantis rebus disseri melius possit. Proposita publice ad disputandum die XIX. Mensis Maii, An. Christi Iesu M. D. LXIIII. EXPRIMEBATVR LIPSIAE IN OFFICINA VOEGELIANA.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151



© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

Nr. 4: Alesius, Assertio (1564) – Einleitung

135

Einleitung 1. Historische Einleitung

5

10

15

20

25

Die von Alexander Alesius erstellten Disputationsthesen gegen den Lyoner Druck Gentiles, die im Mai 1564 in der Leipziger Offizin Ernst Vögelins unter dem Titel „Assertio“ erschienen, waren nicht seine erste gegen antitrinitarisches Gedankengut gerichtete Äußerung. Bereits 1554 und 1555 hatte sich der Leipziger Theologieprofessor mit den Werken des im Herbst 1553 in Genf verbrannten Michael Servet ausführlich befasst, gegen die er vier Thesenreihen aufstellte und mindestens zweimal – am 16. Februar und am 13. Juli 1554 – disputieren ließ.1 Mit der Stoßrichtung des antitrinitarischen Denkens war Alesius seit längerer Zeit vertraut, und er erblickte insbesondere in der Berufung der Antitrinitarier auf das Schriftprinzip eine nicht zu unterschätzende Gefahr.2 Dies wird der inhaltliche Beweggrund gewesen sein, auch den Lyoner Druck Gentiles – die erste Veröffentlichung, die in Buchform zum subordinatianischen Tritheismus erschienen war – einer eingehenden Kritik zu unterziehen. Welche äußeren Umstände Alesius dazu veranlasst haben, kann man nicht mehr mit letzter Gewissheit eruieren und ist nur indirekt zu erschließen. Die Drucklegung der „Assertio“ erst gut drei Jahre nach dem Erscheinen des kleinen Sammelbands von Gentile deutet darauf hin, dass Alesius vor dem Hintergrund der Verbreitung der tritheistischen Gotteslehre im Königreich Polen und im Großfürstentum Litauen ihre Widerlegung in Angriff nahm. Inzwischen hatte es jedenfalls einen internationalen Austausch von Schriften und Gegenschriften gegeben. Neben der 1561 erschienenen Polemik Calvins, der „Impietas Valentini Gentilis“, war es vor allem im Jahr 1563 zu weiteren Auseinandersetzungen gekommen. Auf die 1562 im kleinpolnischen PiĔczów veröffentlichte antitrinitarische „Tabula de Trinitate“ von Gregor Paweá3 reagierte Calvin mit der im Frühjahr 1563 in Genf gedruckten kleinen Schrift „Brevis admonitio ad fratres Polonos“, der er am 30. April 1563 die 1

Vgl. CONTRA || HORRENDAS SER= || VETI BLASPHEMIAS, CVM || QVARVM APOLOGIA || ANTE ANNVM REDIIT: DISPVTATIO || PRIMA. || Praesidente Alexandro Alesio D. || Ad diem XVI. Februarij. || LIPSIAE. || IN OFFICINA GEORGII || HANTSCH. || 1554. und CONTRA || HORRENDAS SER= || VETI BLASPHEMIAS, DISPV= || tatio tertia. || Praesidente Alexandro || Alesio D. || Ad diem XIII. Iulij. || LIPSIAE, || IN OFFICINA GEORGII || HANTSCH. || M. D. LIIII. Die 1554 gedruckte „Disputatio secunda“ und die im Jahr 1555 erschienene „Disputatio quarta“ weisen kein Disputationsdatum auf. 2 Vgl. u. 142,20–143,18. 3 Vgl. zu dieser Schrift Górski, Grzegorz Paweá z Brzezin, bes. 138f. Im lateinischen Original ist die Schrift, die aus drei kleineren Teilen – Tabellen – bestand, nicht mehr erhalten. Überliefert ist lediglich die polnische Übersetzung des dritten Teils, die in dem 1564 in BrzeĞü Litewski (BrestLitowsk) veröffentlichten Sammelband „O roĪnicach teraĨniejszych, to jest, co o jedynym Bogu Ojcu i Synu jego jednorodzonym i o Duchu ĞwiĊtym prawdziwie rozumieü mamy“ (dt: Von den gegenwärtigen Differenzen, das heißt, was wir von dem einigen Gott Vater, von seinem eingeborenen Sohn und von dem Heiligen Geist recht verstehen sollen) erschienen ist. Vgl. Paweá, O roĪnicach teraĨniejszych, 3, 4f und 52– 62.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

136

Nr. 4: Alesius, Assertio (1564) – Einleitung

„Epistola, qua fidem admonitionis confirmat“ folgen ließ. In beiden Schriften attackierte Calvin neben anderen Antitrinitariern auch Valentino Gentile.4 Der subordinatianische Tritheismus im Allgemeinen und seine Ausprägung durch Gentile im Besonderen stellte somit kein lediglich lokal diskutiertes Problem mehr dar, zumal der Lyoner Druck Gentiles inzwischen seinen Weg auch nach Leipzig gefunden hatte, wie sein Besitz durch Alesius beweist. Bei alledem ist nicht auszuschließen, dass der Leipziger Theologieprofessor von den polnischen Studenten, die sich zu jener Zeit an der dortigen Universität in großer Zahl aufhielten,5 um eine Widerlegung gebeten worden ist. Auch wenn er um die rechtliche Brisanz der bezüglich der Trinitätslehre geführten Debatten Bescheid wusste6 – Kontroversen zu diesem Gegenstand waren verboten –, entschloss sich Alesius dazu, den Lyoner Druck Gentiles in Form von insgesamt 76 Disputationsthesen zu problematisieren; ihre öffentliche Disputation wurde auf den 19. Mai 1564 angesetzt. In der Folgezeit blieb die Schrift nicht unbeachtet. Sie gelangte bis in die Schweiz, wo man sie offenbar für eine gut gelungene Widerlegung der Ansichten Gentiles erachtete und in dem 1567 erschienenen Sammelband „Valentini Gentilis impietatum breuis explicatio“ erneut im Druck ausgehen ließ.7 2. Der Autor Der nach eigener Angabe am 23. April 1500 in Edinburgh in Schottland geborene Alexander Alesius (Alane, Alan, Aless) absolvierte sein artes-Studium in St. Andrews, wo er später als Kanonikus zu den Augustinerchorherren gehörte und 1528 gegen den reformatorisch gesinnten Patrick Hamilton disputierte.8 1529 wurde Alesius vom Erzbischof zur Provinzialsynode entsandt. Er tat sich durch seine Kritik an den Sitten des Klerus hervor, was seine Verhaftung zur Folge hatte. Nach der Flucht mit anschließenden Zwischenstationen in Malmö, Brüssel und Köln kam Alesius im Frühjahr 1533 4 Vgl. OC 9 (= CR 37), 637, 646 und 649. Beide Schriften wurden 1563 auch in der Krakówer Offizin WierzbiĊtas gedruckt. Vgl. Górski, Grzegorz Paweá z Brzezin, 111, und Wotschke, Der Briefwechsel, 180, Nr. 279a. 5 Die Leipziger Matrikel weist für die Jahre 1563 und 1564 folgende Einträge der Polen auf: Ioh[annes] Boratinski (1564), Ioh[annes] Cerasinus aus Kraków (1563), Nic[olaus] Christoborski (1563), Andr[eas] Gorsky aus Kraków (1563), Gabriel Krzizanovski aus Kraków (1563), Stanisl[aus] Lugowsky (1563), Valent[in] Maslowsky (1563), Iac[ob] Maxentius (1563), Nic[olaus] Ostrowski (1564), Valen[tin] Pieczwßsky (1563), Ioh[annes] Pienosyck (1563), Ioh[annes] Strzizewski (1564), Ioh[annes] Tworovski (1564), Pa[ul] Virbitius (1563). Vgl. Erler, Matrikel 1559 – 1809, 40, 61, 62, 141, 247, 275, 282, 284, 325, 338, 455, 482. 6 Vgl. u. 141,4 – 9. 7 Vgl. zu der Zusammensetzung dieses Sammelbandes unsere Ausgabe Nr. 3: Gentile, Confessio. Adnotationes. Protheses – Einleitung, 99, Anm. 4. 8 Vgl. zum Leben und Wirken des Alesius: Clemen, Alexander Alesius, 21–23; ders., Melanchthon und Alexander Alesius, 365 –372; McNeil, Alexander Alesius, 161–191; Ernst SiegmundSchultze, Art. Alesius, Alexander, in: TRE 2 (1978), 231–235.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

25

Nr. 4: Alesius, Assertio (1564) – Einleitung

5

10

15

20

25

30

35

40

137

nach Wittenberg. Von Luther geschätzt und mit Melanchthon bald eng befreundet, wurde er im Herbst 1533 in das Dozentenkollegium der Wittenberger Artistenfakultät aufgenommen. Im Sommer 1535 überbrachte Alesius dem englischen König Heinrich VIII. die neue Ausgabe der „Loci communes“ Melanchthons, und im Dezember 1535 siedelte er nach England über. Hier pflegte Alesius enge Kontakte zum Kanzler Thomas Cromwell; im Jahr 1537 wurde er in eine Kontroverse mit dem Bischof Stokesley von London über die Zahl der Sakramente und die Schriftautorität hineingezogen. Infolge des Verbots der Priesterehe im Juni 1539 (The Six Articles Statute) musste der inzwischen verheiratete Alesius England verlassen, woraufhin ihn Melanchthon 1540 an die theologische Fakultät der Universität Frankfurt an der Oder als Professor vermittelte. Im Oktober 1542 ging Alesius nach Leipzig, wo er am 17. Oktober 1544 förmlich in die theologische Fakultät aufgenommen wurde und bis zu seinem Tod am 17. März 1565 wirkte. Neben der Lehre und anderen universitären Verpflichtungen – er bekleidete mehrfach die Ämter des Dekans und Rektors – partizipierte Alesius lebhaft am religionspolitischen Leben des Reichs. Er nahm an Religionsgesprächen in Worms (1540/1541) und Regensburg (1541) teil; darüber hinaus beteiligte er sich an den Beratungen der evangelischen Fürsten und Theologen in Naumburg (1554), an der Disputation über die Osiandrischen Streitigkeiten in Nürnberg (1555) und am Fürstentag in Naumburg (1561). Theologisch Melanchthon näher stehend als Luther, wusste Alesius durchaus auch Scholastiker zu schätzen. 3. Inhalt Zu Beginn der „Assertio“ umreißt Alesius die zu verhandelnde Problematik. Als Erstes verweist er auf den „Codex Iustinianus“ und das Verbot, die trinitarischen Fragen kontrovers zu diskutieren. Demgegenüber betont er, dass in den vorliegenden Thesen lediglich die Trinitätslehre dargelegt werde, wie man sie im Apostolicum und bei den apostolischen Vätern bzw. den ältesten Kirchenvätern Ignatius, Polycarp, Justin, Irenaeus, Tertullian u. a. vorfinde. Diese Trinitätslehre werde aus der Heiligen Schrift gemäß dem allgemeinen Konsens der Christenheit bewiesen, wobei man sich nach ihrer von den ökumenischen Konzilien bestätigten Explikation im Nicaeno-Konstantinopolitanum und Athanasianum richte (Thesen I und II). Indem er sich hauptsächlich auf die „Confessio“ Valentino Gentiles konzentriert, fasst Alesius als Zweites dessen tritheistische Aussagen zusammen. Besonders hervorgekehrt werden Gentiles „sophistische“ Schrifthermeneutik und Inanspruchnahme der frühen Kirchenväter (Thesen III–VI). Die anschließende positive Beweisführung des Alesius in der „Assertio“ lässt zwei Teile erkennen: Im ersten Teil werden ausführliche Zitate aus den apostolischen Vätern und vornizänischen

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

138

Nr. 4: Alesius, Assertio (1564) – Einleitung

Kirchenvätern geboten (Thesen VII–LII). Dagegen beinhaltet der zweite Teil im Wesentlichen Aussagen der nachnizänischen Autoren (Thesen LIII– LXXVI). Den ersten Teil eröffnet Alesius mit Ignatius. Die hier gebotenen Zitate sind fast allesamt spätere Zusätze zu den echten Briefen des Ignatius an die Traller, an die Magnesier, an die Philadelphier und an die Epheser,9 oder aber sie stammen aus den Pseudoignatianen an die Tarser und an die Philipper.10 Auf Ignatius folgen Belegstellen aus Justins „Dialogus cum Tryphone“, seiner „Apologia“ und aus der Pseudojustinischen Schrift „Expositio rectae fidei“.11 Über „Adversus haereses“ des Irenaeus von Lyon, den „Protrepticus“ und „Paedagogus“ des Clemens Alexandrinus sowie die Schrift „Adversus Praxean“ des Tertullian12 bahnt sich Alesius den Weg zu Rufins „Commentarius in symbolum“, den er Cyprian von Karthago zuschreibt.13 Zitate aus „De principiis“ des Origenes und aus der „Expositio fidei“ des Gregor Thaumaturgos beenden den ersten Teil.14 Die Überleitung zum zweiten Teil bildet ein Abschnitt aus Rufins „Historia ecclesiastica“, mit dem Alesius zu beweisen sucht, dass man das Nicaeno-Konstantinopolitanum nur dann recht versteht, wenn man es im Sinne des Athanasianums interpretiert.15 Dem folgen Zitate aus „De Spiritu Sancto“ und „Epistola CXXV“ des Basilius Magnus und eine Empfehlung der Werke von dessen Bruder Gregor von Nyssa, die sich gerade in der gleichen Leipziger Offizin wie die „Assertio“ im Druck befänden.16 Abschließend bringt Alesius Belege aus den Traktaten der lateinischen Kirchenväter – „De Trinitate“ des Hilarius von Poitiers, „De fide“ des Ambrosius, „De Trinitate“ des Augustin, „De fide ad Petrum“ des Fulgentius von Ruspe u. a. –, die er fast ausschließlich dem Sentenzenwerk des Petrus Lombardus entnimmt.17 Dabei versäumt es Alesius nicht, auch auf die in der Kirche gebräuchliche trinitarische Liturgie zu verweisen.18 Bei seiner knappen Kritik an den in der „Confessio“ Gentiles gelegentlich vorkommenden christologischen Aussagen erkennt er zutreffend den Einfluss Servets.

9

Vgl. u. 144, Anm. 15f und 18; 147f, Anm. 26–28. Vgl. u. 145, Anm. 19f; 147, Anm. 24. 11 Vgl. u. 148–153. 12 Vgl. u. 153–160. 13 Vgl. u. 160f, bes. Anm. 102. 14 Vgl. u. 162f, Anm. 111–122. 15 Vgl. u. 163, Anm. 123. 16 Vgl. u. 164, Anm. 130, 132 und 134. 17 Vgl. u. 165, Anm. 136, 138f; 167, Anm. 149–151 et passim. 18 Vgl. u. 166, Anm. 143–147. 10

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

25

30

Nr. 4: Alesius, Assertio (1564) – Einleitung

139

4. Ausgaben Der Text kann in zwei textkritisch weitgehend identischen Drucken nachgewiesen werden:

5

10

A: ASSERTIO || DOCTRINAE CA- || THOLICAE ET ORTHODOXAE || ECCLESIAE IESV CHRISTI, DE SANCTA || Trinitate Deo vno, cum confutatione erroris cuius- || dam V. Gentilis renouantis deliramenta veterum || hæreticorum, & ea vestientis particulis infideliter ex- || cerptis ex sacris literis & scriptis piorum vete- || rum, qui doctrinam veritatis æternæ || cœlestem celebrarunt studio || suo, digesta || ab || ALEXAND. ALESIO || THEOLOGO, IN ACADEMIA LIP- || SICA, CAPITIBVS CERTIS, VT DE HIS || tantis rebus disseri melius possit. Proposita || publice ad disputandum die XIX. Men- || sis Maii, An. Christi Iesu || M. D. LXIIII. || EXPRIMEBATVR LIPSIAE IN || OFFICINA VOEGELIANA. [25] Blatt 8° (VD16 A 1722)

15

Vorhanden: BERLIN, Staatsbibliothek: 10 an: Bm 4622. LEIPZIG, Universitätsbibliothek: Cam.112/9. MOSKWA, Rossijskaja Gosudarstvennaja Biblioteka: S. t. 1561 8° Allig. 2. MÜNCHEN, Bayerische Staatsbibliothek: Polem. 45-1/4.

20

B: ASSERTIO DOCTRINAE EC- || CLESIAE CATHOLICAE DE SANCTA TRINITA- || te, cum confutatione erroris Valentini Gentilis, Per Alexan- || drum Alesium, Academiæ Lipsicæ Theologum. Enthalten in:

25

30

Valentini Gentilis teter- || RIMI HAERETICI || impietatum ac triplicis perfidiae & periurii, breuis || explicatio, ex actis publicis Senatus Geneuensis || optima fide descripta. || Earundem refutationes à doctissimis aetatis nostrae || Theologis scriptae, quarum elenchum proxima || pagina continet. || Eiusdem Gentilis extremae perfidiae, & iusti suplicij || de eo sumpti, historia seorsim est excusa. || Introite per angustam portam, || quoniam lata est porta, & spatiosa via, || quae abducit in exitinj. Mat. 7.13. || GENEVAE, || Ex officina Francisci Perrini. || M. D. LXVII. [1], 24, 139 Seiten 4°, 101–128.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

140

Nr. 4: Alesius, Assertio (1564) – Einleitung

Vorhanden: Siehe unsere Ausgabe Nr. 3: Gentile, Confessio. Adnotationes. Protheses – Einleitung, 105f. Dieser Edition liegt die Textausgabe A zugrunde.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

Nr. 4: Alesius, Assertio (1564)

141

[A 2ra:] Assertio doctrinae ecclesiae catholicae de sancta Trinitate cum confutatione erroris V. Gentilis. I. 5

10

15

Non voco doctrinam sonantem in ecclesijs per totum orbem terrarum de sancta et indiuidua Trinitate in dubium, nec de illa more academico disputo in vtranque partem, neque dubitationem affero, sicut Protagoras apud Ciceronem suum librum incepit: „De dijs neque vt sint, neque vt non sint, habeo dicere.“1 Et scio huiusmodi disputationes in codice Iustiniani prohibitas esse.2 Sed asseuero doctrinam de Trinitate, sicut exponitur in symbolo apostolorum, quod ij, qui proximi fuerunt apostolis et eos ac eorum discipulos audierunt, Ignatius, Polycarpus, Iustinus, Ireneus, Tertullianus et alij, vocant traditionem apostolicam et regulam fidei ac docent hanc regulam opponendam praescriptionibus haereticorum. Et confirmo hanc doctrinam ex testimonijs prophetarum et apostolorum, sicut illi in expositione symboli eam confirmarunt3 et quemadmodum hoc explicatum fuit in symbolo Niceno et Athanasiano et in synodis Antiochena, Constantinopolitana, Ephesina, Chalcedonensi4 et sequentibus. Ac ex horum omnium testimonijs haereses omnes refuto. [A 2v:] II.

20

25

Non est autem nouum, vt aliqui non illi quidem indocti neque hebetes, sed insolentes et inflati opinione scientiae et impulsi gloriosi nominis ambitione, excerpendo de sacris literis sententiarum aliquas particulas et ita abhorrens a catholico consensu dogma conflando, autores existant turbarum et secessionum. Neque tam absurdum quicquam confingi potest, quod in nouitate non inueniat astipulatores. Quemadmodum intuentibus veteres haereses facile apparet. Itaque recedentes a catholicae ecclesiae orthodoxo consensu non sunt in hac audiendi, quantumuis perstrepant scripturae iactatione. Atque rea

Korrigiert aus „A 3r“.

1

Cicero, De natura deorum I, 63, 72,19f. Vgl. Codex Iustinianus I, 1, in: Corpus iuris civilis 2, bes. 5: „De summa Trinitate et de fide catholica et ut nemo de ea publice contendere audeat.“ 3 Alesius geht noch davon aus, dass das Apostolicum, von dessen Auslegung durch die frühen Kirchenväter er spricht, von den Aposteln stammt. Vgl. zur Forschungsgeschichte des Apostolicums, das im Westen mehrheitlich erst seit dem 17. Jahrhundert wesentlich später datiert wird: Christoph Markschies, Art. Apostolicum, in: RGG4 1 (1998), 648f; Frederick Ercolo Vokes, Art. Apostolisches Glaubensbekenntnis I. Alte Kirche und Mittelalter, in: TRE 3 (1978), bes. 528,24 – 529,14. 4 Neben den Beschlüssen der großen ökumenischen Konzilien zu Konstantinopel (381), Ephesus (431) und Chalkedon (451) hat hier Alesius anscheinend auch die theologische Erklärung der Synode von Antiochien (341), die sog. 4. antiochenische Formel, vor Augen. Vgl. Athanasius Werke III,1, 176 –178, Nr. 42. 2

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

142

Nr. 4: Alesius, Assertio (1564)

futat hoc psalmi grauissimum dictum: „Peccatori autem dixit Deus, quare tu enarras iusticias meas.“5 Cum autem multi fraudulenta inculcatione scripturarum decepti a vera via seducantur et quidam modo, qui se Gentilem nominat, personatus Eunomianus,6 alienus prorsus a populo Dei, quae est ecclesia Christi, nefaria temeritate corrumpere summam fidei nostrae, de natura Dei aeterni, quae cernitur in tribus proprietatibus seu personis et ideo Trinitas vnius Dei appellatur, et delirationes suas perscriptas diuulgare ausus fuerit, non debui neque potui haec tacendo dissimulare. Atque conatibus illius obuiam eundum esse duxi, quibus fundamentum veritatis coelestis et doctrinae sanae, sanctae fidei nostrae conuelleretur. Itaque sequentia, de quibus disputaretur pia argumentatione, secundum consuetudinem academiae nostrae proposui, repetitis ijs, [A 3r:] quae exponuntur commemorata traditaque a pijs doctoribus in ecclesia Christi, confutantibus furores, partim manifeste, partim occulte peruertentes patefacta de Dei aeterni natura et personis. Quibus futilia commenta istius Gentilis quoque refelli et exterminari facile intelligent omnes, quibus veritas cordi est, IJȠ૙Ȣ IJİ μ੽ „ਥȟ ਥȡȚࢡİ઀ĮȢ țĮ੿ ਕʌİȚࢡȠ૨ıȚ IJૌ ਕȜȘࢡİ઀઺ ʌİȚࢡȠμ੼ȞȠȚȢ į੻ IJૌ ਕįȚțȚ઺“,7 vt ait apostolus.

5

10

15

III. Protestatio ac confessio fidei Gentilis. V. Gentilis Italus ait se credere libris canonicis Veteris ad Noui Testamenti tanquam oraculis Dei et confiteri symbolum apostolorum et Nicenum ac damnare omnes haereses condemnatas ab ecclesia ex verbo Dei nec probare doctrinam vllius hominis, quantumuis docti et in speciem pij, qui a scriptura prophetica et apostolica discedit aut huic aduersatur.8 IIII. Iuxta hanc regulam, a qua nec transuersum digitum ait se cessurum, fatetur se nullum Deum Trinitatem agnoscere et ad probandum dogma de personarum Trinitate in vno Deo esse humanum commentum ignotum catholicis. Ait sophistas docuisse „Trinitatem“ esse nomen substantiale et significare essentiam extra personam Patris et Filij et Spiritus Sancti ac constituere quartam in Trinitate substantiam. Negat etiam tres personas tantum distin-[A 3v:]gui relatione aut proprietatibus et attributis, et affirmat significare tres rationales

5

Ps 50,16. Der von dem ökumenischen Konzil zu Konstantinopel (381) verurteilte Eunomius bestritt, dass der Sohn der Ƞ੝ıȓĮ des Vaters entstamme. Indem er das Wesen des Vaters als ਕȖİȞȞİıȓĮ verstand, lehrte er, dass der gezeugte Christus und der ungezeugte Vater nicht „wesensgleich“ seien. Vgl. Ritter, Dogma und Lehre, 192 und 205; Richard P. Vaggione, in: RGG4 2 (1999), 1659. 7 Röm 2,8. 8 Vgl. unsere Ausgabe Nr. 3: Gentile, Confessio. Adnotationes. Protheses (um 1561), 107,14–23. 6

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

20

25

30

Nr. 4: Alesius, Assertio (1564)

5

10

143

et intelligentes essentias vel substantias.9 Ait etiam se medium inter haereses oppositas Eunomij et Arrij10 tenere et neque Deum trinomium neque tripersonatum ponere, sed, sicut in symbolo dicitur, credere vnum Deum Patrem omnipotentem. Et ideo solum Patrem dici Deum vnum propter monarchiam, vt dixit Praxeas.11 Et quod sit origo et principium, caussa et effector omnium ac essentiator Filij, et propterea Filium et Spiritum Sanctum non posse dici aut esse vnum cum Patre Deum, quod sit pugnantia in adiecto dicere, quod duo aut tres numero differentes sint simpliciter vnus aut vnus Deus.12 Postremo Patrem tantum in scriptura dici Deum, Filium autem Dominum et mediatorem, et Spiritum paracletum, non autem Deum.13 V.

15

20

SVMMA SOPHISTICES Gentilis. Ad persuasionem sui dogmatis vtitur hac sophistica, quod testimonia scripturae, ex quibus omnes catholici probant vnum Deum esse propter naturae et essentiae vnitatem, ipse torquet ad probandum tantum Patrem esse vnum Deum vel vnam in diuinitate personam. Et contra omnia scripturae testimonia, ex quibus catholici probant tres in vna diuinitate esse personas, detorquet ad probandum tres essentias et substantias. Hoc enim artifi-[A 4r:]cio trahit in suam sententiam epistolas Ignatij et ait sic sensisse Iustinum, Ireneum et Tertullianum.14 Ego vero, Deo iuuante, ex eorum et aliorum omnium catholicorum scripturae interpretum testimonijs doctrinam de vno Deo, Patre et Filio et Spiritu Sancto, confirmabo et refutabo sophisticam Gentilis. VI.

25

30

Possem breuiter et rotunde ei respondere redactis argumentis ad formam syllogismi et collectis antinomijs ex dictis patrum, quos ait scripturam pro sua sententia interpretari, clauum, vt dicitur, clauo pellere, sed non volo truncatas citare sententias ac potius ex plena et perfecta totius doctrinae Ignatij, Tertulliani et aliorum expositione, quae fuerit perpetua eorum sententia, de hoc dogmate demonstrare. Quare peto, vt, si prolixior in citandis testimonijs

9

Vgl. unsere Ausgabe Nr. 3: Gentile, Confessio. Adnotationes. Protheses (um 1561), 107,24 –108,17. 10 Vgl. zu Arius unsere Ausgabe Nr. 1: Gonesius, De Deo et Filio eius (um 1560), 28, Anm. 5. 11 Vgl. zu Praxeas unsere Ausgabe Nr. 1: Gonesius, De Deo et Filio eius (um 1560), 29, Anm. 7. 12 Vgl. unsere Ausgabe Nr. 3: Gentile, Confessio. Adnotationes. Protheses (um 1561), 108,18 – 110,19 und 112,24 –113,2. 13 Vgl. unsere Ausgabe Nr. 3: Gentile, Confessio. Adnotationes. Protheses (um 1561), 111,11– 28. 14 Vgl. unsere Ausgabe Nr. 3: Gentile, Confessio. Adnotationes. Protheses (um 1561), 110,29 – 111,17.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

144

Nr. 4: Alesius, Assertio (1564)

fuero, lector hanc meam diligentiam pro eruenda et vindicanda veritate a sophistica boni consulat. VII. Recitabo autem ordine testimonia interpretum scripturae inde a temporibus apostolorum vsque ad haec nostra, et incipiam ab Ignatio, discipulo apostolorum. Deinde veniam ad Iustinum et Ireneum, discipulum Polycarpi, et ad Clementem Alexandrinum, discipulum Pantaeni, et Tertullianum et Ori[A 4v:]genem, discipulum Clementis Alexandrini, et Cyprianum et alios, qui praecesserunt Nicenam synodum. VIII. Ignatius in epistola ad Trallianos hos in Christum contumeliosos vocat, qui eum a Patre alienant et neque, quod sit Spiritus Sanctus, confitentur.15 Et in epistola ad Magnesianos Christum vero ante secula genitum a Patre, Deum Verbum et vnigenitum Filium, quia „vnus est Deus omnipotens, qui manifestauit seipsum per Iesum Christum, Filium suum, qui est Verbum ipsius non prolatiuum scilicet, sed substantiale, non locutio articulatae vocis, ਕȜȜ੹ ਥȞİȡȖİ઀ĮȢ ࢡİȚțોȢ Ƞ੝ı઀Į ȖİȞȞȘIJ੽“,16 id est, vt in epistola ad Hebraeos dicitur, „ਕʌĮ઄ȖĮıμĮ IJોȢ įંȟȘȢ țĮ੿ ȤĮȡĮțIJ੽ȡ IJોȢ ਫ਼ʌȠıIJ੺ıİȠȢ Į੝IJȠ૨.“17 Et vt in eadem epistola Ignatij dicitur: „Qui ante secula genitus est a Patre, postea autem factus ex Maria virgine sine colloquio viri, solum verum Deum Patrem suum annunciauit.“18 Et in epistola ad Collossenses: „Et quod iste, qui natus est ex muliere, Filius est Dei, et qui crucifixus est, primogenitus est vniuersae creaturae et Deus Verbum, et ipse fecit omnia iussione Patris, quod apostolus corroborat dicens: ‚Vnus Deus Pater, ex quo omnia, et vnus Dominus Iesus Christus, per quem omnia.‘ Et iterum: ‚Vnus enim Deus, vnus est mediator Dei et hominum homo Iesus Christus‘, ,qui est imago Dei inuisibilis, primogenitus vniuersae creaturae, quoniam in ipso creata sunt omnia, quae sunt in coe-[A 5r:]lo et in terra, visibilia et inuisibilia. Et ipse est ante omnes, et omnia in ipso constant.‘ Et quia non est ipse ille, qui est super omnia Deus, sed Filius ipsius, qui et ascendere se ad eum profitetur dicens: ‚Ascendo ad Patrem meum et Patrem vestrum, et ad Deum meum et Deum 15

Die Stelle, auf die Alesius Bezug nimmt, ist ein späterer Zusatz zu dem (echten) Brief des Ignatius an die Traller. Vgl. Ignatius, Ad Trallianos VI, in: PG 5, 680 A/B (= Lindemann/ Paulsen, Die apostolischen Väter, 202,16 –20) und 784 B–785 A. 16 Teile der von Alesius zitierten Stelle sind ein späterer Zusatz zu dem (echten) Brief des Ignatius an die Magnesier. Vgl. Ignatius, Ad Magnesios VIII, in: PG 5, 669 A (= Lindemann/ Paulsen, Die apostolischen Väter, 194,29 –196,2) und 765 B. 17 Hebr 1,3. 18 Übersetzung aus dem griechischen Original. Die zitierte Stelle ist ein späterer Zusatz zu dem (echten) Brief des Ignatius an die Magnesier. Vgl. Ignatius, Ad Magnesios XI, in: PG 5, 672 A/B (= Lindemann/ Paulsen, Die apostolischen Väter, 196,21–27) und 772 B–773 A.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

25

30

Nr. 4: Alesius, Assertio (1564)

145

vestrum.‘ Et ,quando ei fuerint omnia subiecta, tunc et ipse subiectus erit illi, qui ei subdidit omnia, vt sit Deus omnia in omnibus.‘ IX. 5

10

Ergo alius est ille, qui subiecit Filio omnia et qui est omnia in omnibus, et alius Filius, cui subiecta sunt omnia, qui et post haec omnia subiectus erit illi, qui ei subdidit omnia. Et non est purus homo ille, įੁ Ƞ੤ țĮ੿ ਥȞ મ Ȗ੼ȖȠȞİ IJ੹ ʌ੺ȞIJĮ (id est, per quem et in quo facta sunt omnia). „,Omnia‘ enim“, inquit, „,per ipsum facta sunt.‘“19 Et in libro Sapientiae ipse de seipso refert dicens: „,Cum faceret coelum, aderam illi.‘ Et iterum: ,Ego eram apud eum, cuncta componens, et congaudebat mihi quotidie.‘ X.

15

Quomodo autem homo purus audiret: ,Sede ad dextram meam?‘ Aut quomodo diceret: ,Antequam Abraham fieret, ego sum?‘ Vel illud, quod ait: ,Gloria illa glorifica me, quam habui apud te, priusquam mundus fieret.‘ Quis autem homo possit dicere: ,Descendi de coelo, non vt faciam voluntatem meam, sed voluntatem eius, qui misit me.‘ Vel de quo homine diceretur: ,Erat lumen verum, quod il-[A 5v:]luminat omnem hominem, veniens in hunc mundum; in mundo erat, et mundus per ipsum factus est, et mundus eum non cognouit; in propria venit, et sui eum non receperunt?‘ XI.

20

25

30

Quomodo ergo huiusmodi homo est purus, ex Maria demum habens initium, vt esset, et non potius Deus Verbum et Filius vnigenitus, de quo dictum est: ,In principio erat Verbum, et Verbum erat apud Deum, et Deus erat Verbum. Omnia per ipsum facta sunt, et sine ipso factum est nihil.‘ Et paulo post: ,Vidimus gloriam eius, gloriam quasi vnigeniti a Patre plenum gratia et veritate.‘ Et iterum: ,Vnigenitus, qui est in sinu Patris, ipse enarrauit.‘ Qui et per Salomonem refert dicens: ‚Ante omnes colles genuit me Dominus.‘ Et resuscitaturus est corpora nostra. Dixit enim: ‚Amen dico vobis, quoniam venit hora, in qua omnes, qui in monumentis sunt, audient vocem Filij Dei. Et qui audierint, viuent.‘“20

19

Übersetzung aus dem griechischen Original. Vgl. Ps.-Ignatius, Ad Tarsenses IV–VI, in: PG 5, 892 B/C. Ps.-Ignatius zitiert I Kor 8,6; I Tim 2,5; Kol 1,15 –17; Joh 20,17; I Kor 15,28; Joh 1,3. 20 Übersetzung aus dem griechischen Original. Vgl. Ps.-Ignatius, Ad Tarsenses VIf, in: PG 5, 892 C– 893 B. Ps.-Ignatius zitiert Prov 8, 27.30; Ps 110,1; Joh 8,58; Joh 17,5; Joh 6,38; Joh 1,9 – 11; Joh 1,1.3; Joh 1,14; Joh 1,18; Prov 8,25; Joh 5,25.28.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

146

Nr. 4: Alesius, Assertio (1564)

XII. Ecce quomodo Ignatius exponit primum et secundum articulum symboli21 et confutat haereses sui temporis Cherinthi,22 Ebionis23 et aliorum, qui negabant Dominum nostrum Iesum Christum esse natura Deum aut contendebant eum non esse alium a Patre, id est aliam ab ipso personam distinctam, ex illis scripturae propheticae et apostolicae testimonijs, ex quibus omnes in hunc vsque diem orthodoxi probant Patrem et Filium et Spiritum Sanctum [A 6r:] esse vnum Deum et disctinctas inter sese personas.

5

XIII. Hic enim est scopus et status omnium disputationium Ignatij contra haereses de Trinitate, et in hanc sententiam ipse illa, quae praecesserunt, exponit in epistola ad Philippenses: „Vnus est enim Deus omnium, Pater Christi, ‚ex quo omnia,‘ et vnus Dominus noster Iesus Christus, Filius Dei vnigenitus, dominator vniuersorum, ‚per quem omnia.‘ Vnus etiam Spiritus Sanctus, ‚qui operabatur‘ in Mose et prophetis et apostolis. Vnum quoque est baptisma, quod datur in morte Christi, vna itaque ecclesia esse debet et vna fides, quae est in Christo, secundum dictum eiusdem apostoli dicentis: ‚Vnus Deus, vna fides et unum baptisma, vnus Deus et Pater omnium, et per omnia, et in omnibus.‘

10

XIIII.

20

Vnus igitur Deus et Pater, et non duo neque tres, vnus existens et non est praeter eum solus verus. Dominus enim dicit: ‚Deus tuus Dominus vnus est.‘ Et rursum: ‚Nonne vnus Deus creauit nos? Nonne vnus Pater omnium nostrum?‘ Vnus vere etiam Filius ȁંȖȠȢ Deus ‚vnigenitus, qui est in sinu Patris.‘ Et iterum: ‚Vnus Dominus Iesus Christus.‘ Et alibi: ‚Quod nomen eius, aut quod nomen Filij eius?‘ Scitote autem, quia vnus est paracletus, vnus Spiritus, sicut vocati estis ‚in vnam spem vocationis‘ vestrae. Et iterum ‚omnes in vno Spiritu ਥʌȠIJ઀ıࢡȘμȘȞ.‘ Manifeste autem omnia dona gratiarum ‚ipse atque [A 6v:] idem Spiritus operatur.‘ Ergo neque tres sunt Patres, ne-

25

21

Gemeint ist das Apostolicum. Der in Kleinasien um 100 n. Chr. wirkende Lehrer Kerinth entstammte wahrscheinlich dem Judenchristentum und vetrat u. a. die Ansicht, Jesus sei ein leiblicher Sohn Josephs gewesen. Vgl. Roman Hanig, Art. Cerinthus (Kerinth), in: RGG4 2 (1999), 88f; Irenaeus, Adversus haereses I, 26,1, in: PG 7, 686 A/B (= SC 264, 344,5 –9). 23 Alesius geht mit Tertullian und Ps.-Ignatius, die er vielfach auswertet, davon aus, dass Ebion eine historische Person gewesen sei. Im Blick hat er jedenfalls die von den Kirchenvätern als „Ebioniten“ bezeichneten Vertreter des Judenchristentums, die von dem Verständnis Jesu als eines natürlich geborenen Menschen ausgingen. Vgl. Georg Strecker, Art. Judenchristentum, in: TRE 17 (1988), bes. 320,49– 51; F. Stanley Jones, Art. Ebionäer/ Ebioniten, in: RGG4 2 (1999), bes. 1042; Tertullian, Liber de praescriptionibus X und XXXIII, in: PL 2, 24 B und 46 A, und u. bes. Anm. 26. 22

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

15

Nr. 4: Alesius, Assertio (1564)

5

147

que tres Filij, sed neque tres paracleti, sed vnus paracletus ac propterea Dominus, mittens apostolos docere omnes gentes, praecepit eis: ‚Baptizate eos in nomine Patris et Filij et Spiritus Sancti.‘ Non in vnum quendam trinomium, neque İੁȢ IJȡİ૙Ȣ ਥȞĮȞࢡȡȦʌ੾ıĮȞIJĮȢ ਕȜȜૅ İੁȢ IJȡİ૙Ȣ ੒μȠIJ઀μȠȣȢ, quia vnus est tantum, qui homo factus est, non Pater scilicet neque paracletus, sed solus Filius.“24 XV.

10

15

20

Et hic rursus vide, in quam sententiam et contra quos Ignatius dicit vnum Deum Patrem, videlicet contra haereticos, qui docebant vnam tantum esse ਫ਼ʌંıIJĮıȚȞ, id est personam diuinam, quae haberet tria nomina propter tria officia et quod dicatur Pater, quia creauit nos, Filius, quia in assumpta humana natura mortuus est, et Spiritus Sanctus, quia sanctificat ecclesiam, vel ne putentur plures dij aut Patres aut Filij aut Spiritus Sancti, sicut Valentiniani25 et alij haeretici confinxerunt, de quibus in principio epistolae Ignatius meminit. Et in sequenti epistola ad Philadelphienses, vbi ait: „Si quis vnum Deum dicit confiteturque IESVM CHRISTVM, hominem vero purum putans Dominum et non Deum vnigenitum et Sapientiam et Verbum Dei, huiusmodi est pauper sensu sicut Ebion.“26 Et in epistola ad Ephesios clarissime refutat mendacia Gentilis, cum ait: „Medicus autem noster est solus verus Deus, vnigenitus et inuisibilis Domi[A 7r:]nus omnium, vnigeniti Pater et genitor.“27 XVI.

25

Falsum est igitur Patrem solum dici vnum Deum excluso Filio et Filium dici Dominum non autem vnum Deum cum Patre. Imo Ignatius et nomen veri Dei et medici commune facit Patri et Filio in diuina natura. Et postea idem nomen tribuit Filio etiam in assumpta humanitate. Et docet eum vocari Dominum nostrum propter incarnationem, passionem, mortem et resurrectionem, ascensionem in coelum et reditum ad iudicium cum addit: „Habemus 24 Übersetzung aus dem griechischen Original. Vgl. Ps.-Ignatius, Ad Philippenses I–III, in: PG 5, 921 A–923 A. Ps.-Ignatius zitiert bzw. nimmt Bezug auf I Kor 8,6; 12,11; Eph 4,5; Dtn 6,4 bzw. Mk 2,29; Mal 2,10; Joh 1,18, I Kor 8,6; Prov 30,4; Eph 4,4; I Kor 12,13; 12,11; Mt 28,19. 25 Nach dem Lehrsystem der Valentinianer gab es den obersten Gott, aus dem ein göttliches Pleroma emanierte. Dieses Pleroma wiederum bestand aus einer Vielzahl von hierarchisch gestuften Paaren männlich-weiblicher Äonenwesen. Vgl. Ansgar Wucherpfennig, Art. Valentinianismus, in: RGG4 8 (2005), 873f. 26 Das von Alesius angeführte Zitat ist eine nicht ganz wortgetreue Übersetzung eines späteren Zusatzes zu dem (echten) Brief des Ignatius an die Philadelphier. Vgl. Ignatius, Ad Philadelphienses VI, in: PG 5, 701 A/B (= Lindemann/ Paulsen, Die apostolischen Väter, 220,21–31) und 829 B/C. 27 Das von Alesius angeführte Zitat ist ein späterer Zusatz zu dem (echten) Brief des Ignatius an die Epheser. Vgl. Ignatius, Ad Ephesios VII, in: PG 5, 649 B– 652 A (= Lindemann/ Paulsen, Die apostolischen Väter, 182,22–28) und 737 C.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

148

Nr. 4: Alesius, Assertio (1564)

autem medicum Dominum nostrum IESVM CHRISTVM, ante secula Filium vnigenitum et in principio Verbum, postea vero et hominem ex Maria virgine. ,Verbum‘ enim“, inquit, „,caro factum est‘, incorporalis in corpore, impassibilis in corpore passibili, immortalis in corpore mortali, vita in corruptione, vt de corruptione et morte liberet animas nostras et sanet eas infusas morbo impietatis et iniquis desiderijs.“28

5

XVII. Hic Ignatius nomen Dei et medici commune facit Patri et Filio – et quidem in vtraque natura –, et docet Filium Dei factum hominem passibilem et mortalem, vt nos a morte liberaret et sanaret animas nostras. Imo tribuit proprietates vtriusque naturae diuinae et humanae personae Christi, vt dicatur Deus verus incorporalis, impassibilis, immortalis et incorruptibilis, et homo passibilis, corporalis, [A 7v:] mortalis et corruptibilis, iuxta regulam ʌİȡ੿ țȠȚȞȠȞ઀ĮȢ ੁįȚȦμ੺IJȦȞ, id est de communicatione proprietatum.29 Haec tam copiose ex omnibus epistolis Ignatij excripsi, vt confirmarem doctrinam ecclesiae de expositione symboli apostolorum et confutarem mendacia Gentilis, qui ex truncatis quibusdam sententijs suum errorem stabilire conatur.

10

15

XVIII. Nunc ad Iustinum venio, cuius etsi autoritatem pro suo errore producit, nullam tamen affert ex eo sententiam. Ego vero contra eius testimonia confirmata ex sacris literis profero ad confutandum illam eius impietatem et impudentiam, qua asserit Patri tantum in scriptis propheticis et apostolicis tribui nomen Dei et Filio nomen Domini.30

20

XIX. In colloquio cum Tryphone, in quo ille negat Iesum Christum crucifixum dici in scriptura prophetica Deum, principio ait: „Dominus etiam sibijpsi nomen imposuit, vt qui te redemit, is Deus Israelitici populi in omnium terra vocaretur.“31 Esaiae 54. Et hanc suam sententiam confirmat ex dicto Esaiae

28

Das von Alesius angeführte Zitat ist ein späterer Zusatz zu dem (echten) Brief des Ignatius an Epheser. Vgl. Ignatius, Ad Ephesios VII, in: PG 5, 649 B– 651 A (= Lindemann/ Paulsen, Die apostolischen Väter, 182,22–28) und 737 C/D. 29 Bei der Lehre von der gegenseitigen Mitteilung der Eigenschaften vertritt Alesius hiermit die Position Melanchthons. Dieser hatte die communicatio idiomatum als eine Prädikation definiert, „in der die einer Natur zukommende Eigentümlichkeit der Person in concreto zugeteilt wird.“ Vgl. Krüger, Empfangene Allmacht, 44f (Melanchthonzitat). 30 Vgl. unsere Ausgabe Nr. 3: Gentile, Confessio. Adnotationes. Protheses (um 1561), 110,10–12. 31 Vgl. Justin, Dialogus cum Tryphone 13, in: PG 6, 504 C (= Goodspeed, Die ältesten Apologeten, 105f). Justin zitiert Jes 54,5.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

25

Nr. 4: Alesius, Assertio (1564)

5

10

149

55.:32 „Nationes, quae te ignorant, te inuocabunt et appellabunt. Populique ij, quibus ignotus es, ad te confugient propter Dominum Deum tuum, sanctum Israelis, qui tibi gloriam tribuit. Quaerite Dominum, dum inueniri potest, inuocate eum, dum in propinquo est. Derelinquat impius vias suas et prauus cogita-[A 8r:]tiones suas eijciat redeatque ad Deum.“33 Deinde ex his versibus Psalmi 49.:34 „Deus Deorum Dominus locutus est et vocauit terram, Deus noster aperte veniet, Deus noster nec silebit. Annunciabunt coeli iusticiam eius, quod iudex sit Deus. Audi popule meus, et tecum loquar, Israel, et tibi testificabor, Deus Deus tuus ipse sum. Immola Deo sacrificium laudis reddeque vota tua altissimo. Inuoca me in die tribulationis, eruam te, et honore me afficies. Peccatori autem dixit Deus.“35 XX. 110.:36

15

20

Et ex psalmo „Dixit Dominus Domino meo: Sede ad dextram meam‘, quem psalmum vindicat a falsis pharisaeorum commentis.“37 Et ex versu psalmi 62.:38 „Benedictus Dominus Deus Israel, qui facit mirabilia solus.“39 Hunc etiam psalmum probat exponendum esse non de Salomone, sed de Christo.40 Et ex versu Psalmi 23.:41 „Hic benedictionem consequetur a Domino et misericordiam a Deo salutari suo. Tollite portas principes vestras, et introibit rex gloriae, Dominus exercituum ipse est rex gloriae.“42 Et ex versu psalmi 45.:43 „Thronus tuus Deus in seculum et in perpetuum, virga aequitatis, virga regni tui. Dilexisti iusticiam et odisti iniquitatem, propterea vnxit te o Deus, Deus tuus oleo laetitiae, et concupiscet rex decorem tuum, quoniam ipse est Dominus Deus tuus, et adorabunt eum.“44

32

Vgl. Justin, Dialogus cum Tryphone 14, in: PG 6, 505 A/B (= Goodspeed, Die ältesten Apologeten, 106). 33 Jes 55,4–7. 34 Vgl. Justin, Dialogus cum Tryphone 22, in: PG 6, 524 B– 525 A (= Goodspeed, Die ältesten Apologeten, 115f). 35 Ps 49 (Vg) bzw. 50,1.3.6f.14–16. 36 Vgl. Justin, Dialogus cum Tryphone 32, in: PG 6, 545 A (= Goodspeed, Die ältesten Apologeten, 127). 37 Ps 110,1. 38 Vgl. Justin, Dialogus cum Tryphone 34, in: PG 6, 548 D–549 A (= Goodspeed, Die ältesten Apologeten, 129). 39 Ps 72,18. 40 Vgl. Justin, Dialogus cum Tryphone 34, in: PG 6, 545 C– 548 A (= Goodspeed, Die ältesten Apologeten, 128). 41 Vgl. Justin, Dialogus cum Tryphone 36, in: PG 6, 553 C/D (= Goodspeed, Die ältesten Apologeten, 132). 42 Ps 23 (Vg) bzw. 24,5.7.10. 43 Vgl. Justin, Dialogus cum Tryphone 38, in: PG 6, 557 C/D (= Goodspeed, Die ältesten Apologeten, 135). 44 Ps 45,7f.12f.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

150

Nr. 4: Alesius, Assertio (1564)

XXI. Haec loca cum ab autore epistolae ad Hebraeos ci-[A 8v:]tentur capite primo45 ad probandum Christum esse dicique Deum in prophetica scriptura et non solum Patrem, nihil opus est, vt plura ex colloquio Iustini cum Tryphone testimonia proferamus ad probandum non solum Patrem, sed Filium Dei in scriptura dici Deum.

5

XXII. Hanc potius inspiciamus quaestionem, quam Tryphon Iudaeus quaerit a Iustino, vt doceat ex prophetica scriptura alium Deum positum et praedicatum praeter effectorem vniuersi. Hoc enim quaerit Gentilis, cui respondeo cum Iustino: „Ad scripturas me refero tibique persuadere conabor hunc, qui Abrahamo et Iacobo atque Mosi visus esse dicitur, diuersum esse ab eo Deo, qui omnia condidit, numero duo, non consilio et sententia.“46 Scriptura dicit Genesis 19.: „‚Sol in terra ortus est, et Loth ingressus est Segor. Tumque Dominus pluit sulphur et ignem a Domino.‘ Et: ‚Dixit Dominus Domino meo, sede ad dextram meam.‘ Et: ‚Solium tuum Deus in perpetuum, dilexisti iusticiam et odisti iniquitatem, propterea vnxit te Deus, Deus tuus oleo laetitiae.‘ Et Genesis 31.: ‚Ego sum Dominus, quem vidisti in loco Dei, vbi mihi columnam vnxisti.‘ Eodem capite: ‚Quod si Deum viribus superasti, et homines superabis.‘ Et: ‚Vidi Deum facie ad faciem.‘ Cap. 33.: ‚Apparuit ei rursus Dominus, postquam ex Mesopotamia Syriae redisset eique benedixit.‘ Et Genesis 28.: ‚Ego sum Dominus, Deus Abrahami, Isaci.‘ Exodi 2. Mose ait: ‚Dominus Deus [B 1r:] patrum nostrorum mihi apparuit.‘ Genesis primo: ,Faciamus hominem ad imaginem et similitudinem nostram.‘ Genesis 3.: ‚Ecce Adam factus est quasi vnus ex nobis.‘ Esaiae 42.: ‚Ego Dominus Deus, hoc nomen meum est, gloriam meam alteri non tradam.‘“47 Hoc ex contextu orationis dictum Iustinus probat de Filio Dei, non de Patre intelligendum esse, et refutat argumenta Tryphonis, quae Gentilis nunc repetit.

45

Vgl. Hebr 1,8f. Das Zitat ist eine nicht ganz wortgetreue Übersetzung aus dem griechischen Original. Vgl. Justin, Dialogus cum Tryphone 56, in: PG 6, 600 C (= Goodspeed, Die ältesten Apologeten, 157). 47 In diesem Abschnitt gibt Alesius nur ausgewählte Bibelverse an, an die anknüpfend Justin seine Darstellung aufbaut. Vgl. Justin, Dialogus cum Tryphone 56 –65, in: PG 6, 601 A– 625 B (= Goodspeed, Die ältesten Apologeten, 157–172). Die angegebenen Bibelverse sind folgende: Gen 19,23f; Ps 110,1; Ps 45,7f; Gen 31,13 und Gen 32,28.30; Gen 35,9; Gen 28,13; Ex 3,16; Gen 1,26; Gen 3,12; Jes 42,8. 46

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

10

15

20

25

Nr. 4: Alesius, Assertio (1564)

151

XXIII. Eadem in Apologia ad Antoninum Pium proferuntur contra eos, qui negant Filium Dei esse vnum cum Patre Deum.48 Exodi 3.: „Ego sum is, qui est Deus Abraham, Deus Isaac, Deus Jacob, Deus patrum vestrorum.“49 XXIIII.

5

10

Eodem loco refutat duas haereses, quarum prima vnam tantum esse personam Patris et Filij, alia Filium non esse vnum cum Patre Deum docet. „Qui enim“, inquit, „Filium Patrem esse censent, nec Patrem scire coarguuntur, nec Patri omnium Filium esse cognoscere, qui cum etiam Verbum primogenitum Dei sit, Deus quoque est, qui Mosi caeterisque prophetis se patefecit.“50 XXV.

15

20

In expositione fidei est clara confutatio haeresis Gentilis. Igitur inquit: „Vnum Deum colere nos et diuinae scripturae et patrum doctrinae docent. Sit enim vnus oportet autor omnium maxime, vt nihil [B 1v:] extra circumstans ea, quae fiunt, labefactet. Etenim si quid ab initio extra Deum erat, id profecto necesse erat aut Deum aut vim aliam quamlibet esse confiteri. Ac si Deum quidem id esse dicat, quispiam in diuinas voces lituram induxit, quae aperte clamant: ‚Ego Deus primus sum, et ego postea, et praeter me non est Deus.‘“51 XXVI.

25

Ecce, ex his, ex quibus Gentilis probat Filium non vnum cum Patre Deum esse, Iustinus confirmat eum cum Patre esse Deum et addit: „Vnus igitur vere est Deus omnium, isque in Patre, Filio Spirituque Sancto cognoscitur et intelligitur. Quoniam enim ex sua natura et essentia Pater Filium genuit et ex

48

Vgl. Justin, Apologia prima 63, in: PG 6, 424 A– 425 B (= Goodspeed, Die ältesten Apologeten, 71–73). 49 Ex 3,6. 50 Das Zitat ist eine nicht ganz wortgetreue Übersetzung aus dem griechischen Original. Vgl. Justin, Apologia prima 63, in: PG 6, 425 A/B (= Goodspeed, Die ältesten Apologeten, 73). Dass sich Justin hier mit den innerchristlichen Häresien auseinandersetzt, wie von Alesius behauptet, lässt sich vom Kontext her nicht belegen. In dem Abschnitt grenzt sich Justin vielmehr von der jüdischen Exegese ab. Vgl. Justin, Apologia prima 63, in: PG 6, 424 A/C und 425 A (= Goodspeed, Die ältesten Apologeten, 71f). 51 Übersetzung aus dem griechischen Original. Vgl. Ps.-Justin, Expositio rectae fidei 2, in: Otto, Iustini opera III,1, 4. Das seit dem 7. Jahrhundert Justin zugeschriebene Werk „Expositio rectae fidei“ stammt in Wirklichkeit von Theodoret von Cyrus, einem Autor des 5. Jahrhunderts. Vgl. Lebon, Restitutions, 523 – 550; Sellers, Pseudo-Justin’s Expositio, 145–160, und Clayton, The Christology, 89 –103, bes. 91, Anm. 28.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

152

Nr. 4: Alesius, Assertio (1564)

eadem processit profectusque est Spiritus Sanctus, iure ac merito ea, quae vnius eiusdemque essentiae sunt, vnius etiam atque eiusdem habentur diuinitatis.“52 Respondet etiam ad argumenta cum aliorum haereticorum, tum Eunomij53 et Gentilis. „Quomodo ergo dicet aliquis: ,Non differat id, quod generat ab eo, quod generatur, et quod processit ab eo, a quo profectum est?‘ Atqui Pater ingenitus est, a quo et Filius generatus est et profectus Spiritus. Non igitur est idem Filius et Spiritus Sanctus, qui Pater. Nam haec verba ‚ingenitum‘, ‚genitum‘, ‚profectum‘ non naturae essentiaeque sunt nomina, sed modi, quibus res constant. Modus enim constandi (Graecis est IJȡંʌȠȢ ਫ਼ʌ੺ȡȟİȦȢ) his nominibus notatur. Essentiae vero explicatio Dei significatur ac declaratur appellatione, vt sit Patris a Filio et Spiritu [B 2r:] ex modo constandi distinctio: Idemtitas autem (vt hoc verbo vtar) sit ex ratione essentiae. Si enim Pater id, quod est (IJઁ İੇȞĮȚ), habet ਕȖİȞȞ੾IJȦȢ, id est ingenito modo, Filius autem ȖİȞȞȘIJ૵Ȣ, id est genito modo, et Spiritus cum processione seu profectione, ea, quae distinctionis sunt, proprie debent considerari. Si vero etiam personae ipsius, id quod est secundum essentiam significatur, simul id communi diuinitatis declaratur nomine.“54 „Non igitur ,ingeniti‘, ,geniti‘ et ,profecti‘ nomina essentiam declarant, sed hypostases.“55

5

10

15

XXVII. Probat etiam Patrem et Filium et Spiritum Sanctum esse vnum Deum56 ex dicto Christi Matthaei 26.: „Euntes ergo docete omnes gentes, baptizantes eos in nomine Patris et Filij et Spiritus Sancti.“57 Et Pauli 2. ad Corinthios 13.: „Gratia Domini nostri Iesu Christi, et caritas Dei, et communicatio Spiritus Sancti sit cum omnibus vobis.“58 Et ad Ephesios 2.: „In ipso summo angulari lapide Iesu Christo, in quo omnis aedificatio constructa, crescit. In quo et vos coaedificamini in habitaculum Dei in Spiritu S.“59 „Vides ne“, inquit, „vt aedificium, quod Christi nomine paratur docens, quo Christi templum efficimur, quemadmodum scriptum est: ‚Inhabitabo in eis, et inambulabo, eroque eorum Deus‘, tres nobis coniuncte colligit.“60

52

Übersetzung aus dem griechischen Original. Vgl. Ps.-Justin, Expositio rectae fidei 2, in: Otto, Iustini opera III,1, 4– 6. 53 Vgl. zu Eunomius o. Anm. 6. 54 Übersetzung aus dem griechischen Original. Vgl. Ps.-Justin, Expositio rectae fidei 3, in: Otto, Iustini opera III,1, 6– 8. 55 Übersetzung aus dem griechischen Original. Vgl. Ps.-Justin, Expositio rectae fidei 3, in: Otto, Iustini opera III,1, 10. 56 Vgl. zu den folgenden biblischen Zitaten Ps.-Justin, Expositio rectae fidei 5, in: Otto, Iustini opera III,1, 16 –18. 57 Mt 28,19. 58 II Kor 13,13. 59 Eph 2,20f. 60 Übersetzung aus dem griechischen Original. Vgl. Ps.-Justin, Expositio rectae fidei 6, in: Otto, Iustini opera III,1, 18. Ps.-Justin zitiert Lev 26,12.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

20

25

Nr. 4: Alesius, Assertio (1564)

153

XXVIII.

5

Et post similia testimona61 vt ad Ephesios: [B 2v:] „Huius rei gratia flecto genua mea ad Patrem Domini nostri Iesu Christi, vt det vobis corroborari per eius Spiritum in nouum hominem, vt Christus per fidem habitet in cordibus vestris etc.“62 Et 2. ad Corinthios I.: „Deus, qui nos vobiscum in Christo confirmat, nosque vnxit, et nos signauit, deditque pignus Spiritus in cordibus nostris.“63 Ad Galatas 4.: „Quoniam autem estis filij Dei, misit Deus Spiritum Filij sui in corda vestra, clamantem: ‚Abba Pater.‘“64 XXIX.

10

15

20

Post haec, inquam, testimonia et similia tandem sic concludit: „Quamobrem vnum Deum par est nos profiteri, qui in Patre ac Filio et Spiritu Sancto intelligatur, ita tamen, vt hoc quidem ipso, quod Pater ac Filius et Spiritus Sanctus sunt vnius diuinitatis, personas cognoscamus eo autem ipso, quod Deus sunt, id, quod commune est personarum, in natura et essentia intelligamus. Nam et vnitas in Trinitate et Trinitas in vnitate intelligitur. Quod quomodo fiat, nec quaerere alios velim nec mihi ipsi persuadere possum, me verba, quae de rebus abstrusis sunt, lingua lutea impuraque caruncula audere profiteri.“65 Vade nunc mendax et impudens haeretice et frontem perfrica, negando Filius et Spiritum Sanctum vnum cum Patre Deum esse et affirmando sanctam et indiuiduam Trinitatem, Patrem, Filium et Spiritum Sanctum, vnum Deum, humanum commentum scripturae sacrae et catholicis igno-[B 3r:]tum esse et Iustinum tibi patrocinari.66 XXX.

25

30

Iustino coaeuus fuit Ireneus, discipulus Polycarpi, qui lib. 3. contra haereses Valentini capite 6. scriptum reliquit: „Neque igitur Dominus, neque Spiritus Sanctus, neque apostoli eum, qui non esset Deus definitiue et absolute Deum nominassent, nisi esset verus Deus, neque Dominum appellassent aliquem ex sua persona, nisi qui Dominus omnium, Deum Patrem et Filium eius, qui dominium accepit a Patre suo, omnis conditionis, quemadmodum habet illud: ‚Dixit Dominus Domino meo: Sede a dextris meis, quousque ponam 61

Vgl. zu den folgenden biblischen Zitaten Ps.-Justin, Expositio rectae fidei 6, in: Otto, Iustini opera III,1, 18 –20. 62 Eph 3,14.16f. 63 II Kor 1,21f. 64 Gal 4,6. 65 Übersetzung aus dem griechischen Original. Vgl. Ps.-Justin, Expositio rectae fidei 7f, in: Otto, Iustini opera III,1, 26. 66 Vgl. unsere Ausgabe Nr. 3: Gentile, Confessio. Adnotationes. Protheses (um 1561), 110,10–12; und 110, Anm. 25.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

154

Nr. 4: Alesius, Assertio (1564)

inimicos tuos scabellum pedum tuorum.‘ Patrem enim Filio collocutum ostendit, qui et dedit ei haereditatem gentium et subiecit ei omnes inimicos. Vere igitur cum Pater sit Dominus, et Filius vere sit Dominus, merito Spiritus Sanctus Domini appellatione signauit eos. Et iterum in euersione Sodomitarum scriptura ait: ‚Et pluit Dominus super Sodomam et Gomorram ignem et sulphur a Domino de coelo.‘ Filium enim hic significat, qui et Abrahae collocutus sit, a Patre accepisse potestatem ad iudicandum Sodomitas propter iniquitatem eorum. Similiter habet illud: ‚Sedes tua Deus in aeternum, virga directionis virga regni tui. Dilexisti iusticiam et odisti iniquitatem, propterea vnxit te o Deus, Deus tuus.‘ Vtroque enim Dei appellatione significauit Spiritus et eum, qui vngitur, Filium, et eum, qui vngit, id est Pa[B 3v:]trem. Et iterum: ,Deus stetit in synagoga Deorum in medio autem deos discernit.‘ De Patre et Filio et his, qui adoptionem meruerunt, dicit; hi autem sunt ecclesia. Haec enim est synagoga Dei, quam Deus, hoc est Filius, per seipsum collegit, de quo iterum dicit: ‚Deus deorum locutus est et vocauit terram.‘ Quis Deus? De quo dicit: ,Deus manifeste veniet, Deus noster, et non silebit‘, hoc est Filius, qui secundum manifestationem hominibus aduenit.“67

5

10

15

XXXI. „Nemo igitur Deus aut Dominus appellatur, nisi qui est Dominus omnium et Deus, qui et Mosi ait: ‚Ego sum, qui sum.‘“68 Et de quo Elias:69 „Si vnus est Dominus Deus, venite post eum.“70 Et iterum ait sacerdotibus idolorum: „Vos inuocabitis in nomine Deorum vestrorum. Et ego inuocabo in nomine Domini Dei mei, et Deus, qui exaudiet hodie, ipse est Deus“,71 sic autem inuocat: „Domine Deus Abraham, Deus Isaac, Deus Iacob, exaudi me hodie. Et intelliget omnis populus, quoniam tu es Deus Israel.“72

20

25

XXXII. Oratio Irenei. „Et igitur te inuoco Domine Deus Abraham, Deus Isaac, Deus Iacob, Pater Domini nostri Iesu Christi, Deus, qui per multitudinem misericordiae tuae bene sensisti in nobis, qui fecisti coelum et terram et dominaris omnium, qui

67 Irenaeus, Adversus haereses III, 6, 1, in: PG 7, 360B–361 A (= SC 211, 64,1– 68,32). Irenaeus zitiert Ps 110,1; Gen 19,24; Ps 45,7f; Ps 82,1; Ps 50,1 und Ps 50,3. 68 Irenaeus, Adversus haereses III, 6, 2, in: PG 7, 361 B (= SC 211, 68,37– 40). Irenaeus zitiert Ex 3,14. 69 Der folgende Abschnitt ist eine Zusammenfassung des Schlussteils von Irenaeus, Adversus haereses III, 6, 3, in: PG 7, 362 B/C (= SC 211, 72,68 –74,81). 70 II Reg 18,21. 71 II Reg 18,24. 72 II Reg 18,36.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

30

Nr. 4: Alesius, Assertio (1564)

5

155

es solus et verus Deus, super quem alius Deus non est praeter Dominum nostrum IESVM CHRISTVM, domi-[B 4r:]natione, qua dominaris Spiritus Sancti, da omni legenti hanc scripturam cognoscere te, quia solus Deus es, et confirmari in eo et absistere ab omni haeretica, quae est sine Deo, impia sententia.“73 Haec Ireneus. XXXIII. Sequentibus capitibus docet ex scripturis neminem ex prophetis et apostolis confessum fuisse Dominum Deum alium Dominum atque Patrem et Filium et Spiritum Sanctum. XXXIIII.

10

15

20

Clemens Alexandrinus in adhortatione ad Graecos: „Hic ergo Verbum Christus, et vt nos olim essemus. Erat enim in Deo et, vt bene essemus, causa fuit. Nunc autem apparuit hominibus hic ipse Verbum, qui solus est ambo, Deus et homo, et est nobis omnium causa bonorum, a quo edocti recte viuere ad vitam aeternam transmittimur. Nam vt ait diuinus ille Domini apostolus: ‚Gratia Dei salutaris omnibus hominibus apparuit, docens nos, vt, abnegantes impietatem et secularia desideria, moderate et pie viuamus in hoc seculo, expectantes beatam spem et aduentum gloriae magni Dei et saluatoris nostri Iesu Christi.‘ Hoc est canticum nouum aduentus, qui nunc refulsit in nobis Verbi, qui erat in principio et prius fuit. Apparuit autem qui est, in eo, qui est Verbum, qui erat apud Deum, doctor apparuit, per quem omnia sunt fabricata. Verbum, qui cum eo, quod finxit, vitam simul praebuit in principio vt opifex, bene viuere docuit, cum apparuisset vt magister, [B 4v:] vt postea semper viuere suppeditaret vt Deus.“74 XXXV.

25

30

In paedagogo cap. 12.: „At qui mihi quidem is ipse videtur hominem finxisse ex puluere, aqua autem regenerasse, Spiritu vero auxisse, Verbo autem paedagogi instar instituisse, ad filiorum adoptionem et salutem sanctis praeceptis dirigens, vt cum terra genitum et in sanctum et supercoelestem hominem suo aduentu transformasset, diuinam illam vocem maxime impleret: ‚Faciamus hominem ad imaginem et similitudinem nostram‘, atque fuit quidem Christus hoc plenum, quod dixit Deus.“75 73

Irenaeus, Adversus haereses III, 6, 4, in: PG 7, 862 C– 863 A (= SC 211, 74,82–76,92). Übersetzung aus dem griechischen Original. Vgl. Clemens Alexandrinus, Protrepticus I, in: PG 8, 61 B/C (= SC 2, 60f). Clemens Alexandrinus zitiert Tit 2,11–13 und rekurriert auf Joh 1,1– 3. 75 Übersetzung aus dem griechischen Original. Vgl. Clemens Alexandrinus, Paedagogus I, 12, in: PG 8, 368 A/B (= SC 70, 284). Clemens Alexandrinus zitiert Gen 1,26. 74

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

156

Nr. 4: Alesius, Assertio (1564)

Eadem oratione adhortatoria ad gentes exponit haec dicta de Patre, Filio et Spiritu Sancto:76 „Audi Israel, Dominus Deus tuus, Dominus vnus est.“77 Et: „Dominum Deum tuum adorabis et illi soli seruies. Deus propinquus ego sum et non Deus procul. Si fecerit homo aliquid in occulto, et ego non videbo ipsum? An non coelum et terram ego impleo, dicit Dominus?“78 „Quis metietur coelum palmo et terram omnem pugillo?“79 „,A facie tua montes liquescent, sicut cera a facie ignis‘, is est, inquit, Deus, cuius ,coelum est thronus, terra autem scabellum pedum eius.‘“80 „Videte, videte, quod ego sum et non alius Deus praeter me. Ego occidam et viuere faciam.“81 „Ecce, ego firmans tonitru et creans spiritum, manus quoque meae coeli fundarunt militiam.“82 „Ego sum Dominus. Ego sum, qui loquor iusticiam et annuncio veritatem.“83 „Ego Deus et praeter me non est iustus. Et seruator non est excepto me. Conuertamini ad [B 5r:] me, et salui estote, qui estis ex finibus terrae. Ego sum Deus, et non est alius.“84 XXXVI. Tertullianus contra Praxeam: „Nos vero et semper, et nunc magis, vt instructiores per paracletum, deductorem scilicet omnis veritatis, vnicum quidem Deum credimus, sub hac tamen dispensatione, quam ȠੁțȠȞȠμ઀ĮȞ dicimus, vt vnici Dei sit et Filius Sermo ipsius, qui ex ipso Patre in virginem descendit, et ex ea natum hominem et Deum, filium hominis et Filium Dei, et cognominatum Iesum Christum, hunc passum, hunc mortuum et sepultum secundum scripturas, et resuscitatum a Patre, et in coelo resumptum, sedere ad dextram Patris, venturum iudicare viuos et mortuos. Qui exinde emiserit secundum promissionem suam a Patre Spiritum Sanctum paracletum, sanctificatorem fidei eorum, qui credunt in Patrem, Filium et Spiritum Sanctum.“85 XXXVII. „Sed salua ista praescriptione, vbique tamen propter instructionem et munitionem quorundam, dandus est etiam tractatibus locus, ne videatur vnaquae-

76 Vgl. zum folgenden Abschnitt Clemens Alexandrinus, Protrepticus VIII, in: PG 8, 185 C– 192 C (= SC 2, 143 –148). 77 Dtn 6,4. 78 Jer 23,23f. 79 Jes 40,12. 80 Übersetzung aus dem griechischen Original. Vgl. Clemens Alexandrinus, Protrepticus VIII, in: PG 8, 188 C (= SC 2, 144). Clemens Alexandrinus zitiert Jes 64,1f und 66,1. 81 Dtn 32,39. 82 Am 4,13. 83 Jes 45,19. 84 Jes 45,21–23. 85 Tertullian, Adversus Praxean II, in: PL 2, 156 B–157 A (= FChr 34, 102,8 –104,6).

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

25

Nr. 4: Alesius, Assertio (1564)

5

10

157

que peruersitas non examinata, sed praeiudicata damnari, maxime haec, quae se existimat meram veritatem possidere, dum vnicum Deum non alias putat credendum, quam si ipsum eundemque et Patrem et Filium et Spiritum Sanctum dicat, quasi non sic quoque vnus sit omnia, dum ex vno omnia, per sub-[B 5v:]stantiae scilicet vnitatem, et nihilominus custodiatur ȠੁțȠȞoμ઀ĮȢ sacramentum, quae vnitatem et Trinitatem disponit, tres dirigens, Patrem et Filium et Spiritum Sanctum. Tres autem non statu, sed gradu, nec substantia, sed forma, nec potestate, sed specie, vnius autem substantiae, et vnius status, et vnius potestatis, quia vnus Deus, ex quo et gradus isti, et formae, et species in nomine Patris et Filij et Spiritus Sancti.“86 XXXVIII.

15

„Simplices enim quique – ne dixerim: imprudentes et idiotae –, quae maior semper credentium pars est, quoniam et ipsa regula fidei a pluribus dijs seculi ad vnicum et verum Deum transfert, non intelligentes vnicum quidem, sed cum sua ȠੁțȠȞoμ઀઺ esse credendum, expauescunt ad ȠੁțȠȞoμ઀ĮȢ numerum et dispositionem Trinitatis, diuisionem praesumunt vnitatis. Quando vnitas, ex seipsa deriuans Trinitatem, non destruatur ab illa, sed administretur.“87 XXXIX.

20

25

30

Colligit Tertullianus loca scripturae, quae probant tres personas in vno Deo. Et post longam disputationem addit: „Si enim vna persona et Dei et Domini in scripturis inueniretur, merito Christus non esset admissus ad nomen ,Dei‘ et ad ,Domini‘. Nemo enim alius praeterquam vnus Deus et vnus Dominus praedicaba-[B 6r:]tur, et futurum erat, vt ipse Pater descendere videretur, quia vnus Deus et vnus Dominus legebatur, et tota eius oeconomia eius obumbraretur, quae in materiam fidei prospecta atque dispensata est. At vbi venit Christus et cognitus est a nobis, quod ipse, qui numero retro fecerat, factus secundus a Patre et cum Spiritu tertius, et tamen Pater per ipsum Pater plenius et manifestius redactum est nomen ,Dei‘ et ,Domini‘ in vnione. Et quia rationis erat, vt a multitudine idolorum transirent ad vnicum Deum, vt differentia constitueretur inter cultores vnius et plurimae diuinitatis. Nam et lucere in mundo Christianos oportebat vt filios lucis, lumen mundi vnum et Dominum colentes et nominantes.“88

86 87 88

Tertullian, Adversus Praxean II, in: PL 2, 157 B/C (= FChr 34, 104,14 –106,9). Tertullian, Adversus Praxean III, in: PL 2, 157 C–158 A (= FChr 34, 108,1– 8). Tertullian, Adversus Praxean XIII, 169 C–170 A, in: PL 2 (= FChr 34, 158,9 –160,1).

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

158

Nr. 4: Alesius, Assertio (1564)

XL. „Solum autem Christum potero Deum dicere sicut apostolus: ‚Ex quibus Christus, qui est‘, inquit, ‚Deus super omnia benedictus in secula.‘“89 Citat etiam ad id probandum dictum Mosis: „Pluit super Sodomam et Gomorrham ignem et sulphurem Deus a Deo.“90

5

XLI. Expositio primi articuli symboli „Credo in vnum Deum Patrem omnipotentem“91 a Tertulliano, qui respondet ad argumenta haereticorum, quibus probabant solum Patrem dici Deum omnipotentem: „‚Omnia‘, inquit, ,Patris mea sunt.‘ Cur non et nomina? Cum ergo legis Deum omnipo-[B 6v:]tentem, et altissimum, et Deum virtutum, et regem Israëlis, et ‚qui est‘, vide ne per haec Filius etiam demonstretur suo iure Deus, quia Sermo Dei omnipotentis, et quia omnium accepit potestatem. Altissimus, quia dextra Dei exaltatus et quia omnia sunt illi subiecta a Patre. Rex Israëlis, quia illi proprie excidit sors gentis istius. Si autem volunt Christi nomen Patris esse, audient suo loco. Interim hic mihi promotum sit responsum aduersus id, quod et de Apocalypsi Iohannis proferunt: ‚Ego Dominus, qui est, et qui erat, et qui fuit et venit omnipotens.‘ Et sicubi alibi Dei omnipotentis appellationem non putant etiam Filio conuenire, quasi qui venturus non sit omnipotens, cum et Filius omnipotentis tam omnipotens sit Dei Filius quam Deus Dei Filius.“92

10

15

20

XLII. „Sed hanc societatem nominum paternorum in Filio ne perspiciant, perturbat illos scriptura, si quando vnicum Deum statuit, quasi non eadem et deos et dominorum dominos proposuerit, vt supra ostendimus. Ergo quia duos et vnum inquirit inuenimus, ideo ambo vnus atque idem et Filius et Pater. Porro non periclitatur scriptura, vt illi de tua argumentatione succurras, ne sibi contraria dicere videatur. Habet enim rationem et cum vnicum Deum statuit, et cum duos Patrem et Filium ostendit, et sufficit sibi. Filium nominari ab ea constat Deum, saluo enim Filio recte vnicum Deum potest determinasse, cuius est Filius. Non enim desinit [B 7r:] esse, qui habet Filium, ipse vnicus suo scilicet nomine, quoties sine Filio nominatur. Sine Filio autem nominatur, cum principaliter determinatur vt prima persona, quae ante Filij nomen

89

Tertullian, Adversus Praxean XIII, 170 B, in: PL 2 (= FChr 34, 160,10 –12). Tertullian zitiert Röm 1,7. 90 Tertullian, Adversus Praxean XIII, in: PL 2, 169 A (= FChr 34, 156,4– 6). Tertullian zitiert Gen 19,24. 91 Apostolicum, in: BSLK, 21,7f. 92 Tertullian, Adversus Praxean XVII, in: PL 2, 176 B–177 A (= FChr 34, 182,12–184,12). Tertullian zitiert bzw. nimmt Bezug auf Joh 17,10; Ex 3,14; Apk 1,8.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

25

30

Nr. 4: Alesius, Assertio (1564)

159

erat praeponenda, quia Pater ante cognoscitur et post Patrem Filius nominatur. XLIII. 5

10

15

Igitur vnus Deus Pater, et absque eo alius non est. Quod ipse inserens non Filium negat, sed alium Deum. Caeterum alius Deus a Patre solus non est. Denique inspice sequentia huiusmodi pronunciationum et inuenies fere ad idolorum factitatores atque cultores definitionem earum pertinere, vt multitudinem falsorum deorum vnio diuinitatis expellat, habens tamen Filium, quanto indiuiduum et inseparatum a Patre, tanto in Patre repuntandum, etsi non nominatum. Atqui si nominasset eum, separasset ita dicens: ‚Alium praeter me non nisi Filius meus.‘ Alium etiam Filium fecisset, quem de alijs excepisset.“93 „Itaque praeter seipsum non esse alium Deum, hoc propter idololatriam tam nationum quam Israëlis. Etiam propter haereticos, qui, sicut nationes manibus, ita ipsi verbis idola fabricantur, id est alium Deum et alium Christum.“94 XLIIII.

20

Ad alia scripturae loca, citata ab haereticis: „Extendi coelum solus“,95 respondet ex euangelio: „Omnia per ipsum facta sunt.“96 „Proinde et Filij vox erit: ‚Extendi coelum solus‘, sicut in Psalmo dicitur: ‚Verbo Domini coeli firmati sunt‘, quia sophia in Sermone as-[B 7v:]sistente paratum est coelum et ‚omnia per Sermonem sunt facta‘, competit et Filium solum extendisse coelum, quia solus operationi Patris ministrauit. Idem erit dicens: ‚Ego primus et in superuentura“,97 „et praeter me non est Deus.“98 „In principio enim erat Sermo, et Sermo erat apud Deum, et Deus erat Sermo.“99 Et addit:

25

XLV.

30

„Nam in veteribus nihil tenent aliud quam ‚Ego Deus, et alius praeter me non est.‘ Et in euangelio: ‚Ego et Pater unum sumus.‘ Et: ‚Qui me videt, videt etiam Patrem meum.‘ His tribus capitulis totam scripturam vtriusque testamenti volunt credere.“100 Sed „si propterea eundem et Patrem et Filium credendum putant, vt vnum Deum vindicent, saluus est vnio eius, qui, cum sit 93

Tertullian, Adversus Praxean XVIII, in: PL 2, 177 A–C (= FChr 34, 184,13 –186,17). Tertullian, Adversus Praxean XVIII, in: PL 2, 177 C (= FChr 34, 186,20 –24). 95 Hi 9,8. 96 Joh 1,3. 97 Tertullian, Adversus Praxean XIX, in: PL 2, 178 C (= FChr 34, 190,18 –23). 98 Jes 44,6. 99 Joh 1,1. 100 Tertullian, Adversus Praxean XX, in: PL 2, 179 B (= FChr 34, 194,5 –11). Tertullian zitiert bzw. nimmt Bezug auf Jes 44,6; Joh 10,30 und 14,9. 94

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

160

Nr. 4: Alesius, Assertio (1564)

vnus, habeat et Filium aeque et ipsum eisdem scripturis comprehensum. Si Filium nolunt secundum a Patre reputari, ne secundus duos faciat deos dici, ostendimus duos deos in scriptura relatos, et duos dominos, et tamen ne de isto scandalizarentur, rationem reddimus, qua dij non duo dicantur nec domini, sed quia Pater et Filius duo, et hoc non ex separatione substantiae, sed ex dispositione, cum indiuiduum et inseparatum Filium a Patre pronunciamus, nec statu, sed gradu alium, qui etsi Deus dicatur, quando nominatur singularis, non ideo duos deos faciat, sed vnum hoc ipso, quod et Deus ex vnitate Patris vocari habeat.“101

5

[B 8r:] XLVI.

10

Summa: Quae Tertullianus contra Praxeam ex scriptura profert testimonia ad probandum Filium non esse eandem, sed aliam a Patre personam, Gentilis torquet ad probandum Filium non esse vnum cum Patre Deum. Et solum Patrem esse vnum Deum et Filium alium a Patre Deum. XLVII. Cyprianus in expositione symboli apostolorum ait orientales dicere: „Crede in vno Deo Patre omnipotente et in CHRISTO IESV vnico Filio eius. Deus autem“, inquit, „naturae ipsius vel substantiae, quae est super omnia, est appellatio. Pater arcani et inuisibilis sacramenti vocabulum est.“102 Definit etiam Deum substantiam „sine initio, sine fine, simplicem, sine vlla admixtione, inuisibilem, incorpoream, ineffabilem, inaestimabilem, in qua nihil adiunctum, nihil creatum“103 est. Docet etiam in Patre Filium intelligendum esse: „Patrem“, inquit, „cum audis, Filium intellige et Patrem, cuius est imago et substantia.“104 Hoc ergo ipso nomine, quo „Deus Pater appellatur, cum Patre pariter subsistere etiam Filius demonstratur. Credendus est ergo Deus Pater esse vnici Filij Domini nostri, non discutiendus. Neque enim fas est de natalibus Domini disputare. Contestatus est Pater de coelis dicens: ‚Hic est Filius meus dilectus, in quo bene complacui, ipsum audite.‘“105 „Filius dicit: ‚Qui vidit me, vidit et Patrem. An non credis, quod ego in Patre et Pater [B 8v:] in me est?‘ ,Ego et Pater vnum sumus.‘ Quis est, qui inter has Patris

101

Tertullian, Adversus Praxean XIX, in: PL 2, 178 C–179 A (= FChr 34, 192,4 –17). Das Zitat ist eine nicht wörtliche Wiedergabe von Rufin, Commentarius in symbolum 4, in: PL 21, 341 A (= CChr.SL 20, 137,2f.4f.9.10–12). Der „Commentarius in symbolum“ Rufins von Aquileia wurde im 16. Jahrhundert in der Regel unter den Werken Cyprians von Karthago gedruckt. Vgl. PL 21, 17f. 103 Rufin, Commentarius in symbolum 4, in: PL 21, 341 A/B (= CChr.SL 20, 137,13 –15). 104 Das Zitat ist eine nicht ganz wörtliche Wiedergabe von Rufin, Commentarius in symbolum 4, in: PL 21, 341 B (= CChr.SL 138,16f). 105 Rufin, Commentarius in symbolum 4, in: PL 21, 342 B/C (= CChr.SL 20, 139,54– 58). Rufin zitiert Mt 17,5. 102

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

15

20

25

30

Nr. 4: Alesius, Assertio (1564)

161

et Filij voces medium se interserat et deitatem diuidat, affectum separet et substantiam rumpat, spiritum secet, neget esse verum, quod veritas dicit?“106 XLVIII. 5

10

15

„Quod diximus Orientis ecclesias tradere Patrem omnipotentem et vnum Dominum hoc modo intelligendum est: Vnum non numero dici, sed vniuersitate“,107 „vt exempli caussa si dicamus vnum solem. Hic vnus ita dicitur, vt alius vel tertius addi non possit, vnus sol,“108 sic Deus propterea vnus dicitur, „quod alius non sit. Similiter et de Domino accipiendum est, quod vnus sit Dominus Iesus Christus, per quem Deus Pater dominatum omnium tenet, vnde et sequens sermo omnipotentem pronunciat Dominum. Omnipotens autem ab eo dicitur, quod omnium teneat potentatum. Tenet autem omnia per Filium, sicut apostolus dicit, quia ‚per istum creata sunt omnia, visibilia et inuisibilia.‘“109 „Quia sicut lux de luce et veritas de veritate, ita de omnipotente omnipotens nascitur, vt in Apocalypsi Iohannis de seraphin scriptum est: ‚Et requiem non habebant dicentes, Sanctus, Sactus, Sanctus Dominus Deus, qui est et qui venturus est, omnipotens.‘“110 XLIX.

20

25

30

Origenes ʌİȡ੿ ਕȡȤ૵Ȟ cap. I. seruetur ecclesiastica praedicatio per successionis ordinem ab apostolis tradita et vsque ad praesens in ecclesiis permanens. [C 1r:] Illa sola credenda est veritas, quae in nullo ab ecclesiastica discordat traditione. „Primo, quod vnus sit Deus, qui omnia creauit atque composuit quique ex nullis fecit esse vniuersa, Deus a prima creatura et conditione mundi et omnium iustorum Deus, Adam, Abel, Seth, Enos, Enoch, Noe, Sem, Abraham, Isaac, Iacob, duodecim patriarcharum, Mosis et prophetarum, et quod hic Deus in nouissimis diebus, sicut per prophetas suos ante promiserat, misit Dominum Iesum Christum. Primo quidem vocaturum Israël, secundo vero etiam gentes post perfidiam populi Israël. Hic Deus iustus et bonus, Pater Domini nostri Iesu Christi, legem et prophetas et euangelia ipse dedit, qui et apostolorum Deus est, et Veteris et Noui Testamenti. Tum deinde quia Iesus Christus ipse, qui venit ante omnem creaturam, natus ex Patre est, qui cum in omnium conditione Patris ministrasset, ,per ipsum‘ enim ,om-

106

Rufin, Commentarius in symbolum 4, in: PL 21, 342 C–343 A (= CChr.SL 20, 139,59f.61– 64). 107 Das Zitat ist eine nicht ganz wörtliche Wiedergabe von Rufin, Commentarius in symbolum 5, in: PL 21, 343 A/B (= CChr.SL 20, 139,1–3). 108 Rufin, Commentarius in symbolum 5, in: PL 21, 343 B (= CChr.SL 20, 140,8 –10). 109 Rufin, Commentarius in symbolum 5, in: PL 21, 343 B/C (= CChr.SL 20, 140,12–18). Rufin zitiert Kol 1,16. 110 Rufin, Commentarius in symbolum 5, in: PL 21, 344 A (= CChr.SL 20, 140,23–28). Rufin zitiert Apk 4,8.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

162

Nr. 4: Alesius, Assertio (1564)

nia facta sunt‘, nouissimis temporibus seipsum exinaniens factus est homo, incarnatus est, cum Deus esset, et homo mansit, quod Deus erat.“111 L. Ex cap. 2.: „Nemo putet aliquid nos insubstantiuum dicere, cum Dei Filium sapientiam nominamus.“112 „Si ergo semel recte receptum est vnigenitum Filium Dei sapientiam eius esse substantialiter subsistentem,“113 „quomodo extra huius sapientiae generationem aliquando Deum Patrem vel punctum momenti alicuius quis potest sentire vel credere?“114 „Propter quod nos semper Deum Patrem nouimus vnigeniti [C 1v:] Filij sui.“115 „Extra omne igitur, quod vel dici vel intelligi potest, initium generatam credendum est sapientiam. In hac ipsa ergo sapientiae subsistentia omnia erant praeformata atque disposita.“116

5

10

LI. Sicut igitur „voluntas procedit e mente et neque partem aliquam mentis secat neque ab ea separatur aut diuiditur, tali quadam specie putandus est Pater Filium genuisse, imaginem scilicet suam. Vt sicut ipse inuisibilis est per naturam, ita imaginem quoque inuisibilem genuerit.“117

15

LII. GREGORIVS NEOCAESARIENSIS in Antiochena Synodo conuocata contra Paulum Samosatenum.118 „Vnus Deus Pater Verbi viuentis, sapientiae subsistentis et imaginis suae integrae, integer genitor, Pater Filij vnigeniti, vnus Dominus, solus ex solo, imago Patris, Verbum efficax,“119 Filius sempiternus ex sempiterno,120 „vnus

111

Das Zitat ist eine nicht ganz wörtliche Wiedergabe von Origenes, De principiis I, Praef. 4, in: PG 11, 117 A/B (= Görgemanns/ Karpp, 86 – 88). Origenes zitiert Joh 1,3. 112 Origenes, De principiis II, 2, in: PG 11, 130 B (= Görgemanns/ Karpp, 122). 113 Origenes, De principiis II, 2, in: PG 11, 130 C (= Görgemanns/ Karpp, 122–124). 114 Das Zitat ist eine nicht ganz wörtliche Wiedergabe von Origenes, De principiis II, 2, in: PG 11, 131 A (= Görgemanns/ Karpp, 124). 115 Origenes, De principiis II, 2, in: PG 11, 131 A (= Görgemanns/ Karpp, 124). 116 Das Zitat ist eine z.T. freie Wiedergabe von Origenes, De principiis II, 2, in: PG 11, 131 B (= Görgemanns/ Karpp, 124 –126). 117 Origenes, De principiis II, 6, in: PG 11, 135 A (= Görgemanns/ Karpp, 134). 118 Der seit ca. 260 als Bischof von Antiochien amtierende Paul von Samosata lehnte die Hypostasenlehre des Origenes ab und betonte die Menschheit des inkarnierten Sohnes Gottes. Er wurde von der Synode zu Antiochia (268/269) verurteilt und abgesetzt. Vgl. Ritter, Dogma und Lehre, 131f und 134; Josef Rist, Art. Paul von Samosata, in: RGG4 6 (2003), 1030. 119 Übersetzung aus dem griechischen Original. Vgl. Gregor Thaumaturgos, Expositio fidei, in: PG 10, 984– 985 A. 120 Vgl. Gregor Thaumaturgos, Expositio fidei, in: PG 10, 985 A.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

20

Nr. 4: Alesius, Assertio (1564)

163

Spiritus Sanctus, ex Deo substantiam habens, qui per Filium apparuit sanctificans,“121 „per quem Deus super omnia et in omnibus cognoscitur.“122 LIII. 5

10

15

20

25

SYNODUS NICENA CONVOCATA contra Arrium. Huic interfuit Athanasius, vt testatur Rufinus Ecclesiasticae historiae libro 10. cap 14.: „Igitur apud Alexandriam defuncto Alexandro Athanasius [C 2r:] susceperat sedem. Quod vero esset acris ingenij et in ecclesiasticis negocijs apprime vigilans, satis iam tunc haereticis innotuerat, cum ad concilium Nicenum cum episcopo suo sene Alexandro venerat, cuius suggestionibus haereticorum doli ac fallaciae vigilanter detegebantur.“123 Oportet igitur verba symboli Niceni: „Credimus in vnum Deum Patrem omnipotentem, visibilium omnium et inuisibilium factorem. Et in vnum Dominum nostrum IESVM CHRISTVM, Filium Dei de Patre natum vnigenitum, id est de substantia Patris, Deum ex Deo, lumen ex lumine, Deum verum ex Deo vero, natum non factum, ੒μȠȠ઄ıȚȠȞ Patri“,124 hoc est eiusdem substantiae cum Patre etc. Oportet, inquam, verba eius symboli intelligere sicut Athanasius, Eusebius Palestinus125 et alij, qui interfuerunt synodo, exposuerunt. Nam cum Arrius verba Niceni symboli pro sua doctrina interpretaretur, coactus est Athanasius in suo symbolo veram sententiam explicare.126 Quare facile intelligi potest Gentilem Arrianum esse,127 cum reijciat symbolum Athanasij, in quo dicitur: „Quicunque vult saluus esse, ante omnia opus est, vt teneat catholicam fidem, quam nisi quis integram inuiolatamque seruauerit, absque dubio in aeternum peribit. Fides autem catholica haec est, vt vnum Deum in Trinitate et Trinitatem in vnitate veneremur.“128 Hanc fidem Gentilis dicit esse humanum commentum, ignotum sacris literis et catholicis.129

121

Übersetzung aus dem griechischen Original. Vgl. Gregor Thaumaturgos, Expositio fidei, in: PG 10, 985 A. 122 Übersetzung aus dem griechischen Original. Vgl. Gregor Thaumaturgos, Expositio fidei, in: PG 10, 985 A. 123 Rufin, Historia ecclesiastica X, 14, in: PL 21, 486 B/C (= GCS Neue Folge 6,2, 980,11–15). 124 Das Zitat ist eine nicht ganz wörtliche Wiedergabe des Symbolum Nicaenum, in: BSLK, 26,3–11. 125 Gemeint ist Eusebius von Caesarea. 126 Alesius geht noch davon aus, dass das Athanasianum von Athanasius von Alexandrien stammt. Dies war jedoch zu seiner Zeit keine allgemein geteilte Überzeugung mehr, wie die Infragestellung der Autorschaft des Athanasius durch Joachim Camerarius und John Jewel, Bischof von Salisbury, zeigt. Vgl. Roger John Howard Collins, Art. Athanasianisches Symbol, in: TRE 4 (1979), bes. 329,30 –32. 127 Dass Gentile ein Arianer sei, ist eine These, die ein Jahr später Erasmus Gliczner seiner Schrift „Societas et symbola“ zu Grunde legte. Vgl. unsere Ausgabe Nr. 7: Gliczner, Societas et symbola (1565), 256 et passim. 128 Athanasianum, in: BSLK 28,5 –12. 129 Vgl. unsere Ausgabe Nr. 3: Gentile, Confessio. Adnotationes. Protheses (um 1561), 107,24–27.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

164

Nr. 4: Alesius, Assertio (1564)

LIIII. [C 2v:] Cum autem ex omnibus, qui secuti sunt apostolos vsque ad Nicenam synodum, scripturae interpretibus probatum iam sit eos sic intellexisse symbolum apostolorum, vt Athanasius illud exposuit, et hanc suam interpretationem ex dictis prophetarum et apostolorum confirmasse, nihil iam restat, nisi vt addamus testimonia interpretum scripturae, qui secuti sunt synodum Nicenam et ex illorum dictis atque ecclesiae perpetua inuocatione impudentia Gentilis mendacia refutemus.

5

LV. Et quidem Basilius eorum testimonia, qui eum praecesserunt, collegit, inter quae etiam illud est Eusebij Palestini: „Sanctum Deum lucis conditorem per saluatorem nostrum Iesum Christum cum Sancto Spiritu inuocantes.“130

10

LVI. Idem Basilius ex verbis Christi: „Baptizantes eos in nomine Patris et Filij et Spiritus Sancti“,131 sic colligit: „Baptizari oportet, vt accepimus, credere autem, vt baptizamur, glorificare etiam, vt credimus Patrem et Filium et Spiritum Sanctum.“132 Huc pertinet disputatio Basilij contra Eunomium.133 Et fratris eius Gregorij, qua disertissime exponit et clarissime ac firmissime refutat errorem Gentilis. Haec nunc edita est a clarissimo et doctissimo viro D. Ioach. Camerario graece et latine et ab eodem typographo, a quo haec nostra eduntur, expressa.134 Ideo hortor, vt lector eam sibi comparet et Gregorij refutationem legat. [C 3r:] Nam Gentilis contendit vnum Deum non posse dici aut esse ਕȖİȞȞȘIJઁȞ țĮ੿ ȖİȞȞȘIJઁȞ et haec duo ait significare diuersas essentias sicut Eunomius.

130

Übersetzung aus dem griechischen Original. Vgl. Basilius, De Spiritu Sancto 72, in: PG 32, 204 A (= FChr 12, 298,13–15). 131 Mt 28,19. 132 Übersetzung aus dem griechischen Original. Vgl. Basilius, Epistola CXXV, 3, in: PG 549, B (= Saint Basile, Lettres 2, 33,22–25). 133 Vgl. Basilius, Adversus Eunomium III, 5, in: PG 29, bes. 665 C/D (= SC 305, bes. 164,28 – 39). Vgl. zu Eunomius o. Anm. 6. 134 Gemeint sind folgende Drucke: ORATIONES DVAE S. GREGO- || GORII EPISCOPI NYSSAE, VNA DE || filij et Spiritus sancti Deitate, altera || dicta die Paschatos, || CONVERSAE IN LATINVM || SERMONEM A || Joachimo Camerario Pa- || bepergensi. LIPSIAE || IN OFFICINA VOEGELIANA. || ANNO M.D.LXIIII. (= VD16 ZV 7012) und SANCTI PATRIS GREGORII || Episcopi Nyssae orationes duae, vna de natiuitate || Domini Iesu Christi, altera de Sancto || Stephano primo Martyre, || CONVERSAE IN LATINVM || SERMONEM A || Joachimo Camerario Pa- || bepergensi. LIPSIAE || IN OFFICINA VOEGELIANA || ANNO LXIIII. (= VD16 ZV 7011).

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

15

20

Nr. 4: Alesius, Assertio (1564)

165

LVII.

5

Hilarius lib. 3. ex dicto Mosis in Genesi: „Faciamus hominem ad imaginem et similitudinem nostram“,135 probat vnum Deum et distinctas personas, libro 2. et 3. de Trinitate, vt docet Longobardus in suis sententijs.136 Ambrosius verba baptismi: „In nomine Patris et Filij et Spiritus Sancti“,137 sic exponit: „In ,nomine‘ et non ,nominibus‘, vt vnitas essentiae ostendatur“,138 et Patrem, Filium et Spiritum Sanctum tres esse personas. LVIII.

10

Augustinus libro primo de Trinitate: „Omnes catholici tractatores, qui de Trinitate (quae Deus est) scripserunt, hoc intendunt secundum scripturas declarare, quod Pater et Filius et Spiritus Sanctus vnius sint substantiae et inseparabili aequalitate vnus sint Deus.“139 LIX.

15

20

Haec doctrina confirmata est in omnibus synodis, vt in sexta dicitur.140 „Hic status est euangelicae atque apostolicae doctrinae regularisque traditio, vt inseparabilem Trinitatem, id est Patrem et Filium et Spiritum Sanctum, vnius deitatis, naturae, substantiae siue essentiae, vnius eiusdemque praedicemus et naturalis voluntatis, virtutis, operationis, domi-[C 3v:]nationis, maiestatis, potestatis et gloriae, et quicquid de eadem sancta Trinitate essentialiter dicitur, sigulari numero tanquam de vna natura trium substantialium personarum comprehendamus regulari ratione instituti.“141 LX.

25

Ex his facile conspici potest, quam impudens et impium sit mendacium Gentilis, quo dicit Deum Trinitatem esse humanum commentum, ignotum catholicis, et Deum Trinitatem significare aliud quam tres personas – Patrem et Filium et Spritum Sanctum – ac Trinitatem esse nomen substantiale et ex eo

135

Gen 1,26. Vgl. Petrus Lombardus, Sententiarum libri quatuor I, 2, 5, in: PL 192, 527 (= Editio tertia, 64,20 –26). 137 Mt 28,19. 138 Petrus Lombardus, Sententiarum libri quatuor I, 2, 8, in: PL 192, 528 (= Editio tertia, 67,16 – 18). Vgl. Ambrosius, De fide I, 1, 8, in: PL 16, 531 A (= CSEL 78, 7,18f). 139 Petrus Lombardus, Sententiarum libri quatuor I, 2, 2, in: PL 192, 526 (= Editio tertia, 62,15 – 19). Vgl. Augustinus, De Trinitate I, 4, 7 in: PL 42, 824 (= CChr.SL 50, 34,1–35,6). 140 Das sechste ökumenische bzw. das dritte Konzil von Konstantinopel (680/681). 141 Das Zitat ist eine nicht ganz wörtliche Wiedergabe von Agathon, Brief „Consideranti mihi“ an die Kaiser, 27. März 680. Vgl. Denzinger, 251, Nr. 542. 136

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

166

Nr. 4: Alesius, Assertio (1564)

probari quartam in Trinitate personam et quartam substantiam distinctam a Patre, Filio et Spiritu Sancto.142 LXI. Refutantur haec mendacia ex inuocatione ecclesiae catholicae: „Pater de coelis Deus. Fili redemptor mundi Deus. { Sancta Trinitas, vnus Deus: miserere nobis. Spiritus Sancte Deus.“143 Item: „Te Deum verum vnum in Trinitate et trinum in vnitate venite adoremus.“144 Et: „Te Deum Patrem ingenitum, te Filium vnigenitum, te Spiritum Sanctum paracletum, sanctam et indiuiduam Trinitatem toto corde et ore confitemur, laudamus atque benedicimus.“145 Et: „Te Deum laudamus, te Dominum confitemur. Te aeternum Patrem omnis terra veneratur. Tibi omnes angeli, tibi coeli et vniuersae potestates. Tibi [C 4r:] cherubin et seraphin incessabili voce proclamant, Sanctus, sanctus, sanctus Dominus Deus Zebaoth. Pleni sunt coeli et terra maiestatis gloriae tuae. Te gloriosus apostolorum chorus, te prophetarum laudabilis numerus. Te martyrum candidatus laudat exercitus. Te per orbem terrarum sancta confitetur ecclesia, Patrem immensae maiestatis, venerandum tuum verum et vnicum Filium Sanctum quoque paracletum Spiritum.“146 Et in praefatione eucharistica: „Qui cum vnigenito Filio tuo vnus es Deus, vnus es Dominus. Non in vnius singularitate personae, sed in vnius Trinitate substantiae. Quod enim de tua gloria reuelante te credimus, hoc de Filio tuo, hoc de Spiritu Sancto sine differentia discretionis sentimus, vt in confessione verae sempiternaeque Trinitatis et in personas proprietas, et in essentia vnitas, et in maiestate adoretur aequalitas.“147

142 Vgl. unsere Ausgabe Nr. 3: Gentile, Confessio. Adnotationes. Protheses (um 1561), 107,24 – 108,3. 143 The Litany, in: The Annotated Book of Common Prayer, 49b. Alesius, der zu Beginn der 1550er Jahre eine einflussreiche lateinische Übersetzung des „Book of Common Prayer“ von 1549 erstellt hatte, bezieht sich vermutlich auf diese Agende. Sie weicht von der von Martin Luther bearbeiteten „Deudschen Litaney“ (1529) wie auch von der im albertinischen Sachsen üblichen Fassung durch den Zusatz „Sancta Trinitas, unus Deus: miserere nobis“ ab. Vgl. WA.A 4, 526; Sehling, EKO I, 273a, Anm. 1; Ernst Siegmund-Schultze, Art. Alesius, Alexander, in: TRE 2 (1978), 233,24 –28. 144 Hesbert, Corpus antiphonalium III, 7, Nr. 1061. 145 Hesbert, Corpus antiphonalium III, 502, Nr. 5117. 146 Hymnus Ambrosianus, in: Daniel, Thesaurus Hymnologicus 2, 276 (= Adam, Te Deum, 16). 147 [Dreifaltigkeitspräfation], in: CChr.SL 161C, 270,1–271,7, Nr. 879.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

25

Nr. 4: Alesius, Assertio (1564)

167

LXII.

5

10

Quod autem Gentilis ait Trinitatem esse nomen essentiale et significare substantiam distinctam a tribus personis et quartam in Trinitate personam,148 refutatur ab Augustino dicente: „Praeterea est vnum nomen, quod de nulla persona singulatim dicitur, sed de omnibus simul, vt Trinitas, quod non dicitur secundum substantiam, sed quasi collectiuum pluralitatem designat personarum.“149 Et libro 9. de Trinitate: „Quapropter credamus Patrem et Filium et Spiritum Sanctum vnum esse Deum, vniuersae creaturae conditorem et rectorem, nec Patrem esse Filium, nec Spiritum Sanctum [C 4v:] vel Patrem vel Filium Trinitatem relatarum adinuicem personarum.“150 LXIII.

15

20

25

Vt enim ipse in libro de fide ad Petrum ait: „Vna est natura seu essentia Patris et Filij et Spiritus Sancti, non vna persona. Si enim sic esset vna persona, sicut est substantia Patris et Filij et Spiritus Sancti, veraciter Trinitas non diceretur. Rursus quidem Trinitas esset vera, sed vnus Deus Trinitas ipsa non esset, si, quemadmodum Pater et Filius et Spiritus Sanctus personarum sunt inuicem proprietates distincti, sic fuissent naturarum diuersitate discreti. Fides autem patriarcharum, prophetarum et apostolorum vnum Deum praedicat Trinitatem esse.“151 LXIIII. Gentilis ait se medium inter Sabellium et Arrium tenere et neque ponere Deum trinomium, ne videatur cum Sabellio sentire, neque tripersonatum, ne cum Arrio, sed affirmare Patrem esse vnum Deum non numero aut natura, vt Arrius, sed ratione originis.152 Filium autem et Spiritum esse quidem natura Deum, cum Filius per generationem, Spiritus Sanctus per processionem sit ex immensa et infinita vnius Dei Patris substantia, a qua nec daemones eximi possunt, sed se non posse fateri Filium et Spiritum S. esse vnum cum Patre

148 Vgl. unsere Ausgabe Nr. 3: Gentile, Confessio. Adnotationes. Protheses (um 1561), 107,31– 108,3. 149 Petrus Lombardus, Sententiarum libri quatuor I, 22, 3, in: PL 192, 582 (= Editio tertia, 179,5 – 8). Wörtlich konnte das Zitat bei Augustinus nicht verifiziert werden. 150 Petrus Lombardus, Sententiarum libri quatuor I, 3, 23, in: PL 192, 533 (= Editio tertia, 76,29 – 77,4). Vgl. Augustinus, De Trinitate IX, 1, 1, in: PL 42, 961 (= CChr.SL 50, 293,34 –38). 151 Vgl. Fulgentius von Ruspe, De fide ad Petrum I, 4, in: PL 40, 754 (= CChr.SL 91 A, 713,70 – 714,84). Alesius zitiert die genannte Schrift nach Petrus Lombardus, Sententiarum libri quatuor I, 3, 23, in: PL 192, 533 (= Editio tertia, 77,4 –12). Dort wird sie für ein Werk Augustins gehalten, dessen Autorschaft allerdings Erasmus von Rotterdam bereits im 16. Jahrhundert bestritten hat. Heute wird „De fide ad Petrum“ Fulgentius von Ruspe zugeschrieben. Vgl. PL 40, 751f; Roger John Howard Collins, Art. Fulgentius von Ruspe, in: TRE 11 (1983), 725,17–20. 152 Vgl. unsere Ausgabe Nr. 3: Gentile, Confessio. Adnotationes. Protheses (um 1561), 109,31– 110,4.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

168

Nr. 4: Alesius, Assertio (1564)

Deum ideo, quod sint tres res subsistentes, rationales et intellingentes, et repugnantia sit in adiecto eundem Deum esse Patrem et Filium, et quod scriptura vbique vocet vnum Deum Patrem omnipotentem et vnum Dominum [C 5r:] Iesum Christum.153 Et hanc esse doctrinam Tertulliani.154 LXV. Sed supra induxi Tertullianum ex claris scripturae testimonijs probantem Patrem et Filium esse vnum Deum propter vnam eandemque diuinae naturae essentiam et alicubi dici duos non statu, sed gradu,155 hoc est, vt Pater sit prima in Trinitate persona, Filius secunda, Spiritus S. tertia, et tamen Filius vnione diuinitatis a Patre separari non possit, sed indiuiduum et inseparatum,156 vt Tertulliani verbis dicam, cum eo Deum esse, vel, vt ecclesia nunc loqui nos ex scripturis docuit, vnum Deum et distinctam a Patre personam.

5

10

LXVI. Quod si pleno ore Gentilis fateretur Patrem et Filium et Spiritum Sanctum esse tres ਫ਼ʌȠıIJȐıİȚȢ, id est personas subsistentes in vna diuina natura siue essentia, et Filium alium dici a Patre, id est aliam ਫ਼ʌȩıIJĮıȚȞ a persona Patris, et ideo dictum esse: „Tres sunt, qui testimonium dant in coelo, Pater, Verbum et Spiritus S.“,157 et ij tres vnum sunt natura et diuinitate, vel vnus Deus, quod idem est, quia Deus est nomen essentiae et naturae, et in hanc sententiam Trinitatem dici vnum Deum, id est ਫ਼ʌȠıIJȐıİȚȢ Patris et Filij et Spiritus S. habere eandem diuinitatem, iam inter nos conueniret. Sed quia contendit Deum Trinitatem esse humanum commentum, ignotum scripturis et ecclesiae, et negat Filium posse dici vnum cum Patre Deum propter eandem diuinae naturae essentiam, sed tantum dici Deum ratione originis, id est, [C 5v:] quod ab vno Deo habeat originem et sit ex immensa eius infinitaque substantia, a qua nihil, quod subsistit, seiungi potest, ac ne daemones quidem, nisi voluntate, ipse se prodit, quod eligat sibi nouam formam doctrinae, et omnino constituisse ex ecclesia discedere imitatione ambitionis eorum, qui vsitatam et receptam doctrinam et definitiones ecclesiasticas non ex ignorantia, sed scientes et volentes oppugnant, vt clari et celebres sint. Nam scripturae, quas citat, nihil pro ipsius dogmate faciunt, et ratiocinationes eius 153

Vgl. unsere Ausgabe Nr. 3: Gentile, Confessio. Adnotationes. Protheses (um 1561), 112,20 – 113,2. 154 Vgl. unsere Ausgabe Nr. 3: Gentile, Confessio. Adnotationes. Protheses (um 1561), 112,10 – 15. 155 Vgl. o. 157,7–10. 156 Vgl. Tertullian, Adversus Praxean 19, in: PL 2, 179 A (= FChr 34, 192,14). 157 I Joh 5,7f. Das von Alesius zitierte sog. „Comma Johanneum“ wurde von Erasmus von Rotterdam in der Erstauflage seiner Ausgabe des Neuen Testaments von 1516 fortgelassen, in der dritten Auflage aber wieder eingefügt. Vgl. Cornelis Augustijn, Art. Desiderius Erasmus, in: TRE 10 (1982), bes. 10,17f.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

15

20

25

30

Nr. 4: Alesius, Assertio (1564)

169

nullae sunt, vt prius ex Ignatio, Iustino, Ireneo, Tertulliano, Cypriano, Clemente Alexandrino et alijs, qui praecesserunt synodum Nicenam, demonstrauimus et nunc quoque ex illis, qui hanc secuti sunt, ostendemus. LXVII. 5

10

Sic enim ratiocinaris: „Ille solus vnus est Deus, qui est a nullo principio et a quo sunt omnia. Sed solus Pater, originem nesciens, est omnino infinitus, principium sine principio, causa causarum, autor et monarcha omnium. Igitur solus est vnus Deus.“158 Expectabam, vt clare diceres: „Solus est Deus.“ Hoc enim vis, etiamsi negas te excludere a diuinitate Filium, sed ab vnitate cum Patre. LXVIII.

15

Ad hoc argumentum Praxeae supra responsum est per Tertullianum monarchiam seruari per ੑȚțȠȞȠμ઀ĮȞ et non tantum per solitudinem.159 Et nunc respondeo et distinguo maiorem. Si enim intelligatur de rebus a Deo conditis, vera est. Si autem de Filio genito a Patre et Spiritu Sancto ab vtroque procedente, falsa est. [C 6r:] LXIX.

20

25

30

Ad probationem maioris: Deus clamat per Esaiam: „Ego sum primus et nouissimus, et praeter me non est Deus.“160 Hoc solum competit Patri, qui Filij et Spiritus Sancti est essentiator, quomodo enim Filius dicet: „Et absque me non est Deus?“161 Agnosco argumentum Arrij. Si Deus Pater genuit Filium Deum, igitur genuit seipsum Deum aut alium Deum, non seipsum Deum. Nihil autem gignit seipsum, ergo alium Deum. Respondeo ex Ambrosio: „Dic mihi, haeretice, fuit ne quando, omnipotens Pater erat Deus et Pater non erat et postea factus est, igitur generationis accessione mutatus est. Ego Filium esse natum confiteor, quod reliquum est impietatis horresco, scriptum enim est in Esaia: ,Ante me non fuit Deus, et post me non erit.‘ Quis ergo hoc dicit? Paterne an Filius? Si Filius: ,ante me non fuit alius Deus‘, inquit, si Pater: ,post me non erit‘, hic priorem, ille posteriorem non habet. Inuicem in se et Pater in Filio et Filius in Patre cognoscitur. Cum Patrem nominas, Deum Filium designasti, quia nemo est ipse sibi Pater. Cum Filium nominas, etiam Patrem fateris, quia nemo sibi ipsi Filius est. Itaque nec Filius sine Patre, nec Pater esse poterit sine 158 159 160 161

Vgl. unsere Ausgabe Nr. 3: Gentile, Confessio. Adnotationes. Protheses (um 1561), 110,7– 9. Vgl. o. 143,4f. Jes 44,6. Vgl. unsere Ausgabe Nr. 3: Gentile, Confessio. Adnotationes. Protheses (um 1561), 110,11–

17.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

170

Nr. 4: Alesius, Assertio (1564)

Filio, semper ergo Pater et semper Filius est“,162 et vterque semper vnus sunt Deus. Quod autem dicis Patrem esse Filij essentiatorem, insidiose et impie dicitur. Etsi enim Pater gignit Filium, non tamen gignit essentiam, sed personam, neque est origo, neque principium, neque caussa, neque essentiator essentiae [C 6v:] Filij, sed personae. Alioqui ipse sibi esset essentiator, quia eadem est essentia in Patre et Filio et Spiritu S. et tota in tribus et singulis personis. Vt enim Hilarius lib. 7 de Trinitate ait: „Quod etiam ex viuo viuum natum est, habet natiuitatis perfectum sine nouitate naturae.“163 „In Deo enim totum, quod est, viuit, Deus enim vita est. Et ex vita non potest esse nisi viuum, neque ex deriuatione, sed ex virtute natiuitas est ac, si totum, quod est, viuit, et cum totum, quod ex eo nascitur, virtus est, habet natiuitatem Filius, non deriuationem aut demutationem.“164 „Patrem“, inquit Hilarius lib. 4. de Trinitate, „in Filio et Filium in Patre esse, plenitudo in vtroque diuinitatis perfecta est, quia plenitudo diuinitatis in Filio. Quod in Patre est, hoc et Filio est, quod in ingenito est, hoc et genito, alter ab altero et vterque vnum. Is scilicet, qui est nihil habens, quod non sit in eo etiam, a quo est, non duo vnus, sed alius in alio, quia non aliud in vtroque, vt vnum sint in fide nostra, vtque non vnus, nec eundem vtrumque, nec aliud confitemur, quia Deum ex Deo natum, nec eundem natiuitas, nec aliud esse permittit. Eandem ergo in vtroque et virtutis similitudinem et deitatis plenitudinem confitemur, quia veritas dicit: ,Ego in Patre, et Pater in me est.‘ Omnia enim Filius accepit a Patre. Nam si partem eiusdem, qui genuit, accepit, neuter ergo perfectus est. Deest enim ei, vnde decessit, nec plenitudo in eo erit, qui ex portione constiterit. Neuter ergo perfectus est, si plenitudinem suam et qui genuit amit-[C 7r:]tit, nec qui natus est consequitur. Fateamur igitur, quod Pater est in Filio et Filius in Patre et Deus in Deo non per duplicem conuenientiam generum conuenientiam nec per insititiam capacioris substantiae naturam, sed per naturae veritatem, similitudinem per natiuitatem viuentis ex viuente natura, dum res non differtur, dum naturam Dei non degenerat natiuitas, dum non aliud aliquid ex Deo quam Deus nascitur.“165

162

Petrus Lombardus, Sententiarum libri quatuor I, 9, 7 und I, 9, 6, in: PL 192, 547 (= Editio tertia, 104,24 –28 und 104,11–23). Das Zitat ist eine Collage aus Ambrosius, De fide I, 9, 58; I, 9, 59; I, 11, 73 und I, 8, 55, in: PL 16, 541 D– 542 A; 542 B; 545 C und 541 A/B (= CSEL 78, 25,1.3 –5; 26,17.19; 31,45f und 24,11.12–22). 163 Hilarius von Poitiers, De Trinitate VII, 27, in: PL 10, 223 C (= CChr.SL 62, 294,27f). 164 Hilarius von Poitiers, De Trinitate VII, 28, in: PL 10, 224 B (= CChr.SL 62, 295,18 –296,23). 165 Petrus Lombardus, Sententiarum libri quatuor I, 19, 5, in: PL 192, 574 (= Editio tertia, 162,6 – 27). Das Zitat ist eine Collage aus Hilarius von Poitiers, De Trinitate III, 23; III, 4; III, 23; III, 4; I, 17; III, 23; III, 8; VII, 39; in: PL 10, 92 A; 77 C–78 A; 91 C; 78 A; 37 C; 92 A; 80 A–B; 232 C (= CChr.SL 62, 95,17f; 75,11–13; 95,2f; 75,13f; 17,15 –18,19; 95,8.13; 79,8–12; 307,26 –28.30 – 33).

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

25

30

Nr. 4: Alesius, Assertio (1564)

171

LXX.

5

Ad dictum Mosis: „Audi Israel, Dominus Deus noster Dominus vnus est“,166 et dictum Malachiae: „Nunquid non vnus Pater omnium nostrum?“,167 respondet Augustinus: „Non potest dici Trinitas Pater nisi forsan transitiue ad creaturam ratione creationis. Quod enim scriptum est: ,Audi Israel, Dominus Deus tuus, Deus vnus est‘, non vtique excepto Filio et Spiritu S. oportet intelligi, quia recte Dominum Deum nostrum dicimus etiam Patrem nostrum per gratiam et regenerationem.“168 LXXI.

10

Ad sententiam apostoli: „Nobis autem vnus est Deu Pater ille, a quo omnia“, nihil opus est responsione, quia continuo sequitur: „Et vnus Dominus Iesus Christus, per quem omnia et nos per illum“,169 ex quo sequitur Dominum nostrum Iesum Christum vnum esse cum Patre Deum, a quo nos sumus conditi. LXXII.

15

20

25

Ex alio loco Pauli: „Vnus Deus et vnus media-[C 7v:]tor hominum homo Iesus Christus, vnus Dominus, vna fides, vnum baptisma, vnus Deus et Pater omnium“,170 manifeste colligitur personam Filij discerni a persona Patris propter incarnationem, caeterum esse eundem cum eo Deum, quandoquidem vnum est baptisma, quo baptizamur in nomine Patris et Filij et Spiritus S. et confitemur nos credere in vnum Deum Patrem et Filium et Spiritum Sanctum. Ad illa, quae profers ex Ignatio et Tertulliano, supra responsum est.171 Sed illum ad finem taxandum putaui Christum ideo dici Deum, quod sit ex immensa Dei substantia, a qua nihil, quod extat, separari potest ac ne daemones quidem nisi quantum ad voluntatem.172 Haec enim vox non christiani hominis mihi videtur, ac memini Seruetum docere Christum esse natura Filium Dei, quod Deus ex sua substantia guttas quasdam roridas demiserit in vterum

166

Dtn 6,4. Mal 2,10. 168 Das Zitat ist eine nicht wörtliche Wiedergabe von Augustinus, De Trinitate V, 11, 12, in: PL 42, 918f (= CChr.SL 50, 219,7–13). Vgl. dazu auch Petrus Lombardus, Sententiarum libri quatuor I, 26, 5, in: PL 192, 593 (= Editio tertia, 200,27–201,1). 169 I Kor 8,6. 170 Alesius verschränkt I Tim 2,5 mit Eph 4,5f. 171 Vgl. o. 144 –148 und 156 –160 172 Vgl. unsere Ausgabe Nr. 3: Gentile, Confessio. Adnotationes. Protheses (um 1561), 112,20 – 22. 167

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

172

Nr. 4: Alesius, Assertio (1564)

virginis,173 vt contendat Deum esse corporeum, sicut Mahometus.174 Quod si ex eius es schola et ita sentis, sicut scribis, nihil, quod extat, separari posse ab immensa Dei substantia ac ne daemones quidem, et Filium ideo verum dici Deum, quia est de substantia Dei infinita, ex qua sunt omnes creaturae, deterior es Arrio et indignus, cui a Christianis respondeatur, et simpliciter tibi dicendum: Increpet te Sathan dominus, qui ante non es veritus dicere, quod Filius Dei in Beelzebub principe daemoniorum eijceret daemones,175 et eius diuinitatem ambiuisti ante conditum mundum, et primos homines ambire fecisti, et ab eo petiuisti, vt te adoraret, pollicitus [C 8r:] regna mundi,176 quae idololatris, qui te pro Filio Dei adorant, partiris.

5

10

LXXIII. Sed scripturae et sancti patres longe aliter de substantia Dei docent et definiunt: Deum esse essentiam spiritualem, aeternam, simplicissimam, incommunicabilem, cui nihil creatum admixtum est, infinitae potentiae, sapientiae et bonitatis; Patrem aeternum, qui ab aeterno genuit sibi Filium coaeternum, „ਕʌĮ઄ȖĮıμĮ IJોȢ įંȟȘȢ țĮ੿ ȤĮȡĮțIJોȡĮ IJોȢ ਫ਼ʌȠıIJ੺ıİȠȢ Į੝IJȠ૨“;177 et Spiritum Sanctum paracletum, vt ante in expositione symboli ex Cypriano ostendi.178

15

LXXIIII. Tu conaris hanc collectionem eludere: „Pater est Deus, Filius est Deus, Spiritus S. est Deus, et non sunt tres Dij. Igitur sunt vnus Deus, quandoquidem scriptura dicit: ,Tres sunt, qui testimonium dant in coelo, Pater, Verbum et Spiritus S.‘“ Sic, inquam, conaris haec eludere: „Recte“, inquis, „scriptura dicit, ij tres vnum sunt, non vnus, quia tres substantiali numero sine contradictione in adiecto vnus numero dici non possunt. Quod si Pater, Filius et Spiritus S. vnus simpliciter non sunt nec dicuntur vnus, similiter quoque cum adiuncto non sunt nec dicuntur vnus Deus.“179 Imo inquit Ambrosius libro de Trinitate: „Quod vnius est substantiae, separari non potest, etsi non sit singu-

173

Vgl. Servet, Dialogorum de Trinitate libri duo, B 7r: „De hac coelestis pluuiae et terrenae materiae in unum surculum germinatione habentur multa in lege et prophetis hoc esse plasma, germen et uirgultum, quod ex rore coeli et fructu terrae germinauit [...]“ 174 Dass Servets Lehre „mohammedanisch“ sei, war eine Überzeugung, die alle Reformatoren teilten. Vgl. Calvin, Defensio orthodoxae fidei, in: OC 8, 501; 556; Melanchthon, Refutatio erroris Serveti, in: MWA 6, 366,34 –367,4; 367,20 –26; Alesius, Contra Serveti blasphemias disputatio prima, A 4v, A 6v–A 7r et passim. 175 Vgl. Mt 12,24. 176 Vgl. Mt 4,8f. 177 Hebr 1,3. 178 Vgl. o. 160f. 179 Vgl. unsere Ausgabe Nr. 3: Gentile, Confessio. Adnotationes. Protheses (um 1561), 112,25 – 113,2.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

20

25

Nr. 4: Alesius, Assertio (1564)

5

173

laritatis, sed vnitatis Deus. Vnus enim cum dicitur, nequaquam deitas Trinitatem excludit.“180 „Non est diuersa vel singularis aequalitas, nec iuxta Sabellianos Patrem Filiumque confundens, nec iuxta Arrianos Patrem Filiumque secernens. Pater enim et Filius [C 8v:] distinctionem habent, separationem non habent. Pater et Filius diuinitate sunt vnum, nec est ibi substantiae differentia, nec vlla diuersitas, alioqui quomodo vnum Deum dicimus?“181

LXXV. 10

Hoc testimonio Ambrosij, quem ecclesia catholica pro vero interprete scripturae agnoscit, tota tua sophistica refutatur et confirmatur vera symboli expositio. LXXVI.

15

20

25

Te quoque mentiri, cum ais inter Arrium et Sabellium media via incedere,182 demonstrat Hieronymus et ostendit, quae via sit, qua inter haeresiarchas medius tutissimus ibis, scribens ad Alypium et Augustinum, catholicae fidei columnas: „Non enim“, inquit, „prorsus aliquis est in Trinitate gradus, nihilque quod inferius superiusque dici possit, sed tota diuinitas sui perfectione aequalis est, vt exceptis vocabulis, quae proprietatem indicant personarum, quicquid de vna persona dicitur, de tribus possit dignissime intelligi. Atqui vt confutantes Arrium vnam eandemque Trinitatis essentiam vel substantiam et Deum vnum in tribus personis fatemur, ita etiam impietatem Sabelij declinantes tres personas expressas sub proprietate distinguimus. Non ipsum sibi Patrem, non ipsum sibi Filium, non ipsum sibi Spiritum S. esse dicentes. Aliam Patris, aliam Filij, aliam Spiritus S. esse personam. Non enim nomina tantummodo, sed etiam nominum proprietates, id est [D 1r:] personas, vel, vt Graeci exprimunt, ਫ਼ʌȠıIJȐıİȚȢ subsistentiasque confitemur. Nec Pater Filij vel Spiritus Sanctus personam aliquando excludit, nec Filius vel Spiritus S. Patris nomen personamque recipit, sed Pater semper Pater, et Filius semper

180

Petrus Lombardus, Sententiarum libri quatuor I, 23, 9, in: PL 192, 585 (= Editio tertia, 186,6 – 8). Vgl. Ambrosius, De fide V, 3, 46 und II, 1, 18, in: PL 16, 658 D und 563 C (= CSEL 78, 234,63f und 63,23f). 181 Petrus Lombardus, Sententiarum libri quatuor I, 23, 9, in: PL 192, 586 (= Editio tertia, 186,15 –20). Das Zitat ist eine Collage aus Ambrosius, De fide II, 8, 69; II, 3, 33 und I, 2, 18f, in: PL 16, 574 B; 566 B und 533 A/B (= CSEL 78, 81,83f; 68,9–12 und 11,47– 50). 182 Die Aussage, dass er einen Mittelweg zwischen Arius und Sabellius einschlagen möchte, lässt sich in den erhaltenen Abschriften der „Confessio“ Gentiles nicht wörtlich, wohl aber der Intention nach verifizieren. Vgl. unsere Ausgabe Nr. 3: Gentile, Confessio. Adnotationes. Protheses (um 1561), 109,16 –110,4.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

174

Nr. 4: Alesius, Assertio (1564)

Filius, et Spiritus Sanctus semper Spiritus S. Itaque substantia vnum sunt, sed personis et nominibus distinguuntur.“183 Haec Hieronymus. Haec visum est hoc tempore ita proponere, vt distincta capitibus certius cognosci et de his consuetudine academiae nostrae disputari posset, quo aeterna veritas patefacta verbo Dei et declarata scriptis sacrarum literarum magis et illustrius emineret. Vndique enim huic vel insidiae struuntur vel manifesta bella inseruntur. Dum ab alijs veteres haereses renouando ventilantur, ab alijs detecti errores decernendo stabiliuntur. Sed pro illa pijs et religiosis multo acrius quam pro aris et focis, vt dicitur, propugnandum est.184 Hac enim labefactata caetera ruunt omnia. Atque oportebat sane accedere ad doctrinae purae et sincerae integritatem, vitae quoque et morum sanctitatem et disciplinam eam, quam doctrina illa requirit. Cuius rei necessariae inprimis negligentia animaduersionem scilicet Dei commouet, permittentis nos tam grauiter tentari et punientis obliuionem maximorum beneficiorum, quae in nos clementissime contulit. Restat igitur, vt vnusquisque non sit tantum verbis et oratione, sed efficacitate quoque et studio Christianus, ne temere et falso tam gloriosum nomen vsurpetur, sed vt omni-[D 1v:]bus consilijs factisque et dictis nostris aeternus Pater Domini et saluatoris nostri IESV CHRISTI Filij vnigeniti, vna cum Sancto Spiritu, trinitas haec vna deitas, id est, vt Gregorius Nassansenus caute est locutus, ਨȞ ਥȞ IJȠ૙Ȣ IJȡȚı੿, țĮ੿ IJȡ઀Į ਨȞ,185 id est personae tres, Deus vnus, solus verus, sanctus, fortis, immortalis, iustus, misericors celebretur et glorificetur in secula seculorum. AMEN.

5

10

15

20

LIPSIAE IN OFFICINA VOEGELIANA. ANNO M. D. LXIIII.

183

Das Zitat ist eine nicht ganz wörtliche Wiedergabe von Petrus Lombardus, Sententiarum libri quatuor I, 25, 12, in: PL 192, 591 (= Editio tertia, 196,2–17). Vgl. Ps.-Hieronymus, De fide 3, in: PL 39, 2181f (= PL 45, 1716f; hier wird der Brief Pelagius zugeschrieben). 184 Vgl. Cicero, De natura deorum III, 94, 460,15. 185 Vgl. Gregor von Nazianz, Oratio XXXIX, 11, in: PG 36, 345 D (= SC 358, 172, 19f).

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

25



© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151





Rostock, Universitätsbibliothek, Signatur: Fg-3147.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

BREVIS EX= PLICATIO DO= CTRINAE DE SAN= CTISSIMA TRINITATE. 5

Hieronymus ad Paulinianum in li brum Dydimi de Spiritu Sancto. Malui alieni operis interpres exi= stere, quam (ut quidam faciunt) infor= mis cornicula alienis me coloribus adornare.

10

M. D. LXV.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151



© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

Nr. 5: Lismanini, Brevis explicatio (1565) – Einleitung

179

Einleitung 1. Historische Einleitung

5

10

15

20

Den Plan, seine „Brevis explicatio“ zu entwerfen und zu veröffentlichen, muss Francesco Lismanini gefasst haben, kurz nachdem im Jahre 1562 in Kraków die Schrift „De Trinitate et mediatore“ Francesco Stancaros1 erschienen war. In der an die polnischen Adligen gerichteten Vorrede dieser Schrift polemisierte Stancaro scharf gegen Heinrich Bullinger, Pietro Martire Vermigli, Johannes Calvin und Philipp Melanchthon, die er wegen ihrer These, dass Christus auch seiner göttlichen Natur nach Mittler sei, allesamt des Arianismus und Eutychianismus beschuldigte.2 Des Arianismus klagte Stancaro auch Lismanini an, und er gab das umlaufende Gerücht wieder, dieser würde zusammen mit dem zu jener Zeit in Kleinpolen weilenden Giorgio Biandrata sowie weiteren Gleichgesinnten das Athanasianum als „symbolum Sathanasii“ bezeichnen.3 Die Anschuldigungen Stancaros wogen schwer, zumal Lismanini mit Biandrata tatsächlich eine enge Freundschaft pflegte und sich in dem seit 1559 wieder auflodernden Stancaristischen Streit an ihn anzulehnen schien.4 In der kleinpolnischen Pfarrerschaft war jedenfalls Lismaninis trinitarische Rechtgläubigkeit seit der Jahreswende 1561/1562 nicht mehr unumstritten, nachdem die Pfarrer Stanislaus Sarnicki, Jakob Sylvius und zwei weitere Geistliche gegen ihn gerichtete Streitschriften in Umlauf gebracht hatten.5 Da in der ganzen Aufregung auch noch der Adel die Auszahlung der ihm zugesagten Versorgung einstellte,6 sah sich Lismanini zu

1

Der ca. 1501 in Mantua geborene und 1574 im kleinpolnischen Stopnica gestorbene Stancaro war nach seinem Bruch mit der alten Kirche 1548 nach Polen gekommen, wo er vorerst an der Krakówer Universität Hebräisch lehrte. Nach der an der Heiligenverehrung geäußerten Kritik wurde er 1550 vorläufig inhaftiert. Ende des Jahres unterrichtete an der Schule in PiĔczów. 1551 an die Königsberger Universität als Professor für Hebräisch berufen, musste Stancaro diese Stelle aufgeben, als er im Osiandrischen Streit mit der These, dass Christus nur der menschlichen Natur nach Mittler sei, eine Position gegen Andreas Osiander bezog. Zu Beginn der 1550er Jahre begann Stancaro mit Melanchthon eine thematisch ähnlich gelagerte Kontroverse. Von größter Bedeutung für den Verlauf der kleinpolnischen Reformation erwies sich sein Wirken in den Jahren 1559–1563, als Stancaro, erneut in PiĔczów angekommen, wesentlich zur Eskalation der trinitarischen Kontroverse beitrug, die zur Spaltung der entstehenden reformierten Kirche in die antitrinitarische ecclesia reformata minor und die an der Trinitätstlehre festhaltenden ecclesia reformata maior führte. Vgl. Wacáaw Urban, Art. Stancaro, Francesco d. Ä., in: TRE 32 (2001), 110 – 112; ders., Die großen Jahre der stancarianischen Häresie, 309–319. 2 Vgl. Stancaro, De Trinitate et mediatore, A6v: „(...) Bullingerus, Petrus Martyr, Caluinus et, ante hos, Melanchthon (...) patrum testimonijs conantur astruere Christum esse mediatorem secundum diuinam naturam (...), vt noui Arriani et Eutychiani nugantur.“ Vgl. zu Arius und Eutyches unsere Ausgabe Nr. 1: Gonesius, De Deo et Filio eius (um 1560), 28, Anm. 5, und 66, Anm. 158. 3 Vgl. u. 186, bes. Anm. 3. 4 Vgl. Henryk Barycz, Art. Lismanin Franciszek, in: PSB 17 (1972), 468. 5 Wotschke, Francesco Lismanino, 288f, und u. 186, Anm. 4. 6 Vgl. u. 214f, bes. Anm. 121.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

180

Nr. 5: Lismanini, Brevis explicatio (1565) – Einleitung

einer umfangreichen apologetischen Aktion gezwungen, aus der schließlich die „Brevis explicatio“ resultierte. Wie aus dem am 1. Juni 1563 in Kraków unterschriebenen Widmungsschreiben an den polnischen König und litauischen Großfürsten Sigismund II. August hervorgeht, plante Lismanini zunächst wohl eine im Wesentlichen aus Kirchenväterzitaten bestehende Publikation, die seine trinitarische Rechtgläubigkeit beweisen sollte.7 Infolge der sich immer mehr hinauszögernden Drucklegung – die Schrift erschien erst im August 1565 in Königsberg8 – wuchs die „Brevis explicatio“ zu einem kleinen Sammelband an, der neben den Zitaten von den Kirchenvätern und Scholastikern auch eine Reihe von anderen Dokumenten beinhaltete, so etwa die Rechtgläubigkeitsbestätigung Lismaninis durch die Synode in Mordy vom 9. Juni 1563 oder das analoge Votum Johann Funks vom 13. Juli 1565. In handschriftlicher Form zirkulierte sie freilich bereits vor ihrer Veröffentlichung, wobei die Zeitgenossen in der „Brevis explicatio“ interessanterweise weniger eine Apologie als vielmehr den Versuch erblickten, zwischen den um die Trinität streitenden Parteien zu vermitteln: eine Einschätzung, die Nikolaus Radziwiáá, gen. der Schwarze, im Sommer 1564 und Jakob Schegk noch im Jahr 1566 teilten.9

5

10

15

2. Der Autor Francesco Lismanini wurde 1504 von griechischen Eltern auf Korkyra (Korfu) geboren.10 Er verbrachte seine früheste Kindheit in Italien und kam 1515 nach Kraków. Mitte der zwanziger Jahre trat Lismanini in den Franziskanerorden ein, dessen Provinzial er 1538 wurde.11 Um 1540 möglicherweise in Padua zum doctor theologiae promoviert, war Lismanini seit 1545 Prediger und Beichtvater der Königin Bona Sforza. In Kraków gehörte er dem Humanistenkreis um die Gelehrten Andreas Fricius Modrzewski, Bernhard Wojewódka, Andreas Trzecieski (sr. und jr.) sowie den Stadtschreiber Jakob Przyáuski und den Adligen Iwan KarniĔski an. Obwohl Lismanini später angab, bereits seit den zwanziger Jahren mit der Reformation sympathisiert zu haben, dürfte er erst in den 1540er Jahren das reformatorische Gedankengut entscheidend rezipiert haben. Die Auswirkungen dieser Rezeption traten nach dem 1548 erfolgten Tod des dezidiert römisch-katholischen Sigismund I. immer deutlicher zu Tage, und der Krakówer Bischof Samuel Maciejowski versuchte – freilich vergeblich –, Lismanini 1549 bei dem neugewählten Papst Julius III. als „Häretiker“ zu denunzieren. 7

Vgl. u. 185,23–33. Vgl. zu dieser Datierung u. 182, Anm. 20. 9 Vgl. unsere Ausgabe Nr. 8: Schegk, Contra antitrinitarios (1566), 303,23–25 und Anm. 61. 10 Vgl. zum Folgenden Wotschke, Francesco Lismanino, 213 –310; Henryk Barycz, Art. Lismanin Franciszek, in: PSB 17 (1972), 465 – 470; Wacáaw Urban, Art. Stancaro, Francesco d. Ä., in: TRE 32 (2001), 110 –112. 11 Vgl. Henryk Barycz, Art. Lismanin Franciszek, in: PSB 17 (1972), 465. 8

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

20

25

30

35

Nr. 5: Lismanini, Brevis explicatio (1565) – Einleitung

5

10

15

20

25

181

Seit der Thronbesteigung Sigismunds II. August gehörte Lismanini zu dessen näherer Umgebung. Der polnische König und litauische Großfürst betraute ihn 1553 mit der Beschaffung von Büchern für seine Bibliothek, und Lismanini begab sich auf eine ausgedehnte Europareise. Über Mähren ging er nach Padua und Mailand, um anschließend die Schweizer Städte Zürich, Bern und Basel aufzusuchen. Nach Aufenthalten in Paris und Lyon weilte Lismanini 1554 –1555 wieder in der Schweiz, in Genf und Zürich, wo er eine nähere Bekanntschaft nicht nur mit Johannes Calvin, Heinrich Bullinger und Johannes Wolph, sondern auch mit Rudolf Gwalther, Theodor Bibliander und Konrad Pellikan schloss. In der Schweiz erfolgte der endgültige Bruch Lismaninis mit der alten Kirche, als er auf Anraten Calvins eine adlige Französin namens Claudia heiratete. Auf der Rückreise nach Polen besuchte Lismanini 1556 Straßburg und Stuttgart. In Straßburg lernte er Pietro Martire Vermigli, Girolamo Zanchi sowie Johannes Sturm kennen; in Stuttgart, wo ihm eine Audienz bei Christoph von Württemberg gewährt wurde, traf sich Lismanini mit Pietro Paolo Vergerio und Johannes Brenz. Sein reformatorisches Wirken in der entstehenden reformierten Kirche Kleinpolens, bei dem er von Gregor Paweá unterstützt wurde, stand allerdings unter keinem günstigen Stern. Der ebenfalls 1556 nach Polen zurückgekehrte Johannes àaski verdrängte ihn auf den zweiten Platz, und Lismanini wurde lutherischer Neigungen verdächtigt. 1557 und 1558, als er sich überwiegend in Großpolen aufhielt, trug sich Lismanini mit dem Gedanken, nach Königsberg zu Herzog Albrecht zu ziehen, den er auf der Beerdigung Sigismunds des Alten im Jahr 1548 kennengelernt hatte. Zu Beginn der 1560er Jahre geriet Lismanini, der zu jener Zeit im kleinpolnischen PiĔczów lebte, in schwere Auseinandersetzungen mit Stancaro. Seine letzten Lebensjahre 1563 –1566 verbrachte er in Königsberg als herzoglicher Rat. 3. Inhalt

30

35

Die „Brevis explicatio“ beginnt mit der vorangestellten Widmung an Sigismund II. August und einer Vorrede an den Leser, in der Umstände und Anlass der Veröffentlichung dargelegt werden: Vor dem Hintergrund des Stancaristischen Streits beteuert Lismanini seine trinitarische Rechtgläubigkeit, indem er das Apostolicum, Nizäno-Konstantinopolitanum und Athanasianum explizit bejaht und eine Beweisführung aus den Kirchenvätern ankündigt. Die eigentliche Schrift, die von der Vorrede nicht scharf abgegrenzt wird, stellt kein eigenständiges Werk dar, sondern eine Kompilation. Sie wird eingeleitet mit den ins Lateinische übersetzten Zitaten von Basilius dem Großen

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

182

Nr. 5: Lismanini, Brevis explicatio (1565) – Einleitung

und Gregor von Nazianz,12 denen sich eine nahezu vollständige (lateinische) Wiedergabe der „Homilia contra Sabellianos“ des erstgenannten anschließt.13 Nach der (lateinischen) Wiedergabe einer weiteren Homilie des Basilius14 bringt Lismanini längere Zitate aus der „Summa theologiae“ des Aquinaten15 und aus Augustins Schrift „Contra epistolam Manichaei“.16 Es folgt eine historisch wertvolle Passage, in der der Autor die Genese des antitrinitarischen Streits in Kleinpolen skizziert und dabei aus dem verloren gegangenen Brief des Jakob Sylvius sowie einem ebenfalls nicht mehr erhaltenen Protokoll der Synode zu PiĔczów vom 2. April 1562 zitiert. Seine Beweisführung beendet Lismanini vorläufig mit Zitaten aus „De fide et symbolo“ und „De Trinitate“ des Augustinus17 sowie „De Trinitate“ des Hilarius von Poitiers.18 Es folgen Dokumente, die fast allesamt historisch von Belang sind: der Brief der Krakówer Synode an Bullinger vom 13. September 1561, das trinitarische Glaubensbekenntnis der PiĔczówer Synode vom 20. August 1562, ein Gedicht des Francesco Nigri, Auszüge aus den Stellungnahmen Johann Funks, Paul Skalichs und Andreas Frycz Modrzewskis zur „Brevis explicatio“ sowie die am 9. Juni 1563 für Lismanini erstellte Rechtgläubigkeitsbestätigung durch die litauische Synode in Mordy. Um seine Beweisführung für die traditionelle Trinitätslehre zu Ende zu bringen, zitiert Lismanini anschließend ausführlich aus zwei Briefen des Basilius.19 Die „Brevis explicatio“ endet mit dem Abdruck der Einladung zum reformatorischen Wirken in Kleinpolen, die Felix Cruciger im September 1555 an Lismanini geschickt hatte, und dessen in Zürich verfassten Antwort vom 11. November 1555. 4. Ausgaben Der Text kann nur in einer lateinischen Druckausgabe nachgewiesen werden, die dieser Edition zugrunde liegt: A: BREVIS EX= || PLICATIO DO= || CTRINAE DE SAN= || CTISSIMA TRINITATE. || Hieronymus ad Paulinianum in li || brum Dydimi de Spiritu Sancto. || Malui alieni operis interpres exi= || stere, quam (ut quidam faciunt) infor= || mis cornicula alienis me coloribus adornare. || M. D. LXV.20 [61] Blatt 8° (VD 16 ZV 28284)

12

Vgl. u. 187, Anm. 6f. Vgl. u. 187–196, bes. Anm. 27, 39 und 53. 14 Es handelt sich um die sechzehnte. Vgl. u. 196–200, bes. Anm. 58. 15 Vgl. u. 200f, bes. Anm. 69. 16 Vgl. u. 202f, bes. Anm. 73. 17 Vgl. u. 205 –207, bes. Anm. 93f; 96; 98. 18 Vgl. u. 207f, bes. Anm. 101–103; 106 –108. 19 Vgl. u. 216–219, bes. Anm. 124, 130 –133, 135f. Nach der Zählung der modernen Editionen sind es die Briefe Nr. 226 und 204. 20 Unter der Jahreszahl befindet sich ein handschriftlicher Zusatz: „Mense Augusto Regiomonti“ 13

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

25

30

Nr. 5: Lismanini, Brevis explicatio (1565) – Einleitung

183

Vorhanden: GREIFSWALD, Universitätsbibliothek: 542/Fb 87 adn2. ROSTOCK, Universitätsbibliothek: Fg-3147. 5

10

Das benutzte Exemplar der Rostocker Universitätsbibliothek verfügt über handschriftliche Bemerkungen und Korrekturen, die im textkritischen Apparat berücksichtigt sind. Aufgrund ihres präzisierenden und ergänzenden Charakters, der eine Kenntnis des dem Druck zugrundeliegenden Manuskripts voraussetzt, ist es nicht auszuschließen, dass sie aus der Umgebung des Autors stammen. Die Handschrift, in der sie angebracht sind, ist allerdings nicht mit derjenigen der erhaltenen Briefe Francesco Lismaninis identisch.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151



© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

Nr. 5: Lismanini, Brevis explicatio (1565)

185

[A 2r:] Serenissimo Principi et Domino, Domino Sigismundo Augusto Regi Poloniae, Magno Duci Lithuaniae, Russiae, Prussiae, Masouiae, Samogitiae, Liuoniae etc. Domino et haeredi, Franciscus Lysmaninus summam felicitatem praecatur. 5

10

15

20

25

30

Nullus est inter mortales, Serenissime Rex, cui, quum ab Optimo Maximo Deo discessero, plus quam Tuae Maiestati debere me sentiam ac debere me gaudeam, tantus est enim ingentium M. T. beneficiorum in me cumulus, ut, quoquo me uertam, clementiae erga me M. T. uestigia manifeste conspiciam. Et quam, obsecro, T. M. unquam mei uel iuuandi uel ornandi occasi=[a 2v:] onem praetermisit? Rerum mearum euentus uarij, qui turbulentis his temporibus acciderunt et quibus T. M. adesse benignissime dignata est, id aperte proculdubio contestantur. Quod mihi sane nunc etiam addit animum, nihil ut uerear in urgentissimo maximique momenti negocio libere ad illam accedere suppliciterque precari, ut, quicquid ida est, e meis scriptis dignetur, quae sua singularis est humanitas, agnoscere. Nam quemadmodum ante aliquot hosce annos non defuerunt maleuoli homines, qui me T. M. adeo inique detulerunt, ut sim coactus fidei meae confessionem ad innocentiam meam comprobandam illi offerre, sic in praesenti etiam, quum de sacrosanctae Triadis articulo diuersis opinionibus concertetur, mihi dubium non est rumores aliquos ad M. T. [a 3r:] aures per inquietos delatores peruenisse, qui me quoque non recte hic sentire calumnientur. Quamobrem uisum est mihi faciendum omnino, ut meam hoc de articulo sententiam, cum diuinis ex literis tum ex ueterum orthodoxorumque patrum uoluminibus fideliter excerptam, ad M. T. mittere, quo possit illa cum suis inde colligere, quos hic nunc autores et quam non poenitendos habeat Lysmaninus. Quod si M. T. hanc eandem probari cognouero (ut pijs omnibus eam ipsam probatum iri confido), bene mecum prorsus esse actum existimabo, qui talem hac in causa patronum sim nactus, ut rabularum omnium uanos rumusculos contemnere sub eius patrocinio iure ualeam. Interim S. M. T. supplicibus me uotis commendo ac Deum Patrem per Iesum Christum in Spiritu Sancto pre=[a 3v:]cor ex animo, ut illam perpetuo seruet incolumem. Datum Cracouiae Calend. Iunij. M.D.LXIII. Franciscus Lysmaninus candido et pio lectori.

35

Vt nihil magis quam mutuus consensus publicos coetus auget et conseruat, ita sane nihil eo magis diminuit ac dispergit quam dissidium, quod uel ex ecclesiarum Poloniae Minoris exemplo satis nunc liquet. Quandiu enim hae suorum animos concordes habuerunt, auctiores semper indies euasere, quem-

a

Nicht im Druck. Ergänzt aus der handschriftlichen Notiz in der Marge.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

186

Nr. 5: Lismanini, Brevis explicatio (1565)

admodum e synodalibus actis, in lucem breui per nos edendis1 (modo earundem ecclesiarum autoritas comprobauerit), facile poterit obseruari. Postea uero, quam sathanas in reli=[a 4r:]gionis dogmatibus aliquot sententiarum uarietatem inuexit, mirum quam in diuersas partes easdem distraxerit ac Spiritus diuini benignis fructibus euacuauerit. Ad huius autem discordiae tragoediam excitandam ipsum sathanam primum quidem Francisci Stancari2 cuiusdam, deinde nonnullorum etiam aliorum, inter se tamen haud conuenientium, opera usum esse minime obscurum est. Etenim quod ad Stancarum attinet (ut de hoc seorsum loquar), quo indignam illam suam – ne dicam: impiam – de mediatore opinionem, a supradictis ecclesijs alijsque compluribus damnatam, firmius et assereret et stabiliret, coepit nos omnes, quod ad articulum de sacrosancta Triade spectat, Arianos uocare meque, in primis huiusce criminis reum agens, editis etiam libellis inuerecunde tra=[a 4v:]ducere.3 Subsequuti sunt mox et alij quidam, qui, quanquam Stancari axioma de mediatore non probarent, infamibus tamen et ipsi libellis Arianismi nos insimulare non destiterunt.4 Horum igitur omnium iniquis calumnijs licet in synodis, una scilicet generali Vulodzisáauiae coelebrata et alijs quinque Cracouiae, in Xiąsz et Pinczouiae per seniores utriusque ordinis habitis obuiam itum sit,5 nihilominus non abs re fore uisum est, eiusmodi criminationibus alia quoque uia rationeque occurrere. Quamobrem libuit ex Basilio, Hylario et Augustino, summae ueteres inter patres autoritatis uiris, tum ex Thoma Aquinate, scholasticorum theologorum non postremo, de sacrosancta Triade excerptam sententiam publice hic proponere, quo neque noua nos et impia dogmata con=[a 5r:]finxisse neque ab 1

Diesen Plan hat Lismanini nicht mehr verwirklicht. Vgl. zu Stancaro o. Einleitung, 179, Anm. 1. 3 Lismanini hat das 1562 erschienene Werk Stancaros „De Trinitate et mediatore“ vor Augen. Neben dem Vorwurf des Arianismus wurde er hier zusammen mit Giorgio Biandrata und anderen auch beschuldigt, das Athanasianum als „symbolum Sathanasii“ zu bezeichnen. Wie man dem vorliegenden Text Lismaninis entnehmen kann, hat er das Athanasianum zwar nicht mehr dem Kirchenvater zugeschrieben, es aber auch nicht bekämpft. Vgl. u. 187,2– 6; Stancaro, De Trinitate et mediatore, B1r-v: „Blandrata, Lysmaninus, Galli, Georgius Niger, minorem esse [sc. Filium] Patre, et Symbolum Athanasij Symbolum Sathanasij appellant, vt Georgius Niger mihi dixit.“ 4 Damit meint Lismanini vor allem den Wáodzisáawer Pfarrer Stanislaus Sarnicki, der um die Jahreswende 1561/1562 zusammen mit Jakob Sylvius, seinem Amtsbruder in KrzciĊcice, und zwei weiteren namentlich nicht bekannten kleinpolnischen Geistlichen vier nicht mehr erhaltene Streitschriften gegen Lismanini in Umlauf gebracht hat. Freilich hat Sylvius hierbei einen Bruch mit Lismanino vollzogen, mit dem er vorhin theologisch einer Meinung gewesen ist. Vgl. Wotschke, Francesco Lismanino, 288f, und u. 203, 30 –204,22. 5 Gemeint sind die Generalsynode zu Wáodzisáaw (21.–25. September 1561) und die Synoden zu Kraków (Dezember 1561), XiąĪ (3. März 1562) und PiĔczów (2. April, 18. August und 4. November 1562), die sich mit den aus der ursprünglich durch Stancaro ausgelösten Kontroverse resultierenden Fragen befassten. Bereits in Wáodzisáaw hatte sich Lismanini wegen seiner Trinitätslehre zu verantworten, wobei er, in einer umfangreichen Rede seine Rechtgläubigkeit betonend, gleichwohl die scholastische Begrifflichkeit eines Petrus Lombardus kritisierte. Vgl. Sipayááo, Akta 2, bes. 116f; 125f; 132f; 140f. 2

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

Nr. 5: Lismanini, Brevis explicatio (1565)

5

10

15

20

25

30

187

orthodoxis patribus uel transuersum unguem uoluisse discedere lectores arbitrentur. Sic tamen, ut existiment nos eandem sententiam non ideo probare, quod a patribus accepta sit, sed quod scripturae sacrae et symbolis Apostolico, Nicoeno, Constantinopolitano et illi quoque, quod sub Athanasij nomine in ecclesijs occidentalibus et septentrionalibus receptum est, conformis omnino et consentanea sit. Eos igitur, qui haec scripta lecturi sunt, etiam atque etiam oratos uelim, ut cum inde notas inustas procul a nobis esse cognouerint, simul agnoscant nos nihil aliud magis optare, quam ut ecclesiarum concordia resarciatur atque ita fiat, ut unanimes cuncti communibus uotis diligentem ad euangelium promouendum operam nauemus. Quod in Dei Patris ac [a 5v:] Domini nostri Iesu Christi gloriam atque in ipsarum ecclesiarum aedificationem ac prouentum cedat. Faxit Deus Optimus Maximus, ut haec uota nostra non sint irrita, sed prosperrimo successu claudantur. „Quemadmodum recentiorem fidem (ut scripsit D. Basilius) non acceptamus, ita neque ipsi mentis nostrae foetus alijs obtrudere audemus, ne humana putentur pietatis uerba. Sed quae a sanctis patribus ex uerbo Dei edocti sumus, ea rogantibus annunciamus.“6 Et quoniam, teste magno illo theologo Gregorio Nazianzeno, nemo sacra uolumina nec eloquentius nec uerius aut uberius Basilio Magno enarrauit,7 ommissis in praesentiarum alijs, ipsum D. Basilium de [a 6r:] sanctissima Trinitate, hoc est de Patre et Filio et Spiritu Sancto et eorum unitate, consubstantialitate, coaeternitate et maiestatis, potestatis, uirtutis et honoris coaequalitate aduersus Sabellianos, Arium et Anomios disserentem audiamus. „Pugnat Iudaismus cum Gentilismo et utrique cum Christianismo. Quemadmodum Aegyptij et Assyrij et inter se hostiliter dissidebant et utrique Israeli infensi erant. Vt in malicia deprehendimus et audaciam pariter ac timiditatem inter se pugnare, et nihilominus ambas a recta animi fortitudine dissidere. Talis quaedam pugna etiam contra rectae fidei confessionem ex utroque latere inter se dissidentium hosti=[a 6v:]um excitata est, illinc Sabellio,8 hinc ijs, qui Anomium9 praedicant, irruentibus. Nos uero, quemadmodum Gentilismum euasimus ac prauam illius eidololatriam declinauimus multorumque

6 Übersetzung aus dem griechischen Original. Vgl. Basilius, Epistola CXL, 2, in: PG 32, 588 B (= Saint Basile, Lettres 2, 61,1– 6). 7 Lismanini scheint hier einer auf Raphael Vollateranus zurückgehenden lateinischen Übersetzung, „Monodia Gregorii Nazianzeni“, zu folgen, die von ihrer griechischen Vorlage z. T. stark abweicht. Vgl. exemplarisch Basilii opera (1531), 19: „(...) sacra uolumina nemo nec eloquentius nec uerius aut huberius enarrauit (...)“ und Gregor von Nazianz, Oratio XLIII, 66, in: PG 36, bes. 585 A. 8 Vgl. zu Sabellius unsere Ausgabe Nr. 1: Gonesius, De Deo et Filio eius (um 1560), 29, Anm. 7. 9 Gemeint ist der Standpunkt der sog. Anhomöer, die behaupteten, dass der Sohn Gottes hinsichtlich des Wesens dem Gott Vater unähnlich (ਕȞંμȠȚȠȢ) sei. Vgl. Ritter, Dogma und Lehre, 193.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

Episto. 60.

188

id est personam.

distinguit.

distinguit.

Nr. 5: Lismanini, Brevis explicatio (1565)

deorum cultum impium esse cognouimus, ita et Iudaeorum blasphemiam, Filium Dei negantium, euasimus, minas illas ueriti, quibus dictum est a Domino: ‚Qui me negauerit coram hominibus, negabo ipsum et ego coram Patre meo, qui in coelis est.‘10 Fugiamus itaque, ut par est, et eos, qui et Gentilismo et Iudaismo cognata dogmata contra doctrinam ueritatis adinuenerunt. Postquam enim callidissimus ad nocendum diabolus Christianorum a gentibus ac Iudaeis abalienationem et quod ad illorum appellationem mox hostile quiddam spiramus animaduertit, nostro utrisque imposito [a 7r:] nomine, iudaicam iterum negationem ac gentilem multorum deorum cultum introducere conatur. Illi nanque cum unigenitum opus ac facturam Dei esse dicunt et illum nihilominus adorant diuinoque honore afficiunt, aperte Gentilismum, creaturae et non Deo seruientes, introducunt. Isti uero, Deum ex Deo negantes et nomine quidem Filium confitentes, reipsa uero ac ueritate substantiam illius reprobantes, Iudaismum denuo renouant. Nam quando Verbum illum esse confitentur, interno uerbo comparant; et cum Sapientiam illum esse dicunt, similem faciunt habitui, qui in anima eruditorum consistit. Quapropter et unam constituunt Patris et Filij personam, quod et homo unus dicatur non diuisus propter uerbum, quod habet et sapientiam. Atqui euangelista mox in [a 7v:] euangelij sui exordio clamat, dicens: ‚Et Deus erat Verbum‘,11 qua sane sententia propriam Filio substantiam tribuit. Si nanque in corde erat Verbum“,12 „quomodo erat apud Deum? Neque enim uerbum, quod in homine est, homo neque apud hominem esse dicitur, sed in homine. Etenim nec uiuidum est nec subsistens. Dei uero Verbum uita est et ueritas,13 et nostrum uerbum simul atque dictum est, amplius non est. De Dei uero Verbo quid dicit Psalmus? ‚In aeternum, Domine, Verbum tuum permanet in coelo.‘14 Et hinc quidem hoc bellum mouetur, ex alia uero parte, quae est et qualis contra ueritatem lucta? Illi substantiam quidem Filij concedunt et propriam Filio personam, et Patri quoque propriam statuunt, inaequalitatem uero naturae introducunt; et nomen Filij, si uocem spectes, conceden=[a 8r:]tes, re ipsa ad creaturam usque illud deducunt, nihil ueriti uocem Domini, qui seipsum Patrem uidere gestienti discipulo ostendit, dicens: ‚Qui me uidet, Patrem uidet.‘15 Haec autem uox si recte reputetur, utrorumque blasphemias obturat. Neque enim Patrem se ipsum esse dicit, qui personas conspicue diuidit, cum dicit: ‚Qui me uidet.‘ Nam hic propriam suam personam demonstrat. Cum uero subiungit: ‚uidet et Patrem meum‘, ad Patris personam respicit et manifeste illam a sua diuidit. Quod et in eo facit, ubi dicit: ‚Si cognonuissetis me,

10

Mt 10,33. Joh 1,1. 12 Übersetzung aus dem griechischen Original. Vgl. Basilius, Homilia contra Sabellianos 1, in: PG 31, 600 B– 601 A. 13 Vgl. Joh 14,6. 14 Ps 119,89. 15 Joh 14,9. 11

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

25

30

35

Nr. 5: Lismanini, Brevis explicatio (1565)

5

10

15

20

25

30

189

et Patrem meum utique congnouissetis.‘16 Non enim ista personarum confusionem significant, sed indifferentem per omnia diuinitatem commendant. Audiant autem hunc ipsum sermonem aduersarij quoque, quod paterna gloria priuatus non sit, qui ut [a 8v:] Filius paternae dignitatis consors est. Alienum enim genitor non genuit, sed talem, qualis ipse est. Audiat Anomius: ‚Ego et Pater unum sumus.‘17 Audi et tu, Sabelli: ‚Ego exiui a Patre et ad ipsum uado.‘18 Uterque uulneri suo ex euangelij doctrina remedium sumat. Et tu quidem unitatem ad tenendam naturae indifferentiam hinc collige. Tu uero ex eo, quod dicit: ‚Exiui a Patre et ad ipsum uado‘, differentiam personarum disce. Coeamus igitur in istis et, pacem amplexi, prolixum illud contra pietatem bellum, abiectis impietatis armis, ad nocendum acutis, et lanceis in aratra, gladijs uero in falces commutatis,19 soluamus. Neque tu tantum dicas, sed consequere eum, qui dixit: ‚Non sum solus, sed Pater, qui misit, me, mecum est.‘20 Alius itaque est Pater, qui misit, et alius Filius, qui mis=[b 1r:]sus est. Et iterum: ‚Ego‘, inquit, ,testimonium de me ipso perhibeo, et testimonium perhibet de me, qui misit me Pater.‘21 Et: ‚In lege uestra‘, inquit, ‚scriptum est, quod duorum hominum testimonium uerum est.‘22 Numera, si placet, personas. ‚Ego‘, inquit, ‚unus sum, qui testificor, et testificatur de me, qui misit me.‘ Ecce, duos testes. Ego non ausim ita numerare. Verum Dominus ipse ita docuit, dicens: ‚In lege uestra scriptum est, quod duorum hominum testimonium uerum est.‘ Tu uero, qui alio impietatis genere Deo repugnans, Filium Deo natura non esse similem dicis, qui aequalitatem negas ac uitae separationem inducis, Paulum reuerer, dicentem: ‚Qui est imago Dei inuisibilis‘,23 ac imagini uiuenti hoc tribue, quod uitae ut archetypo suo per omnia similis est. Confitere Patrem Fili=[b 1v:]um genuisse, non ut creaturam condidisse, et in uera Patris confessione parem honorem Filio cum Patre adscribe, memor euangelici testimonij, quod Deum Patrem suum esse dixit, aequalem seipsum Deo faciens.24 Aequalem autem esse Patri non de corporali quadam admensuratione intelligendum est. Quomodo uero rapinam non est arbitratus aequalem esse se Deo,25 si nunquam Deo, ut tu blasphemas, aequalis fuit? Quomodo in forma Dei fuit,26 qui secundum tuam opinionem nunquam Deo similis fuit?“27 16

Joh 14,7. Joh 10,30. 18 Joh 16,28. 19 Vgl. Jes 2,4. 20 Joh 8,16. 21 Joh 8,18. 22 Joh 8,17. 23 Kol 1,15. 24 Vgl. Joh 5,18. 25 Vgl. Phil 2,6. 26 Vgl. Phil 2,6. 27 Übersetzung aus dem griechischen Original. Vgl. Basilius, Homilia contra Sabellianos 1f, in: PG 31, 601 A– 604 C. 17

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

Ari. Sabelli. distinctio.

190

distinguentis.

distinctionem.

id est distinctio.

innascibilitas. natiuitas.

Nr. 5: Lismanini, Brevis explicatio (1565)

„Neque tibi horror sit confiteri personas, sed dic Patrem, dic et Filium, non uni rei duo nomina tribuens, sed ex utraque appellatione cuiusque proprium intellectum edoctus. Grandis nanque impietas est non admittere doctrinas Domini, tam conspicue personarum nobis alterationem [b 2r:] secernentis, nam ‚si abiero‘, inquit‚ ,rogabo Patrem, et alium paracletum uobis mittet.‘28 Filius itaque est rogans, Pater, qui rogatur, paracletus uero, qui mittitur. An non igitur manifeste impudens es, qui cum audias ‚ego‘ de Filio, ‚ille‘ de Patre, ‚alium‘ de Spiritu Sancto, omnia misces, omnia confundis et uni rei omnes hasce appellationes imponis? Attamen rursus neque tu personarum diuisionem rapinae loco ad impietatem tuam stabiliendam abripito. Licet enim numero duo sint Pater ac Filius, natura tamen diuisi non sunt, neque qui duas personas dicit, statim alienationem inducit. Vnus Deus est et Pater, unus Deus et Filius, non dij duo, nam Patri Filius similis est. Non enim aliam in Patre diuinitatem intueor et aliam in Filio, neque aliam illius et aliam huius naturam pono. [b 2v:] Vt igitur perspicua tibi sit personarum proprietas ac differentia, numera seorsum Patrem, seorsum quoque Filium. Ne uero in errorem plurium deorum deficias, unam in utroque essentiam confitere. Hoc pacto et Sabellius cadet et Anomius conteretur. Quando uero unam essentiam dico, ne duas personas ex una, tanquam in duas partes, diuisa cogitare uelis, sed ex principio Patris Filium subsistentem, non Patrem et Filium ex una essentia, quasi praecedente, descendentes. Non enim fratres dicimus, sed Patrem et Filium confitemur. Quod autem ad essentiam attinet, pares sunt, ex Patre nanque Filius, non mandato factus, sed ex illius natura genitus est; non separatus a Patre, bsed ex Patreb sempiterne perfecto perfectus resplendens. Nolo autem mihi quotquot uel non perfe= [b 3r:]cte dictis nostris attenditis uel calumniandi gratia nos circumdatis, non aliquid a nobis utilitatis quaerentes, sed uerbis nostris insidiantes, circumquaque cursitando dicatis: ‚Duos deos praedicat, cultum multorum deorum annuntiat.‘ Non sunt duo dij, neque enim sunt duo patres. Qui duo principia inducit, ille duos quoque deos praedicat. Talis autem est Martion,29 et si alius quisquam illi impietate similis est. Rursus et ille duos esse deos dicit, qui alterius essentiae genitum esse dicit a genitore, propter essentiae dissimilitudinem multorum deorum errorem introducens, dum, contrarium genito faciens ingenitum, contrarias absque dubio et illorum essentias constituit. Siquidem, ut tradit, Patris essentia est ਕȖİȞȞȘı઀Į, essentia uero Filij ਲ Ȗ੼ȞȞȘıȚȢ. Itaque non iam duos tantumc deos dicis, sed et inter [b 3v:] se dissidentes; et quod

b– b c

Nicht im Druck. Ergänzt aus der handschriftlichen Notiz in der Marge. Nicht im Druck. Ergänzt aus der handschriftlichen Notiz in der Marge.

28

Das Zitat ist eine nicht ganz wörtliche Wiedergabe von Joh 14,16. Markion vertrat einen schroffen Dualismus, der zwei Götter – den höchsten, guten Gott und den unbarmherzigen Gott des Alten Testaments, den Weltenschöpfer – annahm. Vgl. Gerhard May, Art. Markion/Markioniten, in: RGG4 5 (2002), 834. 29

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

25

30

35

Nr. 5: Lismanini, Brevis explicatio (1565)

5

10

15

20

25

30

35

40

191

omnium est pessimum, non ex uoluntatis proposito, sed naturali constitutione dissidentes, quae nunquam in pacem et concordiam redire queat. Verum doctrina ueritatis utrinque contrarietates istas euasit. Vbi nanque unum principium, unumque ex ipso principio, et unum archetypon; ac illius una imago traditur, ibi unitatis doctrina non corrumpitur, propterea, quod ex Patre genitus Patremque in seipso naturaliter exprimens, ut imago quidem per omnia illi respondet, ut progenies uero ੒μȠo઄ıȚȠȞ obtinet. Neque enim qui regiam in foro conspicatus imaginem, regem, qui in tabula depictus est, dicit, duos ob id reges confitetur, imaginem uidelicet et eum, qui per imaginem repraesentatur; neque, si demonstrato eo, qui in tabula depictus est, dixerit: ‚Hic rex est‘, mox imaginis prototypon regis appellatio=[b 4r:]ne priuauit. Imo magis per hoc, quod imaginem regis regem appellat, regi suum confirmat honorem, multo enim magis par est regem esse eum, cuius causa facta est imago. Sed hic lignum, cera et pingendi artificium imaginem facit corruptibilis hominis corruptibilem, figuram uidelicet eius, qui arte exprimitur. Illic uero, quando imaginem audis, splendorem gloriae intellige. Quis uero splendor ille, et quae gloria? Ipse hoc statim apostolus exposuit, dicens: ‚Et character subsistentiae.‘30 Idem est ergo subsistentia quod gloria, character quod splendor. Manente itaque gloria ista perfecta, ita ut nihil imminuatur, perfectus quoque ex ipsa procedit splendor. Ad hunc modum quae de imagine dicuntur magnifice ac Deo competenter sumpta, diuinitatis nobis unitatem commendant. [b 4v:] Est enim Filius in Patre et Pater in Filio. Nam et Filius talis est, qualis est Pater, et Pater talis, qualis est et Filius. Ita uniuntur duo, si intellexeris Filium a Patre nihil differre, neque aliud illi genus aut alienum characterem esse cogitaueris. Dico igitur iterum unus et unus, sed natura indiuisa est et indeficiens perfectio; unus itaque Deus, quoniam utriusque unum genus consideratur, quod in utroque integrum ac totum ostenditur. Ac iterum uos moleste sermonem nostrum ferre uideo et tantum non audire me puto, quod, confessis immorando, uulgatas quaestiones non attingo. Totum nunc auditorium de Spiritu Sancto audire gestit. Ego uero maxime omnium simpliciter ut illa accepi et ut absque curiosa uestigatione assensum illis praebui, ita et auditoribus [b 5r:] tradere uellem, ut non semper de eisdem mihi reddenda esset ratio, sed ut ex una confessione persuasos habeam discipulos. Quoniam uero nos circumdatis iudices magis quam discipuli, ut experimentum de nobis capiatis, non ut aliquid a nobis discatis, necessarium est, ut obiectionibus quidem uelut in ius uocati respondeamus, iuxta uero ut eadem perpetuo inculcemus, quae accepimus. Hortamur autem uos, ne quouismodo quod uobis probetur, ex nobis audire quaeratis, sed quod Domino placeat et consonum sit scripturis nec a patribus dissideat.

30

Hebr 1,3.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

coaessentiale.

id est natura.

192

Nr. 5: Lismanini, Brevis explicatio (1565)

Quae itaque de Filio diximus, quod uidelicet illi propriam personam esse confitendum sit, eadem et de Spiritus Sancto dicere possumus. Non enim idem est Spiritus qui Pater, quod scriptum est: Quoniam ‚Deus Spiritus est.‘31 Neque iterum una est Filii [b 5v:] ac Spiritus persona, quoniam dictum est: ‚Si quis Spiritum Christi non habet, ille non est eius. Si uero Christus in uobis est etc.‘32 Nam hinc quidam erroris ansam sumpserunt, uti Spiritum et Christum eundem esse dixerint. Sed quid dicimus? Quod ex isto sermone naturae significetur proprietas, non personarum confusio. Est quidem Pater, perfectam habens ac nullius indiguam essentiam, radix et fons Filij ac Sancti Spiritus. Existens est uero et Filius, in plena diuinitate uiuens Verbum et progenies Patris nulla in re defficiens. Plenus est autem et Spiritus, non pars alterius, sed perfectus et totus in seipso considerandus. Coniunctus quidem indiuulse Patri est Filius, coniunctus item Patri et Filio est Spiritus, dnihil enim est, quod dirimat,d nihil, quod sempiternam illam coniunctionem abscindat. [b 6r:] Nullum nanque inter illos seculum interlabitur, nec anima nostra separationem aliquam cogitare potest, qua uel Filius Patri uel Spiritus Sanctus non semper Patri et Filio sit coniunctus. Quandocunque igitur sancta Triada coniungimus, noli quasi tres unius cuiusdam rei inseparabiles partes cogitare (impia nanque est haec cogitatio), sed trium perfectorum et incorporalium inseparabilem coniunctionem intellige. Nam ubi Spiritus S. praesentia est, ibi enim et Christi, ubi uero Christus, ibi adest utique et Pater. ‚Ignoratis corpora uestra esse templum Spiritus Sancti?‘33 Et: ‚Si quis templum Dei prophanauerit, hunc perdet Deus.‘34 Cum itaque per Spiritum sanctificati sumus, Christum recipimus habitatorem nostri in hominem internum et cum Christo Patrem, qui communem apud dignos instituit habitationem. [b 6v:] Hanc autem coniunctionem declarat et baptismi traditio et fidei confessio. Nam si alienus est a Patre ac Filio Spiritus, quomodo illis connumeratus est? Et si sub temporum articulis postea Patri et Filio accessit, quomodo cum sempiterna coordinatus est natura? Qui uero Filium a Patre separant et creaturae Spiritum connumerant, et baptismum inutilem reddunt et fidei confessionem eneruant. Neque enim Trias, separato Spiritu, Trias manet, et si aliqua creaturae portio Patri ac Filio adiungitur, uniuersa creatura simul ad eam creaturam accedet. Quid nanque hoc pacto prohibebit, quin dicatur: „Credo in Patrem et Filium et in uniuersam creaturam.“ Nam si pium est in aliquam creaturae portionem credere, multo sane honestius est totam creaturam [b 7r:] ad fidei confessionem admittere. In totam autem creaturam credens, non in angelos tantum credis et spiritus admini-

d –d

31 32 33 34

Nicht im Druck. Ergänzt aus der handschriftlichen Notiz in der Marge. Joh 4,24. Röm 8,9f. I Kor 6,19. I Kor 3,17.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

25

30

35

Nr. 5: Lismanini, Brevis explicatio (1565)

5

10

15

20

25

30

35

193

stratorios, sed et, si quae sunt, aduersariaee potestates, quandoquidem et ipsae creaturae pars sunt, in illas quoque fidei confessionem transferes. Ita et blasphemia in Spiritum Sanctum ad impias et nefandas opiniones abducet. Mox enim ubi de Spiritu quae non decent dixeris, notam quoque habes et apertam significationem, quod Spiritus Dei destitutus sis. Nam ut qui oculos clausit, tenebras ipse sibi accersit, ita qui a Spiritu Sancto secedit, extra eum, qui illuminat, constitutus, animae coecitate offunditur. At ne Spiritum Sanctum a Patre ac Filio separes, abstereat te dominica traditio. Dominus ita docuit, apostoli praedicarunt, patres obser=[b 7v:]uarunt, martyres confirmarunt. Satis tibi sit, ut dicas, quemadmodum edoctus es. Nec obijcias mihi arguta illa et captiosa: Vel ingenitus est Spiritus, uel genitus. Quod si ingenitus, est Pater; si genitus, est Filius; si uero nihil horum, ergo creatura est. Ego uero agnosco illum quidem cum Patre, Patrem uero non esse ita; et cum Filio illum coniunctum accepi, Filium uero appellatum non accepi. At coniunctionem quidem, quae cum Patre est, intelligo ex eo, quod ex Patre egreditur; quae uero est ad Filium inde quod audio: ‚Qui Spiritum Christi non habet, hic non est eius.‘35 Si enim Christo coniunctus non est, quomodo Christo coniungitur? Audio illum et Spiritum ueritatis36 dici: ‚Dominus uero ueritas est.‘37 Quod uero audio Spiritum adoptionis38 uocari, admoneor unitatis, [b 8r:] quam iuxta naturam habet cum Patre et Filio. Quomodo nanque adoptaret, quod alienum est?“39 „Ad hunc itaque modum nec noua uerba fingo neque Spiritus maiestatem reprobo. Eos uero, qui creaturam illum uocare non uerentur, deploro ac defleo, quod modico sophismate seipsos et fucato paralogismo in baratrum abijciunt. Quoniam enim inquiunt: ‚Mens nostra haec tria comprehendit; nec quicquam est in rebus existentibus, quod non in distinctionem hanc rerum existentium cadat, ut uel sit ingenitum uel genitum aut creatum; et Spiritus nec ad primum nec ad alterum referri potest, necessarium ergo est, ut ad tertium referatur.‘ Hoc uestrum ergo sempiternae uos maledictioni obnoxios constituet. Omniane scrutatus es? Vniuersane cogitationibus tuis isti diuisioni subiecisti? Nihil inexquisitum reliquisti? [b 8v:] Cuncta tua mente complexus es? Omnia intellectu tuo comprehendisti? Nosti, quae sub terra sunt? Nosti, quae abscondita sunt in profundo? Daemoniaca iactantia est, quae dicit: ‚Noui ego numerum arenae et mensuram maris.‘ Si uero multa ignoras et quae ignoras cognita innumeris modis superant, quanam ratione non cum omnibus et eam ingnorantiam de modo essentiae Spirie

Korrigiert aus „administratoriae“ nach der handschriftlichen Notiz in der Marge.

35

Röm 8,9. Vgl. Joh 14,17. 37 Vgl. Joh 14,6. 38 Vgl. Röm 8,15. 39 Übersetzung aus dem griechischen Original. Vgl. Basilius, Homilia contra Sabellianos 3 – 6, in: PG 31, 604 C–612 C. 36

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

194

Pugnantium aduersus Spiritum.

Nr. 5: Lismanini, Brevis explicatio (1565)

tus Sancti, quae periculo caret, absque ullo pudore fateris? Mihi uero non uacat, ut rationem tuarum uanitatum arguam et ostendam, quam multa sint in rebus existentibus, quae intellectus tui rationes fugerint. Illud libenter sane rogarim eos, qui uestrae partis sunt. Affirmo autem, quod olim te impiae huius uafriciei, qua Spiritum Sanctum creaturam esse dicis, poenitebit. Non abhorres a peccato illo [c 1r:] irremissibili?40 Aut quid putas unquam ita impie blasphemari posse, quod istam blasphemiam adaequet? Ex una nanque hac uoce omnia unum sunt peruersissime. Alienatio a Deo, quod ad ipsam attinet naturam, seruitutis humilitas, munera obeundorum ministeriorum, priuatio sanctimoniae, dum illa non adest, quae ex natura est et opus est Spiritui, ut eius sit particeps, quae est ex dispensatione gratiae, ut et reliqua habent, quotquot sanctificata sunt. Et quemadmodum datur nobis manifestatio Spiritus ad utilitatem et ut unicuique secundum fidei analogiam admensuratur, ita erit et Spiritus sanctimoniae particeps, si secundum pneumatomachorum41 opinionem creatura est. Imo ne comittamus, ut illorum stultitia inculpata uideatur, qui se omnia intellectu apprehendisse putant. [c 1v:] Respondeant itaque nobis, quae sit uisibilis huius solis essentia, an unum sit ex quatuor elementis, uel compositus sit ex illis. At neque terra est, neque aqua, nec ignis, nec aer. Nam ista directe mouentur, alia quidem sursum, alia uero deorsum ad ima. Terra et aqua ad inferiora deferuntur propter grauitatem, aer et ignis ad superna mouentur propter leuitatem. Solis autem motus circularis est, itaque nullum est ex quatuor elementis. Quin neque compositus est ex ipsis. Nam composita aegre coniuncta continentur propterea, quod ex contrariis constituta sunt, quorum quodque renitenti motu aliis aduersatur. Solis uero motus indefessus est, adeoque irremissus et ob id non compositus. Atqui in corporibus ita comparatum est, ut uel simplicia sint uel composita. [c 2r:] Solis uero corpus nec simplex est neque enim directe mouetur, nec compositum, quandoquidem absque ulla molestia mouetur. Non est igitur sol. Tales sunt argutae illae uestrae distinctiones, apud eos, qui oculis praediti sunt, ridiculae. Rursus respondeant, quomodo uideamus nos, homines. An ita, ut formas rerum uisibilium apprehendamus uel ut uirtutem quandam ex nobis emittamus? At neque uisibilium rerum imagines apprehendimus: Quomodo nanque exiguo illi pupillae foramini hemisphaerium hoc coeli repraesentaretur? Neque quicquam e nobis emittimus: Nam quopacto quod emitteretur ex nobis ad amplitudinem illam coelis complectendam sufficeret? Si uero neque rerum uisibilium ipsi imagines apprehendimus nec faliquam ex nobis facultaf–f

Nicht im Druck. Ergänzt aus der handschriftlichen Notiz in der Marge.

40

Vgl. Mt 12,32. Seit der zweiten Hälfte des 4. Jahrhunderts bezeichneten die Kirchenväter mit dem Begriff „Pneumatomachen“ die Anhänger der Auffassung, dass der Heilige Geist zwar eine göttliche Kraft darstelle, sich aber von Vater und Sohn kategorial unterscheide. Vgl. Wolf-Dieter Hauschild, Art. Pneumatomachen, in: RGG4 6 (2003), bes. 1414; Ritter, Dogma und Lehre, bes. 196. 41

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

25

30

35

Nr. 5: Lismanini, Brevis explicatio (1565)

5

10

15

20

25

30

35

195

tem emittimusf, ergo non uidemus. Quid igitur arguamne uestros syllogismos uel [c 2v:] imprecabor uobis, ut uerae sint uestrae conclusiones? Quid interest inter huiusmodi sermones et uestram de Spiritus ratiotinationem, quam apud miseras mulierculas aut eunuchos, mulierculis pares ac uicinos, iactatis? Audi citra molestiam et contumeliam. Si ex Deo est Spiritus, quomodo inter creaturas illum collocas? Non enim illud mihi dices, quod omnia ex Deo sunt. Quemadmodum et Christus Dei quidem dicitur, non tamen creatura est ut nos, ,nam Christi nos sumus, Christus uero Dei.‘42 At aliter nos Christi dicimur, nempe ut seruus Domini, aliter Christus Dei, utpote Filius Patris dicitur, ita et Spiritus non ideo, quod omnia ex Deo sunt et ipse ut omnia reliqua ex Deo est. Non enim quoniam et administratorij spiritus sunt,43 similis illis est et Sanctus Spiritus propter Spiritus appellati=[c 3r:]onem. Nam unus est uere Spiritus. Vt enim multi sunt quidem filij, unus est autem uerus Filius, ita et omnia ex Deo esse dicuntur, proprie tamen et Filius et Spiritus Sanctus ex Deo sunt. Nam et Filius a Patre egressus est, et Spiritus quoque a Patre egreditur. At Filius quidem a Patre per aeternam generationem, Spiritus uero ex Deo modo arcano et ineffabili. Quantum itaque periculi est extenuare gloriam paracleti, gloriam, quae sibi impendatur, non agnoscit Filius, dehonestato Spiritu. Nam ‚ille me‘, inquit, ,glorificabit.‘44 Non ut seruus cum creaturis, etenim si cum omnibus glorificasset, non esset dictum a Domino: ‚Ille me glorificabit.‘ Iam uero quoniam glorificationem ad unum Spiritum refert, excellentem quandam, quae aliorum glorificationem superet, gloriam commendat. [c 3v:] Non enim ut illi, qui dixerunt: ,Gloria in excelsis Deo‘,45 sed quemadmodum is, qui dixit: ,Pater, glorificaui te. Opus, quod dedisti mihi, consumaui.‘46 Et ut Pater glorificat, dicens: ,Et glorificaui te, atque iterum glorificabo.‘47 Ita et Spiritum Filius in suam ac Patris communionem assumit. Aut ostendat mihi quisquam maiorem ista gloriam, et omnia fatebor uere ac recte ab aduersarijs dici. ,Qui uos spernit, me spernit.‘48 Quare? Propter Spiritum uidelicet habitantem in ipsis. Itaque qui non cohonestat Spiritum, nec Filium honore afficit. ,Qui uero Filium honore non afficit, nec Patrem cohonestat.‘49 Itaque ad hunc modum circa unum aliquid eorum, quae credenda sunt, perfidia totius diuinitatis abnegatio est. Si creatus est Spiritus, diuinus non est. Atqui ,Spiritus‘, [c 4r:] inquit, ,diuinus, qui me fecit.‘50 Et ,adimpleuit‘, inquit, ,Deus Bezeleel Spiri42 43 44 45 46 47 48 49 50

I Kor 3,23. Vgl Hebr 1,14. Joh 16,14. Lk 2,14. Joh 17,4. Joh 12,28. Lk 10,16. Joh 5,23. Hi 33,4.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

196

Nr. 5: Lismanini, Brevis explicatio (1565)

tus diuinus sapientia et prudentia.‘51 Vbi igitur inuenis numen uicinum fieri, creaturane hoc sit, an diuinitate? Quod si creatura dixeris, et Patrem Domini nostri Iesu Christi creaturam dices. Scriptum est enim de illo: ‚Sempiterna ipsius potentia ac diuinitas.‘52 Si uero diuinitate, relicta blasphemia, agnosce Spiritus authoritatem ac maiestatem. Itane omnis intelligentiae expers es, ut neque ipsa uoce adducaris, uti recte ac competenter de Spiritu sentias.“53

5

[c 4v:] Sermo in verba illa: ,In principio erat uerbum.‘

Hypophetae sunt ij uates, qui aliunde acceptum oraculum promunt.

„Omnis quidem euangeliorum uox reliquis omnibus alijs Sanctis Spiritus praeceptis eminentior esse dignoscitur, quod in alijs per prophetas seruos, in euangelijs autem ipse per se Dominus nos est alloquutus. In ipsius autem euangelij laudibus et sermonis magnitudine et sententiarum grauitate Iohannes, filius tonitrui, primas obtinet. Cuius prooemium iam lectum audiuimus: ,In principio erat Verbum, et Verbum erat apud Deum, et Deus erat Verbum.‘54 Haec ego noui multos etiam extra ueritatis rationem mundana sapientia praeditos, iactantes et admirantes ac suis decretis ac scriptis mi= [c 5r:]scere audentes. Fur enim diabolus et nostra extranuntiat, ad suos hypophetas transfert. Si igitur carnis sapientia hanc uirtutem uerborum tantopere admiratur, quid nos, Spiritus Sancti discipuli, faciemus? Frustrane ac sine attentione audiemus et paruam admodum uirtutem eis inesse putabimus? Et quis ita sine mente est ac sensu, ut talem sententiarum pulchritudinem ac descriptorum indeprehensibilem ueritatem non stupeat et admiretur ac eius ueritatem deprehendere cupiat? Verumtamen admirari quidem pulchra nequaquam difficile est, sed perfectam ac diligentem eorum assequi cognitionem, hoc sane captu difficile. Nam et solem hunc sensibilem nemo est, qui non laudet, et ipsius magnitudinem simulque pulchritudinem, et radiorum symmetriam, et lucis splendorem ad= [c 5v:]miratus. Si uero in eum diligentius ac pertinacius intuebitur et indies eius aspectum considerabit, non solum ea, quae sentit, in eo deprehendet, sed etiam oculorum acie debilitatus abscedet. Tale quidem mihi uideor mente pati, si ardua sublimisque uerborum praedictorum uestigatio requiratur: ,In principio erat Verbum.‘ Quisnam digne, quae sunt circa principio, cognoscet? Quaenam uerborum uirtus inueniatur, quae possit cognitum pro ipsius dignitate ostendere? Ipse Iohannes de Filij Dei theologia tractaturus, nullum aliud exordium orationis aptius quam principium omnium praetulit.

51

Ex 35,31. Röm 1,20. 53 Übersetzung aus dem griechischen Original. Vgl. Basilius, Homilia contra Sabellianos 6f, in: PG 31, 612 C– 617 B. 54 Joh 1,1. 52

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

10

15

20

25

30

Nr. 5: Lismanini, Brevis explicatio (1565)

5

10

15

20

25

30

35

40

197

Praeuidebat iam tum Spiritus Sanctus futuros esse, qui sophisma in audientium euersionem machinarentur. Quoniam si genitus est, non erat, et antequam generaretur, non erat, [c 6r:] et ex his, quae non sunt, hypostasim accepit. Talia enim linguae dolosae loquuntur ad persuadendum aptae ac super omnem gladium ancipitem penetrabiles et acutae. Ne igitur alicui huiuscemodi tendiculas usurpare liceat, Spiritus Sanctus occurrit, per euangelium loquens: ‚In principio erat Verbum.‘ Si hanc uocem recte tenueris, nihil a uiris contentiosis ac captiosis graue patieris. Si enim ille dixerit: ‚Si genitus est, non erat‘, tu dic: ‚In principio erat.‘ Sed inquit: ‚Prius quam genitus esset, quomodo erat?‘ Tu ne dimittas illud ‚erat‘, non item relinquas ‚in principio.‘ Principij nanque summitas nequaquam deprehenditur. Quod autem extra principium sit, non inuenitur. Ne quis te decipiat [c 6v:] uaria dictionis significatione. Multa enim sunt principia diuersarum rerum in hac uita, uerum unum est principium, quod omnia praecedit. Principium bonae uitae dixit prouerbium, sed uiae quidem principium primus motus, unde iter incipimus, cui quod est, retro inueniri potest. Et ,principium sapientiae timor Domini.‘55 Artium nanque compraehensionem elementaria instituto praecedit. Primum itaque elementum sapientiae timor Domini. Sed hoc principio aliquod est antiquius, uidelicet animae constitutio nondum factae sapientis nec Domini timorem adeptae. Principia quoque dicuntur ciuiles quoque potentatus praecellentes. Sed ista principia aliquorum sunt principia et quodlibet illorum aliquo refertur. Principium enim lineae punctum, et principium superficiei linea, et princi=[c 7r:]um corporis, superficies, et orationis principia, elementa. Illud autem, de quo dicimus, principium non tale est. Nulli alligatur, nulli inseruit, cum nullo consyderatur, sed liberum est, sine Domino solutum omni ad alterum coniunctione, cogitatione indeprehensibile, ultra quod aliquid inuenire non est. Si enim phantasia mentis contenderis principium praeterire, inueniet ipsum te praeteriens et tuas omnino decipiet cogitationes, dimitte tuam mentem, quantum ipsa cupit percurrere et ad superiora conscendere, deinde ipsam inuenies in infinitum errantem ac per multa uacua spaciantem; rursus uero ad sui ipsius unitatem redeuntem, quoniam antiquius seipsa principium reperire nequeat. Idcirco semper principium omni cognito exterius ac superius inuenitur. Igitur ‚in principio [c 7v:] erat Verbum.‘ O rem mirabilem, quomodo cunctae inter se uoces sunt coniunctae! Nam ‚erat‘ idem ualet ac uox haec ‚in principio‘. Vbi blasphemus, ubi lingua Christo aduersaria, dicens: ‚Erat aliquando, quando non erat‘? Audi euangelium: ‚In principio erat‘, quando non erat? Impietatem ne eorum ploro, an ignorantiam abominor? Sed antequam factum esset, non erat. Nosti, quando sit genitus, ut, quod prius est, tempore possis inferre. Illud enim ,antea‘ temporalis est uox, aliud alij uetustatis gratia praeponens. Temporis autem conditorem quomodo congruum est generationis temporalis appellationi esse subiectum? ‚In principio igitur erat.‘ Quod si ab

55

Ps 111,10.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

198

Nr. 5: Lismanini, Brevis explicatio (1565)

hoc uerbo ‚erat‘ non deficies aut te alienaueris, nullum blasphemiae dabis adi= [c 8r:]tum. Sicut enim per mare euntes, quando inter duas anchoras fluctuant, tempestatem despiciunt, sic et tu hanc prauam tempestatem, quam spiritus malitiae in uita inferunt mortalium multorumque fidem concutiunt, ridebis, si horum uerborum securitate animam confirmatam munitamque habueris. Quaerit mens nostra, quodnam hoc in principio uerbum sit, humanumne uerbum an angelorum? Quoniam innuere nobis apostolus uidetur, angelos propriam habere linguam dicens: ‚Si linguis hominum loquar et angelorum.‘56 Sed et ‚uerbi‘ duplex est sensus: Vno modo per uocem prolatus et aerem uerberans statimque periens, alio modo intra nos positum et nostris cognitum cordibus. Logos insuper [c 8v:] artificiosa est oratio: Vide itaque, ne uocis huius aequiuocatio te forte decipiat. Quomodo enim erat in principio humanum uerbum, cum homo initium generationis postremo acceperit? Nam ante homines et bestiae et uolucres et serpentes, omnia denique terrestria, aquatilia, uolatilia, astra, sol, luna, herbae, terra, mare, coelum. Non igitur in principio humanum erat uerbum, sed neque angelorum esse potest. Omnis nanque creatio inferior aeuo est, principium a creatore accipiens. Verbum autem, intrinsecus cordibus nascens, et ipsum est illis, quae intelliguntur, posterius. Sed audi uerbum hoc, ita ut Deo condignum est. Nam de unigenito disserens, Verbum ipsum appellauit. Quemadmodum igitur illum paulo post et lucem et uitam et resurrectionem uocat. Cum uero [d 1r:] lucem audis, non hanc sensibilem oculisque uisibilem existimabis, neque cum uitam audieris, hanc communem putaueris, qua et bruta uiuunt. Similiter et Verbum audiens, caue mentis imbecillitate ad humiles terrenasque sententias deprimarig. Sed Verbi potestatem ac sensum diligentius inuestiga. Cur Verbum? Vt, quod ex mente procedit, ostendatur. Cur, inquam, Verbum? Quoniam sine motu genitum est. Cur Verbum? Quoniam imago est genitoris, totum in se demonstrans genitorem, nullam inde partem diducens et perfecte in se existens, quemadmodum fere nostrum uerbum, quod totius nostrae cogitationis imaginem refert. Quae enim secundum cor nouimus, haec uerbo proferimus. Et quod loquimur, exemplar habet eius, quod corde cogitamus. Ex cordis enim abundantia uerbum [d 1v:] pronunciatur. Nam cor nostrum ueluti fons est quidam, uerbum uero emissum ueluti riuulus, ex fonte profluens. Tantum igitur profluens est, quantum id, unde profluit, ac quale operatum, tale iterum apparens extat. Verbum itaque dixit, ut impassibilem Patris generationem ostendat et perfectam Filij substantiam theologizet et coniunctionem sine tempore Filij ad Patrem per haec ostendat. Nam et uerbum nostrum mentis generatio sine passione generatur. Neque enim scinditur, neque diuiditur, neque fluit, sed manens tota mens in proprio statu uerbum totum et continuum emittit, ac proceg

56

Korrigiert aus „deprimaris“. I Kor 13,1.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

25

30

35

40

Nr. 5: Lismanini, Brevis explicatio (1565)

5

10

15

20

25

30

35

199

dens uerbum omnem generantis mentis uirtutem in seipso complectitur. Tu igitur tantum ex uerbi uoce unigeniti theologiam accipe, quantum pi= [d 2r:]etas permittit. Quod quidem obscurum uerbum et conditum ac inconcinnum apparens inueneris, hoc uitabis et omnino praeteribis. ‚In principio erat Verbum.‘ Si dixisset: ‚In principio erat Filius‘, appellatione Filij cogitatio de passione generationis subijsset. Quoniam apud nos genita et tempore et passione generantur. Idcirco de industria ‚Verbum‘ dixit, uanis hominum suspicionibus occurrens, ut tuam animam incolumen conseruaret. ‚Et Verbum erat apud Deum.‘ Rursus ‚erat‘, propter impios, qui blasphemant, dicentes: ‚Quoniam non erat.‘ Vbi non erat Verbum? Non enim in loco, quae sunt incircumscripta, continentur. Sed ubi? ‚Apud Deum.‘ Neque enim Pater in loco, nec Filius incircumsepto aliquo aut circum=[d 2v:]scriptione certa deprehenditur. Sed infinitus Pater, infinitus et Filius. Totum, quodcunque noueris et quocunque spiritu tuo penetraueris, Deo plenum, simul et hypostasim Filij coniunctam inuenies. ‚Et Verbum erat apud Deum.‘ Admirare cuiuslibet uocis uirtutem. Non enim in Deo Verbum erat, sed apud Deum, ut hypostaseos proprietas consistat. Non dixit ,in Deo‘, ne auferendae hypostaseos occasionem daret. Etenim peruersah est eti illorum blasphemia, qui omnia commiscere et unum subiectum statuere, Patris uero ac Filij ac Spiritus Sancti differentes appellationes uni rei adaptatas esse asserere conantur. Impietas haec pessima fugiendaque non minus quam dissimilem esse secundum substantiam Filium Dei a Deo blasphemantium. ‚Et Verbum erat apud Deum.‘ [d 3r:] Postquam Verbi uoce usus est ad exprimendam generationis Christi impassibilitatem, id, quod in eo uerbo nocere nobis poterat, moderatur et ueluti blasphemantium sycophantiae eripit, qui dicunt: ‚Quid est verbum?‘, dum subiungit, dicens: ‚Deus erat Verbum.‘ Ne callide quorundam uerborum differentias mihi afferas. Neue ex arte astuta tua aliquam doctrinae Spiritus blasphemiam incutias. Habes sententiam: Subditus esto Domino, ‚Deus erat Verbum. Hoc erat in principio apud Deum.‘57 Rursus summans paucis uerbis omnem suam de unigenito theologiam, nobis euangelista tradit. Hoc, quod hoc Verbum? Deus. Postquam enim mentem tuam de illo correxit et quasi animae tuae insculpsit, quae ignorabas, per doctrinam et Verbum cordi tuo indidit. ‚Hoc‘, inquit, ‚quod [d 3v:] hoc?‘ Ne extra per uocem demonstratiuam respice ostensumque tibi uestiga, sed in animae tuae occulta penetralia ingredere et qualem didiceris Deum, ut in principio existentem, ut Verbum procedentem, ut apud Deum existentem, hunc Dominum tuum obserua, cole, adora ac demum per insitam tibi doctrinam intellige, quod hic erat in principio, hoc est semper apud Deum, eius Patrem. Has mihi pauculas uoces seruate, quasi signaculum illas memorijs uestris imprimentes. h i

57

Korrigiert aus „persuasa“ nach der handschriftlichen Notiz. Nicht im Druck. Ergänzt aus der handschriftlichen Notiz in der Marge. Joh 1,1f.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

200

Nr. 5: Lismanini, Brevis explicatio (1565)

Ipsae nanque contra insidiantium incursus tanquam firmissimum munimentum erunt. Ipsae, inquam, propugnaculum et custodia fuerint animarum, salutaris defensio ipsas tuentibus. Si quis autem tibi dixerit: ‚Cum non esset, genitus est. Si enim erat, quomodo genitus est?‘ Hanc ut daemonum uocem ac con=[d 4r:]tra unigeniti gloriam blasphemiam repelle. Tu uero insurgens ad euangelij uoces accurre. ‚In principio erat Verbum, et Verbum erat apud Deum, etj Deus erat Verbum. Hoc erat in principio apud Deum.‘ Quartum dic ‚erat‘, et blasphemiam illorum confutabis, qua dicunt: ‚Non erat.‘ Hae itaque uoces tanquam fidei fundamenta immobiles persistant. Super has et reliqua, Deo fauente, superaedificabimus. Nec enim uos omnia semel docere ualemus, ne forte orationis longitudine inutilia uobis, quae studiose selecta sunt, reddamus. Omnia nanque percurrere mentis debilitati haud aliter fuerit, quam uentrem ob nimiam saturitatem ea, quae sumpserit, ad concoctionem deducere non posse. Opto autem, fratres, ut ista uobis et gustu sint dulcia et digestione et concoctione utilia. [d 4v:] Ego uero me paratum ad reliqua, quae restant uobis, ennarranda libenter obtulerim. In Christo Iesu Domino nostro, cui gloria et imperium in aeterna secula. Amen.“58 Explicatio doctrinae de sanctissima Trinitate ex D. Hylario et Ambrosio, quae habetur in prima parte summae doctoris inter scholasticos eximij Thomae Aquinatis, quaestione XXXI. in responsione ad secundum articulum. „Respondeo dicendum, quod quia ex uerbis inordinate prolatis incurritur haeresis, ut Hieronymus dicit.59 Ideo cum de Trinitate loquimur, cum cautella et modestia est agendum, quia, ut Augustinus dicit in primo de Trinitate, ,nec [d 5r:] periculosios alicubi erratur, neque laboriosius aliquid quaeritur, neque fructuosius aliquid inuenitur.‘60 Oportet autem in his, quae de Trinitate loquimur, duos errores oppositos cauere, temperate inter utrumque procedentes, scilicet errorem Arij,61 qui posuit cum Trinitate personarum Trinitatem substantiarum; et errorem Sabellij,62 qui posuit cum unitate essentiae unita-

j

Nicht im Druck. Ergänzt aus der handschriftlichen Notiz.

58

Übersetzung aus dem griechischen Original. Vgl. Basilius, Homilia XVI, 1–4, in: PG 31, 472 B–481 C. 59 Das von Thomas gebrachte Zitat lässt sich in dieser Form bei Hieronymus nicht verifizieren. Thomas folgt hier vermutlich Petrus Lombardus, Sententiarum libri quatuor IV, 13, 2, der den Spruch Hieronymus zuweist. Vgl. Thomas Aquinas, Summa theologiae: The Trinity, 86, Anm. 8. 60 Augustinus, De Trinitate I, 3, 5 in: PL 42, 822 (= CChr.SL 50, 32,9–11). 61 Vgl. zu Arius unsere Ausgabe Nr. 1: Gonesius, De Deo et Filio eius (um 1560), 28, Anm. 5. 62 Vgl. zu Sabellius unsere Ausgabe Nr. 1: Gonesius, De Deo et Filio eius (um 1560), 29, Anm. 7.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

25

30

Nr. 5: Lismanini, Brevis explicatio (1565)

5

10

15

20

25

30

201

tem personae. Ad euitandum igitur errorem Arij, uitare debemus in diuinis nomen diuersitatis et differentiae. Possumus autem uti nomine distinctionis propter oppositionem relatiuam. Vnde sicubi in aliqua scriptura autentica diuersitas uel differentia personarum inuenitur, sumitur diuersitas uel differentia pro distinctione. Ne autem tollatur simplicitas diuinae essentiae, uitandum est nomen separationis [d 5v:] uel disparitatis uel diuisionis, quae est totius in partes; ne autem tollatur aequalitas, uitandum est nomen disparitatis. Ne uero tollatur similitudo, uitandum est nomen alieni et discrepantis. Dicit enim Ambrosius in libro de Trinitate, quod in Patre et Filio non est discrepans, sed una diuinitas.63 Et secundum Hilarium, ut dictum est, in diuinis nihil est separabile.64 Ad euitandum uero errorem Sabellij, uitare debemus singularitatem, ne tollatur communicabilitas essentiae diuinae. Vnde Hilarius dicit VII de Trinitate: ‚Patrem et Filium singularem Deum praedicare sacrilegum est.‘65 Debemus etiam uitare nomen unici, ne tollatur numerus personarum. Vnde Hilarius in eodem libro dicit: Quod a Deo excluditur ,singularis atque unici intelligentia.‘66 Dicimus tamen [d 6r:] unicum Filium, quia non sunt plures filij in diuinis. Neque tamen dicimus unicum Deum, quia pluribus deitas est communis. Vitamus etiam nomen confusi, ne tollatur ordo naturae a personis. Vnde Ambrosius dicit in I. de Trinitate: ‚kNeque confusum est, quod vnum estk, neque multiplex esse potest, quia indifferens est.‘67 Vitandum est etiam nomen solitarij, ne tollatur consortium trium personarum. Dicit enim Hilarius in tertio de Trinitate: ‚Nobis neque solitarius neque diuersus Deus est confitendus.‘68 Hoc autem nomen alius, masculine sumptum, non importat, nisi distinctionem suppositi. Vnde conuenienter dicere possumus, quod Filius est alius a Patre, quia scilicet est aliud suppositum diuinae naturae, sicut est alia persona et alia hypostasis.“69 [d 6v:] Ex hactenus hic recitatis assertionibus liquere arbitror in doctrinae de sacrosancta Trinitate huiusmodi expositione nos neque a diuinarum scripturarum neque ab orthodoxorum patrum sententijs deuiasse, quin potius in primarij huius nostri religionis articuli pura sinceraque ueritate simpliciter constitisse atque consistere. Quod si quis forte locutionum, quibus patres sancti priores usi sunt, phrases non sequitur aut non assequitur, sed, suam eiusdem articuli uel intelligentiam alijs uerbis exprimens, alicubi imprudens aberret, k– k

63 64 65 66 67 68 69

Nicht im Druck. Ergänzt aus der handschriftlichen Notiz in der Marge. Vgl. Ambrosius, De fide I, 2, 17, in: PL 16, 533 A (= CSEL 78, 10,38 – 40). Hilarius von Poitiers, De Trinitate VII, 39, in: PL 10, 233 A (= CChr.SL 62, 307,33f). Hilarius von Poitiers, De Trinitate VII, 39, in: PL 10, 233 A (= CChr.SL 62, 307,35 –308,36). Hilarius von Poitiers, De Trinitate VII, 38, in: PL 231 C (= CChr.SL 62, 306,23). Ambrosius, De fide I, 2, 17, in: PL 16, 533 A (= CSEL 78, 10,40f). Vgl. Hilarius von Poitiers, De Trinitate IV, 18, in: PL 111 B (= CChr.SL 62, 121,3f). Thomas von Aquin, Summa theologiae I, q. 31 a. 2.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

202

Timot: 2.

Malac. 4. Iohan. 1.

Nr. 5: Lismanini, Brevis explicatio (1565)

non illico anathemate feriendum e nostroque coetu reijciendum, uerum magis Augustini exemplo in uiam (quod in nobis est) benigne reuocandum esse censemus. [d 7r:] Nam ipse Augustinus librum suum contra epistolam Manichaei, quam uocant fundamenti, sic auspicans inquit: „Vnum uerum Deum omnipotentem, ex quo omnia, per quem omnia, in quo omnia et rogaui et rogo, ut in refellenda et reuincenda haeresi uestra, Manichaei, cui et uos fortasse imprudentius quam malitiosius adhaesistis, det mihi mentem pacatam atque tranquillam et magis de uestra correctione quam de subuersione cogitantem. Quanquam enim Dominus per seruos suos regna subuertat erroris, ipsos tamen homines, in quantum homines sunt, emendandos esse potius quam perdendos iubet. Et quicquid diuinitus ante ultimum illud iudicium uindicatur, siue per improbos, siue per iustos, siue per nescientes, siue per scientes, siue occul=[d 7v:]te, siue palam, non ad interitum hominum, sed ad medicinam ualere credendum est, quam qui respuerint, extremo suplicio praeparantur. Quapropter cum in hac uniuersitate rerum alia sint, quae ualent ad corporalem uindictam, sicut ignis, uenenum et morbus et caetera huiusmodi, alia, quibus apud semetipsum non molestijs corporis sui, sed cupiditatum suarum laqueis animus puniatur, sicut est damnum, exilium, orbitas, contumelia et his similia, quaedam uero non sunt cruciamenta, sed quasi fomenta languentium, ut sunt consolationes, cohortationes, disputationes et quaecunque sunt talia. Horum omnium quaedam etiam per malos nescientes operatur summa Dei iusticia, quaedam per scientes bonos. Nostrum igitur fuit eligere et optare meliora, ut ad [d 8r:] uestram correctionem aditum haberemus, non in contentione et emulatione et persequutionibus, sed mansuete consolando, beneuole hortando, leniter disputando, sicut scriptum est: ‚Seruum autem Domini non oportet litigare, sed mitem esse ad omnes, docilem, patientem, in modestia corripientem diuersa sentientes.‘70 Nostrum igitur fuit uelle has partes. Dei est uolentibus et petentibus donare, quod bonum est. Illi in uos saeuiant, qui nesciunt, cum quo labore uerum inueniatur et quam difficile caueantur errores. Illi in uos saeuiant, qui nesciunt, quam rarum et arduum sit carnalia phantasmata piae mentis serenitate superare. [d 8v:] Illi in uos saeuiant, qui nesciunt, cum quanta difficultate sanetur oculus interioris hominis, ut possit intueri solem suum, non istum, quem colitis caelesti corpore oculis carneis et hominum et pecorum fulgentem atque radiantem, sed illuml, de quo scriptum est per prophetam: ‚Ortus est mihi iusticiae sol.‘71 Et de quo dictum est in euangelio: ‚Erat lumen uerum, quod illuminat omnem hominem, uenientem in hunc mundum.‘72 Illi in uos saeuiant, qui nesciunt, l

70 71 72

Korrigiert aus „illud“ nach der handschriftlichen Notiz. II Tim 2,24f. Das Zitat ist eine nicht ganz wörtliche Wiedergabe von Mal 4,2. Joh 1,9.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

25

30

35

Nr. 5: Lismanini, Brevis explicatio (1565)

5

10

15

20

25

30

35

203

quibus suspirijs et gemitibus fiat, ut ex quantulacunque parte possit intelligi Deus. Postremo illi in uos saeuiant, qui nullo tali errore decepti sunt, qualis uos deceptos uident. Ego autem, qui diu multumque iactatus tandem respicere potui, quid sit illa synceritas, quae sine inanis fabulae narratione percipitur, qui uanas imaginationes animi mei [e 1r:] uarijs opinionibus erroribusque collectas uix miser merui Domino opitulante conuincere, qui me ad detergendam caliginem mentis tam tarde clementissimo medico uocanti blandientique subieci, qui diu fleui, ut incommutabilis et immaculabilis substantia concinentibus diuinis libris sese mihi persuadere intrinsecus dignaretur, qui denique omnia illa figmenta, quae uos diuturna consuetudine implicatos et constrictos tenent, et quaesiui curiose, et attente audiui, et temere credidi, et instanter quibus potui persuasi, et aduersus alios pertinaciter animoseque defendi, saeuire in uos omnino non possum, quos sicut me ipsum illo tempore, ita nunc debeo sustinere et tanta patientia uobiscum agere, quanta mecum egerunt proximi mei, cum in uestro [e 1v:] dogmate rabiosus et coecus errarem.“73 Atque alia, quae in hac sententia plura mihi subsequuntur. Quae sane omnia effecerunt, ut a nobis diuersa et ea nostrorum quidem iudicio scripturae canonicae non consentanea sentientes non protinus orco deuouerimus. Censura enim huiusmodi et animaduersio tam seuera ad generalem synodum, non ad unum hominem, imo neque ad synodum seniorum utriusque ordinis spectare ex actis synodalibus nostrarum ecclesiarum edocetur. Quae quidem lenitas et mansuetudo nonnullis fortasse suspicionem iniecit nobis quoque cum illis conuenire. Verum speramus fore, ut cum ex hisce collectaneis, quaenam sit nostra hoc in articulo sententia et fides, intellexerint, nobis poenitus aeqiores futuri sint. Quod ut ad pacem atque aedificationem ecclesiarum nostrarum omnino fiat, cum uehementer optamus, tum ipsum Patrem cum unigenito eius Filio et utriusque Spiritu, ut hic ex sua benignitate concedat, impensissime deprecamur. Caeterum, ut eae duae res facilius et sarciantur et pariter conseruentur, nihil quod officere possit, omitendum duximus, peritos [e 2r:] medicos imitati, qui morborum curationibus malos extrahunt humores, antequam consolidetur uulnus, ne, si quid saniei relinquant, intus maiorem cum pernicie postmodum contigat, erumperet atque ita locum iam consolidatum exulceret. Porro haec dicimus, quoniam epistola quaedam nostra, ad generosum equitem dominum Charninski Iuan74 olim missa, multorum manibus teritur, quae quidem ueterum orthodoxorum patrum autoritate monstratur ecclesiarum Minoris Polo-

73

Augustinus, Contra epistolam Manichaei I, 1–3, in: PL 42, 173–175. Lismanini meint seinen Lehrbrief an Iwan KarniĔski vom 10. September 1561, der anschließend vor allem von Stanislaus Sarnicki dahingehend interpretiert wurde, dass Lismanini den antitrinitarischen Ansichten Vorschub leiste bzw. sie decke. Der Brief ist abgedruckt in: Lubieniecki, Historia reformationis II, 6, 119 –126 (= Lubieniecki, History, 177–183). Vgl. dazu auch Lubieniecki, History, 527–534; Hein, Italienische Protestanten, bes. 203 –205.

74

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

204

Nr. 5: Lismanini, Brevis explicatio (1565)

niae confessionem in generali synodo Pincouiae pronunciatam ac publice editam75 prorsus esse christianam ac receptis antiquis symbolis esse consentaneam. Quandoquidem per illam tum ex uerbo Dei, tum ex primi nominis patrum consensu palam fit Christum Dominum inter Deum Patrem et humanum genus, nempe suos electos, mediatorem esse iuxta utramque naturam, hoc est ut Dei Filium ȜંȖȠȞ Patri (liceat hac uocula uti) consempiternum, ੒μȠȠ઄ıȚȠȞ et coaequalem, atque etiam ut hominem nobis per omnia similem absque peccato. Hanc sententiam nil absurdi continere, [e 2v:] quemadmodum Stancarus somniauit, et ob id etiam reformatas omnes ecclesias editis in lucem libellis impudenter Arrianas nominauit. Praeterea D. Iacobus Syluius, ecclesiae Dei minister, epistolam supradictam sic approbauit, ut sua manu peculiariter in haec uerba subscripserit: „Sicut psaltes cum exultatione dicebat: ‚Laetor cum mihi dicunt, eamus ad domum Domini‘,76 ita et ego plurimum laetatus sum, postquam haec aliquoties relegi, et flexis genibus gratias egi pastori et curatori ecclesiae nostrae Iesu Christo, qui non sinit nos erroribus conquassari, sed liberalius ad nos transuibrat radios suae lucis et agnitionis sui nominis et suae gloriae. Hac uia iam uideo poenitus miserum concidisse Stancarum, in quo [e 3r:] ego conspicio tres ingentes errores: Primum Sabelij, quia in arctum personas essentiae diuinae contrahit, secundum Nestorij, quia duos Christos facit in mediatione, tertium, quod careat societate ecclesiae Christi. Dominus hunc auertat a nobis.“77 Hactenus Sylvius. Interim uero dum haec ita geruntur, quatuor diuersorum authorum libelli paruo temporis interuallo in publicum exiere. Quorum sane duo erant anonymi, alij autem duo a duobus (utinam fratribus) ad ecclesiarum Minoris Poloniae seniores missi, adscripta quidem habebant authorum nomina, sed nos ab ijs referendis abstinuimus, ut, hac nostra ciuili christianaque modestia uicti, denique resipiscant ac meliorem ad mentem redeant. Verum enim=[e 3v:]uero satis constat epistolae nostrae sententiam synodi seniorum utriusque ordinis, ministrorum pariter ac nobilium iudicio fuisse comprobatam: id, quod ex actis synodi Pinczouiae quarto nonas aprilis anno Domini M D LXII. celebratae78 pro comperto haberi omnino potest. Nam haec ibi ad uerbum leguntur:

Gemeint ist die noch von Jan àaski entworfene, nicht mehr erhaltene „Confessio de Mediatore“, mit deren Überarbeitung und Herausgabe die PiĔczówer Synode am 20. November 1559 Lismanini betraute. Vgl. Sipayááo, Akta 1, 310f; 313; Wotschke, Francesco Lismanino, 273. Bei dem von Wotschke, Der Briefwechsel, 92–95, Nr. 172, veröffentlichten PiĔczówer Bekenntnis der Pfarrer vom 10. August 1559 handelt es sich möglicherweise um eine Vorarbeit bzw. kürzere Fassung der hier erwähnten „Confessio de Mediatore“. Vgl. Lubieniecki, History, 529f, Anm. 452. 76 Ps 122,1. 77 Lismanini zitiert aus einem nicht mehr erhaltenen Brief des Jakob Sylvius. 78 An der Synode, die am 2. April 1562 in PiĔczów tagte, nahmen 28 Pfarrer und 12 weltliche Senioren teil. Vgl. Sipayááo, Akta 2, 132. 75

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

25

30

Nr. 5: Lismanini, Brevis explicatio (1565)

5

10

15

20

25

30

35

205

„Oblatus est libellus a quodam fratre editus et ipsius manu scriptus, qui fuit commentarius contra epistolam priuatam D. Lysmanini ad G.D. Charninski Iuan, absente authore, ut libello lecto responderetur, persona relicta. Ex quibus uidelicet epistola atque huiusmodi libello a D. Alexandro Vitrelino, pastore Goslicensi, in corona omnium seniorum ministrorum ac nobilium alta uoce pronunciatis, cognouerunt fratres magnis iniurijs et calumnijs D. Lysma=[e 4r:]ninum affectum esse. Ille enim omnia, quae sibi ipsi obijciebantur, tum epistola ipsa tum ore refutabat, nec errores sibi impactos agnoscebat. Alterius autem libelli, ad synodum Xiaznensem79 missi, criminationes cum in ipsa synodo libelli eius authore uel saltem assertore praesente caeptae essent legi, confestim is publice confessus est se antea Lysmaninum non intellexisse ob idque ei talem iniuriam intulisse. Quo factum est, ut ab ipsius libelli lectione statim cessatum nec ulterius progredi permissum sit.“80 Caeterum licet hic iam dicta uiderentur et ad propositae causae cognitionem etm ad innocentiae meae defensionem posse sufficere, nihilominus tamen libuit ex Augustino et Hilario paucula quaedam haud secus quam colophonem addere. [e 4v:] Vnde facilius pij fratres intelligant, qualem candorem et quam integrum iudicium eiusmodi libellorum authores prae se tulerint. Insuper etiam animaduertant eam loquendi phrasim, qua Patrem et Filium et Spiritum Sanctum unum Deum esse dicimus e sacris literis ab antiquis patribus, praesertim Augustino et Hilario, esse acceptam, quo Arij perniciosum errorem ualidius confutarent. Quamuis non minus etiam Stancari uanam de mediatore opinionem deijciant ac prosternant nvtque Patris eminentiam manifeste doceantn, quam nos in nostra epistola ad generosum D. Iuan ex multis patribus elicuimus absque diuersitate uel inaequalitate naturae. Sed audiamus primum ipsum Augustinum. „Nec quisquam miretur et absurdum putet, quod Deum dicimus [e 5r:] Patrem, Deum Filium, Deum Spiritum Sanctum, nec tamen tres deos in ista Trinitate, sed unum Deum unamque substantiam. Et de Patre quidem et Filio multis libris disseruerunt docti et religiosi uiri, quibus quantum homines hominibus poterant, quemadmodum non unus esset Pater et Filius, sed unum; et quid proprie Pater esset et quid Filius insinuare conati sunt, quod ille genitor, hic genitus; ille non de Filio, hic de Patre; ille principium, unde et caput Christi dicitur,81 quamuis et Christus principium, sed non Patris; hic uero illius imago,82 quamuis nulla ex parte dissimilis et omnino indifferenter

m

Nicht im Druck. Ergänzt aus der handschriftlichen Notiz in der Marge. Nicht im Druck. Ergänzt aus der handschriftlichen Notiz in der Marge.

n– n

79

Vgl. o. 186, Anm. 5. Lismanini zitiert an dieser Stelle einen Auszug aus dem Protokoll der Synode, das nicht mehr erhalten ist. Vgl. Sipayááo, Akta 2, 132f. 81 Vgl. I Kor 11,3. 82 Vgl. Kol 1,15. 80

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

Tomo 3. Libro de fide et symbolo cap. 9.

206

Nr. 5: Lismanini, Brevis explicatio (1565)

aequalis. Tranctantur haec latius ab eis, qui non tam breuiter quasi nos totius christianae fidei professionem uolunt explicare. Itaque [e 5v:] in quantum Filius est, de Patre accepit, ut sit, cum ille de Filio non accepit, et in quantum hominem, mutabilem scilicet creaturam, in melius commutandam ineffabili misericordia temporali dispensatione suscepit, multa de illo in scripturis inueniuntur ita dicta, ut impias haereticorum mentes, prius uolentes docere quam nosse, in errorem miserint, ut putarent cum non aequalem Patri nec eiusdem substantiae, qualia sunt illa: ‚Quoniam Pater maior me est.‘83 Et: ‚Caput mulieris est uir, caput uiri Christus, caput autem Christi Deus.‘84 Et: ‚Tunc ipse subiectus erit ei, qui illi subiecit omnia.‘85 Et: ‚Vado ad Patrem meum et Patrem uestrum, Deum meum et Deum uestrum.‘86 Et nonnulla huiusmodi. Quae omnia posita sunt, non ut naturae [e 6r:] atque substantiae inaequalitatem significent, ne falsa sint illa: ‚Ego et Pater unum sumus.‘87 Et: ‚Qui me uidit, uidit et Patrem meum.‘88 Et: ‚Deus erat Verbum.‘89 Non enim factus est, cum ‚omnia per ipsum facta sunt.‘90 Et: ‚Non rapinam arbitratus est esse aequalis Deo.‘91 Et caetera talia. Sed illa posita sunt partim propter administrationem suscepti hominis, quia dicitur: ‚Semetipsum exinaniuit‘92 – non quia mutata est illa sapientia, cum sit omnino incommutabilis, sed quia humiliter hominibus innotescere uoluit –, partim propter hanc administrationem illa ita scripta sunt, de quibus haeretici calumniantur, partim propter ea, quia Filius Patri debet, quod est, hoc etiam debens Patri, quod eidem Patri aequalis aut par est. Pater autem nulli debet quicquid est.“93 [e 6v:] „Verum haec dici possunt facile et credi, uideri autem nisi puro corde, quomodo se habeant, omnino non possunt.“94 „Fides inconcussa tenenda est, ut Deum dicamus Patrem, Deum Filium, Deum Spiritum Sanctum, neque tres deos, sed istam Trinitatem unum Deum, neque diuersos natura, sed eiusdem substantiae, neque ut Pater aliquando sit Filius, aliquando sit Spiritus Sanctus, sed Pater semper Pater, Filius semper Filius, Spiritus Sanctus semper Spiritus Sanctus. Nec temere de inuisibilibus affirmemus tanquam scientes, sed tanquam credentes, quoniam uideri nisi mundo corde non possunt. Et qui ea uidet in hac uita ex parte, ut dictum est, atque ut in aenigmate,95 non 83 84 85 86 87 88 89 90 91 92 93 94 95

Joh 14,28. I Kor 11,3. I Kor 15,28. Joh 20,17. Joh 10,30. Joh 14,9. Joh 1,1. Joh 1,3. Phil 2,6. Phil 2,7. Augustinus, De fide et symbolo IX, 17f, in: PL 40, 190f (= CSEL 41, 20,17–22,16). Augustinus, De fide et symbolo IX, 20, in: PL 40, 193 (= CSEL 41, 26,13–15). Vgl. I Kor 13,12.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

25

30

Nr. 5: Lismanini, Brevis explicatio (1565)

5

10

15

20

25

30

207

potest efficere, ut et ille uideat, cui loquitur, si corde sordibus impeditur. ‚Beati autem mundo corde, [e 7r:] quoniam ipsi Deum uidebunt.‘“96 His aequalitatem Patris et Filij secundum naturam, essentiam uel substantiam, quae tria per ੒μȠȠ઄ıȚȠȞ Nicoena synodus intellexit, et eminentiam unius illius Patris ingeniti et innascibilis, a quo et ille ȜંȖȠȢ, per quem omnia creata sunt, et ille Spiritus paracletus existit, ille per aeternam generationem, iste per processionem aeternam, aperte Augustinus ostendit. Quod uero spectat ad hanc phrasim: „Pater et Filius et Spiritus Sanctus sunt unus Deus“, an ex uerbo Dei sumpta sit, quarto capite libri VI. de Trinitate idem Augustinus sic scriptum reliquit: „Quamobrem siue ita dicatur ,Deus de Deo‘, ut et singulis hoc nomen conueniat, non tamen et ambo simul [e 7v:] duo dij, sed unus Deus sit. Ita enim sibi cohaerent, quemadmodum et in distantibus diuersisque substantijs fieri apostolus testis est.97 Nam et solus Dominus spiritus est, et solus hominis spiritus utique spiritus est, tamen, si haereat Domino, unus spiritus est, quanto magis ibi,o ubi est omnino inseparabilis atque aeterna connexio.“98 Hactenus Augustinus. D. uero Hilarius libro IIII de Trinitate pag: 60 docet uerba cantici Moisi, quae habentur Deutr. 32: „Videte uidete, quoniam ego sum Dominus et non est Deus praeter me“,99 esse uerba Filij Dei, unde concluditur Patrem et Filium esse unum Deum, et, quoniam testimonio Diui Pauli Rom. 15. hoc probat, diligenter legendus est. „Percurre“, inquit, „adhuc Moisi testimonia et intellige, an occasionem aliquam praedicandi Deum et Dominum negligat. [e 8r:] Tenes nempe ex dictis eius: ,Audi, Israhel, Dominus Deus tuus unus est.‘100 Tene nunc diuinae illius cantionis dicta:“101 „‚quoniam ego sum Dominus, et non est Deus praeter me.‘ Et cum omnis sermo ei ex persona Dei usque ad finem cantionis fuisset, ait: ,Laetamini coeli simul cum eo, et adorent eum omnes filij Dei.‘“102 „Honorificandus est a Dei angelis Deus, dicens: ,Quoniam ego sum Dominus, et non est Deus praeter me.‘ Est enim unigenitus Deus: neque consortem unigeniti nomen admittit, sicut non recipit innascibilis in eo tantum, quod est innascibilis, participem. Est ergo unus ab uno. Neque praeter innascibilem Deum Deus innascibilis alius est. Neque praeter unigenitum Deum unigenitus Deus quisquam est. Vterque itaque unus et solus est, proprietate uidelicet in uno quoque [e 8v:] et innascibilitatis

o

Nicht im Druck. Ergänzt aus der handschriftlichen Notiz in der Marge.

96

Augustinus, De fide et symbolo IX, 20, in: PL 40, 193 (= CSEL 41, 26,16 –27,4). Das letzte Bibelzitat ist Mt 5,8. 97 Vgl. I Kor 6,16. 98 Augustinus, De Trinitate VI, 4, 6, in: PL 42, 927 (= CChr.SL 50, 234,19 –26). 99 Dtn 32,39. 100 Dtn 6,4. 101 Hilarius von Poitiers, De Trinitate IV, 33, in: PL 10, 120 B/C (= CChr.SL 62, 136,1– 4). 102 Hilarius von Poitiers, De Trinitate IV, 33, in: PL 10, 120 C (= CChr.SL 62, 136,5– 8). Hilarius von Poitiers zitiert Dtn 32,39 und 32,43 (LXX).

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

I Cor: 6.

208

Rom: 15.

Esai. 11.

Ad idem faciunt omnia symbola fidei. Et idem Hilarius libro de synodis pag. 326. Dicturus unam substantiam catholicus Patris et Filij.

Nr. 5: Lismanini, Brevis explicatio (1565)

et originis. Ac sic uterque Deus unus est, cum inter unum et unum, id est ex uno unum, diuinitatis aeternae non sit secunda natura.“103 Idem quoque Hilarius V libro de Trinitate idem ait: „Reliquus autem nunc omnis sermo ad id proficiet, ut qui uerus Deus esse intelligitur, non in Deum alterum deputetur, et quod in alterum non proficit, id unum intelligatur. Vnum autem illud non subsistentem naturam perimat in Filio, sed in Deo et Deo naturam Dei conseruet unius. Veritatis ratio postulat, ab eo initium intelligentiae istius sumi, per quem manifestari seculo Deus coeptus est. Moises nanque, cuius ore haec de se unigenitus Deus professus est, ait: ,Videte, uidete, quoniam ego sum Deus, et non [f 1r:] est Deus praeter me.‘ Ac ne forte dicti huius ueritatem haeretica impietas ad Patrem innascibilem Deum referat, et ipsa dicti ratio et apostolus author occurrit, qui ex persona unigeniti Dei, sicut superius docuimus, intelligendi totius huius sermonis interpres est. Et hoc, quod dictum est: ,Laetamini gentes cum plebe eius‘,104 proprium eius esse demonstrauit, subijciens ad finem dicti: ,Et erit radix Iesse, et qui surget regere gentes, in eum gentes sperabunt.‘105 Demonstrato igitur per Moisem eo, qui dixerat: ‚Non est Deus praeter me‘, in eo, quod ait: ‚Laetamini gentes simul cum eo‘, et apostolo idipsum in Dominum nostrum Iesum Christum unigenitum Deum intelligente, in quo secundum carnem ex radice Iesse surgente [f 1v:] rege gentium spes est, ipsa nunc dicti ratio tractanda est, ut quia dictum non ambigitur, quatenus dictum sit, possit intelligi.“106 Legantur reliqua ad finem libri, et ponderentur ultima uerba: „Deus est Pater, Deus est et Filius. In Deo Deus est, et praeter eum Deus non est, non alter ad eum deputatur, ut Deus sit. In his ergo si unum magis quamp solitarium Deum intelligis, ecclesiae religionem profiteberis, quae Patrem in Filio confitetur. Sin uero unum Deum ad solitarij significationem sacramenti coelestis ignarus obtendis, extra cognitionem Dei es, Deum in Deo esse non confitens.“107 Ponderentur quoque uerba eiusdem Hilarij paulo superius eiusdem libri 5 pag 81: „Nescit haeretica peruersitas unum Deum uerum nosse et confiteri. Et extra impietatis sen=[f 2r:]sum confessionis huius est et fides et intelligentia. Prius confitendus est Pater et Filius, ut unus uerus Deus possit intelligi.“108

p

Korrigiert aus „quem“ nach der handschriftlichen Notiz.

103 Hilarius von Poitiers, De Trinitate IV, 33, in: PL 10, 120 C/D (= CChr.SL 62, 136,10 – 137,20). 104 Dtn 32,43 (LXX); Röm 15,10. 105 Röm 15,12. Vgl. Jes 11,1.10. 106 Hilarius von Poitiers, De Trinitate V, 35f, in: PL 10, 154 A–D (= CChr.SL 62, 189,23 – 190,19). 107 Hilarius von Poitiers, De Trinitate V, 39, in: PL 10, 156 C–157 A (= CChr.SL 62, 194,15 – 195,21). 108 Hilarius von Poitiers, De Trinitate V, 35, in: PL 10, 153 B (= CChr.SL 62, 188,1– 4).

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

25

30

Nr. 5: Lismanini, Brevis explicatio (1565)

5

10

15

20

25

209

Idem aperte ostenditur in uerbis Esaiae 45: „Tantum in te est Deus, et non est absque te Deus, uere tu es Deus, absconditus Deus, Israel seruator. Confusi sunt et erubuerunt omnes, simul abierunt in confusionem fabricatores errorum.“109 Vsque ad illum locum: „Nunquid non ego Dominus, et non est ultra Deus absque me? Conuertimini ad me, et salui eritis omnes fines terrae. Quia ego Deus, et non est alius. In memetipso iuraui, progredietur de ore meo iustitiae uerbum et non reuertetur, quia mihi incuruabitur omne genu, et iurabit omnis lingua.“110 Haec uerba D. Paulus ad Rom. 14 ostendit dicta a Filio Dei: „Omnes enim“, inquit, „stabimus ante tribunal Christi. [f 2v:] Scriptum est enim: ,Vivo ego, dicit Dominus, quoniam mihi flectetur omne genu, et omnis lingua confitebitur Deo.‘ Itaque unusquisque nostrum reddet rationem Deo.“111 Item ad Philipenses II: „Vt in nomine Iesu omne genu flectatur, coelestium, terrestrium et infernorum, et omnis lingua confiteatur, quia Dominus Iesus in gloria est Dei Patris.“112 HIS tum Augustini tum Hilarij ex Diuo Paulo sumptis sententijs cum et epistola mea et literae seniorum utriusque ordinis ad Bulingerum nec non confessio de sancta Trinitate in synodo Pinczouiensi edita et typis excussa et ad omnes ecclesias reformatas transmissa per omnia consentiant, ita ut nec lac lacti, ut ait ille, similius sit.113 [f 3r:] Quemadmodum attentus lector et in sacris literis patrumque scriptis uersatus (in cuius gratiam et literas ad D. Bulingerum et confessionem praedictam hic describi fecimus) facile iudicabit, non est, cur pij fratres calumniatoribus nostris (si latrare perrexerint) aures praebeant. Nos enim per Dei gratiam nedum in pura, orthodoxa et catholica doctrina de sacrosancta Triade usque ad extremum halitum sumus perseueraturi, uerum etiam omnium haereticorum, maxime autem Arianorum et Seruetianorum impietates pro uirili nostra confutaturi et modis omnibus detestaturi. [f 3v:] Epistola synodi seniorum utriusque ordinis M. D. LXI. XIII. Decembris Cracouiae celebratae ad clarissimum uirum D. Heinricum Bulingerum, ecclesiae Tygurinae pastorem.

30

35

Quod eam curam nostri habes, clarissime et integerrime uir, non possumus tibi summas non agere gratias, non aliunde enim hanc nasci credimus, quam ex illo amore, quem summum semper testati estis in uestris ad nos scriptis. Optamus autem, ut, quemadmodum hucusque de nobis optima sperabatis et nos quoque de uobis credidimus, ita in posterum eandem fidem illesam permanere, ne scilicet quorumlibet hominum priuatorum literis uel delationibus

109 110 111 112 113

Jes 45,14 –16 (Vg). Jes 45,21–23 (Vg). Röm 14,10 –12 (Vg). Phil 2,10f (Vg). Vgl. Plautus, Menachmi V, 9, 30.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

210

Nr. 5: Lismanini, Brevis explicatio (1565)

de nobis credatis. Sunt enim plerique, ut nunc sunt tempora, qui nihil aliud quam traducendi et condemnandi occasio=[f 4r:]nem quaerunt, laudem ex aliorum infamia uenantur et quasi uigilantiae speciem prae se ferunt, cum ad quaslibet suspiciones uel rumusculos omnes excitent et classicum canant. Loquimur autem hic de nostris quibusdam, qui ecclesias nostras turbare annituntur et quaerunt occasiones traducendi qillas sine causaq. De nobis uero ne quid dubitetis, sic breuiter habete. Credere nos et adorare sanctam Trinitatem, hoc est Patrem, Filium et Spiritum Sanctum. Agnoscimus Patrem uerum Deum esse, Christum quoque Filium Dei esse uerum Deum, Spiritum quoque Sanctum esse uerum Deum. Pluralitatem deorum detestamur, unum esse Deum non persona, sed indifferenti natura credimus. Contra Arium114 credimus ੒μȠȠ઄ıȚȠȞ Filium Patri, contra Seruetum115 [f 4v:] credimus aeternum ex aeterno Patre, genitum Filium, omnipotentem ex omnipotente, perfectum ex perfecto etc. Verbum quoque suo tempore factum hominem non mutata natura uerbi in carnem, sed carne in unam hypostasin unita. Propter puritatem et simplicitatem Apostolico symbolo contenti sumus. Sed ne calumnientur nos hostes, etiam Nicoenum cum Athanasij symbolo contra haereticos emergentes recipimus. Caeterum ut uia falsis rumoribus de nostris ecclesijs praecludi possit, in posterum rogamus, ne cuiusquam delationibus uel etiam scriptis credatis, nisi literis publicis, ab istis senioribus uel illorum plerisque subscriptis. Itaque obtestamur te tuosque symmistas, ne quid de nobis mali suspicemini, sed nos agnoscatis [f 5r:] pro fratribus uestrisr amantissimis, qui ut a uobis in doctrinae euangelicae puritate non mediocriter adiuti sumus, ita uobiscum eam retenturos esse et defensuros contra omnes omnium errores, certo uobis persuadeatis. Bene uale, uir clarissime. Dominus te seruet ecclesiae suae fidelem ministrum. Cracouiae ex synodo seniorum XIII Decembris. Anno M D LXI. Confessio de sancta Trinitate contra eos, qui ecclesias Minoris Poloniae Arianismi et pluralitatis deorum accusant, edita Pinczouiae in synodo seniorum et ministrorum XX Augusti anno Domini M D LXII. Quemadmodum semper ab initio in ecclesijs no=[f 5v:]stris symbolum Apostolicum amplexi sumus illudque pro fundamento doctrinae fidei retinuimus, ita in eiusdem puritate et integritate profitemur nos semper permansuros. In-

q –q r

Nicht im Druck. Ergänzt aus der handschriftlichen Notiz in der Marge. Korrigiert aus „uestri“.

114

Vgl. zu Arius unsere Ausgabe Nr. 1: Gonesius, De Deo et Filio eius (um 1560), 28, Anm. 5. Die Verfasser des Briefes wenden sich hiermit offensichtlich gegen die ökonomisch-heilsgeschichtliche bzw. modalistische Trinitätsauffassung Michael Servets, wie sie in seinen Frühschriften „De Trinitatis erroribus“ (1531) und „Dialogorum de Trinitate libri duo“ (1532) begegnet. Vgl. Servet, De Trinitatis erroribus I, 36f; Benrath, Der Antitrinitarismus, 53.

115

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

25

30

Nr. 5: Lismanini, Brevis explicatio (1565)

5

10

15

20

25

211

terea uero, cum falso traducimur a quibusdam, ne suspicio bonis pijsque uiris ulla de nobis haereat, fatemur nos semper amplexos esse et nunc amplecti symbolum quoque Nicoenum contra Arianos editum, cuius uerba sunt: „Credimus in unum Deum omnipotentem, uisibilium omnium et inuisibilium factorem, et in unum Dominum nostrum Iesum Christum, Filium Dei, genitum ex Patre, unigenitum, hoc est ex Patris essentia, lumen ex lumine, Deum uerum de Deo uero, genitum, non factum, coessentialem Patri, per quem omnia facta sunt, et quae sunt in coelo et quae in terra. Qui propter nos, ho=[f 6r:] mines, et propter nostram salutem descendit de coelis, incarnatus est, homo factus est, passus est, resurrexit tertia die, ascendit ad coelos, uenturus ad iudicandum uiuos et mortuos. Et in unum Spiritum Sanctum. Eos uero, qui dicunt: ‚Erat aliquando, quando non erat‘, et antequam gigneretur, non erat, et quod non ex existentibus factus aut ex alia subsistentia esse, uel uertibilem, aut alterabilem Filium Dei dicunt, anathemate cum catholica et apostolica ecclesia condemnamus.“117 Ne quid uero etiam ultra aliquis desyderet, quanquam in his duobus symbolis satis est ad Arianismum omnem cum suis appendicibus confutandum et conuincendum, tamen nec symbolum, quod Athanasij dicitur,118 reijcimus, [f 6v:] quo unitas naturae diuinae in Patre et Filio et Spiritu Sancto contra Arium et uera Trinitas personarum contra Sabellium119 demonstratur, modo ne quis illo Apostolici symboli puritatem et ueritatem inconfusam inficere tentet, quales Sabellianos esse nunc nouimus, tum ut iuxta mentem ipsius Athanasij precipue in expositione fidei, quae contineturs in epistola ad Epictetum, interpretatio eius constet.120 Foelix Cruciger, superintendens ecclesiarum in Minori Polonia, manu propria. Franciscus Lysmaninus. Stanislaus Lutomirski. Pinczouiensis tractus senior. Gregorius Paulus, senior in diocesi Cracouiensi. s

Korrigiert aus „continentur“.

116

Der ca. 360 gestorbene Makedonius I. von Konstantinopel wurde 553 als Häretiker verurteilt. Das Hauptproprium seiner „Häresie“ erblickten die altkirchlichen Häresiologien vornehmlich in der Leugnung der Gottheit des Heiligen Geistes. Vgl. Augustinus, De haeresibus LII, in: PL 42, 39 (= CChr.SL 46, 322,1–323,9; Oehler, Corpus haereseologicum I, 212); Peter Gemeinhardt, Art. Makedonius I., in: RGG4 5 (2002), 699f. 117 Eine leicht abwandelnde Übersetzung aus dem griechischen Original. Vgl. Socrates, Historia ecclesiastica I, 8, in: PG 67, 72 C–73 B (= GCS Neue Folge 1, 22,4 –16). 118 Die „Confessio“ drückt hiermit offensichtlich die Mehrheitsmeinung der Unterzeichneten aus, dass das Athanasianum nicht von dem berühmten Kirchenvater des vierten Jahrhunderts stamme. 119 Vgl. zu Sabellius unsere Ausgabe Nr. 1: Gonesius, De Deo et Filio eius (um 1560), 29, Anm. 7. 120 Vgl. Athanasius, Epistola ad Epictetum, in: PG 26, 1049 A–1069 B, bes. 1056 B–1057 B.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

ıȤંȜȚȠȞ: Qui existimant non recitari totum symbolum Nicoenum, sciant uerba illa ,Dominum et uiuificantem‘ etc. addita fuisse in synodo Constantinopolitana aduersus Macedonium,116 qui negabat diuinitatem Spiritus S. In Nicoeno autem symbolo huiusmodi non haberit, quae tamen nos etiam ut necessaria suscipimus et approbamus.

212

Nr. 5: Lismanini, Brevis explicatio (1565)

[f 7r:] Paulus Gilouius, senior districtus Zatoriensis et Osuuienciniensis ducatus. Iacobus, ecclesiarum submontanarum senior. Stanislaus Paclesius, ecclesiarum sortis suae in terra Lublinensi superintendens. Martinus Crouitius, ecclesiarum Lublinensium sibi commissarum superintendens, manu propria significauit. Alexander Vitrelinus, Bitomiensis minister euangelij. Stanislaus Vuisniouius, minister coetus Vieliciensis. Melchior Palipouius, minister in Lukouu. Ioannes Checiny, minister in Rogouu. Ioannes a Pokrziuunica, minister in Krzczeczicze. [f 7v:] Iacobus Sigismundus, minister Pinczouiensis. Ioannes Siekierzinski, uerbi Dei minister in Pelsnicza. Ioannes Siekierzinski iunior, minister Iesu Christi in Bobin. Christophorus Miluius, in Gory uerbi Dei minister. Michael, minister Ruski Krosney. Tiburtius Borisouius, in Sieklika minister. Stanislaus Moicius, minister in Naglouice. Bartolomeus Luczicki. Matias Louicius, minister in Iastrzebia. Matias Albinus, minister in Iuuanouice. Stanislaus Cristinius, Vuiedimensis uerbi Dei minister, subscripsit. Stanislaus Bodzecinius, minister [f 8r:] in Boboua. Martinus Laskouius, minister in Sobolouu. Matias Niegoslauuski, minister in Tarnouua. Tomas ex parua Kazimierza. Albertus Episcopius, minister uerbi Dei. Adam, minister ecclesiae Dei in Gieraltouuice. Georgius Schomannus, scriba, manu mea. Si quisquam est, qui meliora adferat aut nostra pie corrigat, is et scribat et corrigat, et Dominus illi pro nobis retribuet. Nulla nanque ducimur inuidentia, quoniam neque per contentionem neque per inanis gloriae studium ad colligenda ista accessimus. Sed ut fratribus prodessemus, nosque in hoc praecipuo religionis christianae articulo recte sentire testaremur. Franciscus Lysmaninus manu propria.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

25

30

35

Nr. 5: Lismanini, Brevis explicatio (1565)

213

[f 8v:] Ad candidum lectorem Francisci Nigri Bassanensis carmen.

5

10

15

20

25

30

35

40

Virentibus ex pratis trium praediuitum Dominorum odoros flosculos Collegit Lysmaninus docta praeditus Pietate lector candide, Atque inde serta nexuit pulcherrima Gestanda uel illis, quos praemit Paupertas hostis inuisus, mortalibus Prata, ut nequeant talia emere: Vel illis, quibus haud uacat haec per eadem Prata uagari ob negotia, Insuper ex herbis quoque collectis indidens Salutiferi medicaminis, Confecit genus utrique non inutile. Neque omnium est haec omnia Et scire et posse colligere et simul Componere in usus bonos. Quod si non displicuisse haec ipsa nouerit, Multo plura dabit postea. Omnigenumque corollas florum intertexere Perget sumptorum ex omnibus Locis, quos ueteres possedisse comperit Patres et una cum posteris [g 1r:] Exponetque ipsas uelut in expansissimis Aulaeis, quos sic denique Omnibus innotescat, tres quomodo sint Deus Vnus nec unus suntt tamen. Nam Pater et Filius et Sanctus Spiritus Realiter (hac nun uocula Vti liceat) distinguuntur, tresque numero Sunt prorsus at ijdem simul Indifferenti natura, nec non pari Virtute sunt unus Deus. Quod facile percipi poterit dignissimis Augustini ex sententijs, Quas Lysmaninus hac de causa huc attulit, Ne quis loqui hunc ex se putet, Quando loquendi phrases e sacris literis Sumptae fuere a patribus, Authoritate ut firmiore obsisterent Haereticorum artibus impijs.

t

Nicht im Druck. Ergänzt aus der handschriftlichen Notiz.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

Item Hilarij et Diui Pauli Rom. 14. 15. Ex Deut. 32. et Esaiae 45.

214

Nr. 5: Lismanini, Brevis explicatio (1565)

[g 1v:] Illustrissimus Princeps et Dominus D. Albertus senior Marchio= Brandenburgensis in Prussia etc. in epistola ad Franciscum Lysmaninum, data Regiomonti 14. Maij 1563., manu propria subscripta: „Scriptum de TRINITATE theologis nostris examinandum dedimus, qui nobis retulerunt recte uos et catholice in eo articulo sentire.“ Perlegit hunc libellum etiam Illustris Dominus D. Paulus Scalichius etc. subscripsitque se libellum hunc sanctum et pium iudicare. Subscripsit etiam reuerendus Dominus M. Ioannes Funccius, parochus ecclesiae ueteris oppidi Regiomontani: „Ego, Iohannes Funccius, perlegi has superiores paginas, a doctissimo Domino D. Francisco Lysmanino e pa=[g 2r:]tribus orthodoxis pie collectas, probo doctrinam in eis comprehensam et D. D. Lysmanini conatus. Atque in eius rei testimonium manu propria haec subscripsi. In noua domo Boruss. 13. die Iul. 65.“ Clarissimus et doctissimus uir D. Andreas Fricius Polonus, regius secretarius in epistola ad Franciscum Lysmaninum, data Petricouiae 26. Martij 1563. manu propria scripta et subscripta: „S. D. Librum, quem misisti de Trinitate diuina, legi cursim, ut scilicet potui in meis occupationibus. Quantum animaduertere potui, nihil in eo uidi, quod non ad hunc diem audiuerim dici et praedicari in ecclesia.“ Item: „Ego uero non uidi, in quo aristarchum, ut tu uis, me agere oporteret in hoc libro tuo, quem ex ueterum scriptis collegisti.“ [g 2v:] àáská y pokoy od Bogá Oyczá y Páná nászego Jesu Christá. WielmoĪni urodzeni panowie y inszy bráüia w Synu BoĪym mili. IĪ siĊ tu do nas nàtráfiá Doctor Fránüiszek Lismanin, rádzismy go przi nászych rozmowach widzieli y iego teĪ zdánia w tych przecznicach okoáo wiary rádzismy sáyszeli. Przi tym yĪ nam dolegáoĞüi swe oznáimiá, uskarzáiąc siĊ ná niektore ludzi, ktorzi go w nietrefne mniemanie, iákoby miaá byü Arianem, ku Wászym MiáoĞciam prziwiedli, dla czego iemu uroczyste opátrzenie powsciągnione iest. My tedy, przesáuchawszy pilnie wyznánia y nápisánia iego wiáry, wyrozumielismy s niego y to teras tym listem swiádczemy wszyscy, yĪ on nigdy y w Īadnei rzeczy nie byá Arianem. ProĞimy tedy, áby W. M. raczyli to zásiĊ o nim dobre rozumienie mieü, co y przedtym, á prziiąwszy go zásiĊ w tĊ áaskĊ, ktorą pierwey znaá po W. M., iemu teĪ opátrzenie to dáli, ktore iemu iest od W. M. prziobiecano. [g 3r:] W tym W. M. rzecz pánu Bogu miáą á nam, bráciey swey, pocieszną bĊdziecie uczyniü raczyli. O czym y niewątpiemy. S tym powolnoĞci násze

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

25

30

35

Nr. 5: Lismanini, Brevis explicatio (1565)

215

chrzeĞciaĔskie w áaską W. M. zálecamy y w miáoĞü bráterską. Dan ná synodzie w Mordach 9 dnia cĨerwcà roku 1553.121

5

10

15

20

Martinus Crouitius, in dicta synodo Mordensi electus superintendens ecclesiarum Podlassensium manu propria. Simon Zacius, minister, his, qaue audiui et legi in synodo Mordensi, subscribo manu mea etc. Przeczlaus Gnoienski, praesidens synodi Mordensis, manu propria. Caspar Irzikouic, ordinis equestris, manu propria. Stanislaus Chleuicki, ordinis equestris, manu propria. [g 3v:] Nicolaus Vedrogouius, minister ecclesiae Vilnensis, manu propria. Iacobus Calnouius, minister, manu propria. Adamus Petri, minister Sydlouiensis, manu propria. Nicolaus Iacobi, minister Sobianensis, manu propria. Thomas Falconius, illustrissimi principis palatini Vuilnensis122 concionator, manu propria. Ioannes, minister Kieydanensis, manu propria. Andreas Czarnouius, minister, manu propria. Ioannes Falconius, minister ecclesiae Mordensis, praesentis synodi scriba, manu propria. Valentinus Prossouius, minister, manu propria. Hieronimus Piekarius, Albensis ecclesiae minister, manu propria. Ioannes Kazanouius, in diocesi Lublinensi minister, manu propria.

121

Bei dem polnischen Einschub handelt es sich um die von Lismanini erbetene Rechtgläubigkeitsbestätigung der Synode im litauischen Städtchen Mordy, das Nikolaus Radziwiáá, gen. der Schwarze, gehörte. Auf der Synode, die vom 4. bis 9. Juni 1563(!) tagte, sind Beschlüsse gefasst worden, die von einem starken antitrinitarischen Einfluss zeugen: Man stellte u. a. fest, dass der Begriff „Trinität“ kein biblischer Begriff sei, obgleich man ihn aus Rücksicht auf einige „Schwachen“ noch beibehalten wolle. Vgl. Sipayááo, Akta 2, 152; Daugirdas, Andreas Volanus, 44. Der Text der Passage lautet auf Deutsch: „Gnade und Friede von Gott Vater und unserem Herrn Jesus Christus. Hochgeborene Herren und andere, in Christus geliebte Brüder. Weil sich Franciscus Lismanini hier bei uns eingefunden hat, so haben wir bei unseren Gesprächen ihn gern gesehen und auch seine Meinung bezüglich der Glaubensstreitpunkte gern gehört. Dabei hat er uns seine Leiden mitgeteilt und sich über einige Leute beklagt, die ihn bei Euren Gnaden in den Verdacht gebracht haben, ein Arianer zu sein, weswegen auch die zugesicherte Versorgung ihm nicht ausbezahlt worden ist. Nachdem wir sein mündliches und schriftliches Glaubensbekenntnis überprüft haben, haben wir von ihm erfahren und bezeugen ihm jetzt mit diesem Brief, dass er niemals und in keiner Sache ein Arianer war. Deswegen bitten wir, dass E. G. von ihm dieselbe gute Meinung haben wie vorher und, in dieselbe Gunst aufgenommen, die er früher bei E. G. kannte, ihm die Versorgung geben, die ihm von E. G. zugesagt worden ist. Damit werden E. G. eine Herr Gott wohlgefällige und uns, euren Brüdern, tröstliche Sache erweisen. Was wir auch nicht bezweifeln. Damit empfehlen wir unseren christlichen Gehorsam in die Gunst und brüderliche Liebe E. G. Gegeben auf der Synode in Mordy am 9. Juni 1553.“ Vgl. zur deutschen Übersetzung auch: Lukaszewicz, Geschichte der reformirten Kirchen 2, 32f. 122 Nikolaus Radziwiáá, gen. der Schwarze.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

216

Nr. 5: Lismanini, Brevis explicatio (1565)

[g 4r:] D. Basilius tomo secundo epistola centesima quadragesima prima. „Confitendum sane est Deum esse Patrem, Deum Filium, Deum Spiritum Sanctum, quemadmodum diuinae scripturae et qui sublimiora contemplati sunt docuere. Illis uero, qui nobis per calumniam trium deorum doctrinam ac fidem obijciunt, respondeatur: Nos Deum non numero, sed natura unum confiteri. Quicquid enim numero dicitur unum, unum reuera aut simplex natura non est. Deum autem simplicem et incompositum confitentur omnes. Non est itaque Deus numero unus. Quod autem dico, tale est. Mundum numero unum esse dicimus, at non natura unum, sed neque simplicem esse dicimus, diuidimus enim [g 4v:] in elementa, ex quibus constat, in ignem, aquam, aerem ac terram. Item homo numero unus dicitur, unum enim hominem saepe numero dicimus. At simplex non est homo, ex corpore et anima constans.“123 Item epistola 73: „Pariter nos et eos, qui Sabellij morbo infecti sunt, et eos, qui Arij dogmata tuentur, ut impios fugiamus et anathematizamus. Si quis eundem et Patrem et Filium ac Spiritum Sanctum dicit et quod multorum nominum est, rem unam arbitratur unamque hypostasim tribus appellationibus nominatam putat, talem nos Iudaeorum parti coniungimus. Simili ratione, si quisquam Filium Patri, quod ad essentiam attinet, dissimilem esse dicit aut ad creaturam deiecit Spiritum Sanctum, et hunc anathematizamus [g 5r:] et gentili errori uicinum esse iudicamus.“124 Item ibidem: „Si alias licet atque alias fidei confessiones conscribere et pro temporum uarietate mutare falsa est sententia eius, qui dixit: ‚Unus Dominus, una fides, unum baptisma.‘125 Si uero haec uera sunt, nemo uobis inanibus istis sermonibus imponat.126 Traducunt nos, quasi insolens ac nouum quiddam de Spiritu Sancto doceamus. Rogate igitur ipsos, quae sit illa nostra insolentia. Nos enim, quod et accepimus, paracletum Patri et Filio coniunctum, non creaturae connumeratum esse confitemur. In Patrem nanque et Filium ac Spiritum Sanctum credimus. Denique in nomen Patris ac Filij et Spiritus Sancti baptizamur.127 Quapropter nunquam a coniunctione Patris ac [g 5v:] Filij paracletum separamus. Mens enim nostra, a Spiritu Sancto illustrata, ad Filium respicit et in illo, ueluti imagine, Patrem contemplatur. Neque igitur nomina ex nobis ipsis comminiscemur, sed Spiritum Sanctum paracletum quoque nominamus, neque debitam illi gloriam cassari sustinemus. Haec sunt nostra illa cum omni ueritate coniuncta. Si quisquam nos ho-

123

Übersetzung aus dem griechischen Original. Vgl. Basilius, Epistola VIII, 2, in: PG 32, 248 C/D (= Saint Basile, Lettres 1, 24,16 –29). 124 Übersetzung aus dem griechischen Original. Vgl. Basilius, Epistola CCXXVI, 4, in: PG 32, 849 B/C (= Saint Basile, Lettres 3, 28,12–21). 125 Eph 4,5. 126 Vgl. Eph 5,6. 127 Vgl. Mt 28,29.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

25

30

35

Nr. 5: Lismanini, Brevis explicatio (1565)

5

10

15

20

25

30

35

217

rum gratia accusat, accuset, si quis nos persequitur, persequatur, si calumnijs quisquam nobis intentatis fidem habet, paratus sit ad iudicium. Dominus e uicino est, nulla in re solliciti sumus.128 Quod si in Syria quisquam aliquid conscribit, nostra nihil interest. ,Nam ex uerbis tuis‘, inquit, ,iustificaberis et ex uerbis tuis condemnaberis.‘129 Mea me uerba iudicent, propter alienos uero errores nemo nos condemnet.“130 D. Basilius Tom: 2. epistola 75: [g 6r:] „Quis unquam in accusandis uitijs nemine contradicente deficiet? Quis deferendo mendacij conuictus est non coram constituto eo, quem falso detulit? Quidnam dici potest, quod credibile non sit assultantibus, si dum criminator ita, ut asserit, habere contendit, criminis accusatus nec adest nec calumnias audit? Neque ipsa uos uitae huius consuetudo hisce in rebus erudit ac docet, quod, si futurus sit aequus ac nulli parti addictus iudex, non debeat se totum praeoccupanti permittere, sed et apologiam expectare eius, qui defertur, ut ex collatione eorum, quae ab utrisque partibus dicuntur, ueritas patefiat? ‚Iustum iudicium iudicate‘, unum hoc est ex praeceptis ad salutem necessarijs. Et ista dico, non oblitus uerborum apostoli, quibus ille, relictis humanis iudicijs, u=[g 6v:]niuersam uitam suam eius tribunalis examini reseruauit, quod falli nequit, ubi dicit: ‚Mihi uero pro minimo est, ut a uobis diiudicer aut ab humano die.‘“131 Ibidem epist. 73. in fine: „At impossibile est, ut literis nostris accusantium nos ora cohibeamus, imo credibilius est nostris illos apologiis irritare quoque, ut maiora et peiora contra nos machinentur. Interea tamen uestras communire aures non est difficile. Itaque, quod uestrum est, facietis, syncerum nobis et quod nullis sit calumniis corruptum conseruabitis pectus, et si quid criminis nobis obiicitur, illius a nobis rationem exigetis, et ubi ueritatem apud nos deprehenderitis, non dabitis locum mendacio. Si uero nos in reddenda ratione deficere senseritis, tum demum accusatoribus nostris tanquam ueracibus fidem habebitis.“132 [g 7r:] D. Basilius epist. 75: „Quoniam aures uestras falsae delationes praeoccupatas detinent, delataque est et calumniis impedita cum uita nostra tum et fides, quam habemus erga Deum, sciens delatorem tribus personis mali huius noxam aspergere (laedit enim et eum, quem falso defert, et eos, quibus loquitur, et seipsum. Quam ego laedar, scitis ipsi, etiamsi ego sileam), non contemnens uestram reprehensionem (quomodo enim contemnerem, qui ne illam incurram, ista scribo 128

Vgl. Phil 4,5f. Mt 12,37. 130 Übersetzung aus dem griechischen Original. Vgl. Basilius, Epistola CCXXVI, 3f, in: PG 32, 848 C– 849 B (= Saint Basile, Lettres 3, 27,22–28,4). 131 Übersetzung aus dem griechischen Original. Vgl. Basilius, Epistola CCIV, 2f, in: PG 32, 748 A/B (= Saint Basile, Lettres 2, 174,26 –175,5). Basilius zitiert Joh 7,24 und I Kor 4,3. 132 Übersetzung aus dem griechischen Original. Vgl. Basilius, Epistola CCXXVI, 4, in: PG 32, 849 C/D (= Saint Basile, Lettres 3, 28,22–29,28). 129

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

218

Nr. 5: Lismanini, Brevis explicatio (1565)

et huius iam gratia certo?), sed uidens me esse in tribus istis personis, quae laeduntur, qui omnium minimo damno afficiar. Nam ego quidem amicitia uestra destituor, uos autem ueritate; is, qui huius causam dedit, me quidem a uobis separat, seipsum uero alienum a Domino reddit, propterea quod [g 7v:] nemo reproborum ac nefandorum hominum cum Deo commercium habere potest. Propter uos itaque magis quam propter me, et ut dispendiou uos haud ferendo eximam, ista scribo. Quod enim maius malum cuiquam accidere poterit, quam ut rem omnium preciosissimam, ueritatem uidelicet, amittat? Quid igitur dico fratres? Non quod ego peccatis caream, neque quod uita mea non referta sit innumeris delictis. Noui enim meipsum, nec cesso lachrimas profundere propter peccata mea, si quopacto mihi Deum placare ac futuri supplicij comminationem effugere queam.“133 Paulo infra: „Oportet enim, ut eadem prope sint animi industria praediti et qui aliorum scripta iudicaturus est et qui illa conscripsit. An cum de agriculturae operibus iudicare [g 8r:] non poterit, qui non ipse est agricola et qui musices scientiam non tenet nec consonantiam nec dissonantiam in musicis rhythmis cognoscat, sermonum iudex mox erit quicunque uolet, qui neque praeceptorem suum neque, in quo didicerit, assignare ualet nec prorsus quicquam eorum, quae ad sermones iudicandos attinent, siue multum siue parum intelligit? Ego uero noui, quod quae in oraculis Spiritus dicuntur, haud cuiuis proprio liceat subijcere examini, sed ei, qui Spiritum habet discretionis, quemadmodum nos apostolus in diuisionibus charismatum docuit, dicens: ‚Huic nanque per Spiritum datur sermo sapientiae, alii sermo scientiae secundum eundem Spiritum, alii fides in eodem Spiritu, alii operationes uirtutum, alii prophetia, alii discre=[g 8v:]tiones Spirituum.‘134 Itaque, si nostra spiritalia sunt, ostendat se donum habere discernendorum spiritalium, qui nostra iudicare praesumit. Si uero, quemadmodum ipse conuitiatur, ex sapientia sunt mundi huius, declaret se mundanae sapientiae experientiam habere, et tum demum ipsi iudicandi calculos permittemus. Nemo autem putet ista nos ad hoc excogitare, ut causae examen fugiamus. Vobis enim, fratres desyderatissimi permitto, ut inter uos ipsos eorum, de quibus incusamur, examen faciatis. An usque adeo tardo estis ingenio, ut ad ueri cognitionem omnium opus habeatis patrocinio? Quod si nostra uobis indubitata uidentur, curate, ut omnem contentionem abiiciant contentiosi illi nugatores. Si uero ambiguum quid illis inesse ui=[h 1r:]detur, rogate nos per intermediatores, qui nostra uobis fideliter referre et exponere queant. Vel si ui-

u

Korrigiert aus „despendio“.

133

Übersetzung aus dem griechischen Original. Vgl. Basilius, Epistola CCIV, 3f, in: PG 32, 748 B–749 A (= Saint Basile, Lettres 2, 175,6 –6[des §4]). 134 I Kor 12,8 –10.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

25

30

35

Nr. 5: Lismanini, Brevis explicatio (1565)

5

10

15

20

219

debitur, scripto compraehensas probationes exigite. Omnino quouis modo curate, ut ista, quae nobis obiiciuntur, inexcussa non relinquantur.“135 Et post pauca: „Et ad hanc usque horam gratia eius, qui sancta nos uocatione ad cognitionem sui uocauit, nullius sententiae conscii sumus, quam sanae doctrinae contrariam et inimicam cordi nostro admiserimus, neque mentem nostram unquam execranda Arianorum blasphemia polluimus, sed, si nonnullos aliquando Arii discipulos ad communionem assumpsimus, ita illos admisimus, ut morbum suum quam intime celarent, pietatis uerba loquerentur uel certe doctrinae nostrae [h 1v:] nihil obluctarentur. Et hac in re non nostro ipsorum erga tales usi sumus iudicio, sed magis decreta patrum nostrorum, quibus illi de talibus iam olim, quid faciendum sit, statuerunt, sectati sumus. Ego enim cum accepissem beatissimi patris Athanasii, Alexandrini episcopi, literas, quas etiamnum in manibus habeo et requirentibus obiicio, quibus ille manifeste edixit, quod si quisquam ex Arianorum haeresi ad nos transire uoluerit, admittendum esse, nec quicquam in illo assumendo haesitari debere, si Nicoeni concilii fidem confiteatur.“136 [h 2r:] NE VERO AVTOR HORVM COLLECTANEORVM cuiquam uideatur curiositate quadam contra suum officium se in Polonicas controuersias ingerere, placuit exemplum literarum, quibus ad ecclesiasticum munus uocatus est in Poloniam subiungere. Exemplar uocationis. Reuerendo patri, doctrina et pietate insigni praedito Francisco Lysmanino, Sacrae Theologiae Doctori, fratri nostro in Christo charissimo.

25

30

Gratiam et pacem per Christum Iesum. CVM excellentem uirtutem tuam et exactam in omni artium atque disciplinarum genere peritiam multorum hominum sermonibus praedicari audiremus eamque ob rem plurimum te autoritate ualere et primo apud omnes esse loco intelligeremus, magno sane perfusi sumus gaudio, post eaquam e literis tuis cognouimus te, posthabito Antichristi regno illisque tuis amplissimis honoribus, Christum Iesum pauperem et spretam atque contemptam toto fere terrarum orbe illius ecclesiam sequi maluisse. Quo quidem tuo tam sancto [h 2v:]

135

Übersetzung aus dem griechischen Original. Vgl. Basilius, Epistola CCIV, 5, in: PG 32, 752 A–C (= Saint Basile, Lettres 2, 177,15–178,48). 136 Übersetzung aus dem griechischen Original. Vgl. Basilius, Epistola CCIV, 6, in: PG 32, 753 A/B (= Saint Basile, Lettres 2, 178,13 –179,30).

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

220

Nr. 5: Lismanini, Brevis explicatio (1565)

et salutari instituto tantam praeclaris tuis laudibus accessionem fecisti, ut quid addas amplius uix inueniri posse existimemus. Nobis uero atque uniuersae Christi ecclesiae quid accidere posset optatius, quid in tanta rerum omnium perturbatione magis utile atque necessarium, quam tales uiros a Romani pontificis ueri illius Antichristi coniuratis deficere, quibus illi ad impediendam desolati sacri templi et uastatae urbis Ierosolimorum reaedificationem tanquam ducibus et antesignanis uti uolebant. At nunc quid illis animo esse putabimus, ubi praeter omnem spem atque opinionem suam nobiscum illos esse et publica atque solenni professione ita coniungi uiderint, ut alacriter quamprimum in eos arma sumere et propugnationem instituere non dubitent. Ringatur sane, quantum uolet, sathan, rumpantur ira atque indignatione omnes illius uesani complices, et templi et urbis aedificatio procedit foeliciter, Christus Iesus ecclesiam suam, adinstar illius primae apostolicae repurgatam, uniuerso terrarum orbi propagabit et illustrabit. Nec aberunt Cyri et Darij, qui sua clementia et liberalitate his etiam extremis temporibus hoc sacrosanctum opus adiutabunt et prouehent, iuxta illud Esaiae: „ERVNT REGES NVTRITORES TVI etc.“137 [h 3r:] Quare ut hanc insignem Dei benignitatem grati celebramus et insigniter gaudemus, ita uicissim tibi gratulamur, quod ex illa te perditissimorum hominum societate emancipaueris et totum Christo Iesu et ministerio illius ecclesiae consecraueris, abiectusque potius esse in domo Dei, quam opibus et potentia in tabernaculis impiorum abundare malueris; simul etiam et hortamur et oramus, quandoquidem te nostrae patriae, in qua a pueritia alitus atque educatus es, amplissimos etiam honores magno omnium fauore consequutus fueras, plurimum debere libenter agnoscis, ut tuum illud praeclarum ingenium et absolutam coelestis doctrinae cognitionem, cum multarum rerum experientia coniunctam, non ad alios potius quam ad nos, quasi domesticos et familiares tuos et instituendos et in hac christiana militia adiuuandos, conferas. Nimirum agnosces, ubi rursus ad nos redieris, amorem illum et obseruantiam, quae piorum omnium erga te fuit semper, ita nunc hac tua a papatu defectione auctam et confirmatam esse, ut nihil omnino sit, quod desiderare possis: Patris te loco et praeceptoris charissimi colemus et uenerabimur, quin etiam, ut idipsum agnoscas melius, breui unum e ministris ecclesiae nostrae ad te expedire constituimus, ut so=[h 3v:]lenni (uti par est) postulatione te ad nos reuocet et tam longi itineris sit praeductor. Tu interea nos et ecclesias nostras et ipse commendatas habeto et alijs doctissimis et pijssimis uiris, cum quibus nunc tibi sancta est conuersatio, autor esto, ut nos, quaqua datur, consilijs et auxilijs suis adiuuent Deoque Patri per Christum supplicent, ut singulari gratia et misericordia sua id, quod caepit in nobis, per Spiritum Sanctum suum confirmet atque prouehat ad aeternamv v

Korrigiert aus „externam“ nach der handschriftlichen Notiz.

137

Jes 49,23.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

25

30

35

40

Nr. 5: Lismanini, Brevis explicatio (1565)

221

nominis sui gloriam et communem ecclesiarum utilitatem atque consolationem. Bene et foeliciter ualeas, uir praestantissime. E conuentione Pinczouiensi,138 anno salutis M D LV.

5

Foelix Cruciger Sebressinus, renascentis ecclesiae Dei in Polonia superintendens, ministrorum omnium et nobilium in fide Christi coniunctorum nomine. [h 4r:] Exemplar responsi, dati a Lysmanino. Gratia, pax et misericordia a Deo Patre nostro coelesti per Iesum Christum Dominum et seruatorem nostrum sit semper uobiscum, AMEN.

10

15

20

25

30

Accepi literas uestras, fratres in Christo dilectissimi, testes uestri erga me amoris et laetitiae de conuersione mea. Ego uero mihi ipsi gratulor, quidem qui tales in Christo amicos nactus sim, longe autem magis gratulor uniuersae Poloniae, quod id, quod ego omnibus uotis iam diu expetij, nunc fieri uideo. Quod, inquam, firma doctrinae purae et sanctae ecclesiae fundamenta iaciuntur, supra quae speciosissimum aedificium breui extruendum speramus. Quod uero me tanquam architectum aliquem huic tanto operi preficere uultis meque idoneum existimatis, qui uobis patris atque praeceptoris loco sim, plus profecto mihi tribuitis, quam ego in meipso agnoscere possim, et onus mihi imponitis, cui ego ferendo, ne impar sim, uereor, uideo enim iam quodammodo, qui apparatus fiant a papistis, quae machinae ab illis construantur ad impediendum sanctissimum [h 4v:] uestrum institutum. Conabuntur illi et aperta ui concutere aedificium Domini et clancularijs cuniculis subruere muros ciuitatis sanctae. Excitabunt contra uos principes, turbabunt populum, seditiones, bella mouebunt: Nam quid non malunt quam errorum et abusum emendationem? Conuocabunt agmina sophistarum, qui, Balaami instar,139 mercede conducti sunt ad maledicendum populo Dei. Ex ijs erunt aliqui, qui sacra testimonia, male detorta, in aciem contra uos producant, aliqui, qui testimonijs patrum pugnent, nonnulli etiam sophistica illa et scholastica theologia ueritati tenebras offundere conabuntur. Cum his autem pugnare non recuso, uerum non eum me esse agnosco, qui in prima acie stare et omnes eorum iactus retundere possim. Itaque uos moneo, ut circumspiciatis et non unum solum, sed plures et quasi duces deligatis uiros in literis exercitatos, pietate excellentes, multorum re138

Wotschke berichtet von einer „Septembersynode“ in PiĔczów. Die Akten dieser Zusammenkunft sind nicht erhalten, wohl aber eine knappe Notitz, dass im Jahr 1555 am 21. September (die Matthaei) eine Synode zu PiĔczów getagt habe. Vgl. Wotschke, Francesco Lismanino, 223; Sipayááo, Akta 1, 45, Anm. e-e. 139 Eine Anspielung auf die Geschichte Bileams, der von Balak darum gebeten wurde, für Geld und Ehre die Israeliten zu verfluchen. Vgl. Num 22,17.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

222

Nr. 5: Lismanini, Brevis explicatio (1565)

rum usu et religionis cognitione praestantes, qui et ecclesiarum aedificio praeesse et papistarum oppugnationi fortiter repugnare possint. Mihi quidem abunde satis est unum e gregariorum militum numero esse in hoc Christi exercitu. Ne tamen labores uestri causa deuitare uidear, constitui iam quidem ante a me uisas Bernatem, Lausanensem et Geneuensem ecclesias denuo [h 5r:] adire, formam doctrinae et disciplinae et caeremoniarum, sacramentorum administrationem in singulis obseruare. Colloquar etiam et consilia communicabo cum ministris Iesu Christi in ijs ecclesijs, quo auxilio atque consilio eorum instructior ad uos ueniam. Sum enim paratus totum hoc, quantulumcunque superest uitae meae, ecclesiae Christi, quae apud uos est, impendere, ita ut in me neque constantiam in religione neque studium erga ecclesias uestras aut amorem in uos omnes desiderare possitis. Quod autem officium id, quod uos mihi offertis, a me reijcio, id non tam mei quam uestri causa fieri existimate, quo, uobis mihique aliquo aptiore ad hoc munus substituto, uobis atque ipsi ecclesiae melius consulatur. Deus Optimus Maximus, Pater Dominis nostri Iesu Christi, dona sui Spiritus in uobis augeat et sanctissimum hoc coeptum in nominis sui gloriam in uobis perficiat, AMEN. Datum Tyguri Heluetiorum XI. Nouembris M D LV. Franciscus Lysmaninus, renascentis ecclesiae Dei in Polonia seruus, manu sua.w

w

Anschließend folgt eine handschriftliche Notiz: „Errores et defectus typographi magna ex parte correximus, reliquos, si quos occurerrit, eruditus lector corrigere poterit.“

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

5

10

EPISTOLA AD REVERENDISSI= MVM DOMINVM NICOLA= VM PACIVM EPISCOPVM KIIOVI= ENSEM, AB ANDREA VOLANO SCRIPTA, explicans controuersiam his temporibus de S. Trinitate motam, ostendensq[ue] Patrem Fi= lium & spiritum sanctum ut unius eius= demq[ue] naturæ siue essentiæ, sic recte unum Deum dici, ad euitandam pluralitatem deorum.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151



© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

Nr. 6: Volanus, Epistola ad Nicolaum Pacium (1565) – Einleitung

225

Einleitung 1. Historische Einleitung

5

10

15

20

25

30

Die am 1. April 1565 unterzeichnete „Epistola ad Nicolaum Pacium“ von Andreas Volanus fällt in den Zeitraum, in dem richtungweisende Weichen für die weitere Entwicklung der reformatorischen Kirchen bzw. für die endgültige Trennung der antitrinitarischen ecclesia reformata minor von der reformierten ecclesia reformata maior im Großfürstentum Litauen und im Königreich Polen gestellt wurden. Verfasst kurz vor dem am 28. Mai 1565 erfolgten Tod Nikolaus Radziwiáás (gen. der Schwarze), des mächtigen Förderers der antitrinitarischen Reformation,1 ging der als Brief konzipierte Traktat über die traditionelle Trinitätslehre aus den theologischen Auseinandersetzungen hervor, die nicht zuletzt im Rahmen des Warschauer Sejms (22. November 1563 bis 1. April 1564) ausgefochten wurden. Nach dem gescheiterten Einigungsversuch auf dem Kolloquium, das im ausgehenden Jahr 1563 am Rande des Sejms auf Betreiben Radziwiáás des Schwarzen zustande gekommen war und an dem auch Volanus teilgenommen hatte, setzten die Anhänger der traditonellen Trinitätslehre wie auch ihre Widersacher alles in Bewegung, um die Richtigkeit ihrer Ansichten zu beweisen und durchzusetzen. So griff Stanislaus Sarnicki, der kleinpolnische reformierte Pfarrer, in seinen Warschauer Predigten, die er mit einer Widmung an Sigismund II. August vom 14. Februar 1564 in den Druck gab, den inzwischen insbesondere in der Pfarrerschaft weit verbreiteten Tritheismus an und polemisierte dabei u. a. gegen den Lyoner Druck Gentiles.2 Die Antitrinitarier wiederum reagierten darauf mit einer polnischen Übersetzung von Justins „Dialogus cum Tryphone“, die sie 1564 im litauischen NieĞwieĪ publizierten, um die Übereinstimmung ihrer Lehre mit derjenigen der frühen Kirche zu belegen und sie somit historisch zu legitimieren. Begleitet wurde die theologische Auseinandersetzung von politischen Unternehmungen gegen den Gegner. Zusammen mit Christoph Thretius, einem weiteren Reformierten aus Kleinpolen, vermochte es Sarnicki, ein Edikt des polnischen Königs zur Ausweisung der antitrinitarisch gesinnten Ausländer (8. August 1564) zu erwirken.3 1

Vgl. zu der zunehmend antitrinitarischen Entwicklung der Reformation im Großfürstentum Litauen, zu ihrer Förderung durch Radziwiáá den Schwarzen sowie zu seinen antitrinitarischen Briefen an Johannes Calvin und Stanislaus Hosius aus dem Jahr 1564: Daugirdas, Andreas Volanus, 31– 46 und 192–195. 2 Die Schrift Sarnickis erschien unter dem Titel „O vznániu Páná BOGA wszechmogącego troie kazánie, ktore miaá ksiądz Sárnicki ná Sejmie Wárszáwskim. Masz tu wszytkĊ teráznieiszą roznicĊ O Troycy s. Obiásnioną, y odpis ná tablicĨki i Ksiąszki Gentilisow“ (Drei Predigten von der Erkenntnis Gottes des allmächtigen Herrn, die Pfarrer Sarnicki auf dem Warschauer Sejm hielt. Hier hast du den ganzen Unterschied zur hl. Trinität erklärt und die Gegenschrift zu den Tabellen und Büchern Gentiles) bei Maciey WirzbiĊta. Titelangaben nach Estreicher 27 (1929), 148. 3 Vgl. Daugirdas, Andreas Volanus, 55 – 57. Vgl. zu der polnischen Übersetzung Justins Górski, Studia, 116 –127.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

226

Nr. 6: Volanus, Epistola ad Nicolaum Pacium (1565) – Einleitung

Den konkreten Grund für die Abfassung der „Epistola ad Nicolaum Pacium“ lieferte der Adressat des Briefes selbst. Der mit der Reformation sympathisierende Kiever Bischof Nikolaus Pac, der von Seiten des Großfürstentums ebenfalls zu dem Warschauer Sejm von 1563/1564 entsandt worden war und folgerichtig über die auf religiösem und politischem Gebiet eskalierende Situation Bescheid wusste, bat Volanus in der Folgezeit ausdrücklich darum, seine Meinung zu den umstrittenen Lehren darzulegen.4 Auf diese Weise wollte sich der Bischof, der sich bis zum Tod Radziwiáás des Schwarzen in den trinitätstheologischen Fragen bedeckt hielt, anscheinend einen Überblick über die Lage der Kontroverse verschaffen. Dass er sich an Volanus wandte, ist nicht überraschend. Dieser hatte nämlich in Warschau eine klare Stellungnahme für die traditionelle Trinitätslehre abgegeben.5 Abgesehen davon, stand Volanus persönlich den an der Auseinandersetzung Beteiligten nahe: Mit Thretius war Volanus ebenso eng befreundet wie mit Laurentius Criscovius, dem Herausgeber der Übersetzung Justins, den er seit den gemeinsamen Studienzeiten in Königsberg kannte.6 Volanus kam der Bitte Pacs nach und verfasste den kleinen Traktat, in dem er in einem betont nüchternen Ton seine Ansichten darlegte und sie gegen den subordinatianischen Tritheismus abgrenzte. Vor allem im Großfürstentum Litauen, wo die Antitrinitarier zu jener Zeit in der Mehrheit waren und die traditionelle Trinitätslehre seit der Synode von Mordy (4.– 9. Juni 1563) praktisch abgeschafft war,7 stellte der Traktat in inhaltlicher Hinsicht einen Wendepunkt dar. Die trinitarischen Aussagen in Justins „Dialogus cum Tryphone“ rückte Volanus in seiner „Epistola ad Nicolaum Pacium“ aus der Perspektive der ausgereiften Trinitätslehre zurecht und widerlegte die tritheistischen Hauptanliegen anhand einer Auseinandersetzung mit den Traktaten des Gonesius „De Deo et Filio eius“ sowie „De uno vero Deo.“ Indem er an der trinitätstheologischen Hermeneutik Philipp Melanchthons mit ihrer Hervorhebung der Unerlässlichkeit einer breiten Auswertung der Kirchenväterschriften in den trinitarischen Kontroversen festhielt, schlug Volanus den Weg ein, den ein Jahr später auch Pac mit der „Orthodoxa fidei confessio“ beschreiten sollte.8

4

Vgl. u. 231,6 –8. Vgl. Daugirdas, Andreas Volanus, 54f. 6 Vgl. Daugirdas, Andreas Volanus, 57, 169. 7 Vgl. Sipayááo, Akta 2, 152: „Vocabulum Trinitatis etsi non omnino reicere potuimus propter aliquos infirmiores, maxima tamen ex parte a praesenti abusu illud purgavimus, ut nunc utpote verbum hominum et non divinum, minus valoris quam antea apud multos obtinuerit.“ 8 Vgl. Daugirdas, Andreas Volanus, 58 –60, 196 –202; ders., Melanchthons Nachwirkung, 357– 359. 5

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

25

30

Nr. 6: Volanus, Epistola ad Nicolaum Pacium (1565) – Einleitung

227

2. Der Autor

5

10

15

20

25

30

Volanus wurde um 1531 in Lwówek (Großpolen) in der Familie eines Schlesiers und einer Polin geboren.9 Während seines Studiums der artes liberales in Frankfurt an der Oder (1544 –1546) und in Königsberg (1550 –1553) begann er, sich mit theologischen Fragen zu befassen, ohne jedoch das Theologiestudium zu absolvieren. Nach seiner endgültigen Niederlassung im Großfürstentum Litauen 1553 diente er dem litauischen Großhetmann und späteren Großkanzler Nikolaus Radziwiáá (gen. der Rote) dann aber auch dem polnischen König und litauischen Großfürsten Stephan Báthory als Sekretär. In die wichtigsten politischen Ereignisse des damaligen polnisch-litauischen Gemeinwesens involviert, mit zahlreichen diplomatischen Missionen – u. a. nach Prag zu Kaiser Maximilian II. (1576) – betraut, beteiligte sich der in den Genuss des litauischen Indigenats gelangte Volanus sehr rege auch an den damaligen theologischen Auseinandersetzungen. Obwohl er persönlich im Sinne der Wittenberger Reformation erzogen worden war und seit dem Studium unter dem Einfluss Melanchthons stand, übernahm Volanus, wie so viele seiner reformatorisch gesinnten Zeitgenossen im polnisch-litauischen Gemeinwesen, zuletzt Calvins Christologie und Abendmahlslehre, für die er sich vor allem in den während der 1570er und 1580er Jahre ausgefochtenen Kontroversen mit den Jesuiten Petrus Skarga, Franciscus Turriani, Emanuel Vega u. a. stark machte. In den wachsenden innerreformatorischen Spannungen der 1560er Jahre stellte sich Volanus dezidiert auf die Seite der Verfechter der traditionellen Trinitätslehre. Als im Verlauf der 1570er Jahre in der ecclesia reformata minor die tritheistische Linie durch die unitarische Auffassung von Christus als homo merus verdrängt wurde, führte er mit bedeutenden Unitariern, wie etwa Szymon Budny, Fausto Sozzini und Jan Licinius Namysáowski, lebhafte Auseinandersetzungen über die Zwei-Naturen-Lehre. Im In- und Ausland wegen der klaren und konsequenten theologischen Haltung bekannt, die er in zahlreichen antijesuitischen und antiunitarischen Polemiken zum Ausdruck brachte, starb Volanus am 6. Januar 1610 auf seinem Erbgut Bijuciszki. 3. Inhalt

35

In seiner „Epistola ad Nicolaum Pacium“ stellt Volanus fest, dass sich die ganze tritintätstheologische Kontroverse im Wesentlichen um eine Doppelfrage dreht: Welcher Art ist die Unterscheidung der drei göttlichen Personen Vater, Sohn und Heiliger Geist, und was konstituiert ihre Einheit? Bevor er die Darlegung seiner Antwort in Angriff nimmt, werden zwei Missverständnisse ausgeräumt. Zum einen verteidigt Volanus mit entsprechenden Zitaten 9 Vgl. zu Leben und Wirken des Volanus: Daugirdas, Andreas Volanus, bes. 19 –31, 54– 63, 75 – 182.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

228

Nr. 6: Volanus, Epistola ad Nicolaum Pacium (1565) – Einleitung

aus der „Institutio christianae religionis“ Calvins und den „Loci theologici“ Melanchthons die beiden Reformatoren gegen den Vorwurf des Gonesius, sie verträten einen Sabellianismus. Zum anderen übt er Kritik an der einseitigen Bevorzugung der frühen Kirchenväter durch die Antitrinitarier, wobei er zu erkennen gibt, dass er auch die späteren – Augustinus, Hieronymus und Chrysostomus – nicht minder schätze. Mit überwiegend aus Tertullians Schrift „Adversus Praxean“ entlehnten Argumenten, die Volanus aus der Perspektive der ausgereiften, augustinischen Trinitätslehre interpretiert, beweist er, dass alle drei Personen – Vater, Sohn und Heiliger Geist – nicht bloß „unum“ (neutr.), sondern ein Gott (unus Deus) seien, und zwar der Substanz nach. Indem er die drei Personen relational voneinander unterscheidet, macht er sich auch das die Einheit der göttlichen Substanz in den drei Personen voraussetzende Prinzip Augustins – die Werke der Trinität nach Außen sind unteilbar – zu eigen. Volanus lehnt folgerichtig die tritheistische Konzeption entschieden ab, wonach das Prädikat „ein Gott“ (unus Deus) nur von dem ungezeugten Gott Vater ausgesagt werden könne, das Prädikat „Sohn Gottes“ aber von dem substantiell von Gott Vater unterschiedenen und ihm untergeordneten, weil gezeugten Sohn. Anschließend bekräftigt Volanus sein Festhalten an der Zwei-Naturen-Lehre, die er im Sinne Melanchthons versteht: Einerseits wird die Wahrung der Eigenschaften der beiden Naturen Christi betont; andererseits spricht sich Volanus für die Beibehaltung der Lehre von der communicatio idiomatum im Sinne der Zuweisung der Prädikate der Naturen an das Konkretum der Person Jesu Christi aus. Gleichzeitig grenzt er sich von der Auffassung des Gonesius und Gentiles ab, die für eine buchstäbliche Fleischwerdung des präexistenten Logos mit einer faktischen Vermischung der Eigenschaften plädieren. Gegen das Ende des Traktats macht Volanus deutlich, dass er nicht bereit ist, die auf Augustinus zurückgehende lateinische Fassung der Trinitätslehre mit ihrem Festhalten am „filioque“ aufzugeben. 4. Ausgaben

5

10

15

20

25

30

Der Text kann nur in einem lateinischen Druck nachgewiesen werden, der dieser Edition zugrunde liegt: A: EPISTOLA || AD REVERENDISSI= || MVM DOMINVM NICOLA= || VM PACIVM EPISCOPVM KIIOVI= || ENSEM, AB ANDREA VOLANO SCRIPTA, || explicans controuersiam his temporibus de || S. Trinitate motam, ostendensq[ue] Patrem Fi= || lium & spiritum sanctum ut unius eius= || demq[ue] naturæ siue essentiæ, sic recte || unum Deum dici, ad euitandam || pluralitatem deorum.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

35

Nr. 6: Volanus, Epistola ad Nicolaum Pacium (1565) – Einleitung

229

Enthalten in:

5

10

ORTHODOXA || FIDEI CONFESSIO || DE VNA EADEMQVE DEI || PATRIS, FILII, ET SPIRITVS SANCTI || DIVINITATE, AC TRIBVS PERSONIS, || tam è scriptura sacra, quàm uetustißi= || mis Ecclesiæ doctoribus sum= || matim collecta. || 倿 || IVDICIVM D. GEORGII || Weigelij Theologi de hoc scripto. || Libenter hoc scriptum uidi, studiose perlegi, Orthodo= || xum & fidei Christianæ ਕȞȐȜȠȖȠȞ depræhendi. || Quare maiorem in modum probo, & publicari opto, ut pluribus || communicari poßit. ੖ȣIJȦ ț઺Ȗઅ ijȡȠȞ૵ țĮ੿ ʌȚıIJȑȣȦ. || REGIOMONTI BORVSSIAE || in officina Iohannis Daubmanni, || Anno D. 1566., V1r–a3v. [20] Blatt 4° Vorhanden: VILNIUS, Lietuvos Mokslǐ Akademijos Vrublevskiǐ Biblioteka: L-16/29.

15

Der Brief wurde zusammen mit einer litauischen Übersetzung neu gedruckt in: Andrius Volanas, Rinktiniai raštai, hrsg. von Marcelinas Roþka und Ingơ Lukšaitơ, Vilnius 1996, 312–328.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151



© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

Nr. 6: Volanus, Epistola ad Nicolaum Pacium (1565)

5

10

15

20

25

30

35

231

[V 1r:] Epistola ad Reverendissimum Dominum Nicolaum Pacium Episcopum Kiioviensem, ab Andrea Volano scripta, explicans controuersiam his temporibus de S. Trinitate motam ostendensque Patrem, Filium et Spiritum Sanctum ut unius eiusdemque naturae siue essentiae, sic recte unum Deum dici, ad euitandam pluralitatem deorum. Cum tenuitatis et inopiae meae, Reuerendissime Domine, probe mihi sim conscius, et quam non exile ea res requirat ingenium, de qua quid sentiam et iudicem, ut id aperiam Reuerendissima Dominatio tua iubet, meam quidem sententiam suspendere tutissimum uideretur ac totum negotium ad eos relegare potissimum, qui et hoc profitentur unum et sepositis omnibus aliis curis in hoc incumbunt sedulo, ut fideliter ac [V 1v:] diligenter simul mysteria religionis nostrae explicent. Nil enim minus conuenit, quam homines rerum imperitos et reconditioris theologiae prorsus ignaros ita de omnibus fidei articulis libere ferre iudicium, ut nec ueterum consensus nec authoritas doctissimorum quorumque uirorum, qui sunt superstites, eos de sententia deducere possit.1 Sed quia uel idiotis illud concedi debeat, ut, quid in unaquaque re uerum aut falsum sit, merito inquirere possint, dummodo a temeraria assertione dogmatum caueant et paratiores ad discendum sint semper quam ad docendum, ne mihi quidem uitio uerti debebit, si, quod iudicium de tantis rebus faciam aut quis sit potius meus sensus, breuibus uerbis aperiam, meliora docenti et certiora omnia ex uerbo Dei demonstranti cedere paratus semper. Ac primo quidem de uocabulis Trinitatis, essentiae, personarum, de quibus inter partes non leuis contentio est, ego nullam mouebo litem. Neque enim ex uocabulis res, sed ex rebus uocabula sunt nata, et quam primum constiterit de [V 2r:] re, de uerbis nulla restabit pugna, praesertim cum uetustissimi scriptores quique et quorum opponitur authoritas doctrinae sequentium patrum, adeo ab ijs non abstineant uocabulis, ut ijs potissimum ad explicandum totius diuinitatis mysterium sint usi. Ridiculum autem prorsus esset, si quos in testimonium ueritatis citant et a quibus certam probationem dogmatis huius petunt uerba in illis repraehedere uelint, cum non aliter sensa animi nisi per uerba explicare illi possit. Quare, obmissis uocabulis, duo potissimum meo quidem iudicio in hac tota controuersia consideranda sunt, primum quaenam aut qualis distinctio inter hasce diuinis tres personas Patrem, Filium et Spiritum Sanctum statuatur et num utrique parti aeque de ea re conveniat. Deinde, si et realis distinctio ab utrisque conceditur et non discrepans utrorumque sententia ostenditur, quaerendum erit, numne talis trium as1 Damit spielt Volanus in erster Linie auf die Geschichte des Gonesius an. Auf der Seceminer Synode von 1556 konnte Gonesius weder mit den Argumenten aus den Kirchenväterschriften von seinen Ansichten abgebracht werden, noch ließ er sich anschließend in Wittenberg von Melanchthon beeindrucken, zu dem ihn die Synode zwecks Belehrung geschickt hatte. Vgl. unsere Ausgabe Nr. 1: Gonesius, De Deo et Filio eius (um 1560) – Einleitung 22,15 –20 und Sipayááo, Akta 1, 47.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

Non rixandum de uocabulis.

Duo in hac quaestione consideranda.

232

I. De personarum distinctione.

Sabellij haeresis.

Ecclesiae Saxonicae et Helueticae Sabellianismi accusatae.

Caluini et Helueticorum sententia.

Nr. 6: Volanus, Epistola ad Nicolaum Pacium (1565)

seritur distinctio, ut nullam illorum sacrae literae nobis demonstrent unitatem aut coniunctionem. Aut, si demonstrant, quaenam aut qualis ista nobis credenda sit unitas uel coniunctio. [V 2v:] Ac distinctionem quidem cum sacrae literae aperte doceant, non temere facere iudicandi sunt, qui Sabellianismum hodie impugnantes totis uiribus eo incumbunt, ut distinctionem istam ex diuinis scriptis et antiquissimorum quorumque patrum ostendant. Perniciosissima enim haeresis Sabellij2 fuit, Filium Dei ac Spiritum Sanctum abolens et solum Patrem statuens, qui aliquando nomine Patris, aliquando Filij, aliquando nomine Spiritus Sancti censeatur, idem tamen Pater et solus existens. Quare placent inprimis mihi scripta istorum, qui distinctionem realem trium personarum diuinarum mordicus tuentur et calamum contra Sabellianos – si qui modo hoc nostro sunt seculo – stringunt. Sed quia crassi huius erroris accusatur Saxonica simul et Heluetica ecclesia, quae quidem ecclesiae omnibus papistarum erroribus ualedicentes solae sinceram religionem et purum uerbum Dei amplexae uidebantur, dispiciendum sedulo est, falso an uere istud crimen sustineant. Et quia nimis esset longum singulos recensere scriptores, quos utraque ec= [V 3r:]clesia hoc nostro seculo satis protulit illustres, qui et in eruendo sacrarum literarum genuino sensu plurimum desudarunt et christianam pietatem summis ubique uiribus promouere conati sunt, duos potissimum ex omnibus et facile primos, nisi ego fallor, deligam, ut cum certa eorum constabit sententia, de alijs omnibus simile fiat iudicium. Producam autem in medium Ioannem Caluinum et Philippum Melanchtonem, illum singularem et summum theologum, hunc et theologiae et artium omnium humaniorum singulare decus et columen, qui sicut non longo post se interuallo in fata concesserunt, ita dignissimos perpetua omnium piorum memoria sese praestiterunt. Et Caluinus quidem cum plurimis alijs in locis scriptorum suorum, perpetuam hanc Patris et Filii et Spiritus Sancti distinctionem ostendere conatur, tum potissimum in libro institutionis suae symbolum apostolicum explicans satis euidenter ac plane sensum suum aperit. Ibi enim, ex professo hunc tractans locum et errorem Sabellij demonstrans, inter caetera sic loquitur: [V 3v:] „Veram certe distinctionem insinuant Patris, Filii et Spiritus Sancti uocabula, ne quis nuda epitheta esse putet, quibus uarie designetur Deus, sed distinctionem, non diuisionem. Proprietatem sibi a Filio distinctam ostendit Pater, dum per Zachariam socium uel propinquum uocat. Vt enim nulla est creaturis cum Deo cognatio, ita socius aut cognatus sibi ipsi non diceretur, nisi quadam distinctionis notatione. Vicissim Filius Patrem a se distinguit, cum alium esse dicit, qui testimonium perhibet. Atque huc tendit, quod dicitur Patrem per Verbum omnia creasse, quod non poterat, nisi quodam modo ab ipso distinctus. Praeterea non descendit Pater in terram, sed is, qui a Patre exijt, non mortuus est nec resurrexit Pater, sed qui ab eo missus fuerat, neque 2

Vgl. zu Sabellius unsere Ausgabe Nr. 1: Gonesius, De Deo et Filio eius (um 1560), 29, Anm. 7.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

25

30

35

40

Nr. 6: Volanus, Epistola ad Nicolaum Pacium (1565)

5

10

15

20

25

30

35

233

ab assumpta carne exordium habuit haec distinctio, sed antea quoque unigenitum in sinu Patris fuisse manifestum est. Quis enim asserere sustineat tum demum Patris sinum ingressum Filium, quando e coelo descendit ad suscipiendam humanitatem? Erat ergo ante in sinu Patris, et suam apud Patrem gloriam ob=[V 4r:]tinebat. Spiritus Sancti distinctionem a Patre innuit Filius, cum dicit eum a Patre procedere, a seipso autem, quoties alium uocat. Vt cum alium consolatorem ab se mittendum denunciat, et alibi saepius.“3 Atque haec quidem Caluini uerba sunt, ex quibus si quis eum Sabellianismi arguat,4 an non mentiri et pudorem amisisse simul putandus erit? Qui enim Patrem alium a Filio, ne unquam Patrem incarnatum passim mortuum, sed Filium asserit, contra quam Sabellius affirmet, imo qui Sabellium ubique oppugnat fortissime, quomodo erroris eiusdem conuincetur? Philippus autem Melanchton in insigni illo locorum communium suorum libello cum prolixe sacrarum literarum testimonia et ueterum, qui temporibus apostolorum successerunt, patrum in hoc recenset, ut istam trium quoque personarum distinctionem contra Sabellium et Praxeam5 manifestam reddat. Illud in primis discrimen inter hasce tres personas ab omnibus obseruari praecipit, ut scilicet [V 4v:] credamus, quod „Pater aeternus sit persona non nata, sed quae genuit ab aeterno Filium imaginem sui. Filius uero imago Patris, genita ab aeterno a patre, qui postea certo tempore in utero Mariae assumpsit humanam naturam. Spiritus autem Sanctus, agitator, procedens a Patre et Filio, qui mittitur ad sanctificandas mentes, id est nouam lucem, iusticiam et uitam Deo placentem et aeternam, accendendam in ijs, qui fiunt haeredes uitae aeternae. Sunt itaque“, inquit, „tres personae diuinitatis immensae, coaeternae, ੒μȠȠ઄ıȚȠȚ, Pater Domini nostri Iesu Christi, Filius, qui dicitur ȜȩȖȠȢ et imago aeterni Patris, et Spiritus Sanctus. Nec sunt plures personae diuinitatis.“6 Et paulo post: „Pater non assumpsit humanam naturam nec Spiritus Sanctus assumpsit humanam naturam, sed Filius est Christus, id est promissus redemptor.“7 Quae quidem Philippi sententia ad statuendam realem trium distinctionem et conuincendum errorem Sabellij an quicquam cautius aut manifestius afferri queat, ego sane non uideo et omnibus non praefractis idem uideri puto. [X 1r:] Ne igitur in posterum praesumant isti has sanctas et pias ecclesias hoc graui et acerbo Sabellianismi crimine onerare, ut non ipsi calumniae poenam omnium bonorum iudicio sustineant. Nam quicquid ab istis uel dicitur uel 3

Calvin, Institutio christianae religionis (1539–1554) IV bzw. VI, 18, in: OC 1 (= CR 29), 489f. Vor allem Gonesius hatte Calvin des Sabellianismus bezichtigt. Vgl. dazu unsere Ausgabe Nr. 1: Gonesius, De Deo et Filio eius (um 1560), 29,22–30,21; 37,31f. 5 Vgl. zu Praxeas unsere Ausgabe Nr. 1: Gonesius, De Deo et Filio eius (um 1560), 29, Anm. 7. 4

6

Melanchthon, Loci praecipui theologici (1559), in: CR 21, 614. Wie dem von Volanus genannten Titel zu entnehmen ist, benutzt er wohl eins der in Basel bei Oporin gedruckten Exemplare, die noch in den Jahren 1550, 1558, 1561, 1562 unter dem Titel Loci communes theologici erschienen waren. Vgl. CR 21, 567, Nr. 11; 579, Nr. 23; 581, Nr. 26; 583, Nr. 27. 7 Melanchthon, Loci praecipui theologici (1559), in: CR 21, 616.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

234

Aduersariorum autoritates pro nobis faciunt.

In controuersijs ecclesiae consensus quaeratur.

Nr. 6: Volanus, Epistola ad Nicolaum Pacium (1565)

scribitur in eum sensum, ut discrimen inter Patrem et Filium et Spiritum Sanctum ostendant et tres re ipsa distinctos esse comprobent, adeo non repugnamus, ut ultro omnes pedibus in eam sententiam eamus. Imo et doctissimos scriptores illos Iustinum, Irenaeum, Tertullianum – nam hos Augustino, Hieronymo, Chrysostomo et alijs praeferre se dicunt8 – pro nobis facere, quod ad Trinitatis et incarnationis pertinet mysterium, confidenter asserimus. Vt si ijs arbitris et iudicibus rem definire libeat, lubenter ad eos prouocemus. Quamuis sicubi parum commodem dixerint quippiam illi, Beatus Renanus acerrimi uir iudicij temporibus illis imputandum existimat, cum nullis antehac coactis concilijs concors sententia totius ecclesiae iudicio nondum esset definita et ideo facile quispiam unus in erro=[X 1v:]rem labi posset.9 Hoc enim profecto in ecclesia Dei omnibus scandalis et erroribus conuellendis potissimum remedium est, ut, controuersia quapiam exoriente, consensus doctissimorum quorumque requiratur nec singulis seorsim docere aut definire quodlibet concedatur. Non enim omnibus in ecclesia sua Dominus concessit dona, at singulis singula, nec quisque tam oculatus est, quin in tanta uarietate rerum omnium auxilio destitutus alicubi impingat aut saltem pedem offendat. Nec uero dissimulant isti, qui tot errores tamque pudendos in eisdem scriptoribus recensent, ut, si simile de omnibus diuinis scriptis eorundem esset iudicium, ne inspectione quidem haberentur digni. Quo magis admiror ab istis Augustinum aut Hieronymum uel alios prae his in ordinem cogi, cum temporibus illorum et auctior ecclesia Dei et celebrium scriptorum maior copia facem illis praetulerint ad caetera omnia ex scripturis sanctis inuestiganda et omnes haereses ac errores, qui passim in ecclesia Dei anteactis temporibus uiguerunt, penitus extirpandos. 8

Vgl. zu der Ablehnung der ausgereiften Trinitätslehre des Augustinus und der Kritik an Hieronymus unsere Ausgabe Nr. 2: Gonesius, De uno vero Deo, 77,10 –15; 81,26. Auch Laurentius Criscovius stellte in seinem Nachwort der polnischen Übersetzung des „Dialogus cum Tryphone“ Justins (1564) fest, dass zwischen der Lehre der frühen Kirchenväter und derjenigen der späteren, wie etwa Hieronymus, Ambrosius und Augustinus, genauso wenig Übereinstimmung herrsche wie zwischen Wasser und Feuer. Vgl. Górski, Studia, 119. 9 Vgl. Beatus Rhenanus, Praefatio (1521), 7: „Quanquam erant quae inter legendum me offenderent, [...] cogitabam apud me, esse ueterem autorem et inter Latinos omnium primum, qui omnia concilia antecessisset, in quibus de uarijs rebus statutum est, de quibus aliter olim senserunt ueteres, itaque boni consulenda et in meliorem interpretanda partem, quae apud hunc legerentur non apertis conciliorum sanctionibus aut illustrium doctorum scriptis damnata.“ Bei der editio princeps stand der Hinweis darauf, dass Tertullian noch in der Zeit vor allen altkirchlichen Synoden gelehrt habe und dementsprechend zu behandeln sei, auch auf dem Titelblatt. Vgl. OPERA || Q. SEPTIMII FLORENTIS TERTVL= || liani inter Latinos ecclesiae scriptores primi, sine quorum le || ctione nullum diem intermittebat olim diuus Cyprianus, || per Beatum Rhenanum Selestadiensem è tenebris eruta || atque à situ pro uirili uindicata, adiectis singulorum libro || rum argumentis & alicubi coniecturis, quibus uetustissimus || autor nonnihil illustratur. Quorum catalogum proxima || pagina reperies. || Floruit sub CAESS. Seuero Pertinace, & Antonino Cara || calla, ualde uicinus Apostolorum temporibus, circa annum à || Christo passo CLX. Quare boni consulenda sunt, huius scri || pta, si alicubi uarient à receptis horum temporum dogma || tis, cum omnes synodos antecesserit, Apostolicis illis || exceptis, quarum in Actis Lucas commeminit. || Gaude lector, & hunc tibi rarum ac nouum || thesaurum para, ac Vale. [Basel: Froben 1521]

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

25

Nr. 6: Volanus, Epistola ad Nicolaum Pacium (1565)

5

10

15

20

25

30

235

[X 2r:] Nec vero eo ista dico, ut in prioribus quoque dona Dei singularia contemnant aut despiciant, quae plurimum ueneror, sed ne admiratione illorum in aetate sequenti et scriptoribus tam illustribus dona Dei uel maiora uel certe paria negligantur. Idem enim Deus, qui in ecclesia suscitauit Irenaeum aut Tertullianum, et Augustinum quoque aut Chrysostomum constituit in hac uinea. Nec refert, quem prius aut posterius uocauerit, dum modo fideliter unusquisque munus suum obiuerit. Verum ut eo redeam, unde digressus sum, nos quidem omnium recentiorum istorum scripta, quibus tres distinctas personas diuinas ostendere nituntur et in confirmationem sententiae suae antiquissimos quoque scriptores allegant, adeo nihil offendunt, ut omnes, quicunque uerum Filium Dei Patris Iesum Christum agnoscimus, non inuiti sententiae huic subscribamus. Velim tamen, ut scripta Iustini, quae colloquium cum Triphone Iudaeo continent, ab ijs, qui acutiore sunt iuditio, penitius introspiciantur, ne nimiam distinctionem uel potius diuisonem [X 2v:] quandam inter Patrem et Filium ille statuat, quamuis mentem suam, ut suo dicetur loco, posthac aperiat et, qualis uicissim inter eos unitas credenda sit, explicet. Loquitur enim ille alium esse illum Deum, creatorem coeli et terrae, et qui sit supremus omnium Deus, alium illum nempe supremi illius Filium, qui cum Moise colloquutus et in rubo ab eo uisus, passim se Deum Abraham, Deum Iacob, Deum Aaron et Moisis et Dominum exercituum esse testatur.10 Nam Patrem creatorem coeli et terrae a nemine unquam in ullo loco uisum, ut pote quem nullus locus quantumuis immensus capere queat, cum nullo etiam unquam colloquutum asserit et in quo nec cum istis quidem modernis fortassis consentit semper Christum in his locis intelligi a Moise, cum scilicet loquitur:11 „Descendit Deus ad Abraham“,12 aut: „Loquutus est Dominus ad Moisen“,13 aut: „Descendit Dominus, ut uideret turrim, quam aedificauerunt filij hominum.“14 Et: „Occlusit Deus arcam Noe desuper.“15 Nam moderni isti, longe aliter sentientes, nomen Dei, ubicunque in scri=[X 3r:]pturis occurat absolute positum, semper Patrem denotare et non Christum, Filium Dei, audacter affirmant.16

10

Vgl. Justin, Dialogus cum Tryphone 55f, 58 –60, in: PG 6, 596 A/B– 605 B; 605 D– 613 B (= Goodpeed, Die ältesten Apologeten, 154 –160; 161–166). 11 Vgl. Justin, Dialogus cum Tryphone 127, in: PG 6, 772 B–774 A (= Goodpeed, Die ältesten Apologeten, 248f). 12 Gen 17,22. Die Stelle gibt Justin (mit Septuaginta) freilich anders wieder, als Volanus sie übersetzt: „ਝȞȑȕȘ ੒ ࣄİઁȢ ਕʌઁ ਝȕȡĮȐμ (= Ascendit Deus ab Abraham).“ 13 Ex 6,29. 14 Gen 11,5. 15 Gen 7,16. 16 Vgl. unsere Ausgabe Nr. 2: Gonesius, De uno vero Deo (um 1560), 76,16 –18; Radziwiáá an Calvin, 6. Juli 1564, in: OC 20 (= CR 48), 338f, Nr. 4125; Paweá, O roĪnicach teraĨniejszych, 118.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

Ob primos ecclesiae doctores non ilico reijciendi sunt et recentiores.

Iustinus nimiam distinctionem statuit.

Iustinus absolute dicta de Christo intelligit.

236 Iustinus Deum Patrem et Filium parum circumspecte distinguit.

II. Caput. De trium unitate seu coniunctione.

Arius. Sabellius.

Curiositas cauenda et media uia incedendum.

Nr. 6: Volanus, Epistola ad Nicolaum Pacium (1565)

Illud porro Iustinus oblitus esse uidetur, quod nimirum Deus hic, creator coeli et terrae, in exiguo admodum loci spatio in paradiso uidelicet constiterit ibique primos parentes nostros condiderit et cum illis colloquutus sit,17 contra quam sentiat ille. Nam ut concedamus in ijs et similibus ab eo citatis locis semper intelligi Christum, ita ille omnia egit itaque se conspicuum et uisibilem hominibus praestitit, ut Patrem semper praesentem in omnibus operibus ut pote indiuiduum a se et inseparatum habuerit, id, quod postea suo dicetur loco. Quare quantum authoritati Iustini huius tribuendum sit et num solo uetustatis nomine tantum apud nos obtinere debeat, ut, repudiatis omnibus alijs, eius potissimum sequamur sententiam, aliorum esto iudicium. Nunc secundum illud, quod initio sum praefatus, diligenter perpendendum et considerandum est. Cum enim nullam dissensionem [X 3v:] inter partes de statuenda distinctione reali personarum esse constet, quae tandem de unitate aut coniunctione trium utriusque partis sententia sit, quaerendum erit. Nam quia Patrem Deum et Filium Deum et Spiritum Sanctum Deum et Deum unumquemque eorum,18 ut Tertullianus loquitur, firmiter esse credimus, qui fiat, quod tres Deos non recognoscamus? Atqui haec quidem est, quae plurimos semper homines tenuit suspensos perplexitas et quae nimium curiosis occasionem dedit, ut in aeternum sese dederint praecipites exitium. Arius19 enim, ne duos uideretur concedere Deos, si in societatem naturae et substantiae paternae admitteret Christum, ideo a Patre confinxit esse creatum, ut soli Patri unius et ueri Dei uindicaret titulum. Sabellius autem, ut eundem Patrem solum quoque et unum statueret esse Deum, non alium a Patre Filium, non alium Spiritum Sanctum, sed unum et eundem tribus uocatum nominibus absque ulla distinctione personarum uocatum credidit [X 4r:] esse Patrem. Ita unus quidem, dum nimiam diuisionem siue potius distractionem trium constituit personarum, Filium Dei in ordinem redigit creaturarum, alius autem, dum nimis confundit et nullam distinctionem admittit, prorsus Filium Dei et Spiritum Sanctum aboleuit. Cauenda itaque istorum periculo curiositas est et, quia tam in dextram quam in sinistram non sine graui pernitie deflecti potest, medium iter et, nisi fallor, ab antiquissimis scriptoribus optime tritum deligendum est, qui tam Arium quam Sabellium confutauerunt et quid in unoquoque falsi fuerit notis euidentibus demonstrarunt. Nec tantum Iustino et Irenaeo deferendum est, qui extra omnem aleam pugnae constituti fuerunt, quantum ijs, qui consertis manibus cum ista haereticorum colluuie acerrime depugnarunt. Verum ut quae tandem proprior uero sit sententia cognoscamus, ad praepositam illam de tribus quaestionem, quomodo non tres constituant Deos, quid respondeant moderni, audire iuuat. [X 4v:] Isti autem expeditam respon-

17 18 19

Vgl. Gen 1,28f; 2,16f; 3,9.11.14.16 –19. Vgl. Tertullian, Adversus Praxean XIII, in: PL 2, 169 C (= FChr 34, 158,5f). Vgl. zu Arius unsere Ausgabe Nr. 1: Gonesius, De Deo et Filio eius (um 1560), 28, Anm. 5.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

25

30

35

Nr. 6: Volanus, Epistola ad Nicolaum Pacium (1565)

5

10

15

20

25

30

35

237

sionem se habere putant et qua tanquam cuneo nodum abrumpant, dum ita loquuntur: „Respectu“, inquiunt, „originis seu principij, quod a Patre scilicet Filius et Spiritus Sanctus habet, solum hoc obtinere Patrem, ut illi soli unius et ueri Dei nomen competat solusque ille sit unus ac uerus Deus, ut pote qui sit omnis initij ac originis expers.“20 Atqui si eam ob caussam solus Pater unus et uerus est Deus, quia sit ingenitus, uide ne Filium Dei ideo neges uerum Deum, quia sit genitus. Verum hoc non modo dicere, sed cogitare etiam execrandum est. Neque tu hoc forsan dicis et mecum ultro Christum, Filium Dei, Deum uerum agnoscis. Si uero non diffiteris esse uerum, quaero hoc rursum, cur non itidem concedas esse unum. Aut enim solus Pater unus et uerus Deus, ut tu loqueris, aut si Christus, te id quoque concedente, uerus Deus est, unum ut quoque concedas esse oportet. Non minus enim ratione originis hoc tribuisti Patri, ut tam sit uerus quam unus. Quod si Filio Dei non officit genitum esse ex [Y 1r:] Patre, ut uerus sit Deus, nullam uideo caussam, cur obesse debeat, ne sit quoque unus. Et sane non aliter uerus Deus est, nisi quia unus, nullam multitudinem aut pluralitatem Deorum admittens, quam quidem D. Paulus ideo reijcit et repudiat, quia unum tantum uerum Deum praedicat,21 non Patrem solum, sed Filium simul et Spiritum Sanctum. Neque enim Pater unus et uerus existens Deus Filio adimit, ne ille quoque sit uerus et unus Deus similiter et Spiritus Sanctus, sic nec Patri detrahit hoc Filius,22 ut pote in quem perinde credi ac in se uult ab omnibus uitam aeternam habere cupientibus.23 Ex quibus omnibus colligere promptum est, perperam hunc titulum unici et ueri Dei ad solum restringi Patrem, quandoquidem tam uerus Deus sit Filius, tam uerus Deus Spiritus Sanctus, quam uerus Deus Pater. Certior autem ex scripturis sacris et firmior petenda est ratio, quae et unum ostendat nobis Deum et communem tribus honorem ac gloriam non eripiat. Hanc autem dum inquirimus, non aliam inuestigare possumus, [Y 1v:] nisi quia Filius ita se firmo ostendit ubique suo Patri una cum Spiritu cohaerere nexu, ut nunquam prorsus separabilem aut diuisum se ab eo ostendat. Nam quicquid unquam aut egit aut dixit Pater, exerens gloriam et potentiam suam, se semper socium Filius totius potentiae et gloriae paternae participemque facit. Quaecunque omnipotentis naturae Dei sunt propria, ut creare,24 exaudire,25 iuuare, ubique adesse,26 uitam aeternam credentibus donare,27 ea omnia Christus cum Patre facit sibi communia. Iam quid illa coniunctione aut 20

Vgl. unsere Ausgabe Nr. 8: Schegk, Contra antitrinitarios (1566), 338, Anm. 149. Vgl. I Kor 8,5f. 22 Vgl. Hilarius von Poitiers, De Trinitate IV, 15 und IX, 34, in: PL 10, 108 B und 306 C–307 A (= CChr.SL 62, 116,15f und CChr.SL 62A, 408,9–11). 23 Vgl. Joh 3,15f; 3,36; 5,24; 6,40. 24 Vgl. Joh 1,3. 25 Vgl. Joh 14,12f; 15,16; 16,23. 26 Vgl. Mk 16,20. 27 Vgl. Joh 3,35f; 6,40; 10,27f. 21

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

An solus Pater sit uerus Deus ratione originis Filii ac Spiritus Sancti.

Si Christus est uerus cum Patre Deus tum et unus idemque ut sit oportet.

Quomodo scriptura de tribus et uno loqui soleat.

238

Homo non trium, sed unius Dei templum.

Vnitas Patris et Filij omnem rationis sensum excedit.

Omnes unus in Christo Iesu. Gal. 3.

Vnius appellatione non opus est personas confundi.

Vnum ad singularitatem Sabellius rapuit.

Nr. 6: Volanus, Epistola ad Nicolaum Pacium (1565)

maius, aut arctius, aut copulatius non modo dici, sed cogitari etiam potest, quam dum una cum suo Patre se ad hominem fidelem uenturum et mansionem apud eum facturum denunciat?28 Et tamen aliquando solus in cordibus fidelium habitare dicitur Christus,29 aliquando etiam Spiritus Sanctus,30 aliquando et Pater solus,31 cum nunquam sint soli, sed una ac simul semper. Quae tam firma unitas et coniunctio facit, ut, quamuis sint tres, non trium tamen [Y 2r:] deorum, sed unius uiuentis Dei templum et habitaculum dicantur homines.32 Praestat haec eadem unitas, ut Filius dicatur imago Patris et in Filio Pater inuisibilis alioqui totus, quantus est, conspiciatur.33 Nec dissimili ratione eius est sapientia, fulgor et splendor gloriae eius,34 nisi quod totam Patris naturam ac diuinitatem in se manentis exhibet. Sed quis recenseret singula tantae coniunctionis inter Patrem et Filium et Spiritum Sanctum exempla, quae facit hoc, ut, quamuis tres re ipsa distinctos ostendat, tamen propter indiuisam et inseparabilem unitatem non tres deos, sed unum constituat, non unum tantum Deum Patrem solum, sed Filium simul eius et Spiritum Sanctum? Nec est quod miretur quispiam et pro absurdo id ita dici reputet, cum tantae coniunctionis arcanum omnem rationis humanae sensum excedat et nullum prorsus aliud simile tantae coniunctionis exemplum ostendi queat. Imo si coniuctioni fidelium omnium, quam habent in Christo id Paulus tribuit, ut [Y 2v:] dicantur omnes unus esse in Christo Iesu,35 ecquis prohibere poterit, ne Pater et Filius et Spiritus Sanctus, ob maiorem certe et arctiorem copulationem quam quae inter membra Christi est, a nobis dicantur unus? Neque uero pertimescendum nobis temere est, ob hanc uoculam erroris Sabelliani periculum, cum non uocabulum recte intellectum, sed praua sententia errorem pariat et in Sabellianismum incurrat. Non minus enim ob uoculam hanc „unum“, qua Christus nimirum se cum Patre unum testatur esse,36 Sabelliani aucupabantur erroris sui patrocinium, quam si haec uox „unus“ dicta fuisset. Cum moderni tamen scriptores isti magnum discrimen inter „unus“ et „unum“ statuant et tres „unum“, non „unus“ dici sustineant. Tertullianus enim, contra Praxeam scribens, sermonem hunc Christi, quo se unum cum Patre dicit esse, ita arreptum fuisse testatur ab haereticis, ut ex eo singularitatem trium, nullam admittentes distinctionem, comprobare uellent. Cum

28

Vgl. Joh 14,23. Vgl. Eph 3,17. 30 Vgl. Röm 5,5; 8,9.11.15; Gal 4,6; II Kor 1,22. 31 Vgl. Eph 4,6. 32 Vgl. I Kor 3,16; II Kor 6,16; Eph 2,21f. 33 Vgl. II Kor 4,4; Kol 1,15. 34 Vgl. Hebr 1,3. 35 Vgl. Gal 3,28. Volanus bezieht sich mit seiner Verwendung des Begriffs „unus“ (masc.) nicht auf Vg mit ihrer Wiedergabe „unum“ (neutr.), sondern auf eine griechische Ausgabe des Neuen Testaments, die „İੈȢ“ liest. 36 Vgl. Joh 10,30; 17,11. 29

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

25

30

Nr. 6: Volanus, Epistola ad Nicolaum Pacium (1565)

5

10

15

20

25

30

35

239

econtra Tertullianus, eosdem confutans, non singularitatem personae [Y 3r:] per hoc uocabulum, sed unitatem, similitudinem, coniunctionem, dilectionem Patris, qui Filium diligit, et obsequium Filij, qui uoluntati Patris obsequitur, denotari significet.37 Et cum in eandem sententiam nos quoque hoc uocabulum „unus“ usurpemus, in qua Tertullianus accipit „unum“, nullam sane uidemus caussam, cur recta et genuina sententia inuidiam nobis conflare debeat aut crimen haereseos impingere merito possit. Nam „unitas“, ut idem loquitur Tertullianus, „irrationaliter collecta haeresin facit, et Trinitas rationaliter expensa ueritatem constituit.“38 Irrationaliter autem colligebatur a Praxea, qui teste Tertulliano unum Deum non alias putabat credendum, quam si ipsum eundemque Patrem et Filium et Spiritum Sanctum diceret.39 At nos econtra ita cum Tertulliano credimus esse unum, ut unum esse omnia, dum ex uno sint omnia, recte asseramus, per substantiae scilicet unitatem. Et nihilominus custodiamus oeconomiae sacramentum,40 „quae unitatem in Trinitatem disponit, tres dirigens, Patrem, Filium et Spiritum San=[Y 3v:]ctum: Tres autem non statu, sed gradu, nec substantia, sed forma, nec potestate, sed specie. Unius autem substantiae, et unius status, et unius potestatis, quia unus Deus, ex quo et gradus isti et formae et species in nomine Patris et Filij et Spiritus Sancti deputantur.“41 Qui quidem numerum patiuntur, sed sine diuisione. Atque haec quidem uerba Tertulliani cum sint, cuius sententiae nos quoque libenter subscribimus, ecquis ambigat uetustissimam nos in ecclesia Dei de Trinitate tueri sententiam et nihil cum hisce haereticis, quos oppugnat Tertullianus, habere commune? Nisi forsan Tertullianus pro praeuaricatore,42 quod absit, reputari debeat, qui quos oppugnare se simul et eorum tueatur doctrinam. Sed clarior uiri pij et de ecclesia Dei bene meriti sententia est, quam ut quisquam dubitationis alicuius materiam inde haurire possit. Quem ideo nos libenter in hac citamus caussa, ut cum et uetustissimus sit omnium in ecclesia latinorum scriptorum et primus, nisi ego fallor, Praxeanismi, qui idem cum Sabellianismo est, oppugnator extiterit, [Y 4r:] nobis rectae sententiae et nihil a sua discrepantis euidens testimonium afferat. Qui uero hunc pro se uetustatis nomine allegant, ut sequentium omnium scriptorum uel in ecclesia Dei praecipuorum conuellant authoritatem, ex scriptis eius faciant iudicium, quantum eorum adiuuet caussam aut quantum ab his omnibus, quos tota sequens celebrat aetas, in hac omni de Trinitate doctrina discrepet.

37

Vgl. Tertullian, Adversus Praxean XXII, in: PL 2, 183 C/D (= FChr 34, 208,24 –27). Tertullian, Adversus Praxean III, in: PL 2, 158 A (= FChr 34, 108,10 –12). 39 Vgl. Tertullian, Adversus Praxean II, in: PL 2, 157 B (= FChr 34, 104,18 –20). 40 Vgl. Tertullian, Adversus Praxean II, in: PL 2, 157 B (= FChr 34, 106,2f). 41 Tertullian, Adversus Praxean II, in: PL 2, 157 B/C (= FChr 34, 106,3 – 9). 42 Volanus spielt hiermit auf die juristische Ausbildung Tertullians an. Vgl. Claudio Moreschini, Art. Tertullian, in: RGG4 8 (2005), 172.

38

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

Vnitas quomodo intelligenda.

Tertullianus latinorum uetustissimus.

240 Summa doctrinae Tertulliani.

Nazianzenus.

Dispositio diuina.

Nr. 6: Volanus, Epistola ad Nicolaum Pacium (1565)

Nam cum in toto illo aduersus Praxeam libro illud potissimum ex certissimis quicusque scripturae testimonijs ostendere nitatur alium semper Patrem, alium Filium, alium Spiritum Sanctum, tres uidelicet uere ac realiter inter se distinctos esse neque unam eandemque personam constituere, tum neque hoc reticet ac subinde inculcat, ita nimirum alium esse Patrem a Filio, et alium a Patre, sic et Spiritum Sanctum alium ab utrisque, ut alius sit semper nomine personae, non substantiae, alius quo ad distinctionem, non ad diuisionem.43 Atque ita una sit substantia in tribus cohaerentibus. In fine autem huius libri, [Y 4v:] confessionem fidei nostrae exprimens eamque a fide Iudaica discernens, sic loquitur: „Caeterum Iudaicae fidei ista res sic unum Deum credere, ut Filium ei adnumerare nolis et post Filium Spiritum Sanctum. Quid enim erit“, inquit, „inter nos et illos nisi differentia ista? Quod opus euangelij, quae est substantia Noui Testamenti, statuens legem et prophetas usque ad Ioannem, si non exinde Pater et Filius et Spiritus tres crediti unum Deum sistunt?“44 Qua quidem Tertulliani sententia an quicquam clarius ad unam eandemque in tribus personis diuinitatem asserendam afferri queat, ego sane non uideo ac uellem maxime, ut uel hunc unum arbitrum ad decidendam huius caussae controuersiam utraque pars deligeret. Neque enim alium ego in pectore christiano unquam reputo fuisse sensum, nisi ita semper aeternum adoratum et inuocatum esse Patrem, ut pia mens nunquam segregaret a Patre Filium et Spiritum Sanctum ac in uno eorum quoque semper tres coleret et adoraret. Quocirca placet mihi in primis pia illa et elegans Nazianzeni sententia:45 [Z 1r:] „Non possum“, inquit, „unum cogitare, quin trium fulgore circumfundar. Non possum tria diuidere, quin subito ad unum referar.“46 Et sane Turcica aut Iudaica ista fides est unum adorare Deum, ut non simul in eo contempleris Filium ac Spiritum Sanctum aut uelle aliquid et operari credere Patrem, quin simul uelit et operetur Filius ac Spiritus Sanctus. Facessant ergo curiosae omnes quaestiones, nobis autem sufficiat sic credere in Patrem secundum scripturas, in Filium et in Spiritum Sanctum, sic tres adorare et inuocare ac unumquemque eorum, ut eos nunquam a se inuicem separemus aut disiungamus. Nam quod ad Christum existentem in terris uox de coelo patris facta est,47 hoc non ullius separationis, sed diuinae dispositionis ratione factum esse48 una cum Tertulliano dicimus, cum sciamus „Deum etiam intra abyssos esse et ubique consistere ui ac potestate, ita et Filium ut indiuiduum cum ipso ubique.“49 Sed ita dispositio diuina Patris postulabat Filium in terris haberi, se uero in coelis. Quia „Pater minorauit Fi-

43 44 45 46 47 48 49

Vgl. Tertullian, Adversus Praxean XII, in: PL 2, 168 B/C (= FChr 34, 152,16 –18). Tertullian, Adversus Praxean XXXI, in: PL 2, 196 A/B (= FChr 34, 252,19–254,4). Vgl. Calvin, Institutio christianae religionis (1559) I, 13, 17, in: OS 3, 131,2f. Gregor von Nazianz, Oratio XL, 41, in: PG 36, 418 B/C (= SC 358, 294,17–19). Vgl. Mt 3,17; 17,5; Lk 3,22; 9,35; Mk 1,11; Joh 12,28. Vgl. Tertullian, Adversus Praxean XXIII, in: PL 2, 184 C (= FChr 34, 212,9). Tertullian, Adversus Praxean XXIII, in: PL 2, 184 C (= FChr 34, 212,10 –12).

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

25

30

35

Nr. 6: Volanus, Epistola ad Nicolaum Pacium (1565)

5

10

15

20

25

30

241

lium [Z 1v:] modico citra angelos ad terram demittendo, gloria tamen et honore coronaturus illum in coelos resumendo. Quae et iam praestabat illi dicens: ,Et glorificaui, et glorificabo.‘“50 Quod uero Tertullianus idem ad statuendam personalem distinctionem Patris et Filij, ut duos esse ostendat, Patrem inuisibilem, Filium uero uisibilem scripturarum authoritate approbat eundemque ut semper uisum, ita cum hominibus conuersatum,51 non Patrem, non ita sentire putandus, ut Patrem a Filio excludat aut absentem aliquando fuisse asserat. Nam postea Filium semper cum Patre fuisse ut pote indiuuiduum cum ipso affirmat. Et quicquid Filius operatus est, id semper ex authoritate Patris et uoluntate operatum esse,52 „quia ,Filius nihil a semetipso potest facere, nisi uiderit Patrem facientem‘, in sensu scilicet sentientem. Pater enim“, inquit, „sensu agit, Filius uero qui est in Patris sensu uidens perficit.“53 Quare et in creatione mundi, ubi sese diuina maiestas et potentia exeruit, clarum et euidens praesentiae [Z 2r:] trium semel personarum scriptura sacra testimonium nobis proponit. Dominus enim et Deus omnipotens, in homine creando consultationem adhibens, quin simul cum Filio ac Spiritu Sancto suo deliberet, nemini dubium esse debet. Nam secum deliberans et consultans, pluralem numerum usurpat dicens: „Faciamus hominem in imagine nostra ad similitudinem nostram.“54 Et ne ullus dubitationi relinquatur locus, quin communicatio consilij inter tres tum fuerit totiusque mundi creatio trium simul opus extiterit, Spiritus Sanctus in scripturis clarum nobis reddit testimonium. Nam euangelista omnia a Deo per Filium asserit esse creata et sine ipso factum esse nihil.55 Diuinus autem uates, uirtutem Spiritus Sancti in sustinenda tota hac mole creata commendans et quod potentia ac uigore eius stabilis consistat euidenter demonstrans, loquitur: „Emitte Spiritum tuum et creabuntur, et renouabis faciem terrae.“56 Quare quod Iustinus ac Tertullianus ratione uisibilitatis, qua Filium a Patre [Z 2v:] inuisibili discernit, hoc in solam Christi personam competere dicat, ut nimirum Christus ille non Deus Pater fuerit, qui cum Adamo in paradyso colloquutus, cum Iacobo luctatus sit, Moisi de ardenti rubo apparuerit,57 facile id quidem concedimus, dum Patrem simul cum eo extitisse, ut nunquam ab eo separatum firmiter credamus. Nam cum Filius apostolo teste sit fulgor 50

Tertullian, Adversus Praxean XXIII, in: PL 2, 184 D–185 A (= FChr 34, 212,17–20). Tertullian bezieht sich auf bzw. zitiert Phil 2,9; Heb 1,4 und Joh 12,28. 51 Vgl. Tertullian, Adversus Praxean XIV und XV, in: PL 2, 170 C–174 B (= FChr 34, 162,1– 174,4). 52 Vgl. Tertullian, Adversus Praxean XV, in: PL 2, 174 B (= FChr 34, 174,20). 53 Tertullian, Adversus Praxean XV, in: PL 2, 174 B (= FChr 34, 174,21–23). Tertullian zitiert Joh 5,19. 54 Gen 1,26. 55 Vgl Joh 1,3. 56 Ps 104,30 (Vg: Ps 103,30). 57 Vgl. Justin, Dialogus cum Tryphone 58 –60, in: PG 6, 605 D– 613 B (= Goodpeed, Die ältesten Apologeten, 161–166); Tertullian, Adversus Praxean XIV und XVI, in: PL 2, 171 B–172 A und 175 C (= FChr 34, 164,13–168,2 und 180,1– 4).

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

Inuisibilis et uisibilis Deus apud Tertullianum quomodo accipiendus.

Creatio hominis testimonium Trinitatis.

242

Quomodo Philippus Patrem in Filio agnoscere debuerit.

Christus in carne secundum hominum capacitatem, non secundum diuinitatis plenitudinem uisus.

Moises ad unius Dei cultum reuocat populum, qui dux itineris ex Aegypto fuit.

Nr. 6: Volanus, Epistola ad Nicolaum Pacium (1565)

et expressa imago substantiae paternae,58 Patrem etiam quamuis inuisibilem secundum quendam modum uideri in Filio uisibili recte dicimus. Nec uero opinionem nostram hic sequimur, sed ipsi Filio Dei id asseueranti credimus, qui Philippo, ut Patrem illis indicaret, roganti respondit: „Qui me, Philippe, uidet, uidet et Patrem.“59 Ac Philippus quidem Filium Dei uisibilem, ut pote carne indutum oculis conspicatus est, sed si oculis fidei uerum Deum a Deo Patre missum agnosceret, simul etiam eisdem oculis fidei uerum Deum Patrem in Filio poterat contemplari. Est enim et Filius Dei, ut loquitur Tertullianus, ex substantiae suae conditione, in quantum Deus et Sermo et [Z 3r:] spiritus Dei inuisibilis,60 et secundum diuinitatis suae modum non aliter etiam nisi fide, quemadmodum et Pater, uideri potest. Hoc dum non reputaret Philippus ac cum Christum nondum ut Deum agnosceret, non sane etiam uidit Deum, qui in hoc mortali corpore non nisi fide uideri potest ac propterea audit Christum sibi dicentem: „Tanto tempore uobiscum sum, et non cognouistis me?“61 Ex quibus quidem uerbis abunde liquet et Christum quatenus Deum sola fide agnosci, et ita uisibilem in carne et ante carnem fuisse, ut „secundum hominum capacitatem, non secundum plenitudinem diuinitatis“62 conspiceretur. Semper tamen, quomodocunque uisus ab hominibus, Patri suo cohaereret ac quouis in loco una cum Patre existeret. Id quod et ipse apud Ioannem Cap. 8. confirmat hisce uerbis: „Qui misit me“, inquit, „mecum est. Non reliquit me solum Pater.“63 Moises autem, dum populo Iudaico crebro inculcat bonitatem et potentiam Dei, qua ille usus est in liberando hoc populo et ex graui iugo seruitutis eruendo, diligenter ac sedulo [Z 3v:] admonet, ne ab hoc Deo ad alienos deos et creaturas sese auertat, cuius tanta beneficia in se presenserit et uocem eius ad se dicentis de medio ignis audiuerit. Hunc autem Deum ducem itineris eorum ex Aegypto fuisse asserit huncque solum uerum Deum esse et praeter quem non est alius.64 Porro cum sacrae scripturae testentur hunc ducem et liberatorem populi Iudaici fuisse Christum,65 quis non inde euidentissime perspiciat, ita tum Christum cum Iudaeis conuersatum ac colloquutum fuisse sicque uisibilem pro captu hominum se praestitisse, ut simul in persona sua inuisibilem representaret Patrem, quem utique semper socium ac a se indiuiduum habuerit. Neque enim Moises unicum hunc populo Israelitico proponens liberatorem, qui tum in deserto sese uarijs signis et prodigijs patefecit, eum ab unico conditore et creatore rerum omnium auertere ad quemuis alium Deum

58 59 60 61 62 63 64 65

Vgl. Hebr 1,3. Joh 14,9. Vgl. Tertullian, Adversus Praxean XIV, in: PL 2, 171 C (= FChr 34, 166,1–3). Joh 14,9. Tertullian, Adversus Praxean XIV, in: PL 2, 170 C (= FChr 34, 162,10f). Joh 8,29. Vgl. Dtn 5,4 –7. Vgl. I Kor 10,1–4.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

25

30

35

Nr. 6: Volanus, Epistola ad Nicolaum Pacium (1565)

5

10

15

20

25

30

35

243

uoluisse putandus est. Quapropter quod ante sum praefatus, idem et nunc repeto: Nunquam Christum uerum Dei Filium aut [Z 4r:] ab hominibus uisum, aut aliquid unquam operatum fuisse, tam in carne quam ante carnem assumptam, quin simul in eo Pater et uisus et omnia sit operatus. Non assentior igitur Iustino, quemadmodum ante dixi, quia nunquam Patrem Deum cum hominibus colloquutum fuisse, nunquam in terris nisi Filium extitisse contendit. Quasi uero aut Filius a Patre suo sit separatus, aut Pater maiestate potentia et uirtute sua saltem coelum, non etiam terram et omnia impleat, „qui totum orbem manu appraehendit uelut nidum, cui coelum thronus et terra scabellum, in quo omnis locus, non ipse in loco, qui“, ut Tertullianus loquitur, „vniuersitatis extrema linea est.“66 Quamuis et Iustinus non procul a fine libelli huiusce sui, in quo cum Triphone colloquitur Iudaeo, dum ex scripturis comprobasset alium semper numero a Patre extitisse Filium, ut pote a Patre uere genitum, [Z 4v:] eam uicissim unitatem ac coniunctionem Patris cum Filio affirmat esse, ut genitum Filium a Patre uoluntate et potentia eius,67 non tanquam fragmentum aut partem ex essentia paterna resectam doceat. Eam siquidem conditionem omnium aliarum partium diuisarum asserit esse, ut aliae iam incipiant esse, quam fuerunt ante diuisionem, id quod in hanc Filij Dei generationem ex Patre conuenit minime.68 Ex quibus quidem uerbis quid colligam aliud, nisi quod Filius cum Patre unius et indiuisae sit essentiae uel, ut uerbis Tertulliani loquar, quod Pater et Filius duo sint, sed indiuidui et inseparabiles.69 Quod si inseparabiles et indiuidui, ergo Filio uiso et cum hominibus colloquuto uisus etiam simul Pater et colloquutus merito credendus est. Aut igitur prior Iustini sententia in hunc sensum accipienda est, ut, quia Filius conspicuum hominibus sese reddiderit, non Pater, ideo solum Filium uisibilem in terris asserat, dum tamen ab essentia Filij Patrem non excludat et suo quodam modo uisibilem in Filio agnoscat, [a 1r:] aut, si aliter sentit, ipse priorem sententiam suam hac posteriore oppugnare non immerito uideri possit. Sed ne longius in re certa et manifesta immorer, quam omnibus pijs et non contentiosis probatum iri confido, scribendi finem faciam, dum paucis etiam confessionem nostram de incarnatione saluatoris nostri attingam, de qua non minor etiam a modernis mota est controuersia, ueterem et usitatam in ecclesia Dei sententiam reprobantibus et nouam quandam statuentibus. Veteres enim omnes a temporibus usque apostolorum ad haec usque tempora in eca

Fehlt im Druck. Sinngemäß ergänzt aus dem Kontext.

66

Tertullian, Adversus Praxean XVI, in: PL 2, 175 C (= FChr 34, 178,23–25). Tertullian nimmt Bezug auf Jes 10,14 und 66,1. 67 Vgl. Justin, Dialogus cum Tryphone 100 und 128, in: PG 6, 709 C und 776 B (= Goodspeed, Die ältesten Apologeten, 215 und 250). 68 Vgl. Justin, Dialogus cum Tryphone 128, in: PG 6, 776 B (= Goodspeed, Die ältesten Apologeten, 250). 69 Vgl. Tertullian, Adversus Praxean XIX, in: PL 2, 179 A (= FChr 34, 192,14f).

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

Christus nihil sine Patre operatus.

Deus extrema linea uniuersitatis.

Filius uoluntate ac potentia Patris genitus.

Pater et Filius duo, sed indiuidui et inseparabiles sunt.

De Christi incarnatione.

Veterum sententia.

244

Neothericorum opinio.

Communicatione idiomatum sublata, errandi praebetur occasio.

Nr. 6: Volanus, Epistola ad Nicolaum Pacium (1565)

clesia scriptores, ita Sermonem et Sapientiam uerumque Dei Filium carnem humanam assumpsisse et factum hominem testantur, ut uerus Deus et homo unam eandemque constituant personam, non confusis tamen inuicem naturis aut permutatis, sed saluis et integris utriusque naturae proprietatibus.70 Sed firmam Dei et hominis in unam personam coniunctionem istud efficere, ut proprietates subinde inuicem permutentur ac quod solius ho=[a 1v:]minis est, id recte Deo tribuatur. Quod uero Dei solius proprium, recte id quoque homini adscribatur.71 Isti autem nullam talem proprietatum distinctionem admittere uolunt, sed quod competit in hominem, id quoque uere ac proprie in Deum competere affirmant nullamque peculiarem et Dei et hominis aliquando actionem, sed unam eandemque simul utriusque semper docent.72 Est quidem ea res magni momenti et inquisitione digna, ut quae plurimis haereticis errandi non occasionem dedit non recte nec secundum scripturarum sensum intellecta. Sed quia doctrina haec et olim a patribus sanctis recte fuit discussa et sequentium omnium orthodoxorum scriptorum nostrique seculi unanimis eam consensus comprobauit, ideo a longiore demonstratione, quid in utramque partem uere ac secus dici possit supersedebo. Adducam autem in medium unicum scriptorem Tertullianum, ut, quia et uetustissimus sit et ab istis etiam in patrocinium suae caussae ut plurimum aduocetur, documentum omnibus exhibeat, hancne nouam an illam antiquam sen=[a 2r:]tentiam sequi potius conueniat et utri uerbum Domini magis suffragetur. Sunt autem haec Tertulliani in eodem contra Praxeam libro uerba: Inuenimus „Filium Dei et filium hominis, cum Deum et hominem sine dubio secundum utramque substantiam in sua proprietate distantem, quia neque Sermo aliud quam Deus, neque caro aliud quam homo. Sic et apostolus de utraque eius substantia docet: ,Qui factus est‘, inquit ,ex semine Dauid‘, hic erit homo et filius hominis, qui definitus est Filius Dei secundum Spiritum, hic erit Deus et Sermo Dei Filius. Videmus duplicem statum non confusum, sed coniunctum in una persona Deum et hominem Iesum. De Christo autem

70 Vgl. die Sätze 16 –21 des Chalkedonense, der Lehrformel des Konzils von Chalkedon (451), in: Lionel R. Wickham, Art. Chalkedon, in: TRE 7 (1981), 672,12–21. Volanus akzentuiert die Wahrung der Eigenschaften beider Naturen in Christus. 71 Bei seiner Bestimmung der „communicatio idiomatum“, der Lehre von der gegenseitigen Mitteilung der Eigenschaften der beiden Naturen in der einen Person Christi, folgt Volanus im Wesentlichen Melanchthon. Dieser hatte die „communicatio idiomatum“ als eine Prädikation definiert, „in der die einer Natur zukommende Eigentümlichkeit der Person in concreto zugeteilt wird.“ Vgl. Krüger, Empfangene Allmacht, 44f (Melanchthonzitat). Vgl. auch Melanchthon, Responsio de controversiis Stancari, in: MWA 6, 262,31–34: „[...] recte tradita est doctrina de communicatione Idiomatum, quae est forma sermonis, in qua proprietas uni naturae congruens dicitur in concreto de persona, ut vulnerari posse mori.“; ders., Enarratio symboli Niceni, in: CR 23, 341: „Et quanquam proprietas sua cuiusque naturae manet, tamen quia persona divina sustentat et conservat humanam, et persona una est, verae sunt hae propositiones in concreto, Deus est homo, Deus est passus.“ 72 Vgl. unsere Ausgabe Nr 2: Gonesius, De uno vero Deo (um 1560), 90,3 –27; Nr. 3: Gentile, Confessio. Adnotationes. Protheses (um 1561), 113,27–114,15.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

25

Nr. 6: Volanus, Epistola ad Nicolaum Pacium (1565)

5

10

15

20

25

245

dissero, et adeo salua est utriusque proprietas substantiae, ut et Spiritus res suas egerit in illo, id est uirtutes et opera, et signa, et caro passiones suas functa sit, esuriens sub diabolo, sitiens sub Samaritide, flens Lazarum, anxia usque ad mortem, denique et mortua est.“73 Haec quidem Tertulliani uerba et quae sequuntur in eum sensum tum omnes, quicunque [a 2v:] unquam extiterunt, orthodoxi scriptores huic sententiae adstipulantes satis testantur et perpetuam hanc in ecclesia Dei de incarnatione Christi fuisse doctrinam, et qui contrariam huic cudunt, nihil moliri aliud, nisi ut ueteres de confusione naturarum excitent haereses. Nos autem, cum Tertulliano contra omnes haereses illud praeiudicium seruantes id nimirum „esse uerum quodcunque primum, id esse adulterum quodcunque posterius“,74 ne uento similia geramus ingenia, ut undecunque quaeuis aura afflauerit, eo nos ferri praecipites patiamur. Restat postremum illud, quod in hac caussa quaeri solet, an Spiritus Sanctus a solo Patre procedat, an uero ab utroque, quod demum ab his hoc tempore negari ceptum est. Scio quidem et Graecos in ea fuisse sententia, ut processionem Spiritus Sancti a solo Patre contenderent esse,75 sed quia potissima ecclesiae pars contrarium sensit ac etiamnum sentit et celebriores omnes in ecclesia Dei scriptores certissimis uerbi Dei testimonijs eam rem [a 3r:] tuentur,76 nullam uideo caussam, cur tanto doctissimorum uirorum repudiato consensu temerariam potius paucorum sententiam sequar. Vnum quidem isti allegant locum, ubi Christus se Spiritum Sanctum missurum promittit, qui a Patre procedat.77 Sed cum post hac ipse Christus nominet suum eumque fidelibus omnibus tanquam ex pleno diuinitatis fonte largiatur,78 quis neget tam a Filio quam a Patre eum procedere? Confirmat et hoc Paulus, qui toties absque ullo discrimine aliquando Spiritum Dei Patris,79 aliquando Spiritum Christi uocat.80 Nec aliam sane ob caussam gratiam et pacem a Deo Patre et Domino nostro Iesu Christo ecclesiae comprecatur,81 nisi quod parem utriusque potestatem in largiendo Spiritu Sancto agnoscat, qui solus tutissimam 73

Tertullian, Adversus Praxean XXVII, in: PL 2, 191 B/C (= FChr 34, 236,27–238,13). Tertullian zitiert Röm 1,3. 74 Vgl. Tertullian, Adversus Praxean II, in: PL 2, 157 A/B (= FChr 34, 104,12f). 75 So z. B. Johannes von Damaskus, der sich gegen das Hervorgehen des Heiligen Geistes aus dem Sohn wandte. Das Nicaeno-Konstantinopolitanum enthielt in seiner ursprünglichen Fassung ebenfalls kein „filioque“. Es wurde im Westen erst 653 auf der achten Synode von Toledo in den Bekenntnistext integriert. Vgl. Karl Christian Felmy, Art. Filioque, in: RGG4 3 (2000), 120; Oberdorfer, Filioque, bes. 136. 76 Im Unterschied zu den Tritheisten vertritt Volanus die für die lateinische Kirche charakteristische Trinitätslehre, wie sie in der Frage des „filioque“ von Augustinus maßgeblich geprägt worden ist. Vgl. Karl Christian Felmy, Art. Filioque, in: RGG4 3 (2000), 119. 77 Vgl. zur Berufung auf Joh 15,26 exemplarisch unsere Ausgabe Nr. 1: Gonesius, De Deo et Filio eius (um 1560), 30,8 –10; 59,10. 78 Vgl. Joh 16,14f. 79 Vgl. Röm 8,9.11; I Kor 3,16; 6,19. 80 Vgl. Röm 8,9; Phil 1,19. 81 Vgl. I Kor 1,3; II Kor 1,2; Gal 1,3 et passim.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

De Spiritus Sancti processione.

246

Nr. 6: Volanus, Epistola ad Nicolaum Pacium (1565)

conscientijs adfert pacem et in solidam gratiae possessionem inducit. Quare tot testimonijs uerbi Dei freti processionem hanc Spiritus cum potissima ecclesiae Dei parte a Patre et Filio constanter asserimus. [a 3v:] Rogamus autem aeternum Deum Patrem, ut hoc Spiritu Sancto suo corda nostra accendat et, abstersa mentis nostrae caligine, clarissima uerbi sui luce nobis affulgeat, ut tandem, contentionibus ac dissidijs sepositis, omnes sentiamus unum in Christo Iesu Domino nostro, sicuti unicum hunc authorem salutis nostrae et habemus et firmiter credimus. Amen. Datum in praediolo meo Biutiskano, 1565. Aprilis I. die.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5



© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151





Herzog-August-Bibliothek Wolfenbüttel, Signatur H 188.4 Helmst. (20).

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

Societas ET SYMBOLA DOCTRINAE ET MORVM, Arij & Trideitarum modernorum Arianorum, eorum, qui Valentini Gentilis dogma de Vene= randa Trinitate, disseminant hinc & inde: Quibus opponitur castitas et candor, in huius abstrusißimi articuli fide, veræ Ec= clesiæ. I. Petri Cap. 2. In vobis erunt magistri mendaces, qui introdu= cent sectas perditionis, & eum qui emit eos, Deum ne= gant, superducentes sibi celerem perditionem.

15

ANNO M. D. LXV.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151



© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

Nr. 7: Gliczner, Societas et symbola (1565) – Einleitung

251

Einleitung

5

10

15

20

25

1. Historische Einleitung Die 1565 in Frankfurt an der Oder von Johann Eichorn gedruckte Schrift „Societas et symbola“ des lutherischen Pfarrers in Großpolen und späteren Superintendenten Erasmus Gliczner entstammt seiner intensiven Auseinandersetzung mit dem kleinpolnischen Antitrinitarismus, wie er zu dieser Zeit vor allem von Gregor Paweá vertreten wurde. Gliczner, der bis 1562 als Pfarrer in Kleinpolen tätig war,1 kannte die jüngsten theologischen Entwicklungen aus eigener Erfahrung, und das allmähliche Einsickern des antitrinitarischen Gedankenguts auch in die großpolnischen Städte Posen, Schmigiel und Meseritz (MiĊdzyrzecz)2 deutete eine Dynamik an, die ein entschiedenes Entgegentreten erforderte, wollte man ihrer noch Herr werden. Dies tat Gliczner in Form zweier Veröffentlichungen: Mit der kurz gefassten Schrift „Societas et symbola“ zielte er darauf ab, den arianischen, d. h. häretischen Charakter der tritheistischen Theologie aufzuzeigen; in dem ebenfalls 1565 in Frankfurt an der Oder von Johann Eichorn verlegten umfangreichen Werk „De Trinitate“ lieferte Gliczner zudem eine ausführliche Verteidigung der traditionellen Trinitätslehre aus der Heiligen Schrift und aus den Kirchenvätern.3 Wie man an den Widmungen beider Schriften ablesen kann, wollte Gliczner mit seinen Publikationen Einfluss auf die theologischen Ansichten der mit der Reformation sympathisierenden politischen Entscheidungsträger in Großpolen nehmen. So dedizierte er „Societas et symbola“ Martin Niegolewski, dem mit ihm befreundeten Besitzer von Niegolewo,4 und die Schrift „De Trinitate“ Stanislaus Ostroróg, dem Kastellan von Meseritz.5 Die größte Gefahr für die Theologie sah Gliczner in den jüngsten, 1564 erschienenen Publikationen Gregor Paweás „O roĪnicach teraĨniejszych“, „Tabula de Trinitate“6 und „Turris Babel“7 sowie den in den antitrinitarischen Kreisen zirkulierenden Lyoner Druck der Traktate Valentino Gentiles, gegen die er vor

1

Vgl. u. 252. Vgl. Wotschke, Erasmus Glitzner, 15. 3 Vgl. Gliczner, De Trinitate, B1r: „(...) cum ex Dei verbo, tum a grauissimis ecclesiae Dei doctoribus (...)“ Die Schrift selbst umfasst 118 Blatt im Quartformat. 4 Vgl. u. 255,12f. Martin Niegolewski und sein Bruder Stanislaus immatrikulierten sich 1537 an der Universität Frankfurt an der Oder. Seit dem Wintersemester 1545 studierte Martin in Leipzig und Stanislaus in Wittenberg. Vgl. Wotschke, Erasmus Glitzner, 16, bes. Anm. 2. 5 Vgl. Gliczner, De Trinitate, A2r. 6 Vgl. zu „O roĪnicach teraĨniejszych“ und „Tabula de Trinitate“ unsere Ausgabe Historische Einleitung, 10, Anm. 45; 17, Anm. 75; Nr. 4: Alesius, Assertio (1564) – Einleitung 135, Anm. 3; Nr. 10: Wigand, De Deo (1566) – Einleitung, 241, Anm. 2. 7 Diese Schrift ist nicht mehr erhalten. Bekannt ist ihre polnische Übersetzung bzw. Überarbeitung, die im Sammelband „O roĪnicach teraĨniejszych“ abgedruckt wurde. Vgl. Paweá, O roĪnicach teraĨniejszych, 6 und 71–101. 2

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

252

Nr. 7: Gliczner, Societas et symbola (1565) – Einleitung

allem in „Societas et symbola“ vielfach polemisierte.8 Die bisherige Forschung neigt dazu, den Bemühungen Gliczners um die Aufrechterhaltung der traditionellen Trinitätslehre in Großpolen einen durchschlagenden Erfolg zu bescheinigen, ohne freilich näher auf die Rezeptionsgeschichte seiner Traktate einzugehen.9

5

2. Der Autor Erasmus Gliczner wurde 1535 in der großpolnischen Stadt ĩnin als Sohn von Jakob Gliczner und Dorothea NiniĔska geboren.10 Nach dem Ende seiner Ausbildung in der berühmten humanistischen Schule Valentin Trotzendorfs im schlesischen Goldberg, wo er die Reformation in ihrer Wittenberger Gestalt kennenlernte, trat Gliczner im Großfürstentum Litauen bei den Fürsten des Hauses Sáuck seinen Dienst als Erzieher an. Ende 1554 immatrikulierte er sich an der Königsberger Universität. 1558 ließ Gliczner u. a. seinen pädagogischen Traktat „KsiąĪki o wychowaniu dzieci“11 im Druck ausgehen, was ihn zum ersten pädagogischen Schriftsteller in polnischer Sprache machte. 1559 trat er der reformierten Kirche bei und wurde Pfarrer zunächst im kleinpolnischen Chmielnik, dann in Bobowa. Mit seinem 1562 erfolgten Amtsantritt als Pfarrer in Ceradz (Großpolen) schloss sich Gliczner der lutherischen Kirche an, deren Superintendent er 1566 wurde. Als Prediger wirkte Gliczner 1567–1569 in Thorn, 1569 –1589 im großpolnischen Grodzisk und von 1592 bis zu seinem Tod am 26. Januar 1603 in Brodnica (Strasburg). Obwohl sich Gliczner in den 1564 und 1565 in Frankfurt an der Oder gedruckten Trakaten „Libellus brevis“ und „Breve colloquium“ gegen den in Kleinpolen geläufigen Abendmahlsempfang im Sitzen wie auch gegen die symbolische Abendmahlsauffassung aussprach, hinderte ihn dies nicht daran, auch weiterhin den Schulterschluss mit den Reformierten zu suchen. Am 14. April 1570 unterzeichnete Gliczner im Namen der polnischen Lutheraner den „Consensus Sendomiriensis“, der 1583 zu Wáodzisáaw und 1595 zu Thorn von allen drei beteiligten Konfessionen – Reformierten, Lutheranern und Böhmischen Brüdern – in seiner Geltung bestätigt wurde. Unter dem Druck Paul Gerickes, eines an der Konkordienformel orientierten lutherischen Pfarrers in Posen, veröffentlichte Gliczner 1594 eine polnische Übersetzung der Confessio Augustana invariata von 1530, was zu Spannungen

8

Dies ist der Hauptgrund, weswegen in der voliegenden Ausgabe „Societas et symbola“ und nicht „De Trinitate“ berücksichtigt wird. 9 Vgl. Wotschke, Erasmus Glitzner, 20; Henryk Barycz, Art. Gliczner Erazm, in: Polski Sáownik Biograficzny 8 (1959/1960), 52. 10 Vgl. zu seiner Person: Wotschke, Erasmus Glitzner, 1–54; Henryk Barycz, Art. Gliczner Erazm, in: Polski Sáownik Biograficzny 8 (1959/1960), 50– 52. 11 „Bücher über die Erziehung der Kinder“.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

10

15

20

25

30

Nr. 7: Gliczner, Societas et symbola (1565) – Einleitung

253

zwischen den drei theologischen Lagern führte. Seine letzten Lebensjahre widmete Gliczner vornehmlich der Beschäftigung mit der Geschichte Polens, aus der das 1597 in Thorn veröffentlichte „Chronicon rerum Poloniae“ hervorging. 5

10

15

20

25

3. Inhalt Der mit keinem Autorennamen versehenen Schrift steht ein Epigramm des Andreas Celichius12 und ein nicht unterschriebenes Widmungsschreiben an Martin Niegoliewskij voran. In einem sich daran anschließenden fiktiven Dialog zwischen dem von den Toten zurückgekehrten Arius und einem Tritheisten stellt Gliczner die enge Verwandtschaft fest, welche die Lehrweise und Sitten beider verbindet. Diese These wird in der darauffolgenden eigentlichen Schrift „Societas et symbola“ in einem strukturell stets gleichbleibenden Dreischritt entfaltet: Zu jeder strittigen inhaltlichen Aussage bezüglich der Trinitätslehre gibt Gliczner zunächst den Standpunkt des Arius bzw. der Arianer wieder, dann fasst er die analoge Position der Tritheisten zusammen, um sie schließlich mit der Lehre der Kirche zu konfrontieren. Bei der Beschreibung der arianischen Ansichten und der traditionellen kirchlichen Trinitätslehre stützt sich Gliczner vornehmlich auf die echten Schriften des Athanasius „Epistola de synodis in Arimini et Seleuciae“,13 „Epistola de decretis Nicenae synodi“,14 „Epistola ad Afros episcopos“,15 „Oratio prima contra Arianos“,16 „Epistolae ad Serapionem“,17 „Historia Arianorum ad monachos“ und „Apologia contra Arianos“.18 Häufiger benutzt werden aber auch „Ad Constantium Augustum“,19 „Contra Arianos vel Auxentium“,20 „De synodis“21 und „De Trinitate“22 des Hilarius von Poitiers, die Kirchengeschichten des Socrates, Rufin und Theodoret23 sowie Pseudoathanasianen, wie etwa „Disputatio cum Ario coram probo judice“ (= Vigilius Tapsensis

12

Andreas Celichius († 1599) stammte aus Spandau in der Mark Brandenburg, wo er einige Zeit Schulrektor war. Später zum Prediger und Superintendenten nach Stendal berufen, unterschrieb Celichius 1580 die Konkordienformel. Noch im gleichen Jahr ging er als Superintendent nach Güstrow, wo er bis zu seinem Tod blieb. Welche Verbindung zwischen ihm und Gliczner bestand, ist bislang nicht bekannt. Vgl. Jöcher, Allgemeines Gelehrtenlexicon, Bd. 1, 1795; Wotschke, Erasmus Glitzner, 16, Anm. 4. 13 Vgl. u. 256, Anm. 4; 257, Anm. 8 und Anm. 10; 259, Anm. 18 et passim. 14 Vgl. u. 257, Anm. 9; 259, Anm. 18. 15 Vgl. u. 258, Anm. 15. 16 Vgl. u. 261, Anm. 29. 17 Vgl. u. 265, Anm. 59. 18 Vgl. zu den beiden letztgenannten Schriften u. 268, Anm. 86. 19 Vgl. u. 257f, Anm. 11–14. 20 Vgl. u. 261, Anm. 30; 264, Anm. 50. 21 Vgl. u. 263, Anm. 46. 22 Vgl. u. 264f, Anm. 51f; 60; 267, Anm. 72–75. 23 Vgl. u. 259, Anm. 18; 261, Anm. 31 und Anm. 38; 265, Anm. 61; 266, Anm. 64.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

254

Nr. 7: Gliczner, Societas et symbola (1565) – Einleitung

„Contra Arianos dialogus“),24 „Contra Sabellianos“25 und „Sermo in annuntiationem Deiparae“.26 Den tritheistischen Standpunkt entnimmt Gliczner den im Lyoner Druck vereinten Schriften Valentino Gentiles „Confessio“, „Adnotationes“ und „Protheses“27 sowie „O roĪnicach teraĨniejszych“, „Tabula de Trinitate“ und „Turris Babel“ Gregor Paweás.28 In inhaltlicher Hinsicht werden die – aus der Perspektive Gliczners unberechtigte und anmaßende – Berufung der Vertreter des subordinatianischen Tritheismus auf das reformatorische Schrifprinzip, ihre Ablehnung der substanzontologischen Begrifflichkeit und Inanspruchnahme der frühen Kirchenväter problematisiert. Als hermeneutischen Maßstab für das rechte Verständnis der trinitarischen Aussagen zieht Gliczner im Wesentlichen die Schriften des Athanasius heran, wobei er neben der Zerteilung des einen göttlichen Wesens insbesondere die Unterodnung des gezeugten Sohnes unter den ungezeugten Vater durch die Tritheisten als ein typisch arianisches Erbe brandmarkt.

5

10

15

4. Ausgaben Der Text kann nur in einem lateinischen Druck nachgewiesen werden, der dieser Edition zugrunde liegt: A: Societas || ET SYMBOLA || DOCTRINAE ET MORVM, || Arij & Trideitarum modernorum Arianorum, || eorum, qui Valentini Gentilis dogma de Vene= || randa Trinitate, disseminant hinc & inde: || Quibus opponitur castitas et candor, || in huius abstrusißimi articuli || fide, veræ Ec= || clesiæ. || I. Petri Cap. 2. || In vobis erunt magistri mendaces, qui introdu= || cent sectas perditionis, & eum qui emit eos, Deum ne= || gant, superducentes sibi celerem perditionem. || ANNO || M. D. LXV. [Frankfurt/Oder: Eichorn, Johann] [11] Blatt 4° (VD16 S 6855) Vorhanden: GOTHA, Forschungsbibliothek: Theol.4 698b/3(2). WOLFENBÜTTEL, Herzog-August-Bibliothek: 310 Theol.(15) und H 188.4 Helmst. (20).

24

Vgl. u. 259, Anm. 25; 261, Anm. 35; 262, Anm. 40; 263, Anm. 44. Vgl. u. 264, Anm. 49. 26 Vgl. u. 262, Anm. 43. 27 Vgl. u. 256, Anm. 6; 261, Anm. 36; 262, Anm. 41; 263, Anm. 45 und 48; 265, Anm. 62 et passim. 28 Vgl. u. 256, Anm. 5; 259, Anm. 20f und 23; 263, Anm. 48; 265, Anm. 62; 268, Anm. 83. 25

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

20

25

30

Nr. 7: Gliczner, Societas et symbola (1565)

255

[A 1v:] Epigramma Andreae Celichii.

5

10

Dum ruit ad metas violento cardine mundus, Scinditur errorum semine pura fides. Ausaque flexilibus dictis obtendere Christo, Impia doctorum gens fera bella mouet, Qualis Alexandri quondam periurius in vrbe Arius, Eumenidum sanguine cretus, erat. Hoc sata progenies trideitica turba parente Vana super fidei dogmate verba serit Oreque blasphemo patrem vitaque profana Exprimit, hic breuis, vt dat tibi nosse, liber. [A 2r:] Generoso nobilique viro, equiti Polono, Domino Martino Niegoliewskij, Domino et benefactori suo plurimum colendo, in vno Dei et Patris et Filij Sanctique Spiritus nomine salutem.

15

20

25

Offero tibi ex aspide natas viperas, trideitas ex matrice Arij faetum, vir generose, equidem in eo nihil omnino hallucinatus sum vereque illud exaraui, quod dici consueuit. Non procul a proprio stipite poma cadunt,1 et qualis pater, talis est filius. Vtinam vero crabones isti nostris emersissent temporibus minime, quibus non nisi uera depopulatur de Deo vero religio, sed nihil est, Deo duce, breui ea pessum iri credo. Tu tamen, vir generose, quemadmodum Dei ope nosti fucos hosce auersare precibusque a Deo, cuius diuinitas a profligatis istis infestatur, contendas, quo a nostris gregibus sanguine Christi redemptis longe lateque absint. Vale et societatem boni consulas eamque, quoad fieri potest, euites, vir prudentissime. [A 2v:] Dialogus Arianae societatis. Interloquutores Arius et Trideita.

30

Trideita: Hem, quem prodire conspitio, o Ari, quae Pijtonissa te nobis reddidit.2 Arius: Inter mortuos spiro, fili, quem iterum parturio. Trideita: Sic sane imaginem tuam.

1

In der Marge des für die vorliegende Ausgabe benutzten Exemplars ist an dieser Stelle eine handgeschriebene Notiz zu finden: „Prov. Germ. Ein apfell fellt nicht weit vom baum.“ 2 Eine Anspielung auf den Besuch Sauls bei der Totenbeschwörerin (lat: pythonissa) in Endor, die den Geist des verstorbenen Samuel heraufsteigen lässt. Vgl. I Sam 28,3–19.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

256

Nr. 7: Gliczner, Societas et symbola (1565)

Arius: Digressio me ad patrem meum, quare societas et symbola doctrinae et morum inter nos haec sunto. Trideita: Gaudeo, sed relinquis me orphanum. Arius: Nihil minus te enim semper filij loco habebo. Euge igitur et viriliter mea operare opera. Trideita: Omnem mouebo lapidem. Sed animus est habere successorem, quem aeque diligas. Arius: Bene mones. Consule igitur placita Senensis3 et aliquot tibi propagandae prolis ergo vxores compara, quo satis numerosis successoribus dogma nostrum serpat longius. Caue, ne quid minuas. Trideita: O sanum consilium! Filius tuus sum, non possum nisi ea, quae tua sunt, sapere. Vide.

5

10

[A 3r:] Societas. Athanasius in epistola de synodis Arimini et Seleuciae pa. 476.

ARIANI simulatqui suam comenti sunt haeresim, multum in modum de fide gloriabantur eam sibi et veram et piam reuelatam fuisse. Hinc illa ridicula illorum apud Athanasium verba: „Nobis primum reuelatum est, a nobis incipit fides Christianorum.“4

Vide tabulas5 et chartulas,6 in quibus picta tecta et fundamentum somniarunt.

TRIDEITAE pariter nescio quos enthusiasmos fingunt, effusissime deblaterantes se primum hanc margaritam de Trinitate conspurcatam abstersisse. Fundamentum fidei praeter caeteros diuinius construxisse. Papalem domum penitus subruisse. Quod LVTHERVS tectum eius duntaxat mouerit, se vero integrum ab ipso fundamento diruisse.7 Prorsus vt Ariani: „Nobis primum reuelatum est, a nobis incipit fides Christianorum.“

Athanasius in epistola de Syno: Arimini pag. 476.

ECCLESIA verbis Athanasij. „Si ab istis principium suum fides accepit, quid facient patres et beati martyres? Aut quid facient illi, qui ab eis in christiana religione instituti sunt et ante istos fundamentarios obdormierunt? Quomodo illos excitabunt, vt, quod 3 Gliczner meint damit den aus Siena stammenden ehemaligen Kapuzinergeneral Bernardino Ochino, der sich zu jener Zeit in Kleinpolen aufhielt. Er spielt jedenfalls auf das seit 1564 umlaufende Gerücht an, dass Ochino in Krakau Polygamie lehre. Vgl. Wotschke, Erasmus Gliczner, 17, Anm. 1. 4 Übersetzung aus dem griechischen Original. Vgl. Athanasius, Epistola de synodis in Arimini et Seleuciae 4, in: PG 26, 688 A (= Athanasius Werke II,6, 233,24f). 5 Gemeint ist die im lateinischen Original nicht mehr erhaltene Schrift Gregor Paweás „Tabula de Trinitate“. Vgl. zu der erhaltenen polnischen Übersetzung des dritten Teils dieser Schrift unsere Ausgabe Nr. 4: Alesius, Assertio (1564) – Einleitung, 135, Anm. 3. 6 Gemeint sind die im Lyoner Druck vereinten „Confessio“, „Adnotationes“ und „Protheses“ Valentino Gentiles, auf die Gliczner im weiteren Verlauf seiner Schrift noch mehrfach als „chartulae“ bzw. „chartulae Gentilicae“ verweist. Gelegentlich werden diese kleinen Schriften auch mit ihrem jeweiligen Titel erwähnt. Vgl. u. 261, Anm. 36; 262, Anm. 41; 263, Anm. 45. 7 Vgl. Paweá, O roĪnicach teraĨniejszych, 69 –71, bes. 70.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

15

20

25

Nr. 7: Gliczner, Societas et symbola (1565)

257

didicerint, obliteretur et, quod ipsi scribendo inuenerunt, in eos inferant? Adeo crassi sunt, vt nihil fingere queant nisi cauillationes easque indecoras et incredibiles.“8

5

10

15

20

25

[A 3v:] ARIANI in fide Trinitatis sacrosanctae instabiles erat, in vna nunquam sententia persistentes,9 et, vt inquit Athanasius, fidem suam vt colores mutabant, synodos plusquam decem cogebant, in quibus confessiones aut scribebant aut delebant, quo declarabant se semper in hac fide fluctuasse.10

Athanasius in Niceni syno: decretis pag. 355. Idem de synodis Arimini et Seleuciae pa. 488, 489, 490.

TRIDEITAE annuas et menstruas, vt inquit Hilarius, fides11 sibi condunt et, quod eis voluntates sunt tot fides, quod mores tot doctrinas fabricant.12 Tecta illa, quae pingunt in chartulis, hoc graphice produnt, quae vno architectantes anno altero demoliuntur. Similes illis, qui constructa bene aedificia iterum diruunt. In synodis quid faciunt, interrogares? Scribunt, delent, vnitatem fidei nunquam apprehendentes.

Hilarius ad Constantium lib. pag. 291. 292.

ECCLESIA id deplorat verbis Hilarij. „Scribendae atque innouandae fidei exinde usus inoleuit. Qui postquam noua potius caepit condere, quam accepta retinere; nec veterata defendit, nec innouata firmauit, et facta est fides temporum potius quam euangeliorum, dum et secundum annos scribitur et secundum confessionem baptismi non tenetur, periculosum nobis admodum atque etiam miserabile est tot nunc fides existere, quod voluntates, et tot doctrinas esse, quod mores, et tot causas blasphemiarum pullulare, quod vitia sunt, dum aut ita fides scribuntur, vt volumus, aut ita, [A 4r:] vt volumus intelliguntur. Et cum secundum vnum Deum et vnum Dominum et vnum baptisma etiam fides vna sit, excidimus ab illa fide, quae sola est, et dum plures fiunt, ad id caeperunt esse, ne vlla sit.“13 Conscij enim nobis inuicem sumus post Lutheri aduentum nihil aliud quam fidem scribi. Dum in verbis pugna est, dum de nouitatibus quaestio est, dum de ambiguis occasio est, dum de autoribus quaerela est, dum de studijs certamen est, dum in consensu difficultas, dum alter alteri anathema esse caepit,

8 Übersetzung aus dem griechischen Original. Vgl. Athanasius, Epistola de synodis in Arimini et Seleuciae 4, in: PG 26, 688 A/B (= Athanasius Werke II,6, 233,26 –31). 9 Vgl. Athanasius, Epistola de decretis Nicenae synodi 4, in: PG 25, 429 C (= Athanasius Werke II,1, 3,32f). 10 Vgl. Athanasius, Epistola de synodis in Arimini et Seleuciae 27, 29 und 31 in: PG 26, 736 A; 744 A und 748 C (= Athanasius Werke II,7, 254,7–12; 257,28f und 259,21). 11 Vgl. Hilarius von Poitiers, Ad Constantium Augustum II, 5, in: PL 10, 567 B (= CSEL 65, 201,9). 12 Vgl. Hilarius von Poitiers, Ad Constantium Augustum II, 4, in: PL 10, 566 B (= CSEL 65, 200,1f). 13 Hilarius von Poitiers, Ad Constantium Augustum II, 4, in: PL 10, 566 B/C (= CSEL 65, 199,18 –200,7).

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

Experientia docet.

Hilarius ad Constantium Augustum lib. pag. 291.

258

Nr. 7: Gliczner, Societas et symbola (1565)

prope iam nemo Christi est. Incerto enim doctrinarum vento vagamur, et aut dum docemus, perturbamus, aut dum docemur, erramus. Et pag. 292.: „Annuas atque menstruas de Deo fides decernimus, decretis paenitemus, paenitentes defendimus, defensos anathematisamus: aut in nostris aliena, aut in alienis nostra damnamus, et mordentes inuicem iam absumpti sumus abinuicem. Fides deinde quaeritur, quasi fides nulla sit, fides scribenda est, quasi in corde non sit. Regenerati per fidem, nunc ad fidem docemur, quasi regeneratio illa sine fide sit. Christum post baptisma discimus, quasi baptisma esse aliquid possit sine Christi fide. Emendamus, quasi in Spiritum Sanctum pecasse sit venia. Sed impietatis ipsius hinc vel praesens causa perpetua est, quod fidem apostolicam septuplo proferentes, ipsi tum fidem euangelicam nolumus confiteri, dum impietates nostras nobis in populis multiloquijs defendimus, et magniloquentiae vanitate aures simplicium verbis fallentibus illudimus, dum euitamus de Domino Christo ea credere, quae de se docuit credenda, et per spetiosum pacis nomen in vnitatem perfidiae [A 4v:] subripimus, et sub reijciendis nouitatibus rursum ipsi nouis ad Deum vocibus rebellamus, et sub scripturarum vocabulo non scripta mentimur, vagi, prodigi, impij, dum et manentia demutamus, et accepta perdimus, et irreligiosa praesumimus.“14 Athanasius in epistola ad episcopos in Aphrica pag. 520.

Experientia rerum magistra docet praecipue anno 1564. die sancti Martini.16

ARIANI in suis caelebrandis synodis ociosi et vani semper fuere, illudque eis prorsus contingebat, quod Iudeis. „Vt enim Iudei quemadmodum“, inquit Athanasius verbis prophetae, „‚derelicto vnico fonte viuentis aquae, effoderunt sibi cysternas contritas, quae aquam continere non poterant‘, ita quoque Ariani, oppugnantes aecumenicam synodum, effoderunt sibi synodos complures, omnesque illae apud illos vt ‚manipulus sine viribus‘ euanuerunt.“15 TRIDEITAE hunc finem et effectum in suis sorciuntur synodis, vt paleae dissipantur, simulatqui enim veram animum induerunt subruere ecclesiam, licet saepius coeant, nihil tamen proficiunt iuxta illud: „Vae vobis, filij desertores!“, haec dicit Dominus, „Fecistis concilium, sed non per me.“17

14

Hilarius von Poitiers, Ad Constantium Augustum II, 5 und 6, in: PL 10, 567 B– 568 A (= CSEL 65, 201,9 –202,5). 15 Das Zitat ist eine nicht ganz wörtliche Übersetzung aus dem griechischen Original. Vgl. Athanasius, Epistola ad Afros episcopos 3, in: PG 26, 1033 A/B (= Athanasius Werke II,8, 326,5– 9). Athanasius zitiert Jer 2,13 und Hos 8,7. 16 Worauf Gliczner mit dieser Bemerkung anspielt, lässt sich nicht mehr klären. Nachrichten über eine Synode oder ein Treffen der Antitrinitarier am St. Martinstag (11. November) 1564 sind nicht erhalten. Bekannt ist lediglich, dass am 2. November 1564 die Geltung der am 7. August 1564 verabschiedeten Parczówer Edikte auf die Antitrinitarier beschränkt worden sind: Das eine Edikt befahl den ausländischen „Häretikern“ Polen zu verlassen, das andere verbot die Kontakte zu den „Häretikern“. Vgl. Sipayááo, Akta 2, 175, Anm. 2 und 3. Möglicherweise waren daraufhin Antitrinitarier zusammengekommen, um über die Lage zu beraten. 17 Jes 30,1.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

25

Nr. 7: Gliczner, Societas et symbola (1565)

259

ECCLESIA. Haec cum ductu ac impulsu Spiritus Sancti confluit, non in cassum laborat: aut de haeresibus tropheum erigit, aut vera diuinitus collata retinet, nec tempore, nec impietate, nec procellis hostium in eo remoratur. 5

10

15

20

[B 1r:] ARIANI voces, quas asserendae euincendaeque veritatis ergo ecclesia vera vsurpat, e vera eliminabant confessione, vt sunt „essentia“, „homousion“, „persona“, causam praetendentes, quod in Dei minime reperiantur verbo sintque scandalosa et ad intelligendum obscura.18 Licet ipsi varijs, in scriptura non contentis obscurioribusque pro sua libidine vtebantur.

Athanasius de syn: Arimini et Seleuciae epist. pag. 495. 496. Et in oratione secunda contra Aria: pag. 142. Socrates in hystoria ecclesiastica lib. 2. cap. 37. pag 318. The. in ec. hy. lib. 2. cap. 18. pag. 439. Atha. in decre: Ni: syno. pag. 368.

TRIDEITAE idem faciunt, catholica omnia vocabula plenis buccis explodunt ac exterminant, vt sunt „Trinitas“, „essentia“, „persona“,23 eadem de causa, sed non sine praetextu tergiversationis, ne ex his de veritate conuincantur; vtuntur tamen ipsi Ariana libidine quibusdam uocibus spurijs, quibus more patris sui diuinitatem Filij traducunt ac conspuunt.

Vide tabulas chartulas, in quibus fundamenta depinxerunt,19 Turrim Babel,20 replicas Polonicas,21 Epistolam ad Caluinum22 et alias nenias etc.

ECCLESIA. Iuxta praeceptum Christi dicentis: „Quod dico in tenebris, vos dicite in luce“,24 assumit voces quasdam, quibus vberius necessarios articulos enodat ac dilucidat duabus de causis. Primo propter fideles erudiendos confirmandosque. Secundo propter fraudes haereticorum disturbandas.25 Has vero voces non ex litera, quae occidit, sed ex Spiritu, qui viuificat, depromit. Quod vero aduersarij eas huius causa exsibilant, quod scandalum pariant sintque ਙȖȡĮijĮ obscuraeque, verbis Athanasij respondet: „Dicite, quaeso, qui nam sunt, 18

Vgl. Athanasius, Epistola de synodis in Arimini et Seleuciae 30 und 33, in: PG 26, 748 B/C und 752 A (= Athanasius Werke II,7, 259,12–20 und 260,31f); Socrates, Historia ecclesiastica II, 37, in: PG 67, 305 C–308 A (= GCS Neue Folge 1, 155,3– 9); Theodoret, Historia ecclesiastica II, 15 bzw. 18, in: PG 82, 1041 B/C (= GCS Neue Folge 5, 138,10–13); Athanasius, Epistola de decretis Nicenae synodi 21, in: PG 25, 453 A (= Athanasius Werke II,1, 17,29–31). 19 Vgl. o. 256, Anm. 6. 20 Gemeint ist die im lateinischen Original nicht mehr erhaltene Schrift Paweás „Turris Babel“. Vgl. zur erhaltenen polnischen Übersetzung dieser Schrift o. 251, bes, Anm. 7. 21 Gemeint ist der 1564 erschienene Sammelband Paweás „O roĪnicach teraĨniejszych“. 22 Gliczner meint wahrscheinlich die am 20. Juli 1563 verfasste „Epistola Gregorii Pauli monitoria ad Tigurinos ministros et Calvinum.“ Die polnische Forschung hält diese „Epistola“ für identisch mit dem von Wotschke veröffentlichten Schreiben Paweás an die Zürcher. Vgl. Górski, Paweá, 117, bes. Anm. 2; Wotschke, Der Briefwechsel, 197–202, Nr. 297. Ein lateinischer Druck mit dem Titel „Epistola ad Calvinum“ ist allerdings nicht (mehr) bekannt. 23 Vgl. exemplarisch Paweá, O roĪnicach teraĨniejszych, 79 – 83. 24 Mt 10,27. 25 Vgl. Ps.-Athanasius, Disputatio cum Ario coram probo judice bzw. Vigilius Tapsensis, Contra Arianos dialogus I, 11, in: PL 62, 162 C.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

Mar. 10. Atha. in dispu. cum Ario iudice Probo pa. 39. Thomo 4.

260 Athana: de syno: Arimini et Seleuciae epi. pag. 498.

pag. 501.

Nr. 7: Gliczner, Societas et symbola (1565)

quos [B 1v:] causificamini scandalizari et ob eam rem conturbari, certe neminem eorum, qui pie de Christo sentiunt, allegare poteritis, ipsi enim ea verba defendunt ac asserunt. Quod si Ariani Trideitae „sunt, quibus offensio ista nascitur, quid miri, si indignantibus his, qui ipsorum haeresin tollunt? Quibus verba non scandalum, sed dolorem adferunt, quoniam in illis tropheum de ipsorum haeresi statuitur. Desinite igitur istiusmodi causificationibus contra patres grunnire, alioqui restat, vt etiam cruci Domini obmurmuretis, quoniam ea ,Iudaeis scandalum est, gentibus vero stultitia‘, vt dixit apostolus. Caeterum quemadmodum crux mala non est, nobis enim credentibus ,Christus est Dei virtus et Dei sapientia‘, etiamsi Iudaei insaniant, ita quoque patrum verba mala non sunt, sed vtilia ijs, qui ea legitime perlegunt, vimque in se continent omnis haeresis extinguendae, etiamsi Ariani“ Trideitae „subinde rumpantur.“26 Haec Athanasius contra causam scandali. Quod vero dicunt ea non reperiri in scriptura, idem Athanasius respondet: „Nihil id refert, si quis voces in scriptura non repertas vsurpet, quam diu pias sententias complectitur. Contra haereticus, tametsi voces suas e sacris literis mutuetur, nihilominus, suspectus animoque corruptus, audiet a Spiritu Sancto: ,Quare tu enarras iustificationes meas et assumis testamentum meum per os tuum‘, ita quoque diabolo e scripturis loquenti os a Domino obturatum est. Contra beatus Paulus, etsi ex alienis literis loquatur: ,Cretenses semper mendaces‘, et illud: ‚Ipsius et genus sumus‘, et illud: ‚Corrumpunt mores bonos colloquia praua‘, tamen sanctus quum sit, [B 2r:] pium animum gerit et, Christi mentem tenens, magister gentium est fide et veritate, et quae loquitur, cum pietate loquitur.“27 „,Sed‘, inquiunt, ,obscura est istiusmodi vocum significatio‘, nam id cauillantur et, quia non assequantur vocabuli interpretationem, ideo sese abdicare has dictiones. Id autem si vere dicerent, non debebant dicere: ,Has voces reijcimus‘, sed: ‚Cupimus earum interpretationem a peritis condiscere.‘ Alioqui deberent, quaecunque in sacris literis non intelligerent, reijcere et criminari eorum scriptores, sed ea maxime haereticorum et minime Christianorum audacia est. Quae enim non intelligimus in scripturis, non abdicamus, sed requirimus ab illis, quibus Dominus reuelauerit, et ab eis discere cupimus.“28

26 Übersetzung aus dem griechischen Original. Vgl. Athanasius, Epistola de synodis in Arimini et Seleuciae 34, in: PG 26, 752 C–753 A (= Athanasius Werke II,7, 261,19 –29). Athanasius zitiert I Kor 1,23f. 27 Übersetzung aus dem griechischen Original. Vgl. Athanasius, Epistola de synodis in Arimini et Seleuciae 39, in: PG 26, 761 B/C (= Athanasius Werke II,7, 265,13–21). Athanasius zitiert Ps 50,16; Tit 1,12; Act 17,28; I Kor 15,33. 28 Übersetzung aus dem griechischen Original. Vgl. Athanasius, Epistola de synodis in Arimini et Seleuciae 40, in: PG 26, 764 A/B (= Athanasius Werke II,7, 266,5 –12).

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

25

30

Nr. 7: Gliczner, Societas et symbola (1565)

5

10

15

261

ARIANI, blasphemias promouentes suas, perperam scripturis vtebantur.29 Fidem conscribebant stylo Antichristi,30 vt Hilarij, verbis vtar, elaboratam non quae sensu, sed quae verbis duntaxat cum catholica esset conformis sententia. Huius artis exemplum est impostura illa Arij, interrogatus enim tunc cum in ecclesiae communionem recipi rogasset, ab imperatore Constantino, an Niceae determinationibus acquiesceret, ille vt et iuramento subscriberet, dogma suum in charta scripserat scriptumque sub ala gestabat atque ita iuramento affirmabat se consentire, quemadmodum scripserat.31

Hilarius cont: Aux: Aria: pag. 297. Athana: in oratio: prima contra Arium pag. 118. Ruf: in hi: eccle: li. 1. cap. 11. pag. 240. Socrat: in eccl: hist: li. I. ca. 38 pag. 293.

TRIDEITAE fidem ex scripturis callide consarcinatam ac consutam obtendunt incautis, vt ex [B 2v:] verbis nudis facilius imponere quaeant se nihil a fide alieni serere catholica. Habent tamen alias sub auxilis suis chartulas Gentilicias,32 ex quibus simplices metiuntur scripturas.

Experientia rerum magistra docet.

ECCLESIA. Candida est, quod corde credit, hoc idem profitetur ore33 omnia illa, quae Christus docere praecepit,34 nihil a determinationibus maiorum discrepans. ARIANI vnam substantiam Trinitatis sacrosanctae abnegabant.35 TRIDEITAE ab eo minime immunes sunt scelere.36

20

ECCLESIA. Cum patribus in concilio Sardicensi congregatis, sciens absque omni dubio, sacram hanc vocem „ego et Pater vnum sumus“37 significare substantiae vnitatem, quae sit vna Patris, vna Filij,38 intrepide docet Trinitatis sacrosanctae esse vnam substantiam. Maledictumque cum Augustino eum pronunciat, qui

29 Vgl. Athanasius, Oratio prima contra Arianos 1, in: PG 26, 13 A (= Athanasius Werke I,1,2, 110,7.8.10): „(...) IJ૵Ȟ Įੂȡ੼ıİȦȞ ਲ ਥıȤ੺IJȘ, (...) ਲ ਝȡİȚĮȞ੽ țĮȜȠȣμ੼ȞȘ, (...) ਫ਼ʌȠțȡ઀ȞİIJĮȚ ʌİȡȚȕĮȜȜȠμ੼ȞȘ IJ੹Ȣ IJ૵Ȟ īȡĮij૵Ȟ Ȝ੼ȟİȚȢ (...)“ 30 Vgl. Hilarius von Poitiers, Contra Arianos vel Auxentium 7, in: PL 10, 614 B. 31 Vgl. Rufin, Historia ecclesiastica I, 11, in: PL 21, 483 B (= GCS Neue Folge 6,2, 977,15 –17); Socrates, Historia ecclesiastica I, 38, in: PG 67, 176 C (= GCS Neue Folge 1, 88,15– 89,3). 32 Vgl. o. 256, Anm. 6. 33 Vgl. Röm 10,9f. 34 Vgl. Mt 28,20. 35 Vgl. exemplarisch Ps.-Athanasius, Disputatio cum Ario bzw. Vigilius Tapsensis, Contra Arianos dialogus I, 8 und II, 2, in: PL 62, 160 C und 167 C. 36 Vgl. unsere Ausgabe Nr. 3: Gentile, Confessio. Adnotationes. Protheses (um 1561), 112,24 – 113,2; 126,2f. 37 Joh 10,30. 38 Vgl. Theodoret, Historia ecclesiastica II, 6 bzw. 8, in: PG 82, 1016 A (= GCS Neue Folge 5, 116,14 –17).

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

Rom. 10. Matth. ult. Atha. in di. cum Ario iudi. prob. Genti. sparsim in confess. et protesibus.

Theo. hyst. Eccle: lib: 2. ca. 8. pa. 453. Ioan. ca. 10.

262

Nr. 7: Gliczner, Societas et symbola (1565)

Proclus epis. Con: in epist. ad Armenios.

Patris et Filij Sanctique Spiritus vnam sempiternam substantiam non profitetur.39

Atha: in dispu: cum Ari: iudice probo.

ARIANI Trinitatem substantijs diuidebant. Vnde illa Arij verba: „Si tres sunt, necessario sunt tres substantiae.“40

Genti: in confes: et prothesib:

TRIDEITAE idem ad rauim vsque.41

Cyrill: lib. I. dialo: de Trin: pag. 74.

Athanasius in sermone de sanctissima Deipara pag. 630.

ECCLESIA. Damnat cum Nicenis patribus omnes huiusmodi, [B 3r:] qui Trinitatem substantijs diuiderent.42 Fidem vero in eo verbis Athanasij in hunc profitetur modum: „Credimus in Patrem et Filium et Spiritum Sanctum, Trinitatem scilicet personarum indissolubilem inter se distinctionem et vnitatem inconfusam possidentem. Non enim secundum interualla locorum distinctionem trium sanctarum personarum constituimus aut confusaneam vnitatem, sed inexemptibilem distinctionem et inconfusam vnitionem, cui nomen est Deus, secundum vnam singularitatem substantiae. Siquidem vnum Deum in ternione personarum confitemur, Deum“, inquam, „nullo principio inchoatum aut tempore circumscriptum, singulis tamen personis proprietatem attribuentes: In Patre naturam ingeniti, in Filio geniti, in Spiritu Sancto procedentis; nullo principio inchoatum aut tempore circumscriptum Filium praedicantes, nullo principio inchoatum aut tempore circumscriptum Spiritum Sanctum confitentes; non tamen vt prior sit Pater, posterior Filius et Spiritus Sanctus, sed quod simul et pariter sint Pater, Filius et Spiritus Sanctus secundum vnam et nunquam inchoatam extemporalemque et supersubstantialem vnitatem naturae. Venerantes vnum Deum in tribus proprietatibus, credentes vereque glorificantes, non vt alium Deum prius existentem Patrem, et alium Deum Filium postea super inductum, et alium Deum Spiritum Sanctum post modum excogitatum secundum blasphemias haereticorum. Sed vnum Deum in tribus subsistentijs praedicantes, in quibus vna sit substantia, vis et efficatia, et quaecunque huius generis circa substantiam conside=[B 3v:]rari possunt et diuinitus in sacris literis et hymnis praedicantur.“43

39

Vgl. Ps.-Augustinus, Sermo CCXXXIV, 7, in: PL 39, 2179. Vgl. dazu auch Proclus, Epistola ad Armenios XIII, in: PG 65, 869 A/B. 40 Das Zitat ist eine nicht ganz wörtliche Wiedergabe von Ps.-Athanasius, Disputatio cum Ario bzw. Vigilius Tapsensis, Contra Arianos dialogus I, 15, in: PL 62, 165 B. Vgl. auch Vigilius Tapsensis, Contra Arianos, Sabellianos etc. dialogus II, 25, in: PL 62, 195 D. 41 Vgl. unsere Ausgabe Nr. 3: Gentile, Confessio. Adnotationes. Protheses (um 1561), 107,27– 31; 125,20 –126,7. 42 Vgl. Cyrill von Alexandrien, De Trinitate dialogi I, in: PG 75, 665 D– 668 A (= SC 231, 140,8–142,21). 43 Das Zitat ist eine nicht ganz wörtliche Übersetzung aus dem griechischen Original. Vgl. Ps.Athanasius, Sermo in annuntiationem Deiparae 2, in: PG 28, 917 B– 920 B.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

25

Nr. 7: Gliczner, Societas et symbola (1565)

5

10

15

20

25

263

ARIANI Patrem et Filium Sanctumque Spiritum vnum Deum et trinum esse pernegabant, vnde illa virulenta Arij in Athanasium coram probo iudice insultatio: „Velim, optime iudex, (si tamen possibile sit) deprehendere nouum istum artis suae magistrum, solutis praestigiorum fraudibus, conuenientium oculos illudentem. Vt enim trium deorum confessionis periculum euadat, subito eos, vti tres vnus appareat, incomprehensibili phantasmate conflat, dicens: ‚Sed hi tres vnus Deus.‘ Rursus nescio qua coagulatione permistos et counitos in vnum Deum redegerat, iterum eos separatos triformes ostendit, dicens: ‚Et hic vnus Deus Trinitas est.‘“44 TRIDEITAE, mentem Arij mutuantes, hoc idem inficiari, insectari, irridere ac conspuere effrontes non desistunt.45 ECCLESIA. Hac forma loquendi „vnus Deus in essentia et trinus in personis“ nihil aliud intelligit atque Patrem, Filium Sanctumque Spiritum esse vnius naturae diuinae, tres vero personas, hoc est, vt Hilarius loquitur: „Non persona Deum vnum, sed natura, quia nihil in se dissimile habent natus, generans et procedens.“46

Athana: in dispu: cum Ario iudice probo.

Vide char: in quib: fundamen: somniarunt Genti: in prothesib. et alia.

Hilarius de Syno. aduersus Aria: pag. 327.

[B 4r:] ARIANI, cum patres consubstantialem Patri Filium esse contendebant, cauillabantur eos struere tria: primo substantiam quandam praesubiectam duosque in ea enatos, quos consubstantiales dicimus.47

Atha: pag. 509. de Syno: Ari: et Seleuciae epistola.

TRIDEITAE eadem calumnia pios onerant, quaternitatem obijcientes, cum audiunt Deum vnum in essentia Patrem, Filium Sanctumque Spiritum confiteri.48

Vide tabulas, Turrim Babel et blasphe: Gentilis.

ECCLESIA. Vnum Deum in essentia Patrem, Filium et Sanctum Spiritum praedicans, cum Athanasio tres reuera, vnam formam vel substantiam habentes intelligit,

44 Ps.-Athanasius, Disputatio cum Ario bzw. Vigilius Tapsensis, Contra Arianos, Sabellianos etc. dialogus II, 51, in: PL 62, 223 A/B. 45 Gliczner meint offenbar die entsprechenden Angriffe Gentiles gegen Calvin und Genfer Pfarrer. Vgl. unsere Ausgabe Nr. 3: Gentile, Confessio. Adnotationes. Protheses (um 1561), 107,32– 108,1; 111,18 –112,1; 112,15–19 et passim. 46 Vgl. Hilarius von Poitiers, De synodis 69, in: PL 10, 526 C: „Non persona Deus unus est, sed natura: quia nihil in se diversum ac dissimile habeat natus et generans.“ 47 Vgl. Athanasius, Epistola de synodis in Arimini et Seleuciae 51, in: PG 26, 784 B/C (= Athanasius Werke II,7, 274,35 –275,2). 48 Vgl. Paweá, O roĪnicach teraĨniejszych, 86; unsere Ausgabe Nr. 3: Gentile, Confessio. Adnotationes. Protheses (um 1561), 108,2–4.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

Athanasi: contra Sabellij gregales 95. pag.

264

Nr. 7: Gliczner, Societas et symbola (1565)

quae quidem incipit a Patre, sed in Filio resplendet, apparet autem et demonstratur in Spiritu Sancto.49 Hilari: contra Auxen: et Ari: pa. 297.

Vide tabu: de Trini:

Hilari: de Trin: lib. 7. pag. 129.

Hilarius Trin: lib. 8. pa. 151.

Vide passim in chartulis.

Psal. 32. Gene: 2. Ioan. 16. I. Petr. 4. Athana: ad Serapionem pag. 683.

ARIANI, vt eminentiam Patris assererent, solenne habebant vnitatem et veritatem Dei Patri tribuere, veritatem tantummodo Filij Christo, atque ideo vnum Deum Patrem vocitabant, Christum non item.50

5

TRIDEITAE idem velis remisque contendunt. ECCLESIA. Hilarij verbis: „Apostolica fides siue Patrem praedicabit, praedicabit Deum vnum, siue Filium confitebitur, confitebitur Deum vnum, quia eadem atque indissimilis Dei natura sit [B 4v:] in vtroque, quod dum et Pater Deus et Filius Deus est, et vnum sit naturae nomen vtriusque, vnum vtrunque significat.“51 ARIANI, qui et Eusebiani dicebantur, eminentiam et prerogatiuam Patris ociose tutantes, solum Patrem creatorem fingebant, per particulas „a quo“, „per quem“, „in quo“ operationes separatas statuentes.52

10

15

TRIDEITAE idem omnino garriunt, particulis hisce ad pernitiem Filij vtentes.53 ECCLESIA. Ex verbis: „Verbo Domini caeli firmati sunt et spiritu oris eius omnis ornatus eorum“,54 et: „Faciamus hominem.“,55 et: „Pater meus operatur et ego operor“,56 et: „Omnia, quae Patris sunt, mea sunt“,57 et cum Petro Christum fidelem creatorem58 esse tenet, et cum Athanasio fusius hoc ipsum eloquitur: „Trinitas sancta et perfecta in Patre et Filio et Spiritu Sancto rationem deitatis accipit, nihil alienum aut superinductum possidet, neque ex creatore aut 49

Vgl. Ps.-Athanasius, Contra Sabellianos 12, in: PG 28, 116 C. Vgl. Hilarius von Poitiers, Contra Arianos vel Auxentium 8, in: PL 10, 614 C–615 A. 51 Hilarius von Poitiers, De Trinitate VII, 32, in: PL 10, 227 A/B (= CChr.SL 62, 299,15 – 300,20). 52 Vgl. Hilarius von Poitiers, De Trinitate VIII, 38, in: PL 10, 264 C–266 A (= CChr.SL 62A, 350,1–352,37). 53 Vgl. unsere Ausgabe Nr. 3: Gentile, Confessio. Adnotationes. Protheses (um 1561), 108,4 – 9; 113,1f; 114,25f et passim. 54 Ps 32,6 (Vg). 55 Gen 1,26. 56 Joh 5,17. 57 Joh 16,15. 58 Vgl. I Petr 4,19. 50

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

20

Nr. 7: Gliczner, Societas et symbola (1565)

5

10

15

20

25

265

creatura consistit, sed tota est ex creatore et conditore rerum, sibi similis et natura indiuisibilis, vnaquea eius operatio.“59 Quod vero particulas hasce concernit, Hilarij verbis explicat: „Anne possit separabilis a se natura et spiritus intelligi, ex quo et per quem omnia? Omnia enim per Filium ex nihilo substiterunt, et ad Deum ‚ex quo omnia‘, ad Christum vero ‚per quem omnia‘ apostolus retulerit. Et non inuenio, [C 1r:] quid differat, cum per vtrunque opus sit virtutis eiusdem. Si enim ad vniuersitatis substantiam proprium ac sufficiens creaturis est, quod ex Deo sunt, quid habuit necessitatis memorare, quod quae ex Deo sunt, per Christum sint, nisi quod vnum idemque est per Christum esse et ex Deo esse? Sed quemadmodum Dominum et Deum vtrique eorum, vt mutuum esset, asscriptum est, ita ‚ex quo‘ et ‚per quem‘ relatum ad vtrunque est et ad demonstrationem vnitatis vtriusque, nec ad intelligentiam singularis.“60 ARIANI, cum inficiarentur in Trinitate vnitatem substantiae, quam Alexander Caesarien: Episcopus tunc temporis asserebat,61 in haec delapsi sunt absurda. Primo separarunt Trinitatem essentijs. Secundo Patrem vnum Deum tantummodo comenti sunt, repudiato Filio. Tertio, quod subsequebatur facile, Filium non esse genitum ex substantia Patris, alioqui et vnitate et aequalitate Patri par esset, sed non ex entibus, per communicationem tamen et verum et plenum Deum. TRIDEITAE velint nolint isdem absurditatibus inuoluuntur. Cum Trinitatem etiam essentijs diuidant, Patrem solum vnum Deum, hoc est vnam naturam diuinam tenere (hoc enim est, vnum Deum esse) tradant, repulso Filio, in hanc Arianicam consequentiam delabuntur Filium Verbum non esse vere et naturaliter genitum ex Patris substantia, neque esseb generatione naturae vnius, quae in Patre incipit, [C 1v:] Deum verum et plenum, sed communicatione et participatione.62

a b

Korrigiert aus „una quae“. Korrigiert aus „non esse que“.

59

Übersetzung aus dem griechischen Original. Vgl. Athanasius, Epistolae ad Serapionem I, 28, in: PG 26, 596 A (= Athanasius Werke I,1,4, 520,5 – 9). 60 Hilarius von Poitiers, De Trinitate VIII, 38, in: PL 10, 265 A/B (= CChr.SL 62A, 351,6 –18). 61 Vgl. Socrates, Historia ecclesiastica II, 6, in: PG 67, 192 B (= GCS Neue Folge 1, 96,3 – 5). Die Angabe Gliczners, dass Alexander Bischof von Caesarea gewesen sei, weicht von seiner Vorlage ab. Socrates berichtet von Alexander, Bischof von Konstantinopel. 62 Vgl. unsere Ausgabe Nr. 3: Gentile, Confessio. Adnotationes. Protheses (um 1561), 112,20 – 113,2; Paweá, O roĪnicach teraĨniejszych, 88. Die Behauptung Gliczners, die Tritheisten würden die Zeugung des Sohnes aus der Substanz des Vaters ablehnen, ist nicht korrekt: Sie bestritten die personale Zeugung, nicht aber die substantielle.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

Hilarius de Trinitate lib. 8 pag. 151.

Socrates in hystoria ecclesia: lib. 2 cap. 6. pag. 263.

Vide confessio. Gentilis, Tabulas, replicas Polonicas, Turrim Babel.

266

Hic murus aheneus esto.63

Vide epist: Arij ad Eusebium Soc: lib. 6. in epist: Ate: Gentilis prothesib: 21.23.24. Annotationes in symbo: Atha: Confessio: de Patre.

Colossen: cap. I.

Athana: in episto: de Syno: Arimini et Seleuciae pa. 495. et in alijs locis.

Nr. 7: Gliczner, Societas et symbola (1565)

ECCLESIA. Haec probe generationem Filij profitetur, cum non ignorat talem a Patre, qualis ipse sit natura, genitum esse. Est autem Pater vnus Deus, talis igitur ab eo est genitus Filius, vt pote Deus vnus ab vno Deo atque ita ab hac vnitate, qua, qualis sit natura Pater, describitur, veram quoque eius, nempe Filij generationem tenet. Hunc, quae non per communicationem et participationem, sed per generationem, quae proprietatem naturae respicit, et verum et plenum Deum.

5

ARIANI Filium creaturam impie debachati sunt.64 TRIDEITAE velint nolint idem. Hunc enim distinctum a Patre, qui tantum supremus Deus sit, ordine et gradu. Item dependentem a Patre, circumscriptum insimulant.65 Quae omnia creaturis solummodo competunt, quae ordine et gradu distinctae, circumscriptae sunt, a Deoque dependent. Quid igitur est dicere Filium Dei esse creaturam, si hoc non est?

10

ECCLESIA. Iuxta Pauli dictum, quo dicit plenitudinem Dei-[C 2r:]tatis in Christo manere,66 cum Ioanne verum Deum profitetur.67 Non distinctum ordine et gradu, neque dependentem neque circumscriptum, sed, vt inquit Paulus, qui sit supra omnia Deus plenus, benedictus.68 Nefas enim est ea Filio affingere creatori, quae creaturarum sunt.

15

ARIANI, qui et Eusebiani dicebantur, Filium Dei Deum ex Deo, lumen de lumine etsi confessi sunt saepius, tamen assuere de suo non veriti sunt ea, cum eum et ministrum, et subiectum Patri,69 et item dependentem clamabant.

63

Horaz, Epistolae I, 1, 60. Es ist nicht ganz klar, auf welchen Brief sich die Angabe Gliczners in der Marginalie bezieht. Im sechsten Buch der Kirchengeschichte des Socrates kommt ein Brief des Arius an Eusebius, wie dies vermerkt wird, nicht vor. Möglicherweise hat Gliczner den Brief Alexanders von Alexandrien aus dem sechsten Kapitel des ersten Buchs vor Augen, in dem die arianische Auffassung des Sohnes als eines geschaffenen Wesens beschrieben wird. Vgl. Socrates, Historia ecclesiastica I, 6, in: PG 67, 45 B (= GCS Neue Folge 1, 8,1). Sollte dies der Fall sein, so wäre die Abkürzung „Ate:“ in der Marginalie in „Ale:“ zu korrigieren. Freilich kann auch hier von einem Brief des Arius an Eusebius keine Rede sein: Alexander von Alexandrien beschreibt vielmehr die theologische Position der arianischen Partei. 65 Vgl. unsere Ausgabe Nr. 3: Gentile, Confessio. Adnotationes. Protheses (um 1561), 109,33 – 110,11; 112,2–7; 126,5 –7.11–17. 66 Vgl. Kol 1,19 und 2,9. 67 Vgl. Joh 1,1. 68 Vgl. Röm 9,5. 69 Vgl. Athanasius, Epistola de synodis in Arimini et Seleuciae 30, in: PG 26, 745 C–748 C (= Athanasius Werke II,7, 258,21–259,20). 64

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

20

Nr. 7: Gliczner, Societas et symbola (1565)

5

10

15

267

TRIDEITAE honorifice quidem et Deum ex Deo, lumen de lumine, Deum verum de Deo vero, perfectum de perfecto, consubstantialem Patri voce efferunt,70 cum tamen eum et subiectum et dependentem, circumscriptum, ordine et gradu distinctum addant,71 dicant vno verbo, an hoc est Filium consubstantialem esse Patri? An hoc est Deum de Deo et lumen de lumine esse? Praestigiae sunt, quibus simplicium illudunt oculos. ECCLESIA verbis Hilarij. [C 2v:] „Christus ex Deo Deus hoc totum est ipse, quod Deus est.“72 „Omnis vero corporaliter plenitudo diuinitatis in Christo est.“73 Quare quod Deus ex Deo est Christus, Deus totum est.74 Etsi non est vnus Deus ex vno, dicant, cuius Dei plenitudinem deitatis habere eum credant?75

Vide confessio: Valen: Genti: prothe: et alia nugamenta.

Hilari: de Trin: li. 8. pag. 157. Idem li: 6. pag. 89.

ARIANI Trinitatem non esse eiusdem ordinis, sed sub descensum quendam in ea excogitabant.76

Epi: lib. 2. pag. 243. Ath. de sy: Arimi: pa: 489.494.

TRIDEITAE idem omnino suis distinctionibus, ordinis, dependentiae et gradus ratione.77

Gentil: in confes: et prothesib.

ECCLESIA. Nullos gradus, subdescensus nullos. Quia in Trinitate nihil prius, nihil posterius, nihil maius nec minus,78 iuxta illud: „Ego et Pater vnum sumus.“79

Vide Sym: Athanasij.

ARIANI fingebant sepius veteres patres suae astipulari sententiae.80

Socrates pa: 287.

70

Vgl. unsere Ausgabe Nr. 3: Gentile, Confessio. Adnotationes. Protheses (um 1561), 108,6 – 8. Vgl. unsere Ausgabe Nr. 3: Gentile, Confessio. Adnotationes. Protheses (um 1561), 126,5 – 7.11–17. 72 Hilarius von Poitiers, De Trinitate VIII, 53, in: PL 10, 276 B (= CChr.SL 62A, 366,19). 73 Hilarius von Poitiers, De Trinitate VIII, 53, in: PL 10, 276 C (= CChr.SL 62A, 367,24f). 74 Vgl. Hilarius von Poitiers, De Trinitate VI, 12, in: PL 10, 166 C (= CChr.SL 62, 209,30): „(...) quod Deus est, Deus totum est.“ 75 Vgl. Hilarius von Poitiers, De Trinitate VIII, 54, in: PL 10, 276 C–277 A (= CChr.SL 62A, 367,1– 4). 76 Vgl. Athanasius, Epistola de synodis in Arimini et Seleuciae 26 und 28, in: PG 26, 729 B/C und 741 B/C (= Athanasius Werke II,7, 252,22–26 und 257,10–15). Der erste Verweis in der Marge konnte nicht verifiziert werden. 77 Vgl. unsere Ausgabe Nr. 3: Gentile, Confessio. Adnotationes. Protheses (um 1561), 109,33 – 110,11; 126,5 –7.11–17. 78 Vgl. Athanasianum, in: BSLK, 29,24f. 79 Joh 10,30. 80 Dass die Vertreter der arianischen Partei, wie sie Socrates in dem von Gliczner hier in den Blick genommenen zweiten Buch der Kirchengeschichte beschreibt, mit den frühen Vätern argumentiert hätten, lässt sich nicht verifizieren. 71

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

268 Gen: in praefatione confessionis. Vide Tabulas et alia scripta illorum polonica.

Nr. 7: Gliczner, Societas et symbola (1565)

TRIDEITAE idem elaborant, sed falso suas blasphemias autoritate veterum et concilij Niceni conuestire.81 ECCLESIA. Absque omni dubio nouit fidem suam cum priscis illis Dei viris, qui Spiritus Domini impulsu hac de re loquuti sunt, conformem esse.

5

[C 3r:] ARIANI, volentes euitare Sabellianismum,82 in deteriorem haeresim prolapsi sunt, contrariam Sabellianismo. Haec nota sunt.

TRIDEITAE hic in Polonia, nolentes incidere in Stancarismum,83 in Arianismum praecipites ruere iuxta illud: „Volentes effugere fumum, inciderunt in ignem.“84

10

ECCLESIA. Omnes a fide vera profugos ac extorres sermone Christi, qui veritas est,85 profligat, ab hostibus arma nunquam mutuat. Quotquot sunt haeretici, simplicitate scripturae a ceruicibus ecclesiae depellit omnes. Atha: epi: ad solitar: uitam agen: pag. 437.438.439. Idem in apolog: 2. pag. 384.385.386. 416.423.431.414.

ARIANI nihil magis studebant, quam vt orthodoxos calumnijs ac illotis criminationibus onerarent ac denigrarent. Quod videre est in illis calumnijs Athanasio obiectis de calice mystico confracto, de frumento furato, Arsenio truncato, et muliere stuprata, et alijs, quibus piorum hominum famae Ariani impuri insidiati sunt.86

15

Experientia docet.

TRIDEITAE nihil prius habent, quam piorum famam enormibus labris arrodere, quo hac arte se veluti omni labe vacuos ostentent aliorumque, quibus adlatrant, doctrinam eleuent.

20

81 82

Vgl. unsere Ausgabe Nr. 3: Gentile, Confessio. Adnotationes. Protheses (um 1561), 107,14 –19. Vgl. zu Sabellius unsere Ausgabe Nr. 1: Gonesius, De Deo et Filio eius (um 1560), 29, Anm.

7. 83

Insbesondere die kleinpolnischen Antitrinitarier, wie etwa Paweá, grenzten sich von Francesco Stancaro ab, der zwar eine etwas eigenwillig formulierte, aber im Wesentlichen traditionelle Trinitätslehre vertrat. So kritisierte beispielsweise Paweá den Ausdruck Stancaros „unus Deus Trinitas“, in dem er eine zum Sabellianismus führende Sophistik erblickte. Vgl. Paweá, O roĪnicach teraĨniejszych, 89. 84 Ein altgriechiches Sprichwort, das auch im späteren Europa geläufig war. Vgl. Stichwort „Rauch“ 1.5, in: Thesaurus proverbiorum medii aevi, Bd. 9, 208f,75 – 88. 85 Vgl. Joh 14,6. 86 Vgl. Athanasius, Historia Arianorum ad monachos 3, in: PG 25, 697 A/B (= Athanasius Werke II,5, 184,12–17); ders., Apologia contra Arianos 8, 9, 11 und 18, in: PG 25, 264 A/B; 264 D– 265 A; 265 D–268 D und 277 B (= Athanasius Werke, Bd. II,3, 94,18 –21; 95,10 –13; 96,3 –97,1 und 100,27–32.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

Nr. 7: Gliczner, Societas et symbola (1565)

5

10

15

269

ECCLESIA. [C 3v:] Mitis est, pacifica est, nemini nocet, quam plurimis prodesse cupit. Charitate aedificat, non cogitat malum, non irritat, nec super iniquitate gaudet, conuiciatur nemini,87 persuasum habens neminem conuiciatorem regnum Dei possidere posse.88

1. Cor 4.

ARIANI, hostes foelices et potentes, praeter caeteros a primordijs religionis christianae ecclesiae nocentissimi, repressi tamen a supremo magistratu, nonnihil quieuere.

Vide histo. eccle: de Ario passim apud Atha: et alios.

TRIDEITAE, strenui ac feroces Dei perduelles, maximas vbique agunt radices. Nisi a magistratu coherceantur, in ecclesia ingentem stragem maximo cum dispendio reipublicae aedituri.

Experientia docet.

ECCLESIA. Haec monet iuxta illa oracula: „Exite de medio illorum, et ne sitis participes delictorum eorum.“89 „Non potestis mensae Christi et mensae daemoniorum participes esse.“90 „Auferte malum de medio vestri“,91 „et societas vestra sit cum Patre et Filio eius, Iesu Christo.“92 AMEN.

87 88 89 90 91 92

Vgl. I Kor 4,12f. Vgl. I Kor 6,9f. Vgl. Apk 18,4. I Kor 10,21. I Kor 5,13. I Joh 1,3.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

Apocaly: cap. 8. 1. Cor. 10. Ioann. cap. 1.





München, Bayerische Staatsbibliothek, Signatur: Polem. 3110 o.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

CONTRA ANTITRINI= tarios negantes, Pa= trem, Filium, & SpiritNJ S. Vnum numero & essentia esse Deum, Libri duo. AVTORE Jacobo Schegkio Schorndorffense.

10

ESAIÆ. VI. Sanctus, Sanctus, Sanctus Dominus Deus Sabaoth, plena est omnis terra gloria eius. TVBINGÆ, Apud Viduam Vlrici Morhardi, Anno M. D. LXVI.

15

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151



© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

Nr. 8: Schegk, Contra antitrinitarios (1566) – Einleitung

273

Einleitung 1. Historische Einleitung

5

10

15

20

25

30

35

Die 1566 in Tübingen erschienene Schrift „Contra antitrinitarios“ des Tübinger Medizin- und Philosophieprofessors Jakob Schegk ist auf Bitten von Christoph von Württemberg und Jakob Andreae, dem damaligen Kanzler der Universität Tübingen, entstanden.1 Laut dem Titel richtete der Autor sie gegen die Antitrinitarier, ohne freilich preiszugeben, um welche Personen es sich dabei handelte. Dies verriet Schegk denn auch an keiner Stelle der Schrift, in der er lediglich zwischen den Meinungen der „adversarii“ und des „adversarius“ differenzierte und damit eine Auseinandersetzung mit den Ansichten mehrerer Personen signalisierte. In der 1568 gedruckten „Antilogia“ lüftete Schegk das Geheimnis seiner antitrinitarischen Gegner aus dem Jahr 1566 insofern ein wenig, als er angab, dass er die Schrift „Contra antitrinitarios“ gegen jene Leute geschrieben habe, die „mit ihrer gottlosen und häretischen Lehre die litauischen Kirchen verdarben.“2 Diese Angabe verweist auf die Auswirkungen der Auseinandersetzungen um die Trinitätslehre, wie sie im Großfürstentum Litauen in den 1560er Jahren ausgetragen wurden und bei denen vor allem die Traktate des Petrus Gonesius eine wichtige Rolle spielten. Bei näherem Hinsehen erweisen sich die meisten der von Schegk dem „adversarius“ zugeschriebenen Standpunkte in der Tat als Aussagen des Gonesius, die sich in seiner Schrift „De Deo et Filio eius“ verifizieren lassen.3 Etwas komplexer gestaltet sich die Identifikation der anderen „adversarii“. Nicht selten scheint Schegk bei seiner Beschreibung der Aussagen dieses im Plural gefassten Gegners die tritheistischen Ansichten als solche gemeint zu haben, die er offensichtlich aus mehreren Quellen schöpfte. Neben der von Schegk vorgenommenen Paraphrase einzelner Passagen aus „De Deo et Filio eius“ des Gonesius4 fallen jedenfalls einige Zitate auf, die wörtlich im Brief des litauischen Fürsten Nikolaus Radziwiáá des Schwarzen an Calvin vom 6. Juli 1564 vorkommen.5 Schegk kennt auch die Position Francesco Lismaninis, der nach seiner Auffassung mit der 1565 gedruckten Schrift „Brevis explicatio“ einen Ausgleich zwischen den Anhängern der traditionellen Trinitätslehre und den Tritheisten erzielen wollte.6 Dem Tübinger Medizin- und Philosophieprofessor lag also mit hoher Wahrscheinlichkeit ein Bündel von tritheistischen (Hand-)Schriften vor, und die Anweisung zu ihrer Widerle1

Vgl. u. Anm. 2 und 282,27f. Vgl. Schegk, Antilogia, 24: „Contra biennium volente et iubente Illustrissimo Principe meo D. Christophoro duce VVirtenbergense (...), scripsi Libros duos contra Antitrinitarios quosdam Lituanicas ecclesias impio et haeretico dogmate peruertentes (...)“ 3 Vgl. u. 291, bes. Anm. 34; 292, bes. Anm. 49; 333, bes. Anm. 137f. 4 Vgl. u., bes. 288f, Anm. 30f. 5 Vgl. u., bes. 336, Anm. 145, und 338, Anm. 149. 6 Vgl. u. 303, bes. Anm. 61. 2

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

274

Nr. 8: Schegk, Contra antitrinitarios (1566) – Einleitung

gung, die von höchsten Instanzen kam, zeugt von einem Ineinander von (universitäts-)politischen und intellektuellen Beweggründen dafür, eine solche Widerlegung im Druck ausgehen zu lassen. (Universitäts-)politisch dürfte die Widerlegung der tritheistischen Gotteslehre nicht zuletzt durch den Tübinger Aufenthalt des Nikolaus Christophorus Radziwiáá, des ältesten Sohns Radziwiáás des Schwarzen, bedingt sein. Im August 1564 vor der Pest aus Straßburg geflohen, wo er seit 1563 studierte, hielt sich Nikolaus Christophorus Radziwiáá bis August 1566 in Tübingen auf.7 Es ist bekannt, dass sein Vater ihm im Herbst 1564 den oben erwähnten Brief an Calvin zusammen mit einem Schreiben an die Zürcher Geistlichen vom 14. September zukommen ließ;8 einige Zeit später erhielt Radziwiáá der Jüngere einen weiteren Brief seines Vater an die Zürcher Geistlichen vom 10. Oktober zusammen mit den frisch gedruckten Polemiken Grzegorz Paweás „O roĪnicach teraĨniejszych“9 und „Na upominanie Kalwina“10 Jan Kazanowkis.11 Der Präzeptor des jungen Radziwiáá, Balthasar von Lehwald, leitete die Briefe Radziwiáás des Schwarzen an die Zürcher weiter mit der Bitte, sie möglichst schnell zu beantworten.12 Wie man an den Zitaten Schegks aus dem Brief Radziwiáás an Calvin ablesen kann, wird Nikolaus Christophorus Radziwiáá bzw. sein Präzeptor das aus Litauen zugeschickte Material zumindest teilweise auch den Tübinger Gelehrten vorgelegt haben; wohl auf diesem Weg landete auf dem Schreibtisch Schegks auch der Traktat des Gonesius „De Deo et Filio eius“. Diese Schriften dürften bei den Verantwortlichen der Tübinger Universität und Christoph von Württemberg, der sich um das Wohlergehen des jungen Radziwiáá persönlich kümmerte,13 Erinnerungen an einen anderen prominenten antitrinitarischen Fall wachgerufen haben: Im Sommer 1557 hatte sich Matteo Gribaldi, der aus Italien stammende Rechtsprofessor und einstige Lehrer des Petrus Gonesius,14 auf Geheiß des Herzogs vor dem akademischen Senat wegen seiner häretischen Ansichten zu verantworten, woraufhin er aus Tübingen floh.15 Während es damals zu keiner breiteren theologischen Auseinandersetzung mit den antitrinitarischen Meinungen kam, wollte man 7 Vgl. Kausler, Briefwechsel zwischen Herzog Christoph und Vergerius, 394, Anm. 1; Wotschke, Der Briefwechsel, 274, Anm. 2. Das Datum der Abreise ist den Angaben von Wotschke entnommen. 8 Vgl. Radziwiáá an die Zürcher Geistlichen, 14. September 1564, in: Wotschke, Der Briefwechsel, 225f, Nr. 328. 9 Dt: Von den Kontroversen der heutigen Zeiten. 10 Dt: Auf die Ermahnung Calvins. 11 Vgl. Wotschke, Der Briefwechsel, 225f, Nr. 328; 226f, Nr. 329. 12 Vgl. die Briefe von Lehwalds an die Zürcher Geistlichen vom 19. Oktober und 8. Dezember 1564, in: Wotschke, Der Briefwechsel, 231, Nr. 330; 232, Nr. 331. 13 Vgl. Vergerio an Christoph von Württemberg, 2. September 1564, in: Kausler, Briefwechsel zwischen Herzog Christoph und Vergerius, 413, bes. Anm. a, Nr. 217. 14 Vgl. unsere Ausgabe Nr. 1: Gonesius, De Deo et Filio eius (um 1560) – Einleitung, 23. 15 Vgl. dazu die Untersuchungsakten in: Rau, Gribaldi, 46 – 60; Daugirdas, Antitrinitarier, 12.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

25

30

Nr. 8: Schegk, Contra antitrinitarios (1566) – Einleitung

5

10

15

20

25

275

diesmal offenbar die tritheistischen Ansichten nicht ohne gründliche Widerlegung lassen. Die Beauftragung Jakob Schegks, eines versierten Philosophen, mit dieser Aufgabe zeugt jedenfalls davon, dass man in Tübingen die Eigenart der antitrinitarischen Argumentation einzuschätzen wusste, die sich insbesondere im Fall des Gonesius durch eine stringente Anwendung der Logik auszeichnete. Bekannt ist auch eine Unterredung, die Jakob Andreae am 15. Juli 1566 in Tübingen mit einem litauischen Präzeptor zum Thema der Heiligen Dreifaltigkeit führte und an der Nikolaus Christophorus Radziwiáá teilnahm.16 Die von Schegk verfasste Schrift fand weniger bei den Antitrinitariern – ihre Reaktionen auf dieses Werk sind bislang nicht bekannt –, wohl aber bei den römisch-katholischen Theologen in Westeuropa eine Nachwirkung. „Contra antitrinitarios“ bildete den Auftakt zu einer Reihe von Schriften und Gegenschriften, die sich der Erörterung der Trinitätslehre widmeten und zu einer trinitarischen Kontroverse zwischen evangelischen und römisch-katholischen Denkern führten. So brandmarkte Gilbert Génébrard, ein Pariser Theologe und Hebraist am Collège Royal, in seinem 1569 in Paris veröffentlichten Werk „De Trinitate“ Schegks Trinitätsauffassung als sabellianisch.17 Als sich dieser mit der 1573 in Tübingen publizierten Gegenschrift „Apologeticus“ dagegen wehrte,18 ließ Génébrard 1575 in Paris eine weitere Polemik gegen Schegk – „Ad Schegkium responsio“ – im Druck ausgehen.19 Da Génébrard in den erwähnten Werken auch an der Trinitätslehre der Reformierten scharfe Kritik übte, griff 1578 der Genfer Theologe Lambertus Danaeus in die Kontroverse mit der Schrift „Ad Genebrardi calumnias responsio“ ein, die ihrerseits nicht ohne römisch-katholische Erwiderung blieb: 1581 wurde sie in Paris von François Jourdain mit „Ad Danaeum responsio“ beantwortet.20 Hier wird mit „Contra antitrinitarios“ jene Schrift Schegks geboten, die als Auslöser für diesen Streitschriftenwechsel gelten kann. 2. Der Autor

30

Jakob Schegk wurde am 7. Juni 1511 in der Familie des angesehenen Schorndorfer Bürgers Bernhard Degen geboren, den man auch Schegk nann-

16

Vgl. die Beilage Nr. 2: Andreae, Colloquium (1566), bes. 591. Vgl. Génébrard, De Trinitate, 11f. 18 Die Schrift wurde dem „Antisimonius“, einer philosophischen Auseinandersetzung Schegks mit dem derzeit in Leipzig wirkenden italienischen Arzt und Philosophen Simon Simonius, beigebunden. 19 Diese Polemik wurde 1576 in Paris neu verlegt. 20 Vgl. zu der von der Schrift Schegks ausgelösten Kontroverse: Daugirdas, Jakob Schegks Auseinandersetzung mit den Antitrinitariern und ihre Nachwirkung (in Vorbereitung). 17

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

276

Nr. 8: Schegk, Contra antitrinitarios (1566) – Einleitung

te.21 Von Johann Thomas, einem Schüler Johann Reuchlins, in Latein, Griechisch, Hebräisch und den Anfängen der Rhetorik unterwiesen, immatrikulierte sich Jakob, der den Namen Schegk beibehielt, am 24. Januar 1527 an der Universität Tübingen. In Tübingen lernte Schegk die Schriften des Aristoteles kennen, allerdings nicht mehr anhand der mittelalterlichen Lehrbücher, Übersetzungen und Kommentare, sondern mithilfe der Paraphrasen des französichen Humanisten Faber Stapulensis. 1528 zum Baccalaureus und 1530 zum Magister Artium promoviert, nahm er das Theologiestudium auf. 1534 trug sich Schegk einige Zeit mit dem Gedanken, die geistlichen Weihen zu empfangen, doch die beginnenden reformatorischen Auseinandersetzungen an der Universität veranlassten ihn, das Theologiestudium abzubrechen. Auf Zureden seines guten Freundes Wilhelm Bigot widmete er sich dem Medizinstudium, das er am 16. September 1539 mit einem Doktorgrad abschloss. In den 1540er Jahren lehnte Schegk Berufungen nach Leipzig und Straßburg ab. In Tübigen behandelte er zu dieser Zeit in seiner Hauptvorlesung die Erklärung der aristotelischen Physik. 1552 schlug ihn der Universitätssenat für die Medizinprofessur vor, die 1553 vom Herzog bestätigt wurde. Um das Studium der Logik zu verbessern, betraute ihn Christoph von Württemberg 1561 mit der regelmäßigen Vorlesung über das aristotelische „Organon“, wobei Schegk weiterhin zwei Stunden täglich über Medizin zu lesen hatte. In den Jahren 1564 bis 1570 führte Schegk eine Auseinandersetzung mit Petrus Ramus, in der er die Notwendigkeit der aristotelischen Logik behauptete. Nach der 1565 erfolgten Veröffentlichung seiner Schrift „De una persona et duabus naturis Christi“ wurde er auch in eine langjährige Kontroverse mit Simon Simonius, dem erst in Genf, dann in Leipzig wirkenden italienischen Arzt und Philosophen, verwickelt. Von Jugend auf hochgradig kurzsichtig, erblindete Schegk im Jahr 1577 vollständig, nachdem er am 29. Mai 1577 seine letzte Vorlesung gehalten hatte. Bis zu seinem Tod am 9. Mai 1587 diktierte er philosophische und medizinische Abhandlungen. Als „princeps peripateticorum“ setzte sich Schegk dafür ein, Aristoteles aus seinen eigenen Schriften heraus zu verstehen, was für ihn gleichzeitig auch bedeutete, den Stagiriten mit Plato zu vergleichen. Damit wurde er zum „Vater der protestantischen Scholastik“,22 der wichtige Grundlagen für die Wiedereinführung der Metaphysik in das akademische Studium gelegt hat. Sein bedeutendster Schüler, Nikolaus Taurellus, wird als erster selbständiger deutscher Philosoph angesehen.

21

Vgl. zu seiner Person und Bedeutung: Sigwart, Jakob Schegk, 256–291; Weber, Die philosophische Scholastik, bes. 27–34. 22 Weber, Die philosophische Scholastik, 29.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

25

30

35

Nr. 8: Schegk, Contra antitrinitarios (1566) – Einleitung

277

3. Inhalt

5

10

15

20

25

30

35

40

In seinem Widmungsschreiben an Christoph von Württemberg legt Schegk die Beweggründe, die ihn zur Abfassung der Schrift „Contra antitrinitarios“ veranlassten, und ihre Zielsetzung dar. Im vollen Bewusstsein der Problematik, dass er als Nicht-Theologe ein subtiles theologisches Thema – nämlich die Trinitätslehre – behandelt, will er der Bitte des Herzogs und des Universitätskanzlers Jakob Andreae nachkommen und eine philosophische Widerlegung der Antitrinitarier vornehmen. Methodisch bedeutet dies eine im Wesentlichen an den „ersten Prinzipien der Wahrheit“ orientierte, d. h. metaphysische Vorgehensweise, die zwar die „analogia fidei“ voraussetzt, aber auf eine breitere Zusammenstellung der Zitate aus der Bibel und den Werken der Kirchenväter verzichtet. Die Schrift selbst ist in einen thetischen und einen antithetischen Teil gegliedert, denen jeweils Buch I und Buch II entsprechen. Zu Beginn des ersten Teils legt sich Schegk auf den traditionellen trinitarischen Satz fest, dass Gott dem Wesen nach einer und dreifaltig in seinen Hypostasen sei. Nach einer knappen Zusammenfassung des dagegen erhobenen tritheistischen Widerspruchs wird die Notwendigkeit der philosophischen Begrifflichkeit und Beweisführung hervorgehoben, ohne die eine adäquate Erfassung des Gegenstands nicht möglich sei. In inhaltlicher Hinsicht beleuchtet Schegk zunächst die Einheit Gottes, wobei er vor allem den Modus der Einheitsaussagen genauer bestimmt. In Abgrenzung zu der von ihm dahingehend gedeuteten Aussage des Gonesius, dass Gott lediglich der Art nach einer sei,23 hält Schegk an der numerischen und wesenhaften Einheit Gottes fest. Das bedeutet für ihn zugleich, dass Gott und sein Sein identisch sind und dass die hypostatische Dreifaltigkeit nicht im Sinne einer akzidentiellen Unterscheidung der Personen verstanden werden darf. Bei der Bestimmung des Modus der Dreifaltigkeitsaussagen bedient sich Schegk der in der christlichen Tradition seit alters geläufigen Analogie von menschlicher Seele und Trinität wie auch des scholastischen begrifflichen Instrumentariums, das von der „distinctio rationis“, dem logischen Unterschied, und der „distinctio realis“, dem sachlichen Unterschied, ausgeht:24 Die Seele des Menschen sei ihrem Wesen nach eine, und dennoch verfüge sie über ein dreifaches Vermögen – į઄ȞĮμȚȢ bzw. facultas logica, sentiens und vegetatrix. Diese facultates unterschieden sich zwar voneinander real (IJ૶ İੇȞĮȚ), aber bezüglich ihres Verhältnisses zur Seele könne lediglich ein logischer Unterschied (IJ૶ ȜȩȖ૳) festgestellt werden, wobei jedes dieser Vermögen ganz und gar Seele sei. Ähnlich verhalte es sich mit Gott, der dem Wesen nach einer, den Vermögen nach, d.h. hypostatisch, dreifaltig sei: Vater, Sohn und Heiliger Geist unterschieden sich von dem göttlichen Wesen 23 24

Vgl. u. 291, Anm. 34. Vgl. u. 295, bes. Anm. 44 und 46.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

278

Nr. 8: Schegk, Contra antitrinitarios (1566) – Einleitung

lediglich logisch, untereinander seien sie aber real distinkt; göttliche Attribute der Allmacht, Güte etc. kämen daher allen dreien, die den einen Gott ausmachen, in gleicher Vollkommenheit zu. An die trinitarische Tradition anknüpfend, behauptet Schegk zuletzt die Inkommunikabilität des hypostatischen Seins und die Mitteilbarkeit des göttlichen Wesens. Er veranschaulicht dies mithilfe der Analogie des neuplatonisch gefassten menschlichen Denkvorgangs: Wie der Geist (mens simplicissima) in der Seele des Menschen das Denken (įȚ੺ȞȠȚĮ bzw. logos) hervorbringe und aus den beiden erst die denkende Seele (anima intellectualis) hervorgehe, so entspringe aus dem Vater, dem höchst wirksamen ipsum bonum, sein Sohn, der göttliche Logos; Vater und Sohn explizieren wiederum ihre Güte und Weisheit in dem Heiligen Geist, der Kraft, in der alles erschaffen wird. Auf der Folie der vorgetragenen Gedankengänge werden anschließend die Hauptanliegen des subordinatianischen Tritheismus zusammengefasst und widerlegt, wofür Schegk die Abschlussteile des Buchs I, vor allem aber das antithetische Buch II aufwendet, in dem er auf insgesamt sechzehn Argumente der Antitrinitarier eingeht und häufig auf seine positive Beweisführung im Buch I verweist. Der wichtigste philosophische Gewährsmann ist für Schegk Aristoteles, aus dessen Schriften in ihrer ganzen Breite zitiert wird.25 Seltener kommen Plato26 und Plotin zu Wort, wobei jedoch die Zitate insbesondere aus den „Enneaden“ des Letzteren eine wichtige Rolle für Schegks Erklärung der Denkbarkeit der Trinitätslehre spielen.27

5

10

15

20

4. Ausgaben Der Text kann nur in einer lateinischen Druckausgabe nachgewiesen werden, die dieser Edition zugrunde liegt: A: CONTRA || ANTITRINI= || tarios negantes, Pa= || trem, Filium, & SpiritNJ S. Vnum || numero & essentia esse Deum, || Libri duo. || AVTORE || Jacobo Schegkio Schorndorffense. || ESAIÆ. VI. || Sanctus, Sanctus, Sanctus Dominus Deus Sa- || baoth, plena est omnis terra gloria

25

Besonders häufig nimmt Schegk auf „De anima“ und „Metaphysik“ Bezug. Vgl. 297, Anm. 51; 298, Anm. 53; 300, Anm. 56; 307, Anm. 69; 309, Anm. 73; 310, Anm. 79; 315, Anm. 89; 316, Anm. 92; 340, Anm. 157 („De anima“) und 297, Anm. 52; 334, Anm. 139f; 339, Anm. 154f; 340, Anm. 156 („Metaphysik“) Vgl. zu den weiteren zitierten Schriften des Aristoteles: 284, Anm. 14 („Nikomachische Ethik“); 295, Anm. 45 („Topik“); 306, Anm. 65 („De coelo“) und 331, Anm. 132 („Analytica prior“). 26 Vgl. u. 285, Anm. 18 („Symposion“ und „Laches“); 300, Anm. 55; 310, Anm. 77; 312, Anm. 83; 340, Anm. 158 („Philebos“); 307, Anm. 70 („Politeia“); 314, Anm. 87 („Kratylos“); 314, Anm. 162 („Phaidon“). 27 Vgl. u. 313, bes. Anm. 84 und 85.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

25

30

Nr. 8: Schegk, Contra antitrinitarios (1566) – Einleitung

279

eius. || TVBINGÆ, || Apud Viduam Vlrici Morhardi, Anno || M. D. LXVI. [6] Bl., 110 [= 100] Seiten 4° (VD16 S 2474)

5

10

15

20

25

30

Vorhanden: AUGSBURG, Staats- und Stadtbibliothek: 4 Th H 2354 und 4 Th H 1144. BERLIN, Staatsbibliothek Preußischer Kulturbesitz: 2 an: Wg 7974 und Be 2668, Nr. 6. BERN, Universitätsbibliothek: ZB Klein a 15:1:1. CAMBRIDGE (UK), University Library: F.5.10. ERFURT, Bibliothek des Evangelischen Ministeriums: an: Th 269a. GÖTTINGEN, Niedersächsische Staats- und Universitätsbibliothek: 8 J GENT 3160. GOTHA, Forschungsbibliothek: Theol.4 698b/3(4). KONSTANZ, Universitätsbibliothek: 6 bub 42/b41. LONDON, British Library: 1492.a.78.(3.). MAINZ, Stadtbibliothek: I d:4° /71, Nr. 5. MANNHEIM, Universitätsbibliothek: Sch 085/228. MÜNCHEN, Bayerische Staatsbibliothek: Polem. 3110 o. MÜNCHEN, Bibliothek der Ludwig-Maximilians-Universität: 0001/4 Philos. 342. PARIS, Bibliothèque nationale de France: D2- 842 (1). PARIS, Bibliothèque Sainte Geneviève: 4 D 1691 (2) INV 1886 (P.2). REGENSBURG, Staatliche Bibliothek: 999/4Theol.syst.772(2. STUTTGART, Württembergische Landesbibliothek: HBF 4547 und Theol. qt. 6141. TÜBINGEN, Evangelisches Stift: q 630 ang.1. TÜBINGEN, Universitätsbibliothek: Gf 141 a.4 und Gf 521.4. WIEN, Österreichische Nationalbibliothek: 40.N.92. WOLFENBÜTTEL, Herzog August Bibliothek: 94.3 Theol. (1); 110 Theol. (2) und Alv.: Dg 127 (3). ZÜRICH, Zentralbibliothek (Alte Drucke): III O 222. ZWICKAU, Ratsschulbibliothek: 12.7.2.(2).

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151



© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

Nr. 8: Schegk, Contra antitrinitarios (1566)

281

[)( 2r:] Illustrissimo Principi ac Domino, D. Christophoro Duci VVirtembergensi et Teccensi, Comiti Montis Pelegardi etc., D. suo clementissimo, pacem et gratiam a Deo per Christum precatur Jacobus Schegkius, D. Medicus et Philosophus. 5

10

15

20

25

30

35

Non iniuria dicar ego audax et impudens a quouis, Illustrissime Princeps, si mihi vltro partes illas defendendi receptam comprobatamque fide catholica sententiam de sacrosancta diuinitatis triade et refellendi eos etiam, qui non idipsum nobiscum pie sentire et confiteri viderentur, quasi prouinciam quandam vltro suscepisse aut poposcisse arroganter, a quoquam coarguerer. Et profecto adduci, vt haec scriberem nullo modo potuissem, nisi duae non contemnendae causae essent, quae me vindicarent ab hac suspicione audaciae et temeritatis, a qua cupio me esse et videri etiam alienissimum. Quarum vna est, quod videlicet altissimum illud mysterium propositum et reuelatum sacris vtriusque testamenti voluminibus, quamuis simplici fide appraehendendum et adorandum esset potius, quam cu-[)( 2v:]riosius inquirendum aut scrutandum – cum qui maiestatem Dei scrutetur, opprimatur a gloria –, nihilominus tanta est petulantia tamen et vanitas humani ingenij, vt intra imbecillitatem suam se continere nequeat, sed, quasi oblitum suae caecitatis et tenuitatis, obtusam aciem suam intendens, in clarissimum illud diuinitatis lumen idem patiatur quod illi, qui infirmis oculis praediti dum solem intuentur non conniuentes et non caute, cuius conspectus ipsis non modo non praebeat lumen et splendorem, sed tenebras et caecitatem offundat etiam tantam miseris, vt penitus omnem facultatem videndi ipsis eripiat. Vult autem se Deus cognosci verbi sui praescripto et ita cognosci tanquam per speculum in aenigmate, pro nostro scilicet captu et pro nostra tenuitate, cognituri illum scilicet in vita aeterna aliquando de facie ad faciem.1 Tum enim videbimus eum, sicuti est,2 vt scriptura loquitur, in hac vita autem homo videre hoc modo Deum non potest et viuere.3 Sed qui non sunt, qui finibus et terminis verbi Dei non circumscribunt scientiam diuinorum? Omnes scilicet, qui relicto verbo Dei tenebris et angustijs mentis suae immensitatem hanc metiuntur, quod Iudaei, quod Mahometani, quod impij haeretici, cum priore seculo tum hac quoque nostra aetate faciunt et fecerunt semper. Sunt qui, insistentes scripturae verbis, eius testimonia et interpretatione falsa quadam suum defendant errorem. Quibus obsistendum est sic, vt illorum argumentorum – scilicet quibus nituntur – leuitatem et ruditatem demonstremus. Quod fieri certe commode nisi a peritis methodi et eruditis in exquisitiore philosophia potest, et qui iam ante etiam, quid de his rebus sentiendum sit, ex scripturis sacris et orthodoxis patribus didicerunt.

1 2 3

Vgl. I Kor 13,12. Vgl. I Joh 3,2. Vgl. Ex 33,20.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

282

Ioan. 4. Rom. 1.

Nr. 8: Schegk, Contra antitrinitarios (1566)

Mediocris igitur harum disputationum cognitio me impulit sane ad scribendum ea, quae nostri temporis antitrinitariorum errorem refellerent et fucum verisimilium argumentorum falsitatemque confutarent. Nec du-[)( 3r:] bito tamen, quin propugnaturi sint veritatem alij multo neruosius, siquidem ingenij sui aciem intendere aliquando voluerint. Mihi autem et meo conatui, si nihil aliud, certe illud patrocinabitur, quod quidam prudenter dixit: „ET IN MAGNIS VOLVISSE SAT EST.“4 Nec diffido, quin inter mediocres mihi futurus etiam sit locus philosophanti scilicet, qui hoc in genere scriptis quidpiam mandarint, quod hoc tempore licet insolitum sit et insuetum, nihilominus tamen maxime vtile et necessarium (vt postea docebimus) esse videatur, ad refellendos eos praesertim, qui nulla eruditione philosophica praediti sese nihilominus digitis coelum (vt vulgo dicitur) attingere arbitrantur, quum de rebus, quarum veritatem ignorant, disputare instituunt arrogantius. Deinde altera fuit causa, vt scriberem, quod T. C., cum arbitraretur a me etiam, tanquam philosopho, sed tamen Christiano, pietatis hanc causam contra aduersarios posse disputando defendi (vt qui parum consentaneis argumentis suos errores astruerent, nostram autem doctrinam et orthodoxam tanquam falsam non veris tamen argumentis, sed verisimilibus duntaxat et sophisticis refellerent), me hac in parte defensioni orthodoxae sententiae tanquam disputatorem deesse noluit – praesertim cum aduersarijs non tantum falsa, sed impossibilis etiam descriptio haec nostra catholica fidei vera et assertio Dei essentia vnius et hypostasibus trini esse videatur. Quod ipsum sane verisimilibus quibusdam et plausibilibus argumentis probare imperitis quibusdam illi conantur, quum tamen reuera illorum absurda et impossibilis sit opinio, nostrae autem fidei demonstrationes et rationes non tantum probabiles, sed etiam ex necessitate verae existant et orthodoxae. Cum autem digniss. D. Cancellarius noster D. Iacobus Andreae mihi, quid C. T. vellet, exposuisset, ratus sum me recte facturum et officiose, si voluntati C. T. paruissem, quamuis iusta quadam recusatione vti potuissem, [)( 3v:] praesertim cum non dubitem, quin aliqui odiose sint repraehensuri, quod non theologus professione quasi in alienam messem (vt prouerbio dicitur) falcem meam immittam et tanquam Saul inter prophetas5 esse velim extra ordinem scilicet theologus, non mea, sed aliena curans, quanquam aliena haec non sunt aut a quoquam defugienda, quae ad salutem cuiusque pertinent. Quibus ego paulo aequioribus et doctioribus facile credo me persuasurum, cognatissima scilicet inter se studia esse theologiae et philosophiae verae, cum philosophiae etiam finis sit cum pietate vera iunctae non tantum contemplari, sed etiam in spiritu et veritate colere Deum.6 Et D. Paulus ipse quosdam philosophos Deum verum vt Deum verum ex visibilibus huius mundi cogno-

4 5 6

Propertius, Elegiae II, 10, 6. Vgl. I Sam 10,12. Vgl. Joh 4,23f.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

25

30

35

Nr. 8: Schegk, Contra antitrinitarios (1566)

5

10

15

20

25

30

35

283

uisse testetur, non tamen eos Deum ita cognitum rite coluisse,7 quod ipsum, dum vituperat apostolus, cognitioni philosophicae tamen diuinorum non derogat aliquid. Quam philosophiae scientiam inimicius quam verius damnant quidam ineruditi, cuius studium inane et inutile esse dicunt theologiam sacram illam et religiosam discentibus. Multum certe haec opinio religioni verae et nocet hodie, et semper nocuit, quum tamen sine philosophiae cognitione exquisita et accurata vera certe a verisimilibus falsis internosci facile nequeant. Illi interim rudes et ineruditi, qui se et alios erroribus decipiunt, contemptu philosophiae odioso id assequuntur apud vulgus, vt plurimum sapere imperitioribus videantur, quantumuis sint indocti, quibus faciunt fucum sane, dum pro veris falsa quaedam, verisimilibus tamen rationibus et argumentis subdole et argute defendunt. Omnes eos, qui contra sentiunt – nolunt enim solidis et firmis argumentis a doctis conuinci –, sophistas aut philosophos contemptim appellant, et hac ratione etiam sibi muniunt viam, vt soli sapere, alij vero omnes errare, et hallucinari videantur, quicunque ipsis non assentiuntur, et ex fontibus methodi et philoso-[)( 4r:]phiae ipsos hallucinari demonstrant. Tantum popularis consensus et indoctae multitudinis vulgique persuasio in veritate opprimenda tanquam conspiratio pestifera quaedam potest. Itaque tum inueniendi, tum iudicandi veri praecepta philosophica haec et regulae alienissimo crimine sophisticae a plerisque damnantur, quae ipsa tamen repraehendere et pro nihilo ducere imprimis sophisticum est, quemadmodum etiam sophisticum est, varijs et fallacibus sectis veritatem orthodoxam labefactare, ignorantia vulgi abuti ad decipiendum, pertinacia, non veritate tueri, quod semel defendendum susceperis. Nulla fere vnquam fuit tam absurda opinio, quae non habuerit defensores et sectatores suos. Difficile enim est verum intelligere, facillimum falsa defendere, praesertim apud rudes et imperitos, cum sit veritas vna, multiplex falsitas et vbique obuius etiam non quaerentibus error incautos irretiat. Vere autem hoc mihi dicturus videor, nisi accuratius incipiant homines philosophari (quod hactenus non fit), futurum, vt nullus sectarum, nullus errorum futurus sit finis, quandoquidem hac ignoratione accidat, vt neque accipere legitime neque reddere rationes disputatores imperiti valeant. Sed haec hactenus. Est porro, Princeps Illustrissime, disputatio haec de sancta Trinitate difficillima omnium fere inter theologicas et propter cognitionis difficultatem multis haereseon diuortijs distracta, aliud defendente nimirum Ario,8 aliud Sabel-

7 8

Vgl. Röm 1,20f. Vgl. zu Arius unsere Ausgabe Nr. 1: Gonesius, De Deo et Filio eius (um 1560), 28, Anm. 5.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

Quid sit sophisticum esse.

Veritas difficilia ad intelligendum.

284

Aristot. libro 2. Ethicorum ad Nicom. ȆİȚȡĮIJȑȠȞ ੑȞȠμĮIJȠʌȠȚİ૙Ȟ ıĮijȘȞİȓĮȢ ਪȞİțĮ țĮ੿ IJȠ૨ İ੝ʌĮȡĮțȠȜȠȣࢡȒIJȠȣ.

Nr. 8: Schegk, Contra antitrinitarios (1566)

lio,9 aliud Eunomio,10 aliud Serueto,11 aliud alijs, quos longum esset recensere, et a patribus quidem orthodoxis iam olim magno studio et accuratione disputationum confutata haec omnia sunt, quae nomine erroris damnata antiquitas in publicis ecclesiae concilijs atque conuentibus subinde, quasi ex orco, ab hominibus impijs denuo videntur reuocari in lucem. Non ita pridem coepit noua quaedam, vt dicitur, in ecclesijs septentrionis praecipue grassari haeresis,12 quae et vnum per essentiam Deum et personis seu [)( 4v:] hypostasibus trinum negat esse, quum (vt nisi perperam opinantur) Pater scilicet, quoad essentia, non quatenus hypostasis generet Filium et Filius essentiae causa sit genitus a Patre, non autem duntaxat sit genitus respectu, vt ipsi impie loquuntur, inanis et imaginariae cuiusdam relationis.13 A vocabulis patrum et scolasticorum penitus abhorrent, existimantes his vocibus alienas res a scriptura significari, quum a primordio ecclesia his formulis scilicet loquendi non sit vsa. Non autem discedendum censent a modis loquendi scripturae sacrae consuetis et vsitatis.14 In quo sane muniunt sibi eandem viam, quam olim Arius, ad errorem, qui negabat Filium Patri esse ੒μȠȠ઄ıȚȠȞ, id est coessentialem et consubstantialem, quia non reperiretur scriptum scilicet vocabulum illud in sacris. Quasi vero interpretibus sacrorum scriptorum in rebus obscuris non alijs liceat vti verbis, quibus obscura res fiat manifestior et dilucidior, non equidem veritate, sed oratione et phrasi mutata rei explicandae. Nam quod non praescriptis illis obscuris, certe alijs verbis, nobis autem planioribus, quod non paucioribus et implicitis, pluribus certe et apertioribus explicari poterit, nec profecto alio modo veritas, quae latet, patefit. Nisi forsan sit, qui quamque rem difficilem et obscuram per se, nulla adhibita interpretatione, posse intelligi opinetur. Prudenter enim nos monet Aristoteles, vt nomina etiam noua faciamus, quo magis perspicuus sit sensus veritatis et facilius interpretando assequamur, quod dicitur alioqui obscurius et breuius.15

9

Vgl. zu Sabellius unsere Ausgabe Nr. 1: Gonesius, De Deo et Filio eius (um 1560), 29, Anm.

7. 10

Vgl. zu Eunomius unsere Ausgabe Nr. 4: Alesius, Assertio (um 1564), 142, Anm. 6. Indem Schegk Michael Servet mit den trinitarischen „Häretikern“ der Alten Kirche vergleicht, will er primär die Vielfalt in der Lehre der Abweichler hervorheben und diese nicht zuletzt deswegen als falsch erweisen. Wie man seinen weiteren Ausführungen entnehmen kann, wusste er jedenfalls relativ genau um die sachlichen Differenzen, die Servets ökonomisch-heilsgeschichtliche bzw. modalistische Trinitätsauffassung von derjenigen des Arius oder Eunomius unterschied. Vgl. zu Servets modalistischer Trinitätslehre in seinen Frühschriften „De Trinitatis erroribus“ (1531) und „Dialogorum de Trinitate libri duo“ (1532): u. Anm. 29 und Benrath, Der Antitrinitarismus, 53. 12 Gemeint sind die Verbreitung des subordinatianischen Tritheismus und antitrinitarische Kirchenbildung in der polnisch-litauischen Adelsrepublik. 13 Vgl. exemplarisch unsere Ausgabe Nr. 1: Gonesius, De Deo et Filio eius (um 1560), 34,6–37 und 55,30 –36. 14 Vgl. exemplarisch unsere Ausgabe Nr. 1: Gonesius, De Deo et Filio eius (um 1560), 27,3–29,3. 15 Vgl. Aristoteles, Nikomachische Ethik II, 7, 1108a,18 –20. 11

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

25

Nr. 8: Schegk, Contra antitrinitarios (1566)

5

10

15

20

25

30

35

285

Itaque non si quid scriptura non dicit, ob id ipsum contradicit etiam,16 vt D. Augustinus inquit, et interpretes certe quosdam non ineruditos et methodi ignaros desiderare obscuritatem scripturarum seruator Christus ipse monet, cum hortatur, vt scrutemur scripturas,17 nempe vt interpretemur eas verbis et sententijs, quibus obscuritas earum possit intelligi, congruentibus vniuersae veritati scripturarum tamen, non alienis et ab analogia [)( 5r:] fidei detortis, quae nimirum analogia fidei debet esse regula et norma interpretationis scripturarum, non hominum et hypocritarum indoctorum autoritas, deprauans scripturae sacrae veritatem et consensum. Quod si tam faciles essent scripturae ad intelligendum, quid opus fuit tot earum interpretibus? Et a dissensionibus et sectis profecto non tantum periculi fuisset omnibus seculis, si absque errore quiuis eas intelligere et interpretari posset, et non eruditione etiam quadam opus esset, qua omnium scripturarum consentiens veritas demonstraretur. Optimi autem sunt interpretes, qui non ad alienum et non abhorrentem a vero sensum scripturas detorquent, sed omnia sic explicant, vt nulla instantia scripturarum (non opinionum certe humanarum, quae ipsis interdum affinguntur) possit veritas interpretationis coargui. Verum enim ipsum sibi per omnia quasi consonat, quam apud Platonem Socrates pulcherrimam quidem et iucundissimam dicit esse țĮ੿ μȠȣıȚțȦIJȐIJȘȞ harmoniam.18 Nos itaque scripto illo dabimus operam huic harmoniae, vt videlicet intelligatur nihil contra catholicum sensum seu potius consensum de sancta Trinitate posse dici; contra hanc autem antitrinitariorum opinionem (ex dissonantibus scilicet et absurdis compositam) multa posse dici, quibus tanquam falsa et impia deprehendatur. Methodice autem et philosophice et non, vt ipsi solent, crassa, vt dicitur, Minerua quadam et pingui ac simul etiam secundum analogiam fidei theologice contra agemus, simul veritatem catholicam explicantes et aduersariorum non tantum errorem, sed erroris causam tum confutantes, tum declarantes, etiam et breuitatis causa testimonijs plerisque tam sacrae scripturae quam patrum omissis, vt quorum copia sit in aliorum scriptis et a me hoc loco non debeant anxie exigi, quandoquidem nulla autoritate hominum, sed sola veritate demonstrationes illae nitantur, quas in hoc opere aduersarijs opponemus, vt qui suam ipsorum autorita-[)( 5v:]tem non solum opposuerint, sed etiam praeposuerint ecclesiasticis scriptoribus omnibus. Veruntamen sic ego statuo, Princeps optime et Illustriss., nisi ad fontes rationum et ad principia prima veritatis accedatur, semper habituros receptum

16

Vgl. Augustinus, De Trinitate VII, 4, 8, in: PL 42, 941 (= CChr.SL 50, 258,94f). Joh 5,39. 18 Vgl. Platon, Symposion 187b: „਺ Ȗ੹ȡ ਖȡμȠȞȓĮ ıȣμijȦȞȓĮ ਥıIJȓȞ, ıȣμijȦȞȓĮ į੻ ੒μȠȜȠȖȓĮ IJȚȢ.“; ders., Laches 188c/d: „ਜ਼IJĮȞ μ੻Ȟ Ȗ੹ȡ ਕțȠȪȦ ਕȞįȡઁȢ (...) įȚĮȜİȖȠμȑȞȠȣ (...), ȤĮȓȡȦ ਫ਼ʌİȡijȣ૵Ȣ, ࢡİઆμİȞȠȢ ਚμĮ IJȩȞ Ȗİ ȜȑȖȠȞIJĮ țĮ੿ ȜİȖȩμİȞĮ ੖IJȚ ʌȡȑʌȠȞIJĮ ਕȜȜȒȜȠȚȢ țĮ੿ ਖȡμȩIJIJȠȞIJȐ ਥıIJȚ. țĮ੿ țȠμȚįૌ μȠȚ įȠțİ૙ μȠȣıȚțઁȢ ੒ IJȠȚȠ૨IJȠȢ İੇȞĮȚ, ਖȡμȠȞȓĮȞ țĮȜȜ઀ıIJȘȞ ਲȡμȠıμȑȞȠȢ (...)“; ders., Phaidon 85e: „(...) ਲ μ੻Ȟ ਖȡμȠȞȓĮ ਕȩȡĮIJȠȞ țĮ੿ ਕıઆμĮIJȠȞ țĮ੿ ʌȐȖțĮȜȩȞ IJȚ țĮ੿ ࢡİ૙ȩȞ ਥıIJȚȞ (...)“. 17

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

Qui sint optimi scripturae interpretes.

Pulcherrima est veritatis harmonia.

286

Mar. 12. Luc. 21.

Nr. 8: Schegk, Contra antitrinitarios (1566)

aduersarios, quo confugiant, quo suum errorem veri similitudine quadam occultent. Patefactis autem omnibus quasi fundamentis, causae omnes scilicet illis latebrae errorum eripientur et in manifestam lucem veritatis non inuiti deducentur, vt spero, quam ipsi non minus atque nos, si boni sunt, et rationem habent salutis suae, aspicere desiderant. Quaeso autem, C. T. aequi et boni vt faciat meam hanc operam, quam magis voluntate mea prompta et obsequente commendare C. T. possum, quam spe perfectionis aut laudis cuiusdam, praesertim in tanta breuitate temporis, vt interim de difficultate tractationis nihil dicam. Debemus autem nos omnes, quisque pro virili sua gloriam nominis Dei, modis et studijs, quibuscunque possumus, propugnare et defendere. Nec nostrum illud minutum aes repositum in gazophylacio Dei displiciturum Deo et creatori spero nostro,19 et praeterea hanc operam nostram non displicituram C. T. existimo, cui me humiliter, vt par est, commendo. C. T. subditus Iacobus Schegkius D. Medicus et Philosophus.

5

10

15

[1:] Iacobi Schegkii Schorndorffensis liber primus contra antitrinitarios.

Ioan. 17. Rom. 10

De sacrosancta Trinitate Dei omnipotentis semper tot sectarum litigatum discordijs deque vnitate Dei vera et christiana ita est dimicatum et in contrarias partes opinionibus discessum, vt inter eos, qui christiani nominis fuerunt, de nulla re magis varie et impie, quam de hac omnibus seculis sit ab haereticis disputatum, et nihil etiam ineruditis hominibus facilius ad decipiendum compositis argumentis quibusdam persuasum, quam vt non recte de Deo sentirent. In primis autem pertinet hoc ad pietatem et veritatem cultus diuini, vt rite et ex praescripto verbi Dei a nobis cognoscatur Deus.20 Nemo enim confitebitur illum, nemo venerabitur aut colet vere, quem ignorat Deum verum esse.21 Nec ex parte tamen cognosci etiam secundum scripturas in hac vita et ex parte ignorari poterit Deus, quandoquidem sit vndiquaque ex praescripto verbi sui et non quibusdam opinionibus nostris cognoscendus aut potius fingendus et adumbrandus vtcunque Deus. Loquor autem de perfectione hac, non qua cognoscetur a nobis in vita aeterna, sicuti est, sed qua perfecte cognoscitur secundum verbum suum, quo nobis verus describitur [2:] Deus essentia vnus quidem, sed tribus hypostaseȦȞ differentijs nihilominus discrepans, Patris scilicet, Filij et Spiritus Sancti. Quae ipsius est perfecta secundum scripturas cognitio, imperfecta autem nihilominus, quatenus nunc quasi per speculum in aenigmate, in vita autem 19 20 21

Vgl. Mk 12,41– 44; Lk 21,1– 4. Vgl. Joh 17,17. Vgl. Röm 10,2.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

20

25

30

35

Nr. 8: Schegk, Contra antitrinitarios (1566)

5

10

15

20

25

30

35

287

aeterna a facie ad faciem perfecte Deum, sicuti est, cognoscemus.22 Perfectus enim et vnus perfecte et vnice cognito verbo Dei cognoscitur aut ignoratur, et non sine Trinitate tamen vnus, nec sine vnitate Trinus, vt qui Filium non cognoscit, etiam Patrem nescit,23 et qui Filium non recte cognoscit, id est ignorat, quomodo generetur a Patre, et Patrem esse Patrem nesciet, quia ignorabit veritatem paternae hypostaseos, idem sentiendum de processu Spiritus Sancti ab vtroque. Catholica autem ecclesia, quae est fundata super scripturis prophetarum et apostolorum,24 docuit nos, quisnam et qualis Deus sit noster: vnus scilicet essentia et trinus hypostasibus,25 non trinus aut triplex tribus essentijs, neque sic vnus, vt differentia in eo nulla sit hypostatica, Patris scilicet, Filij et Spiritus Sancti. Vnitatem quidem essentiae multifariam discerpserunt quidam haeretici. Multitudinem autem hypostaticam contra in vnitatem essentiae impie quidam contraxerunt. In primis autem deletis differentijs personarum Trinitatis Iudaei et Turcae omnem Trinitatem penitus sustulerunt. Nec defuerunt illis verisimiles quaedam et speciosae rationes, quibus suum errorem astruerent, veritatem autem fidei catholicae impudenter oppugnarent et argumentis falsis refellerent, quorum omnium impietas et vaecordia nota est ex historijs ecclesiasticis, vt [3:] hoc loco prolixius non commemoranda videantur esse. Omnes autem, qui recte sentiunt de Deo, confitentur Deum verum, omnipotentem, essentia seu substantia seu Ƞ੝ı઀Į esse vnum, et trinum eundem non substantia – nequit enim fieri, vt vnum et idem simul sit vnum et multa ratione substantiae –, sed subsistentia, quam Graeci vocant hypostasin, quae quomodo differat a substantia, suo loco dicemus. Inter Turcas et orthodoxos medij sunt inter Christianos hi, quos appellant haereticos seu sectarios, qui vnum quidem Deum trinum esse dicunt, sed nec de vnitate nec de Trinitate recte et catholice sentiunt. Nihil certe tam inepte et inconsentanee de Deo potest aut potuit dici, quod non studio quodam peruerse sentientium sit defensum. Sed in omnibus causa fuit erroris vel ignorantia rationum methodi certarum, quibus peruenitur ad veritatem, vel ambitio et pertinacia vincendi in mala etiam et impia victoribusque in primis perniciosa causa, quum male sentientem melius sit vinci certe quam vincere, tanquam țĮįμİ઀઺, vt dici solet, ȞȚțૌ (qua nihil calamitosius) triumphantem.26 Nostro seculo exortus est Seruetus, qui neque Verbum neque Spiritum Sanctum in Deo agnoscit subsistentes Ƞ੝ıȚȦį૵Ȣ, seu substantialiter, sed

22

Vgl. I Kor 13,12. Vgl. Joh 14,7. 24 Vgl. Eph 2,20 25 Schegk rekurriert auf Dtn 6,4 und Mt 28,19. 26 Vgl. zu dieser sprachlichen Wendung Platon, Nomoi I, 641c. Ähnlich wie „Pyrrhussieg“ bedeutet der sprichwörtliche Ausdruck „kadmeischer Sieg“ einen für Gewinner nachteiligen Sieg. Vgl. Schöpsdau, Kommentar, in: Platon, Nomoi I–III, 217. 23

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

Ioan. 14.

Eph. 2. Deut. 6. Matth. 28.

De Trinitate sectarij medij sunt inter catholicos et Turcas.

Errorum causae duae.

288 Serueti error.

Opinio negantium TRINITATEM essentia vnam esse.

Aduersarij logicam vnitatem tribus hypostasibus seu personis affingunt.

Opinio antitrinitariorum. Alia est ratio essentiae, quae est ȞȩȘμĮ țĮࢡȩȜȠȣ, et aliud ipsa essentia, quae est singularis et vna numero. Argumentum erroris, quo seipsos et alios decipiunt aduersarij.

Nr. 8: Schegk, Contra antitrinitarios (1566)

Deum vnum, tanquam Vertumnum27 aut Protea28 quendam fingit personas has repraesentantem pro tempore et pro ratione dispensationis cuiusdam, quas vnus ille essentia Deus respectu creaturarum exerceat aut potius adumbret extrinsecus.29 Sed vanissimus istius hominis error et vaecors delirium facilime disputando confutatur, cum in plerisque tam monstrosa scribat, vt ipse sese suo, vt dicitur, gla=[4:]dio iugulet et non longe petitis argumentis sit opus ad refellendam ipsius temeritatem et vaecordiam, qua sese opponit catholicae fidei impudentissime. Recentior autem hic est error quorundam, qui tria haec nona vmbratiles quasdam et per accidens differentias, sed substantiales et essentiales esse opinantur, vt numero essentiarum scilicet differant personae, quemadmodum essentijs et numero differunt gignens et genitus homo, qui non Ƞ੝ı઀Į seu substantia vna numero sunt, sed quia ratio duntaxat logica quaedam substantialis sit his communis, vt speciei ratio communis est duobus aut pluribus hominibus et eo vnum hominem plures dici, non tamen vnum numero et essentia hominem vnum dici putantur. Quia vero Deus sit substantia et IJȩįİ IJȚ, id est vnum numero, seu aliquid seipso subsistens, numero aliquid vnum esse, et quia non tantum Pater sit Deus, sed etiam Filius et Spiritus S., idcirco quemlibet horum essentia sua propria (quia Deus sit) subsistere censent, quandoquidem Deum esse sit substantiam quandam, IJȩįİ IJȚ, et essentiam esse. Ex quo putant sequi, vt tria haec vna ad numerum non possint esse essentia seu substantia, sed numero plures.30 Attamen nihilominus quadam essentiae ratione eadem diuinitatis eosdem participare, cum sit omnium vna omnipotentia, eadem bonitas, eadem sapientia trium, scilicet secundum rationem vnam quandam et non singulari essentia vnam. Alioqui censent non posse defendi Trinitatem cum vnitate Dei, aut vnitatem cum Trinitate esse coniunctam. Nam, si essentia sit vnus et non trinus essentia, futurum censent, vt nec Pater per se, nec Filius, nec Spiritus Sanctus sit [5:] per se Deus (quum tres tamen sint et non vnum), quandoquidem vnum illud commune quaedam numero essentia sit vna et dicatur a

Korrigiert aus „nos“.

27

Vertumnus zählte zu den im antiken Rom verehrten Gottheiten. Er konnte sich in alle Gestalten verwandeln. Vgl. Werner Eisenhut, Art. Vertumnus, in: Der Kleine Pauly 5 (1979), 1220. 28 Vgl. zu Proteus unsere Ausgabe Nr. 3: Gentile, Confessio. Adnotationes. Protheses (um 1561), 115, Anm 45. 29 Vgl. Servet, De Trinitatis erroribus I, 36f: „In CHRISTO enim relucebat una deitatis persona, et in apparitionibus seu locutionibus dei patris alia, et in missione spiritus alia, et sic tres in Euangelio nouimus persona, diuina scilicet manifestatione. Et alius paracletus secundum Tertullianum dicitur, non substantiae nomine, sed personae, quia alius aspectus, et alia fuit ibi deitatis species et dispositio, apparitionum namque modos consyderat scriptura et non metaphysicas rerum naturas.“ 30 In diesem und in dem anschließenden Absatz wird die tritheistische Gotteslehre in nuce umschrieben. Bei der Abfassung scheint Schegk überwiegend die philosophisch gut durchdachten Aussagen des Gonesius vor Augen gehabt zu haben. Vgl. unsere Ausgabe Nr. 1: Gonesius, De Deo et Filio eius (um 1560), 29,17–24; 39,18 –24; 44,13 –19; 58,5–10.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

25

30

Nr. 8: Schegk, Contra antitrinitarios (1566)

5

10

15

20

25

30

35

289

a nobis per se et simpliciter etiam esse Deus. Aut si tria haec simul etiam sint vnus quidam per se Deus, tum non Trinitatem, sed quaternitatem fore deorum, si de singulis etiam praedicetur Deus. Aut, si vnus ille Deus essentia sit quasi concretus ex tribus hypostasibus, futurum, vt Deus Pater sit Deus ille trinus et Filius etiam sit etiam Deus ille trinus; idem dicendum de Spiritu Sancto, quae omnia sint absurdissima et impossibilia dictu, quare hypothesin quoque fore falsam et impossibilem, qua posita, ista sequantur falsa et impossibilia.31 Haec sunt fere, quibus dogma suum illi antitrinitarij tuentur. Et praeterea hoc addunt, his verbis et phrasibus, quibus scriptura vtatur, nobis loquendum et non verbis quibusdam ex philosophia petitis de his rebus disserendum, quemadmodum de his disputarint olim patres et scolastici theologi, explicantes mysterium Trinitatis commentitijs quibusdam rationibus et vocabulis. Neque enim scripturam alicubi mentionem facere vel vnius essentiae, vel Trinitatis aut trini, vel personarum aut hypostaseos, quae sane omnia vocabula posteriores confinxerint theologi et ex philosophia in theologiam perperam traduxerint, quodammodo adulterantes sensum huius mysterij alienis et abhorrentibus a veritate rei vsi descriptionibus.32 Primum ego miror, quod isti tantopere abhorrent a philosophia, quae aliud reuera nihil est quam singularis quaedam eruditio exquisite et accurate disputandi et disserendi de qualibet re (cuiusque tamen di=[6:]sciplinae et professionis principijs et fundamentis insistens), quae controuersiam habere possit, quemadmodum autor est Aristoteles in Politicis. Deinde, cum videamus homines ignaros verae philosophiae non modo a veritate aberrare in multis, sed etiam ipsos inter se dissidere, qui fit, vt errorum culpam omnem reijciant in philosophiam, quae tamen causa non sit errandi ipsis (quum de ignorantia eius merito possint gloriari tales disputatores), quippe profitens methodum inuestigandae veritatis a vero aberrare nequit, et eius ignari fere semper non recte sentientes hallucinentur, non recta via incedentes. Deinde etiam tam varijs tamen, vt ipsi solent, opinionibus discordent nequaquam veri philosophi inter se, imo tota in id incumbat et vnice in eo elaboret philosophia vera, vt, caligine multicipitum errorum discussa et profligata ignorantia, ex omni parte veram, synceram, consentientem rationem et intelligentiam rerum conficiat, nullum falsitati aut errori dans locum. Sophistae enim sunt, non autem philosophi, qui specie et similitudine veri alios decipiunt, qui tenebras opinionum incautis et errorum praestigias ineruditis offundunt, qui malunt videri quam esse intelligentes rerum. Et vt contemptores tandem philosophiae intelligant, sine exquisitiore illa et philoso31

Vgl. zu den in diesem Absatz zusammenfassten Gedankengängen unsere Ausgabe Nr. 1: Gonesius, De Deo et Filio eius (um 1560), 55,13–29; 58,5 –13. 32 Vgl. unsere Ausgabe Nr. 1: Gonesius, De Deo et Filio eius (um 1560), 27,18 –28,19; Nr. 3: Gentile, Confessio. Adnotationes. Protheses (um 1561), 107,24f; Radziwiáá an Calvin, 6. Juli 1564, in: OC 20 (= CR 48), 332, Nr. 4125.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

Responsio. Quid sit philosophice disputare.

Aliud est sophistica et aliud philosophia vera.

290

Philosophia est magistra veritatis methodicae.

Quae causa sit, quod patres et scolastici alijs phrasibus sint vsi seu alijs formulis loquendi quam scripturae vsitatis.

Cardo disputationis.

Nr. 8: Schegk, Contra antitrinitarios (1566)

phia vera et praeterea dialectica arte ad veritatem et concordiam non posse perueniri, praesenti disputatione hac (Deo volente) efficiam sedulo, et praeterea, quando a vero aberretur, non philosophiam, sed ignorantiam philosophiae esse causam erroris ostendam vere et plane. Cuius hoc loco profecto mihi non minus est necessa=[7:]ria atque ipsius orthodoxi dogmatis defensio, quum verum dogma genuinis scripturae argumentis non possit satis pro dignitate defendi sine exquisitiore philosophia, quae, si magistra sit errorum (vt putant aduersarij) et ad fallendum tota sit composita, ab hac nobis certe nullum praesidium erit contra errores disputandi, scilicet hoc praeiudicio iniquo ab aduersarijs damnata et exclusa pro nihilo scilicet omnem eruditionem habentibus. Nam vbicunque peti acrius aut vinci se senserint, statim philosophiam seductricem et fraudulentam disputatricem sibi opponi testabuntur. Nos contra veritatis methodicae magistram philosophiam veram esse dicimus, et vt sine grammatica nemo recte, sine rhetorica nemo eleganter, ita sine philosophia nemo vere et consentanee de rebus difficilibus et perplexis loqui ac iudicare potest. Verum hac querela omissa ad rem ipsam nos conferamus. Propter opinionum dissidia et propter interpretationem variam scripturarum coacti sunt patres et scolastici doctores vti vocabulis his philosophicis et in scriptura non vsurpatis, vt sensum scripturae scilicet ipsum sibi per omnia conspirantem et concordem esse ostenderent. Philosophi enim est videre, qua via et ratione quaeque res sit tractanda, ne quid discrepans aut dissonum sit, sed omnia sint omnibus consona et consentanea, quod veritatis praecipuum est signum, quum non tantum a veris, sed ipsa quoque inter se discrepent ac dissentiant falsa. Enimuero confitemur omnes vnum esse Deum, nec non Patrem esse Deum, et Filium esse Deum, et Spiritum Sanctum, sed non est modus vnus, non idem sensus, non eadem interpretatio. Nos in praesentia sacrarum scriptura=[8:]rum autoritate inprimis, ceu firmissimo veritatis fundamento posito nec relictis omnino patrum testimonijs, methodice ac philosophice demonstrabimus veram et orthodoxam esse patrum sententiam de sacrosancta Trinitate. Si quae sunt alia, ijs abunde satis a doctis et veteribus theologis est factum, vt non sit opus talia hoc loco repetere aut commemorare prolixius. Disputabimus autem contra eos, qui vnitatem essentiae cum triplici personarum subsistentia negant recte et conuenienter declarare Dei substantiam seu diuinitatem, qua scilicet ratione ipsa vna simul et trina non possit dici Dei essentia. Ergo primum constet nobis oportet: Quomodo Deus sit vnus, et quo pacto trinus, nam de modo controuersia est. Si vna eademque significatio esset vnius et trini, tum nullus controuersiae et dubitationi locus, nulla certe inter partes dissensio aut certamen esset. At non esse vnum modum dissensiones et opinionum diuortia declarant. Itaque si falsum est dicere Deum ratione ESSENTIAE seu substantiae esse vnum, pro eo, vt videtur aduersarijs his orthodoxae sententiae, haud dubie verum erit, quod negatur nempe Deum vt

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

25

30

35

40

Nr. 8: Schegk, Contra antitrinitarios (1566)

5

10

15

20

25

30

35

291

ESSENTIAM numero vnam non esse vnum aliquid. Certamen est de modo. Nam quidam, negantes Deum essentia vnum, nihilominus alio quodam modo vnum esse dicunt esentia, sed quo tamen, non explicant. Nolunt enim videri, quod numero plurium deorum sint assertores. Attamen ad explicationem satis non est, si dicant, Patrem et Filium et Spiritum Sanctum esse vnum Deum, quia sint eiusdem sapientiae, virtutis, potentiae, iustitiae, immensitatis, bonitatis. Nam et de [9:] his quaeritur modus, vtrum scilicet sint eiusdem virtutis et bonitatis, quemadmodum duos aut tres homines dicimus esse eiusdem bonitatis aut virtutis, quia videlicet ijs vna specie virtus et bonitas accidat, an vero sint eiusdem virtutis et bonitatis, non quae specie logica vel accidente vna sit, sed numero et essentia sit vna. Non igitur quiescimus, donec ratio peruenerit ad portum certitudinis et praeternauigarit omnes fluctus ambiguitatis, quibus solet vacillare, dum nihil certi dicitur aut significatur, quo tamen peruenire nequit ratio sine remigio partitionum, quibus partitionibus D. Paulus etiam praecipit, vt decenter scripturas et articulate diuidamus, quod ipsum voculo ੑȡࢡȠIJȠμİ૙Ȟ,33 id est articulate diuidere, alicubi expressit apostolus ad Timotheum scribens. Quaeramus ergo rursus: Quomodo Deus est vnus? Quoniam aliter tu atque ego vnum ipsum esse dicis. Omnes modos vnitatis tibi proponam ex philosophia, postea optio tibi erit, vt quonam velis vnum dici, ostendas. Aliud ergo est, quod GENERE aut SPECIE vnum dicitur, aliud, quod SVBIECTO seu IJ૶ ʌȐࢡİȚ, id est affectione, vnum, aliud, quod DEFINITIONE, aliud, quod ratione, qua CONTINVVM aliquid est, aliud, quod NVMERO et vt IJȩįİ IJȚ, id est res vna singularis, seu ESSENTIA vnum solet appellari. Orthodoxi Deum dicunt esse vnum simplicissimum, nempe ad numerum vnam essentiam. Quippe nullum est magis et simplicius vnum quam Deus, qui est principium omnis multitudinis, quae conspicitur esse in rebus creatis. Aduersarius noster dicit, non esse Deum vnum essentia, id est numero [10:] vnum, sed specie vnum, numero autem et essentia triplicem.34 Seruetus Deum vnum – vt Sabellius – esse docet, sed interim vnitatem hanc, IJ૶ ʌȐࢡİȚ, id est affectione, seu varijs dispensationibus, vnum esse interpretatur.35 Iudaei et Turcae simpliciter vnum nec aliquo modo trinum opinantur. Non sunt plures modi, aut, si sint, commonefaciat nos de his aduersarius, discere enim et docere sumus parati. Deus, cum significat Ƞ੝ı઀ĮȞ, vnum quiddam numero et essentia ex necessitate erit. Simpliciter enim vnus esse dicitur non apponendo determinationem quandam, vt cum genere vel specie, vel definitione, vel continuitate, vel IJ૶ ʌȐࢡİȚ, id est affectione, vnum esse quippiam pronunciamus. „Audi Israël“,

33

Vgl. II Tim 2,15. Vgl. unsere Ausgabe Nr. 1: Gonesius, De Deo et Filio eius (um 1560), bes. 39,20–23 und 57,35 – 58,2. 35 Vgl. o. Anm. 29. 34

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

Quaeritur, quomodo sit vna omnium diuinitas.

2. Tim. 2.

VNUM quot modis vsurpari soleat.

Simplicissima vnitas est, qua essentia vna ad numerum dicitur. I. Tres errores de vnitate et Trinitate recensentur. II. ǿǿǿ.

Conuenit Deo, vt sit simpliciter vnus.

292 Deut. 6. Patrem, Filium, Spiritum Sanctum non posse vnum esse specie.

Non posse Trinitatem esse vnam genere.

Si specie discrepent Pater, Filius et Spiritus Sanctus, infinitum nullum fore Deum.

Nr. 8: Schegk, Contra antitrinitarios (1566)

inquit scriptura, „Deus tuus Dominus vnus est.“36 Non aliquo modo, sed simpliciter vnus est, nempe essentia et numero, seu vt IJȩįİ IJȚ, id est singulariter, vnus. Haec prima est et principalis vnitas, quare principio etiam conuenit. Ex quo sequitur, vt Deus non sit aliquid vnum per accidens seu IJ૶ ʌȐࢡİȚ, id est affectione, nam mutabilis esset. Neque genere etiam aut specie deitatis aliquid est vnum, nam quae sunt hoc modo vnum, numero vnum esse non possunt. Etenim multa sunt numero, quae specie ȞȠȘIJૌ vnum dicuntur, cuius multitudinis causam esse materiam philosophi dicunt.37 Quare si non sint vnum essentia seu numero Pater, Filius et Spiritus Sanctus, sed specie quadam logica sint vnum, propter concretionem scilicet materiae cuiusdam, numero tres dij erunt, quod est absurdissimum dictu, cum omne materiatum sit mutabile et finitum. Atqui nec specie vnum esse possunt, quum alia sit definitio Dei Patris, et alia Filij, et alia Spiritus Sancti, [11:] quorum autem species, eorundem definitio quoque vna est. Genere igitur deitatis aliquid vnum erunt. At quae genere sunt vnum, propter contrarias differentias specie et definitione non erunt vnum. Ex quo concludendum alia specie et essentia diuinitatis Patrem esse Deum, et alia Filium, et alia Spiritum Sanctum. Nam aduersarius dicit, Patrem, quia Pater sit, esse Deum, et Filium, quia sit Filius, et Spiritum Sanctum, quia sit Spiritus Sanctus, esse Deum, et interim rationem vnam esse dicit omnium diuinitatis, bonitatis, omnipotentiae et aliorum, quibus diuinitas significatur.38 Quod si specie discrepant, quomodo, quaeso, Pater omnipotens erit, cum extra ipsius definitionem et essentiam sit Filius? Quare deerit ei Filij omnipotentia, et Filio Patris deerit. Nec simul tres aliquid omnipotens erunt, cum ex finitam habentibus potentiam nullum constituatur infinitam habens potentiam, nam quod ex finitis est constitutum, ipsum quoque finitum esse oportet. Vt interim non dicam, ea, quae genere sint vnum, non posse habere eandem perfectionis differentiam, vt ȜȠȖȚțઁȞ differentia, character est hominis, sed ਗȜȠȖȠȞ est equi differentia. Quod si perfectio Deum declarat, et perfectio haec diuinitatis sit Patris differentia essentiae,39 hac nimirum carens Filius et Spiritus Sanctus specie diuinitatis scilicet ambo carebunt, qua Pater etiam (secundum aduersarios) vnus et solus dicitur esse Deus. Ex quo sequitur, vt nec specie, nec genere diuinitatis Pater, Filius et Spiritus Sanctus vnus verus Deus possint dici. Eodem accedit, quod vnitates hae, quibus significatur ȞȩȘμĮ țĮࢡȩȜȠȣ, id est species vniuersalis, nequaquam sint [12:] substantia aut pars substantiae rerum, sed duntaxat rationes sint quaedam substantiales, quae mentis nostrae

36

Dtn 6,4. Schegk nimmt Bezug auf den auf Aristoteles zurückgehenden Grundsatz, dass die Materie das Individuationsprinzip bildet. Vgl. Hirschberger, Geschichte der Philosophie I, 195; Aristoteles, Metaphysik VII, 8, 1034a,4 – 8. 38 Das Zitat konnte nicht verifiziert werden. 39 Vgl. unsere Ausgabe Nr. 1: Gonesius, De Deo et Filio eius (um 1560), 46,19– 47,19. 37

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

25

30

35

Nr. 8: Schegk, Contra antitrinitarios (1566)

5

10

15

20

25

30

35

293

sint quaedam logica accidentia et non res quaedam seipsis subsistentes (vt visum Platoni fuit),40 vt tali formula vnitatis scilicet suam tueri opinionem haud possit aduersarius. Ex his, quae diximus, liquet Deum, si ad numerum non sit vna essentia, futurum, vt trium diuinitas aut specie sit vna aut genere, quorum neutrum esse verum supra commemoratis perspicitur argumentis. Et praeterea hac ratione ac modo diuinitatem communem non fore Ƞ੝ı઀ĮȞ, id est essentiam, sed accidens et ȞȩȘμĮ, id est intelligibile quoddam, quod differentibus numero rebus propter intelligentiam mentis nostrae accidat, qua non seipsis et simpliciter aliquid sint vnum, sed intelligantur tantum esse constat inter omnes eruditos. Quicquid enim vere et simpliciter EST, id vnum numero seu essentia et singulare est. Quare si DEITAS vere est, imo si ante omnia est, quae dicuntur esse, ex necessitate aliquid vnum essentia et numero erit, quemadmodum sentit orthodoxa ecclesia, et non erit multa numero, vt sentiunt qui vnitatem essentiae in Deo negant. Praeterea, si, quemadmodum illi dicunt (nempe aduersarij), Pater solus est simpliciter Deus et Pater essentia discrepat ab essentia Filij, si ergo Pater solus et vnus ille Deus est, quem scriptura subinde dicit vnum (propter principatum scilicet originis),41 sequitur, vt extra ipsius essentiam non sit Deus. Sed Filius et Spiritus Sanctus sunt extra illius essentiam, vt illi dicunt, quare Deus non erunt, sed creatura Dei, quia discrepant essentia a Patre. Quod ip=[13:]sum quam consentaneum sit scripturis, ipsi viderint. Praeterea, si essentia Patris est IJȩ ਕȖȑȞȞȘIJȠȞ, id est ingeneratum, et nasci est essentia Filij, et processio est essentia Spiritus Sancti, tres nimirum Dij essentia et non vnus essentia seu numero neque țĮࢡȩȜȠȣ quadam ratione vnus Deus esset. Sed his tribus differentijs aduersarij describunt non personam duntaxat quamlibet, sed essentiam quoque simplicissimam cuiusque personae, numero tres scilicet fingentes essentias, id est tres deos, nec profecto quomodo Deus vnus sint, possunt dicere. Nam si Pater nihil aliud sit quam paternitas ipsa, et ਕȖİȞȞȘı઀Į nihil commune scilicet habebit cum Filio, aut, si diuinitatem communem habet, aliud igitur diuinitas et aliud paternitas erit. Igitur qua diuinitate Pater Deus est, eadem Filius quoque erit, vel eadem ad numerum vel eadem IJ૶ İ੅įİȚ. Si eadem sit IJ૶ İ੅įİȚ diuinitas, differentiae multitudinis causa erit in diuinitate quiddam ਫ਼ȜȚțઁȞ. At simplicissimo vt nihil inest ਫ਼ȜȚțઁȞ, ita nec ʌȐࢡȠȢ quoddam ਫ਼ȜȚțઁȞ etiam ei inesse poterit. At multitudo essentiarum ʌȐࢡȠȢ est ਫ਼ȜȚțઁȞ, quod philosophi intelligunt, rudes vero in philosophia et indocti non animaduertunt. Sed nos vnum essentia, id est numero dicimus Deum vnum esse.

40

Hiermit vertritt Schegk den nominalistischen Ansatz, dass die universalia post rem sind. Vgl. Radziwiáá an Calvin, 6. Juli 1564, in: OC 20 (= CR 48), 339, Nr. 4125: „Quod vero soli tantum patri unius veri Dei appellatio attribuatur, id fieri țĮIJ’ ਥȟȠȤ੾Ȟ, propter certas rationes. Primum, quia autoritas verbi Dei hoc urgeat et doceat spiritus sanctus per totam scripturam, quum distinctissime de patre et de filio loquitur. Deinde quod pater sit omnium Deus, principium, radix, scaturigo et fons divinitatis filio et spiritui sancto.“ 41

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

Generis et speciei vnitas sunt accidentia et ȞȠȒμĮIJĮ quaedam.

Vere vnum est essentia et numero vnum.

(Aduersarij dicunt) Deum vnum in scriptura non nisi Patrem appellari.

Aduersarij differentias hypostaticas essentiae pro essentijs numerant, qua ratione tres numero Deos esse dicunt.

294

Qua ratione Deus essentia vnus nihilominus dicatur trinus.

Quomodo Seruetus trinum dicat esse Deum.

Quo pacto res incorporeae sint vna essentia.

Quid sit DEVM esse. QVID sit simpliciter Deus. Rom. 11. Definitionis partes differunt non quidem essentia, sed IJ૶ ȜȩȖ૳.

Nr. 8: Schegk, Contra antitrinitarios (1566)

Restat, vt, quomodo differentijs hypostaticis sit trinus, planum faciamus. Aduersarij quidem, vt vnitatem non intelligunt, ita nec verum modum Trinitatis explicare possunt, sed tantum nobiscum rixantur de vsu vocabulorum et, quia vocabula non sint vsurpata in scripturis, ideo Deum quoque essentia vnum et hypostasibus trinum in scriptura esse propositum nobis negant. Quaerendus itaque modus, quo vnum essentia [14:] seu numero nihilominus multa esse possit et non quidem essentia multa (nam pugnaret hoc cum hypothesi), sed multa alio quodam modo, quos modos iam obiter etiam commemorabo, ne ambiguitati sit locus. Difficilius est multo de Trinitate quam vnitate diuinitatis loqui, quod videlicet numerus et multitudo diuinitati repugnare videatur. Proinde non quemadmodum tria haec sunt vnum consubstantiale seu ੒μȠȠ઄ıȚȠȞ, id est eiusdem substantiae, eodem modo possunt etiam esse quiddam compersonale aut ੒μȠʌȡȫıȠʌȠȞ, id est eiusdem personae. Vocabula haec quamuis in scriptura non reperiantur, tamen necesse est nobis, vt ijs interpretando hoc mysterium vtamur. Describendus enim est modus Trinitatis, cum alius alio modo trinum esse fingat Deum, vt limetur veritas et ab erroribus ecclesia vindicetur, dum legitimis quibusdam rationibus et verbis exprimuntur, quae per omnia sint consentanea scripturis. Quod eodem modo trinus quo vnus non possit dici, paulo ante monuimus. Quot igitur modis vnum essentia particeps sit multitudinis, porro considerandum. Non oppositos recensebo prius commemoratis VNIVS modis, sed alios quosdam ad praesens institutum necessarios adscribam. Nemo enim erit opinor, qui genere aut specie aut diuisione in partes diuiduum Deum dicat. Accidentibus diuinitatem diuidit Seruetus, dum illum personari inquit modo hac, modo alia forma dispensationis,42 qua ratione multiplicem IJȠ૙Ȣ ʌȐࢡİıȚ Deum facit. Quia vero Deus simplicissimum est vnum, nihil scilicet in ipso erit mutabile et quod non sit Deus. Ipseque adeo et esse ipsius idem omnino [15:] erunt, quo sane modo duntaxat res incorporeae dicuntur esse vnum, naturales autem et corporeae hac sinceritate et simplicitate essentiae non sunt praeditae, quoniam ipsae et esse earum (propter concretionem materiae) non sunt vnum. Quae quomodo intelligi debeant, non est praesentis loci explanare, sed in philosophia docentur haec, quorum cognitio tam est necessaria, vt sine his, quae de hoc mysterio dicuntur, nullo modo queant perfecte intelligi. Deus igitur atque esse Dei nihil aliud est quam optimum et maximum esse, a quo, per quem et in quo sint omnia.43 In definitione nullus locus est accidenti, eaque compraehenduntur etiam essentiae definiti partes omnes, quarum partium causa definitio quodammodo multa esse dicitur, sed istiusmodi multa non quae essentia, sed quae ratione quadam seu ȜȩȖ૳ duntaxat inter se discrepent. Vnum enim quoduis eo modo, quo est vnum, nequit esse multa, vt vnum essentia seu IJ૶ İ੅įİȚ, id est specie, non potest esse multa IJ૶ İ੅įİȚ, id

42 43

Vgl. o. Anm. 29. Vgl. Röm 11,36.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

25

30

35

40

Nr. 8: Schegk, Contra antitrinitarios (1566)

5

10

15

20

25

30

295

est specie, sed multa tamen nihilominus est causa suarum partium, vt idem non sunt, quo significatur species et quo significatur genus speciei, differunt enim partes hae definitionis IJ૶ ȜȩȖ૳, id est ratione. Talia scolastici suo more dicunt differre formaliter, quae Aristoteles IJ૶ ȜȩȖ૳, id est ratione, inquit differre.44 Vt animal, quamuis sit in definitione et essentia hominis, differt tamen ab hominis specie IJ૶ ȜȩȖ૳, id est ratione, quum animalis proprium sit dormire aut vigilare (quia animal) at hominis, quia homo, proprium illud non sit. Alioqui enim si IJ૶ ȜȩȖ૳, id est ratione, essentiae idem et vnum esset animal atque homo, definitionem quoque haberent eandem et proprium per se idem v=[16:]triusque esset nec contradicentia de ipsis enunciarentur, quum IJ૶ ȜȩȖ૳, id est ratione, eadem penitus et numero sint vnum atque idem, vt Aristoteles docet libro septimo Topicorum.45 De quocunque igitur possunt contradicentia vere enunciari, licet sint Ƞ੝ı઀઺, id est essentia, vnum, nihilominus ratione, seu, vt scolastice loquar, formaliter țĮ੿ IJ૶ ȜȩȖ૳, id est ratione, multa et non idem seu non vnum dicentur esse. Enimuero his cognitis est opus, alioqui nescietur, quod discrimen sit inter essentiam diuinam et ipsius hypostaticas differentias, quae qui videt et contemnit et pro sophisticis habet argutijs, is nunquam ea, quae ad mysterij huius explicationem pertinent, assequetur. Quam ineptus, quaeso, et ridiculus ille erit, qui cum velit et cupiat scire, quomodo et qua ratione linea attingat circulum in puncto et interim demonstrationem huius propositi, quae est apud Euclidem, audire recuset? Obscura certe haec et difficilia ad intelligendum hanc analysin requirunt, quam sine philosophiae exquisitioris notitia haud facile quis, imo omnino non assequetur. Deinde alius est modus, quo vnum essentia dicimus esse multa, vt si partes sint (partes appello vnius substantiae įȣȞȐμİȚȢ, id est facultates), quarum vna non possit praedicari de alia, quas non tam IJ૶ ȜȩȖ૳, id est ratione, quam IJ૶ İੇȞĮȚ, id est definitionis ratione, differre solemus dicere; realem hanc differentiam appellant scolastici.46 Quo sane modo et accidentia etiam a subiecto et ipsa etiam accidentia inter se discrepant. In essentia et substantia quoque realiter seu IJ૶ İੇȞĮȚ, id est definitionis ratione, differunt partes, de quibus partibus totius appellatio et nomen secundum [17:] prius et posterius prae44 Schegk rekurriert auf die „distinctio rationis“, den gedanklichen bzw. logischen Unterschied. In der scholastischen Terminologie wurde damit eine Distinktion umschrieben, die lediglich in der abstrakten begrifflichen Auffassung begründet ist, wie z.B. der Unterschied zwischen „Lebewesen“ und „Mensch.“ Vgl. Otto Muck, Art. Distinctio rationis, in: Historisches Wörterbuch der Philosophie 2 (1972), 271. 45 Vgl. Aristoteles, Topik VII, 1, 151b,27f. 46 Gemeint ist die „distinctio realis“ (sachlicher Unterschied). Nach scholastischer Terminologie ist diese Distinktion nicht nur in der abstrakten begrifflichen Auffassung begründet; das Unterschiedene ist hier vielmehr der Erfahrung (distinctio realis physica) oder aber der metaphysischen Analyse (distinctio realis metaphysica) zugänglich. Die letztere erfasst die Differenz nicht zwischen Dingen, sondern zwischen inneren realen Gründen der Dinge, wobei die Annahme ihrer Identität zu einem Widerspruch führt. Vgl. Otto Muck, Art. Distinctio realis, in: Historisches Wörterbuch der Philosophie 2 (1972), 271.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

Quid sit differre IJ૶ ȜȩȖ૳ seu formaliter. Vnus modus, quo vnum essentia dici potest multa esse.

Secundus modus, quo vnum essentia dicitur esse multa. Quid sit IJ૶ İੇȞĮȚ seu realiter differre?

296

Quodnam sit discrimen inter differre formaliter et realiter, IJ૶ ȜȩȖ૳ țĮ੿ IJ૶ İੇȞĮȚ.

Rom. 1.

Non satis est ridere argumenta, alioqui quiuis agrestissimus rusticus et scurra optimus esset disputator.

Nr. 8: Schegk, Contra antitrinitarios (1566)

dicatur. Vt verbi gratia vna est animae hominis essentia adeoque vox animae non tam de tota quam de partibus praedicatur, sed quodam ordine, vt primum de logica, deinde de sentiente, postremo de vegetatrice.47 De sentiente autem logica seu ratiocinatrix non praedicatur, nec de vegetatrice praedicatur aut de logica sentiens. Differunt itaque inter se įȣȞȐμİȚȢ, id est facultates, et partes illae animae IJ૶ İੇȞĮȚ, id est definitionis ratione. Sua enim cuique est definitio, quae IJ૶ İੇȞĮȚ, id est definitionis ratione, vocabulo significatur, vt ea tamen non sit pars alterius definitionis, quemadmodum in his vsu venit, quae duntaxat IJ૶ ȜȩȖ૳, id est ratione, discrepant, vt paulo ante est dictum. Hanc igitur, vt dixi, realem appellant differentiam, quae diuersa est ab hac, qua secundum essentiam seu qua numero differunt essentialiter inter se tres. In essentia enim ad numerum vna multa inesse possunt, quae IJ૶ İੇȞĮȚ, id est ratione definitionis, seu realiter differunt, vt accidentia in subiecto vno aut įȣȞȐμİȚȢ, id est facultates, complures in anima vna, quas non Ƞ੝ı઀઺, id est essentia, discretas, sed IJ૶ İੇȞĮȚ, id est ratione definitionis, țĮ੿ IJ૶ ȜȩȖ૳, id est ratione, differentes esse quiuis etiam mediocriter eruditus intelligit. Itaque įȣȞȐμİȚȢ, id est facultates animae, ab animae totius essentia duntaxat IJ૶ ȜȩȖ૳, id est ratione, ipsae vero inter se įȣȞȐμİȚȢ, id est facultates, non solum IJ૶ ȜȩȖ૳, id est ratione, sed etiam IJ૶ İੇȞĮȚ, id est formaliter et realiter, differunt. Cognoscendi igitur ante omnia modi, quibus nimirum dicitur vnum ab alio differre. Sed aduersarij nulla horum modorum ratione habita omnia ab omnibus non putant nisi essentialiter (vt sic loquar) differre. Nec posse vnam [18:] esse censent essentiam partium partim formaliter, partim realiter discrepantium, qua in re exquirenda certe aduersarij multo sunt inferiores patribus et doctoribus scolasticis, de quibus admodum pro suo stomacho loquuntur contemptim, de semetipsis magnifice et arroganter, vt sophistae solent, sentiunt tamen. Nec ista finguntur a nobis inaniter et sophistice, quum manifesta sint in ipsa rerum natura quae dicimus, et D. Paulus ipse testetur, a visibilibus huius mundi philosophos peruenisse ad cognitionem veri et inuisibilis Dei,48 minime repraehendens ipsorum studium. Quod si haec aliena sunt et reipsa, non verbis et oratione a sensu sacrarum literarum discrepant, prius refellant falsitatem hanc verioribus rationibus, quam tanquam sophistica et futilia damnent et irrideant propter ruditatem non intellecta. Atqui omnes hi, qui has res conantur inerudite explicare nulla distinctione adhibita nullisque rationibus (vt ipsi vocant odiose) scolasticis vsi, quid aliud faciunt, quaeso, quam vt nihil dicant, vt dent sine mente sonum,49 vt poëta alicubi dicit, nullisque argumentis, quod volunt, probent, aut aduersarios refellant, quos ipsi erroris coar47

Schegk übernimmt die aristotelische Dreiteilung, wonach die Seele aus dem vernünftigen, sinnlichen und vegetativen Prinzip besteht. Vgl. Horst Seidl, Art. Seele V, in: TRE 30 (1999), 750,34–37; Hirschberger, Geschichte der Philosophie I, 211. 48 Vgl. Röm 1,20. 49 Vgl. Vergil, Aeneis X, 640.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

25

30

35

Nr. 8: Schegk, Contra antitrinitarios (1566)

5

10

15

20

25

30

35

40

297

guunt? Et profecto nihil aliud sunt illi disputatores quam aes quasi tinniens, quorum disputationis, euanescente sono, nulla rei notitia animis impressa relinquitur aut certe falsa, siquidem falsum aliquid esse potest dici. Sed denuo ad nostrum propositum redeamus. Quia vero hi modi omnes commemoratarum partitionum seu distinctionum, quibus vnum essentia potest dici esse modo quodam alio multa, conspicui sunt in anima humana, eiusdem exemplo adumbrabimus etiam [19:] vnitatem essentiae et multitudinem hypostaseon seu personarum in diuinis, qua similitudine melius informabitur orthodoxa fides, vt opinor, et minus etiam capietur erroribus, quae nihil intelligit sine similibus, mens nostra. Animam igitur nostram, id est cuiusque hominis animam, vnam essentia esse ostendit Aristoteles in 1. libro de Anima, circa finem.51 Eadem, quamuis vna sit numero et essentia, multa nihilominus est, IJ૶ İੇȞĮȚ, id est ratione definitionis et realiter, id est, tres eius sunt res, seu tres įȣȞȐμİȚȢ, id est facultates, quarum vna (tanquam genus de specie) non possit praedicari de alia. Nam vegetatrix a sentiente et ambae ab intelligente, quantum et quemadmodum discrepent, nemo non videt. Animae istius Ƞ੝ı઀ĮȞ, id est essentiam, definiendo sic licet exprimere, vt sit actus, seu entelechia, seu essentia vna ad numerum, qua homo viuit, qua sentit, qua intelligit. Praedicatur aut nihilominus totius essentiae vocabulum, id est „anima“ de partibus, sed non eodem modo, quo de tota, nempe simpliciter de tota, sed de partibus seu facultatibus, secundum prius et posterius. Singulae autem partes differunt inter se IJ૶ İੇȞĮȚ, id est ratione definitionis, seu realiter, vt dictum est, sed differunt partes a tota, duntaxat IJ૶ ȜȩȖ૳, id est ratione, et non IJ૶ İੇȞĮȚ, id est ratione definitionis, id est formaliter tantum et non etiam realiter. Libet enim mihi eruditis quibusdam et e scola petitis vti vocabulis, tametsi parum Latine dici videantur et vsitate, quoniam in scolis haec discuntur et docentur, non in foro, agro aut in militia et castris. Itaque vocabulum animae de partibus seu facultatibus ipsius non praedicabitur neque vt genus neque vt species, id est vniuoce non prae=[20:]dicabitur, sed secundum prius et posterius, quod genus vocabulorum Graeci philosophi appellant țĮIJ੹ IJઁ ʌȡȩIJİȡȠȞ țĮ੿ ੢ıIJİȡȠȞ,52 id est secundum prius et posterius, significantia aliquid. Etenim si anima diuidatur tanque genus hoc modo in species, vt nimirum quaedam sit ȜȠȖȚț੽, id est rationalis seu ratiocinatrix, et quaedam ਗȜȠȖȠȢ, id est irrationalis seu intelligentia carens. Deinde ਗȜȠȖȠȢ, id est irrationalis, iterum diuidatur in sentientem et vegetantem. Hac diuisione perfecta subsequentur numero differentes complures animae. Praedicantur enim genera et species de multis numero et essentia differentibus, qua ratione vna numero et essentia anima esse nequaquam poterit particeps omnium, si quatenus genus „anima“ de partibus his et facultatibus praedicaretur. Ex quo perspicitur ani50 51 52

Vgl. Platon, Theaitetos 202e. Vgl. Aristoteles, De anima I, 5, 411a,26 –411b,14, bes. 411b,6 –12. Vgl. exemplarisch Aristoteles, Metaphysik V, 11, 1018b,9–1019b,3.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

Animae similitudine declaratur, quo pacto VNVM essentia potuit esse MVLTA. Plato exempla appellat ੒μ੾ȡȠȣȢ IJ૵Ȟ ȜȩȖȦȞ,50 quasi rationum propositarum vades.

Duobus modis vsurpatur vocabulum animae.

Quid sit praedicari secundum prius et posterius. Probatur, quod anima respectu partium suarum non possit praedicari vt genus.

298

Quamobrem ea, quae praedicantur secundum prius et posterius, non possunt habere rationem generis.

Anima est vna per essentiam, et tamen IJ૶ İੇȞĮȚ seu rebus constituentibus vnam essentiam est multa.

Quare partes animae non sint in anima tanquam subiecto quodam. Perfectionis est vnum essentia esse nihilominus multa.

Quid sit TOTVM incorporeum. Non est vna ratio perfectionis TOTIVS et PARTIVM.

Discrimen inter totum incorporeum et corporeum. Quomodo TOTVM corporeum differat a finis partibus.

Nr. 8: Schegk, Contra antitrinitarios (1566)

mam hominis, quoad non tantum vna sit essentia, sed etiam multa quaedam IJ૶ İੇȞĮȚ, id est ratione definitionis et realiter, non esse aut posse dici vnam genere aut specie, sed eo modo, quo dictum est, vnam, vt nimirum praedicetur de multis realiter differentibus facultatibus secundum prius et posterius. Princeps enim est ratiocinatrix vis, continens in se sentientem et vegetatricem, postea sentiens, postremo vegetatrix. Vna igitur ad numerum anima et essentia vna partes habet, vt totum quoddam incorporeum nempe įȣȞȐμİȚȢ, id est facultates, realiter inter se discrepantes, et easdem a totius essentia formaliter seu IJ૶ ȜȩȖ૳, id est ratione, duntaxat differentes, quarum omnium ratione, vt maxime sit vna essentia, partibus his tamen seu įȣȞȐμİıȚ, id est facultatibus, multa dicitur esse, non tamen multa per essentiam, sed his modis iam saepe a me commemoratis multitudinis est particeps. Interim [21:] tamen anima non est quicquam aliud quam suae partes et įȣȞȐμİȚȢ omnes, quam vna quaedam et simplex essentia, vt in ipsa essentia tanquam subiecto et materia quadam nequaquam insint įȣȞȐμİȚȢ illae, propterea quod anima et ESSE animae omnino propter simplicitatem sunt idem. Proinde perfectionis est sic vnam esse animae essentiam. Perfectissima etenim est anima, quae, vna existens essentia, potest omnes vitas complecti et praestare. Pertinet etiam ad perfectionem partium seu facultatum, vt participent mutuis perfectionibus, vt ratiocinatrix participans sentiente et vegetatrice, nec non sentiens participans ratiocinatrice et vegetatrice, idem sentiendum de vegetatrice coniuncta cum sentiente et intelligente. Nihil ergo quoad solitarium, sed quoad totum est perfectissimum, et partes etiam, quia toto participant, perfectionem suam habent summam. Nec aliud incorporeum totum est quam ipsae simul omnes partes, nec aliud sunt partes quam vnum aliquid totius essentia, inter se et a toto ijs, quibus dictum est modis, discrepantes. Nec ratio tamen vna est perfectionis totius et partium, cum totum vnitate essentiae sit simpliciter perfectum, partes autem quadam relatione, et quia huius totius sunt partes, et quia ipsae inter se suas quasdam perfectiones communicant. Quo loco considerandum discrimen inter partes corporeas et incorporeas. Siquidem totum corporeum essentiale seu Ƞ੝ıȚ૵įİȢ, id est essentiale, respectu suarum partium sic est comparatum, vt totius essentia sit quiddam aliud quam partes ipsae. Praeterea corporeum totum et esse totius non omnino sunt idem. At [22:] paulo ante diximus in rebus incorporeis, quoad vnum et totum dicantur, ipsum et ipsius esse penitus idem esse. Homo totum, quid est, per essentiam, concreta substantia ex materia et forma, quae forma est anima hominis, corpus autem materia est.53 Manifestum est ex philosophia esse hominis differre ab ipso homine. Nam idem non sunt anima, quae est esse hominis, et homo, qui in se vt ı઄ȞȠȜȠȞ seu totum integrale, continet

53

Schegk nimmt Bezug auf die Bestimmung des Aristoteles, wonach die Seele die Form und der Leib die Materie des Menschen bildet. Vgl. Aristoteles, De anima II, 2, 414a,4 –28.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

25

30

35

40

Nr. 8: Schegk, Contra antitrinitarios (1566)

5

10

15

20

25

30

35

40

299

etiam aliquid (nempe materiam), qua possit non esse. Sed anima et esse animae penitus sunt idem. Quare alterius modi partes etiam erunt hominis concreti ex materia et forma, et alterius modi animae partes. Partes totius hominis vt ıȣȞȩȜȠȣ (quod integrale totum scolae appellant) posteriores sunt non tantum ȜȩȖ૳, id est ratione, sed etiam Ƞ੝ı઀઺, id est essentia, totius essentia. Quoniam essentiam suam habent ab essentia totius, vt caput, brachium non possunt esse, nisi ratione, qua sunt partes hominis ıȣȞȩȜȠȣ, id est totius integralis. Amputatae enim, vt essentia totius non participant, ita partes quoque esse et dici desinunt. Caput enim amputatum non est caput, sed aequiuoce caput esse dicitur. Essentia autem corporei totius non est nihil aliud quam partes integrales omnes, sed prius quiddam Ƞ੝ı઀઺, id est essentia, est partibus illis, nempe compositum ex partibus essentiae, quae sunt materia et forma hominis. Quo sane fit etiam, vt totius vocabulum de partibus huiusmodi secundum prius et posterius non praedicetur, quandoquidem totum illud ratione essentiae sit aliud quiddam quam partes suae. At partes animae (quae est totum incorporeum) nihil sunt aliud quam essentia animae, et animae es=[23:]sentia nihil aliud quam partes et įȣȞȐμİȚȢ suae omnes existit. Imperiti istarum rerum arbitrantur aliam essentiam animae et aliam essentiam esse eius partium, vt alia essentia est hominis et alia essentia capitis hominis, in quibus sane plurimum falluntur propter ineruditionem et inscitiam philosophiae, cum tota essentia incorporea non sit aliquid aliud essentia sua differens a partibus, sed totum corporeum sit aliquid essentia sua differens ab essentia partium, quod ipsum iam exemplis declarauimus. Accuratior enim horum explicatio est in philosophia, quam hoc tempore et loco non possumus vniuersam docere, attigisse enim haec et quasi delibasse in praesentia satis est. Liquet ergo perfectionis vocabulum in incorporeis alia ratione ad totum et alia ad partes pertinere. Et totum essentia sua nihil aliud esse quam omnes suas partes, quo intelligimus etiam totum incorporeum Ƞ੝ıȚ૵įİȢ et ESSE totius penitus vnum et idem esse. Transferam haec ab vmbris ad lucem ipsam, a creaturis ad creatorem, ab effectis tanquam iconibus ad principium, quod est paradigma, cum in rebus etiam creatis diuinitatis quoddam vestigium appareat. Deum itaque (perinde vt animam) dicimus essentia et numero quiddam esse vnum, partibus autem, tanquam įȣȞȐμİıȚ, id est facultatibus quibusdam hypostaticis, esse trinum. Illas tres res personas appellant patres. Scriptura Patrem, Filium et Spiritum Sanctum neque res neque personas scolastice nominat. Nos įȣȞȐμİȚȢ has tres differentias appellamus, cum D. Paulus etiam eas hoc modo descripserit, vt intelligamus non esse otiosas quasdam relationes, sed efficaces, vt a qua, per quam et in qua efficacia et virtute diuina sint omnia.54 Plato quoque has diuinitatis hypostases nominat [24:] įȣȞȐμİȚȢ, id est facultates, sic scribens in Philebo: „In Iouis natura ingenerantur regia ani-

54

Röm 11,36.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

Quodnam discrimen sit inter partes essentiales et integrales.

Similitudinis animae ad essentiam diuinam applicatio.

Rom. 11. Paulus diuinitatem desinit tribus potentijs seu įȣȞȐμİıȚ, quas theologi appellant personas.

300

Quodnam discrimen sit inter TOTVM incorporeum et corporeum.

Quare vocabulis totius et partis in explicando Trinitatis mysterio abstinuerint Patres.

Quamobrem Deus sit vnus numero et essentia. DEVS quid sit? Rom. 11. Quomodo Deus vnus essentia definiatur hypostaticis differentijs. Hypostaticas differentias differre inter se IJ૶ İੇȞĮȚ seu realiter, sed easdem differre a toto IJ૶ ȜȩȖ૳ seu formaliter. Vocabulum Dei praedicari dupliciter.

Nr. 8: Schegk, Contra antitrinitarios (1566)

ma et regia mens įȚ੹ IJ੽Ȟ IJોȢ ਕȚIJ઀ĮȢ į઄ȞĮμȚȞ“,55 id est propter causae facultatem. Omnium enim est principium DEVS VNVS, sed per has in ipso įȣȞȐμİȚȢ, id est facultates hypostaticas, omnia creat, conseruat et continet. Vt anima cum sit vna essentia, tamen per suas potentias seu įȣȞȐμİȚȢ in corpore omnes vitae energias exercet. Potentias illas animae partes appellat Aristoteles,56 et hoc modo si quis etiam hypostaticas įȣȞȐμİȚȢ, id est facultates, diuinitatis appellarit partes vnius seu totius essentiae Dei, significantius haud loquetur, quam si tres quasdam res esse dicat. De toto (quod est ੖ȜȦȢ ੖ȜȠȞ, id est ex toto totum) loquimur et de partibus ratione essentiae vnius neque inter se neque a toto separabilibus. Incorporeum enim omne, quicquid est, et vbicunque est, totum est et perfectum: multo magis Deus, qui est principium et finis omnium, et perfectio ipsa, et essentia sua, et partibus tribus (si fas est hypostases appellare partes) ita perfectum quiddam erit, imo summa perfectio. Quas partes tamen totius diuinitatis non nisi differentijs hypostaticis intelligi volo, ne quis dictum impie illud existimet. Nam partis vocabulo semper fere imperfectum quiddam intelligitur et separabile a toto, quo factum est, vt eo abstinuerint S. Trinitatis interpretes et res potius tres seu hypostases appellarint quam partes. Nos, si ita videbitur, tres interdum įȣȞȐμİȚȢ, id est facultates, appellabimus aut tres differentias hypostaticas, aut personales, aut originis differentias et Dei essentiam potius vnam quam totam appellabimus, ne quem vocabulorum insuetus vsus offendat. [25:] DEVS igitur simpliciter vna est essentia, quia principium omnium et omnis multitudinis origo, quia non nisi vnum potest esse principium et perfectum illud cum sit omnibus modis, tribus etiam įȣȞȐμİıȚ seu hypostaticis differentijs distinctum esse oportet. Et hac ratione intelligitur a nobis Deus, vt sit essentia vna immensa, a qua, per quam et in qua sint omnia.57 In Deo igitur tanquam materia aut subiecto quodam nequaquam insunt tria haec, sed Deus vnus ipse est tria haec, nempe Pater, Filius et Spiritus Sanctus, quemadmodum vna anima ipsum est, quod intelligit, quod sentit, quod vegetat, vt supra diximus. Deinde hypostaticae differentiae differunt a diuina essentia IJ૶ ȜȩȖ૳, id est ratione seu formaliter. Sed ipsae inter se hypostases differunt inter se IJ૶ İੇȞĮȚ, id est ratione definitionis seu realiter, non essentialiter, quorum omnium ratio liquet e superius dictis. Praeterea vocabulum Dei dicitur de Deo simpliciter, quatenus vnus est essentia et trinus hypostasibus seu subsistentijs. Praedicatur id ipsum etiam vocabulum Dei de singulis hypostasibus, sed secundum prius et posterius originis. Nam prior origine Deus Pater est, postea Deus Filius vt genitus, deinde Spiritus Sanctus Deus vt ab vtroque procedens. Et perfectum Deum Patrem dicimus, quia propagat de se Filium et cum Filio Spiritum Sanctum. Filium quoque perfectum, quia nascitur a perfecto, simulque cum ipso Patre propagans Spiritum Sanctum. Sed Spiri55 56 57

Platon, Philebos 30d. Vgl. exemplarisch Aristoteles, De anima II, 3, 414a,29 –32. Röm 11,36.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

25

30

35

40

Nr. 8: Schegk, Contra antitrinitarios (1566)

5

10

15

20

25

30

35

40

301

tum Sanctum perfectum dicimus Deum, quia procedit a Patre et Filio. Alioqui si non secundum prius et posterius seu relate praedicaretur Deus de tribus sigillatim, verum sim=[26:]pliciter, tum sequeretur (quod aduersarij tanquam absurdum orthodoxis catholicis opponunt), vt Deus Pater simul esset Pater, Filius et Spiritus Sanctus. Illud enim ipsum est, quod simpliciter Deus dicitur. Hanc deitatis secundum prius et posterius praedicationem subsequitur etiam praedicatio eorum, quibus proprie intelligitur diuinitas, vt omnipotentem esse, bonum esse, sapientem, immensum esse, quae sane aequaliter, sed non omnino similiter (nisi quoad İੁțઆȞ, id est effigies, similis est ʌĮȡĮįİ઀ȖμĮIJȚ, id est exemplari, et non quoad ੒μȠİȚįȑȢ, id est specie idem, simile est ੒μȠİȚįİ૙, id est eidem specie) tribus his ascribuntur. Quanta enim bonitas est Personae quomodo secundum attributa Patris, tanta etiam Filij, et tanta Spiritus Sancti, sed non talis est Filij bonitas, diuinitatis non sint qualis Patris, cum Patris sit ingenita, Filij genita, Spiritus Sancti bonitas pro- omnino idem. cedens. Quod ipsum nihil aliud est, quam secundum prius et posterius originis has praedicari proprietates, aequabiliter tamen de tribus personis. Quae quidem omnia pertinent tum ad naturae diuinae, tum singularum etiam per- Quaenam pertineant ad sonarum perfectionem, quae non posset esse, si aut solus Pater esset Deus, perfectionem aut solus Filius, aut solus Spiritus Sanctus, aut si non vnus essent, sed essen- diuinitatis. tijs differentes Dij, aut si vnus esset, sine differentijs tamen hypostaticis Deus, cuius rationem paulo post sumus dicturi. Vocabulum itaque Dei (in quo isti hallucinantur) non vniuoce vsurpa- Hoc genus vocabulorum, si multa significat aut si sepatur, quando nimirum simpliciter de vna Dei essentia dicitur (quam nihil ratim praedicatur de mulaliud esse liquet quam ipsum simul Patrem, Filium et Spiritum Sanc- tis, non aequiuoce praeditum, vt antea fuit dictum) et cum haec ipsa vox alia significatione catur neque etiam vniuoce, enunciatur ordine originis de tribus sigillatim personis. Nam si [27:] sed secundum prius et posterius. Huiusmodi vocuvno eodemque modo vsurparetur et non nisi absolute tantum Deus de lam esse quoque animam aliquo diceretur, tum incideremus in illam quaternitatem seu IJİIJȡȐįĮ, ostendit Aristo. lib. 1. de quam absurde nobis exprobrant a nobis dissentientes aduersarij.58 Illud Anima. si placet, similitudine quadam adumbrabimus. Animae essentia est vna et nihilominus potentijs triplex, quae hyposta- Non esse quaternitatem. tice instar Trinitatis differrent etiam, si facultas intelligens propagaret de se facultatem sentientem et haec vegetatricem. Simpliciter anima ratione essentiae est vna, sed nihilominus secundum prius et posterius Essentia diuina seipsa intelligitur perfecta. Sed Padignitatis praedicatur etiam animae vocabulum de singulis facultatibus, tris perfectio intelligitur renec ob id quisquam dixerit hac ratione quaternitatem animarum in ho- spectu alterius. Ita quoque mine poni. Nequit enim annumerari quod solitarium est perfectum ei, Filij et Spiritus Sancti, cum quod causa alterius et relate perfectum dicitur. Alioqui enim diuinitas sint relatae perfectiones. seu Deus non esset simpliciter quiddam summeque perfectum, quum IJ૶ ıȣȞĮȡȚࢡμİ૙ࢡĮȚ, id est eo, quod adnumeratur alicui seu annumerando

58 Vgl. unsere Ausgabe Nr. 1: Gonesius, De Deo et Filio eius (um 1560), 55,27–29; Nr. 3: Gentile, Confessio. Adnotationes. Protheses (um 1561), 108,1–3.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

302

Nr. 8: Schegk, Contra antitrinitarios (1566)

Cui adnumeratur aliquid sub eadem ratione non est perfectissimum. Simpliciter Deo non annumerantur personae, quum nihil aliud sit Deus quam tres simul personae, nec sigillatim annumerantur, cum non sit eiusdem rationis esse, essentiae et esse personae.

aliud quiddam ei, perfectius quidpiam scilicet ipsum, quam solum si sit, esse oporteat. Itaque Deus (significans simpliciter rem essentia, vnam ac tribus hypostasibus perfectam) non annumerabitur alicui perfecto hypostatico seu ratione hypostaseos perfecto, quibus hypostasibus non absolute, sed relate ad aliud perfectiones quaedam Dei intelliguntur. Nam si ipse etiam Pater Deus simpliciter Deus et non generans Deus esset aut intelligeretur esse, tum perfectio summa (nempe simpliciter Deus, quae definitur tribus hypostasibus simul) maior (siquidem Probatur, quod aliud sit Pater absolute etiam esset Deus) addito Patre simpliciter etiam Deo simpliciter Deus et aliud esset, et hac ratione simpli=[28:]citer Deus non summa seipsa perfectio Pater Deus. esset, quod dictu quidem est longe absurdissimum. Non ergo annumerari debet simpliciter Deus (qui est vnus essentia et personis trinus), neque Deo Patri, neque Deo Filio, neque etiam Deo Spiritui Sancto, tanquam quartum aliquid, quorum perfectio separatim intelligitur relate, non simpliciter et absolute, prout essentia vna Dei trini intelligitur perfecta absolute tribus hypostasibus, quae nihil aliud est, quam simul Pater, Filius et Spiritus Sanctus. Aduersarij dicunt At uero aduersarij nostri illum vnum simpliciter Deum non Deum trinum, Deum simpliciter sed Deum Patrem esse dicunt, a quo sint essentia discrepantes Filius et Spiriduntaxat dici Patrem propter tus Sanctus, qui tamen et ipsi singuli participent natura diuina: ille, quia gepraerogatiuam nitus a Deo Patre, hic, quia procedens ab vtroque. Hoc loco videmus, quam ਕȖİȞȞȘı઀ĮȢ. falsitas ipsa seipsam implicet et ipsa sibi mentiatur iniquitas, qua illi tanArgumenta quibus quam Gigantomachia quadam Iouem conantur e coelo pellere.59 Siquidem ostenditur Deum igitur vnus et solus Pater, Deus per se est et absolute simpliciterque Deus, et simpliciter de tota Trinitate praedicari, natura scilicet et essentia ipsius diuina incommunicabilis eo erit (prout illode hypostasibus rum fert sententia), quoniam hac ipsa vnus et solus et seipso Deus Pater singulis non praedicitur esse. Nam quod communicabile est, non solum est et seipso est, sed dicari simpliciter. cum alio est. Quod si Deus seipso et eo est incommunicabilis (quoniam vnus et solus est Pater), sequitur Filium et Spiritum Sanctum non participes esse vt Patris ita quoque diuinitatis, cum sit communicabile, quod dicitur participari, qua ratione etiam neque sit vnus neque simpliciter Deus, id quod participando diuinitatem non sit Deus, sed duntaxat quiddam di=[29:]uinum. Quod si Filius et Spiritus Sanctus eo modo, quo Pater est Deus, non sunt Deus ਖʌȜ૵Ȣ, erunt ergo quaedam coaeternae creaturae (quia non Deus sunt) Ƞ੝ıȚĮȞ, quae est aut principia quaedam coaeterna eodem nimirum modo, quo Aristoteles dixit IJȩįİ IJȚ, esse principia naturae seu naturalia coaeterna esse Deo.60 Vnus enim Pater quum ਕμȑࢡİțIJȠȞ quiddam probat Aristoteles sit essentia Deus incommunicabili, sequitur, vt alia quadam essentia quam in Metaphysicis. Patris (qua tamen solus Pater Deus esse dicitur) sit Filius et Spiritus Sanctus Deus. At Deus extra essentiam Patris (cum sit solus Deus) dici nequit, quare nec Filius nec Spiritus Sanctus sunt Deus. At ne Turcae quidem tam sunt im-

59 60

Vgl. Vergil, Aeneis 6,583f. Vgl. u. 310, bes. Anm. 78.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

25

30

35

40

Nr. 8: Schegk, Contra antitrinitarios (1566)

5

10

15

20

25

30

303

pij, qui, cum Deum vnum dicunt aeternum, nihil extra essentiam eius coaeternum tamen ei esse statuunt, nedum plures Deos coaeternos putent. Noui autem isti Christiani duo quaedam, quae non sint Deus vnus ille essentia (quum vnus tantum et solus Deus sit Pater, id est simpliciter Deus) coaeterna Deo seu Patri esse sentiunt. Quare iam non est, vt multitudinem deorum introduci hac secta metuamus, non est, quod pertimescamus tres deos nobis obtrudi ab his, qui vnum Deum et solum Patrem dicunt, quoniam vt Filius et Spiritus Sanctus sunt extra essentiam Patris, ita quoque extra diuinitatem eius erunt, quae, vt isti dicunt, vna ad numerum est vnius Patris essentia diuina. Veruntamen non satis impie se mentitos existimant, nisi huic contrarium errorem etiam assuant et vanitatem vnam alia vanitate accumulent. Nihilominus autem his positis dicunt Filium esse quoque Deum verum, a Deo Patre genitum et eiusdem specie substantiae seu similis essentiae. Item Spiritum [30:] Sanctum, Deum verum procedentem, eiusdem naturae, et omnes eiusdem diuinitatis, omnipotentiae, gloriae, maiestatis, non quia sint vnus essentia Deus, sed quia sint vnum quadam similitudine et non quia sint vnum numero et essentia. Differre autem inter se eo, quia Pater a se sit, Filius aut ista omnia sit propter generationem, et Spiritus Sanctus propter processionem. Sic enim scribunt illi, Pater et Filius et Spiritus Sanctus recte dicuntur et sunt vnus Deus (quod tamen quidam ex his non confitentur, sed duntaxat saniores) non persona, sed indifferenti natura, id est non numero vnus nec indiuidue, sed similitudine aequalitateque naturae. Ita ex his, qui saniores videri volunt, quidam scripserunt, vt quasi conciliatores et medios inter catholicos et haereticos sese interponerent.61 Nos porro quaeramus, quo nam pacto Filio, extra essentiam Patris existenti, id est non eandem numero cum Patre, essentiam diuinitatis habenti, diuinitas, quae vna et solius Patris dicitur, possit communicari aut conciliari? Generatione, inquiunt, nam quod Pater a se est, id ipsum Filius per generationem, vt ipsis videtur, est.62 Ex quo certe sequitur, vt, quemadmodum homo nascitur ex homine, ita Deus nascatur ex Deo, et vt gignens et natus homo sua vterque essentia subsistit, ita quoque generans et genitus Deus vterque sua subsistat essentia, et vt similitudine speciei (quae est logica vnitas essentiae) sint ambo aliquid vnum. Quomodo obsecro communicabilem dicunt et numero

61

Schegk hat die von ihm und anderen Zeitgenossen als vermittelnd empfundene Position vor Augen, die Francesco Lismanini mit seiner „Brevis explicatio“ eingenommen hatte, um den endgültigen Bruch zwischen den polnisch-litauischen Vertretern der traditionellen Trinitätslehre und den Anhängern des subordinatianischen Tritheismus zu verhindern. Vgl. unsere Ausgabe Nr. 5: Lismanini, Brevis explicatio (1565), 188,32–189,8; Radziwiáá an Calvin, 6. Juli 1564, in: OC 20 (= CR 48), 337f, Nr. 4125. 62 Vgl. exemplarisch Radziwiáá an Calvin, 6. Juli 1564, in: OC 20 (= CR 48), 333f, Nr. 4125: „(...) solum patrem vocant autotheon, a seipso Deum, filium vero et spiritum sanctum Deum de Deo, illum generatione, hunc processione (...)“

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

Inconstantia aduersariorum notatur.

Filio et Spiritui Sancto diuinitatem non posse communicari, nisi cum Patre sint vnum essentia.

304

Non posse logica specie et similitudine vnam diuinitatem esse trium.

Ruditas et inconstantia aduersariorum notatur.

Aduersarij non possunt ostendere modum, quo participent eadem diuinitate Pater, Filius et Spiritus Sanctus.

Nr. 8: Schegk, Contra antitrinitarios (1566)

diuiduam diuinitatem, quam paulo ante vnam numero et essentia duntaxat vnam in Patre esse dixerunt? Quod si specie et [31:] similitudine logica quadam proprietatum vna diuinitas sit in tribus, sequuntur duo absurda, quorum vnum est non vnam et solam numero duntaxat Patris esse diuinitatem, quem Patrem tamen ipsi vnum et solum esse Deum confitentur. Alterum absurdum: Nam quum sint specie logica vnus Deus, tria haec sequitur tres numero etiam diuinas esse essentias (quum species quaelibet logica diuidatur in țĮࢡȑțĮıIJĮ et multas numero diuisas Ƞ੝ı઀ĮȢ) et non vnum numero tantum et Deum singularem Patrem esse, sed etiam vnum Deum Filium et vnum Deum numero Spiritum Sanctum, id est multos numero et non vnum solum essentia et numero Deum Patrem esse. Quid autem hoc aliud est, quam simul vnum et multos numero atque essentia Deos esse dicere et fateri? Pugnant haec ipsa inter se etiam ਕȞIJȚijĮIJȚț૵Ȣ et non tantum cum veritate catholica dissident. Quid enim leuius et inconstantius, quam dicere solum atque vnum Patrem sua essentia et seipso esse Deum, id est vnum numero esse Patrem Deum, et postea dicere communicabilem esse essentiam diuinitatis et nihilominus tres numero statuere deos communicantes eadem essentiae specie, id est similitudine diuinitatis? Nam si specie sit vnus, sequitur vt numero sint plures, nulla praerogatiua existente Patris, quum species aequaliter participetur. Persequitur ergo poenas ab his contemptus sui philosophia, dum sine eruditione philosophica coguntur non modo rudissime, sed etiam impijssime et inconstantissime loqui de summa Trinitate. Deum non posse vnum specie dici, supra demonstrauimus. Ipsis autem non licet explicare modum, [32:] quo Filius causa generationis particeps sit diuinitatis Patris, quum patria diuinitas (quia vna numero) sit (vt ipsi sentiunt) incommunicabilis, extra autem hanc Patris diuinitatem non sit numero alia diuinitas. Quaero igitur, quomodo nasci possit de Deo Patre Deus Filius, lumen de lumine, Deus verus de Deo vero,63 cum Patri non sit coessentialis aut consubstantialis nec Filius nec Spiritus Sanctus? Etenim quod homo pater generat hominem filium, causa redditur, quia non ex ipso aut in ipso gignente, sed ex semine et materia gignentis alius homo nascitur. Impium est talem generationis causam affingere simplicissimo et immutabili Deo, vt qui nec materiae causa propagetur nec quantitatis causa in partes diuiduus sit, quemadmodum corporeae creaturae diuiduae sunt in numero discrepantes Ƞ੝ı઀ĮȢ. Nam propter materiam et quantitatem vna specie logica essentia sub se multas numero differentes essentias complectitur, non essentiali tamen et vera, sed logica quadam vnitate, de qua diximus supra. Has differentias et rationes cum non intelligant aduersarij, coelum, vt dicitur, terrae miscent et non tantum orthodoxae fidei, sed ipsi etiam sibi dicunt et concludunt pugnantia, quibus contradicentibus falsitatem opinionis ipsorum nobis

63

Vgl. Nicaeno-Konstantinopolitanum, in: BSLK 26,9f.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

25

30

35

40

Nr. 8: Schegk, Contra antitrinitarios (1566)

5

10

15

20

25

30

35

40

305

licet refellere praecipue, nam non putant se refelli et confutari satis, nisi ipsi a seipsis dissidere atque dissona sibi dicere ipsis demonstrentur. Non igitur vnus et solus simpliciter Deus est Deus Pater, sed Deus et vnus ingenitus Pater, hypostasis origine prior, non essentia prior aut posterior alijs hypostasibus, cum simpliciter vna sit trium essentia. [33:] Quamobrem ille vnus essentia et simpliciter (qui definitur hypostasibus tribus) Deus vnus simpliciter est, quo neque prior origine alius neque posterior,64 quum omnino non sit quicquam aliud essentialiter vnus Deus ille quam hypostases illae tres, quemadmodum anima hominis nihil aliud simpliciter est quam tres ipsius facultates, quibus definitur, vt supra fuit dictum. Et Trinitas quidem haec vna essentia est Dei simpliciter, et a nobis dicitur Deus vnus, extra quem non est alius, cum tamen extra Patrem sit Filius Deus et extra vtrumque non essentialiter, sed personaliter et hypostatice sit Spiritus Sanctus. At dixerit forsan quispiam: „Si essentia Dei nihil aliud sit quam tres personae et quaelibet persona sit haec vna numero essentia aut potius non discrepans ab hac vna numero essentia, sequitur, vt Deus Pater quemadmodum hac vna essentia subsistit, ita quoque sit non modo Pater, sed etiam sit Filius et Spiritus Sanctus, quod sane per absurdum dictu videtur.“ Perinde vt illud absurdum est, si quis animam dicat nihil aliud ratione suae essentiae esse quam entelechiam intelligentem, sentientem et mouentem, tum sequi videtur, vt si quis intelligentem įȣȞȐμȚȞ appellarit animam, qua ratione animam eadem quoque essentiam sentientem et vegetatricem dicat esse ipsam intelligentem vim, quod perabsurdum tamen sit dictu, quum definitionibus įȣȞȐμİȚȢ illae differant et dissimiles admodum actiones et energias praestare soleant hae įȣȞȐμİȚȢ animae. Quocirca tametsi vna sit essentia et animae et trium įȣȞȐμİȦȞ animae, et intelligens facultas non differat neque Ƞ੝ı઀઺ neque IJ૶ ȜȩȖ૳ a tota anima, nihilominus tamen [34:] differt IJ૶ ȜȩȖ૳ seu (vt scolastici loquuntur) formaliter a tota discrepat, quemadmodum superius est demonstratum, discrimina nimirum explicantes, quibus formaliter item realiter et praeterea etiam cum dicimus essentialiter res inter se discrepantes esse, quae (ne sim longior) in praesentia nolo denuo repetere. Itaque hypostaticae differentiae, quamuis essentialiter et realiter non differant ab vnitate totius essentiae, nihilominus ab ea differunt IJ૶ ȜȩȖ૳, quae differentia si non esset, tum sequeretur quod aduersarij nobis exprobrant, vt Pater essentiae scilicet causa non solum Pater, sed simul etiam Filius et Spiritus Sanctus esset. Eaedem vero hypostaticae differentiae licet non differant inter se essentialiter, nihilominus discrepant inter se, non tantum IJ૶ ȜȩȖ૳, id est formaliter, sed etiam IJ૶ İੇȞĮȚ, id est realiter, quae quomodo sint intelligenda, exemplo animae et facultatem ipsius planum antea fecimus. Hypostaticum itaque seu personale esse est incommunicabile ESSE. At diuinitatis seu essentiae ȜȩȖȠȢ, id est ratio, significat com-

64

Vgl. Jes 44,6.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

Quid sit Deus vnus simpliciter et solus. Esa. 44.

Filius et Spiritus Sanctus sunt extra Deum Patrem non essentialiter, sed hypostatice. . Obiecto cuiusdam absurdi soluitur.

Solutio Ƞbiectionis seu ਕʌȠȡ઀ĮȢ. Hypostaticas differentias differre inter se IJ૶ İੇȞĮȚ seu realiter, sed easdem differre a toto IJ૶ ȜȩȖ૳ seu formaliter.

Quid differant hypostaticum et essentiae esse.

306 Quomodo communicabilis sit essentia.

Quid intersit inter Deum esse et Patrem esse.

Omne perfectum TRINVM.

In essentijs quoque naturalibus et creatis aliquid communicabile est et aliquid incommunicabile.

A perfectione non est alienum esse vnum essentia et esse differentijs quibusdam multa. Summae perfectionis proprium est sese communicare.

Nr. 8: Schegk, Contra antitrinitarios (1566)

municabile quiddam, sed non vt materia seu vt subiectum neque vt genus aut vt species communicabilis est, sed vt vna numero essentia ratione perfectionis complures res et įȣȞȐμİȚȢ dicitur esse. Itaque intelligens vis in nobis et įȪȞĮμȚȢ, id est facultas, quatenus intelligens incommunicabilis est quidem, sed quia etiam est anima, communicat sese inferioribus potentijs et eas perfectione sua continet, quamuis non producat eas causa originis, quum non sit simpliciter perfectio. Itaque Pater, quia Pater, incommunicabilis quidem est persona, sed qua Deus est, communicat se alijs hypostasibus producendo eas cau-[35:]sa perfectionis. Nam seipso quidem Pater est, sed vna cum alijs Deus est, nulla discretione (nisi hypostatica) ab his productis distinctus. Nec differunt Deum esse et Patrem esse essentialiter, sed differunt duntaxat IJ૶ ȜȩȖ૳ et formaliter, quia scilicet vnius ratio, nempe Dei, et essentiae est communicabilis, alterius autem ratio, vt paternitatis, incommunicabilis est. At nihilominus IJ૶ İੇȞĮȚ, id est realiter, sunt idem, Deus et paternitas, quum praedicetur ESSE diuinitatis de omnibus aequaliter quidem (vt de Patre, quod sit essentia seu diuinitas generans, et de Filio, quod sit diuinitas genita non essentialiter, sed duntaxat hypostatice distincta essentia), sed non omnino similiter (vt alias ostendimus), quemadmodum bonitatis etiam, sapientiae, omnipotentiae ac similium ESSE. Proinde omnia perfecta (autore Aristotele) ternario constant.65 Et cum tria quoque sint IJોȢ Ƞ੝ı઀ĮȢ in physicis significata perfectae naturalis substantiae, quae est IJȩįİ IJȚ communicabilis, quidem ipsius propter ਕȠȡȚıIJȓĮȞ est materia, sed incommunicabilis forma quodammodo IJȠ įİ IJȚ existens. In his etiam, quae intelliguntur definitione, species ਙIJȠμȠȢ (vt ȞȠȘIJઁȞ) incommunicabilis est, genus autem communicabile. Quin etiam in rebus secretis a materia et habentibus simplicem essentiam sine materiae concretione, qualis est anima et angelus, idem atque eodem modo res se habere perspicitur. Perfecta anima communem habet essentiam respectu omnium suarum facultatum, quarum prima intelligens continet in sua essentia sentientem, sentiens vegetatricem. Ita quoque in angelis communior natura (habens rationem generis) exprimi=[36:]tur vocabulo generis, quod genus quidam appellant essentiam, sed incommunicabilis differentia ESSE angeli appellatur a quibusdam philosophis.66 Vt ergo a perfectione, ita quoque a diuinitate non abhorrent communicatio vnius essentiae et differentiae hypostaticae multitudo. Nam Deus neque intra neque extra se (instar Cyclopum)67 ਕțȡȚȞȦȞȘIJȠȢ est, cum summae bonitatis sit proprium sese sub ratione possibili communicare.

65

Vgl. Aristoteles, De coelo I, 1, 268a,10–15. Hier scheint Schegk auf die auf Thomas von Aquin zurückgehende Angelologie zu rekurrieren, laut der die Engel als unstoffliche Wesen keiner Individuation unterliegen und jeder Engel eine eigene Spezies bildet. Vgl. Thomas von Aquin, Summa theologiae I, q. 50 a. 4; Georges Tavard, Art. Engel V. Kirchengeschichtlich, in: TRE 9 (1982), 605,34f. 67 Eine Anspielung auf Homer, Odysee 9,112–115, wonach die Kyklopen in den Berghöhlen gesetzlos und jeder für sich leben. 66

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

25

30

35

Nr. 8: Schegk, Contra antitrinitarios (1566)

5

10

15

20

25

30

35

40

307

Primaria tamen (ratione originis) possessio communicabilis essentiae diuinae penes Patrem est, qui est fons et origo omnium, a quo paternitas omnis, quae Eph. 3. in coelo et quae in terra est,68 nominatur, habens praerogatiuam etiam hypo- Pater essentiam suam communicat, staticam, quatenus scilicet ਕȖȖȑȞȞȘIJȠȢ, id est ingenerabilis, quo nomine non sed paternitatem tantum suam Ƞ੝ı઀ĮȞ PATRI debent Filius et Spiritus Sanctus, quam habent seu differentiam communem et numero eandem cum Patre, sed etiam ESSE suum hypostati- hypostaticam non cum. Quippe ESSE Filij est nasci a Patre et ESSE Spiritus Sancti a Patre communicat. Filioque procedere est. Demonstrantur itaque haec omnia vera et consentanea non tantum testimonijs sacrarum literarum, sed etiam ex philosophia petitis rationibus certis methodi et demonstrationis et quibusdam alijs adminiculis nostrae intelligentiae famulantibus, sine quibus mysterium hoc (quocunque nos vertamus) explicari et intelligi, prout noster fert captus, nequit. Restat iam, vt quomodo hypostaticum esse Patris a Filij et Spiritus Sancti hypostatico esse differat et quo pacto item Pater suam Ƞ੝ı઀ĮȞ communicet, hypostaticum vero esse non communicet explicemus, in quo maxime apparebit quid sit, cum Deus ESSEN=[37:]TIA vnus, personis autem trinus esse dicitur. Summa perfectio diuinitatis non patitur solitudinem, sed intelligitur Perfectionis est non tantum seipso et solitarium subnon tantum quoad est perfecta ex sese, sed etiam quoad producit Patrio sistere, sed etiam produnomine aliud atque aliud esse hypostaticum. Quoniam in natura rerum cere quiddam sibi simile. ipsa etiam nihil est seipso solo perfectum, vt nihil habeat commune cum alio et vt extra se omnino sit otiosum et inefficax. Naturale enim est imo, vt Aristoteles dicit, ijȣıȚțઆIJĮIJȠȞ extra se efficax esse et producere quippiam.69 Haec igitur perfectio haud aberit a perfectissimo Pertinet perfectionem Trinitatis, vt vnum essentia sit creatore omnium, a quo tanquam fonte manant omnes perfectionum ri- trinum hypostasibus. uuli, ipso omnibus modis in semetipso existente perenni, plenissimo et perfectissimo. Sed quid est, quod primo perficit omnia? Nonne boni- Simplicissimum principium est IJઁ Į੝IJઁ ĮȖĮࢡઁȞ, tas? Cum omnia, quae fiunt, item quae faciunt aliquid, boni causa fiant id est ipsum bonum. et faciant. Principium igitur et finis omnium est bonitas, et hoc nomine complectitur omnia intra se prima et ipsa bonitas, vt hac non sit eminentius aut superius principium. Ergo in Deo prima hypostasis bonitas Prima hypostasis in Deo est ipsa bonitas seu ingeest ingenita, fortita appellationem Patris prima hypostasis in Deo est nitum bonum. ipsa bonitas seu ingenitum bonum, quam philosophi platonici cum Platone appellant Į੝IJઁ ĮȖĮࢡઁȞ,70 id est ipsissimam bonitatem. Character hic est, quo praesertim noscitur Pater, id est propagator hypostaseȦn reliquarum in diuinis. Ex sese perfecta et ਕȖȑȞȞȘIJȠȢ bonitas infoecunda Quomodo Mens seu Verbum a Deo Patre produet otiosa nequit esse, sed in actum secundum et energiam plenitudine catur. sua exuberans et quasi proferens sese intra se seu intra suam essentiam, omnia, quae SVNT, id est omnia ੕ȞIJĮ intelligit. Hoc modo prima boni68 69 70

Eph 3,15. Vgl. Aristoteles, De anima II, 4, 415a,26–28. Vgl. exemplarisch Platon, Politeia VI, 507b.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

308

Nr. 8: Schegk, Contra antitrinitarios (1566)

tatis energia secundam producit energiam, quae est primae tanquam ʌĮȡĮįİ઀ȖμĮIJȠȢ [38:], id est exemplaria, İੁțઆȞ, id est effigies, seu Heb. 1. ਕʌĮȪȖĮıμĮ, id est splendor, cuius exemplum quoddam proponemus, quo melius, quod dicitur, queat intelligi. Exemplum, quo in- In mente et anima similia quaedam reperiuntur. Mens simplicissima in homitelligitur, quomodo ne (quam philosophi appellant ȞȠ૨Ȟ ʌȠȚȘIJȚțઁȞ) in anima hominis procreat mens producit sesecundam mentem, quae non appellatur ȞȠ૨Ȣ, sed įȚȐȞȠȚĮ seu ȜȩȖȠȢ, quo incundam mentem in eadem essentia. telliguntur omnia quidem, sed composite et quodam ex vno in aliud quasi discursu, quum simplicissima mente simplicissime intelligantur omnia, vt non vnum prius aliud posterius intelligatur, sed omnia simul. Philosophi ȜȩȖȠȞ, id est mentem, seu įȚȐȞȠȚĮȞ, id est intellectum, ratione essentiae propagari a simplici mente (quae ingrediatur et egrediatur corpus hominis, nasAliud exemplum cente et moriente homine ipso) inquiunt. Propagatur etiam İੁțઆȞ, id est effipropagatae hypogies animae ਫ਼ʌȠıIJĮIJȚț૵Ȣ, dum anima ipsa per se indiuidua, partibus essenstaseos a prima existente eadem tiae suae existens, diuiduam partibus essentiam corporis viuam et animatam essentia propagan- constituit. Vt nimirum omnis vita, quae in partibus corporis propter animatis et propagati. tionem conspicitur, ab indiuidua partibus anima promanet tanquam principio quodam simplicissimo. Ita in natura quoque primi actus quo pacto procedant in secundos actus tanquam in ਕʌȠȖİȞȞȒμĮIJĮ sua, his exemplis cognoscitur, vt opinor, satis superque. BONITATIS pri- Bonitas igitur prima, foecundissima energia non se continet intra se, sed promae secundus actus fert se in secundam energiam, quae dicitur ȞȠİ૙Ȟ seu intelligere. Haec energia est intelligere. secunda, quae omnia ੕ȞIJĮ, id est entia, verissime existit, sed tamen ȞȠȘIJ੹, id est intelligibilia, propagati IJȠ૨ ȜȩȖȠȣ, id est intellectus (Latini vocant verbum), rationem et appellationem obtinet in scriptura. Eadem scri=[39:]ptura Pro. 8. nonnunquam ȜȩȖȠȞ, id est Verbum, interdum sapientiam genitam,71 aliMatth. 16. quando Filium Dei Patris nominat propagatum illud,72 cuius testimonia nolo in praesentia recitare, quum res ipsa mihi sit probabiliter pro nostro captu demonstranda. Producit itaque bonitas diuina tanquam primus actus hunc secundum actum mentis et intelligentiae, tanquam ignis producit calorem et vt Nihil est, quod non anima vitales energias producit in corpore. Nihil enim est, quod non se proproferat se in actum ferat in actum quendam secundum, vel substantialem, vel accidentalem. Vt in secundum, vel substantialem, vel substantialem actum quando (verbi gratia) dico simplicissimam suam Ƞ੝ı઀ĮȞ, accidentalem. id est substantiam, animam animando corpus omnes partes corporis animatas, tanquam quendam İੁțȩȞĮ, id est effigiem, sui producere. Et simplicem mentem (quam ʌȠȚȘIJȚțઁȞ ȞȠ૨Ȟ, id est efficientem intellectum, appellant) producere in anima humana sui quasi effigiem quandam, quae appellatur ȜȩȖȠȢ, id est ratio, seu įȚȐȞȠȚĮ, id est intellectus. Producentium aliud Accidentium porro secundi actus producuntur non in producentis subiecto, quaedam differensed in alio quodam, quod Ƞ੝ı઀઺, id est essentia, differat a producente. Vt igtiae. 71 72

Vgl. Prov 8,22f. Vgl. Mt 16,16.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

25

30

35

40

Nr. 8: Schegk, Contra antitrinitarios (1566)

5

10

15

20

25

30

35

40

309

nis, quando calorem producit in aqua vel ligno. Illa enim omnia non in seipsis, sed IJ૶ ࢡȚȖȖĮȞİȚȞ, id est attingendo, aliud quiddam suos producunt actus secundos, in alio scilicet, quod ab ipsis scilicet producentibus Ƞ੝ı઀઺, id est essentia, differat. Alia producunt secundos actus non vt accidentia tamen at neque producunt separatas quasdam Ƞ੝ı઀ĮȢ, id est essentias, sed hypostaticam quandam Ƞ੝ıȚȫįȘ, id est essentialem differentiam, scilicet IJોȢ Ƞ੝ı઀ĮȢ, id est substantiae, et essentiae primi actus quasi secundum actum producunt. Vt įȚȐȞȠȚĮ, id est ratio, seu ʌĮࢡȘIJȚțઁȢ ȞȠ૨Ȣ, id est patiens intel=[40:]lectus, non differt Ƞ੝ı઀઺, id est substantia, a mente simplici nisi IJ૶ ȜȩȖ૳, id est ratione seu IJ૶ İੇȞĮȚ, id est definitione, vt Aristoteles inquit, tanquam linea scilicet recta a seipsa inflexa73 simplex scilicet a composito hominis intellectu. Praeterea animae quoque definitio duplex est. Vna, qua dicitur entelechia esse, qua animal viuat, sentiat, moueatur et intelligat. Altera, qua dicitur entelechia corporis physici organici, vitam habentis įȣȞȐμİȚ. Prior illa, posterior altera, sed nihilominus vna est Ƞ੝ı઀Į, id est essentia, animae, priore vi animae propagante secundam, quasi hypostasin non tantum ex sese, sed etiam in sese, id est in Ƞ੝ı઀઺, id est essentia, sua adminiculo tamen corporis. Veruntamen actus illi primi et secundi hypostatici differunt a Sanctae Trinitatis producente et producto actu, quia videlicet iam dicti actus sunt Ƞ੝ı઀઺ įȣȞȐμİȚ, id est essentia facultate, sed hypostatici actus in diuinis sunt Ƞ੝ı઀઺ ਥȞİȡȖİ઀઺, id est essentia actu, propter summam perfectionem, qua differunt a rebus creatis, quae diuinitatis sunt propria et peculiaria. Actum igitur primum differre a secundo non per essentiam seu essentialiter, sed IJ૶ İੇȞĮȚ, id est definitione seu realiter, superius est dictum. Deinde liquet etiam in Dei essentia actum secundum non esse accidens, sed esse differentiam essentialem, quam scolae appellant hypostaticam. Ex quo sequitur, vt energia secunda bonitatis seu Į੝IJȠ૨ ਕȖĮࢡȠ૨, id est ipsius boni (quod Patris habet nomen), quae est INTELLIGERE, differat realiter a BONITATE IPSA producente, quae primus est actus, et is quidem Pater respectu actus secundi a se producti dicitur, qui est IJઁ ȞȠİ૙Ȟ, actus scilicet secundus [41:] et productus a primo. Itaque INTELLIGERE illud IJȠ૨ Į੝IJȠ૨ ਕȖĮࢡȠ૨, id est ipsius boni, non est accidens quoddam diuinitatis nec separata quaedam essentia, sed differentia quaedam essentiae, discrepans IJ૶ İੇȞĮȚ, id est definitione, ab IPSA BONITATE producente, ab essentia autem differens IJ૶ ȜȩȖ૳. Procedamus ergo nunc in demonstratione generationis seu productionis IJȠ૨ ȜȩȖȠ૨, id est Verbi, quem scriptura appellat Filium Dei. Productum illud progenitum ਥȞȑȡȖȘμĮ, nempe IJઁ ȞȠİ૙Ȟ seu INTELLIGERE, alia quaedam res a Patre est, vt calefacere aliud quiddam est quam calor ipse, sed calefacere accidens est at ipsum intelligere Patris non est accidens (non enim est mutabilis Deus), sed, vt dictum est, Ƞ੝ı઀ĮȢ, id est essentiae, Dei quaedam existit

73

Vgl. Aristoteles, De anima III, 4, 229b,16f.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

Exemplum actuum primorum et secundorum non nisi hypostaticis differentium.

Quid sit hypostatica differentia.

Actus secundus primae bonitatis non est accidens neque substantia, sed differentia substantialis.

Producens et productum non sunt idem.

310

Filius est mens et intellectus productus a Deo Patre, quem scriptura appellat ȜȩȖȠȞ.

Propago et genitura mentis, qua ratione sit omnia, quae sunt principaliter et per ipsam extra Deum sint omnia condita.

Nr. 8: Schegk, Contra antitrinitarios (1566)

differentia hypostatica. Hoc loco opus nobis est summo quodam et eruditissimo philosopho, qui intelligat in secretis a materia rebus idem et vnum prorsus esse INTELLIGERE ipsum, INTELLECTVM et INTELLIGIBILE. Energia itaque haec Patris secunda intellectus erit ac simul etiam omnia ੕ȞIJĮ intelligibilia. INTELLECTVS hic productus non est producens ipsum, Pater scilicet. D. Paulus İੁțȩȞĮ, id est effigiem, appellat et ਕʌȐȣȖĮıμĮ, id est splendorem,74 luminis primi lumen secundum, energiae scilicet energian. Cum lumen autem nihil aliud sit quam ENERGIA omnium visibilium, ita MENS genita est ENERGIA omnium ੕ȞIJȦȞ, id est entium, incorporeorum et corporeorum, quae est principium et ante omnia et per quod facta sunt omnia,75 nempe ȜȩȖȠȢ Dei Patris. Et quamuis mens illa primogenita emi= [42:]nenter sit omnia ੕ȞIJĮ, tamen MENS illa non est Pater ipse, cum productum non sit producens ipsum nec lux sit lumen ipsum, quemadmodum nec producens est ipsum productum. Mentem hanc genitam principium esse omnium ੕ȞIJȦȞ, visibilium et inuisibilium, quae sunt extra Deum, Plato etiam testatur, subinde mentem illam appellans ࢡİ૙ȠȞ ȜȩȖȠȞ,76 id est diuinum verbum, propterea quod ȜȩȖȠȢ, id est verbum, dicitur mens, a priore quodam et simpliciore principio nascens. Cuius respectu idem Plato Patrem Deum in Philebo appellat ȞȠ૨Ȟ ȖİȞȠȪıIJȘȞ,77 id est mentem generantem, aliam mentem, quasi mentem primam gignentem de se mentem aliam, quae respectu primae mentis appellatur ȜȩȖȠȢ. Quare liquet quam ob causam mens genita ȜȩȖȠȢ, id est verbum, nominetur. Aristoteles, quamuis naturam (quae est rerum extra Deum principium) coaeternam Deo (qui est apud ipsum IJઁ Į੝IJઁ ĮȖĮࢡઁȞ, id est ipsum bonum) arbitretur esse,78 nihilominus ita sentit, siquidem creaturae coeperint esse principio quodam, tum non aliud earum posse principium esse quam INTELLECTVM diuinum. Quippe respectu eorum, quae extra Deum dicuntur esse, omnium antiquissimam esse mentem et, vt ipse loquitur, IJ૵Ȟ ਕʌȐȞIJȦȞ ʌȡȠȖİȞȑıIJĮIJȠȞ İੇȞĮȚ IJઁȞ ȃȅȊȃ,79 id est ante omnia antiquissimam esse genitam mentem censet. Quum enim res creatae sint simpliciter multae et cuiusque multitudinis principium sit vnitas, mentis vero causa omnia multa sint vnum quiddam, mentem his simpliciter multis fore priorem ac principium etiam (quum vnitas in omnibus rationem habeat principij et multitudo seu compositio rationem effectus) [43:] philosophi certissimis quibusdam argumentis et rationibus de-

74

Vgl. Heb 1,13. Vgl. Joh 1,1.3. 76 Der Ausdruck lässt sich in dem von Schegk beschriebenen Sinn bei Platon nicht verifizieren. Vgl. allerdings zum „göttlichen Wort“ bzw. „göttlicher Rede“ und zur Erschaffung der Welt mittels des „Logos“ bzw. „Nachdenkens“: Platon, Phaidon 85d und Timaios 29a. 77 Vgl. Platon, Philebos 30e. 78 Gemeint ist die Behauptung des Aristoteles, dass die Materie ewig sei. Vgl. Aristoteles, Physik I, 9, 191b,35 –192b,4; Ernst Behler, Art. Ewigkeit der Welt, in: Historisches Wörterbuch der Philosophie 2 (1972), 844. 79 Vgl. Aristoteles, De anima I, 5, 410b,13 –15. 75

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

25

30

Nr. 8: Schegk, Contra antitrinitarios (1566)

5

10

15

20

25

30

35

311

prehenderunt ad vnitatem omnia reuocantes. Mentem Parmenides dixit omnia vnum esse.80 Progenies autem mens ipsa est (autore Platone) IJȠ૨ Į੝IJȠ૨ ਕȖĮࢡȠ૨,81 id est ipsius boni, quo non est simplicius vnum, nempe existens Į੝IJઁ ਪȞ. Mens autem et ipsa quidem vnum est, sed vnum omnia et genitum vnum, IJ૵Ȟ ੕ȞIJȦȞ ʌȜોࢡȠȢ, id est omnium entium multitudo, primum, vnitatis ingenitae et simplicissimae propago. Illud primum et ਕȖȑȞȞȘIJȠȞ Patris nomine insigne vnum Platonici dicunt ਙ૦૧ȘIJȠȞ, id est ineffabile, et ਫ਼ʌİȡȠȪıȚȠȞ, id est supersubstantiale, quia sit ratione mentis a se genitae omnium ੕ȞIJȦȞ, id est entium, principium, et non posse ipsum Į੝IJઁ ĮȖĮࢡઁȞ seu Patrem vtcunque a nobis percipi nisi per genitam ab ipso mentem, quam dicunt nihil aliud esse quam omnium ੕ȞIJȦȞ ੁįȑĮȢ, id est entium species. Quaeso, an haec non consentanee dicuntur sacris scripturis a philosophis praesertim Platonicis? Et quod illi fortasse non sine scripturis ratione tamen comite vtcunque apprehenderunt, id aduersarij nostri tot illustribus scripturis et diuinis oraculis admoniti verum esse et consentaneum non credent, quia propter stuporem scilicet et ruditatem animi mysterij hanc lucem intueri et magnitudinem eius animo concipere nequeunt. Non exculti igitur vera et solida philosophia, ab ista non equidem erudita, sed peruersa et agresti curiositate inquirendi rationes mysteriorum abstinere se profecto et potius simpliciter credere testimonio scripturarum, quam eorundem quaerere modum et rationes quasdam probabiles debuissent, quas, destituti certe scientia philosophiae, inuenire aut certe vt=[44:]cunque adumbrare nullo modo possumus. Plurima dicta reperiuntur et scripta tum ab alijs tum praesertim a Plotino, quae catholicam de Trinitate fidem confirmant appositissime, quam illi tamen, a philosophis quibusdam rationibus defensam, rudibus suis argumentis conantur tanquam falsam oppugnare, freti quibusdam scripturae testimonijs etiam, sed tamen ad suum peruersum sensum indocte detortis. Veruntamen homines illi ਕʌĮȓįİȣIJȠȚ solis sibi fidem et autoritatem veritatis ambitiose admodum arrogant, omnibus alijs eam derogantes, quod ipsis accidit, vt faciant, non praestantia certe verae et philosophicae eruditionis cuiusdam, sed quadam inani gloriae cupiditate et ĮੂȡİıȚĮȡȤȓĮȢ ambitione flagrantissima adductis, qua sese venditant, dum plausibilibus quibusdam ac verisimilibus, id est sophisticis, argumentis hominibus minus eruditis errorum has tenebras offundunt, sibi et alijs persuadentes vera haec esse, quae tamen sint falsissima et a pietate ipsa et veritate alienissima. Philosophiam autem immerito damnant, qui tamen, quid philosophia vera sit, ne per somnium quidem (vt 80 Vgl. Ficino, In Parmenidem, in: Opera omnia (1641) II, 108b: „(...) intendit Parmenides potissimum hoc asserere, quod vnum omnium principium sit, eoque posito, ponantur omnia, sublato autem interimantur. (...) Illud insuper aduertendum est, quod in hoc dialogo cum dicitur vnum, Pythagoraeorum more quaeque substantia a materia penitus absoluta significari potest, vt Deus, mens, anima.“ 81 Vgl. Ficino, In Philebum, in: Opera omnia (1641) II, 225b: „Mens supermundana progenies est ipsius boni, quod est omnium causa.“ 82 Joh 14,9.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

MENTIS principatus ostenditur.

Pater ਙ૦૧ȘIJȠȢ et ਫ਼ʌİȡȠȪıȚȠȢ non agnoscitur nisi per ȜȩȖȠȞ suum, nempe Filium. Ioan. 14.: „Philippe, qui videt me, videt et Patrem meum.“82 Philosophi pleraque consentanea dicunt scripturis, disserentes de Trinitate, quam appellat Plotinus ਕȡȤȚț੽ IJȡȚ੺įĮ.

312

Platonis de Trinitate sententia.

In quo discrepent a nobis aduersarij.

Quomodo producatur Spiritus Sanctus ab vtroque.

Spiritum Sanctum philosophi appellant animam Dei ȞȠİȡ੹Ȟ.

Nr. 8: Schegk, Contra antitrinitarios (1566)

dicitur) viderunt vnquam, qui nihil inter veram philosophiam et sophisticam impiam interesse magno errore iudicant. Nolunt autem secum disputari philosophice, id est vere et accurate, ne victi scilicet cogantur se errasse fateri, quo fit etiam, vt tam graui praeiudicio damnent philosophiam, qua disceptante causam, mox damnata illorum opinio et erroris conuicta conspiceretur. Plato et qui secuti sunt ipsum in Iouis substantia seu essentia (quae sit numero vna) produci regiam mentem et regiam animam83 [45:] quum dicunt, non dissentire videntur a verbi Dei sacrosanctis oraculis. Aduersarij non essentia Patris, sed extra essentiam Patris Filium et Spiritum Sanctum produci essentiam scilicet ab essentia, non hypostasin tantum ab hypostasi, manente et existente eadem essentia, propagari arbitrantur. In reliquis non discrepant a nobis aduersarij, tantum in vna essentia trinum videre Deum hypostasibus non possunt, qui vt hypostaticis differentijs, ita quoque numero et multitudine quadam essentiarum Deum diuidunt. Nos hactenus quo pacto ȜȩȖȠȢ, id est Verbum, seu Mens prima in patria substantia produceretur et qua ratione sit ੒μȠȠȪıȚȠȢ, id est coessentialis, et consubstantialis Patri Filius ostendimus. Nunc de productione Spiritus Sancti disseremus, quem scriptura produci a Patre et Filio et vtriusque simul esse İੁțȩȞĮ, id est effigiem, procedentem Spiritum Sanctum testatur. Tanta est plenitudo vitae in Patre et Filio, qui vitam habent in semetipsis, vt non tantum in ipsis sit perfecta, sed etiam tertiam vitam ambo, secundum quendam ipsorum quasi actum, producant. Perfectionis enim est sibi simile aliquid producere et non tantum ipsum intra se subsistere prima energia seu primo actu (vt paulo ante fuit dictum), sed procedere etiam in secundum, qui differat hypostatice a primo actu. Mens autem genita inprimis vitam habet in semetipsa aut potius est ipsa vita, quemadmodum Pater etiam et simul ambo Spiritum Sanctum producunt tanquam İੁțȩȞĮ, id est effigiem, sui, nempe animam quandam participem intellectus primi ȞȠİȡ੹Ȟ. Loquor autem in praesentia de anima, quae duntaxat [46:] intelligendo viuit, non autem viuit alijs potentijs, vt sunt įȣȞ੺μİȚȢ animae, quae informatione quadam indigent corporis, quod corpus viuicando ipsae quoque quasi adminiculo corporis dicuntur viuere. Hanc Graeci animam ȞȠİȡ੹Ȟ, id est intellectualem, appellant, vt quae sit respectu IJȠ૨ ȞȠ૨, id est mentis, seu mentis primae, quidam procedens ȜȩȖȠȢ, id est intellectus, quemadmodum mens prima sit respectu IJȠ૨ Į੝IJȠ૨ ਕȖĮࢡȠ૨, id est ipsius boni, nascens ȜȩȖȠȢ, id est intellectus. Graeci porro appellant İੁțȩȞĮȢ, id est effigies, a primis productos producentium ȜȩȖȠȣȢ nimirum hac ratione, qua ȜȩȖȠȢ non est separatum quiddam a mente, quamuis enim alteritate quadam hypostatica differat ab ipsa, non Ƞ੝ıȓĮ, id est essentia, differt tamen a suo principio, quandoquidem sit actus ipsius principij secundus, vt diximus.

83

Vgl. Platon, Philebos 30d.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

25

30

35

40

Nr. 8: Schegk, Contra antitrinitarios (1566)

5

10

15

20

25

30

35

313

Sic autem Plotinus scribit de anima Iouis regia: „ȠੈȠȞ ȜȩȖȠȢ ੒ ਲ਼Ȟb ʌȡȠijȠȡઽ ȜȩȖȠȣ IJȠ૨ ਥȞ IJૌ ȥȣȤૌ, Ƞ੢IJȦ IJoȚ țĮ੿ Į੝IJ੽ ȜȩȖȠȢ ȞȠ૨ țĮ੿ ਲ ʌ઼ıĮ ਥȞȑȡȖİȚĮ țĮ੿ ਴Ȟ ʌȡȠȓİIJĮȚ ȗȦ੽Ȟ İੁȢ ਙȜȜȠȣ cਫ਼ʌȩıIJĮıȚȞ ȠੈȠȞ. ȆȣȡઁȢc IJઁ μ੻Ȟ ıȣȞȠ૨ıĮ ࢡİȡμȩIJȘȢ, ਲ į੻ ਴Ȟ ʌĮȡȑȤİȚ. ǻİ૙ į੻ ȜĮȕİ૙Ȟ ਥțİ૙ Ƞ੝ț ਥțȡȑȠȣıĮȞ, ਕȜȜ੹ μȑȞȠȣıĮȞ μ੻Ȟ IJ੽Ȟ ਥȞ Į੝IJ૶, IJ੽Ȟ į੻ ਙȜȜȘȞ ਫ਼ijȣıĮμȑȞȘȞ.“84 Et paulo inferius: „ȃȠ૨ į੻ ȖȑȞȞȘμĮ ȜȩȖȠȢ IJȚȢ țĮ੿ ਫ਼ʌȩıIJĮıȚȢ, IJઁ įȚĮȞȠȠȪμİȞȠȞ. ȉȠ૨IJȠ į੻ ਥıIJ੿ IJઁ ʌİȡ੿ ȞȠ૨Ȟ țȚȞȠȪμİȞȠȞ țĮ੿ ȞȠ૨ ij૵Ȣ țĮ੿ ੅ȤȞȠȢ ਥȟȘȡIJȘμȑȞȠȞ ਥțİȓȞȠȣ.“85 Id est: „Qualis est oratio, quae profertur respectu rationis in anima, ita se habet anima haec, existens ratio quaedam mentis, cuius est omnis ipsius energia et vita, quam scilicet propagat de se producens aliam hypostasin. Vt ignis ipsius vernacula quaedam est caliditas, alia vero est caliditas, quam de se producit. At illic non accipere oportet tanquam effluentem extra, sed intra manentem, et hanc quidem intra sese, illam vt diuersam subsistentem.“ Et paulo inferius: „Mentis propago est ratio [47:] quaedam ac hypostasis, nempe id, quod ratiocinando intelligitur, id ipsum vero est, quod circa mentem agitatur et mentis lumen et vestigium quoddam ipsius, ab ipsa dependens.“ Mens quidem prima est omnia ȞȠȘIJ੹ ੕ȞIJĮ, id est intelligibilia, simpliciter. Sed ab ea procedens quasi įȚ੺ȞȠȚĮ ratio, id est ȞȠİȡ੹ ȥȣȤ੽, id est intellectualis anima, est ipsa quoque omnia ੕ȞIJĮ, id est entia, sed ordinata processu quodam, quod mens simplex, procedens in įȚ੺ȞȠȚĮȞ, seipsam quasi ratione animae explicet, quum ਕμȑȡȚıIJȦȢ et ਕμȑıȦȢ mens duntaxat animam quasi ȜȩȖȠȚȢ diuiduam perficiat et anima potentia sit, quae etiam ratione energiae possit extra procedere, creatrix scilicet, conseruatrix et gubernatrix omnium causa. Intelliguntur haec non nisi ab his, qui non vulgariter in philosophia sublimi illa sunt eruditi, et explicari certe non breui oratione tanta mysteria possunt. His itaque in praesentia duntaxat vt quibusdam hypothesibus ad refellendos aduersarios vtimur, qui sane existimant quocunque modo differentes res, essentia quoque eas et Ƞ੝ıȓ઺, id est substantia, esse discrepantes. Vt ergo sua essentia Pater non differt a Filio, id est ਫ਼ʌİȡȠȪıȚȠȞ, id est supersubstantiale, illud Į੝IJઁ ĮȖĮࢡઁȞ, id est ipsum bonum, a mente a se genita, sed differt duntaxat hypostasİȚ, sua perfectissima scilicet energia producens aliam perfectissimam mentis energiam. Ita mens haec genita vna cum Patre animam seu įȚ੺ȞȠȚĮȞ sui participem, İੁțȩȞĮ scilicet, tanquam lumen quoddam, nempe tertiam hypostasin, per quam diuinitas tota et creandis his, quae sunt extra Ƞ੝ıȓĮȞ Dei, efficax est, et gubernandis etiam omnibus atque conseruandis omnipotentem Spiritum producunt. Quoniam anima est, [48:] quae in sua Ƞ੝ıȓ઺ non producit aliam hypostasin, sed extra Ƞ੝ıȓĮȞ, id est essentiam, b

ਥȞ: Plotin, Enneas V, 1, 3, in: Plotini opera II, 265,7. ਫ਼ʌȩıIJĮıȚȞ. ȠੈȠȞ ʌȣȡઁȢ: Plotin, Enneas V, 1, 3, in: Plotini opera II, 265,9f.

c–c

84 85

Plotin, Enneas V, 1, 3, in: Plotini opera II, 265,7–266,12. Plotin, Enneas V, 1, 7, in: Plotini opera II, 279,42– 44.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

Plotinus de anima regia, id est Spiritu Sancto.

Spiritus Sanctus tanquam įȚ੺ȞȠȚĮ est Patris et Filij, a quibus procedit.

Non omnia differunt inter se essentialiter.

Characteres hypostaseon praecipui tres: bonitas Pater, sapientia Filius, potentia Spiritus Sanctus.

Quae sit actio

314 Spiritus Sancti extra diuinitatem. In Spiritu Sancto Pater et Filius quasi explicant suam bonitatem et sapientiam procedendo. Est enim įȪȞĮμȚȢ, qua creantur omnia, vt Pater est, quae creat, et Filius, per quam.

Similitudo Spiritus Sancti in anima humana.

Quae sint animae nostrae tenebrae.

Descriptio processionis Spiritus Sancti.

Aequalitas hypostatice differentium monstratur.

Nr. 8: Schegk, Contra antitrinitarios (1566)

suam, vna cum Patre et Filio se proferre creando omnia consueuit. Et anima quidem seu Spiritu Dei, tanquam continente et conseruante et gubernante, creata a Deo omnia dicuntur subsistere. Nam Spiritus Sanctus est, in quo sunt omnia,86 tanquam continente et ıȣȞİțIJȚțૌ causa creaturarum. Et Plato ȥȣȤ੽Ȟ, id est animam, in Cratylo quasi ijȣıȑȤȘȞ, id est continentem, causam rerum omnium et vniuersae naturae gubernatricem dicta existimat, nempe ਫ਼ʌȩıIJĮıȚȞ IJȠ૨ ࢡİȠȣ, „਴ ijȪıȚȞ ੑȤİ૙ țĮ੿ ਩ȤİȚ“,87 id est substantiam Dei, quae naturam sustentet et contineat. Hic est Spiritus prophetarum etiam, qui praeterita, praesentia et futura et ordinata nouit omnia, ʌȡȩȞȠȚĮ existens Patris et Filij et quaedam IJ૵Ȟ ੕ȞIJȦȞ İੂμĮȡμȑȞȘ, qui profunda etiam Dei scrutatur,88 omnium intra conscius, quae sunt Patris et Filij, omnium conseruator, dispensator et gubernator, quae sunt extra. Adumbratur haec similitudo quodammodo etiam in anima nostra. Hac ratione perfectissima quidem est anima nostra, quod lumine intellectus illustrata sapientissima est et pro illa sapientia gubernandis optime rebus omnibus praeficitur. Agnoscit autem anima seu įȚ੺ȞȠȚĮ se perfectionem hanc debere menti suae, cum qua vnum quiddam est essentia, sed hypostasi quadam tamen differt. In tenebris autem animae nostrae įȚ੺ȞȠȚĮ mergitur, si corpori et corporis affectionibus sese dederit et vita mentis non viuificetur. Sed Anima et Spiritus Dei, propago perfectissimae Mentis et Ƞ੝ıȓ઺, id est essentia, cum summo bono, id est cum Patre, et prima Mente, id est Filio, consociata, nulla contagione mali potest attingi, quae nihil nisi bene [49:] facere omnia potest, eos scilicet, a quibus procedit, imitans, non primaria tamen et IPSA BONITAS aut primaria et IPSA SAPIENTIA existens, sed ab vtroque bonitas et sapientia, omnipotens SPIRITVS DEI Sanctus ab vtroque productus et tanquam immensa potentia ab ipsis vtrisque procedens. Hactenus, qua potui breuitate, philosophicam et non minus theologicam etiam de sancta Trinitate sententiam et rationem demonstrationemque exposui, quam videmus sacris scripturis nec non patrum et scolasticorum interpretationibus esse admodum consentaneam, horumque omnium religiosissimo consensu S. Trinitatem numero et essentia vnam, hypostaticis autem differentijs trinam statui ostendimus, quod tamen noui isti trinitarij nullo modo verum aut scripturis consentaneum esse posse contendunt. Atque ille est vnus simpliciter Deus verus omnipotens, aequalisque maiestas scilicet hac vnitate trium hypostaseon est, aequalis sapientia, aequalis bonitas, aequalis immensitas, sed non tamen vndiquaque similis, nisi quoad İੁțȫȞ similis est suo ʌĮȡĮįİȓȖμĮIJȚ, id est exemplari, et quatenus genitum genitori et procedens ei, a quo procedit, simile existit. Nam Pater ipsa bonitas est et ingenita sapientia, Filius genita bonitas et genita sapientia, Spiritus Sanctus autem 86

Vgl. die Anathematismen des zweiten Konzils von Konstantinopel (553) über die „Drei Kapitel“, in: Denzinger 194, Nr. 421. 87 Vgl. Platon, Kratylos 400b. 88 Vgl. I Kor 2,10.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

25

30

35

Nr. 8: Schegk, Contra antitrinitarios (1566)

5

10

15

20

25

30

35

315

vtrumque est ratione processionis. Et quanta est ingenita bonitas et immensitas, tanta genita etiam et procedens. Non enim Pater habet aut est aliquid, quod non sit Filius per generationem, Spiritus Sanctus per processionem, cum sit vna diuinitas omnium. Ex quo sequitur, vt Pater sit in Filio et ambo sint in Spi=[50:]ritu Sancto non disclusi partibus essentiae aut locis quibusdam, sed omnes sint in omnibus sine mixtione, sine confusione, sine inclusione, sine exclusione, simplicissimae energiae, vna quaedam Ƞ੝ı઀઺ et essentia diuina existentes. Cuius rei quoque similitudo cernitur in anima et accidentibus rerum aliarum, quorum non est idem genus, id est non contrarie inter se pugnantibus accidentibus, vt verbi gratia in saccaro tota sunt in totis accidentia haec, nempe candor, dulcedo, siccitas, grauitas, non mixta, non confusa, syncera autem et simplicia simul in vna essentia saccari omnia subsistunt. Haud longe secus įȣȞȐμİȚȢ, id est facultates, quoque animae sunt vna Ƞ੝ı઀઺, id est essentia, omnes scilicet in omnibus et vndiquaque (vt Aristoteles inquit) ੒μȠİȚįİ૙Ȣ, id est eiusdem speciei, qua ratione indiuiduam partibus animam dicimus, totam scilicet in toto corpore et in qualibet parte totam. Sic Aristoteles: „Ƞ੝į੻Ȟ ਸIJIJȠȞ ਥȞ ਦțĮIJȑȡ૳ IJ૵Ȟ μȠȡȓȦȞ ਚʌĮȞIJĮ ਥȞȣʌȐȡȤİȚ IJ੹ μȩȡȚĮ IJોȢ ȥȣȤોȢ țĮ੿ ੒μȠİȚįો İੁıȚȞ ਕȜȜȒȜȠȚȢ țĮ੿ IJૌ ੖Ȝૉ“,89 id est: „Nihilominus in qualibet parte animae omnes insunt partes animae, et ipsae inter se eiusdem essentiae sunt, et cum ipsa tota anima.“ Simili ratione ੒μȠİȚį੻Ȣ, id est eiusdem essentiae, quiddam (si licet paruis magna comparare) diuinitas tota erit respectu hypostaseon in vna substantia, neque mixtis neque confusis hypostasibus. Quemadmodum contra partibus confusis alioqui vnum constituit confusum, quae partes materiae causa mutuis actionibus et passionibus confunduntur in vnam mixti Ƞ੝ı઀ĮȞ, quae (vt ait Hippocrates) totae per totas dicuntur misceri.90 Ignaris philosophiae possunt haec videri vel admirabilia vel impossibilia. At philosophis non modo non [51:] impossibilia, sed necessaria etiam esse haec et verissima certissimis rationibus et demonstrationibus est persuasissimum. Certamen nobis est cum aduersarijs duntaxat de vnitate essentiae. Non enim posse esse putant vnam numero essentiam Patris et Filij et Spiritus Sancti. Itaque autoribus his different numero Patris essentia et Filij et Spiritus Sancti. „Nam si vna sit ad numerum omnium essentia, quo pacto“, inquiunt, „Verbum caro factum erit et non Pater etiam aut Spiritus Sanctus?“91 Inenarrabilis est generatio Domini nostri IESV CHRISTI, qua Filius et ȜȩȖȠȢ, id est Verbum, dicitur assumpsisse carnem. Sed quod non simul etiam Pater et

89

Aristoteles, De anima I, 5, 411b,24 –26. Vgl. Galenus, In Hippocratis librum de humoribus I, 27f: „[ǿ]am uero idem Hippocrates princeps omnium eorum, quorum nomen fama ad nos pertulerit, totas per totas mutuo misceri qualitates, cognouit (...)“ 91 Das Zitat lässt sich nicht wörtlich verifizieren. Vgl. aber Radziwiáá an Calvin, 6. Juli 1564, in: OC 20 (= CR 48), 340, Nr. 4125: „Si pater, filius et spiritus sanctus unus Deus est: consequentiam videri velle, quod idem sit incarnatus, idem pro genere humano passus et mortuus (...)“ 90

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

Quo pacto sint vnum tres hypostases diuinitatis.

Exemplo declaratur, quomodo hypostases fuit in se mutuo.

Quomodo tota Trinitas sit indiuidua et ੒μȠİȚį੻Ȣ quiddam ratione Ƞ੝ı઀ĮȢ. Quid sit vnum confusum et partium causa diuiduum.

Argumentum aduersariorum.

316

Non sequitur Filius cum Patre et Spiritu Sancto est vnum essentia, ergo non tantum Filius, sed etiam Pater et Spiritus Sanctus assumpserunt hominis naturam.

Aduersariorum improbabilis sententia.

Nr. 8: Schegk, Contra antitrinitarios (1566)

Spiritus Sanctus assumpserunt naturam humanam, quid mirum? Si ȜȩȖȠȢ, id est Verbum, Dei logici animalis (quoniam mens quoque humana est ȜȠȖȚț੽, id est rationalis, qua ad similitudinem quoque Trinitatis creatus dicitur) naturam et substantiam assumpsit, qua assumptione nos eriperet diabolo et denuo recreatos a malo restitueret nos in integrum, nec simul etiam Patrem et Spiritum Sanctum opus fuit assumere naturam nostram, quum vnitas essentiae non sit necessaria causa, vt si vna hypostasis hominis naturam assumit, vt necesse sit reliquas personas eandem assumere. Vt necesse non est, si dulcedo et candor saccari, quoad Ƞ੝ı઀઺ et subiecto sunt vnum aliquid, si dulcedo afficiat linguam, vt candor etiam afficiat eandem. Ac si anima est vna numero et essentia, ob id necesse non est, si vegetatrix et sentiens corpus informant, vt mens etiam corpus aut aliquam partem corporis informet. Nam quod intellectus noster aliquam partem corporis informet, ȤĮȜİ=[52:]ʌઁȞ țĮ੿ ʌȜ੺ıĮȚ92 inquit Aristoteles. Itaque si ȜȩȖȠȢ, id est Verbum, assumpsit naturam humanam, quamuis essentiae ratione cum Verbo vnum sint Pater et Spiritus Sanctus, iccirco Patrem etiam et Spiritum Sanctum naturam nostram assumere non oportuit. Quare absurdo illo nihil concludunt, quod faciat contra vnitatem essentiae diuinitatis, nec isto argumento nos patripassianos93 esse probabunt. Respondimus supra ad alia quaedam absurda et ਙIJȠʌĮ, id est falsa, quae ex nostro orthodoxo dogmate isti sequi arbitrantur, quae causa breuitatis hic omittenda duxi. Hactenus in nostro et catholico dogmate non modo nihil absurdi inesse, sed omnia ex necessitate esse vera ostendimus. Restat, vt aduersariorum errorem non modo falsum, sed impossibilem etiam esse demonstremus. Certamen autem nobis est duntaxat de vnitate essentiae, quam illi negant, dum Patrem, Filium, Spiritum Sanctum non hypostasibus vt nos, sed numero et essentijs dicunt differre. Nihil enim aliud putant esse Filium aut Spiritum Sanctum (pro eo, vt nos de his personis loquamur) nisi inanis cuiusdam relationis differentias et appellationes. Nec Deum de Deo genitum posse esse aut dici, nisi essentia etiam sit de essentia genita, vt Petri filij essentiam dicimus nasci ex Pauli patris essentia.94 Alioquin enim non vere esse quippiam, si duntaxat relationis causa (quae rebus accidit) esse dicatur aut fieri. Reliqua autem eodem modo quo nos dicunt, vt aeternitate, immensitate, bo92

Vgl. Aristoteles, De Anima I, 5, 411b,18f. Vgl. o. Anm. 91 und Radziwiáá an Calvin, 6. Juli 1564, in: OC 20 (= CR 48), 332, Nr. 4125: „Nulla enim ratione istam propositionem admittere volunt: pater, filius et spiritus sanctus est aut sunt unus Deus, (...) quod unus, seu, ut dicunt, singularis seu unicus (...) constituat confusionem Sabellii: et oriri inde infinita monstra, Patripassianos et id genus.“ Der „Patripassianismus“ war die Konsequenz, die sich aus der Lehre der Vertreter des modalistischen Monarchianismus, Sabellius, Noët von Smyrna und Praxeas, ergab. Indem sie Christus als „modus“ (Erscheinungsweise) des Vaters verstanden, nahmen sie auch an, dass der Vater selbst fleischgeworden sei und folgerichtig gelitten habe – „pater passus est“. Vgl. Ritter, Dogma und Lehre, 133. Vgl. zu Sabellius, Noët von Smyrna und Praxeas unsere Ausgabe Nr. 1: Gonesius, De Deo et Filio eius (um 1560), 29, Anm. 7. 94 Vgl. unsere Ausgabe Nr. 1: Gonesius, De Deo et Filio eius (um 1560), 38,15f. 93

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

25

30

Nr. 8: Schegk, Contra antitrinitarios (1566)

5

10

15

20

25

30

35

40

317

nitate, sapientia aequales et alio modo tamen quam nos IJઁ ੒μȠȠȪıȚȠȞ Trinitatis interpretantur, negantes scilicet simplicissimam essentiae vnitatem, qua sci=[53:]licet numero quippiam vnum esse dicitur et singulare, quod est vere vnum. Quia Deus optimum quiddam et maximum est omnipotens, immensum atque țȡȐIJȚıIJȠȞ, id est potentissimum, ei nimirum nihil annumerari poterit, quo melior, maior aut potentior possit dici. Cui enim accedere et annumerari potest aliquid, qui poterit esse, quaeso, țȡȐIJȚıIJȠȞ, id est praestantissimum aut potentissimum, cum additamento possit crescere? Quum igitur extra ipsum nihil sit melius nec additamento aliquo optimus melior aut potens potentior possit fieri, necesse erit optimum et maximum, id est Deum vnum causa essentiae ad numerum esse. Quod si differentium numero quorundam commune aliquid est vnum, quo contineatur eorum essentia, vt caput, cor, hepar, numero differentia, vnum sunt perfectione animalis, quia participant anima quasi communi vna, quae sit perfectissima totius corporis et partium entelechia et cui in hoc genere nihil possit annumerari. Quare sequitur, vt commune illud participatum, nempe anima, et non illa participantia summae perfectionis appellationem habeant. Eadem ratio valet similitudinis, si quis dixerit a tribus essentia et numero differentibus participari vnam quandam numero diuinitatem, quo fit sane, vt participatum illud et non participantia ipso sit summum illud et primum, nempe Deus. Quocirca ante Deum Patrem et Filium et Spiritum Sanctum erit prior aliquis Deus, illos (vt sic loquar), numero differentes, vnitate sua deificans, nec primo illis tribus, sic numero discrepantibus, Dei nomen congruet, quod ipsum etiam aduersarijs perabsurdum di=[54:]ctu haud dubie videbitur. Quare hoc falso illud etiam, ex quo sequitur, pro falsa et impossibili est habendum. De communitate logica alias diximus, quae breuitatis causa hic repetere nolumus. Quod si autem Deus Pater est vnus ille et summus Deus (vt aduersarij loquuntur), necesse erit, vt extra illius Ƞ੝ı઀ĮȞ, id est essentiam, cum sint Filius et Spiritus Sanctus, hac ratione Deus non sint, qua non sunt summum quiddam et țȡȐIJȚıIJȠȞ, id est potentissimum, nempe Pater. Quod si Filius et Spiritus Sanctus complent perfectionem diuinitatis, sequitur, vt Pater non sit solus Deus, quia non perfectissimus, cum ei annumerentur duo causa perfectionis. Iam singuli et numero discreti scilicet non sunt appellandi Deus, quia sigillatim non sunt perfectissimum quiddam et omnipotens; simul etiam iuncti Deus esse non possunt, cum ex finitis non possit constitui immensum et infinitum et omnipotens (cum enim sint numero multi, non possunt esse infiniti, quum duntaxat vnum numero sit infinitum et extra infinitum eiusdem conditionis nihil sit et naturae), praesertim cum vnus tantum possit, quantum alius. Omnibus enim finitis totum quoque erit finitum. Nec est, quod dicat, singulos omnipotentes esse. Nam omnipotens quomodo erit, extra quem est essentia discrepans, qui ab eo non possit vinci potentia aut ex aequo sit ei omnipotens? Ex his itaque tribus sic essentia et numero diffe-

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

Aduersarij non eodem modo quo nos IJઁ ੒μȠȠȪıȚȠȞ interpretantur. Verissime vnum est NVMERO vnum. Argumenta, quibus ostenditur impossibile esse diuiduam ratione essentiae dicere Trinitatem. Modus primus vnitatis, quo possent aduersarij dicere Patrem, Filium et Spiritum Sanctum esse vnum.

Hypothesis prima falsa. Hypothesis vnitatis logicae etiam est falsa. Hypothesis tertia, qua statuitur Deus Pater vnus solus Deus, falsa hoc loco ostenditur.

Vnum omnipotens non posse constitui ex tribus numero differentibus.

318

Nr. 8: Schegk, Contra antitrinitarios (1566)

rentibus non constituetur aliquid omnipotens, nec aliquid horum etiam omnipotens esse poterit, si aut (quemadmodum est dictum paulo ante) vnius diuinitatis tanquam ਥȞIJİȜİȤİȓĮȢ communis consortio sint deiuncta tria haec aut si logice sint vnum, nihilominus autem es=[55:]sentijs distincta sint tribus. Generatio Patris producens Deinde si generatio actiua Patri ascribitur, quaero, generatio haec acciFilium vel accidens est dens ne sit, an substantia, an differentia substantialis seu essentialis? Si Patris, quod falsum esse ostenditur. Vel est substan- accidens est, sequitur, vt Filius non sit consubstantialis Patri, sed vel ex tia, quod etiam probatur materia aliqua sit propagatus vel ex nihilo factus. At substantia et esse falsum. Vel differentia ȤȦȡȚıIJઁȞ quiddam esse non potest ipsa generatio, cum sit actus scilicet est hypostatica, quod ex secundus, qui a primo separari nequit. Omnis enim substantia seu necessitate verum esse ostenditur. essentia separatum quiddam et ȤȦȡȚıIJઁȞ, id est separabile, est. SeDifferentiae hypostaticae quitur itaque ex necessitate, vt sit differentia essentialis in Deo generanon essentiam in multas tio patria et non per se essentia, sed ex pluribus differentijs vnius diuidunt, sed multae vnam constituunt. essentiae quasi pars quaedam totius existat essentiae, quam saepius alias differentiam hypostaticam appellauimus et quae sit in Dei essentiae definitione pars totius definitionis et non separata quaedam differentia ab essentia Dei, nisi IJ૶ ȜȩȖ૳, vt dictum est alias. Praeterea, differentias has hypostaticas (quas nos paulo ante exposuimus) ignorantes, aduersarij inanes eas esse relationes quasdam arbitrantur et quae Hypostaticae differentiae nihil ad essentiam rei faciant relatae. Vt Patrem esse aut Filium esse in non sunt inanes quaedam creaturis nihil aliud sunt quam vana quaedam accidentia et quae non et accidentariae relationes, vt videtur aduersarijs. sint pars Ƞ੝ı઀ĮȢ ipsarum creaturarum. Quamobrem censent non posse Filium Dei intelligi, quatenus verus Deus dicatur, nisi substantiae etiam causa genitus a Patre intelligatur, vt non tantum relatione, sed etiam sua substantia quadam a Patre differat.95 Quasi non numero, sed specie duntaxat logica existente vna diuinitate omnium, materiae deinSi numero differunt et non de cuiusdam causa, specie vnum, alias numero essentiarum fiat multispecie Deus Pater et Deus plex. [56:] Nam si specie vna est diuinitas et materiae cuiusdam causa Filius, qui fit, vt Filius non 96 similiter generet alium? (nam sine materia species nulla fit numerosa, vt docent philosophi) tria haec differunt, qui fit, vt quemadmodum in creaturis filius non tantum est filius, sed etiam pater est aut esse potest, vt idem non vsu veniat in Filio aeterno, praesertim tam efficaci et omnipotente, quam Pater est potens ad generandum alium? Sed nobis constat ratio, propter quam Pater duntaxat generet μȠȞȠȖİȞો, id est vnigenitum, et non Filius etiam. Nos Filium Dei vnigenitum dicimus nec specie logica eundem cum Patre, nec discrepantem materiae causa numero essentiae a Patre, et eo non plures eo a Patre nasci, nec ab ipso Filio alios filios quoque propagari potuisse, quia scilicet genitum a Patre Verbum eo est țȡȐIJȚıIJȠȞ, id est potentissimum, etiam quia vnicum et optimum maximumque, vt eius Pater est, sed alio modo, non alia tamen a Patre essentia subsi-

95 96

Vgl. unsere Ausgabe Nr. 1: Gonesius, De Deo et Filio eius (um 1560), 31,36–32,11. Vgl. o. Anm. 37.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

25

30

35

40

Nr. 8: Schegk, Contra antitrinitarios (1566)

5

10

15

20

25

30

35

319

stens. Cum enim sit eiusdem essentiae, eiusdem quoque erit omnipotentiae, quoniam (vt paulo ante ostendimus) non potest esse omnipotens, nisi quid vnum sit numero omnipotens omne. Est igitur alio modo Filius, sed tamen eadem, id est aequali potentia omnipotens. Pater enim est, a quo sunt omnia, sed Filius, per quem sunt omnia,97 Spiritus Sanctus autem, in quo omnia sunt.98 Et haec quidem tria sunt et essentia et numero Deus vnus omnipotens. Ex his est perspicuum idololatricum esse tres numero et essentia trinos Deos pro vno ad numerum et essentia Deo amplecti. Argumenta autem, quibus fulcitur et munitur hic error, plena esse vanitatis et caecitatis certum est, vt quae propter veritatis ignorantiam caliginem den= [57:]sissimam ineruditorum animis offundant, vt tria haec lumina coelestia et omnipotentia, duntaxat hypostasibus distincta et non etiam Ƞ੝ı઀઺, id est essentia, videre miseri homines non possint. „Omnipotens Pater, omnipotens Filius, omnipotens Spiritus Sanctus.“99 Quia Deus et Pater est et Deus essentia, et non hypostasi idem etiam Filius est, et Deus idem essentia est Spiritus Sanctus, tres scilicet vnus essentia Deus. Nam nec Pater sine Filio et sine Spiritu Sancto definiri potest (nam simpliciter Deus etiam non potest intelligi sine tribus his), nec Filius sine Patre et Spiritu Sancto, nec Spiritus Sanctus sine Patre et Filio. Prius ergo Pater, Filius et Spiritus S. cognoscuntur, quam Deus essentia vnus possit cognosci. Quo respiciens etiam dixit D. Hilarius: „Tuto vnam substantiam catholicus dicet, cum ante dixerit, Pater ingenitus est, Filius genitus subsistit ex Patre.“100 Sed contra, quando de Patre praedicatur Deus aut de Filio aut de Spiritu S., cum tribus his solitarie et distincte significentur differentiae hypostaticae, secundum prius scilicet et posterius, ratione nimirum originis, Deus praedicabitur de his et non, vt aduersarij somniant, simpliciter praedicabitur. Nam hac ratione, nempe si de singulis hypostasibus Deus simpliciter praedicaretur, colligeretur absurdum illud, quod subinde aduersarij obijciunt nobis, quod videlicet sequeretur, vt Pater esset vnum illud trinum, item Filius et Spiritus Sanctus, quod sane confitemur ipsi quoque absurdum esse. Sed nos hoc modo de differentijs hypostaticis Deum praedicari (vt ipsorum fert opinio) negamus. Nam differentias has ab essentia differre IJ૶ ȜȩȖ૳, id est ratione, ostendimus supra, quae [58:] discrimina si didicerint aduersarij, non habebunt deinceps, quo nobis inanibus suis et futilibus argumentis illudant. Pater enim, quia Pater, est Deus, sed non simpliciter, verum generans Deus. Idem dicendum de reliquis. Non enim essentia, quia essentia, sed quia essentia Pater existit, generat. Similis ratio valet in reliquis hypostasibus. Nam Filius, non quia essentia, sed quia mens et hypostasis a Patre nascitur, cuius 97

Vgl. I Kor 8,6. Vgl. o. Anm. 86. 99 Athanasianum, in: BSLK 28,35f. 100 Das Zitat ist eine nicht wörtliche Wiedergabe von Hilarius von Poitiers, De synodis. Vgl. ders., De synodis 69, in: PL 10, 526 B. 98

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

Non potest esse omnipotens, nisi sit vnum numero.

Argumentorum falsitas, quibus suum errorem confirmant aduersarij.

Quomodo Pater, Filius et Spiritus Sanctus praedicentur de Deo. Prius Trinitatem quam vnitatem cognosci. Rectius enim et planius loquimur, si tria dicamus esse vnum, quam si vnum dixerimus tria. Deus simpliciter praedicatur de tota trinitate, sed secundum prius et posterius originis de singulis hypostasibus.

Pater, quatenus Pater, non est simpliciter Deus, sed generans Deus.

320 Patris hypostaticus character est Į੝IJઁ ĮȖĮࢡઁȞ. Hilarius.

Vnitas essentiae non intelliguntur nisi per tria haec, quae sunt vna essentia.

Vnitas trium hypostaseon non potest similitudinis vnitate definiri.

Quomodo sit intelligendum dictum Hilarij.

Nr. 8: Schegk, Contra antitrinitarios (1566)

Patris characterem hypostaticum supra appellauimus Į੝IJઁ ĮȖĮࢡઁȞ, id est ipsum bonum. Melius enim hoc modo, quam si repraesentetur similitudine seu facultate memoriae Pater. Quocirca non inepte Hilarius nos monuit, ita scribens: „Essentiae vocabulum et fidei in se habere conscientiam et fraudem etiam paratam.“101 Etenim fraus est, si quis dicat, ideo Trinitatem non esse, quia Deus sit essentia vnus. Quinetiam fraus et dolus occultatur illorum interpretatione et sensu, qui hac ratione Deum vnum dicunt, quia sint ab vno Patre Filius et Spiritus Sanctus producti, essentia differentes scilicet, non quia tres sint vnus essentia Deus, quod faciunt antitrinitarij modo. Itaque prius de trinitate hypostaseon dicendum, quam Deus vnus vnum quid essentia esse declaretur. Nam omnes consentiunt Deum esse vnum, quum tamen, Deus vnus quomodo sit vnus essentia, non intelligatur, nisi quoad trium hypostaseon causa vnus intelligitur esse essentia et non trinus essentia. Neque enim aliud quicquam est vnus essentia Deus quam Pater ingenitus, Filius genitus, Spiritus Sanctus ab vtroque procedens. Simili modo anima nostra nihil aliud est quam facultas et įȪȞĮμȚȢd intelligens, sentiens et nutricans. Nec est aliquid [59:] quartum aut ab his tribus discrepans quaedam Ƞ੝ı઀Į, id est essentia, et essentia quarta, continens illas tres Ƞ੝ı઀ĮȢ, id est essentias, vt sentiunt, qui tres animas in nobis esse opinantur102 et non tantum vnam essentiam animae, quae si non sint vna anima, ıȣȞİțIJȚțઁȞ aliquid esse oportebit, quod ipsum quoque sit anima quarta. Praeterea quidam ex his dicunt vnitatem hanc trium personarum non essentia, sed similitudine quadam definiendam,103 quia similitudo etiam sit quaedam species vnitatis quemadmodum et aequalitas. Quo respexisse aduersarij dicunt Hilarium, cum inquit, Patrem et Filium singularem Deum praedicare sacrilegium est.104 Quod isti sic interpretantur, Patrem et Filium vnum numero Deum praedicare sacrilegium est. At Hilarius hoc loco non loquitur de essentia, sed de personis, quas nefas sit omnes vnam et singularem personam appellare eo modo, quo sunt vna et singularis essentia. Non enim vt sunt consubstantiales Pater et Filius, ita quoque sunt vna persona et compersonales. Quanquam, vt idem scribit Hilarius, Pater et Filius possunt vnum dici similitudine generis,105 vt homo et vrsus vnum dicuntur generis ratione, quod ipsum genus quandam vnam rationem Ƞ੝ı઀ĮȢ, id est essentiae, significat in homine et vrso. Ita Pater et Filius sunt vnum non ratione communi tamen Ƞ੝ı઀ĮȢ, id est essentiae, id est genere quodam, sed singulad

Korrigiert aus „įȪȞĮμİȚȢ“.

101

Das Zitat ist eine nicht wörtliche Wiedergabe von Hilarius von Poitiers, De synodis. Vgl. ders., De synodis 67, in: PL 10, 525 A. 102 Vgl. u. 340, bes. Anm. 157. 103 Vgl. unsere Ausgabe Nr. 1: Gonesius, De Deo et Filio eius (um 1560), 67,5 –20.29f. 104 Vgl. Hilarius von Poitiers, De Trinitate VII, 39, in: PL 10, 233 A (= CChr.SL 62, 307,35 – 308,36). 105 Vgl. Hilarius von Poitiers, De Trinitate VII, 39, in: PL 10, 233 A (= CChr.SL 62, 308,36f).

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

25

30

35

Nr. 8: Schegk, Contra antitrinitarios (1566)

5

10

15

20

25

30

35

40

321

ritate Ƞ੝ı઀ĮȢ, id est essentiae, quae non sit genus, sed, vt Hilarius inquit, in- Quomodo Pater et Filius apud Hilastar quoddam et similitudinem habens generis. Quippe et genus ad essentiam rium dicantur vnum pertinet specierum, vna scilicet quaedam essentia, sed ȞȠȘIJ੽, id est intelligi- quid similitudine bilis, existens plurium specierum. Deitas autem neque vt genus neque [60:] generis. vt materia indefinitum quiddam est commune, quum essentia Dei nihil aliud ESSE deitatis seu Dei est esse Patrem, est quam Pater cum Filio ab ipso genito et Spiritu Sancto ab vtroque pro- Filium et Spiritum ducto, et ab his et praeter has hypostases non sit quarta quaedam essentia, Sanctum. Nec aliud differens a tribus hypostasibus. Non enim aliud est deitas et aliud esse dei- est Deus ipse quam tria haec. tatis, sed de his alio loco dictum. Nec porro etiam inani relatione et accidente quodam differt Filius a In diuinis non est inanis relatio, quum sit differentia Patre vt Petrus Filius a Paulo Patre, sed differunt hypostatica quadam essentialis, non qua diffeet absoluta ratione essentiae cum relatione tamen quadam expressa. rant essentialiter, sed qua Nam supra dictum est Patrem IJȠ૨ Į੝IJȠ૨ ਕȖĮࢡȠ૨, id est ipsius boni, definiatur pluribus existencharacterem habere, Filium mentis genitae, Spiritum Sanctum animae tibus vna essentia. omnipotentis, ab vtroque procedentis. Prius autem et posterius originis Qua ratione prius et posterius adscribantur Deo. adscribitur Deo propter hypostaticas differentias. Cum quatenus vnus essentia Deus nullus sit neque prior neque posterior Deus, cum sit re- Quid simpliciter Deus. spectu eorum, quae sunt extra diuinitatem, primus et nouissimus Esa. Deus106 vnus omnipotens, cui nullus sit secundus. In vno enim, quia vnum, prius et posterius non inest, quum simpliciter vnum essentia plane sit diuisionis expers et numeri. Dei Patris autem haec praerogatiua Quae Patris sit praerogatiua. est, quod is scilicet suam essentiam a se productis communicat, sed tamen non vt aliud ESSE (nempe hypostaticum) ipsis dat producendo, ita quoque aliam Ƞ੝ı઀ĮȞ, id est essentiam, largitur eisdem aut aliam essentiam. Ex quibus perspicitur non imaginariam, figuratam aut tropicam, sed omnino realem et non secundum accidens subsistentem rationem esse trium personarum differentijs hypostaticis descriptam nec esse necesse, imo esse impossibile, [61:] vt hypostaticum esse discretione et Hypostaticum esse non facit essentiarum discrimen. numero essentiarum in diuinis a nobis describatur. Damnamus itaque tanquam maximum et idololatricum errorem hoc, quod dicunt, nempe Error est dicere Patris essentiam nihil aliud esse essentiam Patris nihil aliud esse quam ਕȖİȞȞȘıȓĮȞ, id est ingenerabile, quam ਕȖİȞȞȘıȓĮȞ. et a seipso esse.107 Incommunicabile enim esse ratione ਕȖİȞȞȘıȓĮȢ, id est ingenerabilis, non essentia Dei est, sed differentia quaedam essentiae. Eodem modo nec Filij Ƞ੝ı઀Į, id est essentia, est IJઁ ȖİȞȞȘIJઁȞ, id est generabile, sed differentia eius, qua Deus et particeps eiusdem essentiae, hypostatica est. Hac ratione enim hypostatica non possunt IJ૶ İੇȞĮȚ, id est definitione, vnum esse Pater et Filius, neque enim pars Ƞ੝ı઀Į, id est essentia, alterius partis esse potest, sed simul Ƞ੝ı઀ĮȢ partes omnes sunt vna tota, quamuis partes IJ૶ İੇȞĮȚ, id est definitione, sigillatim differant inter se, singulae autem a

106 107

Vgl. Jes 44,6. Vgl. unsere Ausgabe Nr. 1: Gonesius, De Deo et Filio eius (um 1560), 56,10 –17.26–30.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

322

Nr. 8: Schegk, Contra antitrinitarios (1566)

totius essentia differant duntaxat IJ૶ ȜȩȖ૳, id est ratione, de quo alias dictum et exemplo animae nostrae declaratum. Iccirco Hilarius similitudine generis Patrem et Filium aliquid vnum esse dixit, de quo paulo ante. Quod si, o aduersarij, communem et vnam diuinitatis Ƞ੝ı઀ĮȞ, id est essentiam, non negatis et nihilominus dicitis Patris Ƞ੝ı઀ĮȞ, id est essentiam, esse ਕȖİȞȞȘıȓĮȞ, id est ingenerabile, negabitis profecto, quod tamen propter pudorem et metum impietatis negatis vos negare nempe vnitatem essentialem Dei et contradicentibus rationibus et orationibus vos metipsos implicatis. Nam si communis sit Patris essentia reliquis, ipsam ਕȖİȞȞȘıȓĮȞ quoque esse oportebit communem. Quo existente falso sequitur, vt non sint IJ૶ ȜȩȖ૳ essentia et ਕȖİȞȞȘıȓĮ idem, quemadmodum nos dicimus. Proinde, si incommuni=[62:]cabilis est ਕȖİȞȞȘıȓĮ, essentia autem Patris est, vt dicitis, communicabilis, siquidem numero differunt essentia Patris et Filij, non erunt certe vna simpliciter et communicabilis essentia Patris et Filij, sed duae erunt essentiae et non nisi țĮIJ੹ ıȣμȕİȕȘțઁȢ, nempe logico vno communicabunt, quod dialectici IJ૶ İ੅įİȚ aut IJ૶ ȖȑȞİȚ vnum appellant. Qua posita vnitate et communione in diuinis, quaenam absurda sequantur, supra abunde satis est demonstratum. Ab vnitate igitur essentiae discedentes, nullum habebunt tutum receptum, sed omnibus modis falsitas opinionis erit conspicua. Quod equidem ad phrases et vocabula ȖİȞȞȘıȓĮȢ et ਕȖİȞȞȘıȓĮȢ attinet, nihil moror, quomodocunque enim loquamur, nihil refert, modo consentanea scripturis sacris defendamus. Non enim in verbis, sed in rerum sensu atque intelligentia inest veritas aut falsitas. Sensum autem scripturarum verum non tantum grammatica interpretatione, sed praecipue dialectica et supremae philosophiae perfecta quadam notitia attingimus, quam vtinam plerique mallent incognitam addiscere, quam tam superbo et tam vano praeiuditio tanquam inutilem putide contemnere et conculcare; qui dum alios propter arrogantiam non audiunt aut aliorum argumenta propter ruditatem non intelligunt, facile intelligitur, quo animo talium errorum patroni et defensores esse voluerint. Hactenus breuiter (vt potuimus) complexi sumus omnia, quae visa sunt facere ad astruendum de Sancta Trinitate catholicum sensum et orthodoxum dogma et praeterea ad refellendum nouae haereseos horum antitrinitariorum errorem. Rogamus autem supplices et deuoti hanc ipsam San=[63:]ctam et indiuiduam pluribus essentijs Trinitatem, vt misericors et propitia mentes nostras et tenebras illuminet et se nobis conspiciendam in sanctis scripturis exhibeat, ne aut vnum sine Trinitate aut trinum sine vnitate creatorem et opificem omnium rerum falso credamus, sed ex corde et vere fateamur et essentia vnum et personis trinum esse Deum verum et creatorem nostrum, cui laus, honos et imperium per omne aeuum.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

25

30

35

Nr. 8: Schegk, Contra antitrinitarios (1566)

323

Iacobi Shegkii Schorndorfensis contra antitrinitarios liber secundus.

5

10

15

20

25

30

Expositis omnibus, quae pertinent ad veritatem huius orthodoxi dogmatis et ad refellendum errorem aduersariorum, reliquum est, vt praecipua contrariae opinionis argumenta refellam, quod eo commodius et pressius facere potero, quum sint hactenus omnia copiose et įȚİȟȠįȚț૵Ȣ superius exposita, quibus sane allegandis breuiter illorum argumentis respondere et satisfacere potero deinceps, vt opinor. Putant aduersarij nos Sabellizare, quod nimirum nul=[64:]la discretione essentiae Patrem, Filium et Spiritum Sanctum subsistere dicamus, sed duntaxat inanibus quibusdam relationibus eos discernamus, interim reuera confundentes ipsos et pro nihilo habentes hac vnitate essentiae astrictos,108 qua posita plurima sequantur absurda. Possem ego dicere ipsos esse Arianos aliqua ex parte, qua nimirum sentiunt Patrem a Filio non tantum subsistentia, sed etiam substantia discretum, nec differre ab Ario109 (qui tamen magis consentanea suae hypothesi dixit), nisi quod coaeternum Filium statuunt, quod ipsum tamen certe ipsorum hypothesi parum est consentaneum. Nam si generatio non est in substantia Patris, sed extra, oportebit genitum Filium esse creaturam, cum quicquid sit extra Ƞ੝ı઀ĮȞ Dei Patris, sit creatura. Nisi velimus complures vt essentias diuinas, ita quoque plures sine productione Deos astruere. At quod essentiae causa producitur, eo prius aliquid essentia sit oportet. At quicquid essentiae suae causam habet, id prius non fuisse oportet quam sit factum. Ita de Filio sensit Arius. Qua in parte quum non habeant, quo se defendant, volunt nos ad similem confessionem erroris scripturis quibusdam cogere aut, si idem, quod ipsi dicunt, non fateamur, Sabellij erroris astute nos insimulant. Saepe inquiunt sic in scripturis exprimi non vnum, sed alium Deum Patrem et alium Dei Filium. Vt quum scriptura dicit: „Vnus Deus et vnus Mediator Dei et hominum, homo Christus IESVS.“110 „Si“, inquiunt, „ambo sunt vnus essentia Deus, quomodo numerantur? Et horum quisque vnus dicitur sigillatim Deus, et non ambo vnus Deus?“111 Respondeo: Numerari duos hypostatice, sed non essen=[65:]tialiter duos. „Sed nihil est“, inquiunt, „sine essentia vnum.“112 Concedimus. At non si quid sine vna essentia non est vnum, iccirco essentia quoque per se propria seu essentialiter est vnum et separatum ab alio quouis essentialiter, quod ip108

Vgl. zum Vorwurf des Sabellianismus unsere Ausgabe Nr. 1: Gonesius, De Deo et Filio eius (um 1560), 29,4 –16. 109 Vgl. zu Arius unsere Ausgabe Nr. 1: Gonesius, De Deo et Filio eius (um 1560), 28, Anm. 5. 110 I Tim 2,5. 111 Das Zitat konnte nicht verifiziert werden. Möglicherweise handelt es sich hier nicht um ein Zitat, sondern der ganze Absatz stellt eine zusammenfassende Wiedergabe eines tritheistischen Arguments dar. Auch im Folgenden gibt Schegk häufig die gegnerischen Argumente lediglich sinngemäß und nicht wörtlich wieder. 112 Vgl. o. Anm. 111.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

Sequitur confutatio argumentorum, quibus ad astruendum suum errorem vtuntur aduersarij.

Aduersarij non minus atque Arius coguntur fateri Filium esse creaturam.

Non est necesse, si quis errori Sabellij non astipuletur, vt ob id contrarium errorem pro veritate approbet.

324

Aduersarij nihil vere esse arbitrantur, nisi substantialiter sit ab alio separatum.

Si anima in sua Ƞ੝ı઀઺ produceret has differentias partium, quas ratione corporis dicitur producere, tum essent hypostatice differentes ab anima producente.

Quomodo Filius idem Patri dicatur, et quo pacto non idem.

Nr. 8: Schegk, Contra antitrinitarios (1566)

sum euidens est in potentijs animae, quarum exemplo adumbramus subinde sanctae Triadis vnitatem et multitudinem. Sed nos personas Trinitatis definimus non tantum essentia vna, sed etiam differentijs hypostaticis tribus, quas nequaquam accidentia aut inanes quasdam relationes esse supra ostendimus, sed differentias vnius essentiae. Discretionem essentiarum quae absurda sequantur, ostendimus antea, et exemplo animae planum fecimus, quo pacto diuersissimae įȣȞȐμİȚȢ, id est facultates, vna nihilominus essentia et non multae essentiae existant. Quod vt melius intelligant aduersarij, alio quodam exemplo volo adumbrare hypostasibus discrepantia non etiam essentia discrepare, quandoquidem nihil vere illi esse arbitrentur, nisi quod ab alio separatum sit substantialiter seu essentialiter et seipso non tantum subsistens, sed etiam existens fuerit et ȤȦȡȚıIJઁȞ. Nemo ignorat Įnimam vnam esse substantiam et Ƞ੝ı઀ĮȞ, id est essentiam, sed talem Ƞ੝ı઀ĮȞ, id est essentiam, quae proferat suam essentiam ad partes discretas alias, nempe corporis, quas informatione et Ƞ੝ı઀઺, id est essentia, sua constituat animatas et viuas. Ergo cerebrum, quicquid dicitur esse, id propter animae Ƞ੝ı઀ĮȞ, id est essentiam, ipsum informantem dicitur esse. Eodem modo cor. Nam exanimato homine neque cerebrum amplius est neque cor, nisi aequiuoce et ੒μȦȞȪμȦȢ, id est aequiuoce, sic appellentur. Vna ergo est animae, cere=[66:]bri et cordis essentia, nec differt anima essentia sua ab his vtrisque, nisi quod, quatenus est anima, dicitur esse seipsa, quatenus autem informat partes illas, non simpliciter esse, sed inesse – tanquam forma in materia – dicitur, et partes illae animatae ab anima – tanquam ੒μȠȠȪıȚȠȚ – dicuntur propagatae, sine quibus anima non sit, nec illae sine anima sint. Fingamus animam seipsa viuere et non adminiculo corporis (imperfectio enim est adminiculo alterius viuere) in sua propria scilicet Ƞ੝ı઀઺, id est essentia, hypostaticas has perfectiones tanquam actus secundos et İੁțȩȞĮȢ scilicet producentem. Producere sibi simile perfectionis est, producere aliquid adminiculo materiae est imperfectionis. Tolle, quae sunt imperfectionis, tum an animae vegetatricis essentia inerunt įȪȞĮμȚȢ cerebri, įȪȞĮμȚȢ item cordis, producens eas įȣȞȐμİȚȢ in seipsa, quas modo causa imperfectionis dicitur producere anima in corpore et materia. Idipsum alio quodam exemplo commodius posset adumbrari, quod iam antea a nobis est propositum. Vt si įȣȞȐμİȚȢ animae tres, nempe intelligens, sentiens et vegetans, hypostaticis et productionis originis differentijs inter se discreparent, de quo alio loco copiose dictum. Non ergo, si Deus Pater misit Deum Filium, aut seipsum Deum misit aut essentia discrepantem Deum misit, sed eundem essentia Deum, verum hypostatica differentia alium, quae non est inane quoddam accidens aut vana relatio, vt visum fuit Sabellio, sed differentia Ƞ੝ıȚઆįȘȢ, id est substantialis, quibus nimirum differentijs et personae et praeterea etiam tota Trinitatis essentia definiri consueuit, vt liquet ex superioribus a nobis demonstratis. Ad=[67:] uersarij autem nostri hypostaticas illas differentias non censent esse Ƞ੝ıȚઆ-

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

25

30

35

40

Nr. 8: Schegk, Contra antitrinitarios (1566)

5

10

15

20

25

30

35

40

325

įİȢ quiddam, sed accidens et imaginarium quiddam (Graeci enim philosophi, vt Aristoteles, accidentia appellant quaedam ijĮȚȞȩμİȞĮ ੕ȞIJĮ, id est apparentes res), qua opinione cum Sabellio faciunt aduersarij nostri, quasi recte senserit Sabellius, fingens personatum Deum tanquam Vertumnum113 quendam relationum differentijs obnoxium, vt qui modo hanc, modo aliam personam pro re nata tanquam in theatro quodam sustineat. Non ergo esse accidentia et inanes quasdam relationes diuinas, quibus definiantur personae, iam antea est demonstratum. Probent igitur nos inanibus relationibus hypostases seu personas Sanctae Triados describere, et fatebimur etiam nosmet ipsos Sabellizare, ipsos autem aduersarios vere et catholice sentire, quando essentia discrepantes personas dicunt esse. Neque vero, a Sabellio tanquam haeretico fugientes, in vestra discedimus tanquam transfugae quidam castra. Non enim, quem hypostatice alium Deum esse dicimus, eundem essentialiter etiam alium Deum esse pronunciamus. Inter vos enim, o aduersarij, et Sabellium media est catholica veritas et fides, quam vos propter IJઁ ਦȜȜİȚʌ੻Ȣ IJોȢ įȚĮȚȡȑıİȦȢ, id est defectum diuisionis, videre non potestis, dum confunditis scilicet non confundenda et diuiditis non diuidenda. Nos alio modo Deum dicimus vnum et alio modo trinum esse quam vos, nec, si Sabellius peruerse sensit, iccirco vos sentitis consentanee. Multiplex enim error esse potest, cum veritas non sit nisi vna. Vos plures deos essentia differentes introducitis. Nos vnum Deum non substantijs seu essentijs, sed subsistentijs non vnum [68:] esse dicimus. Vt vnus ergo Deus Pater est, ita vnus Deus est Filius. Ambo sunt vnus substantia seu essentia vna, sed numerantur et singulares sunt subsistentijs. Substantiae autem et subsistentiae discrimen illi propter ਕʌĮȚįȠȣıȓĮȞ non animaduertunt. Quando autem scriptura dicit Deum ex Deo aut de Deo genitum, non sic accipiendum est, vt si dicamus, Paulum ex Petro genitum, qui differunt essentijs, sed Deus hoc loco significat esse hypostaticum Dei, vt Deus Filius genitus est ex Deo Patre, non quod Deus simpliciter genuerit Deum et essentia essentiam propter causas in diexodo supra expositas. Sophistica igitur sunt aduersariorum argumenta et confusa, ex vitiosis antecedentibus vitiose concludentia, quae omnia facilime animaduertet, si quis bene ea, quae hactenus diximus, intellexerit. Reliqua dicunt vt nos, sed principijs non consentanee vt nos, partim Arium, partim catholicos imitantes scilicet. Quaerunt ex nobis, quomodo velimus interpretari hanc Petri confessionem quando inquit: „Tu es Filius Dei viui.“114 „Quomodo igitur“, inquiunt, „aut qua ratione Christus secundum diuinitatem est Filius Dei? Num Patris Dei? An vero illius nostri Dei essentia vnius et hypostasibus trini?“115 Respondemus: Vt in diexodo est declaratum vocabulum Dei alias vsurpari simpliciter, vt cum dicimus Deum esse omnipotentem aut creatorem, quem definimus 113 114 115

Vgl. zu Vertumnus o. Anm. 27. Mt 16,16. Vgl. o. Anm. 111.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

Differentiae hypostaticae non sunt, vt aduersarij cum Sabellio interpretantur, inania quaedam accidentia seu respectus quidam accidentarij.

Quomodo intelligendum, quando scriptura dicit Deum de Deo genitum.

Secundum argumentum. Matth. 16.

326

Deut. 6. Dei vocabulum dupliciter praedicari.

Vocabulum Dei non eodem modo in omnibus est interpretandum.

Aduersarij concludunt absurda, quia existimant vocabulum Dei vno modo vsurpari.

Tertium argumentum.

Nr. 8: Schegk, Contra antitrinitarios (1566)

sic, vt sit essentia vnus et hypostasibus trinus. Alias vsurpatur, vt significet vnum hypostaticum, vt quando dicimus Christum Dei Filium esse, nam non simpliciter Dei, sed Dei Patris est Filius. „Ergo“, inquiunt, „quar=[69:]tus erit Deus, qui neque Pater solus, neque Filius solus, neque Spiritus Sanctus solus sit, sed vnus essentia simul omnes existens.“ Respondemus nos vnum illum simpliciter Deum esse Ƞ੝ı઀઺, distinctum tribus hypostaticis differentijs tamen, de quo scriptum est: „Audi Israël, Deus noster Deus vnus est.“116 Sed Patrem esse aut Filium esse est differentiam esse hypostaticam huius vnius simpliciter Dei, omnipotentis et creatoris omnium. Est enim Pater non simpliciter Deus, sed gignens Deus et a quo sunt omnia, et Filius quoque non est simpliciter Deus, sed genitus Deus et per quem omnia,117 nec Spiritus Sanctus est simpliciter Deus, sed procedens Deus, in quo sunt omnia.118 Simpliciter autem Deus est, simul gignens, genitus et procedens, a quo, per quem et in quo sunt omnia.119 Nec simpliciter esse aliquid impedit, quo minus causa įȣȞȐμİȦȞ, id est facultatum, aliud atque aliud esse dicatur, vt homo, quod est causa essentiae et definitionis, vnum simpliciter esse dicitur et tamen nihilominus causa generis et differentiarum illud vnum dicimus esse multa. Nec sequitur, vt homo praeter partes suae definitionis sit aliud quiddam, cum definitio nihil aliud sit quam simpliciter res ipsa, id est simul omnes partes definitionis, quibus essentia absoluta definitur. Ergo cum dicimus: „Deus Deum genuit“, non simpliciter intelligendum est, vt quum dicimus: „Deus creauit omnia, Deus omnipotens est“, sed rationibus hypostaticis explicandum, qui Deus quem Deum genuerit. Deus enim non quia Deus, sed quia Pater gignit, et Deus non quia Deus, sed quia Filius genitus est. Et vt ratio simpliciter et essentia Dei vna est, ita ratio eiusdem hypostatica et relata tri=[70:]plex est. Quod si ratio vna esset vocabuli Dei et non gemina, concluderetur vtique id, quod ipsi putant, absurdum sequi, nempe quendam esse quartum Deum essentia vnum et personis trinum. Vsus igitur vocabuli Dei in scripturis quodammodo aequiuocus est considerandus. Deus enim, qui creauit omnia, non est simpliciter is, qui Deum Filium genuit, non enim Pater solus creauit, sed Pater solus genuit. Similem reprehensionem et responsionem habet, quando dicunt: „Si Deus vnus essentia et trinus personis est, sequitur, qua ratione Deus Verbum est essentia vnus cum Patre et Spiritu Sancto, vt simul etiam Pater et Spiritus Sanctus sint incarnati.“120 Respondemus vt supra non Deum vt Deum, sed vt hypostasin et vt Verbum seu Filium assumpsisse naturam humanam. Atque id non abhorrere a natura et veritate aut impossibile esse ostendimus, quum 116 117 118 119 120

Dtn 6,4. Vgl. I Kor 8,6. Vgl. o. Anm. 86. Vgl Röm 11,36. Das Zitat lässt sich nicht wörtlich verifizieren. Vgl. aber o. Anm. 91.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

25

30

35

Nr. 8: Schegk, Contra antitrinitarios (1566)

5

10

15

20

25

30

35

327

anima, etiam nostra ratione essentia vna, nihilominus suis facultatibus corpus informante reliquis, non sequitur, vt mente etiam seu intellectu suo partem aliquam informet. Sed responsum ad illud est in diexodo superius. Nos autem non vt aduersarij Patrem et essentiam Patris idem omnino dicimus esse, quum differant formaliter, vt in diexodo est demonstratum, et essentia quidem Patris communicari possit, patria vero įȪȞĮμȚȢ sit incommunicabilis. Aduersarij dicunt, quod nec essentia nec patrium esse possit alij communicari. Quomodo igitur erunt naturae eiusdem Pater et Filius, si Patris natura non est communicabilis? Aut quid vos, quaeso, appellatis communem naturam? Credo similitudinem quandam, quae tamen si=[71:]ne naturae et essentiae communione quadam transire in genitum nequit. At Deus non propagatur semine aut materia vt homo. Nam sic natura geniti communicat etiam cum natura gignentis, sed logica specie, non natura et essentia, quae est simpliciter et IJȩįİ IJȚ ੑȞ quidpiam. Explicent igitur nobis, quo pacto in non communicantibus vlla re ad numerum eadem possit inesse vna et communicans se essentia et natura? In creaturis essentia discrepantibus, quae similitudinis speciei logicae sit ratio, qualis communicatio sit naturae gignentis et geniti, videre possumus. Sed in Patre et Filio Deo non homousijs naturae communitatem ne per somnium quidem talem, qualem ipsi fingunt, videre licet estque omnino ਫ਼ʌ੻ȡ ਲμ઼Ȣ IJȠ૨IJȠ ȜİȖȩμİȞȠȞ, id est supra nostrum captum quod dicitur, vt videatur nullo modo explicari posse modus hic communionis, quamuis illo tanquam fundamento quodam maxime nitantur aduersarij. Plerasque illorum vanissimas nugacissimasque rationes, defensiones, repraehensiones consulto praetereo, quum magnam inscitiam theologiae, philosophiae et dialecticae artis redoleant et quiuis illa tamen ex antea a me dictis et expositis sine negotio possit refellere. Futilia, infirma, leuia, ruinosa sunt omnia, quae ex falsis hypothesibus concluduntur, quibus euersis et confutatis, ipsum vltro argumentorum aedificium penitus, disiecto falso fundamento, corruit. Distinguunt autem et ipsi significationem vocabuli Dei et in rem simpliciter significatam hoc nomine et secundum quid significatam. Ac Dei quidem vocabulum, vbicunque absolute positum reperiatur in [72:] scriptura, nihil aliud eo quam Deum Patrem significari inquiunt, quum Filius (inquiunt) non sit simpliciter, sed ex Deo genitus Deus et Spiritus Sanctus sit ex Deo procedens Deus.121 Quae si vera sunt, sequitur, vt nec Filius nec Spiritus Sanctus possit produci. „Producti“, inquiunt, „diuinitatis sunt participes, quam con-

121

Vgl. Radziwiáá an Calvin, 6. Juli 1564, in: OC 20 (= CR 48), 338f, Nr. 4125: „Quoties unus Deus in scripturis absolute ponitur, intelligendum semper esse de patre, et quod haec eadem particula, unus Deus, absolute posita non de alio praedicetur, id est, neque de filio, neque de spiritu sancto, nisi semper de patre. Quod scilicet ille solus verus sit Deus, ex quo omnia, una innata, ingenita seu innascibilis virtus (...)“ und unsere Ausgabe Nr. 2: Gonesius, De uno vero Deo (um 1560), 76,16–18.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

Quartum argumentum. Aduersarij diuidunt etiam vocabulum Dei in simpliciter et secundum quid significatum.

328 Non posse aduersarios rationem productionis explicare in diuinis. Dilemma.

Quintum argumentum.

Duplex est vsus vocabuli Dei in scripturis.

Nr. 8: Schegk, Contra antitrinitarios (1566)

fert ipsis Pater.“122 Sed non explicant productionem et quomodo conferat communem illam et similem diuinitatem a se productis Pater. Nam si quia Pater eo simpliciter est Deus, paternitas autem sit incommunicabilis, sequitur vt diuinitas etiam sit incommunicabilis. Aut si Pater non quia Pater, sed quia diuinitate praeditus simpliciter est Deus, compositum aliquid erit Pater ex paternitate et diuinitate, quod compositum ipsum simpliciter Deus sit, nempe compositum ex natura diuina communicabili et hypostatica differentia incommunicabili. Quod si diuina natura Patris, eadem numero existens, communicabilis est, idem vobis, o antitrinitarij, erit dicendum et sentiendum, quod nos dicimus et sentimus. Sin vero participetur a Filio numero discreta diuinitas a diuinitate Patris, diuiduam scilicet numero quodam diuinitatem Patris esse oportebit. At diuisionis in partes res omnis incorporea expers est, eo enim differt incorporeum a corporeo genere, quia est ਕįȚĮȓȡİIJȠȢ, ਕıઆμĮIJȠȢ Ƞ੝ıȓĮ quaelibet nec diuidi in partes potest. Quare cum hoc modo, nempe diuidue, diuinitas Patris non sit communicabilis, ex necessitate communicabitur, eadem numero existens cum hypostasİȚ Filij et Spiritus Sancti, quod ipsum nihil aliud est, quam quod nos confitemur Deum scilicet esse essentia et nu=[73:]mero vnum, personis autem vel hypostaticis differentijs trinum. Arctius astringi ratione argumentum hoc non potest, vt hoc tanquam quodam Achille123 interclusa et erepta omnia effugia videantur aduersarijs. Nam si Pater suam communicat naturam generando vt Paulus suam generando Petrum, non diuinitatis certe, sed materiae causa Filius propagabitur ex Patre. Propagatio autem ex nihilo non est generatio, sed creatio, at illi Deum esse dicunt Filium et Spiritum Sanctum, qui poterunt igitur vel ex nihilo vel ex materia produci? Strenue igitur illi homines affirmant et asseuerant aliquid, sed ad probandum tamen nullos habere neruos argumentorum conspiciuntur, et non tantum aliorum argumentis, sed suis proprijs etiam ipsi hypothesibus exagitantur, confutantur et coarguuntur, vt ex omni parte falsas, futiles et non consentaneas esse appareat ipsorum rationes et disputationes, quas in medium afferunt. Aliquando in scripturis de Deo praedicatur Pater aut Filius aut Spiritus Sanctus, nonnunquam e regione de Patre Deus aut de Filio aut de Spiritu Sancto. Si de Deo dicitur Pater, nihil certe propter relationem Patris aliud quam tota exprimitur Trinitas, quae simpliciter est Deus et extra quem non est alius Deus. Nam extra Patrem, Filium et Spiritum Sanctum non est alius Deus. Patris autem vocabulum non potest intelligi scilicet propter relationem (cuius totum esse est referri ad aliud), nisi respectu a se productorum. Simili ratione nec Deus Filius intelligi potest absque Patre et Spiritu Sancto, et Spiritus Sanctus non intelligitur Deus esse absque corre=[74:]latis, quibus finitur Spiritus Sanctus. Contra autem, si praedicetur DEVS de Patre, vt si dicatur Pater

122 123

Das Zitat lässt sich nicht wörtlich verifizieren. Vgl. aber u. Anm. 148. Es handelt sich um eine Anspielung auf Homer, Ilias 23,263 –274.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

25

30

35

40

Nr. 8: Schegk, Contra antitrinitarios (1566)

5

10

15

20

25

30

35

329

est Deus, tum praedicato scilicet propositionis significatur principatus quidam originis. Et hac ratione de tribus sigillatim praedicabitur Deus non simpliciter, sed secundum prius et posterius, quoad distinguuntur scilicet differentijs relatis hypostaseon. Dei enim vocabulum hoc modo significat in diuinitate (quae diuinitas est vna essentia ad numerum) prius ipsum Patris esse non causa essentiae, sed subsistentiae, a quo nimirum est omnis paternitas, quae in coelo et quae in terra est.124 Ita Patrem per Filium in Spiritu Sancto dicimus omnium creatorem. Eodem sensu dictum illud quoque fuit: „Ascendo ad Patrem meum et ad Patrem vestrum, Deum meum et Deum vestrum.“125 Deum suum appellat Patrem propter principatum originis, quia ਕȖȑȞȞȘIJȠȢ, id est ingenerabilis, et Filij ȖİȞȞȒIJȚțȠȢ, id est generans, Pater Deus. Alioqui enim, nisi vocabulum Dei (quatenus praedicatur de Patre) secundum prius et posterius significans vsurpetur, necesse erit, si Pater dicatur Deus simpliciter, vt Pater etiam sit tota Trinitas, quod aduersarij nobis tanquam absurdum exprobrant ignari dialecticae, quae docet non semper eadem significatione vsurpari vocabula. Nec est nobis laborandum, etiamsi differentiam hanc dictam vocabuli huius, quod est DEVS, ipsi modo nobis vltro iam non concedant, cum alias tamen ipsimet aduersarij eo significari dicant (ab ipsa veritate coacti) interdum simpliciter Deum vt Patrem, nonnunquam secundum quid Deum vt Filium et Spiritum Sanctum, de quo paulo ante fuit dictum. Quare [75:] ipsis quoque autoribus ੒μȫȞȣμȠȞ erit Dei vocabulum, vt hac in parte eos suffragari nobis oporteat, nisi ipsi a se dissentire velint. Quando autem Pater solus Deus verus esse dicitur, non sic accipiendum est, vt aduersarij opinantur, quia videlicet Patris diuinitas ad numerum vna et incommunicabilis sit et quod Filius et Spiritus Sanctus sint Deus duntaxat propter similitudinem naturae, quam habeant cum diuinitate Patris,126 et tamen, quaenam aut qualis illa natura numero et essentia diuersa a natura Patris sit, non explicant nec, quae aut qualis illa similitudo sit, ostendunt. Solum ergo Deum esse Patrem aduersarij dicunt, quia sit fons diuinitatis reliquorum duorum.127 Ego quidem, quomodo fons sese communicet, intelligo, sed quo pacto Patris diuinitas sese communicet rebus numero et essentia a se differentibus, hactenus ab aduersarijs intelligere non potui. Itaque Pater solus interdum Deus verus dicitur, non quod Filius aut Spiritus Sanctus eadem numero diuinitate (quae Patris est) non sint Deus, sed quod diuinitas Patris, quam ipse Pater a se propagatis duobus communicat, sit vna et sola, extra quam non possit esse Deus. Alioqui enim quomodo Filius etiam a Ioanne di-

124 125 126 127

Vgl. Eph 3,15. Joh 20,17. Vgl. unsere Ausgabe Nr. 1: Gonesius, De Deo et Filio eius (um 1560), 67,5 –20.29f. Vgl. o. Anm. 41.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

Eph. 3. Qua ratione Pater dicatur Pater noster et Deus noster et qua Filij Pater et Deus item. „Si Pater est idem essentia“, inquiunt, „cum Filio et Spiritu Sancto, sequitur, vt si Pater dicatur esse Deus, dicatur Pater quoque simul esse Filius et Spiritus Sanctus. Ergo per essentiam differt ab illis Pater.“ Hypothesis est quinti argumenti huius. Sextum argumentum.

Quomodo sit intelligendum, quando Pater dicitur solus verus Deus.

Qua ratione solus Deus verus (causa essentiae) Pater dicatur.

330 Ioan. 1. 1. Ioan. 1.

Hilarius non facit pro aduersarijs.

Septimum argumentum. Ioan. 1.

Quomodo sint in-

Nr. 8: Schegk, Contra antitrinitarios (1566)

ceretur Deus verus,128 si patria duntaxat diuinitas, quatenus patria, duntaxat Deus verus esset? Nam si ingenitum esse in causa est, vt Pater solus, id est duntaxat Deus verus dicatur, ergo genitum esse per se causa erit, vt Filius non sit Deus verus. Etenim si affirmatio per se est causa affirmationis, negatio per se causa erit negationis. Ex quo facile perspicitur, quam sit ਙȜȠȖȠȢ aduersariorum error et quam [76:] dissentanea dicant scripturis, quas tamen scripturas suis erroribus accomodare et dissidentes į੿Ȣ įȚ੹ ʌĮı૵Ȟ tanquam consonas applicare inepte argumentando suae opinioni conantur. Aliud autem est dicere Patrem solum esse verum Deum sic, vt extra principatum ipsius originis et extra essentiam ipsius nihil diuinum esse intelligatur, et aliud, si quis dicat solum Patrem esse simpliciter Deum, prout aduersarij sentiunt, quum simpliciter Deus sit tota Trinitas, de quo dictum alias. At si solus Pater dicatur verus Deus, quomodo poterit sine correlatis dici, quum Patris esse sit referri ad aliud? Quae correlata pertinent certe ad essentiam relatorum. De praerogatiua Patris in diexodo supra dictum est, nec his repetitis in praesentia est opus. Itaque non alia ratione Filius Deus est verus, quam qua est et genitus et subsistens in essentia Patris. Ex quo sequitur, vt Filius Dei (quem vos describitis nescio qua similitudine naturae) non sit verus Deus, cum non sit idem essentia cum Patre Deus. Nec pro aduersarijs facit Hilarius, sed nostram, non ipsorum sententiam confirmat, inquiens: „Per id enim Christum confessa est ecclesia esse verum Deum, quod solum verum Deum confessa sit Patrem. Ita quod solus Pater Deus verus est, Deum verum confirmat esse et Christum.“129 Haec Hilarius. Veritatem diuinitatis Filius et Spiritus Sanctus a Patre habent, quum ab ipso producti sint, coessentiales ei. Nam se solo et seipso Deus est Pater, at Deus est Filius et Spiritus Sanctus propter Patrem. Nam si alius etiam differens essentia a Patre et non solus Pater esset Deus verus, quis non dubitaret de Filio, extra essentiam Patris [77:] genito, vtrum verus esset Deus, cum non possit nisi vnum et primum solum esse verum? Pater autem solus primus origine et essentia Deus verus est. Sequitur prodigiosa interpretatio verborum Ioannis, qua dicunt separatas Ƞ੝ıȓĮȢ Patris et Filij Ioannem voluisse his verbis explicare, quibus dicit Verbum seu ȜȩȖȠȞ fuisse apud Deum Patrem.130 „Nam“, inquiunt, „idem numero et essentia non sunt hi, quorum alter dicitur esse apud alterum.“131 Nos equidem hypostaseos respectu dictum illud interpretamur, quod videlicet Verbum ita fuerit apud Deum Patrem, non vt disiunctum a Patris essentia aut numero discretum quiddam, sed quatenus essentia Dei, quae est Deus, fuerit

128

Vgl. Joh 1,1; I Joh 1,5. Hilarius von Poitiers, De Trinitate IX, 36, in: PL 10, 308 A (= CChr.SL 62A, 409,5 – 410,8). Vgl. zu diesem Zitat unsere Ausgabe Nr. 2: Gonesius, De uno vero Deo (um 1560), 81,14 –17. 130 Vgl. Joh 1,1. 131 Das Zitat lässt sich nicht wörtlich verifizieren. Vgl. aber unsere Ausgabe Nr. 1: Gonesius, De Deo et Filio eius (um 1560), 42,18–35. 129

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

25

30

35

Nr. 8: Schegk, Contra antitrinitarios (1566)

5

10

15

20

25

30

35

40

331

ipsum Verbum. Quando enim praedicato apponitur articulus apud Graecos, tum praedicatum essentialiter (vt sic loquar) de subiecto dicitur. Vt cum dico: „ਲįȠȞ੽ ਩ıIJȚ IJઁ ਕȖĮࢡઁȞ“, id est: „Voluptas est ipsum bonum“, perinde est, atque si latine dicerem: „Voluptas, est ipsum bonum.“ Aliud enim est dicere voluptatem esse bonam, et aliud voluptatem esse ipsum bonum, vt inquit Aristoteles in Prioribus Analyticis.132 Quum itaque Ioannes apostolus ait: „țĮ੿ ࢡİઁȢ ਷Ȟ ੒ ȜȩȖȠȢ“, id est: „Deus erat ipsum Verbum“, sic exponendum est: Et Deus erat ipsum Verbum, id est ille Deus Pater, apud quem ratione ਫ਼ʌȠıIJĮıȓĮȢ erat Verbum, ille scilicet ipse Deus non ratione ਫ਼ʌȠıIJȐıİȦȢ, sed ratione suae essentiae erat ipsum quoque Verbum. Supra diximus, quomodo Pater aut Filius aut Spiritus Sanctus praedicari soleant de Deo per se et in quid tanquam partes definitionis de definito scilicet. Nam quando dico: „Deus est ipse Pater“, nihil aliud dico quam: „Deus est ipsa patria essentia, [78:] gignens Filium et producens cum Filio Spiritum Sanctum.“ Et hoc ipsum quid, quaeso, aliud est, quam dicere: „Deus est Pater cum Filio et Spiritu Sancto“, quum relata separatim non intelligantur? Nam esse ipsum Patrem sic definimus, siquidem ਕȞIJ੿ IJȠ૨ ੑȞȩμĮIJȠȢ, id est pro nomine, posita fuerit definitio seu ȁȩȖȠȢ. Pari et simili ratione possum dicere: „Deus, est ipsum Verbum“, seu: „ĬİȠȢ ਥıIJ੿Ȟ ੒ ȜȩȖȠȢ“, id est: „Deus est ipsum Verbum.“ Nam Deus est ipsum Verbum a consubstantiali Patre genitum et cum ipso consubstantialem producens Spiritum Sanctum. Non alia ratione praedicamus de Deo etiam ipsum Spiritum Sanctum. Quoniam in hypostaticis quoque definitionibus includitur ratio vna diuinitatis totius iuncta cum differentijs relatis, scilicet reliquis hypostaticis. Nec Deus simpliciter aliud est quicquam quam essentia vna, existens Pater, Filius et Spiritus Sanctus. Possum sane dicere: „Homo est ipsum seu ੖ʌİȡ ੕Ȟ, id est ipsum ens, substantia, item corporeum, item animatum, item sentiens ipsum.“ Sed non contra licet dicere: „Substantia est ipse homo, aut corporeum est ipse homo.“ Sic permissum est dicere: „Deus est ipse Pater aut Filius“, sed non: „Pater est ipse Deus, aut Filius est ipse Deus“, quoniam secundum prius et posterius hoc modo praedicatur Deus, cum ipse tamen Deus seu ੒ ࢡİઁȢ non nisi simpliciter, id est simul de Patre, Filio et Spiritu Sancto praedicetur. Haud longe secus animam quoque dicimus esse ipsam facultatem intelligendi aut sentiendi, sed contra nemo dixerit facultatem aut intelligendi aut sentiendi sigillatim esse ipsam animam, sed simul omnes esse ipsam animam dicimus. Prae=[79:]dicatum autem omne, quod in quid praedicatur de Deo, pars est definitionis Dei. Itaque ੒ ʌĮIJ੽ȡ recte praedicatur de Deo, țĮ੿ ੒ ȜȩȖȠȢ, țĮ੿ IJઁ ਚȖȚȠȞ ʌȞİ૨μĮ, quoniam tribus his definitur Deus simpliciter. Quum sint idem aliquid nempe essentia Deus Pater, Filius et Spiritus Sanctus, non sequitur (vt videtur aduersarijs), ergo sunt idem simpliciter et omnino vnus, cum ratione hypostatica non sint idem et vnus. Nec, si rationibus

132

Vgl. Aristoteles, Analytica priora I, 40, 49b,10f.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

telligenda verba haec: „Deus erat Verbum. ĬİઁȢ ਷Ȟ ੒ ȜȩȖȠȢ.“ ੒ ȜȩȖȠȢ in hac oratione praedicatum est et non subiectum.

Quo pacto de simpliciter Deo possint praedicari vt ੖ʌİȡ ੕Ȟ seu in quid Pater, Filius et S. S.

Octauum argumentum.

332

2. Tim. 2. Quae sit causa haereseon?

Essentia et differentia hypostatica non omnino sunt idem.

Aduersarij non recte sentiunt de communicatione essentiae seu naturae diuinae.

Quaeritur ab aduersarijs modus communionis trium personarum.

Absurda multa sequuntur ex opinione aduersariorum.

Nr. 8: Schegk, Contra antitrinitarios (1566)

hypostaticis differant, ob id sequitur, vt essentias quoque habeant discrepantes. Illud Sabellius dicit, hoc Arij imitatores, qui extra essentiam Patris Filium collocant. Ita enim concludunt praeclari isti argumentatores: „Si Filius idem est Deus, qui Pater, ergo vnus Deus duo nomina habet, quare vera est“, inquiunt, „Sabellij Lybici opinio. Non est autem Filius idem, qui Pater Deus, quia si idem Deus esset Filius vtique Pater.“133 Ex quibus verbis potest colligi, quam male diuidant sensum scripturarum, quod D. Paulus ੑȡࢡȠIJȠμİ૙Ȟ, id est recte diuidere, appellat.134 Et perspicuum etiam est omnes haereses non nisi ex inerudita scripturarum concisione et dilaniatione prouenire, qua nimirum corrumpitur harmonia veritatis per indoctos et rudes interpretes. Argumentantur autem aduersarij hoc modo: „Si Filius idem est Deus, qui Pater, ergo idem erit genitum et ingenitum esse.“135 Omnino, inquam, sequeretur illud, si quidem essentia et differentia hypostatica omnino idem essent. Sed nos eas IJ૶ ȜȩȖ૳, id est ratione, discrepare in diexodo demonstrauimus. Communicabilis enim est essentia pluribus, sed differentia non est communicabilis. Fatentur et aduersarij communicabi=[80:]lem essentiam, cum dicunt Deum ex Deo genitum. Sed in eo errant, quod incorpoream et indiuiduam in partes, numero et essentia differentes, essentiam diuinam diuiduam in essentias numero discrepantes, arbitrantur esse, qua nulla potest esse falsior et absurdior opinio. Vt interim non dicam pro vno Deo ipsos nobis obtrudere plures deos numero differentes, quod tamen ipsum se facere inepte et inconsiderate negant, et vnitatem, nescio quam, trium deorum fingunt, quam non essentia vna, sed similitudine quadam ficta et commentitia definiunt. Quod si omnipotentia, bonitas, sapientia non sunt accidentia, sed ipsa Dei essentia et his ipsis sint aliquid vnum, essentialis haec erit scilicet et non similitudinis cuiusdam ratione essentia vna, quum similitudo non sit vnitas essentiae, sed qualitatis cuiusdam vnitas. Quaero iam, quo pacto per generationem communicent haec Filio, vt his omnibus Filius non differat a Patre? Certe Patris diuinitas non potest diuidi, cum sit expers quantitatis et diuisionis in partes essentia, ita quoque omnipotentia et bonitas diuiduae non sunt. Ex quo sequitur, vt Filius (Patri non ੒μȠȚȠμİȡȒȢ) sit expers horum, quorum causa ab aduersarijs dicitur similis Patri, siquidem a Patre indiuiduo partibus nihil patrium ei possit inesse. At ex nihilo non potest creari Filij omnipotentia, cum sit increabilis omnipotentia, neque propagari etiam hoc modo, vt homo propagatur ex alio homine, quum non sit ਩ȞȣȜȠȞ quiddam omnipotens.

133

Das Zitat lässt sich nicht wörtlich verifizieren. Vgl. aber unsere Ausgabe Nr. 1: Gonesius, De Deo et Filio eius (um 1560), 38,1–5. 134 Vgl. II Tim 2,15. 135 Das Zitat lässt sich nicht wörtlich verifizieren. Es ist allerdings möglich, dass Schegk hiermit die tritheistische Argumentation im Allgemeinen umschreibt, die auf den substantiellen Unterschied zwischen dem ungezeugten Gott Vater und dem gezeugten Sohn Gottes zurückgreift.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

25

30

35

Nr. 8: Schegk, Contra antitrinitarios (1566)

5

10

15

20

25

30

35

333

Quaeso igitur ab aduersarijs, vt modum mihi aliquem productionis diuinitatis et communicationis in Filio separatam a Patre habente essentiam [91f:] explicent. Videor enim mihi omnes dixisse et tantum illum catholicum modum generationis tum possibilem tum necessarium probasse ac demonstrasse, reliquos autem omnes falsos et impossibiles et a veritate scripturarum alienos ostendisse. Quomodo autem ipsorum aduersariorum conficto et praescripto modo et rationibus falsis non plures erunt dij numero differentes et essentijs? Ergo different numero separatarum essentiarum Pater, Filius et Spiritus Sanctus, et nihilominus (vt ipsi dicunt) tres numero deos nefas erit illos appellare, quum tamen essentia differre nihil aliud sit quam numero differre? Ecquid illud est aliud quicquam, quam numerum essentiarum esse numerum inficiari? Aut si numero non sunt tres dij aut, si non sunt numero multi, ergo vnus erunt deus numero et essentia, quod tamen vos non vultis et tanquam absurdum et haereticum et a veritate alienum respuitis. Sic autem quidam ex aduersarijs scribit: „Etsi Filius Deus est, quia tamen a seipso Deus non est, sed a Patre tanquam a fonte quodam perenni emerserit, hoc est natus sit, ac totam diuinitatem suam Patri acceptam referat, ideo nec est alius a Patre Deus nec plures putandi sunt dij.“136 Haec illae. Quaeso autem, qui non plures erunt, quum differant essentia et numero? Forsan quia specie sunt vnus aut nescio qua similitudine. Sed contra hanc vnitatem alio loco diximus. Idem per posticum (vt dicitur) se proripit, quum ei obijcitur multitudo essentiarum et deorum. Dicit autem ab huiusmodi quaestionibus pijs hominibus abstinendum, et de Deo loqui aut credere nos non aliter dicere, quam quemad=[92:]modum sese patefecerit in verbo suo.137 Recte dicit (aliud tamen quaerens, quam prae se ferat) aduersarius, sed tamen non quemlibet scripturarum aut interpretem aut iudicem admittimus vel probamus. Se plus vidisse putat aduersarius, quam omnes patres scripturarum interpretes aut omnes scolastici doctores (patrum vestigijs incedentes) viderint hactenus. Ambitio haec est et arrogantia, vt mihi quidem videtur, minime honesto, pio et modesto homine digna. Censet porro autem aduersarius haec ਕıʌȩȞįȦȢ țĮ੿ ਕμȑıȦȢ pugnare, nempe dicere Patrem habere suum proprium esse subsistentiae et Filium item, affirmare deinde idem et vnum ambos simul habere esse essentiae Patrem et Filium. Ex quo sequi putat absurdum illud, vt Filius non sit coessentialis patri, sed vt omnino Filius ipse sit essentialis ipse Pater.138 Quod cum sit (vt certe est) falsum, suum propositum concludit aduersarius esse verum. Sed claudicat, vt iam saepe est dictum, ratio haec propter defectum diuisionis seu distinctionis, nempe, vt Graeci loquun-

f

Die Seitenzählung springt an dieser Stelle von „81“ auf „91.“

136

Das Zitat lässt sich nicht wörtlich verifizieren. Vgl. aber unsere Ausgabe Nr. 1: Gonesius, De Deo et Filio eius (um 1560), 47,20– 48,3; 56,10 –23. 137 Vgl. unsere Ausgabe Nr. 1: Gonesius, De Deo et Filio eius (um 1560), 62,3 –23. 138 Vgl. unsere Ausgabe Nr. 1: Gonesius, De Deo et Filio eius (um 1560), 57,15 –25.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

Verba cuiusdam antitrinitarij.

Ridiculum effugium aduersariorum.

Filius quomodo sit idem Patri et quomodo non idem.

334

Esse essentiae Dei neque diuidi neque propagari neque ex nihilo creari potest.

Natura est in causa, vt IJ੹ ੕ȞIJĮ differant inter se numero. Principij propria est VNITAS seu vnum esse per essentiam.

Nonum argumentum.

Nr. 8: Schegk, Contra antitrinitarios (1566)

tur, įȚ੹ IJઁ ਦȜȜİȚʌ੻Ȣ IJોȢ įȚĮȚȡȑıİȦȢ, id est propter defectum diuisionis. Quippe non distinguit aduersarius essentiam totius diuinitatis a differentijs hypostaticis singulis, de qua distinctione alias est dictum et saepe quidem. Habet itaque Filius suum esse hypostaticum a Patre, sed esse essentiae ipsius diuinae tamen non est aliud quam esse essentiae Patris, quum idem sint numero (id est essentia) Pater et Filius, nequaquam autem differant numero ratione essentiae, sed ratione duntaxat hypostaseon differant. Nam esse illud essentiae personarum diuidi non potest, neque ex materia propagari [93:] neque ex nihilo creari, quemadmodum supra ostendimus. Quin etiam perfectionis non est essentias rerum numero multas et diuisas esse, quum propter creationem et naturam res et IJ੹ ੕ȞIJĮ, id est entia, omnia non sint VNVM aliquid essentia. Quemadmodum alioqui omnia sunt essentia vnum causa mentis et principij et vnum omnia extra mentem esse desinant propter įȚȐțȡȚıȚȞ essentiarum extra principium, quoniam, vt ait Aristoteles, „IJȠȚĮȪIJȘ Ȗ੹ȡ ਦțȐıIJȠȣ ਕȡȤ੽ Į੝IJ૵Ȟ ਲ ijȪıȚȢ ਥıIJȓȞ“,139 id est: „Tale enim vero principium est cuiusque natura“, de multitudine Ƞ੝ıȚ૵Ȟ loquens. Hanc autem extra Deum naturae principio fieri įȚȐțȡȚıȚȞ IJ૵Ȟ ੕ȞIJȦȞ,140 id est secretionem entium (quae omnia sint multa numero et essentijs), scribit Aristoteles in Metaphysicis. Natura autem ipsa rerum creatum est quoddam principium et posterius essentia Deo. Quare multitudo essentiarum vernacula rerum naturae (quae nimirum multitudo est propria rerum creatarum numero essentiarum differentium) Deo certe nequaquam congruet, praesertim cum illud principij sit proprium (autore Aristotele), vt vnum, essentia existens, multa faciat seu multorum ac multitudinis essentiarum extra se sit causa. „Sed haec“, inquiunt, „philosophica sunt.“141 Malo certe, quam sint indocta, rudia, falsa, ficta, confusa et sophistica, vt sunt antitrinitariorum. De his profecto mysterijs iam antea dixi, quod non possint nec grammatice, nec rhetorice, neque ex cuiusque sensu, nec mathematice etiam, aut iuridice, aut medice disputari aut explicari, sed ex theologiae fundamentis ab hominibus tamen eruditis et bene versatis in vera et exquisitiore philoso=[94:]phia, non ab his, qui suis proprijs a se excogitatis rationibus credant et ineruditis phantasijs fidem habeant. Praeterea locum illum Ioannis 5., qui est: „Sicut Pater habet vitam in seipso, sic dedit et Filio habere vitam in seipso.“142 „Habere“, inquiunt, „vitam idem est vtique quod esse suum habere.“143 Deum autem dare facultatem habendi vitam, quid aliud est quam dare esse? Habet itaque Dei Filius suum esse non aliunde quam a suo Patre. Deinde interpretantur vocabulum coessentialis seu 139

Aristoteles, Metaphysik XII, 10, 1075a,22f. Vgl. Aristoteles, Metaphysik XII, 10, 1075a,23f. 141 Damit gibt Schegk wohl nicht ein konkretes Zitat, sondern die generelle Auffassung der Antitrinitarier wieder, die meinten auf die philosophische Begrifflichkeit verzichten zu müssen, um die theologischen Sachverhalte schriftgemäß zum Ausdruck bringen zu können. 142 Joh 5,26. 143 Das Zitat lässt sich nicht wörtlich verifizieren. Vgl. aber unsere Ausgabe Nr. 1: Gonesius, De Deo et Filio eius (um 1560), 38,5 –8. 140

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

25

30

35

Nr. 8: Schegk, Contra antitrinitarios (1566)

5

10

15

20

25

30

35

40

335

consubstantialis, quod nimirum Nicaena synodus illud blasphemiae Arianae opposuerit, quia Filium Arius ex non existentibus creatum esse dicebat.144 Hactenus aduersarij verba recensuimus, qui putat eo Patre et Filium vitam habere a seipso, quia suum vterque habeat esse essentiale separatim. Alioqui enim, si Filius cum Patre eandem haberet essentiam, haud illum habiturum vitam in seipso, vt qui eam ab essentia Patris et non sua propria essentia haberet. Vt corpus, quoad est coessentiale animae seu animalis, non habet vitam a seipso aut in seipso. Proinde vitam quandam esse energİȚan, cuius principium sit in ipso viuente et quatenus pars essentiae sit etiam viuentis seu ਥȞIJİȜȑȤİȚĮ principium illud et non aliquid extrinsecus adueniens, ex philosophia est notum. At perfecta est vita, energia nimirum quaedam simplicissima, id est res, quae sit Ƞ੝ıȓ઺ ਥȞİȡȖİȓ઺, nullius adminiculo indigens extrinsecus, vt perficiatur quadam secundum accidens ਥȞİȡȖİȓ઺, nec, quatenus etiam principium est, conferat ei, quam constituit substantiae energİȚan quandam vt anima corpori. Pater itaque [95:] Deus et ipse seipso VITA est, quia est Ƞ੝ıȓ઺ ਥȞİȡȖİȓ઺, id est essentia actu, et vitam aliam in sua Ƞ੝ıȓ઺, id est essentia, producit, quae et ipsa non est accidens, sed Ƞ੝ıȚȫįȘȢ ਫ਼ʌȩıIJĮıȚȢ, id est essentialis hypostasis, et actus secundus Patris, attamen non hoc modo est actus secundus, vt eo tanquam accidente perficiatur primus vitae patriae actus. Verum hoc modo secundus est, vt ipse etiam Ƞ੝ıȓ઺, id est essentia, diuinitatis eiusdem sit ਥȞİȡȖİȓ઺, id est actu, et vitam habeat in semetipso, non adminiculo alterius viuens, vt anima adminiculo viuit corporis, non existens suapte Ƞ੝ıȓ઺ ਥȞİȡȖİȓ઺, quum sit ਥȞIJİȜȑȤİȚĮ corporis quaedam, scilicet anima. Et hac ratione non tantum Pater uitam habet in semetipso, sed etiam Filio dedit, vt vitam haberet in semetipso, quo exprimitur productio hypostatica Filij, cui non est similis vita in creaturis, vt quarum vitarum productarum actus secundus non sit differentia quaedam substantialis seu hypostatica, sed accidens quoddam et adminiculo alterius indigens vita. Loquor autem de his etiam, quae Ƞ੝ıȓ઺ sunt ਥȞİȡȖİȓ઺, id est actu. Vt si angelus aliquid, quod sit extra suam essentiam, intelligat, non producet aliquid hac intelligentia, quod vitam habeat in semetipso, sed notitiam quandam producit, quae sit accidens quoddam angeli. Constat autem Deum nihil intelligere extra se, sed opus eius, quod sit extra Dei Ƞ੝ıȓĮȞ, id est essentiam, esse creationem et conseruationem rerum creatarum. At vero videtur aduersarijs nihil vspiam produci a quoquam quicquam, nisi quod essentia differat a producente, quod falsum esse supra ostendimus, quum interior homo (qui est anima) producat aut simul etiam sit produ=[96:]ctus cum exteriore homine, nempe animali homine, qui tamen ambo sunt vnus essentia homo. Interior quidem homo mente, sed exterior carne definitur; vtriusque particeps est anima hominis. Sed aduersarij propter tetram ignorantiae rerum philosophicag

Korrigiert aus „habere“.

144

Vgl. unsere Ausgabe Nr. 1: Gonesius, De Deo et Filio eius (um 1560), 38,12–39,7.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

Quid sit vitam habere in seipso.

Qua ratione Pater det Filio, vt in semetipso quoque haberetg vitam, dicatur.

Energia Dei extra essentiam dicitur creatio. Non omne, quod ab alio producitur vel quod cum alio producitur, differt essentia a producente.

336

Decimum argumentum.

Quid sit subsistere aliunde.

Quo sit referenda indifferentia naturae.

Vndecimum argumentum. Rom. 11.

Nr. 8: Schegk, Contra antitrinitarios (1566)

rum et rationum perturbationem et labem vulgaribus quibusdam agrestibus et impolitis rationibus veritatem oppugnant, quibus decepti etiam Turcae criminantur de impietate Christianos, tanquam si pro vno Deo tres essentia scilicet seu substantia differentes Deos colerent et adorarent. Quod crimen tamen ipsum pertinet proprie ad aduersarios, non ad eos, qui catholicam confitentur fidem et vnum essentialem seu substantialem, consubstantialibus tamen hypostasibus trinum confitentur, inuocant et adorant Deum. Inspexi praeterea libellum quendam scriptum, quem mihi legendum quidam pius vir exhibuit, in quo sunt argumenta quaedam, quibus error hic diuinae Trinitatis corroboratur, quae sigillatim hoc loco confutanda duxi. „Si indifferenti natura“, inquiunt, „Pater, Filius et Spiritus Sanctus vnus Deus est, ergo quemadmodum Pater a seipso subsistit et a seipso suum esse habet, eadem quoque ratione et Filius et Sanctus Spiritus a seipso subsistunt et a se suum ESSE habent. Hoc enim indifferens natura vult, vt ea communis sit tribus aliunde.“145 Hactenus illi. Nos vero negamus ita ex sese subsistere, id est subsistentiam quandam esse Filium aut Spiritum Sanctum, vt a seipsis et essentia separata subsistant, quum subsistere aduersarijs nihil aliud sit aut videatur esse quam originem [97:] aliunde habere suae essentiae. Indifferentia autem haec referenda est potius ad essentiam et substantiam communem, non ad subsistentiam personalem singulorum, quum non sint omnino idem essentia et subsistentia, sed differant inter se formaliter seu IJ૶ ȜȩȖ૳, vt saepe numero iam est dictum. Concludunt igitur male, quod hac ratione amittamus veram ȖȑȞİıȚȞ Filij et veram processionem Spiritus Sancti, quam illi non putant defendi posse nisi in essentialiter diuisis. Caeterum his omnibus copiose supra est responsum, vt eadem repetere non sit opus. Praeterea quod dicunt, quoties mentio fiat in scripturis Dei vnius, non alium significari quam Deum Patrem,146 ipsorum est figmentum, non autem legitimus scripturae sensus aut interpretatio. Nam si Deus est, a quo, per quem et in quo sunt omnia,147 et quem creatorem etiam vniuersorum confitemur esse, nonne is ille Deus erit vnus, qui ab initio creauit coelum et terram, et non duntaxat et solus Deus Pater, qui sine Filio Deus esse non posset, et vterque Deus non esset sine Spiritu Sancto, tantum abest vt hoc modo solum Deum verum Patrem, exclusis Filio et Spiritu Sancto, esse fateamur, quod ipsum fateri non est praerogatiuam dignitatis paternae defendere, sed abolere potius subsistentiam ipsius simul abolitis vtrisque ab ipso productis. Et supra quidem multa contra hunc errorem diximus. Quomodo autem non hoc derogat

145 Das Zitat stimmt wörtlich mit einer Passage in dem Brief Radziwiáás an Calvin vom 6. Juli 1564 überein. Vgl. OC 20 (= CR 48), 338, Nr. 4125, überein: „Si enim indifferenti natura pater, filius et spiritus sanctus Deus unus est: ergo quemadmodum pater a se ipso subsistit, et a se ipso suum esse habet, eadem quoque ratione et filius et spiritus sanctus ex se subsistunt, et a se suum esse habent. Hoc enim indifferens natura vult, ut ea communis sit tribus aliunde.“ 146 Vgl. o. Anm. 121. 147 Vgl. Röm 11,36.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

25

30

35

Nr. 8: Schegk, Contra antitrinitarios (1566)

5

10

15

20

25

30

35

337

diuinitati Filij et Spiritus Sancti, siquidem (vt ipsi loquuntur) sua essentia et non tamen sua subsistentia ab his sit separatus Pater? Ex quo sequitur, si solus Pater sit Deus, vt alia quaedam essentia extra Patris es=[98:]sentiam (vt Filij essentia) non possit esse Deus. Aut si Filius quoque sit verus Deus, sequitur, vt Pater non solus sit verus Deus, vtrumcunque dixerint, ipsi seipsos mendacij et falsitatis coarguent. Aliud ergo est (quod aduersarij propter ruditatem non intelligunt) esse Patris et aliud est essentia Patris, et esse quidem Patris incommunicabile est, sed essentia communicabilis. At non hoc tamen modo, quo ipsi dicunt, communicabilem esse liquet essentiam Dei, supra enim ostendimus modi aduersariorum absurditatem. Proinde nos quoque dicimus et fatemur solum esse Deum Patrem, quia scilicet non sit alius Deus Pater aut origine prior, quemadmodum dicimus etiam vnum Deum Patrem, et solum et vnum Deum Filium, et solum atque vnicum Spiritum Sanctum, et omnes simul causa essentiae solum et vnum numero Deum verum. At illi, diuidentes Deum in multas essentias, metuentes sibi, ne cogantur fateri plures Deos, iccirco vt nihilominus vnitatem Dei defendant, solum Patrem illum vnum verum Deum in scripturis dici autumant, de quo supra quoque illis est responsum. Et nihilominus Filium quoque et Spiritum Sanctum Deos, verum non simpliciter, sed quoad ille sit genitus, hic vero procedat confitentur. Patrem vero (quia generet) praerogatiuam habere principalem diuinitatis, qua ratione etiam sit vnus et solus ille Deus appellandus.148 Quod si praerogatiua haec ਕȖİȞȞȘıȓĮȢ Deum simpliciter facit, sequitur vt neque Filius neque Spiritus Sanctus sit Deus. Aut si per omnia sint aequalis bonitatis, omnipotentiae, sapientiae, immensitatis, praerogatiua haec non determinabit diuinitatem, cum non [99:] Patrem esse, sed omnipotentem esse, optimum esse, maximum esse diuinitatem proprie circumscribant et separent ab omnibus alijs, quae non sunt Deus. Quo pacto igitur Pater solus et vnice erit Deus, si per omnia diuinitatis elogijs ei Filius et Spiritus Sanctus (autoribus quoque aduersarijs) sint aequales? Itaque neque etiam hoc loco se expediunt, sed haerent, vt dicitur, in luto, quaerentes speciosum effugium, ne plures scilicet deos videantur astruere, vitantes scilicet Sabellij Charibdin, incidunt in Scyllam nouae cuiusdam hereseos, ex parte nimirum arianizantes. „Ideo“, inquiunt, „ratione originis seu principij (ne plura principia in diuinitate inducantur et ex consequentia plures Dij) soli Patri tribuitur appellatio vnius veri Dei, quod ipse solus ingenitus sit, principij et originis expers et ʌȡȠʌȐIJȦȡĮ, id est ante se, Patrem non habens, sed quia ipse sit a seipso et ex seipso Deus et propterea omnium 148

Vgl. Radziwiáá an Calvin, 6. Juli 1564, in: OC 20 (= CR 48), 329, Nr. 4125: „(...) Deo Patri (...) in Scripturis Unius Dei praerogativa seu praeeminentia ac appelatio tribuatur ratione paterni nominis, tanquam autori, qui Filii et Spiritus Sancti sit principium atque caussa. Et quod Filius et Spiritus Sanctus ex Patre, tanquam Divinitatis scaturigine, acceperunt naturam seu subsistentiam suam ac adeo illud quicquid sunt, non Pater ab illis.“

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

Aliud est esse Patris et aliud essentia Patris.

Quomodo Pater sit solus Deus verus.

Praerogatiua ਕȖİȞȞȘıȓĮȢ non facit simpliciter Deum.

338

Duodecimum argumentum.

Filius non respectu Dei trini dicitur Filius, sed respectu Dei Patris.

Nr. 8: Schegk, Contra antitrinitarios (1566)

Deus, et soli ipsi competere hanc particulam ,omnium Deus‘, quod et Christi Deus, qui sit ex Deo scilicet in Deum natus. Sed Filius tamen non omnium Deus est, quia non est Deus Patris etc.“149 Tribuimus nos quoque praerogatiuam hanc Deo Patri, sed eo non sequitur, vt solus et vnus simpliciter Deus dici debeat Pater, quum solus non sit omnipotens et solus non sit, a quo, per quem et in quo sunt omnia,150 sic definiente D. Paulo diuinitatem aut Deum, quem alias diximus simpliciter Deum appellari in scripturis, Deum scilicet conseruatorem, gubernatorem et creatorem omnium. Negamus igitur Deum vnum, solum et verum pro Patre (eo modo, quo ipsi exponunt) habendum duntaxat, de quo plura dicerem, nisi [100:] fere omnia superius exposuissem et lectores pios inutilibus repetitionibus fagitare nollem. Non minus absurde illud etiam nobis obijciunt. „Si“, inquiunt „Deus nihil aliud est quam essentia vna, Pater, Filius et Spiritus Sanctus existens, et Filius sit Dei Filius, sequitur, vt, si huius Dei trini sit Filius, vt etiam sui sit Filius.“151 Nos respondemus: Deum simpliciter sic finiendum esse. At Filium non respectu Dei simpliciter dici Filium, sed respectu Dei Patris. Quapropter argumentum illorum laborat sophistico paralogismo, quo proceditur a quodam, quod secundum quid tale dicitur ad id, quod simpliciter tale appellatur. Inter absurda numerant etiam illud, quod, videlicet vnus essentia ac numero Filius existens cum Patre et Spiritu Sancto, non solus naturam humanam potuerit assumere, consortio enim vnius essentiae participes fore omnes aiunt assumptae humanitatis. Alias supra respondimus ad hoc absurdum et exemplo animae nostrae ostendimus, non, si omnes ipsius įȣȞȐμİȚȢ sint vna essentia animae, iccirco, si facultas sentiendi informet corpus, ob id ipsum facultatem quoque mentis informaturam partem aliquam corporis. Ergo necesse non est, si vna sit numero trium essentia, vt, si Verbum caro sit factum naturamque humanam assumpserit, ob id ipsum, Patrem quoque aut Spiritum Sanctum hac societate et assumptione naturae humanae teneri. Ecquid absurdum, si dicamus creatorem ȜȩȖȠȞ, vt suam testatam faceret misericordiam, assumpsisse logicum animal, vt perditum astutia diaboli recrearet et restitueret ipsum Deo merito obedientiae suae, pro omnium scilicet, qui in ipsum credituri [101:] essent, salute et remissione peccatorum satisfacturus? Nec vt Filius est, per quem, ita etiam Pater et Spiritus S. est, per quem 149

Das Zitat stimmt fast wörtlich mit einer Passage in dem Brief Radziwiáás an Calvin vom 6. Juli 1564 überein. Vgl. OC 20 (= CR 48), 338f, Nr. 4125, überein: „Ideo ratione originis seu principii, ne plura principia in divinitate inducantur, et ex consequentia plures Dii, soli patri tribuitur appellatio unius veri Dei, quod ipse solus ingenitus sit, principii ac originis expers, et propatora non habens, sed ipse sit a se ipso et ex se ipso Deus, et propterea omnium Deus, et soli patri competat haec particula omnium Deus, quod et Christi Deus. Ex Deo scilicet in Deum natus, sed tamen non omnium Deus, qui non sit Patris Deus.“ 150 Röm 11,36. 151 Das Zitat lässt sich nicht wörtlich verifizieren. Vgl. aber Radziwiáá an Calvin, 6. Juli 1564, in: OC 20 (= CR 48), 340, Nr. 4125: „Si pater, filius et spiritus sanctus est sive sunt (haec enim aequipollent) unus Deus, quaeritur cuius Dei erit filius Dei, dominus noster Iesus Christus. Si enim respondetur, quod eiusdem unius Dei, illative consequitur, filium quoque sibi esse patrem.“

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

25

30

Nr. 8: Schegk, Contra antitrinitarios (1566)

5

10

15

20

25

30

35

339

vel creata sunt vel restituta sunt omnia (assumpta carne) in integrum, quaecunque sunt in coelo et quae in terra.152 Pater enim est, a quo, et Spiritus Sanctus, in quo sunt omnia. His enim characteribus hypostaticas differentias distinguit diuus Paulus. Descendit autem ad nos ȜȩȖȠȢ, id est Verbum, tanquam visibilis Deus in carne. Non enim aspernatus est eos, quos initio condiderat, vt misericordia eius conspicua etiam esset in redimendo genere humano, cuius ab initio potentia iustitiaque in creando ipsum enituisset. Iam itaque IESVS CHRISTVS est, qui ante secula ȜȩȖȠȢ, id est Verbum, Dei fuit, id est Dei Filius in consortium maiestatis suae admittens humanam naturam, vt diaboli superbiam et fastum humilitate hac pessundaret et vt doceret fide ipsius fretos, eisdem vestigijs patientiae et obedientiae incedentes nos posse in regnum coeleste ingredi quasi post liminio ab ipso restitutos. Sed haec, vt isto modo fierent, Patri est visum et talem Mentem ab aeterno in se genuit, quae nimirum hanc dispensationem mysterij suo tempore exequeretur. Sed de hoc dictum satis. Perperam ergo aduersarij sentiunt non potuisse solum incarnari Verbum, nisi essentia quoque et substantia separatum quiddam ab vtrisque fuisset reliquis. Perinde hoc dicunt, ac si anima nostra non posse informare sensum oculorum diceretur, nisi separatam haberet įȣȞȐμİȦȢ Ƞ੝ıȓĮȞ, id est facultatis essentiam, hanc a reliquis omnibus suis facultatibus. Verum haec omnia proficiscuntur ex ignorantia eorum, quae [102:] scire oportet dicturum de tantis et tam reconditis mysterijs, quae non a quouis exquisite et ਕʌȠįİȚțIJȚț૵Ȣ intelliguntur, sed duntaxat ab his, quos ipsi plurimum oderunt, theologis eruditis et eisdem philosophis, scilicet methodo quadam vna cum sacrae scripturae indubitatis testimonijs exquisite veritatem demonstrantibus et cognoscentibus. Praeterea perabsurdum hoc illis etiam dictu videtur, si quis propter hypostaticam differentiam Deum gignere et non gignere, quia Deus sit, dicat. Nam si quia Deus Pater generaret et genitum ex necessitate a gignente diuersum sit, sequeretur, si genitus a gignente Deo sit diuersus (quia Deus), eum numero etiam et essentia fore diuersum. Essentia enim ab essentia nequit diuersa esse, nisi numero discrepent.153 At natiuitas haec, o aduersarij, multitudoque propria est creaturarum (vt antea diximus), non Dei omnipotentis, qui extra suam essentiam omnipotentem Filium nequit generare (vt alias est demonstratum), et multitudo etiam sine vnitate essentiae nequaquam adscribenda est omnium principio, id est Deo. Quoniam, vt Aristoteles scribit, „ʌȡઁȢ Ǽȃ ʌȐȞIJĮ ıȣȞIJȑIJĮțIJĮȚ“,154 id est: „Ad vnum omnia sunt ordinata“, et, (citans Homerum testem) Dei vnam essentiam hoc celebrans versiculo, eundem multitudinis expertem ostendit: „Ƞ੝ț ਕȖĮࢡઁȞ ʌȠȜȣțȠȚȡĮȞȓȘ“,155 id est: „Non

152 153 154 155

Vgl. Eph 1,10; Röm 11,36. Vgl. unsere Ausgabe Nr. 1: Gonesius, De Deo et Filio eius (um 1560), 31,36 –32,15. Das Zitat ist eine nicht ganz wörtliche Wiedergabe von Aristoteles, Metaphysik 1075a,18f. Aristoteles, Metaphysik 1076a,4.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

Eph. 1. Rom. 11. Quibus characteribus hypostaticas differentias distinguat Paulus.

Decimum tertium argumentum.

340

Non est imperfectionis tribus hypostasibus vnam Dei essentiam definire.

Ioan. 17. Vnum per accidens est creata vnitas. Vnum Ƞ੝ıȓ઺ est principium.

Nr. 8: Schegk, Contra antitrinitarios (1566)

est bonum multos regnare.“ „ǼੈȢ țȠȓȡĮȞȠȢ“,156 id est: „Vnus sit Rex“, quo sustulit multitudinem deorum ignarus nostrae theologiae philosophus, quam impie tamen astruunt aduersarij nostri propter inscitiam et ruditatem suam. Non igitur multi dij neque debent neque possunt aut esse aut dici. Differentia autem quaedam hypostatica est Dei Patris, qua [103:] gignens ipsius et patria potentia describitur. Nec sunt omnino idem Deum simpliciter et Deum Į੝IJઁ ĮȖĮࢡઁȞ, id est ipsum bonum, generare seu producere, quum IJ૶ ȜȩȖ૳, id est ratione, scilicet differant, ac secundum prius et posterius originis de differentijs his hypostaticis praedicetur Deus de tribus personis, de quo copiose in diexodo supra dictum est. Nec imperfectionis est porro his tribus vnam essentiam definiri, quum nihil sit magis vernaculum et proprium principio quam simplex essentiae vnitas, vt modo dixi. Perinde autem isti sunt animo affecti, atque hi philosophi, qui cum animae longe diuersissimas įȣȞȐμİȚȢ, id est facultates, esse animaduertissent, videlicet ȜȠȖȚț੾Ȟ, id est rationalem, ࢡȣμȚț੾Ȟ, id est irascentem, et ਥʌȚࢡȣμȘIJȚț੾Ȟ, id est concupiscentem, tres animas essentia discrepantes in homine esse censuerunt, quos praeclare refellit argumentando Aristoteles,157 nec est opus, vt de his in praesentia plura dicam. Perfectionis illud est, inquam, et perfectae vitae, vt vnum essentia pluribus nihilominus differat įȣȞȐμİıȚ, id est facultatibus, quod ipsum quoque in Sancta Triade est considerandum, qua nihil est perfectius, imo ipsa perfectio. Plato hanc vnitatem Sanctae Triadis attigisse videtur, quando scribit in Philebo in Iouis substantia esse ȕĮıȚȜȚțઁȞ ȃȠ૨Ȟ et ȕĮıȚȜȚț੽Ȟ ȥȣȤ੽Ȟ,158 id est regiam mentem. Nam non extra Iouis Ƞ੝ıȓĮȞ, id est essentiam, esse dicit essentialiter diuersa, vt ineruditi isti Christiani dicunt. „Ego et Pater“, inquit Christus, „sumus vnum.“159 Certe non vnum accidente, quae est creata vnitas, sed vnum essentia, quae est increata vnitas. Vnum enim Ƞ੝ıȓ઺, id est essentia, numerant philosophi in principijs, quae certe alio modo [104:] sunt vnum quam ea, quae per accidens vnum dicuntur. „Sed haec“, inquiunt, „sunt philosophica.“ Fateor sane non ex eadem officina haec deprompta esse, ex qua illi sua arripiunt putidissima argumenta, qui a consuetudine sensuum nequeunt mentis aciem abducere. Vt autem ecclipsis deficientis solis intuentium oculos nonnunquam sic infirmat, vt postea splendorem solis nequeant aspicere excaecati tenebris, ita, si nimis intenta acies mentis in has crassorum errorum caligines et tenebras fuerit, obtunditur nonnunquam sic, vt plane caecutiat et lumen splendidissimum veritatis amplius ferre nequeat. 156

Aristoteles, Metaphysik 1076a,4f. Die von Schegk angeführte Dreiteilung der Seele geht auf Plato zurück, der, obzwar an der Einheit der Seele festhaltend, in „Timaios“ ihre einzelnen Teile – die Vernunft bzw. Geistseele, die muthafte Seele und die triebhafte Begierdenseele – in Kopf, Brust und Unterleib lokalisierte. Aristoteles hatte seinerzeit gegen die Trennung der Seelenteile polemisiert. Vgl. Hirschberger, Geschichte der Philosophie I, 119 und 213; Aristoteles, De anima I, 5, 411a,26– 412b,30. 158 Platon, Philebos 30d. 159 Joh 10, 30. Vgl. auch Joh 17,22. 157

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

25

30

35

Nr. 8: Schegk, Contra antitrinitarios (1566)

5

10

15

20

25

30

35

341

Ex quibus tenebris etiam illud est, quum opinantur Filium non posse dici consubstantialem Patri, nisi eius substantia de Patris substantia sit genita.160 Hoc modo autem creaturae substantiae, de substantia scilicet generantur, quarum videlicet vnitas substantiae (causa materiae) est diuidua, quae prorsus certe abhorrent a diuinorum perfectione. Quid vero sibi vult illud quaternitatis exprobratum nobis futile somnium? Neque enim nos tres simpliciter deos, sed tres hypostaticas differentias illum vnum simpliciter Deum esse dicimus, qua tres differentiae non sint in Deo tanquam subiecto quodam (quem ipsi quartum appellant, si dijs placet), sed quae sint ipsemet ille vnus Deus, vt animae įȣȞȐμİȚȢ non sunt in anima tanquam subiecto aut materia quadam, sed sunt ipsamet essentia animae, differentibus scilicet quasi partibus seu potentijs animae non essentia, sed IJ૶ İੇȞĮȚ, id est definitione, differentibus et partibus sigillatim ab essentia totius animae discrepantibus IJ૶ ȜȩȖ૳, id est ratione, quae [105:] planissime, vt intelligenda essent, suo loco ostendimus. Nec ob id figurata et tropica loquendi ratio aut minime vera et simplex erit, quando scilicet natum, passum, resurrexisse dicimus Christum. Non enim, vt ista vere intelligantur dicta de persona Christi, opus est essentiali Trinitatis personarum differentia. Etenim non patientibus alijs partibus (verbi gratia), nihilominus vere oculum passum aliquid possum dicere, ob id tamen necesse non est vel animam ipsam pati aliquid vel potentiam hanc animae, quae oculis vtitur, essentia et substantia sua separatam esse a tota essentia animae. His libenter quidem vtor exemplis, vt res proposita melius et rectius intelligatur, cui derogant ipsi tamen fidem, quia putant essentia vnum non posse reuera esse quaedam tria et non etiam ternario esse locum, nisi tres quoque sint essentiae, quae numero inter se differant. Quemadmodum tres homines (sic enim isti argumentantur) non possunt vnus essentia esse homo,161 ita corporea comparant incorporeis et tenebras cum luce conantur iungere, hoc est, quod dicitur prouerbio, coelum terrae miscere student, et, vt Plato alicubi de Heraclitijs scribit: „ੂțĮȞȠ੿ ਫ਼ʌઁ ıȠijȓĮȢ ੒μȠ૨ ʌȐȞIJĮ țȣț૵ȞIJİȢ ੖μȦȢ įȪȞĮıࢡĮȚ Į੝IJȠ੿ Įਫ਼IJȠ૙Ȣ ਕȡȑıțİȚȞ“,162 id est: „Freti sua sapientia, simul omnia confundentes et miscentes, nihilominus sibi ipsis placere possunt multum.“ Proinde non sequitur: Res et Ƞ੝ıȓĮȚ, id est essentiae, materiae causa discrepantes inter se ita sunt comparatae, vt multa vnum essentia non possint dici. Ergo essentiae expertis materiae partes aut differentiae sic erunt inter se comparatae, vt vnum essentia scilicet įȣȞȐμİȚȢ illae non possint esse. Quod ipsum quoque philo=[106:]sophis quibusdam imposuit, qui animam humanam totam negabant esse ੒μȠİȚįો, id est eiusdem speciei, et facultatem mentis a facultate sentiendi statuebant essentialiter separatam et vnam įȪȞĮμȚȞ respectu

160 161 162

Vgl. unsere Ausgabe Nr. 1: Gonesius, De Deo et Filio eius (um 1560), 36,12–19. Vgl. unsere Ausgabe Nr. 1: Gonesius, De Deo et Filio eius (um 1560), 38,12–18. Platon, Phaidon 101e.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

Decimum quartum argumentum. Substantiam de substantia nasci proprium est creaturarum.

Decimum quintum argumentum.

Quidam philosophi negarunt potentias animae esse ੒μȠȠȣıȓȠȣȢ.

342

Decimum sextum argumentum. Hilarius non facit pro aduersarijs.

Sabellij error.

Nr. 8: Schegk, Contra antitrinitarios (1566)

alterius non posse quiddam esse ੒μȠȠȪıȚȠȞ arbitrabantur.163 Nos autem in talibus rebus non prouocamus ad sensum, qui nequaquam est magister veritatis, quum non percipiat (vt Plato dicit) Ƞ੝ıȓĮȢ,164 sed ad mentis oculos et iudicium, quo attingimus ista, ad quae sensus peruenire nequit, quum scilicet non percipiat res incorporeas propter ruditatem sensus noster. Ad extremum citant etiam Hilarium testem, qui tamen minime pro ipsis facit, quandoquidem de Trinitate idem sentiat, quod nos sentimus, sic autem scribit Hilarius: „Nihil in his nouum est, nihil alienum, nihil separabile, dum in Patre et Filio credere duos Deos impium est, dum Patrem et Filium singularem Deum praedicare sacrilegium est, dum Deum ex Deo, quod in similitudine generis vnum sint, negare blasphemum est.“165 Hactenus ille. Tria sunt, quae hoc loco damnat Hilarius, tanquam haeretice et impie dicta. Primo, si quis dicat Patrem et Filium duos Deos, id est duos non tantum differentijs hypostaticis distinctos, sed et essentijs discretos, negando scilicet ੒μȠȠȣıȓĮȞ, id est coessentiale. Secundo, si quis hypostaticas differentias tollendo simpliciter Deum esse vnum pronunciauerit, id est Patrem et Filium, nulla re differre statuat, sed negando has differentias Deum singularitate duntaxat essentiae describendum existimet, vt fecit Sabellius, qui hoc modo Patrem et Filium vnum Deum esse opinatus est, vt non nisi appellatio=[107:]nibus distinctos inanibus arbitraretur, non reipsa discrepantes et hypostatice, vt catholici sentiunt. Tertio damnantur etiam illi, qui, cum audiunt Deum ex Deo genitum, vnitatem essentiae diuulsam arbitrantur nec Patrem et Filium vnum essentia Deum credunt, quam vnitatem essentiae Hilarius adumbrauit similitudine generis. Nam vt specie differentia, nihilominus sunt vnum genere, quae est quaedam specierum differentium vnitas essentialis (quum genus includatur in definitione et essentia specierum). Ita Pater et Filius et Spiritus Sanctus, tametsi differant hypostatice, nihilominus tamen sunt vnum vnitate essentiae eiusdem non huius vnitatis quodam genere, sed numero essentiae eiusdem. Iccirco Hilarius dixit non „genere“, sed „similitudine generis“ aliquid vnum esse Patrem et Filium et Spiritum Sanctum. Pro aduersarijs haec non faciunt, sed contra ipsos, vt ex Hilario nullum sui erroris patrocinium habere videantur. Eodem sensu dictum illud etiam est ab eodem. „Manere in Filio Patrem non est singularis atque vnici, operari vero per Filium Patrem non est differentis aut exteri. Sicuti non vnius est, non a se loqui, quae loquitur, neque rursum alieni ac separabilis sit loqui per loquentem. Sed hoc sacramentum est, quia vnum sunt, quia vterque non aliud et aliud sunt, quia per naturae proprietatem in se sunt, quorum haec vnitas est,

163

Die Auffassung, dass das rationale Vermögen der Seele (ȞȠ૨Ȣ, mens) nicht gleicher Gattung mit ihren anderen Vermögen ist, geht auf Aristoteles zurück. Nach Aristoteles ist die Vernunft allein göttlich und sie wird dem Menschen von außen eingepflanzt. Vgl. Aristoteles, De anima II, 2, 413b,24 –27; Aristoteles, De generatione animalium II, 3, 736b,27–29. 164 Vgl. Platon, Theaitetos 186d/e. 165 Hilarius von Poitiers, De Trinitate VII, 39, in: PL 10, 233 A (= CChr.SL 62, 307,33 –308,37).

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

25

30

35

Nr. 8: Schegk, Contra antitrinitarios (1566)

5

10

15

20

25

30

35

343

vt loquens non a se loquatur neque qui non loquitur, non loquatur.“166 Et postea, quod inprimis contra aduersarios pugnat, qui non nisi similitudine virtutis et non identitate naturae Patrem et Filium vnum Deum dicunt. Sic enim Hilarius: „Ne [108:] ergo per virtutis efficientiam et non per naturae (quae secundum natiuitatem est) proprietatem Pater in Filio et operari crederetur et loqui, ait: ,Credite mihi, quoniam ego in Patre, et Pater in me est.‘“167 Hactenus ille. Proprietatem naturae appellat vnam numero essentiam Patris et Filij, non qualitatem eandem virtutis in pluribus. Quum Pater et Filius non tantum sint virtute aequales, sed etiam sint natura vnum, et non quadam diuidua natura, sed indiuidua penitus natura, id est proprie, quae simpliciter, nempe ad numerum vna, non genere aut specie vna sit, quibus diuiduum quodammodo essentijs vnum significatur. Pater itaque et Filius licet sint duo, non tamen sunt duo Dij, sed duae hypostases. Nec quando Deus de Deo dicitur genitus, simpliciter et secundum essentiam intelligendum est, sed hypostatice, quia scilicet Filius de Patre, qui per essentiam tamen vnam numero sunt Deus vnus, sed propter differentias hypostaticas non vnum hypostaticum, sed dicuntur duo quaedam esse aut tria. Praeterea principij vocabulum Deo rationibus duabus adscribitur. Vna respectu eorum, quae sunt extra diuinam essentiam. Altera, qua intra essentiam Pater principium gignens est Filij. Principium hac ratione est Pater, et Filius a principio vt gignente diuersum est quiddam non essentia, sed hypostasia. Alioqui enim, si Pater genuisset alium Patrem, ੒μȠȠȪıȚȠȞ, id est consubstantiale, scilicet gignens et genitum non fuissent. Duo enim eiusdem definitionis et rationis non possunt esse ੒μȠȠȪıȚȠȞ, id est consubstantiale, quiddam, vt si Petrus generat Paulum. Hypostatice enim quae non differunt, si nihilominus diuersa sunt et [109:] non idem, necesse est, vt differant numero seu Ƞ੝ıȓ઺, id est essentia. Alioqui enim omnino vnum et idem essent. Quo fit etiam, vt aduersarij nostri, quum negent hypostaticam differentiam aliquid esse in diuinis, confugiant ad essentialem differentiam. Nos autem negamus plura per essentiam esse principia (quoniam pluralitas et multitudo alienissima est a natura principij) et dicimus vnum essentia esse Deum et principium vnum omnium, a quo, per quem et in quo sint omnia creata,168 et vnum Deum Patrem hypostatice, et vnum Deum genitum ac Filium hypostatice, vnius numero et eiusdem essentiae Dei ambos, et vnum ab vtrisque procedentem Spiritum Sanctum, eadem essentia subsistentem, qua producentes

166

Hilarius von Poitiers, De Trinitate VII, 40, in: PL 10, 233 B/C (= CChr.SL 62, 308,19 – 309,26). 167 Hilarius von Poitiers, De Trinitate VII, 41, in: PL 10, 233 D–234 A (= CChr.SL 62, 309,1– 5). Hilarius von Poitiers zitiert Joh 14,11. 168 Röm 11,36.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

Pater et Filius non tantum virtute, sed etiam essentia sunt vnum.

Principij ratio duplex adscribitur Deo.

Si Pater genuisset Patrem, non potuissent esse ੒μȠȠȪıȚȠȚ gignens et genitus.

344

Nr. 8: Schegk, Contra antitrinitarios (1566)

ipsum subsistunt. Atque ita sensisse tum Basilium, tum Nazianzenum,169 et praeterea omnes Hebraeorum, Graecorum Latinorumque patres, nec non interpretes mysterij huius vna cum sacra passim consentientes scriptura manifestius est, quam vt probationem alicuius desideret. Ego quidem hactenus horum autoritate magnopere patrum vsus non sum (quoniam suam illi aduersarij nobis opponunt autoritatem suasquae interpetationes, quas patribus etiam scolasticisque doctoribus vt opponunt, ita quoque eisdem temere praeferunt et praeponunt), sed tamen scripturarum rationibus contra ipsorum opinionem et errorem pugnaui, vt spero firmissimis, quibus ostendi etiam nostram, id est catholicam, orthodoxam atque Nicenam fidem de Sancta Trinitate esse veram et consentaneam scripturis, aduersariorum autem falsam et sacris oraculis scripturarum minime consentientem et ab eisdem alienissimam opinionem esse. [110:] Deus Optimus Maximus suo Sancto Spiritu faciat, vt de ipso ita sentiamus, talem sine errorem credamus esse, quem et qualem se nobis in propheticis scripturis et apostolicis et in primis, qualem se per suum vnigenitum Filium Iesum Christum manifestauit in suo euangelio; eodemque Spiritu mentes nostras misericors et omnipotens illuminet, quo olim prophetas, sanctos et apostolos interpretes suae voluntatis et veritatis illustrauit, e medioque tollat scandalum hoc, in quo offendentes Turcae et Iudaei fidem nostram falso impietatis accusant, criminantes scilicet Christianos, quia consuerint non vnum scilicet, sed plures colere et inuocare deos, et hallucinari, et eo ipsos a vero cultu aberrare dicunt, quod equidem non nobis, sed aduersarijs nostris, parum christiane sentientibus et catholice, merito potest exprobrari. Ab illorum autem errore proximus est Turcarum error, qui pluralitatem antitrinitariorum hanc deorum negatione Trinitatis falsa vnitatis opinione stulte et impie corrigunt. Ab vtrisque non pie credentibus sectis defendat nos vnus et trinus, omnipotens et aeternus Deus Pater, Filius et Spiritus Sanctus, cui laus, honos et imperium per omnia secula. Amen. FINIS.

169

Der seit 370 als Bischof von Caesarea und Metropolit von Kappadozien fungierende Basilius der Große und sein Freund Gregor von Nazianz haben sich zusammen mit Gregor von Nyssa, dem jüngeren Bruder des erstgenannten, um die begriffliche Entfaltung der trinitarischen Lehrformel μ઀Į Ƞ੝ı઀Į–IJȡİ૙Ȣ ਫ਼ʌȠıIJ੺ıİȚȢ verdient gemacht. Nach ihrer Auffassung äußerte sich die Selbständigkeit der Hypostasen darin, dass eine jede von ihnen über eigene Eigentümlichkeiten (ੁįȚંIJȘȢ), besondere Merkmale (ȖȞઆȡȚıμĮ) und eine je eigene Existenzweise (IJȡંʌȠȢ IJોȢ ਫ਼ʌ੺ȡȟİȦȢ) verfügt. Laut Gregor von Nazianz waren dies die „Unerzeugtheit“ (ਕȖȖİȞȘı઀Į) für den Vater, die „Erzeugung“ (Ȗ੼ȞȞȘıȚȢ) für den Sohn und das „Ausgehen“ (ਥțʌંȡİȣıȚȢ) für den Heiligen Geist. Dass Basilius und Gregor von Nazianz auch das „filioque“, nämlich das Ausgehen des Geistes aus Vater und Sohne, vertreten hätten, wie Schegk hier eher unbeabsichtigt suggerriert, ist allerdings nicht korrekt. Vgl. Ritter, Dogma und Lehre, 199 –206, bes. 200f; Gregor von Nazianz, Oratio XXV, 16, in: PG 35, 1221 B/C: „ȀȠȚȞઁȞ Ȗ੹ȡ ȆĮIJȡ੿ μ੻Ȟ țĮ੿ Ȋੂ૶ țĮ੿ ਖȖ઀૳ ȆȞİ઄μĮIJȚ, IJઁ μ੽ ȖİȖȠȞ੼ȞĮȚ, țĮ੿ ਲ ࢡİંIJȘȢ. Ȋੂ૶ į੻ țĮ੿ ਖȖ઀૳ ȆȞİ઄μĮIJȚ, IJઁ ਥț IJȠ૨ ȆĮIJȡંȢ. ੍įȚȠȞ į੻ ȆĮIJȡઁȢ μ੻Ȟ, ਲ ਕȖȖİȞȘı઀Į. ȊੂȠ૨ į੻, ਲ Ȗ੼ȞȞȘıȚȢ. ȆȞİ઄μĮIJȠȢ į੻, ਲ ਩țʌİμȥȚȢ.“

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

25

30



© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151





Vilnius, Lietuvos MokslǐAkademijos VrublevskiǐBiblioteka: L-16/29.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

ORTHODOXA FIDEI CONFESSIO DE VNA EADEMQVE DEI PATRIS, FILII, ET SPIRITVS SANCTI DIVINITATE, AC TRIBVS PERSONIS, tam è scriptura sacra, quàm uetustißi= mis Ecclesiæ doctoribus sum= matim collecta. IVDICIVM D. GEORGII Weigelij Theologi de hoc scripto. Libenter hoc scriptum uidi, studiose perlegi, Orthodo= xum & fidei Christianæ ਕȞȐȜȠȖȠȞ depræhendi. Quare maiorem in modum probo, & publicari opto, ut pluribus communicari poßit. ੖ȣIJȦ ț઺Ȗઅ ijȡȠȞ૵ țĮ੿ ʌȚıIJȑȣȦ. REGIOMONTI BORVSSIAE in officina Iohannis Daubmanni, Anno D. 1566.

20

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151



© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

Nr. 9: Pac, Orthodoxa fidei confessio (1566) – Einleitung

349

Einleitung 1. Historische Einleitung

5

10

15

20

25

30

35

Als sich der Kiever Bischof Nikolaus Pac zur Abfassung der dann 1566 in Königsberg im Druck erschienenen „Orthodoxa fidei confessio“ entschloss, hatte er seit längerem die theologischen Entwicklungen innerhalb der Reformation verfolgt. Aufgrund seiner Nähe zu den reformatorisch gesinnten Radziwiáás, deren cliens er war,1 wird Pac wohl noch vor seiner 1565 erfolgten Hinwendung zur Reformation die unterschiedlichen Strömungen wahrgenommen haben. Bereits im ausgehenden Jahr 1563 dürfte ihm klar geworden sein, dass zwischen den Vertretern der tritheistischen Theologie und der traditionellen Trinitätslehre eine unüberbrückbare Kluft bestand. Zu den Unionsverhandlungen zwischen Polen und Litauen zum Warschauer Sejm (22. November 1563 bis 1. April 1564) entsandt,2 erlebte Pac mit hoher Wahrscheinlichkeit auch das von Nikolaus Radziwiáá, gen. der Schwarze, arrangierte Kolloquium, das den um die Trinität streitenden Parteien eine Gelegenheit zur Einigung bieten sollte. In der Folgezeit bat Pac jedenfalls den ebenfalls am Kolloquium beteiligten Andreas Volanus um dessen schriftliche Stellungnahme zu der diskutierten theologischen Frage, die dieser ihm in Form eines am 1. April 1565 unterzeichneten Briefs, der „Epistola ad Nicolaum Pacium“, zukommen ließ.3 Als Pac nun seinerseits von dem litauischen Generalmarschall und samogitischen Starosten Johannes Chodkiewicz mehrfach darauf angesprochen wurde, eine Stellungnahme zur Trinitätslehre abzugeben, verfasste er die „Orthodoxa fidei confessio“,4 der er ein am 22. Juli 1566 unterschriebenes Widmungsschreiben an den Generalmarschall voranstellte. Den Druck der Schrift in der Königsberger Offizin Johannes Daubmanns besorgte der zu jener Zeit in den Diensten Chodkiewiczs stehende Melanchthonschüler Georg Weigel,5 der Pac mit einem Brief vom 19. Dezember 1565 ebenfalls ermuntert hatte, gegen die antitrinitarisch gesinnten Pfarrer und Ältesten der im Radziwiáá-Palast beheimateten Wilnaer Gemeinde vorzugehen.6 Zu dem Druck steuerte Weigel eine Vorrede an den Leser, ein Epigramm und zwei Vierzeiler bei, und er hielt es für nötig, zusammen mit dem Bekenntnis von Pac auch die „Epistola ad Nicolaum Pacium“ des Volanus mitzuveröffentlichen.7 Der unter dem Gesamttitel „Orthodoxa fidei confessio“ erschienenen Veröffentlichung kommt insofern eine herausragende Bedeutung zu, als sie die er1 2 3 4 5 6 7

Vgl. Hieronym E. Wyczawski, Art. Pac (Pacewicz) Mikoáaj, in: PSB 29 (1979), 736. Vgl. Juþas, Unija, 250. Vgl. unsere Ausgabe Nr. 6: Volanus, Epistola ad Nicolaum Pacium (1565) – Einleitung, 225f. Vgl. u. 356,3 –11. Vgl. zu Georg Weigel: Wotschke, Georg Weigel, 22–47. Vgl. Szczucki, Marcin Czechowic, 242f. Vgl. u. 360,26 –31.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

350

Nr. 9: Pac, Orthodoxa fidei confessio (1566) – Einleitung

sten im Großfürstentum Litauen entstandenen Schriften der reformatorisch gesinnten Anhänger der traditionellen Trinitätslehre beinhaltet, die eine ausführliche Auseinandersetzung mit den tritheistischen Positionen führen. 2. Der Autor Nikolaus Pac wurde um 1527 als ältestes Kind des gleichnamigen Palatins von Podlachien und der Fürstin Alexandra HolszaĔska geboren.8 Über sein Studium ist nichts bekannt, jedoch galt er den Zeitgenossen als ein gebildeter Mann. Um 1549 erhielt Pac dank der Vermittlung seines Onkels, des Wilnaer Bischofs Paul HolszaĔski, die Präbende Nowogródek und das Dekanat im Wilnaer Domkapitel, ohne freilich die Weihen zu empfangen. Spätestens seit seinem 1554 erfolgten Amtsantritt als königlicher Sekretär pflegte er enge Verbindungen zu Sigismund II. August, der ihn 1557 zum Bischof von Kiev nominierte. Weil kein Domkapitel in diesem Bistum existierte, wurde Pac aber nicht in Rom vorgestellt und folglich weder vom Papst konfirmiert noch als Bischof konsekriert. Als Nominat nahm er den Rang eines Senators ein. Im Großfürstentum Litauen gehörte Pac zu den Befürwortern einer Union mit dem Königreich Polen, was ihn zum natürlichen Verbündeten des Königs machte. 1564 bemühten sich für ihn die Radziwiáás vergeblich um den verwaisten Bischofsstuhl von Samogitien. 1565 wandte sich Pac der Reformation zu,9 was er 1566 mit der „Orthodoxa fidei confessio“ und der Berufung evangelischer Prediger in seine Residenz bestätigte. Möglicherweise hat er um diese Zeit auch geheiratet. Selbst ein Anhänger der lutherischen Lehre, der er mindestens bis kurz vor seinem Tod im April 1585 blieb,10 agierte Pac in kirchenpolitischer Hinsicht bis in die siebziger Jahre hinein allerdings recht undurchsichtig: Nach der Lubliner Union wurde er im Jahr 1571 von den Radziwiáás doch noch als möglicher Nachfolger des kränklichen Valerian Protasewicz auf dem römisch-katholischen Bischofsstuhl der Wilnaer Diözese gehandelt.11 Trotz mehrfacher Versuche der römischen Nuntien Commendone, Ruggieri, Laureo und Caligari, ihn wegen seiner offen an den Tag gelegten Sympathie für die Wittenberger Reformation aus dem Senat zu entfernen, behielt Pac diese Stellung bis zum Jahr 1584, als er zum Kastellan von Smolensk und somit zum weltlichen Senator ernannt wurde.

8

Vgl. zum Folgenden: Hieronym E. Wyczawski, Art. Pac (Pacewicz) Mikoáaj, in: PSB 29 (1979), 736f. 9 Vgl. Anm. 10. 10 Vgl. Johannes Hlebowicz an Beza, 20. April 1584, in: Beza, Correspondance 25, 81: „(...) D. Nicolaus Pacz, castellanus Smolescensis, 13 Aprilis 1584 factus, postquam 29 annos episcopatum tenuit Küovensem (sic), Lutheri dogmata aperte profitens (...)“ 11 Vgl. Juþas, Unija, 260f.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

25

30

Nr. 9: Pac, Orthodoxa fidei confessio (1566) – Einleitung

351

3. Inhalt

5

10

15

20

25

30

35

40

Die „Orthodoxa fidei confessio“ wird mit einem Widmungsschreiben an den litauischen Generalmarschall Johannes Chodkiewicz eröffnet, in dem die Motive benannt werden, die Pac zur Abfassung der Schrift veranlasst haben: Uneinigkeit und Streit in zentralen Glaubensfragen, zunehmende Vernachlässigung der Bildung und drohende Auflösung der gesellschaftlichen Strukturen. Als Bischof, dem die Pflicht obliege, diesen Entwicklungen entgegenzuwirken, wolle Pac der Bitte Chodkiewiczs nachkommen und in aller Deutlichkeit bekennen, was er, in Übereinstimmung mit der Heiligen Schrift und dem Glaubenskonsens der Alten Kirche, für die rechte Trinitätslehre halte. Im darauffolgenden Vorwort an den Leser bekräftigt Georg Weigel diese Zielsetzung, wobei er die Haltung des Kiever Bischofs als ein nachzuahmendes Beispiel rechter Gesinnung und Lehre allen Gläubigen anempfiehlt. Die Schrift selbst beginnt mit Angriffen gegen die Hauptanliegen des subordinatianischen Tritheismus, den Pac von Valentino Gentile ableitet und, etymologisch mit dessen Namen spielend, als heidnisch brandmarkt. In Abgrenzung zu der von Petrus Gonesius postulierten Rationalität von Glaubensaussagen fordert er die Antitrinitarier auf, das Geheimnis des göttlichen Wesens bewundernd zu betrachten, statt es mit den Mitteln der verderbten menschlichen Vernunft neugierig ergründen zu wollen. Die Grenzen der Vernunft zeigt Pac mithilfe einiger Zitate aus Ciceros „De natura deorum“12 auf: Trotz des durchaus vorhandenen Wissens, dass es einen Gott gebe, hätten die Heiden nicht genau bestimmen können, wie er sei. Die rechte Gotteserkenntnis kann nach Pac nur gewonnen werden, wenn man sich strikt an die Offenbarung in der Heiligen Schrift und an den perpetuus ecclesiae consensus hält. Die anschließende positive Beweisführung für drei distinkte Personen der Gottheit tritt Pac mit einer Zusammenstellung der seit alters her in der Kirche dafür verwendeten Bibelstellen – Gen 1,2.26; Jes 7,14; Ps 50,12–14; Mt 3,16f; 28,19; Lk 1,35 u.a. – an, wobei er gelegentlich auch apokryphe Schriften, wie etwa Bar 3,34 –38 und Sir 1,1– 4, heranzieht. Indem Pac sie mit den in Dtn 6,4; 32,39; Jes 45,21 u. a. vorhandenen strikten Einheitsaussagen verbindet, plädiert er dafür, dass Vater, Sohn und Heiliger Geist nicht bloß ihrem Willen, sondern auch ihrem Wesen nach ein einziger Gott seien. Folgerichtig spricht sich Pac für die Beibehaltung der traditionellen trinitarischen Auffassung aus: Es gebe nur eine göttliche Essenz, in der drei nicht getrennte, wohl aber durch die unmitteilbaren Eigenschaften voneinander unterschiedene Hypostasen bzw. Personen existierten. Damit wird auch dem von den Tritheisten propagierten exklusiven Biblizismus eine Absage erteilt: Die von den Kirchenvätern zwecks der Bekämpfung der Irrlehren eingeführ-

12

Vgl. u. 364f, Anm. 37– 48.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

352

Nr. 9: Pac, Orthodoxa fidei confessio (1566) – Einleitung

te Begrifflichkeit drücke die biblischen Sachverhalte adäquat aus und dürfe nicht aufgegeben werden. Nach einer ausführlichen Schilderung der altkirchlichen Häresien, bei der sich Pac hauptsächlich nach „Adversus haereses“ des Irenaeus,13 „De haeresibus“ des Augustinus14 sowie nach den Kirchengeschichten des Eusebius von Caesarea, Rufin, Socrates und Evagrius Scholasticus richtet,15 wird des Weiteren der Grundsatz entfaltet, dass die ausgereifte Trinitätslehre, wie man sie bei Augustinus und im Athanasianum vorfindet, keineswegs in Frage gestellt werden dürfe. Mit einer Zusammenstellung von Zitaten aus den Werken der Kirchenväter Justin,16 Tertullian,17 Origenes,18 Ps.-Cyprian,19 Basilius,20 Hilarius von Poitiers,21 Ambrosius22 und Augustinus23 sucht Pac zu beweisen, dass mit der Lehre von dem einen Gott in drei gleichrangigen Personen kein „augustinischer Gott“ angebetet,24 sondern lediglich der Konsens der Väter befolgt werde. Gemäß dieser bewusst bei Augustinus als dem „gelehrtesten und vorzüglichsten“ aller christlichen Lehrer25 einsetzenden Hermeneutik, für die die Interpretation der trinitarischen Aussagen der Bibel in Verschränkung mit den Zitaten aus den Werken der Kirchenväter typisch ist, wird auch ein zeitlich-sachlicher Bezugsrahmen benannt, der für die rechte Lehre bindend sein sollte: die trinitarischen und christologischen Entscheidungen der vier ökumenischen Konzilien Nizäa, Konstantinopel, Chalkedon und Ephesus.26 In die eigenen trinitätstheologischen Ausführungen flicht Pac einige namentlich nicht kenntlich gemachte Zitate bzw. Paraphrasen aus Calvins „Institutio“ ein,27 und seine gelegentlich vorkommenden Aussagen in Bezug auf die Lehre von der communicatio idiomatum orientieren sich an Melanchthon.28 Die Schrift schließt mit einem persönlichen Bekenntnis des Kiever Bischofs zur traditionellen Trinitäts- und Zwei-Naturen-Lehre.

13

Vgl. u. 373, Anm. 101; 374, Anm. 105 –107; 375f, Anm. 115f. Vgl. u. 376, Anm. 118; 378, Anm. 127; 379, Anm. 131. 15 Vgl. u. 374, Anm. 102, 104 und 106; 376, Anm. 117; 377f, Anm. 123f; 379, Anm. 130 (Eusebius); 383, Anm. 144 und 147f (Rufin); 382, Anm. 141; 384, Anm. 153 –155; 387, Anm. 168 und Anm. 170 (Socrates); 387, Anm. 171 (Evagrius Scholasticus). 16 Zitiert wird allerdings aus Ps.-Justins „Expositio rectae fidei“. Vgl. u. 405, Anm. 288. 17 Vgl. u. 406, Anm. 292. 18 Pac benutzt die Homilien des Origenes zu Jesaja. Vgl. u. 406, Anm. 291. 19 Vgl. u. 366, Anm. 54; 367, Anm. 59; 387, Anm. 169; 406, Anm. 290. 20 Vgl. u. 409f, Anm. 317–324. 21 Vgl. u. 367, Anm. 66f; 370, Anm. 91; 371, Anm. 95; 373, Anm. 100; 392, Anm. 183; 393, Anm. 188; 394, Anm. 200 und 202; 395, Anm. 211 et passim. 22 Vgl. u. 395f, Anm. 212–217. 23 Vgl. u. 411, Anm. 325 –327; 411, Anm. 328 (Ps.-Augustinus). 24 Vgl. u. 405,13.17; 407,6f; 408,28. 25 Vgl. u. 410,21f. 26 Vgl. u. 389,10 –22. 27 Vgl. u. 371, Anm. 93; 385, Anm. 158; 393, Anm. 192; 394, Anm. 194. 28 Vgl. u. 388, Anm. 172. 14

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

25

Nr. 9: Pac, Orthodoxa fidei confessio (1566) – Einleitung

353

4. Ausgaben Der Text kann nur in einem lateinischen Druck nachgewiesen werden, der dieser Edition zugrunde liegt:

5

10

15

A: ORTHODOXA || FIDEI CONFESSIO || DE VNA EADEMQVE DEI || PATRIS, FILII, ET SPIRITVS SANCTI || DIVINITATE, AC TRIBVS PERSONIS, || tam è scriptura sacra, quàm uetustißi= || mis Ecclesiæ doctoribus sum= || matim collecta. || 倿 || IVDICIVM D. GEORGII || Weigelij Theologi de hoc scripto. || Libenter hoc scriptum uidi, studiose perlegi, Orthodo= || xum & fidei Christianæ ਕȞȐȜȠȖȠȞ depræhendi. || Quare maiorem in modum probo, & publicari opto, ut pluribus || communicari poßit. ੖ȣIJȦ ț઺Ȗઅ ijȡȠȞ૵ țĮ੿ ʌȚıIJȑȣȦ. || REGIOMONTI BORVSSIAE || in officina Iohannis Daubmanni, || Anno D. 1566. [190] Blatt 4° Vorhanden: VILNIUS, Lietuvos Mokslǐ Akademijos Vrublevskiǐ Biblioteka: L-16/29.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151



© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

Nr. 9: Pac, Orthodoxa fidei confessio (1566)

355

[A 2r:] Spectabili et magnifico Domino D. Iohanni Chotkowicz, Supremo Magni Ducatus Lithuaniae Marsalco et Generali Samogitiae Capitaneo etc. Domino amico charissimo et obseruandissimo.

5

10

15

20

25

30

35

Cum in hac vltima mundi senecta et fatali quodammodo rerum omnium ruina miserandam ecclesiae faciem contemplor, non solum foris tot atrocissimis immanissimorum hostium insultibus obiectae, uerum etiam domi tot uirulentissimis diuersissimarum sectarum opinionibus distractae, ut in duorum quoque triumue congressu1 summam nunc fidei ac religionis inuenias disparitatem. Equidem et idolatricarum superstitionum corruptelarumque doctrinae, quae nostra haec tempora paulo antecesserunt, recordatione et imminentium ex tam enormi sacrorum omnium et prophanorum confusione periculorum et [A 2v:] calamitatum metu non possum non toto pectore cohorrescere. Nam sicut olim, contemptis et abiectis honestissimarum artium et literarum studijs, summa sequuta est barbaries et res praeclara illa eximiaque fides tantisper caecis improbae mentis cupiditatibus seruijt, dum genuina coelestis doctrinae puritas sensim amissa est, ita fieri non potest, quin nostro etiam seculo, praehensis et disseminatis passim tam uarijs absurdissimorum dogmatum portentis et affectata docentium discentiumque inscitia et incuria – ne oscitantia dicam et malitia –, paulatim sacrosancto sublato ministerio, tum diuinae ueritatis eneruetur certitudo, tum extrema reipublicae totius et ecclesiae uastitas sequatur. Paucis enim hisce annis ab inquietis aliquot ingenijs, nescio cuius in ecclesia reformationis praetextu, fucato plane et hypocritico zelo ita omnia carptim distracta et conuulsa sunt, ut, contemptim spretis artium linguarumque disciplinis, repudiata illustrium in ecclesia doctorum authoritate, abolito magistratu et ordine politico, non modo legitimus et a Christo salubriter in= [A 3r:]stitutus sacramentorum usus elanguerit ac prope iam totus euanuerit, uerum etiam de ineffabili natura et maiestate Dei uariae sint motae quaestiones et ipsa Filij Sanctique Spiritus diuinitas apud imperitam plebem etiamnum propalam in dubium uocetur.2 Quibus omnibus cum fides nostra et religio ueluti firmissimo insistat fundamento, episcoporum profecto munus et piorum in ecclesia doctorum est officium, ut pro suae quilibet uocationis modo uersatilem diuini uerbi stringat gladium, falsa resecet dogmata, uim patienti opituletur ueritati et saucias uulgi sanet seruetque conscientias, sicut et magistratui politico ea diuinitus incumbit cura et sollicitudo, ut petulantiam turbulentorum hominum coherceat, 1

Vgl. Mt 18,20. Gemeint sind die immer stärker hervortretenden täuferischen Tendenzen in der litauischen Reformation in der ersten Hälfte der 1560er Jahre im Allgemeinen und die Vorgänge in der Wilnaer Gemeinde in den Jahren 1564/1565 im Besonderen. Vgl. Williams, The Radical Reformation, 1057–1060 und u. Anm. 18. Vgl. ausführlicher zur Leugnung der Gottheit des Heiligen Geistes durch die Antitrinitarier u. 402, bes. Anm. 267. 2

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

356

Nr. 9: Pac, Orthodoxa fidei confessio (1566)

nouarum rerum studiosos supprimat, recte docentes foueat et tueatur, tranquillitatem ac pacem ecclesiae restituat et conseruat. Cum itaque in tantis confusionibus Spectabilem Magnificentiam uestram pro singulari sua in ueram pietatem ac religionem obseruantia et amore nominatim a me aliquoties meminerim petijsse, ut quid de horum temporum controuersijs in articulo [A 3v:] Trinitatis sentirem, paucis ostenderem edita breui et perspicua fidei meae hac ipsa de re confessione, morem haud illubenter gessi huic illius uoluntati et quicquid per occupationes publicas raptim conscribere licuit, eidem nunc, ut legat et dijudicet offero, illius simul precibus gratificaturus et pro officij, quo defungor, ratione meam ipsius conscientiam exoneraturus. Summatim autem pleraque complexus et bona fide aperte professus sum, quae ad eam quaestionem potissimum facere arbitrarer et cum perpetuo ecclesiae propheticae et apostolicae consensu congruere scirem. Nam et innouatorum istorum, qui adeo audacter et incircumcise de tantis arcanorum Dei mysterijs deblaterare non erubescunt, coargui temeritatem et inconsiderantiam aliquot exemplis ethnicorum, qui olim reuerenter cumprimis et uerecunde de numine diuino, licet non satis cognito, naturae ipsius ductu loquuti sunt, et horrendos itidem errores eorundem nostri temporis gentilium breuiter ac solide re=[A 4r:]futaui ordine recensitis fontibus, e quibus haereses singulae in unam hanc Lernam3 promanarunt. Exinanitio quippe Filij Dei, Domini nostri Iesu Christi, qua uera illum diuinitate sua et gloria spoliant, cum Ebionitis,4 Cerintho,5 Ario,6 Nestorio,7 Eutichete,8 Aetio9 et id genus alijs portentosis monstris omnino ipsis communis est. Nam et nudum hominem esse Christum Ebionitae, et non uerum natura Deum Cerinthus, nec unius et eiusdem substantiae cum Patre Arius docuit, sicut idiomatum communicationem Nestorius sustulit, et diuinam Christi naturam in humanam esse conuersam Euthyches uoluit. Aetius uero syllabis certis ita Patrem, Filium et Spiritum Sanctum in scriptura semper distingui finxit, ut diuersa enunciatione naturae significetur inaequalitas, quae anathemata omnia in suum isti commentum, satis friuolum consuerunt, ut scripta

3 Lerna war ein Ort im antiken Griechenland, in dem sich etwa ein dutzend Quellen und ein heiliger Hein befand. In der Sage von der lernaeischen Hydra, die von Herakles getötet wurde, handelt es sich um die Personifizierung dieser Quellen. Vgl. Ernst Meyer, Art. Lerna, in: Der Kleine Pauly 3 (1979), 583. 4 Vgl. zu Ebioniten unsere Ausgabe Nr. 4: Alesius, Assertio (1564), 146, Anm. 23. 5 Vgl. zu Kerinth unsere Ausgabe Nr. 4: Alesius, Assertio (1564), 146, Anm. 22. 6 Vgl. zu Arius unsere Ausgabe Nr. 1: Gonesius, De Deo et Filio eius (um 1560), 28, Anm. 5. 7 Vgl. zu Nestorius unsere Ausgabe Nr. 2: Gonesius, De uno vero Deo (um 1560), 88, Anm. 78. 8 Vgl. zu Eutyches unsere Ausgabe Nr. 1: Gonesius, De Deo et Filio eius (um 1560), 66, Anm. 158. 9 Der 365 gestorbene Aëtius vertrat den Standpunkt, dass der Sohn Gottes Gott Vater der Substanz nach unähnlich sei. Damit lehnte er insbesondere die homoousianischen Formulierungen ab. Vgl. Richard P. Vaggione, Art. Aëtius, in: RGG 1 (1998), 133.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

25

30

Nr. 9: Pac, Orthodoxa fidei confessio (1566)

5

10

15

20

25

30

357

ipsorum et dicta testantur. Spiritum uero Sanctum quod inuocandum negant, a Macedonio10 nimirum acceperunt et illius sequacibus, quibus cum inexpiabili sacrilegio Spiritum Sanctum Deum esse [A 4v:] diffitentur ideoque pari cum Patre ac Filio gloria et honore prosequi dedignantur.11 His itaque refutatis, lectorem ad ueram aeterni Dei cognitionem deduxi et catholicam ecclesiae orthodoxae sententiam (quam et reuerenter sequor et mordicus retinendam censeo) de uno uero Deo, non Patre illo seorsim, sed Patre, Filio et Spiritu Sancto coniunctim, ita tamen ut nihil sit confusum aut conflatum, sed tres personae illae semper et ubique proprietatibus incommunicabilibus uere ac realiter distinctae sint, tam sacrarum literarum oraculis – propheticis et apostolicis scriptis – quam oecumenicorum aliquot conciliorum decretis, patrum uetustissimorum testimonijs – perpetuo totius orbis consensu – euidenter asserui et confirmaui. Receptas item et usitatas in ecclesia uoces essentiae ac personae contra Sabellium12 et alios, consubstantialitatis contra Arium, tum loquendi in concreto uel abstracto formulas, idiomatum communicationes et id genus phrases, contra Nestorium et Eutychen sapienter ac necessario excogitatas et inuentas, nec cum sacris li=[B 1r:]teris pugnare, nec temere abijciendas esse ostendi, sed artificiosis uocabulis coelestem ueritatem magis magisque illustrandam et ad posteros propagandam. Tandem confutatis obiectionibus, calumnijs et conuitijs quorundam simplicem proposui confessionem – non tam meam quam totius ecclesiae Christi –, e uiuis sacrarum literarum fontibus petitam et unanimi orbis uniuersi iudicio probatam, receptam et contra portas inferorum13 in hanc usque diem constanter obseruatam et defensam, quae diserte ac perspicue orthodoxam fidei doctrinam contra phanaticas ethnicorum omnium et haereticorum opiniones breuissime complectitur, ut et rudiores norint, quid hac in parte sentiam quamque nihil cum ullis impiorum sectis commune habeam, et idem, si uelint, secure sequantur. In cuius fidei expositione, breui illa quidem et succincta, si forte Spectabilis Magnificentiae uestrae desiderio ac expectationi non omnino satisfeci, meminerit, quaeso, exactioris caussam hanc iudicij ac deliberationis esse, quam, ut in summis reipublicae negocijs obirer, [B 1v:] simul et pro dignitate trac-

10

Der ca. 360 gestorbene Makedonius I. von Konstantinopel wurde 553 als Häretiker verurteilt, wobei man ihn in eine Reihe mit Arius, Eutyches u. a. trinitarischen „Ketzern“ gestellt hatte. Das Hauptproprium seiner „Häresie“ erblickten die altkirchlichen Häresiologien vornehmlich in der Leugnung der Gottheit des Heiligen Geistes, weswegen die Kirchenväter die Makedonianer auch als „Pneumatomachen“ bezeichneten. Vgl. Augustinus, De haeresibus LII, in: PL 42, 39 (= CChr.SL 46, 322,1–323,5; Oehler, Corpus haereseologicum I, 212); Ritter, Dogma und Lehre, 278; Peter Gemeinhardt, Art. Makedonius I., in: RGG4 5 (2002), 699f. 11 Vgl. ausführlicher u. 402, bes. Anm. 267. 12 Vgl. zu Sabellius unsere Ausgabe Nr. 1: Gonesius, De Deo et Filio eius (um 1560), 29, Anm. 7. 13 Vgl. Mt 16,18.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

358

Nr. 9: Pac, Orthodoxa fidei confessio (1566)

tari possit. Officium tamen qualecunque hoc et studium meum, ut gratum interim habeat et commendatum contraque rabidos et uenenatos hostium ueritatis ac ordinis morsus eidem patrocinetur ac me quoque solita beneuolentia et amore prosequatur, maiorem in modum peto. Faxit clementissimus Deus, ut Spectabilis Magnificentia uestra in florentissimo reipublicae statu et summo illo amplissimorum honorum fastigio prospera ualetudine secundisque rebus ad gloriam nominis diuini et publicam communis patriae utilitatem atque commodum salua et incolumis quam diutissime fruatur. Datum Brzestae in conuentione generali.14 22. Iulij, anno post natum Christum, M.D.LXVI.

5

10

Spectabilis Magnificentiae uestrae. Obsequentissimus amicus et seruitor. Nicolaus Pacz, Episcopus Kijouiensis etc. manu propria. [B 2r:] Praefatio D. Georgii Weigelii theologi ad lectorem. Si in magnis, vt ille ait, et uoluisse sat est,15 quanto satius foeliciter et grata breuitate id praestitisse, quod alij iam dudum ardentibus uotis in hoc laborum genere expectarunt, alij minus feliciter ideoque magis prolixe atque obscure tentarunt, alij licet ingenio et eruditione instructi, maiestate tamen argumenti deterriti nihil praestiterunt. Hoc magis laudandus pulcherrimus istorum conatus laborque multo utilissimus, qui ad praeclaram tuendae ueritatis atque ornandae ecclesiae uoluntatem parem adferunt eruditionem, in hoc unice incumbentes, ut periclitanti ecclesiae Christi adsint et prosint, ut haereticis, ਕȞIJȚȤȡ઀ıIJȠȚȢ țĮ੿ įȠȜ઀ȠȚȢ ਥȡȖȐIJĮȚȢ16 resistant et orthodoxis ࢡİȠij઀ȜȠȚȢ et IJȠȞ IJોȢ ĮȜȘࢡİ઀ĮȢ ȜંȖȠȞ ੑȡࢡȠIJȠμȠ૨ıȚȞ17 [B 2v:] assistant, ut constantem et perpetuum ecclesiae consensum propugnent et pugnantes inter se haereticorum opiniones oppugnent. Id cum praeclare in hoc libello praestiterit reuerendissimus et amplissimus uir, Dominus Nicolaus Pacz, episcopus Kijouiensis, non possum non et mihi gaudere, quod gregatio Christi militi tantus dux contigerit, mihi, inquam, hucusque Dei beneficio sat animose belligerato cum Arianorum et Anabaptista-

14 15 16 17

Gemeint ist der Sejm des Großfürstentums Litauen, der in Brest Litowsk tagte. Propertius, Elegiae II, 10, 6. Vgl. II Kor 11,13. Vgl. II Tim 2,15.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

15

20

25

30

Nr. 9: Pac, Orthodoxa fidei confessio (1566)

5

10

15

20

25

359

rum centurijs18 – ne dicam cum D. Paulo: bestijs19 – et ecclesijs in his Lithuanicis oris gratulari, quod episcopum habeant et recte intelligentem et gnauiter tuentem incorruptam Christi doctrinam. Et idipsum profecto est episcopum agere, paterna gregis sibi diuinitus commissi cura atque solicitudine affici et prouidere, ne gregi rapaces immineant et insidientur lupi,20 ne infoelici haereticorum Iolio21 et corruptae doctrinae ueneno inficiatur. Est plena laboris functio ਥʌȚıțȠʌોȢ, inde D. Paulus 1. Timoth. 3. inquit: „Si quis episcopi munus appetit, honestum opus desiderat.“22 Hic scopus omnibus sit propositus, ut non tam praesint quam prosint, non tam respi=[B 3r:]ciant ad copas,23 ad rem nummariam et reditus, quam ad țંʌȠȣȢ, id est labores, in docendo et gubernando ecclesias. Non pauci uero hodie sui immemores officij magis inuigilant nummo quam numini, plus calici quam codici student, malunt superbe regere quam sollicite legere, plus terrestri coeno quam coelesti coenae intenti, secularibus honoribus graues, ecclesiasticis oneribus leues. Inde sit, ut parum sint soliciti de salute gregis, modo ipsi belle saginentur in summo ocio et luxu. At isti supinae securitati et ਕȜȜȠIJȡȚȠİʌȚıțȠʌૌ24 (ut cum D. Petro loquar) grauissimas poenas comminatur passim in sacris literis Dominus: Quare si sapiunt, mature euigilent et huc se totos comparent, ut et summo Regi grata et commisso gregi salutaria proponant.25 Quis piorum non ingemiscat totusque cohorrescat, conspiciens miserabilem ecclesiarum in his regionibus faciem ਕȞĮȡȤ઀ĮȞ țĮ੿ ਕIJĮȟ઀ĮȞ. Nihil non hucusque a phanaticis hominibus μȚıȠȖȜઆIJIJȠȚȢ țĮ੿ μȚıȠμȠ઄ıȠȚȢ tentatum est, ut Christus cum uniuerso ministerio imminueretur, magistratus et ordo politicus uilesceret, literae et linguae abolerentur, [B 3v:] denique omnia sacra et humana confunderentur. Tribus his ordinibus, quibus orbis christianus pulchre cohaeret et quasi compingitur, perpetuo insidiatur sathan, ecclesiastico, poli-

18

Nach dem im Mai 1565 erfolgten Tod Nikolaus Radziwiáás des Schwarzen, eines einflussreichen Magnaten und Förderers der antitrinitarischen Reformation, ging Georg Weigel mit den an die Vollstrecker seines Testaments gerichteten Schreiben „Necessario consideratio“ und „De confusionibus“ sowie seinem Brief an Pac vom 19. Dezember 1565 gegen die antitrinitarisch gesinnten Pfarrer und Ältesten der im Radziwiáá-Palast beheimateten Wilnaer Gemeinde vor, wobei er ihnen auch täuferische Gesinnung unterstellte. Vgl. Daugirdas, Andreas Volanus, 63f; 65. 19 Vgl. I Kor 15,32. 20 Vgl. Mt 7,15. 21 Der Makedone Iolaos soll als Mundschenk für seinen Vater Antipatros Alexander den Großen vergiftet haben. Vgl. Hans Volkmann, Art. Iolaos 2., in: Der Kleine Pauly 2 (1979), 1432. 22 I Tim 3,1. 23 Weigel spielt auf litauisches bzw. polnisches Geld (kapa grašiǐ bzw. kopa groszy) an: Eine kapa/kopa bestand zu jener Zeit aus 60 grašiai/groszy. Vgl. Laumenskaitơ, Pinigai ir požinjris Ƴ pinigus LDK, bes. 5f. 24 Vgl. I Petr 4,15. 25 In diesem Absatz spielt Weigel auf I Petr 5,1– 4 an.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

1. Corint. 15.

Copa Poloniae Sexagena.

360

Nr. 9: Pac, Orthodoxa fidei confessio (1566)

tico, oeconomico,26 propterea subinde excitat conuenientia sibi organa, homines irrequietos, praefractos, impudentes, et, ut Graecus ille historicus inquit, ਫ਼ʌİȡȠʌIJ੹Ȣ IJ૵Ȟ ਥȚȦࢡȩIJȦȞ, ijȚȜȠțĮ઀ȞȠȣȢ țĮ੿ įȠ૨ȜȠȣȢ ਕIJȩʌȦȞ,27 id est contemptores usitatorum, innouatores et absurdarum opinionum seruos, qui portentosis dogmatibus et perpetuis innouationibus atque confusionibus ecclesias, politias et oeconomias turbant et dissipant. Magistratus certe est huc unice incumbere, ut indocta et furiosa temeritas eiusmodi hominum coerceatur, puritas coelestis doctrinae magis magisque propagetur et conseruetur denique literarum et linguarum studia foueantur et prouehantur, quibus ceu certissima antidoto pestifera haereticorum dogmata euertuntur. Prodest itaque multos eiusmodi libellos publice extare, ut doctrinae christianae certitudo et consensus ecclesiae perpetuus omnibus in conspectu sit, quo magis sibi ca=[B 4r:]ueant a uirulentis istius modi dogmatistis, Christi, magistratus et literarum hostibus. Ego sane hunc de sancta Trinitate libellum reuerendissimi praesulis magna cum uoluptate et studio perlegi. Optarim toto pectore plures eius exemplo christianae ueritatis patrocinium suscipere, ecclesiam Christi authoritate, uoce et scripto ornare et iuuare et haereticis contraria asserentibus pro uiribus resistere. Sic breui opinor fieret, ut optata ecclesijs pax et integritas rediret et suus literis et honestis disciplinis honos et pristinus nitor constaret. Propterea autem uehementer probo hoc eruditum et pium scriptum, quod in eo uera et constans uniuersalis ecclesiae de S. Trinitate sententia pie defenditur et contraria solide refellitur, recitatis praeter prophetica et apostolica scripta ueterum synodis pie consentientibus et damnatis nouis horum temporum harumque regionum Arianis et Trideistis.28 Huic scripto optarim adiungi eiusdem plane sententiae opusculum nobilitate et eruditione eximij uiri domini Andreae Volani,29 quod initio motae [B 4v:] in Lithuania controuersiae de S. Trinitate authoribus opposuit et postea una mecum (pro nostra amicitia mutua, quam fidei et studiorum societas facile pepererat) saepe, ingentibus his confusionibus ex indocta temeritate natis, ingemuit. Hunc itaque pium salutarem laborem ornatissimi antistitis omnibus pijs et ijȚȜĮȜȘࢡȑıȚ magnopere commendo et dignissimum iudico, qui publicetur, ut eius fructus ad plurimos peruenire possit. Nam praeter rei, de qua tractatur, ueritatem phrasis est elegans, tersa, docta et perspicua, ut plane geminum in-

26 Weigel vertritt hiermit im Wesentlichen die Drei-Stände-Lehre Martin Luthers. Vgl. Schwarz, Luthers Lehre von den drei Ständen, 15 –34; Manns, Luthers Zwei-Reiche- und Drei-Stände-Lehre, 3 –26, bes. 21. 27 Vgl. Thukydides, De bello Peloponnesiaco III, 38, 5. 28 Vgl. zur Gleichsetzung der Arianer mit den Vertretern des Tritheismus unsere Ausgabe Nr. 7: Gliczner, Societas et symbola (1565), bes. 255f. 29 Vgl. unsere Ausgabe Nr. 6: Volanus, Epistola ad Nicolaum Pacium (1565), 231–246.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

25

30

35

Nr. 9: Pac, Orthodoxa fidei confessio (1566)

5

de fructum lector percipiat, alterum, ut ueritatem recte cognoscat, alterum, ut eruditionem locupletet. At ne prolixiori praefatione lectori molestus sim, ad ipsius scripti lectionem eum amanter inuito et oro, ut in tradita et illustrata hinc ueritate acquiescat et authori benemerito omnibusque recte sentientibus bene precetur. Faxit Dominus ut omnes in ueritatis consensu coalescamus. Amen. Datae Brzestae, in conuentu procerum Lithuaniae30 die 22. Iulij. Anno 1566. Soli Deo gloria. [C 1r:] Epigramma D. Georgii Weigelii ad lectorem.

10

15

20

Est breuis iste liber, sed dulcis et utilis omni, Quisquis amat ueri dogmata sana Dei. Namque unum docet esse Deum reuerenter habendum, Patrem cum gnato pneumate cumque sacro. Tres una deitate, pares uirtute et honore, In quibus esse prius posteriusue nihil. Haereticos post sternit apros Arijque nepotes, Qui Christum nolunt ȖȞ੾ıȚȠȞ esse Deum Quique ministerij conspurcant munera sacri Atque magistratus iura uerenda grauis. Hunc igitur scriptum docta breuitate libellum Perlege et authori, lector amice, faue. Aliud eiusdem.

25

Tempus in omne Dei manet inuiolabile uerbum, Quod quamque premitur, non tamen opprimitur. [C 1v:] Gloria magna Deo, qui condidit omnia, soli, Patri cum genito flamine cumque sacro. Precatio ad Christum eiusdem.

30

361

Christe Dei Fili, coelestis imago parentis, Emmanuel, famulis semper adesto tuis. Arce Arij fratres hostes deitatis et artis, Miscentes summis infima quaeque polis.

30

Vgl. o. Anm. 14.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

362

Nr. 9: Pac, Orthodoxa fidei confessio (1566)

[C 2r:] Orthodoxa fidei confessio de una eademque Dei Patris, Filij et Spiritus Sancti divinitate ac tribus personis, tam e scriptura sacra, quam uetustissimis ecclesiae doctoribus summatim collecta.

Homo in quem finem conditus.

Mirari plerosque credo, quid sit, quod cum eruditissimae de primario fidei nostrae fundamento, uera scilicet aeterni Dei cognitione, lucubrationes iam olim a praecipuis ecclesiae columnis, insignibus illis superiorum temporum doctoribus in lucem aeditae et ad nos fideliter conseruatae sint, ego tamen eandem hanc materiam de nouo tractandam susceperim, qui sanctissimos illos patres nec eloquentia uincere, nec ingenio aemulari, nec iudicio possim assequi. Omnes enim illi hac quidem in parte sacrosanctam coelestis doctrinae ueritatem ita dilucide expli=[C 2v:]carunt, ut, si quis post eos scribere quicquam uellet,a nihilo plus ipsorum dogmatibus adferat lucis, quam radijs solaribus accensa candela fulgoris. Verumtamen cum nouo quodam stratagemate et astu exquisitissimo saluti nostrae hoc infelicissimo seculo diabolus hostiliter insidiaretur et pro uno uero Deo nescio quod ficticium numen et tres diuersos spiritus supponere moliretur, muneris mei esse duxi pro mediocritate accepti a Deo doni laboranti succurrere ueritati et sanctorum illorum patrum exemplo pro uiribus ecclesiae opem ferre, non quidem ut illa qualicunque hoc praesidio meo satis firmiter defensa, uerum ut ne omnino deserta esset. Cum enim genus humanum in hunc praecipue finem condiderit Deus, ut, ab eo agnitus, in omne aeuum celebretur, immensaque bonitate ac misericordia certum et expressum nobis tradiderit uerbum, quo se suamque uoluntatem clare patefecit, sanae illius doctrinae ueraeque Dei cognitionis conseruandae studium commune quidem esse debet omnium, quicunque sal=[C 3r:]tem Christo dederunt nomina et, repudiato idolorum cultu, unius ueri Dei professionem susceperunt, sed tamen eorum praecipue, qui ut in ecclesia priori loco atque dignitate sunt, ita plurimum operae adhibere debent, ut quam a prophetis, Christo et apostolis doctrinam acceperunt, eam incorruptam ad posteros conseruent atque propagent. Hae nimirum fuerunt caussae, quae animum meum, qui episcopali fungerer officio, ad scribendum summopere impellerent, non quod noui quicquam in medium proferre cogitarem, sed quod perpetuum ecclesiae in hoc articulo consensum simplicissima confessione mea contestatum nomenque meum, cuius praetextu nonnulli ad impia sua et prophana stabilienda dogmata, a fide mea plane discrepantia, apud imperitos non minus audacter quam impudenter abutuntur, omni suspitione ac iniuria penitus liberatum et exemptum uellem. Candidum itaque lectorem et mente christiana praeditum oro, obtestor et obsecro, ut, omnibus sepositis affectibus, attente primum legat, quaecunque huc ad ueri Dei cognitionem [C 3v:] tam e sacris scripturae oraculis quam a

Korrigiert aus „uelut“.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

25

30

35

40

Nr. 9: Pac, Orthodoxa fidei confessio (1566)

5

10

15

20

25

30

35

363

purioribus antiquissimorum patrum scriptis deprompta sunt, deinde secum etiam atque etiam deliberet, utrum malit in tanti re momenti perpetuum ecclesiae consensum pacata sequi conscientia et indubitata salutis spe, quam animo semper fluctuante ac incerto quouis doctrinae uento temere circumferri et, relicto uero pastore Christo, mercenariorum uocem agnoscere,31 qui, lupum rapacem agnina tegentes pelle, infirmo Christi et non satis cauto gregi passim nunc impune obrepunt. Nam non ita pridem Valentinus quidam Gentilis et nonnulli alij eius farinae homines, nescimus unde in inclytum Poloniae Regnum et Magnum Lithuaniae Ducatum ingressi,32 nostrorum uel ignorantia uel incuria miras quasdam opiniones suas et mera prophanae mentis somnia sensim inuexerunt, quae cum a rudi et misera plebe nouarumque rerum plus satis studiosa cupide acciperentur, tantas paulatim sumpserunt uires, ut fere uniuersas istas regiones tam pestifero contagio inficerent. [C 4r:] Mota est autem quaestio de ipsa Dei maiestate et diuina, quam uocant, essentia seu natura, quam illi unam et eandem Patris, Filij et Spiritus Sancti esse negant, sed peculiarem quandam ingeniti Patris constituunt, quae fons et origo sit diuinitatis Filij et Spiritus Sancti. Nam Filium quidem unigenitum natiuitate, Spiritum uero Sanctum processione ab aeterno Patre accepisse asserunt, quicquid sint, nec alia de caussa Filium Dei Deum dici, quam quod diuinitate ab ipso Patre quadam naturae deriuatione donatus ac essentiatus sit, sicut et Spiritus Sanctus, quem propterea a solo Patre procedere putant, quod omne suum esse non aliunde quam ab hoc, quasi fonte, habeat.33 Atque ita diuinam naturam, quae omnium consensu unica est et simplicissima, distrahunt ac discerpunt et, sacrosancta scripturarum oracula ad sui captum ingenij reuocantes, unum quidem Deum nomine profitentur, nimirum uel ipsum solum Patrem, quod Arianum est, uel, tres spiritus statuendo, tres etiam deos extruunt, quod [C 4v:] paganum et impium, quae omnia ipsorum scripta testantur. Ex falsis hisce principijs alia atque alia subinde absurda extruunt, diuinitate Filium priuant, Spiritum Sanctum exuunt, dum hunc scilicet Filio, illum autem Patre minorem faciunt in tantum etiam, ut Filium non nisi precario Deum agnoscant, Spiritum Sanctum uero ne inuocare quidem aut colere uelint.34 Et quamuis alias obiter affirment, Christum esse Deum et hominem, et totum pro nobis passum esse, tamen alias ore scriptisque aperte docent, diuinam Christi naturam tunc, cum Verbum caro fieret, plane in humanam

31

Vgl. Joh 10,5.12. Gemeint sind vor allem Giorgio Biandrata und Giovanni Paolo Alciati. Vgl. unsere Ausgabe Nr. 3: Gentile, Confessio. Adnotationes. Protheses (um 1561) – Einleitung, 100 –102. 33 Vgl. Radziwiáá an Calvin, 6. Juli 1564, in: OC 20 (= CR 48), 329f, 333f und 339, Nr. 4125. 34 Vgl. u. 402, bes. Anm. 267. 32

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

364

Ethnici modeste de Deo loquuti.

Lib. 1. de Nat. deorum.

Nr. 9: Pac, Orthodoxa fidei confessio (1566)

esse demutatam.35 Quae omnia eo tandem spectauit, ut, exinanito Christo et profligato Spiritu Sancto, satis superque iam ante a multis annis labefactata in hisce regionibus ministerij dignitas et amplitudo omnis concidat et, blasphemis disputationibus amissa potius quam asserta coelestis doctrinae ueritate, nec suus Deo constet honor nec hominum salus in tuto consistat. [D 1r:] Quapropter ut et ueram aeterni Dei noticiam, quantum in hac imbecilli natura fieri potest, nobis comparemus et de immensa illius maiestate magis sobrie cogitare ac loqui assuescamus, agedum paucis inter se conferemus, quid et saniores olim ethnici de numine diuino senserint et nobis sacrae patefecerint literae. Vt, cum naturae solum ductu, sine certis expressi uerbi et amplissimarum reuelationum testimonijs tam honorifice illos de suis quamlibet confictis idolis uiderimus loquutos, ad ueri uiuique Dei contemplationem non ita coecco et procliui impetu mens hominum temere feratur, sed, intra semetipsam descendens, contremiscat potius et a longe mysterium tantae sanctitatis admiretur, quam curiose scrutetur aut iudicet. Atque utinam Valentinus ille ipsiusque sectatores, gentiles suos imitatus, sapuisset parcius nec, ore in coelum elato, ea de immortalis Dei natura mortali ingenio proloqui uoluisset, quae ab omnium tam angelorum quam hominum scientia longissime remota et ab=[D 1v:]scondita sunt, pacatior profecto multorum in hisce locis conscientia et tranquillior ecclesiarum esset status. Ad ethnicos enim quod attinet, passim in scriptis eorum uidere licet, quod qui de natura deorum suorum exactius inquirere uoluerunt, unanimi consensu receperint ac statuerint supra se moderatorem aliquem earum rerum, quae oculis eorum subiectae et uictui alijsque usibus designatae essent, sublatis quippe in coelum oculis et illius pulchritudine perspecta, opificem ac creatorem ratione creatarum rerum non difficulter agnouerunt et praecipue ex memoria rerum et inuentione, tum motus etiam celeritate et uniuerso totius mundi ordine ac ornatu uim potentiae mentisque diuinae facile intellexerunt,36 quamuis interim non ita sollicite quaererent, quae aut qualis natura Dei esset. Inuestigatione igitur anxiori omissa, deos natura esse arbitrabantur et, quales essent ratione cognoscebant, propter admirationem autem pulchritudinis ac ordinis in natura eosdem uenerabantur, et pietatem quidem [D 2r:] dicebant esse iusticiam erga deos, sanctitatem uero scientiam colendorum deorum appelabant.37 Hinc Cicero certa animi notione Deum definiuit, primum ut sit animans,38 qui habeat sensum, rationem et mentem,39 quae consultrix est „et prouida

35 Vgl. exemplarisch unsere Ausgabe Nr. 3: Gentile, Confessio. Adnotationes. Protheses (um 1561), 113,21–114,15. 36 Vgl. Röm 1,20. 37 Vgl. Cicero, De natura deorum I, 116. 38 Vgl. Cicero, De natura deorum II, 45. 39 Vgl. Cicero, De natura deorum II, 46.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

25

30

35

Nr. 9: Pac, Orthodoxa fidei confessio (1566)

5

10

15

20

25

30

365

utilitatum oportunitatumque omnium“,40 ita ut mens mundi appelletur.41 „Deinde ut in omni natura nihil eo sit praestantius“,42 sed omnem uim mundi diuina natura in se deferat43 et administret illi ac postremo rebus humanis consulat.44 Ideoque inter alios grauissime inuehitur in Epicurum, qui omnem religionem ex hominum mentibus radicitus extraxerat, cum dijs immortalibus et gratiam et opem sustulisset.45 Hac enim ipsa de caussa etiam ethnici cultum deorum esse optimum, castissimum, sanctissimum plenissimumque pietatis uoluerunt, ita quidem ut pura integra et incorrupta mente ac uoce deos suos uenerarentur, quicunque saltem superstitionem a religione separare potuerunt. Fuerant autem et alij, qui crederent deorum mente atque ratione omnem mundum [D 2v:] administrari et regi, nam et fruges, et reliqua, quae terra parit, et tempestates, ac temporum uarietates, coelique mutationes a dijs immortalibus tribui humano generi.46 Et quamuis de figuris deorum, de locis atque sedibus, tum de actionibus et uita, illo etiam tempore summis philosophorum contentionibus certaretur,47 tamen esse deos unanimi omnium sententia fuit iudicatum, et in tantum haec apud ethnicos quoque opinio obtinuit, ut, si quis secus diceret, uix sanae mentis existimaretur.48 Coluerunt itaque deos suos illi et summis, quos nouerant, honoribus prosequuti sunt, non quod scirent, qui uel quales essent, sed quod esse omnino deos ipso mundi opificio palam conuincerentur. Sed tamen nihilominus ut hoc illorum studium et in diuinum numen obseruantia et religio non est simpliciter improbanda, ita uicissim deploranda est coecitas et superstitio, quod sicut D. Paulus ait, cum Deum cognouissent, non sicuti Deum glorificauerunt, sed mutauerunt gloriam incorruptibilis Dei in similitudinem imaginis ho=[D 3r:]minis corruptibilis, et uolucrum, et quadrupedum, et serpentium, quo factum est, ut Deus in reprobum eos sensum tradiderit etc.49 Cum ergo uideamus in tot tantisque philosophicarum opinionum dissensionibus cultum tamen etiam ignoti Dei50 tam religiose fuisse retentum atque usurpatum, pudeat nos sane nostri atque poeniteat, qui nunc in tanta luce diuinitus nobis reuelatae doctrinae uel affectata ignorantia Deum nescimus, uel extra uerbum illius humanis speculationibus quaerimus, prophanis id genius quaestionibus nihilo amplius consequentes, quam ut, in reprobum sensum

40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50

Cicero, De natura deorum II, 58. Vgl. Cicero, De natura deorum II, 58. Cicero, De natura deorum II, 45. Vgl. Cicero, De natura deorum II, 30. Vgl. Cicero, De natura deorum II, 3. Vgl. Cicero, De natura deorum I, 115f. Vgl. Cicero, De natura deorum I, 4. Vgl. Cicero, De natura deorum I, 2. Vgl. Cicero, De natura deorum II, 44. Vgl. Röm 1,21.23f. Vgl. Act 17,23.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

Rom. 1.

366

1. Corinth. 1.

Prouerb. 21.

Exod. 3.

Nr. 9: Pac, Orthodoxa fidei confessio (1566)

dati, una cum illis ethnicis meritas ingratitudinis ac impietatis nostrae poenas luamus. Tametsi enim homini nihil magis secundum naturam est, quam ut ad agnoscendum Dominum et creatorem suum ardenti animo feratur et, posthabitis omnibus, eum ueneretur atque colat, qui maiestatem suam et potentiam, tum erga nos beneuolentiam et misericordiam euidentibus testimonijs magnificentissime declarauit, tamen alia id fiat ratione, quam quae ple=[D 3v:]risque titulo tenus Christianis nunc in usu est, qui cum pro fide ac uocatione sua ad ueram aeterni Dei cognitionem se astringi audiunt, praeclare munere ac officio suo defunctos se arbitrantur, si, subtili extra scripturas disputatione abducti, de arcanis solum sacrosanctae deitatis contentiosis uoculis ambitiose certent, nec satis intellecta nec cognita re ipsa. Nam plerunque accidit, ut qui nimis altum sapiunt, uel nihil tandem intelligant uel altercationibus superfluis rei amittant ueritatem, cum iuxta D. Pauli sententiam, stultam faciat Deus sapientiam huius mundi, qui in Dei sapientia per sapientiam Deum non cognoscit.51 Id, quod manifeste accidisse uidemus ethnicorum olim sapientissimis, qui, cum acie sui ingenij aliquid ardui de Deo sapere conarentur, interim stulti facti sunt tantoque minus se intelligere agnouerunt, quanto diutius cogitassent.52 „Non est enim sapientia, nec prudentia, nec consilium aduersus Dominum.“53 „Sed abscondita est (ut Cyprianus ait) a sapientibus et prudentibus tantae rei maiestas, [D 4r:] nec potest humani fastus ingenij secretis interesse coelestibus et penetrare ad superessentialis naturae altitudinem. Et licet intelligerent, quod uere esset creatrix et gubernatrix rerum diuinitas, distinguere tamen nullo modo potuerunt, quae esset deitatis trinitas, uel quae unitas, uel quae personarum proprietas“,54 ut et prophanae et sacrae historiae testantur. Ad Moisen dixerat Dominus: „Ego sum Deus patris tui, Deus Abraham, Deus Isaac et Deus Iacob.“55 Cui diuinae reuelationi cum Moises non acquiesceret, sed de nomine illius diuino curiosius inquireret, ut certi aliquid ad populum referre posset,56 quid, quaeso, a Domino responsi tulit? „Ego sum qui sum. Sic ergo dicas filijs Israel: ‚Qui est misit me ad uos. Dominus Deus patrum uestrorum, hoc nomen mihi in aeternum.‘“57 Hinc igitur Moises necessario substitit, nec ultra uel de nomine uel essentia Dei interrogare sustinuit, cum animaduerteret mirabile esse nomen eius nec humanis comprae-

51

Vgl. I Kor 1,20f. Pac spielt auf die Geschichte von Simonides an, der, von dem Tyrannen Hiero gefragt, wer oder was Gott sei, sich mehrere Tage zum Nachdenken erbat, um dann zu antworten, dass er umso weniger wisse, je länger er darüber nachdenke. Vgl. Cicero, De natura deorum I, 60. 53 Prov 21,30. 54 Ps.-Cyprian (= Ernaldus Bonaevallis), Liber de cardinalibus operibus Christi XII, in: PL 189, 1672 D. 55 Ex 3,6. 56 Vgl. Ex 3,13. 57 Das Zitat ist eine fast wörtliche Wiedergabe von Ex 3,14f. 52

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

25

30

Nr. 9: Pac, Orthodoxa fidei confessio (1566)

5

10

15

20

25

30

367

hendi posse sensibus. Quemadmodum et Dauid rex terribilem [D 4v:] diuinae gloriae potentiam miratus ait: „Domine Dominus noster, quam admirabile est nomen tuum in uniuersa terra.“58 Et Cyprianus recte inquit: „Nomen Dei nec quaeras: Deus nomen est illi. Illic uocabulis opus est, ubi proprijs appellationum insignibus multitudo dirimenda est: Deo, qui solus est, Dei uocabulum totum est. Ergo unus est, et ubique totus diffusus est.“59 Sequuti ergo fidelem prophetae admonitionem, qua de nomine diuino quaesituros, meminisse iubet, quoniam excelsum est nomen eius,60 cautius et magis sobrie de tantis rebus et loqui discamus et sentire, nec altiora nobis curiose inquirendo, summa plurimorum cum offensione atque scandalo importabilem diuinae indignationis iram ultro in nos prouocemus. Quoties autem de Deo loquendum est, rectissime ac tutissime proferentur ea, quae in sacris literis diuina nobis reuelatione tradita et perpetuo ecclesiae consensu recepta et comprobata sunt. Nam sicut omnia scripturarum dicta pro certissimis accipi et haberi [E 1r:] debent oraculis, ita plurimum fidei illis eorum custodibus ac interpretibus tribui decet, qui ad Christi et apostolorum tempora quam proxime accesserunt et ob doctrinae puritatem et integritatem in praecipua semper fuerunt authoritate et admiratione. Cum itaque Deus immensa bonitate ac misericordia ita se nobis patefecerit, ut, quid sit, a nobis ne inquiri quidem uelit et tamen, qualis sit, e uerbo suo et reuelationibus petere nos iubeat, dum se Deum Abraham, Isaac et Iacob profitetur,61 Moisis exemplo in hac illius patefactione simplicissime acquiescamus, omissisque de natura eius scrupulis, qualem se nobis exhibuerit qualiterque a nobis agnosci uelit, diligenter uideamus. Ex nihilo creasse Deum coelum et terram et quicquid ijs continetur62 narratio in Genesi ostendit, et tamen non solitarium tunc fuisse Deum eodem loco Moises testatur, nam „Spiritus Domini“, inquit, „ferebatur super aquas.“63 Et Deus ipse: „Faciamus hominem“, ait, „ad imaginem nostram.“64 Quo pluraliter lo=[E 1v:]quendi modo et paulo post capite 3. ac itidem undecimo familiariter utitur.65 Vt professione consortij, quemadmodum Hilarius testatur, singularis Dei intelligentiam tolleret,66 cum „uterque sermo, ‚faciamus‘ et ‚nostram‘, ut solitarium eundemque non patitur, ita neque diuersum a se alienumque significat.“67 Deus enim hominem ad imaginem Dei fecisse dicitur,

58

Ps 8,2. Ps.-Cyprian, De idolorum vanitate IX, in: PL 4, 577 A (= CSEL 3,1, 26,15 –18). 60 Vgl. Jes 12,4. 61 Vgl. Ex 3,6. 62 Vgl. Gen 1,1–31. 63 Gen 1,2. 64 Gen 1,26. 65 Vgl. Gen 3,22 und 11,7. 66 Vgl. Hilarius von Poitiers, De Trinitate IV, 17, in: PL 10, 110 C–111 A (= CChr.SL 62, 120,20f). 67 Hilarius von Poitiers, De Trinitate IV, 17, in: PL 10, 111 A (= CChr.SL 62, 120,25–27). 59

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

Psal. 8. De uani: idolorum.

Iesaiae 12.

De Deo loquendum iuxta scripturas.

Testimonia de Trinitate.

Gen. 1.

368

Spiritus Sanctus Deus.

Hier. 10.

Gen. 3.

Iesaiae 7.

Baruch 3.

Psal. 50.

Cap. 1.

Nr. 9: Pac, Orthodoxa fidei confessio (1566)

non ad suam, ne solitarius putaretur, et rursus tamen, ne plures dij introducerentur, scriptura non duos deos, sed Deum et Deum nominauit. Fuit itaque cum Deo etiam ante mundum conditum Spiritus Domini, qui recens creatam machinam uisua uiuifica fouit, uegetauit, verus et ipse Deus, propterea quod sub ipsam creationem in partem operis ascitus est ab eo Deo, cuius immota stat sententia, ut omnes dij, qui non fecerunt coelum et terram, pereant de terra et de ijs, quae sub coelo sunt.68 Porro autem cum miserandus hominis lapsus ordine describitur, semen quoddam mulieris promittitur, quod serpentis caput contriturum69 et, abolita morte, nos Deo [E 2r:] reconciliaturum sit.70 Promissi huius seminis, in quo benedicendae sint omnes gentes,71 originem et naturam pleni diuino Spiritu prophetae paulatim magis magisque ostenderunt et, quodnam illud sit, digito quasi demonstrarunt. Nam et diuinitatem illi Iesaias tribuit, dum expressis uerbis inquit: „Ecce, uirgo concipiet ac pariet filium, et uocabitur nomen eius Emanuel, quod est: ‚Nobiscum Deus.‘“72 Et creationis opus eidem Baruch uendicat Deumque pariter et hominem appellat, dum ait: „Stellae dederunt lumen in custodijs suis et laetatae sunt, uocatae sunt et dixerunt: ‚Adsumus.‘ Et luxerunt ei cum iucunditate, qui fecit illas. Hic est Deus noster, non aestimabitur alius aduersus eum. Hic adinuenit omnem uiam disciplinae et tradidit illa Iacob, puero suo, et Israel, dilecto suo. Posthaec in terris uisus est et cum hominibus conuersatus est.“73 Sic itaque e prima Moisis narratione inuenimus mundi conditorem et opificem, inuenimus Spiritum Domini, naturae uegetatorem, inuenimus et promissum semen, [E 2v:] quorum singulis Dei nomen in diuersis prophetarum et apostolorum scriptis tribuitur et assignatur. Et quidem realem hanc trium distinctionem tantum abest scripturam improbare, ut etiam perpetuo deinceps retinuerit et subinde magis illustrarit. Nam et a Dauide rege Deus Spiritus Sanctus et salutare Dei expresse nominantur, dum in haec uerba preces fundit: „Cor mundum crea in me, Deus, et Spiritum Sanctum tuum ne aufferas a me. Redde mihi laeticiam salutaris tui, et Spiritu principali confirma me.“74 Et in Ecclesiastico altissimus creator omnium, Sapientia et Spiritus Sanctus, eodem fere quo apud Moisen ordine ac modo recensentur.75 Sed ne Iudaicus populus, iam ante in commenticia ethnicorum numina procliuis trium appellatione atque cultu offensus, in ali-

68

Vgl. Jer 10,11. Vgl. Gen 3,15. 70 Vgl. II Kor 5,18. 71 Vgl. Gen 12,3; 18,18 et passim. 72 Mt 1,23. Vgl. auch Jes 7,14. 73 Bar 3,34 –38. 74 Das Zitat ist eine lateinische Wiedergabe von Ps 50,12–14 (LXX), wobei Pac einige Wörter auslässt. 75 Vgl. Sir 1,1–4. 69

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

25

30

Nr. 9: Pac, Orthodoxa fidei confessio (1566)

5

10

15

20

25

30

369

quam idolatriam abriperetur, uerbis paulo tectioribus mysterium illud inuolutum est, quod in Nouo demum Testamento Deus perspicue reuelari uoluit. [E 3r:] Nam sicut apud Moisen, dum semen mulieris promittitur, Dei simul mentio fit et Spiritus Domini,76 ita apud Lucam, dum angelus Gabriel semen illud iam exhibitum in mundo nunciat, ijsdem distinctis utitur nominibus, ut et de promissionis certitudine et seminis promissi origine ac natura nemini amplius dubium esse possit. „Spiritus Sanctus“, inquit, „superueniet in te, et uirtus altissimi obumbrabit te, et quod nascetur ex te sanctum, uocabitur Filius Dei.“77 Ex hac angeli legatione certa nobis suppetunt uocabula, quibus dilucide explicemus, quod paulo obscurius ante fuit traditum. Nam dum Filium Dei nominat, Patrem etiam Deum designat, ex quo Filius hic genitus sit, et peculiari nomine Spiritum Sanctum ab utroque illorum distinguit. Id, quod perpetuo deinceps obseruatur. Apud Mattheum enim cum Iesus baptisatus ascendisset de aqua, „ecce, aperti sunt ei coeli, et Spiritus Dei descendit sicut columba et uenit super eum, et, ecce, uox de coelis dixit: ‚Hic est Filius meus dilectus, in quo [E 3v:] mihi complacuit.‘“78 Quapropter et Dominus noster Iesus Christus, cum baptismi sacramentum nobis institueret, hunc ipsum ordinem et uisibilium trium reuelationem sequutus, ait: „Euntes docete omnes gentes, baptisantes eos in nomine Patris et Filij et Spiritus Sancti.“79 His et id genus alijs diuinis patefactionibus contenti, Deum uerum in Patre, Filio et Spiritu Sancto agnoscamus, ut, quamuis tres distincte nominentur, non tamen plures deos, sed unum solum Deum, in cuius fidem baptisati sumus, in omni uita ueneremur illiusque professione ab omnibus nos idolatris quam longissime separemus. Nam sicut in sacris literis ubique nobis Patris, Filij et Spiritus Sancti memoria inculcatur, ita aeternum et immotum additur decretum Dei, quo per Moisen a commenticijs ethnicorum numinibus ad unius ueri Dei cultum populus seuerissime reuocatur. „Audi“, inquit, „Israel, Iehouah Deus noster Deus unus est.80 Dominum Deum tuum timebis, et illi seruies,81 quoniam Deus [E 4r:] aemulator Dominus Deus tuus.“82 Et paulo post: „Dominus Deus uester ipse est Deus, et Dominus dominantium, Deus magnus, et potens, et terribilis,83 ei soli seruies.“84 Item: „Videte, quod ego sim solus, et non sit alius Deus praeter me.“85 Quapropter et apud prophetam in hunc modum loquitur: „Nunquid non ego Do-

76 77 78 79 80 81 82 83 84 85

Diese Behauptung von Pac lässt sich nicht verifizieren. Lk 1,35. Mt 3,16f. Mt 28,19. Dtn 6,4. Dtn 6,13. Dtn 6,15. Dtn 10,17. Vgl. Dtn 10,20. Dtn 32,39.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

Luc. 1.

Cap. 3. Matth. ult.

Testimonia de uno uero Deo.

Deut. 6. Deut. 10. Deut. 32. Iesaiae 45.

370 Et cap. 48. Absolute dicta non de solo Patre, sed tota diuinitate accipienda.

Act. 5. Hilar. in 23 cap. Matth.

Vera Dei definitio.

Nr. 9: Pac, Orthodoxa fidei confessio (1566)

minus, et non est ultra Deus absque me?“86 „Ego Deus, et non est alius, gloriam meam alteri non dabo.“87 Talia uero scripturae loca, de uno uero Deo, si quis absolute, quemadmodum isti uolunt, de solo Patre intelligat,88 fieri non potest, quin Filium et Spiritum Sanctum uel diuinitate omni excludat uel diuersos ab illo et ut tempore posteriores, ita statu inferiores deos constituat, id quod gentilicia est blasphemia. Cum autem passim in sacris literis tam Filio quam Spiritui Sancto nomen Dei aeque tribuatur ac Patri, ut cum de Filio dicitur: „Vincti manicis pergent et deprecabuntur atque adorabunt te.“89 De Spiritu autem Sancto expresse ait Petrus: „Cur tentauit satanas cor [E 4v:] tuum mentiri Spiritui Sancto? Non es mentitus hominibus, sed Deo.“90 Idcirco „de consortio nominis“ cum Hilario „substantiae unitatem“91 colligentes, quaecunque absolute de uno solo Deo in scriptis propheticis et apostolicis habentur, de diuinitate integra simpliciter accipimus Patremque, Filium et Spiritum Sanctum, non modo quo ad uoluntatem et potentiam, uerum etiam quo ad originem et naturam, unum eundemque illum uerum Deum agnoscimus et profitemur. Atque ita sentimus et credimus Deum naturam esse spiritualem, re uera existentem, summam et simplicissimam, intelligentem, aeternam, ueracem, iustam, castam, misericordem et bonam, immensae potentiae ac sapientiae, conditricem rerum omnium et conseruatricem, aeternis impios supplicijs et iustos praemijs afficientem, aeternum uidelicet Patrem, qui Filium imaginem suam ab aeterno genuit, Filium imaginem Patris coessentialem, qui ab aeterno Patre ante omnia secula genitus et praefinito tempore homo factus est, Spiritum [F 1r:] Sanctum, qui ab aeterno Patre Filioque procedit,92 utrique coessentialis et coaeternus, et in corda credentium mittitur, ut regeneret eos ad uitam aeternam. Haec simplicissima Dei est descriptio, cuius maiestatem tametsi nec humana mens capere nec quisquam eloqui potest, quod illa omnium et sermonibus et sensibus maior sit, tamen in ecclesia certis quibusdam uocibus ac phrasibus, quae cum expresso scripturarum sensu maxime conueniant et sine impietate aliqua introductae ac receptae sint, docendi gratia necessario utendum est, ut quod uidendo capere non possumus, credendo saltem discamus intelligere. 86

Jes 45,21 (Vg). Das Zitat ist eine nicht ganz wörtliche Wiedergabe von Jes 48,11. 88 Vgl. unsere Ausgabe Nr. 2: Gonesius, De uno vero Deo (um 1560), 76,16 –18; Radziwiáá an Calvin, 6. Juli 1564, in: OC 20 (= CR 48), 338f, Nr. 4125; Paweá, O roĪnicach teraĨniejszych, 118. 89 Jes 45,14. 90 Act 5,4.5. 91 Hilarius von Poitiers, Commentarius in Matthaeum XXIII, 8, in: PL 9, 1047 D–1048 A (= SC 258, 162,12f). 92 Im Unterschied zu den Vertretern des subordinatianischen Tritheismus, wie z. B. Gonesius und Gentile, vertritt Pac die für die lateinische Kirche charakteristische Trinitätslehre, die in der Frage des „filioque“ maßgeblich von Augustinus geprägt wurde. Vgl. Karl Christian Felmy, Art. Filioque, in: RGG4 3 (2000), 119. 87

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

25

30

Nr. 9: Pac, Orthodoxa fidei confessio (1566)

5

10

15

20

25

30

35

371

Dicimus ergo diserte unicam esse diuinam essentiam seu naturam, hoc est Vna est essentia, tres autem unam simplicissimam diuinitatem, in qua tres coaeternae sint et coessentiales personae. hypostases seu personae, non quidem ab se inuicem separatae, sed proprietatibus tamen incommunicabilibus uere ac realiter distinctae. Praedicat enim scriptura unum ubique Deum, id, quod et ipse [F 1v:] de se testatus est, sed ita unum essentia genere et natura praedicat, ut nihilominus eum distincte in tribus subsistentijs seu personis considerandum proponat, quas nisi tenemus, nudum uolitat duntaxat et inane in cerebro nostro unius Dei nomen sine uero illo Deo,93 qui a nobis agnosci ac celebrari uult. Et quamuis nomen essentiae in sacris literis non ita expresse pona- Vocabulum essentiae non reijciendum. tur, uox tamen hypostasis eodem sensu habetur apud Paulum,94 quo apud Hilarium substantiae nomen (dum ait: „Tres substantiae sunt Heb. 1. Pater, Filius et Spiritus Sanctus“)95 et apud reliquos Latinos scripto- Lib. 4. de Trinit. res uocabulum personae usurpatur. Coacti scilicet ueteres flexiloquis haereticorum ambagibus, uoces quasdam excogitarunt, quae ipsorum argutias ita quidem refellerunt, ut tamen interim, nihil aliud sonarent, quam certo Dei uerbo alioqui traderetur. Cum itaque nostri huius seculi innouatores omnia illa reijciunt, quae bono et pio consilio a primitiuae ecclesiae doctoribus [F 2r:] inuenta et usurpata sunt, ambitione hac et fastu suo nihil sane aliud assequuntur, quam ut suam ipsorum prodant inscitiam, dum aliorum recte dicta nolunt imitari et uarijs occasionem praebeant erroribus, dum fucum fuco subinde pingere conantur. Quod enim satis animose uociferantur lege diuina cautum esse, ne quicquam An licet nouis uti uocabulis. sacris literis addamus uel detrahamus eaque propter clamitant, nolle se arbitrio hominum conficta admittere uocabula,96 in eo sane inscitiae pariter suae ac impudentiae haud stulte mederi conantur, dum, nouitate uerborum repraehensa, ueritatis lucem, quae disertis uerbis plena et perspicua redditur, ferre nolunt nec admittere sustinent, ut, asserta contra calumniatores coelestis doctrinae puritate, nusquam haeretici, quamuis calidissime tergiuersando, euadere aut elabi possint. Sed apage in syllabis et uerbis religionis constare ueritatem cultumque Dei et salutem nostram, o mentes hominum (ut ait Ambrosius) abderiticas, syllabis ac non [F 2v:] rebus ipsis momentum diuinitatis pensitantes,97 quae tamen syllabae fidei attemperari, non praeiudicare debent? Quaenam improbitas utique uerba improbare, quae non aliud explicant, quam quod scripturis testatum consignatumque est? Quasi uero de dictionibus simpliciter et non po-

93

Vgl. Calvin, Institutio christianae religionis (1559) I, 13, 2, in: OC 3, 109,20–23. Vgl. Hebr 1,3. 95 Hilarius von Poitiers, De Trinitate IV, 13, in: PL 10, 106 A (= CChr.SL 62, 113,23). 96 Vgl. exemplarisch unsere Ausgabe Nr 1: Gonesius, De Deo et Filio eius (um 1560), 27,31–34; 28,22–27; 35,19 –29. 97 Vgl. Ambrosius, De Spiritu Sancto II, 70, in: PL 16, 758 A (= CSEL 79, 114,3f): „Sed quid mirum, si de verbis amentes homines faciunt quaestionem, cum faciant et de syllabis?“ 94

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

372

1. Timot. 6.

Essentiae appellationeb non quartum fingi.

Nr. 9: Pac, Orthodoxa fidei confessio (1566)

tius de aliena doctrina sacrosanctum loquatur oraculum, quae ab hominibus, non a Deo profecta est. Non ergo in syllabis constituamus insidias nec uerborum aucupemur tendiculas, sed id reuerenter amplectamur, quod ipse character sermonis euidenter innuere uidetur, nec cum Iudaeis illis pereamus, qui, dum profunda sensuum in mandatis diuinis respuunt, nuda uerborum inuolucra sequuti, tristem sibi patriaeque interitum ultro accersiuerant. At nobis adducent et illud, si dijs placet, diui Pauli dictum depositum custodi, uitans prophanas uocum nouitates et appositiones falsi nominis scientiae.98 Sed uideant, quaeso, in utros hoc dictum sit, eosne, qui uerborum perspicuitate simplicem tuentur ueritatem, an [F 3r:] uero eos, qui sub praetextu uerae pietatis sanaeque doctrinae umbella, nescio quam sapientiae opinionem apud uulgus imperitum et rerum nouarum cupidum aucupantur, motis, ut sublime aliquid et arduum de sese promittant, citra necessitatem turbis, homines prima fronte superciliosi et ad summam iustitiae normam singula reuocantes, interim uero dictis factisque incircumcisi gloriosuli, temerarij, aularum et gynecaeorum asseclae ac seductores. His nimirum (si quid memini) apostolus dicit: „Deuita prophanas uocum nouitates seu cerdonicos de rebus inanibus clamores et euanidos uerborum apparatus“, quod qui profitentur, circa fidem aberrarunt, etiamsi imbelles multorum animos, suauiloquentiae miro quodam et affectato lenocinio irretitos, in suam facile pertrabant sententiam. Quod poro satis inconsiderate dicunt essentiae diuinae appellatione quartum nos fingere aut imaginari numen,99 est ea quidem insignis calumnia, cum neque hypostases ab essentia ueluti origine ac fonte deriuemus nec a [F 3v:] personis etiam essentiam ipsam separemus, verum in tribus distinctis hypostasibus unam et eandem diuinitatem ita agnoscamus, ut in singulis harum deitas tota etc integra subsistat. Nemo enim putet nos lacerare simplicissimam illam et unicam Dei essentiam tribus subsistentijs aut personis, aut tres quatuorue deos, uel trinomium affirmare unum Deum, cum simplex et una sit essentia Dei, quae tota integra et perfecta est in Patre, tota integra et perfecta in Filio, tota integra et perfecta in Spiritu Sancto, non portione aut defluxu, sed omni simpliciter integra perfectione. Quomodo autem id fiat, incognitum et incompraehensibile mortali est ingenio, cuius terrena habitatio in misero et caduco corpore sensum deprimit, quantumuis multa de altioribus incassum cogitantem, cum finiti hominis finita speculatio immensam illam et infinitam Dei infiniti et inaestimabilis maiestatem ac naturam nulla ratione possit depraehendere. Quoniam ergo de fidei articulo non autem demonstratione aliqua physica nobis agi=[F 4r:]tur, b c

98 99

Korrigiert aus „appellationem“. Korrigiert aus „ex“. Vgl. I Tim 6,3f und unsere Ausgabe Nr 1: Gonesius, De Deo et Filio eius (um 1560), 27,23–38. Vgl. exemplarisch unsere Ausgabe Nr 1: Gonesius, De Deo et Filio eius (um 1560), 55,25–29.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

25

30

35

Nr. 9: Pac, Orthodoxa fidei confessio (1566)

5

10

15

20

25

30

35

373

satis sit credere, quod sensu capere non licet, et trinitatem quidem in personarum agnoscamus distinctione, unitatem uero propter naturae ac substantiae identitatem profiteamur, propterea quod tres unum sunt natura, non persona. Nam sicut unum esse refertur ad essentiam et uoluntatem, ita tres esse ad personas respicit, quae tamen separabiles non possunt aestimari, cum nulla ante aliam, nulla post aliam, nulla sine alia uel extitisse uel quidpiam aliquando fuisse operata demonstrari queat. Et hanc eorum fuisse mentem, qui primum essentiae uocabulo usi sunt, satis apparet ex Hilario, qui Nicenam synodum tres unius substantiae confessam testatur, non quod unam aliquam anteriorem substantiam Pater et Filius in suam substantiam partiendo diuiserint, sed quod una sit et indiuisibilis trium secundum naturam essentia.100 Hac igitur simplici fide ac confessione nostra, quae firmissimis et immotis sacrarum literarum fundamentis insistit ac certissimis antiquissimorum patrum testimonijs nititur, nos ab omnibus, tam ethnicis quam [F 4v:] haereticis, qui ullo unquam tempore saltem extiterunt, aperte seiungimus. Nam licet unum uerum Deum ex aequo ueneremur ac profitemur omnes, tamen ethnici illum ipsum negant esse uerum Deum, qui Pater sit Domini nostri Iesu Christi et Spiritum Sanctum ecclesiae Christi dederit. Haeretici autem, tametsi Deum, qui Pater sit plerique agnoscant, de coaeterno tamen et consubstantiali Filio illius ac Spiritu Sancto alij alia commenti sunt, quae cum fide nostra et religione christiana ex diametro pugnant, ut horrenda opinionum monstrosarum portenta ostendunt. Cum enim plerique apostolorum, quod nomen Domini nostri Iesu Christi constanter profiterentur, uarijs martirijs affecti essent et Romani episcopi, qui eam tunc sedem occupauerant, magis solliciti essent de inuehendis in ecclesiam superstitionibus, quam uera religione tuenda et haeresibus tollendis, Menander quidam, Simonis Magi discipulus, Christum uerum Deum fuisse negauit et, diabolicis instructus artibus, se dixit esse serua=[G 1r:]torem ex inuisibilibus seculis ad salutem hominum coelitus demissum, promisitque immortalitatem in hac etiam uita ijs, qui cum baptismate magicas a se artes accepissent, vt Ireneus atque Iustinus prolixius recensent.101 Sequuta hunc Ebionitarum secta est, quae a paupertate sibi nomen indidit, et quidem alij horum Christum simplicem et purum hominem, ex uiro et muliere natum fuisse docuerunt nec saluari homines sola in Christum fide, sed necessariam esse legis Mosaicae obseruantiam, alij uero e Spiritu Sancto et Maria uirgine natum esse Christum concesserunt, uerumtamen interim diuinam illius ante omnia secula ex Deo patre genesin similiter denegarunt,

100

Vgl. Hilarius von Poitiers, De synodis 68, in: PL 10, 525 C– 526 A. Vgl. Irenaeus, Adversus haereses I, 23, 5, in: PG 7, 673 A/B (= SC 264, 320,93–104); Justin, Apologia 26, in: PG 6, 368 B (= Goodspeed, Die ältesten Apologeten, 43). Diese Berichte von dem Gnostiker Menander, der um die Wende vom 1. zum 2. Jahrhundert in Antiochien lehrte, müssen jedoch mit Vorsicht behandelt werden, da sie der Konstruktion eines Stammbaums der Häretiker entstammen. Vgl. Jens Holzhausen, Art. Menander, in: RGG4 5 (2002), 1029f.

101

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

Trinitas et vnitas quo modo intelligenda sit.

Hilarius essentiae uocabulo utitur. In lib. de Synod.

Haeretici.

Menander haereticus.

Ebionitae.

374

Cerinthus.

Tragicus Cerinthi interitus.

D. Ioannes apostolus diuinitatem Christi asserit. Ioan. 1.

Prouer. 8.

Iesaiae 48.

Nr. 9: Pac, Orthodoxa fidei confessio (1566)

quae tamen haeresis Antiochiae postea omnium episcoporum suffragijs damnata est.102 Huc accessit et Cerinthus,103 qui, reuelationes nescio quas et arcana cum angelis colloquia ementitus, regnum Christi post resurrectionem terrenum esse futurum docuit et Hierosolymis carnem nostram denuo con=[G 1v:]cupiscentijs ac uoluptatibus seruituram, ut Dionysius episcopus Alexandriae de illo scriptum reliquit.104 Inter alias autem falsas opiniones, quas asseruit, apud Irenaeum et haec ipsius recensetur blasphemia, quod Christum uere Deum negauerit.105 Et memorabilis de horrendo illius interitu narratio additur, tamquam e traditione Polycarpi accepta, quod uidelicet D. Iohannes apostolus, cum balneum aliquando intrasset ac forte Cerinthum illic in consortio suorum contra diuinam in Christo naturam acerrime disputantem inuenisset, exiliens subito, amicos, qui assederant, monuerit, ut, quantum possent, una secum fugerent, ne et balneum, in quo esset Cerinthus, ueritatis hostis improuiso corruat et ipsos simul cum Cerintho extinguat.106 Nam et, uix proripientibus se illis, domus repente collapsa est et terribili diuinae ultionis exemplo huius impietatis socios ad unum omnes collisit. Contra huius ergo Cerinthi, Ebionitarum et reliquorum haereticorum impia et blasphema de Filio Dei dogmata euan=[G 2r:]gelium suum D. Iohannes conscripsit, quo, sicut reliqui humanam Christi e Maria uirgine natiuitatem prolixe narrauerunt, diuinam ipse illius genesin luculenter descripsit ac non hominem saltem, sed uerum etiam natura Deum demonstrauit.107 Nam dum ait: „In principio erat Verbum“,108 non illud tempus designat, quod conditi mundi initium constituit Moises, sed longe altius Filij Dei repetit originem. Expresse enim alibi de Sapientia seu Filio Dei dicitur: „Dominus possedit me initio uiarum suarum, antequam quicquam faceret a principio. Ab aeterno ordinata sum et ex antiquis, antequam terra fieret. Nondum erant abyssi, et ego iam concepta eram. Quando praeparabat caelos, aderam. Quando appendebat fundamenta terrae, cum eo eram cuncta disponens.“109 Et apud prophetam omni tempore se anteriorem Filius testatur, dum ait: „Ex tempore, antequam 102

Bei seiner Beschreibung der Ebioniten orientiert sich Pac an Eusebius, Historia ecclesiastica III, 27, in: PG 20, 273 A–C (= GCS Neue Folge 6,1 254,24 –256,22). Vgl. zu den Ebioniten auch unsere Ausgabe Nr. 4: Alesius, Assertio (1564), 146, Anm. 23. 103 Vgl. zu Kerinth unsere Ausgabe Nr. 4: Alesius, Assertio (1564), 146, Anm. 22. 104 Pac rekurriert auf den Bericht des Dionysios von Alexandrien, den Eusebius von Caesarea in seiner Kirchengeschichte überliefert hat. Vgl. Eusebius, Historia ecclesiastica III, 28, in: PG 20, 276 A/B (= GCS Neue Folge 6,1, 258,6 –17). 105 Vgl. Irenaeus, Adversus haereses I, 26, 1, in: PG 7, 686 A/B (= SC 264, 344,5 – 8). 106 Vgl. Irenaeus, Adversus haereses III, 3, 4, in: PG 7, 853 A (= SC 211, 40,83– 42,87) und Eusebius, Historia ecclesiastica III, 28, in: PG 20, 276 B (= GCS Neue Folge 6,1, 258,18 –260,6). 107 Damit folgt Pac – wie die meisten seiner Zeitgenossen – der von Irenaeus geprägten Sicht, dass Johannes insbesondere den Prolog seines Evangeliums gegen Kerinth und seinesgleichen gerichtet habe. Vgl. Irenaeus, Adversus haereses III, 11, 1, in: PG 7, 879 C– 880 C (= SC 211, 138,1–142,30). 108 Joh 1,1. 109 Prov 8,22–24.27.29f.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

25

30

Nr. 9: Pac, Orthodoxa fidei confessio (1566)

5

10

15

20

25

30

35

375

fieret, eram.“110 Quin etiam alio loco ita de se loquitur Sapientia: „Ego ex ore altissimi prodij, primogenita ante omnem creaturam. Ego feci in coelis, [G 2v:] ut oriretur lumen indeficiens, et sicut nebula texi omnem terram. Ego in altissimis habitaui, et thronus meus in columna nubis. Ab initio et ante secula genita sum, et usque ad futurum seculum non desinam.“111 Quapropter et Ioannes ȜંȖȠȞ appellat Filium, quod Verbum seu Rationem significat, ut cum impossibile sit Deum aliquando sine Ratione fuisse, de ipsa quoque Filij aeternitate nullus esset dubitationi locus. Tametsi enim Pater ordine prior sit quam sua Sapientia, gloria tamen et maiestate sua spoliant illum, qui uel unicum temporis momentum imaginantur, quo Sapientiam suam Deus praecesserit. Deinde addit: „Et Verbum erat apud Deum“,112 ut, quamuis eadem gignentis et geniti esset aeternitas, alius tamen ab ipso Patre Filius dignosceretur, non quidem natura diuersa, sed distincta hypostasi ac persona. Subiungit enim mox: „Et Verbum erat Deus“,113 eiusdem scilicet cum Patre essentiae ac naturae, ne, separato a diuinitate Patris Filio alienum nobis Deum pro eo, qui solus uerus est Deus, fabricemus. Ac sicut aequalem Patri natura et origine [G 3r:] Filium ostendit, ita potentia et maiestate parem demonstrat, dum omnia per ipsum facta esse et sine ipso factum esse nihil, quod factum sit,114 testatur et perpetuam ipsi cum Patre operationem tribuit. Sed copiosius haec explicanda erunt, cum de alijs haereticis agetur, quorum eo plures in posteriora tempora coinciderunt, quo pauciores sublatis apostolis fidi ecclesiae Christi doctores ueraeque sententiae assertores extiterunt. Nam paulo post Menandri pestifera haeresis per Saturninum, quendam Antiochenum, et Basilidem, natione Alexandrinum, renouata fuit, quorum alter per Syrium, alter uero per Aegyptum, Irenaeo teste, uirulenta sua exosaque Deo dogmata et mera portentosarum fabularum commenta in infinitum sparsit. Et Saturninus quidem eadem fere cum Menandro nugatus est, Basilides autem Christum quoque non in substantia carnis, sed phantasmate quodam uisum et Simonem quendam eius loco crucifixum esse impie asseruit.115 Deinde Romae etiam nullus haeresium nume=[G 3v:]rus fuit nec finis, sed aliae post alias subinde introductae sunt, quarum aliquot paucis hic perstringere libet, ut, cum uarias illas et multiformes haereticorum praestigias quantumuis omni genere fuci ascititiorumque colorum affatim pingerentur, tam repente uiderimus euanuisse synceram orthodoxae solius uerae ecclesiae doctrina amplectamur et retineamus, cuius integritas, constantia et grauitas, quanto maioribus obuoluta et quasi sepulta est tenebris, tanto clariori luce

110

Jes 48,16. Sir 24,5 –7.14 (Vg). 112 Joh 1,1. 113 Joh 1,1. 114 Vgl. Joh 1,3. 115 Vgl. Irenaeus, Adversus haereses I, 24, 1 und 4, in: PG 7, 673 B– 674 A und 677 A (= SC 264, 320,1–7 und 328,69–71). 111

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

Eccles. 24.

Pater prior est ordine, non tempore.

Saturninus et Basilides haeretici.

376

Valentinus. Cerdon. Marcion.

Lib. 6. de Trinit.

I. Corint. XI.

Refutatio Marcionitarum.

Nr. 9: Pac, Orthodoxa fidei confessio (1566)

perpetuo enituit sumptoque natiui splendoris augmento per uniuersum terrarum orbem refulsit. Romae autem, ut dixi, errorum semina a Simone Mago iacta, tanquam foecundissimo in agro, ut alias semper ita tum maxime pullularunt, cum Valentinus quidam, ut Iraeneus scribit, infinitam profundissimarum haeresium materiam astutissime comminisceretur easque Cerdon, nunc priuatim profitens, nunc publice retractans, nihilo minori astutia quam audatia sensim animis hominum insereret, donec sequutus Marcion impium dogma eorum [G 4r:] adaugeret et manifestas uulgo in Deum blasphemias spargeret. Nam quem Moises et prophetae celebrassent Deum, hunc Domini nostri Iesu Christi Patrem non esse contendit, propterea quod sacris literis notus ille, hic uero sit incognitus, ille iustus, hic bonus appelletur.116 Mutauit ergo et baptismi a Christo instituti formam et in nomen incogniti Patris omnium, in ueritatem, matrem omnium, in eum, qui descendit in Iesum ad aquam ductos baptisauit.117 Hinc et Basilidis approbauit haeresin, Christumque a Patre missum spirituale uel coeleste corpus secum attulisse nihilque assumpsisse de Maria virgine, sed per illam ueluti rimam aut fistulam, sine ulla carnis assumptione transijsse dixit.118 Tandem uero et Vetus reiecit Testamentum, et duos sibi statuit deos, a quibus tam bona quam mala prouenirent omnia, (ut Hilarius memoriae prodidit) et sic, dato in conueniente uno, absurda infinita sequuta sunt.119 Oportet autem, ut D. Paulus ait in ecclesia haereses esse, ut, qui probati sunt, manifesti fiant,120 et propterea illis etiam [G 4v:] temporibus tantae in ecclesia Dei dissensiones animorumque in uarias sectas extiterunt distractiones, ut uera et indelibata electorum Dei fides magis magisque elucesceret et tanto maiori nominis diuini cum gloria et amplitudine simplex coniuncta esset ueritatis professio, insulsum profecto ac insipidum Marcionitarum commentum leuius est ac futilius, quam ut responsum mereatur. Nam sacrarum literarum, quae apud nos inter immotas perpetuae certitudinis normas et țȡȚIJ੾ȡȚĮ, principem locum obtinent, non postremam partem suis diffisi rationibus abijciunt prorsus et ante congressum, quo feriri debent extorquere nobis uolunt gladium, ipsa nimirum fidei nostrae principia negantes. Ideoque cum illis iuxta regulam uulgo tritam nec disputandum nobis nec anxie respondendum est,

116

Vgl. Irenaeus, Adversus haereses I, 27, 1f, in: PG 7, 687 B– 688 A (= SC 264, 348,1–350,13). Vgl. Eusebius, Historia ecclesiastica IV, 11, in: PG 20, 329 B (= GCS Neue Folge 6,1, 322,22–24). 118 Die von Pac an dieser Stelle Basilides und Markion zugeschriebene Leugnung der Fleischwerdung Christi wird in den geläufigen Häresiologien der Alten Kirche mit den gleichen Worten als Standpunkt Valentins bzw. der Valentinianer wiedergegeben. Vgl. exemplarisch Augustinus, De haeresibus XI, in: PL 42, 28 (= CChr.SL 46, 295,12–15; Oehler, Corpus haereseologicum I, 199). 119 Die von Pac beschriebenen Sachverhalte kommen in Hilarius, De Trinitate VI, nicht vor. 120 Vgl. I Kor 11,19. 117

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

25

30

Nr. 9: Pac, Orthodoxa fidei confessio (1566)

5

10

15

20

25

30

35

377

qui scimus et certum habemus, quod quicquid non ex Deo, sed diuinis literis contrarium est, peccatum est. Basilidis uero figmentum tam firmis scilicet insistit fundamentis, ut sicut pleraeque id [H 1r:] genus aniles fabulae unico saltem uerbo subuerti ac reuelli possit. Diserta enim ad Mariam angeli uerba: „Ecce, concipies in utero et paries Filium“,121 satis superque ostendunt, illam non spectrum aliquod aut phantasma nec aethereum alioqui corpus peperisse, sed quem ante uirgineo utero conceperat foetum, corpore uere humano praeditum. Simonem uero, nescio quem, pro Christo passum et crucifixum esse unanimi prophetarum apostolorumque consensui ac testimonijs ex diametro repugnat et eam ob caussam nihilo secius habendum est quam caetera impudentissima diaboli peritissimorumque ipsius organorum mendatia, quibus fidei nostrae sacrosanctae imponere et saluti animae insidiari satagit. Successu uero temporis audatiae insignis ac impudentiae impostor Montanus emersit, qui, cum ex immodica primatus cupiditate mente quodammodo captus esset ac insolita quaedam sub prophetiae specie uulgo protulisset, loco se paracleti et prophetici charismatis haberi cupiebat duasque meretriculas [H 1v:] Priscillam et Maximillam, quae ipsae quoque per artes diabolicas adulterino spiritu effascinatae erant, ut prophetissas coli ambiebat. Et quamuis sui haberent delirij approbatores, tamen non diuturna illis haec fuit iactantia et improbitas, cum ipse spiritus superbiae Montanus, quod blasphemiam in Spiritum Sanctum admiserat, et praeclara uates Maximilla, exemplo Iudae proditoris,122 laqueo sibi sceleratam abripuerint uitam, ac discipulus eorum Theodotus, dum erroris spiritu se in coelum assumi autumat, in auras iactatus, pessimo interitus genere dignas arrogantia sua exoluerit poenas.123 Nihil autem aliud miseros id genus homines in tantos furores concitauit quam animus lasciuiens ac remissus, qui, dum nimium sibi tribuens et sacras interim literas susque deque ferens, optime se credere arbitratur, res praeclara et eximia fides coecis improbae mentis cupiditatibus seruire cogitur. Quo fit, ut homines tumidi et inflati, ac interim tamen parum cauti et circumspecti ex [H 2r:] pseudoprophetia in extasin rapiantur, cui, dum licentia famulatur et impunitas, haeresis, quae ab imprudenti orditur inscitia, tandem in perpetuam corporis et animae desinit perniciem. Non potest enim fieri, quin uariae omnibus perturbationes accidant, qui ultra uires et naturam suam magni aliquid in rebus arduis ac praecipue sacrosacta Dei maiestate, quae inuestigabilis, inscrutabilis et incircumscripta creditur, moliri non uerentur. Hinc scilicet, non ita multo post Nouatus quoque haereticus nouam in populum sectam introduxit et, quemadmodum Dionysius in quadam epistola 121

Lk 1,31. Vgl. Mt 27,5. 123 Vgl. zu diesem Absatz Eusebius, Historia ecclesiastica V, 14 und 16, in: PG 20, 461 C– 464 A und 465 B– 469 B, bes. 468 B; 469 A/B (= GCS Neue Folge 6,1, 458,16 –22 und 458,28–466,9 bes. 464,1– 6; 464,26–466,9). 122

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

Refutatio Basilidis. Lucae 1.

Montanus haereticus.

Exempla punitae blasphemiae.

Caussae phanaticarum opinionum.

Nouatus haereticus.

378 Samosatenus.

Manichaei.

Nr. 9: Pac, Orthodoxa fidei confessio (1566)

scribit, prophanissimam de Deo doctrinam inuexit ac benignissimo Domino nostro Iesu Christo immisericordiae calumniam struxit.124 Et Paulus Samosatenus,125 Episcopus Antiochiae, Filium Dei e coelis descedisse negauit et nudum hominem Christum fuisse docuit, e Maria in terris ortum, eundemque contendit non esse naturaliter uerbum Dei, sed gratia et beneuolentia Dei, nec minus in [H 2v:] alijs prophetis atque adeo seipso inesse uerbum Dei, quam in Christo fuerit. Constituit enim duo diuersa in Filio Dei, ita ut aliud esset Christus, aliud uerbum Dei in Christo, et per summam impietatem asseruit Filium Dei, editum uirginis partu, non esse sempiternam substantiam, sed personam Christum communis modi et naturae hominem fuisse. Quod illius dogma in frequenti episcoporum consessu Antiochiae damnatum est,126 quorum et nos sententiae reuerenter acquiescimus. Sed postulat ordo, ut Manichaeorum etiam haeresin, perniciosissimam omnium pestem, hoc loco recenseam, qui ducem nacti Manem quendam, supersticiosum hominem (qui personam Christi in se repraesentare uoluit et, hac insania inflatus, ad sua mendacia dogmata duodecim exemplo Christi uocauit apostolos), longe lateque uirus suum protulerunt. Duos sibi statuerunt deos, quorum alter caussa boni, alter uero mali in natura esset. Christum ipsum neque ex foemina natum, neque uera carne praeditum, nec quicquam passum, nec re uera [H 3r:] mortuum fuisse docuerunt, sed corpore ad humanam formam descripto et ad usus accomodato eorum, quae in terris facere ac perpeti uideretur, simulate omnia egisse contenderunt.127 Quamuis autem hi et complures alij, quorum et meminisse piget, statim post apostolorum tempora uarias in ecclesia turbas excitarunt, tamen nihil in rebus humanis pestilentius fuit uirulentissimo Sabelij128 dogmate et Arij,129 qui, ambitione

124

Vgl. Eusebius, Historia ecclesiastica VII, 8, in: PG 20, 652 B (= GCS Neue Folge 6,1, 646,5– 9). Eusebius zitiert den Brief des Dionysios von Alexandrien, in dem sich dieser von Novatian und seiner Lehre polemisch abgrenzt. Novatian, der theologisch führende Kopf der römischen Gemeinde im 3. Jahrhundert und Gegenspieler von Cornelius von Rom, vertrat bei der Frage der Wiederaufnahme der abgefallenen Gemeindeglieder die Auffassung, dass die Vergebung nicht der Kirche, sondern allein Gott zustehe. Novatian wurde von Novatus von Karthago unterstützt. Dass Pac an Novatus von Karthago denkt, ist allerdings unwahrscheinlich. Er richtet sich vielmehr nach dem Bericht des Eusebius, der das fragliche Kapitel mit der Überschrift „Von der Häresie des Novatus“ versehen hat. Vgl. Martin Wallraff, Art. Novatian/Novatianer, in: RGG4 6 (2003), 418; Eckhard Reichert, Art. Novatus von Karthago, in: RGG4 6 (2003), 419. 125 Vgl. zu Paul von Samosata unsere Ausgabe Nr. 4: Alesius, Assertio (1564), 162, Anm. 118. 126 Vgl. unsere Ausgabe Nr. 4: Alesius, Assertio (1564), 162, Anm. 118. 127 Bei der Beschreibung der Lehre Manis und der Manichäer stützt sich Pac auf Augustinus, De haeresibus XLVI, in: PL 42, 34 und 37f (= CChr.SL 46, 312,8 –313,14 und 317,151–318,170; Oehler, Corpus haereseologicum I, 206 und 210). Mani, der Begründer des Manichäismus im 3. Jahrhundert, wurde von seinen Anhängern als neuer Jesus gesehen. Das Amt der zwölf Apostel bzw. Lehrer war eines der strukturellen Merkmale der manichäischen Kirche, die in lehrmäßiger Hinsicht einen strikten Dualismus vetrat. Vgl. Johannes van Oort, Art. Mani, in: RGG4 5 (2002), 731f; Johannes van Oort, Art. Manichäismus, in: RGG4 5 (2002), bes. 735f. 128 Vgl. zu Sabellius unsere Ausgabe Nr. 1: Gonesius, De Deo et Filio eius (um 1560), 29, Anm. 7. 129 Vgl. zu Arius unsere Ausgabe Nr. 1: Gonesius, De Deo et Filio eius (um 1560), 28, Anm. 5.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

25

Nr. 9: Pac, Orthodoxa fidei confessio (1566)

5

10

15

20

25

30

379

tumidi et seditionum iam ante cupidi, unice hoc affectarunt, ut cum tueri uerbo Dei prauam doctrinam nequirent, tumultu eam publico per uniuersum orbem latissime propagarent. Docuit autem Sabellius unam esse tantum diuinam personam, natura subsistentem, quae tria haberet nomina Patris, Filij et Spiritus Sancti. Ideoque in Christo, Dei Filio, Patrem quoque simul passum esse contendit, eo quod una illis ac indiuisa persona naturaliter subsistens fuisset. Vere igitur de illo Dionysius episcopus scriptum reliquit, quod illius dogma [H 3v:] multam de omnipotente Deo et Patre Domini nostri Iesu Christi blasphemiam et multam simul de unigenito Dei Filio, primogenito omnis creaturae et uerbo incarnato, incredulitatem et affectatam Spiritus Sancti ignorantiam habeat.130 Nam unum Deum ita fatebatur, ut nullam uere subiectam proprietatem personis esse, sed nomina saltem mutari diceret, prout usus nunc de Patre, nunc de filio, nunc de Spiritu Sancto disseri postulasset. Arius uero, tametsi personas distingueret, tamen, cum extra sacras literas altius euagaretur et plus homine decreuisset sapere, Patrem, Filium et Spiritum Sanctum non esse unius naturae ac originis docuit, sed Filium Dei a Patre, Spiritum uero Sanctum a Filio creatum esse contendit. Ideoque Filium Patri coaeternum negauit, quia nimirum sit genitus et ita initium essentiae suae de Patre non quidem simpliciter ut aliae creaturae, sed ex non existentibus, ut ipse loquitur, acceperit. Vnde et minorem Patre Filium et Filio Spiritum [H 4r:] Sanctum fecit, ut alter alterius uoluntatem quodammodo famularetur. Cuius blasphemas de Deo uoces non modo olim Macedoniani, Donatistae131 et id genus alia in felicis memoriae portenta mordicus retinuerunt, uerum etiam afflictissimo seculo nostro quidam male conciliati homines iterum disseminarunt. Ne uiderentur enim cum ethnicis plures asserere deos, symbolo se Niceno et Constantinopolitano ita doceri affirmant, ut solum Patrem uerum Deum esse fateantur, cum et scriptura dicat: „Audi Israhel, Iehouah Deus noster Deus unus est“,132 audaci pietate dolosam satanae persuasionem sequuti, qui iam olim nouit defendendo ueritatem, nihilominus eandem conuellere, et unicum ideo uindicat Deum, ut maiorem de unico faciat haeresin. Cum itaque non solum ipsi pestilens Arij dogma susceperint ac defendant, uerumetiam orthodoxas ecclesias, quae hunc eorum furorem detestantur, de

130

Vgl. Eusebius, Historia ecclesiastica VII, 6, in: PG 20, 645 B–648 A (= GCS Neue Folge 6,2 642,1–11). 131 Vgl. zu dieser Charakterisierung der Lehre der Makedonianer und Donatisten: Augustinus, De haeresibus LII und LXIX, in: PL 42, 39 und 43 (= CChr.SL 46, 322,1–323,9 und 332,22–26; Oehler, Corpus haereseologicum I, 212 und 216). 132 Dtn 6,4. Vgl. zu dieser tritheistischen Argumentation exemplarisch unsere Ausgabe Nr. 3: Gentile, Confessio. Adnotationes. Protheses (um 1561), 109,12–26 und 110,17f.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

Sabellius.

Arius.

Defendendo conuellit diabolus ueritatem.

380

Act. 14.

Concilium Nicoenum.

Nr. 9: Pac, Orthodoxa fidei confessio (1566)

Sabellianismo interim traducant,133 ineuitabilis requirit necessitas, ut ex [H 4v:] perpetuo uetustatis consensu breuiter ostendamus, quantopere se his doctrinae corruptelis olim sancti patres opposuerint et quam dilucide illas refutarint, ac simul etiam demonstremus, quae de uno solo Deo et tribus tamen personis orthodoxorum fuerit sententia quantumque non a Sabellij modo erroribus, sed Arij etiam blasphemijs et omnibus haereticorum praestigijs simplex illa, quam profitemur, ueritatis oratio distet. Ne tamen in recensendis singulorum patrum sententijs – quod et longum esset et taedio lectorem afficeret – diutius moremur, operae pretium uidetur, ut piorum aliquot conciliorum unanimem de hoc articulo consensum et decreta uniuersalia breuiter in medium proponamus, eaque ordine paucis specialibus et illustrioribus saltem puriorum aliquot in ecclesia doctorum suffragijs ac testimonijs e sacro scripturarum fonte petitis declaremus ac confirmemus. Neque uero hic eiusmodi concilia intelligimus, qualia Romani Pontifices omnibus [I 1r:] aetatibus plurima celebrarunt, non ut impias haereticorum euerterent opiniones, uerum ut prodigiosa ipsi dogmata conderent monstrososque suos canones crudelitate plusquam tyrannica constabilirent, lata plerunque sententia, priusquam synodus cognitionem caussae auspicaretur, sed illa nos concilia profitemur sequi et amplecti, quae primo apostolorum conuentui quam proxime accedant et conformia sint, de quibus cum uere dici possit: „Sic uisum esse Spiritui Sancto“,134 nec consuetudine ulla nec temporis praescriptione aut quibuscunque tandem id genus subterfugijs decreta huiusmodi eludi possunt. Talis nimirum fuit prima post apostolorum tempora trecentesimo fere anno uniuersalis et celebratissima synodus, quam pientissimus imperator Constantinus, licet grauissimis distineretur bellis, motus tamen assiduis contentionibus et tumultibus, qui per Arium illiusque factionem in ecclesia Dei excitabantur, in episcopali urbe Nicoea indixit et circiter trecentos conuocauit episcopos, [I 1v:] ut et compescerent seditiones et pacem atque tranquillitatem ecclesiae restituerent. Maximas enim sumpserat uires impium Arij dogma, qui contendit Christum non esse natura Deum, sed a Deo creatum et factum conatusque est abscindere ac separare ab illa aeterna et ineffabili Patris substantia et natura Filium Dei, quem eo quidem nomine appellari posse dixit non proprietate naturae, sed largitate gratiae, in quantum scilicet creatura potest conferri suo creatori. Insignem hanc blasphemiam Eustachius Antiochiae episcopus cum reliquis collegis suis, quorum alij sermone sapientiae, alij uitae soliditate claruerunt, ad sedulam imperatoris cohortationem, sacrarum scripturarum authoritate 133

Dies ist der Vorwurf, den vor allem Petrus Gonesius gegen Johannes Calvin erhoben hatte. Vgl. auch unsere Ausgabe Nr. 1: Gonesius, De Deo et Filio eius (um 1560), 29,22–30,21; Nr. 6: Volanus, Epistola ad Nicolaum Pacium (1565), 232,13–16. 134 Act 15,28.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

25

30

35

Nr. 9: Pac, Orthodoxa fidei confessio (1566)

5

10

15

20

25

30

35

381

perspicue ac diserte refutauit. Nam patres illi sancti in Spiritu Sancto congregati Filium Dei non factum, sed genitum docuerunt,135 eo quod factum esse commune sit reliquis omnibus, quae per Filium facta sunt. Genitum autem esse proprium sit solius Filij, qui nihil simile cum caeteris creaturis habet, sed longe ex=[I 2r:]cellentioris substantiae est, ex aeterno uidelicet Patre, ut diuina testantur eloquia, eo modo ante secula genitus,136 qui nulli conditae naturae uel sermone sit uel ratione compraehensibilis. Consubstantialem uero et homousion aeterno Patri Filium dixerunt137 non corporali quodam modo aut qui sit mortalibus animantibus conformis, ita ut uel secundum diuisionem substantiae Filius sit pars aliqua essentiae paternae uel secundum decisionem aut alterationem a substantia et potentia Patris Filius deducatur, cum ingenita Patris natura sit ab his omnibus maxime aliena, sed ut simpliciter intelligatur Filium Dei nihil similitudinis cum ullis habere creaturis, uerum soli Patri, qui ipsum non ex alia quam sua essentia et natura genuit, modis omnibus adaequari et per omnia parem esse. Noluerunt itaque simpliciter dicere Filium esse similem Patrid seu ੒μȠȠ઄ıȚȠȞ, ne quadam gratiae paternae indulgentia aequalis tantum Deo putaretur, sed Deus uerus crederetur, propterea quod Deo uero consubstantialis sit et ੒μȠȠ઄ıȚȠȢ, id, quod proprium [I 2v:] germani et genuini Filij est ex uero et naturali Patre. Nec tamen idcirco Spiritum Sanctum a Patre Filioque separarunt, sed una potius et ipsum glorificarunt,138 eo quod una sit in tribus hisce diuinitas inseparabilis et indiuisa. Atque ut illustre huius ipsorum omnium in hoc articulo consensus extaret testimonium, insignem suae fidei ediderunt confessionem, una eademque tot excellentium uirorum uoluntate susceptum et subscriptum, quae satis ostendit non temere illos noua dogmata confingere, sed potius ab apostolis traditam et ad se propagatam singulari quodam Dei beneficio doctrinam reuerenter amplecti et sequi uoluisse. Cum eo enim symbolo, quod „Apostolicum“ uocant et ab apostolis, priusquam dispergerentur, communi consilio scriptum fuisse perhibent,139 ut uniformis in uniuerso terrarum orbe fidei professio esset, Nicaena haec decreta in tantum conueniunt, ut breuis potius eiusdem explicatio quam noua confessio uideri possint. Sic autem habent: „Credimus in unum Deum omnipotentem, uisibilium omnium et inuisibi=[I 3r:]lium factorem. Et in unum dominum nostrum Iesum Christum, Filium Dei, de Patre natum, unigenitum, hoc est ex substantia Patris, Deum ex Deo, lumen ex lumine, Deum uerum ex Deo uero, genitum non factum, ੒μȠȠ઄ıȚȠȞ Patri“, id d

Korrigiert aus „Patris“.

135

Vgl. Nicaeno-Konstantinopolitanum, in: BSLK 26,10. Vgl. Nicaeno-Konstantinopolitanum, in: BSLK 26,7f. 137 Vgl. Nicaeno-Konstantinopolitanum, in: BSLK 26,10f. 138 Vgl. Nicaeno-Konstantinopolitanum, in: BSLK 27,1–4. 139 Vgl. zu dieser Einschätzung des Apostolicums unsere Ausgabe Nr. 4: Alesius, Assertio (1564), 141, Anm. 3. 136

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

Factum esse commune est creaturis. Genitum esse proprium solius Filij.

Quomodo Filius Patri sit consubstantialis.

Filius Patri non similis, sed consubstantialis.

Symbolum Nicenum.

382

Arianorum librorum lectio prohibita a Constantino.

Arij interitus.

Nr. 9: Pac, Orthodoxa fidei confessio (1566)

est eiusdem cum Patre substantiae, „per quem omnia facta sunt, quae in caelo sunt et quae in terra, qui propter nos homines et propter nostram salutem descendit de coelis et incarnatus est, homo factus est, passus est, et tertia die resurrexit, et ascendit in coelos, inde uenturus iudicare uiuos et mortuos. Et in Spiritum Sanctum etc. Eos autem, qui dicunt, fuit aliquando tempus cum non esset aut non erat priusquam fieret, quia ex non existentibus factus est uel ex altera esse substantia aut essentia, uel creaturam, uel mutabilem Filium Dei dicunt, anathemati subijcit catholica et apostolica ecclesia.“140 Quapropter satis admirari non possum uel horrendam eorum amentiam uel exquisitam certe malitiam, qui cum Arium a maiori totius orbis episcoporum parte condemnatum et a christianissimo imperatore [I 3v:] proscriptum et relegatum sciant, adeo quidem, ut et capitis denunciata poena per uniuersum imperium lectione librorum eius publice interdictum sit,141 nihil tamen ueriti saluberrima haec decreta, non modo impietatem Arij reuehere ac speciosis uerborum lenocinijs uenditare audent, uerum etiam longe tetrioribus corruptelis et abominandis blasphemijs adaugent. Nam si prophanas impiorum mentes horrenda illa non mouent anathemata et tremenda laesae conscientiae fulmina, tragicus tamen interitus ipsius authoris uirulentissimae huius pestis animos profecto omnium percellere debebat, qui, cum suis contentionibus non modo praebuisset occasionem ethnicis ne uerbum Dei amplecterentur, uerum etiam cum alios, tum ipsum Iulianum imperatorem ita offendisset, ut ab ea, quam susceperant christiana religione ad ethnicam rursus idolatriam desciscerent,142 cum et fenestram patentissimam ei, quae consequuta est, Mahometicae impietati aperuisset,143 iustissimo Dei iudicio [I 4r:] dignas perfidiae suae poenas dedit. Cum enim certa disputationi statuta esset dies, qua uel probato dogmate suo Arius restitueretur uel damnato in exilium mitteretur, Alexander Constantinopolitanae sedis episcopus, orationi ac ieiunio deditus, ecclesiae caussam domino commendabat, cumque omnium animi in tanta re suspensi essent, Arius dum in ecclesiam pergit, maxima episcoporum et populi frequentia stipatus, subito alui dolore corripitur et, humanae caussa necessitatis ad locum publicum deflectens, ibi-

140

An dieser Stelle wird in der lateinischen Übersetzung der griechische Text des Nicaenums wiedergegeben, wie er – bis auf die vermutlich von Pac hinzugefügte zweite Ergänzung „id est eiusdem cum Patre substantiae“ – in der Kirchengschichte des Socrates zu finden ist. Vgl. Socrates, Historia ecclesiastica I, 9, in: PG 67, 72 C–73 B (= GCS Neue Folge 1, 25,11–23). 141 Vgl. Socrates, Historia ecclesiastica I, 9, in: PG 67, 88 C– 89 A (= GCS Neue Folge 1, 34,3 – 10). 142 Pac spielt damit wohl auf die Tatsache an, dass Julian Apostata in seiner Kindheit von Eusebius von Nikomedien, einem Anführer der arianischen Partei und ab 338 Bischof von Konstantinopel, unterwiesen wurde. Vgl. Rosen, Julian, 70f. 143 Vgl. zu der in reformatorischen Kreisen verbreiteten Auffassung, dass Arius ein Wegbereiter des Islam gewesen sei: Melanchthon, De capta Constantinopoli, in: CR 12, 160: „(...) Arii blasphemia semen fuit Mahometicae impietatis.“

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

25

30

Nr. 9: Pac, Orthodoxa fidei confessio (1566)

5

10

15

20

25

30

383

dem Deo uindice intestina et uiscera omnia per secessum effundet foedaque morte perit.144 Neque tamen extincto illo pestifera, quam disseminauerat, haeresis ilico e mentibus hominum sublata est, sed in plures et nihilo minus perniciosas sectas erupit. Nam Eunomius145 quidam, uir corpore et anima, ut ecclesiastica testatur historia, leprosus et interius exteriusque morbo regio corruptus, denuo Filium de substantia Patris genitum negauit et e non extantibus creatum et factum affirmauit, [I 4v:] ideoque per omnia dissimilem Patri docuit, cum nullo genere similis esse possit creatura suo creatori. Et Macedonius146 Constantinopolitanus episcopus similem quidem per omnia Filium Patri statuit, Spiritum uero Sanctum cum Patre et Filio nihil commune habere uoluit,147 et de uocabulo essentiae, quod cum in scriptura non reperiatur tollendum putarunt, aliae ab alijs quaestiones motae sunt. Quapropter in Alexandrina synodo de Spiritu Sancto plenior habita est disputatio, et tandem ab omnibus, qui conuenerant, decretum, ut eiusdem substantiae ac deitatis, cuius Pater et Filius, etiam Spiritus Sanctus crederetur nec quicquam prorsus ex tribus his aut creatum aut inferius posteriusue diceretur. Et quia Ƞ੝ı઀ĮȞ uel ipsa essentia rei alicuius naturam uel et rationem, qua constat, designet, subsistentia uero siue ਫ਼ʌંıIJĮıȚȢ unuiscuiusque personae hoc ipsum, quod extat et subsistit, ostendat, idcirco eadem haec synodus recte sanxit tres subsistentias, id est tres subsistentes personas, unius substantiae esse confitendas, ne [K 1r:] trium professio in nominibus tantum, sicut putauit Sabellius, sed in rebus ipsis consistat.148 Ac eleganter in hanc sententiam D. Augustinus scripsit „unam essentiam uel substantiam, tres autem personas dicimus, quemadmodum multi Latini ista tractantes et digni authoritate dixerunt, cum alium modum aptiorem non inuenirent, quo enunciarent uerbis, quod sine uerbis intelligebant. Reuera enim cum Pater non sit Filius, et Filius non sit pater, et Spiritus Sanctus ille nec Pater sit nec Filius, tres utique sunt, ideoque pluratiue dictum est: ,Ego et Pater unum sumus.‘149 Cum tamen quaeritur, quid tres? Magna prorsus inopia laborat humanum in hac re eloquium. Dictum est tamen: ,Tres personae‘, non ut illud plene ediceretur, sed ne taceretur.“150 Nam et Gregorio Nazianzeno teste, cum dicimus: „Una Ƞ੝ı઀Į et tres ਫ਼ʌȠıIJ੺ıİȚȢ“, illud quidem de-

144

Vgl. Rufin, Historia ecclesiastica I, 12 und 13, in: PL 21, 485 A/B und 485 C– 486 A (= GCS Neue Folge 6,2, 979,5–10 und 979,15 –21). 145 Vgl. zu Eunomius unsere Ausgabe Nr. 4: Alesius, Assertio (1564), 142, Anm. 6. 146 Vgl. zu Makedonius o. Anm. 10. 147 Vgl. zu diesem Abschnitt: Rufin, Historia ecclesiastica I, 25, in: PL 21, 496 B– 497 A (= GCS Neue Folge 6,2, 989,26–990,5). 148 Vgl. zu diesem Absatz: Rufin, Historia ecclesiastica I, 29, in: PL 21, 499 C–500 A (= GCS Neue Folge 6,2, 992,13– 993,2). 149 Joh 10,30. 150 Das Zitat ist eine nicht ganz wörtliche Wiedergabe von Augustinus, De Trinitate V, 8, 10 und V, 9, 10, in: PL 42, 918 (= CChr.SL 50, 217,50f und 217,1–11).

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

Eunomius haereticus.

Macedonius.

Decretum Alexandrinae synodi de Spiritus Sancti diuinitate.

Declaratio uocis essentiae et personae.

Lib. 5. Cap. 9. de Trinit.

In Lib. de Laud. Athanasij.

384

Synodus Seleuciana contra Acacium.

Memorabilis Sophronij sententia.

Nr. 9: Pac, Orthodoxa fidei confessio (1566)

signat naturam deitatis, hoc autem trium proprietates. Idem consimiliter sentientibus Latinis, sed propter linguae suae angustiam et nominum penuriam non ualentibus ab essentia separare substanti=[K 1v:]am, hoc est ab Ƞ੝ı઀઺ ਫ਼ʌȠıIJ੺ıȚȞ. Quapropter induxerunt tres personas, ne tres essentiae recipiantur.151 Vnde et Dionysius, de Deo loquens, ਦȞ੺įĮ uocat IJȡȚıȣʌંıIJĮIJȠȞ, id est unitatem naturae in triplici personarum proprietate subsistentem.152 Coacta deinde et alia synodus est in Seleucia, Isauriae ciuitate, quo imperatoris Constantij iussu circiter centum et sexaginta episcopi conuenerunt, ut de Acacij dogmate statuerent, qui similem Patri Filium esse dixit, secundum uoluntatem tantum et non secundum essentiam.153 Sed hac illius repudiata opinione, synodus Nicenae confessioni simpliciter acquieuit et praeclaram de illa Sophronius Paphlagoniae episcopus in publico consessu tunc sententiam tulit, dum dixit: „Si singulis diebus propriam exponere sententiam fidei constituit expositionem, amittemus tandem ueritatis certitudinem.“154 Cum autem diuersis partium studijs et altercationibus aliquot praeclari conuentus dissoluerentur et Constantius tacite consentiret, ut Arij dogmata paulatim ecclesijs intruderentur, sumptaque inde caussa, quod episcopi praeter [K 2r:] ipsius uoluntatem e synodo discesserunt, dum bellis occupatus adesse ipse non potuit, expositionem fidei, quae Arimini conscripta erat, ecclesijs per Italiam obtruderet, miserandum in modum rursus turbata est Christi ecclesia, dum in exilium pulsis, qui huic fidei quod Ariana esset, subscribere nollent, haeretici substituuntur.155 Constantinopolim ergo ad imperatorem missi sunt legati, uiginti numero episcopi, qui de uocabulo essentiae Constantium docerent Patrique coessentialem esse Filium ostenderent et cum synodorum decreta exponerent, tum ipsius etiam imperatoris in hoc articulo consensum accessisse demonstrarent. Quo facto, et Constantius eorum fidem approbauit, et Ariani, qui aderant, praesente imperatore a pijs episcopis conuicti, eidem confessioni subscripserant ac Filium Dei unicum Dominum nostrum Iesum Christum Patri coessentialem, id est de substantia Patris genitum, ante conditionem mundi et omnium creaturarum, uere et natura Deum esse agnouerunt et professi sunt,

151 Vgl. Gregor von Nazianz, Oratio XXI, 35, in: PG 35, 1124 D–1125 A (= SC 270, 184,14 – 186,21). 152 Vgl. Ps.-Dionysius Areopagita, De divinis nominibus I, 4, in: PG 3, 589 D– 592 A (= Suchla, Corpus Dionysiacum I, 112,11–113,1). 153 Bei der vorliegenden Beschreibung der Synode zu Seleucia (359) orientiert sich Pac im Wesentlichen an dem Bericht des Socrates, Historia ecclesiastica II, 39 und 40, in: PG 67, bes. 332 C–333 A und 341 C (= GCS Neue Folge 1, 168,22–169,9 und 175,3f). 154 Übersetzung aus dem griechischen Original. Vgl. Socrates, Historia ecclesiastica II, 40, in: PG 67, 340 C (= GCS Neue Folge 1, 173,25 –174,2). 155 Vgl. Socrates, Historia ecclesiastica II, 37, in: PG 67, 320 C–321 A (= GCS Neue Folge 1, 162,14 –163,7).

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

25

30

Nr. 9: Pac, Orthodoxa fidei confessio (1566)

5

10

15

20

25

30

385

quamuis quod ore affirmabant, corde interim negarent.156 Simulatam enim [K 2v:] et fucosam hanc eorum fuisse confessionem, hinc facile patet, quod inter suos postea Christum natura Deum non esse dicebant, sed diuinitus creatam substantiam, eo modo, quo scriptura angelos et alios sanctos etiam deos et Dei filios appellat. Atque ita palam quidem fatebantur Christum uere et natura Deum esse, sed priuatim unusquisque apud se statuit Christum esse creatum et factitium Deum, sicut Moises et reliqui sancti. Cum autem acrius obiurgati et conuicti essent, eoque res rediret, ut consubstantialem Patri Filium una et aequali deitate agnoscere iuberentur et profiteri, nulla amplius sophistica rima ad elabendum patuit: Nam ੒μȠȠ઄ıȚoȢ aequalem significat quo ad substantiam et naturam, ideoque de hoc uocabulo maxima semper fuit controuersia, cum plerique illud cuperent expungi, quod expresse in scriptura positum non reperiatur. Sed recte Athanasius respondit, cum in sacris literis nusquam legatur innascibilis ac ingenitus Deus et tamen Ariani inde ratiocinentur, quod Christus Deus esse non [K 3r:] possit, quia genitus sit, licere orthodoxis etiam ecclesijs ambiguas haereticorum loquutiones nouis quibusdam et accomodis uocibus restringere, dummodo haec nouitas manifestis scripturae testimonijs non refragetur.157 Ne itaque impijs obliqua subterfugia relinquerentur, quibus inuolucra uerborum latebrae errorum erant, ea propter ueteres et orthodoxi ecclesiae doctores talem inuenerunt uoculam, quae sola et una ueros purae fidei Christianos et fucatos sacrilegi Arij sectatores distingueret.158 Quapropter et ipse Hilarius, quo uno isti utuntur, uocabulum essentiae retinet, usurpat et studium episcoporum laudat, per quos huiusmodi uocibus ex omni parte, qua se circumagere sollicitudo potuit, haereticorum ingenijs aditus obstruitur, ne quid esse diuersitatis in Filio praedicetur.159 Ac non immerito D. Ambrosius exclamat: „O nostram imprudentiam, uel potius impudentiam nos petemus, ubi sit literis in biblijs scriptum sacrata Trias, quanquam eius uirtute initiati sumus in baptismo ad regnum Dei?“160 [K 3v:] Et tamen, qui uolunt, habent manifestissimum eius rei signum literis scriptum apud Ioannem: „Tres sunt, qui testimonium dant in coelo, Pater, Verbum et Spiritus Sanctus.“161 Vi156

Auf welche Ereignisse Pac in diesem Abschnitt eingeht, lässt sich nicht mehr ermitteln. Bekannt ist lediglich ein Bericht, demzufolge Constantius die von der Synode zu Ariminum (359) zu ihm abdelegierten zwanzig Bischöfe auf Betreiben ihrer Gegenspieler Ursacius und Valens nicht empfing. Vgl. Socrates, Historia ecclesiastica II, 37, in: PG 67, 317 B/C (= GCS Neue Folge 1, 160,25 –161,10). 157 Vgl. Ps.-Athanasius, Disputatio cum Ario coram probo judice bzw. Vigilius Tapsensis, Contra Arianos dialogus I, 11–13, in: PL 62, 162 C–164 B, bes. 162 C, 163 A und 164 A. 158 Vgl. Calvin, Institutio christianae religionis (1559) I, 13, 4, in: OS 3, 112,28 –31 und 113,12f. 159 Vgl. Hilarius, De synodis 13, 16, 19, 20 und 27, in: PL 10, 489 B– 490 A, 493 B– 494 A, 495 C, 496 A–C und 500 B– 501 A. 160 Das Zitat konnte nicht verifiziert werden. 161 I Joh 5,7f. Vgl. zu dem sog. „Comma Johanneum“, das ursprünglich von Valentino Gentile zur Begründung der tritheistischen Auffassung herangezogen wurde, unsere Ausgabe Nr. 3: Gentile, Confessio. Adnotationes. Protheses (um 1561), 107, Anm. 1; 112, Anm. 32.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

De nouis in ecclesia uocibus.

Vnica homousij uox orthodoxos et Arianos discernit. In lib. de synod.

Ambrosius defendit uocabulum Trinitatis etc. 1. Iohan. 5.

386

Concilium Constantinopolitanum. Macedonius damnatur.

Ecclesiae quibus permittendae.

Concilium Ephesinum

Nestorius haereticus.

De unione duarum in Christo naturarum.

Nr. 9: Pac, Orthodoxa fidei confessio (1566)

deant hic, qui uolunt, testimonium etiam literae, si uolunt uidere Spiritus testimonium. Sic olim negabat Arius ੒μȠȠ઄ıȚȠȞ haberi in scripturis, quamuis uirtus eius et aequiualens hoc haberetur: „Ego et Pater unum sumus.“162 Vae miseris, qui audemus discutere, quem digne rogare non possumus! Porro autem primo illi generali omnium totius fere orbis episcoporum conuentui ac synodo sacrosanctae, successit anno fere quinquagesimo alterum et ipsum uniuersale Constantinopolitanum concilium, a Gratiano et Theodosio imperatoribus, cum alias obsectas, tum uero haeresin Macedonij indictum, quod circiter centum quinquaginta episcopi frequenter celebrarunt. Tametsi Macedonius163 Nicenam synodum amplecteretur et collaudaret Christumque natura Deum esse fateretur et Arium acerrimo zelo persequeretur, [K 4r:] Spiritum tamen Sanctum docebat non esse Deum, sed motum diuinitus creatum, per quem Deus hominum corda moueret, illustraret, consolaretur et sanctificaret. Hunc igitur errorem diserte illi refutarunt et Nicenam fidem de nouo confirmarunt, quam et imperatores ipsi ratam habuerunt et authenticam in posterum debere esse lege lata sanxerunt, cunctasque illis ecclesias concredi ac tradi iusserunt, qui in tribus aequi honoris et paris potentiae hypostasibus unam et eandem Patris, Filij et Spiritus Sancti profiterentur deitatem. Tertio loco celebratum est oecumenicum et generale concilium Ephesi, contra Nestorium164 haereticum, episcopum et patriarcham Constantinopolitanum, qui cum esset, ut historiae testantur, diuinarum scripturarum ignarus et sacros libros dedignaretur legere, quod naturali suae confisus eloquentiae aliorum recte monita contemneret, in eam delapsus est opinionem, ut publice interdicendum putaret, nequis Mariam uirginem Deiparam uocaret, sed Christiparae appellatione contentus esset, dum fieri non [K 4v:] possit, ut ex Maria homine Deus fuerit natus. Neque uero Nestorius hic Samosatenum165 aut Photinum166 sequutus est, qui nudum hominem Christum esse docuerunt, sed ex inscitia scripturarum solam Deiparae dictionem, sicut et nostri nunc scioli Trinitatis essentiae ac personae uocabula, ueluti laruam auersatus est. Ignorabat enim illud Ioannis: „Omnem spiritum, qui dissoluit Christum Iesum, a Deo non esse“,167 ideoque non intelligebat humanam naturam ita cum

162 163 164

Joh 10,30. Vgl. zu Makedonius o. Anm. 10. Vgl. zu Nestorius unsere Ausgabe Nr. 2: Gonesius, De uno vero Deo (um 1560), 88, Anm.

78. 165

Vgl. zu Paul von Samosata unsere Ausgabe Nr. 4: Alesius, Assertio (1564), 162, Anm. 118. Der 376 verstorbene Photin von Sirmium hielt an der Einpersönlichkeit Gottes fest und schloss die vorzeitliche Zeugung Christi aus. Seit ca. 343 amtierte er als Bischof von Sirmium. 351 setzte ihn eine in dieser Stadt tagende Synode ab. Vgl. Thomas Böhm, Art. Photin von Sirmium, in: RGG4 6 (2003), 1322. 167 I Joh 4,3. 166

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

25

30

Nr. 9: Pac, Orthodoxa fidei confessio (1566)

5

10

15

20

25

30

387

diuinitate coniunctam esse, ut non amplius duo sed unum sint,168 quemadmodum et Cyprianus testatur, simul conuenisse diuinitatem sempiternam et temporalem humanitatem et eo tenore utriusque naturae factam esse unitatem, ut impossibile sit, quod iunctum est, ab inuicem separari, sed Verbum et carnem ita esse unam essentiam, ut perfectam et integram sincera coniunctio faciat unitatem.169 Sed Nestorius, homo inflatus fastuque pharisaico tumens et indoctus, cum subito euectus esset ad supremum ecclesiae fastigium, [L 1r:] ut pro summo iam patriarcha haberetur, doctrinam authoritate sua metiebatur et usitatam loquendi formulam, quod Maria Deipara esset retinere noluit, philosophicam potius speculationem sequutus, dum nasci intelligeret e genitrice diuinam naturam acquirere, quod difficillimum ei erat intellectu. Quamuis enim duas in uno Christo fateretur naturas, diuinam scilicet et humanam, idiomatum tamen communicationem noluit concedere, ideoque Deum ex homine nasci potuisse negauit, quod diuinae naturae tribueret, omnipotentem, infinitum, aeternum esse, humanae autem infirmitatis putaret, nasci, pati, mori. Animaduertens igitur Theodosius, quorsum hic error tenderet, concilium in Ephesiorum urbe indixit, conuocatis ad eam tractandam controuersiam ducentis ex orbe episcopis, qui tum ex scriptis Nestorij, tum confessione etiam eiusdem facile intellexerunt, quod haec illius impietas non minima cum blasphemia Filij Dei coniuncta esset ideoque episcopatu motum in exilium relegarunt.170 [L 1v:] Ac iterum hoc loco dignum est obseruatione, quod iustum Dei iudicium meritas et ab isto haeretico tandem exegit poenas, qui cum nouum in ecclesia suscitasset incendium et multa in Filium Dei proterue iactasset conuitia, maledicam suam linguam uermibus primum escam praebuit et maximis deinde dolorum tormentis, ut historiae testantur, uitam cum morte commutauit.171 Sobrie igitur de Deo loqui discamus et naturarum idiomata ita in Christo distinguamus, ut uerum natura Deum et uerum natura hominem in una persona reuerenter agnoscamus. Cum enim unione hypostatica Deus et homo in Christo unitus sit, recte toti personae tribuitur, quicquid de alterutra natura proprie dicitur, et is loquendi modus theologis „communicatio idiomatum“ uo-

168

Bei der vorliegenden Beschreibung der Ansichten des Nestorius orientiert sich Pac im Wesentlichen an dem Bericht des Socrates, Historia ecclesiastica VII, 32, in: PG 67, 809 B–812 A (= GCS Neue Folge 1, 380,19 –381,12). 169 Vgl. Ps.-Cyprian (= Ernaldus Bonaevallis), Liber de cardinalibus operibus Christi IV, in: PL 189, 1630 D–1631 A. 170 Vgl. Socrates, Historia ecclesiastica VII, 34, in: PG 67, 813 B–816 A (= GCS Neue Folge 1, 382,20 –383,20). 171 Vgl. Evagrius Scholasticus, Historia ecclesiastica I, 7, in: PG 86, 2444 A (= FChr 57,1 146,10 –13).

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

In serm. de bapt. Christi et manifestat. Trinitatis.

Nestorius relegatur.

Nestorij haeretici mors.

Communicatio idiomatum quid.

388

Calcedonense concilium. Eutyches haereticus.

Confessio Calcedonensis.

Nr. 9: Pac, Orthodoxa fidei confessio (1566)

catur, quo fit, ut nihilo plus admirationis habeat, quod Deus passus sit, quam quod Deus homo factus est.172 Rursus uigesimo et secundo fere anno post Ephesinum hoc concilium a Martiano [L 2r:] imperatore indicta fuit Calcedonensis quarta uniuersalis synodus contra haereticum Eutychen,173 Constantinopolitanum abbatem, qui contra Nestorium, distrahentem duas naturas et facientem duos Christos, unum Deum, alterum hominem, asseruit diuinam in Christo naturam esse conuersam in humanam. Ac Leo papa in quadam epistola scribit Eutychen et Nestorium diuersas haereses professos: quod enim humanae proprium erat naturae, id falso Nestorius diuinitate in Christo tribuere uolebat, tametsi eum et Deum et hominem agnosceret, Eutyches autem econtra diuinitatis idiomata humanae naturae uendicabat.174 Quapropter concilij Calcedonensis episcopi publice professi ac contestati sunt sanctorum se patrum uestigia sequutos, unum et eundem confiteri Filium, Dominum nostrum Iesum Christum, et concorditer docere omnes esse eum perfectum in diuinitate et eundem perfectum in humanitate, uerum Deum et uerum hominem, ex anima rationali et corpore, coessentialem Patri secundum diuinitatem, et coessentialem [L 2v:] nobis secundum humanitatem, per omnia nobis similem dempto peccato, ante secula genitum ex Patre secundum diuinitatem, postremis uero diebus propter nos et propter salutem nostram ex Maria uirgine Deipara secundum humanitatem, unum et eundem Iesum Christum, Filium Dei, Dominum et unigenitum, in duabus naturis, inconfuse, inconuertibiliter, indiuulse et inseparabiliter, manifestatum, haudquaquam differentia naturarum propter unitatem sublata, sed magis utriusque naturae in unam personam et unam hypostasin concurrentis proprietate seruata, non ut induas personas bipartiatur aut diuidatur, sed ut sit unus et idem Filius unigenitus, Deus, Verbum et Dominus Iesus Christus, sicut olim pro-

172

In seinem Verständnis der „communicatio idiomatum“, der Lehre von der gegenseitigen Mitteilung der Eigenschaften der beiden Naturen in der einen Person Christi, folgt Pac im Wesentlichen Melanchthon. Dieser hatte die „communicatio idiomatum“ als eine Prädikation definiert, „in der die einer Natur zukommende Eigentümlichkeit der Person in concreto zugeteilt wird.“ Vgl. Krüger, Empfangene Allmacht, 44f (Melanchthonzitat). Vgl. auch Melanchthon, Responsio de controversiis Stancari, in: MWA 6, 262,31–34: „[...] recte tradita est doctrina de communicatione Idiomatum, quae est forma sermonis, in qua proprietas uni naturae congruens dicitur in concreto de persona, ut vulnerari posse mori.“; ders., Enarratio symboli Niceni, in: CR 23, 341: „Et quanquam proprietas sua cuiusque naturae manet, tamen quia persona divina sustentat et conservat humanam, et persona una est, verae sunt hae propositiones in concreto, Deus est homo, Deus est passus.“ 173 Vgl. zu Eutyches unsere Ausgabe Nr. 1: Gonesius, De Deo et Filio eius (um 1560), 66, Anm. 158. 174 Vgl. Leo der Große, Epistolae CXXIV, 1 und 2, in: PL 54, 1063 A–C (= ACO II,4, 159,19– 160,8).

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

25

Nr. 9: Pac, Orthodoxa fidei confessio (1566)

5

10

15

20

25

30

35

389

phetae de illo uaticinati sunt, et ipse nos Christus instruxit, et sanctorum patrum symbolum tradidit.175 Summa igitur circumspectione ac diligentia opus est, ut caute utriusque naturae proprietates uni personae tribuamus, si modo uere Christum et Deum et hominem esse fateri uo=[L 3r:]luerimus, quia idiomatum sublata communicatione aut non recte, quae competunt unicuique attributis proprietatibus, in Christo facillime tam diuinam quam humanam naturam amittemus, cum phrases insolitae homines non exercitatos et incautos plurimum offendant atque perturbent. Et hactenus quidem dictum sit de quatuor praecipuis in orbe terrarum oecumenicis concilijs, quorum primum et antiquissimum Nicenum Christum natura Deum esse contra Ariam statuit, qui diuinitatem Filij abolere conabatur, alterum Constantinopolitanum contra Macedonium reuera Deum esse Spiritum Sanctum asseruit, tertium Ephesinum aduersus Nestorium indiuisum esse Christum et duas unipersonae naturas inseparabiliter iunctas inesse docuit, quartum uero et ultimum Chalcedonense contra Eutychen diuinam in Christo naturam ab humana ita distinxit, ut saluae suae utrique essent proprietates et idiomata, quamuis de una Christi persona recte utraque praedicarentur. [L 3v:] Omissis itaque reliquis, quae plurima quidem numero, sed nulla cum utilitate diuersis locis et temporibus celebrata sunt concilia in quatuor istorum confessione ac fide, quo ad hunc quidem articulum usque ad consumationem seculi bona conscientia placidissime acquiescamus. Nam si quid alibi constitutum est, ad priuatos potius usus et nullius prope momenti res spectauit quam ad solidam uacillantis religionis constitutionem et emolumentum, quod ex omnium temporum historijs non sine maximo piae mentis dolore et offensione palam ostendi potest. Quae uero in nunc enumeratis uniuersalibus synodis unanimi consensu totius fere orbis christiani decreta et statuta sunt, ad arcana sacrosanctae religionis nostrae mysteria immediate pertinent et non modo perspicue ostendunt uniformem ecclesiae de praecipuis fidei articulis sententiam, uerum etiam illustribus testimonijs tam luculenter singula doctrinae capita confirmant, ut nemo sanus in dubium ea reuocare ausit. Quocirca non possim satis mirari effrenatam quorundam nostri temporis Ariano=[L 4r:]rum superbiam et plus quam Gygantaeam audaciam,176 qui, gentilicijs177 nescio quibus effascinati praestigijs, toties iam antea publice ac priuatim tractatas et decisas quaestiones de incognita humanis sensibus Dei natura, inenarrabili natiuitate Filij, inscrutabili diuinitate Spiritus Sancti te-

175

Das Zitat ist eine leicht abgewandelte Übersetzung aus dem griechischen Original. Vgl. die Lehrformel des Konzils von Chalkedon (451), in: Lionel R. Wickham, Art. Chalkedon, in: TRE 7 (1981), 671,38f. 176 Vgl. Vergil, Aeneis 6,583f. 177 Pac spielt ironisierend auf den Nachnamen Valentino Gentiles an, indem er ihn mit der Bedeutung „heidnisch“ auflädt.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

Communicatio idiomatum necessaria.

390

Nr. 9: Pac, Orthodoxa fidei confessio (1566)

mere mouere et infinitam blasphemiarum materiam, distractis misere plurimorum conscientijs, praebere non uerentur. Ac uide, quaeso, insignem eorum impudentiam et improbitatem: Omnia sanctorum patrum scripta, oecumenicorum conciliorum decreta, perpetuum orbis consensum, diabolico plane fastu reijciunt fidemque omnibus ad unum scripturae interpretibus et dignissimis doctrinae coelestis testibus insolentissime abrogant. Deinde pari arrogantia et temeritate suas populo praeclaras nimirum illas et spiritu prophetico tumidas planeque diuinas commentationes et doctrinas proferunt, ratasque et firmas haberi uolunt, non quod eas e purissimis sacrarum literarum fontibus hauserint, sed quod unum et alterum maleferiatorum hominum [L 4v:] caput ita somniarit et nescio quod male conciliatum conciliabulum in spiritu erroris sic statuerit. O putidam uero et impiam garrulitatem, quae priusquam didicerit quicquam, docere alios inuerecunde gestit! At miseri et plus quam excaecati homunciones aut non uident eadem hac ratione, qua fidem aliorum labefactare audent, se quoque indigniores esse, quam ut fidem ipsis quisquam habeat, cum nemo tam desperatae conscientiae sit, quin malit perpetuam ecclesiae constantiam in doctrina sequi, quam leuissimorum id genus rabularum plusquam scurrilibus nugis circumduci aut hoc certe abunt, ut dum nullis scripturae interpretationibus, nullis articulorum fidei declarationibus, nullis uel patrum uel neotericorum scriptis dictisque creditur, paulatim docendi ministerium uilescat et penitus aboleatur. Quorsum enim attinet publicos fieri in ecclesia congressus, administrari sacramenta, haberi conciones, cum auditores iuxta ipsorum placitum eatenus tantum doctoribus fidem adhibere debeant, quatenus [M 1r:] nuda biblicorum scriptorum uerba simplicissime recitant, nulla eorundem uel conciliatione addita uel illustratione, quae, quod ab homine profecta sit, suspecta homini esse possit? Quod si ergo patres et plerosque alios propterea reijciendos putant, quod suos illi naeuos quosdam habeant et humana imbecillitate saepenumero hallucinati sint, agedum prodeant in lucem diuinitus missi prophetae et aliqua tandem suae perfectionis ostendant testimonia, quibus persuasi errare ipsos non posse credamus et, relictis omnibus, ueluti certissimos immotae ueritatis assertores ac uindices protinus sequamur. Sin autem hoc arduum et impossibile factu est, agnoscant, quaeso, suam et ipsi tenuitatem homines se meminerint, quibus a natura sic comparatum est, ut facile et labi et decipi possint. Sed alius fortasse est, quod corda ipsorum mouet, et uiridi, ut ille ait, „latet anguis in herba“,178 nec de doctrinae agitur restitutione, sed sacrosancti ministerij, ut dixi, eneruatione. Ad quam ut aditum pararent sibi, non [M 1v:] modo in dubium uocata est docentium in ecclesia fides, uerum etiam omnes honestae discipline et artes in summum adductae sunt contemptum, quarum

178

Vergil, Ekloge III, 93.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

25

30

35

40

Nr. 9: Pac, Orthodoxa fidei confessio (1566)

5

10

15

20

25

30

35

391

opera et adminiculo hactenus utcunque conseruatum fuit, quicquid in religione christiana integrum et incorruptum ab haereticis permansit. Haec insignia Dei dona et inconcussa diuinae ueritatis propugnacula, praeclaras, inquam, artes, non minus ecclesiae quam reipublicae utiles et summopere necessarias noui ࢡİȠį઀įĮțIJȠȚ isti, nescio quo oestro perciti, cyclopica barbarie179 reijciunt et, cum ab omni plane humanitate ac eruditione solidiore abhorreant, quarum expertes ipsi sunt et ignari, eas in alijs disciplinas et scientias conuicijs probrisque insectantur. ੑȡࢡȠIJȠμİ૙Ȟ uerbum Dei Paulus iubet ac suo quaeque loco recte distribuere,180 quae sine dialectica fieri nequamque potest, ex qua necessario distinctionum genera petenda sunt. Verum cum semel statuerint illi omnia in sacris literis confundere ipsumque adeo, si fieri possit, coelum terrae commiscere, inuisas antea uoluerunt exosasque eas red=[M 2r:]dere artes, quae dum certum in docendo modum et ordinem requirunt, facilime, ubi dolus struatur, ostendunt. Si uero indigestum et confusum doctrinae chaos imperitae multitudini effundatur, citius est deceptionibus ac imposturae locus, qui ex ipsorum contionibus liquido apparet, in quibis cum nulla doctrinae pars certo aliquo suo loco et tempore satis explicetur, sed pro cuiusque libito, quicquid in buccam uenit, egeratur, ut plurimum accidit, ut qui illis interfuerint, nihilo de fide certiores euadant, quam de suo itinere qui in obscura sylua oberrant. Argumentis porro et demonstrationibus syllogisticis usque eo infensi sunt, ut ne mentionem quidem earum fieri sustineant, non quod religione aliqua ad id teneantur, sed quod ex multis tam ueterum quam recentiorum historijs satis perspectum habeant, lubricas et uersatiles haereticorum uoces dialecticis pedicis firmissime constringi et inclusas certissime teneri posse. His autem si eximantur uinculis, non dubitant se rudi plebeculae mobilique uulgo quiduis impune probaturos esse. [M 2v:] Ac primo statim falsum statuunt principium, ex quo infinita deinde absurda perpetua serie consequuntur, nam distincte semper scripturam loqui de Patre, Filio et Spiritu Sancto asserunt et nomen Dei absolute positum de solo Patre intelligi uolunt, propterea quod solus uerus Deus sit Pater, a quo Filius natiuitate, Spiritus Sanctus autem processione inenarrabili ducat originem.181 Et quidem distincte sacras literas de Patre, Filio et Spiritu Sancto loqui non negamus, quoties uidelicet in collationem ueniunt personae, ut innumeris fere exemplis sollicite ab illis, sed praeter rem, cum nemo contradicat, coaceruatis planissime ostendi potest. „Ego“, inquit Filius, „rogabo Patrem, et

179

Eine Anspielung auf Homer, Odysee 9,106–115, wonach die Kyklopen ohne Gesetz, wild und unzivilisiert leben. 180 Vgl. II Tim 2,15. 181 Vgl. unsere Ausgabe Nr. 2: Gonesius, De uno vero Deo (um 1560), 76,16–18; Radziwiáá an Calvin, 6. Juli 1564, in: OC 20 (= CR 48), 338f, Nr. 4125; Paweá, O roĪnicach teraĨniejszych, 118.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

Verbum Dei recte distribuendum.

Quando scriptura distincte de Deo loquatur.

392

Non solum Patrem absolute Deum appellari.

Iesaiae 37.

Iesaiae 43.

Filius persona, non essentia alius a Patre.

Nr. 9: Pac, Orthodoxa fidei confessio (1566)

alium paracletum dabit uobis.“182 Hic manifeste inter se personae conferuntur, propterea et suis singulae officijs distinguuntur, intercedit Filius, annuit Pater, datur Spiritus Sanctus. At quoties nomen Dei absolute ponitur, toties solum Patrem intelligi, id uero nulla in sacris literis ratione nititur. Nam, ut nihil nunc di=[M 3r:]cam, eum, qui apparuit patribus, legem promulgauit, prophetis locutus est, Filium esse, quantumuis illi Dei appellatio, etiam Hilario teste, absolute tribuatur,183 id satis est respondisse generalia eiusmodi dicta, siue de Patre, siue de Filio seorsim intellecta, uel diuinitate alterutrum horum exuere, quod haereticum est, uel plures deos introducere, quod idolatricum et nimis gentilicium est. Vt si quis uerba illa Ezechiae „Domine exercituum, Deus Israel, tu solus es Deus omnium regnorum terrae“184 de solo Patre accipiat, nescio quid de Filio futurum sit et de Spiritu Sancto, cum praeter unum uerum Deum nullus sit. Eadem ratione, quod alibi dicitur: „Ante me non est formatus Deus, et post me non erit. Ego sum, ego sum Dominus et non est absque me saluator. Vos testes mei dicit Dominus, et ego Deus“,185 si de Patre solo quis interpretetur, dehonestat Filium et Spiritum Sanctum; sin de Filio solo dictum uelit, iniuria Patrem afficit, dum ait ante se non fuisse Deum, et diuinitate Spiritum Sanctum priuat, qui post se non futurum Deum affirmat. [M 3v:] Et huius quidem generis infinita sunt scripturae loca, quae conuincunt et cogunt nos, ut quicquid absolute sine aliqua speciali personarum proprietate de uno solo uero Deo dicitur, id ad nullam trium hypostaseon singillatim referamus, sed in genere toti essentiae diuinae, Patri, uidelicet Filio et Spiritui Sancto uendicemus. Hic uero dicent illi, tametsi solus Pater uerus Deus nominetur, non obstare Filio, quo minus et ipse Deus uerus sit, e Deo scilicet in Deum genitus,186 et usitatum in scripturis esse, ut quicquid Deus Pater usquam fecisse dicatur per Filium in Spiritu Sancto operatus intelligatur: Ideoque perpetuo ita mentione fieri Patris, ex quo omnia sunt, ut simul compraehendatur Filius, per quem, et Spiritus Sanctus, in quo omnia consistunt.187 Tribuimus equidem et nos perfectam Filio Dei diuinitatem, sed non ita tamen, ut alium illum a Patre Deum, sed aliam personam dicamus, quae licet a Patre distincta, quatenus genita est, unius tamen et eiusdem cum Patre permanet essentiae ac diuinitatis, quatenus Deus est, cum in una et simplicissi182

Joh 14,16. Pac scheint die Beweisführung des Hilarius von Poitiers vor Augen zu haben, in der dieser die alttestamentlichen Gottesepiphanien u. ä. als Erscheinungen Christi im Sinne der zweiten Person des einen Gottes deutet. Vgl. Hilarius von Poitiers, De Trinitate IV, 25 –38, in: PL 10, 115 – 125 A (= CChr.SL 62, 128,1–143,42). 184 Das Zitat ist eine nicht ganz wörtliche Wiedergabe von Jes 37,16. 185 Jes 43,10f.12. 186 Vgl. Radziwiáá an Calvin, 6. Juli 1564, in: OC 20 (= CR 48), 339, Nr. 4125: „Nec etiam per particulam unius Dei derogari quicquam aut detrahi filio Dei, ne et ipse quoque sit Deus, quod pater Deus unus est. Est enim filius de patre, Deus verus de Deo vero, ex Deo in Deum genitus.“ 187 Pac scheint hiermit auf die „Regulá pisma ĞwiĊtego nie naruszona“ (dt: Die unverletzte Regel der Heiligen Schrift) anzuspielen. Vgl. Paweá, O roĪnicach teraĨniejszych, 118. 183

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

25

30

Nr. 9: Pac, Orthodoxa fidei confessio (1566)

5

10

15

20

25

30

35

393

ma deitate nihil diui=[M 4r:]sum esse possit. Illi uero, dum de uocabulis essentiae ac personae – quae si res ipsa non fraudulenter confessa sit, exigui sane momenti sunt (quoniam scripturis nec addunt quicquam nec detrahunt, sed pro asserenda ueritate contra lubricos et tortuosos haereticorum flexus, ne ita facile elabi possint, a ueteribus inuenta sunt atque recepta) – superstitiosius rixantur et Filium Dei alium a Patre Deum, quam aliam dicere malunt hypostasin, duos sibi diuersos Deos re uera statuunt; quorum professio cum irreligiosa sit, quia nusquam nisi unum Deum praedicatum meminimus et praedicamus tantoque magis trium Deorum in Patre, Filio et Spiritu Sancto nuncupatio damnabilis sit, recte olim secundum Hilarium condemnarunt catholici quod dixerant haeretici, ideoque anathema esse uoluerunt, qui Patrem Filium et Spiritum Sanctum tres dicat esse Deos.188 Sed, ut deorum multitudinem inducere non uideantur illi, scelus sacrilegio conantur tegere et in arianam e gentilitia impietate labuntur, [M 4v:] blasphemiam dum soli quidem Patri supremum in diuinitate concedunt locum, Filio autem et Spiritu Sancto tanquam minoribus Dijs illum stipant et, dolum maligne occultantes, in solo tantum Patre substantiam infinitam imprudentioribus obtrudere conantur, Filium autem et Spiritum Sanctum circumscriptibiles, ut pote essentiatos,189 sicuti loqui impuros homines non pudet, asstruere nituntur. Quamuis enim Filium agnoscunt et fatentur esse Deum, tamen natura Deum cum Ario negant, eo quod consubstantialem Patri non adsentiuntur esse, sed posteriorem et minorem Patre faciunt Filium, quod solus ille a seipso extiterit, hic autem ax illius natura genitus sit. E sacrarum autem literarum reuelatione et antiquissimorum patrum testimonijs in una eademque Patris, Filij et Spiritus Sancti deitate ut nihil prius aut posterius, ita nihil etiam maius uel minus190 agnoscimus, sed tres illas eiusdem originis, naturae, potentiae et maiestatis hypostases, aequali per omnia honore et [N 1r:] gloria ueneramur iuxta illud D. Pauli: „Ex ipso, et per ipsum, et in ipso sunt omnia, ipsi honor et gloria in secula seculorum. Amen.“191 Patrem uero tunc demum Filij principium esse dicimus, cum in collationem uenient personae et relatio, quae Filio ad Patrem est, notatur. Cum uero sine Patris respectu simpliciter de Filio loquimur, bene et proprie ipsum per se esse asserimus,192 iuxta illud: „Antequam Abraham fieret, ego sum“,193 quemadmodum perspicue ostendit Augustinus, in cuius simplici explicatione

188

Vgl. Hilarius von Poitiers, De synodis 38 und 55, in: PL 10, 511 C und 519 C. Das ist die Begrifflichkeit, die auf Valentino Gentile zurückgeht. Vgl. unsere Ausgabe Nr. 3: Gentile, Confessio. Adnotationes. Protheses (um 1561), 110,15f; 124,10; 128,16.21. 190 Vgl. Athanasianum, in: BSLK 29, 25f. 191 Röm 11,36. 192 Vgl. Calvin, Institutio christianae religionis (1559) I, 13, 19, in: OS 3, 133,16 –18. 193 Joh 8,58. 189

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

In diuinitate nihil prius aut posterius, nihil maius aut minus.

Pater quando principium Filij dicatur.

Lib. 5 de Trinit.

394

Quomodo Filius minor sit Patre.

Matt. 25.

Filius minor et maior.

Lib. 9. de Trinit.

Spiritus Sanctus non est minor Filio.

Iesaiae 48. Matth. 12.

Nr. 9: Pac, Orthodoxa fidei confessio (1566)

tutius est subsistere, quam euanidis speculationibus in tam sublimi mysterio longius euagari.194 Ad Christi autem uerba quod attinet, quibus Patrem maiorem se affirmat esse,195 ubique in Nouo Testamento cernitur, quod Dominus noster Iesus Christus in hominis forma apparens, quoties de se loquitur, id sibi tantum sumit, quod hominis est proprium, habita ratione Iudaeorum, qui nudum eum hominem aestimabant. Quapropter et nos maiorem Filio Patrem non quidem negamus, sed ratione humanae [N 1v:] in Christo naturae id intelligi oportere asserimus, quatenus uidelicet exinanito semetipso factus est, obediens Patri usque ad mortem.196 Quantum uero diuinam Christi naturam concernit, nihilo maior est Pater Filio, sicut nec Filius Spiritu Sancto, sed una eademque omnibus potestas, gloria et maiestas,197 sicut et alio loco ipse Christus, dum simpliciter de diuina gloria loquitur, suam gloriam uocat,198 quam alibi Patri tribuit,199 quod cum ipse mortalis homo in terris uersaretur, in solo Patre reluceret diuinitas, quae in ipso sub contempti serui habitu abscondita latebat. Sic igitur diuerso respectu et minor et maior seipso Filius Dei est. Minor quidem Patre quoad formam serui, hoc est in humana natura, maior autem quo ad formam Dei, quatenus uidelicet hominem diuina ipsius excellit maiestas. Hinc et Hilarius testatur, quod omnem sermonis sui significationem ita Christus temperarit, ut quicquid Deo Patri honoris protestaretur, id modestissima confessione etiam sibi proprium esse demonstraret:200 Dum enim et in Deum credere et in se iubet,201 [N 2r:] „quaero, in quo se in natura discreuerit, qui non discreuit in honore“,202 cum ait: „Qui non honorat Filium, non honorat Patrem?“203 Sed ita in omnibus, quae loquutus est, Dominus temperauit, ne diuinitati suae contumeliam natiuitatis confessio adferret, neue obsequij religio naturam maiestatis offenderet. Quod si enim in simplicissima Dei essentia aliquam statueremus inaequalitatem, plures necessario deos fingeremus, quorum maior imperaret, minor obtemperaret, dominus ille, hic famulus esset, quod a sacrarum literarum sensu omnino abhorret. Nam si maior est Spiritu Sancto Filius, quomodo ab illo concipitur et in hunc mundum mittitur? Quomodo, inquam, maior mittitur a minore? Sic enim Christus apud prophetam loquitur: „Accedite ad me et audite hoc: Dominus Deus misit me et Spiritus eius.“204 Quomodo item omne 194

Vgl. Calvin, Institutio christianae religionis (1559) I, 13, 19, in: OS 3, 133,20 –23. Vgl. Joh 14,28. 196 Vgl. Phil 2,8. 197 Vgl. Athanasianum, in: BSLK 28, 18 –20. 198 Vgl. Mt 25,31. 199 Vgl. Mt 16,27. 200 Vgl. Hilarius von Poitiers, De Trinitate IX, 19, in: PL 10, 295 B (= CChr.SL 62A, 389,7–10). 201 Vgl. Joh 14,1. 202 Hilarius von Poitiers, De Trinitate IX, 19, in: PL 10, 295 B (= CChr.SL 62A, 389,11– 390,12). 203 Joh 5,23. 204 Jes 48,16. 195

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

25

30

Nr. 9: Pac, Orthodoxa fidei confessio (1566)

5

10

15

20

25

30

395

peccatum in Filium, si maior est, remittitur, cum nullum remittatur peccatum in Spiritum Sanctum si minor est?205 Iam uero si Filium Patre minorem dixeris quo ad diuinam illius naturam, uereor, [N 2v:] ne blasphemus sis et manifeste Deum arguas mendacij, qui, cum solum se uerum Deum esse dixerit et gloriam suam alteri non daturum iurauerit,206 de Filio tamen ait: „Te adorabunt et deprecabuntur, quia tantum in te est Deus, et non est Deus absque te. Vere tu es Deus absconditus Deus Israel saluator.“207 Quod si etiam Filius non dicam non aequalis Patri, verum unus et idem cum Patre non est Deus, quomodo honorem, quem Deus Pater sibi soli apud prophetam uendicat, dum ait: „In memetipso iuraui, quia mihi flectetur omne genu“,208 apostolus tamen Paulus ipsi Filio tribuit?209 Cuius item diuinitatis plenitudinem in Christo corporaliter habitare210 irreligiosi acies ingenij finxerit, praeterquam ipsius Patris, qui loquitur in loquente, uidetur in uiso, operatur in operante, unus in uno, totus in toto, Deus in Deo?211 Quapropter praeclare Ambrosius dixit: „Ego Patrem quidem inaccessibilem, incompraehensibilem, inaestimabilem prompte dixerim, et Filium tamen minorem eo dicere [N 3r:] non ausim. Nam cum illum legerim splendorem gloriae et imaginem substantiae Patris, uereor, ne, minorem dicendo imaginem substantiae paternae, uidear dicere minorem substantiam Patris, cuius imago est Filius, cum plenitudo paternae diuinitatis omnis sit in Filio. Immensum Patrem Filiumque et Spiritum Sanctum immensum, incircumscriptum, inaestimabilem, inenarrabilemque legi libenter et credo libenter, et ideo aestimare non possum, ut possim examinare.“212 „Si ergo omnipotentem Patrem metiri nequeo, possumne sine sacrilegio de generationis illius disputare secreto? Ac sacrosanctae Triadis conuellere mysterium? Possumne dicere, quod aliquid inter Patrem et Filium plus minusue sit, cum ipse, qui natus est, dixerit: ‚Omnia, quae Pater habet, mea sunt?‘ Aut spiratne Filius eundem, quem spirat Pater, Spiritum Sanctum? ‚Quis me constituit iudicem?‘ In rebus humanis dicebat Filius Dei, et nos inter Patrem, Filium et Spiritum Sanctum diuisionem nobis et iudicium uendicamus? Bona pietas arbitros refugit etiam in diuisione pa=[N 3v:]trimonij, nos uero erimusne arbitri, ut inter Patrem aeternum et Filium et Spiritum Sanctum increatae maiestatem substantiae diuidamus?“213 Si Patrem „omnibus maiorem dixero, iniuriose illum suis cum ope-

205

Vgl. Mt 12,32; Lk 12,10. Vgl. Jes 42,8. 207 Jes 45,14f. 208 Jes 45,23. 209 Vgl. Röm 14,11 und Phil 2,11. 210 Vgl. Kol 2,9. 211 Vgl. Hilarius von Poitiers, De Trinitate VIII, 56, in: PL 10, 278 A (= CChr.SL 62A, 368,2f). 212 Ambrosius, De fide V, 19, 228, in: PL 16, 696 B (= CSEL 78, 303,2–304,10). 213 Ambrosius, De fide V, 19, 231, in: PL 16, 696 D– 697 A (= CSEL 78, 305,29 –38). Ambrosius zitiert Joh 16,15 und Lk 12,14. 206

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

Luc. 12. Filius non est minor Patre.

Iesaiae 45.

Rom. 14. Philip. 2.

Praeclarum Ambrosij dictum.

Iohan. 16.

Luc. 12.

396

Matth. 13.

Eccles. 3.

Lib. 9. de Trinit.

Nr. 9: Pac, Orthodoxa fidei confessio (1566)

ribus comparauero: Si maiorem Filio, ut Arius asserit, impie de ipso iudicauero. Prius erit illa sententia. Nam neque ulla fieri potest praelatio nisi ex comparatione, neque praeferri quisquam, nisi de quo prius fuerit iudicatum. Iurare nobis per coelum non licet, iudicare de Spiritu Sancto et Filio Dei licet?“214 „Metuebat Ioannes carnem Domini baptisare, et ego Christum, Filium Dei, et Spiritum Sanctum meo subdam iudicio? Moises excusat, Petrus imperatum obsequium in ministerio declinat. Arius et Sabellius scrutantur etiam alta Dei“215, cum interim „dictum sit: ‚Altiora te ne quaesieris?‘ Moises prohibetur uultum Domini uidere: Sectarij uolunt uidere secretum Dei?“216 „Moises posteriora tantummodo Dei in typo uidit, Arius cum suo satellitio totum Deum facie ad faciem compraehendit?“217 Nihil nimirum hic uel minus uel maius, [N 4r:] sed paria omnia et aequalia, in tantum ut Spiritus Sanctus et a Patre mittatur et a Filio ac, missus ab utroque, interim tamen et ipse Filium mittat, ut indiuisa trium unitas ipsa operationis218 identitate comprobetur et nullam maiestatis dissimilitudinem esse pateat. Ad unius enim naturae significationem (ut Hilarius ait) et ipse Paulus refert, „quod non nisi opus unius naturae esse possit. Et cum specialiter Deo id ascripserit, ut ex eo omnia, et proprium Christo detulerit, ut per eum omnia et nunc honor Dei sit, quod ex ipso et per ipsum et in ipso sint omnia, et cum Spiritus Dei idem sit et Spiritus Christi, uel cum in ministerio Domini et in operatione Dei Spiritus unus operetur et diuidat, non possunt non unum esse, quorum propria unius sunt, cum in eodem Domino Filio et in eodem Deo Patre unus atque idem Spiritus, in eodem Spiritu diuidens, uniuersa perficiat.“219 Nam sicut Moises testatur motante Spiritu Sancto220 uiuificata omnia, ita et Filio disponente creata esse omnia nemo unquam negauit. [N 4v:] Condita sunt autem omnia per Filium utique non monstrante Patre aut qualia fieri uellet imperante, sed simpliciter creata collaudante ac bona esse pronunciante,221 non ut seruilem Filij obedientiam commendaret, sed eandem ostenderet Filij suamque esse uoluntatem, cum faciens prout uoluit

214

Ambrosius, De fide V, 19, 233f, in: PL 16, 697 B (= CSEL 78, 305,49–306,54). Ambrosius, De fide V, 19, 235f, in: PL 16, 697 B– 698 A (= CSEL 78, 306,56 –61). Ambrosius nimmt Bezug auf Mt 3,14 und I Kor 2,10. 216 Ambrosius, De fide V, 19, 236, in: PL 16, 698 A (= CSEL 78, 306,62– 64). Ambrosius zitiert Sir 3,22, und er nimmt Bezug auf Ex 33,23. 217 Ambrosius, De fide V, 19, 236, in: PL 16, 698 A (= CSEL 78, 306,66 – 68). 218 Pac rekurriert auf den von den Theologen aller Konfessionen geteilten Grundsatz „opera Trinitatis ad extra sunt indivisa.“ Vgl. zu der nicht ganz geklärten theologiegeschichtlichen Herkunft dieses Grundsatzes und seinen Ansätzen bei Augustinus: Härle, Spurensuche, 54; Augustinus, De Trinitate I, 4, 7, in: PL 42, 824 (= CChr.SL 50, 36,1–3): „(…) Pater et Filius et Spiritus sanctus, sicut inseparabiles sunt, ita inseparabiliter operentur.“ 219 Vgl. Hilarius von Poitiers, De Trinitate VIII, 38f, in: PL 10, 266 A/B (= CChr.SL 62A, 352,37– 9). Hilarius von Poitiers nimmt Bezug auf I Kor 8,6 und Röm 11,36. 220 Vgl. Gen 1,2. 221 Vgl. Gen 1,11f; 1,14 –18 et passim. 215

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

25

30

Nr. 9: Pac, Orthodoxa fidei confessio (1566)

5

10

15

20

25

30

397

omnia Filius, ita effecta dederit, ut Pater ipse comprobaret, acquiescens ijs, nec meliora creaturus quam pari sapientia et potentia ipse Filius fecisset. Quapropter et illud falsum est, quod semper scriptura ita de his distincte loquatur, ut omnia ex Patre per Filium in Spiritu Sancto dinumeret, quemadmodum Basilius ille magnus aliquod illustribus sacrarum literarum exemplis ostendit222 et ipse Hilarius testatur unum idemque significare „per Christum esse“ et „ex Deo esse.“223 Neque enim uetus illud, cui applaudunt Aetij224 commentum, quod quae inaequalia sunt, secundum naturam inaequaliter proferantur, et econtra, quae inaequaliter proferuntur, inaequalia sint secundum naturam, quamuis pro= [O 1r:]fundum habeat et tectum aduersus pietatem consilium, ulla satis firma in sacris literis authoritate nititur. Nam uoces illae „ex quo“, „per quem“, „in quo“ uerba sunt apostoli225 non legem ferentis, a qua discedere non liceat, sed probe personarum substantias discernentis; nec ideo sic proferuntur, ut naturae diuersitatem introducant, sed ut inconfusam Patris, Filij ac Spiritus Sancti notionem declarent. Et quam non sint inter se contrariae uel inde patet, quod idem apostolus, simpliciter de Domino loquens, omnes illas uoces de uno eodemque subiecto praedicarit, dum ipsi Domino ex quo, per quem et in quo sint omnia, gloria et honorem assignat.226 Siue enim hic Domini appellatione Filium compraehendas, reperietur uox „ex quo“ Filio conuenire, siue ad Patrem uerba illa referas, uox „per quem“ Deo Patri competere ostendetur et parem dignitatem utraeque uoces habebunt, eo quod aequali ratione de una et eadem persona sint usurpatae. Quod enim ad syllabam „ex“ attinet, negari non potest, quin Filio etiam in sacris literis [O 1v:] saepissime illa tribuatur, sicut et praepositio „in“, quam solius tamen Spiritus Sancti esse contendunt.227 Nam illa D. Pauli uerba: „Crescamus in ipso per omnia, qui est caput Christus, ex quo totum corpus augmentum sumit“,228 utique de solo Filio accipi necesse est, sicut et illud Iohannis: „Ex plenitudine eius omnes accepimus“,229 tametsi uocabulum „ex“ soli Patri uendicare isti conentur.230 Pari ratione profecto non de Patre, sed Spiritu Sancto dicitur: „Quod natum est in ea, ex Spiritu Sancto est, et quod natum est ex Spiritu, Spiritus est“, sicut uice uersa particula „per“, 222

Pac meint offenbar die mit vielen Bibelzitaten gestützte Beweisführung in der „Homilia contra Sabellianos“ des Basilius, die er im Folgenden noch ausgiebig zitieren wird. Vgl. u. Anm. 317–324. 223 Vgl. Hilarius von Poitiers, De Trinitate VIII, 38, in: PL 10, 265 A/B (= CChr.SL 62A, 351,14f). 224 Vgl. zu Aëtius o. Anm. 9. 225 Vgl. I Kor 8,6 und Röm 11,36. 226 Vgl. Röm 11,36. 227 Vgl. exemplarisch Paweá, O roĪnicach teraĨniejszych, 30 und 31. 228 Eph 4,15f. 229 Joh 1,16. 230 Vgl. unsere Ausgabe Nr. 2: Gonesius, De uno vero Deo (um 1560), 78,39 –79,11; Nr. 3: Gentile, Confessio. Adnotationes. Protheses (um 1561), 108,4 –6; 113,1f et passim.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

Lib. 8. de Trinit. Aetij commentum de particulis Ex, Per et In.

Rom. 11.

Ephe. 4. Iohann. 1. Math. 1.

398

1. Cor. 1. Gal. 4. Rom. 6. Rom. 5.

Opera Dei quoad extra sunt indiuisa. Gal. 1. Iohann. 2. Iohan. 10. Iohan. 14. Matth. 12.

Christus quomodo pro nobis passus.

Nr. 9: Pac, Orthodoxa fidei confessio (1566)

quam illi de solo Filio dici uolunt,231 saepissime tam Patri quam Spiritui Sancto in sacris literis tribuitur. Nam expresse apostolus inquit: „Fidelis Deus, per quem uocati estis in consortium ipsius.“232 Item: „Non amplius es seruus, sed filius et haeres per Deum.“233 Et: „Christus resurrexit per gloriam Patris.“234 Et: „Charitas Dei diffusa est in cordibus nostris per Spiritum Sanctum.“235 Quodsi ergo diuersitas prolationis natu=[O 2r:]ram diuersam indicat, uelut illi uolunt, nunc ipsa uocum identitas commoueat ipsos, ut Patris, Filij et Spiritus Sancti essentiam minime uariantem confiteantur. Saepe enim ut alias, ita et in theologia uocabulorum usus permutantur et ad mutuas significationes transferuntur, cum alterius significatum assumit. Certior autem et magis perpetua est regula illa, quod opera Dei quo ad externas actiones sint indiuisa, id est totius communia diuinitatis. Nam de Patre inquit apostolus, quod suscitauerit a mortuis Iesum,236 et tamen Christus interim ait: „Soluite templum hoc, et in triduo suscitabo illud.“237 Item: „Potestatem habeo ponendi animam et resumendi.“238 Sic etiam Christus, in carne existens, uoce sua daemonia eijcit, nec tamen excludit ab hac operatione Patrem, quem in se illa opera facere testatur,239 nec etiam Spiritum Sanctum, in quo se daemonia eijcere fatetur.240 Iam uero quod totum pro nobis Christum, Deum uidelicet ac hominem, passum dicunt, [O 2v:] facile admittimus, si de persona, quae est Deus et homo, intelligunt. Sin de utroque natura accipiunt,241 quod certe eorum dicta et scripta docent omnino negamus. Totus quidem Christus passus est, sed non totum. Totus refertur ad personam, quae est Deus et homo, totum ad naturam.242 Diuina autem natura nihil potest pati ideoque Filius Dei humanum corpus assumpsit, ut crucifigi ac mori posset. Nam si Christus, quatenus uere Deus erat, passionibus ullis obnoxius esse uoluisset, quid opus erat, quaeso,

231

Vgl. exemplarisch Paweá, O roĪnicach teraĨniejszych, 30 und 31. I Kor 1,9. 233 Gal 4,7. 234 Röm 6,4. 235 Röm 5,5. 236 Vgl. Gal 1,1. 237 Joh 2,19. 238 Joh 10,18. 239 Vgl. Joh 14,10. 240 Vgl. Mt 12,28. 241 Vgl. unsere Ausgabe Nr. 2: Gonesius, De uno vero Deo (um 1560), 89,17–90,21. Vgl. dazu auch Nr. 3: Gentile, Confessio. Adnotationes. Protheses (um 1561), 114,1–15. 242 Vgl. o. Anm. 172. 232

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

25

Nr. 9: Pac, Orthodoxa fidei confessio (1566)

5

10

15

20

25

30

399

fieri hominem? Nisi forte cum Osiandro senserimus, eum etiamsi uictima pro peccatis immolari non debuisset, nihilominus tamen nasciturum fuisse.243 Miror autem ualde, quomodo nimia illa sapientia sua excaecati homines in tantum dementiae lapsi sint, ut nos potius in ipsorum uerba iuraturos sibi persuaderent, quam D. Petri hac in re doctrinam amplexuros, qui Christum in carne passum claris uerbis affirmauit,244 quam apostoli traditionem et uetus ecclesia unanimi consensu retinuit, ut patrum scripta testantur. [O 3r:] Irenaeus enim, discipulus Polycarpi, qui Ioannis euangelistae auditor fuit, expresse testatur Christum passume esse requiescente ȜંȖ૳,245 id est, non exerente uires suas diuina in Christo natura. Et Ambrosius Christum inquit exinanijsse semetipsum et formam serui assumpsisse, ut caro Verbi uel manens in carne Verbum pati carne posset.246 Eodem scilicet Hilarij etiam uerba spectant, dum ait: „Deus nec mortuus est, nec sepultus“,247 „sed sacramentum istud diuinae intelligentiae est non ignorare Deum, quem non nescias hominem, nescire autem hominem, quem non ignores Deum, Iesum Christum non diuidere, quia ,Verbum caro factum est.‘“248 Nec tamen Verbum ipsum in carnem conuersum ac mutatum est, ita ut desisteret Deus esse, qui homo esse uoluit. Sed ita Verbum caro factum est, ut non tantum ibi sit Verbum Dei et caro hominis, sed etiam rationalis hominis anima, atque hoc totum et Deus creditur propter Deum Verbum et homo propter hominem; Deus enim Verbum non accepit personam [O 3v:] hominis, sed naturam, et in aeternum persona diuinitatis temporalem accepit substantiam carnis, ideoque duas in Christo profitemur naturas, non autem duas fingimus personas.249 Hinc et illud soluitur, quod, quamuis unius substantiae credamus esse Deum Patrem, Filium et Spiritum Sanctum, non tamen dicimus huius Trinitatis unitatem genuisse Mariam uirginem, sed tantummodo Filium, qui solus naturam nostram in unitate personae suae assumpsit. Nam licet ipsum Filij Dei incarnationem censemus totam sacratissimam Triadem operatam fuisse, quia insee

Korrigiert aus „possum“.

243

Damit richtet sich Pac gegen die These des zuletzt in Königsberg tätigen Andreas Osiander, dass Christus auch dann Mensch geworden wäre, wenn der erste Mensch nicht gesündigt hätte. Diese These vertrat Osiander vor allem in seiner 1550 in Königsberg veröffentlichten Schrift „An filius Dei fuerit incarnandus, si peccatum non introivisset in mundum.“ Vgl. Lohse, Dogma und Bekenntnis in der Reformation, 127f. 244 I Petr 4,1. 245 Vgl. Irenaeus, Adversus haereses III, 19, 3, in: PG 7, 941 A (= SC 211, 378,55). 246 Vgl. Ambrosius, De incarnationis dominicae sacramento V, 44, in: PL 16, 829 D– 830 A (= CSEL 79, 246,113–247,116). 247 Hilarius von Poitiers, De Trinitate X, 59, in: PL 10, 390 A (= CChr.SL 62A, 514,10f). 248 Hilarius von Poitiers, De Trinitate X, 60, in: PL 10, 390 B (= CChr.SL 62A, 514,1– 4). Hilarius von Poitiers zitiert Joh 1,14. 249 Das ist der Vorwurf gewesen, den vor allem Gonesius erhoben hat. Vgl. unsere Ausgabe Nr. 2: Gonesius, De uno vero Deo (um 1560), 87,13–90,18.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

1. Pet. 4.

Lib. 10. de Trinit.

Quomodo Verbum caro factum.

Quomodo Maria Deum pepererit.

400

Decretum Sirmiensis synodi.

Nr. 9: Pac, Orthodoxa fidei confessio (1566)

parabilia sunt opera Trinitatis quoad extra, ut usitate loquuntur, tamen solus Filius – non enim confundendae sunt personae – formam serui accepit,250 in singularitate personae, non in unitate diuinae naturae, in id, quod proprium est Filij, non quod commune Trinitati: quae forma illi ad unitatem personae iuxta scripturas coaptata est ita, ut Filius Dei et Filius hominis unus sit Christus.251 [O 4r:] Sed impulit nimirum eos in hunc errorem confusa idiomatum distinctio, quam, cum recte a maioribus traditam, sinistre ipsi accepissent, nec admitterent mera sua uel arrogantia uel affectata ignorantia in reprobum sensum dati, dum coelesti ueritati difficilium esset refragari et foecundus error aliam post aliam, qua elaberetur, uiam quaereret diuinam Christi naturam in humanam fuisse commutatam finxerunt. Cumque a magni nominis theologo aperte repraehenderentur, quod illud Iohannis dictum „Verbum caro factum est“252 more Arij et Eutychetis253 simpliciter de commutatione huiusmodi diuinitatis in humanitatem intelligerent, cum sic accipiendum sit: „Verbum, id est Filius Dei, factum est, scilicet assumptione, caro, id est perfectus et integer homo“,254 in haec uerba responderunt: „Verbum carnem factum simplicissime cum Iohanne credimus, cuius sententiae quia Spiritus Sanctus author est, interpretationi humanae illam uiolare non permittimus.“255 Potuisset Gabriel cum Maria simili interpretatione uti, [O 4v:] quando quaesiuit, quomodo fiet istud,256 sed Spiritus Sanctus permisit et uirtus altissimi prohibuit. Quam firmis autem hoc ipsorum commentum nitatur rationibus, uel ex hoc uno satis apparet, quod iam olim non minus ab Arianis ipsis quam catholicis episcopis in Sirmiensi synodo anathemati subiecti sint, qui, Verbum carnem factum esse audientes, Verbum in carnem mutatum esse aut conuersionem passum carnem assumpsisse putauerint.257 Et digna notata sunt Hilarij uerba, quod „conseruatur dignitas diuinitatis, ut in eo, quod Verbum caro factum est, dum Verbum caro fit, non amiserit per carnem, quod erat Verbum, neque translatum in carnem sit, ut Verbum esse desineret, sed Verbum caro factum est, ut caro potius hoc inciperet esse quod Verbum.“258 „Sed demutationem Deus nesciens, nihil ex substantiae suae

250

Vgl. Phil 2,7. Pac gibt in diesem Absatz den 43. Abschnitt des Glaubensbekenntnisses der 11. Synode von Toledo (675) leicht abgewandelt wieder. Vgl. Denzinger, 247, Nr. 535. 252 Joh 1,14. 253 Vgl. zu Eutyches unsere Ausgabe Nr. 1: Gonesius, De Deo et Filio eius (um 1560), 66, Anm. 158. 254 Pac scheint an dieser Stelle an Calvins christologische Ausführungen und Argumentation gegen Michael Servet zu denken, wie er sie auch in die „Institutio“ eingearbeitet hat. Vgl. Calvin, Institutio christianae religionis (1559) II, 14, 1 und 8, in: OC 3, 458,16–21 und 470,24 –471,20. 255 Das Zitat konnte nicht verifiziert werden. 256 Vgl. Lk 1,34. 257 Vgl. Hilarius von Poitiers, De synodis 38, in: PL 10, 510 C. 258 Hilarius von Poitiers, De synodis 48, in: PL 10, 516 A. 251

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

25

30

Nr. 9: Pac, Orthodoxa fidei confessio (1566)

5

10

15

20

25

30

401

bonis caro factus amisit.259 Quemadmodum et Cyprianus ait: „Non damno aliquo aut iniuria diuinitatis Christus in carne passus est, sed ut per infirmitatem carnis operaretur [P 1r:] salutem“260 in medio terrae. Sed attraxerunt miseri homines, ut in re desperata fieri solet, quicquid ad malae suae caussae patrocinium uel minimum etiam aliquo modo facere uideretur, parum interim solliciti, an quae in uulgus spargunt, uel sacris literis consentanea, uel ecclesiae consensui accomoda, uel ipsi etiam rerum naturae sint conformia. Nam quod Spiritum Sanctum non adorandum esse clamitant,261 cum expresso scripturarum sensu, illustribus patrum testimonijs ipsaque numinis pugnat natura, si modo Deum illum esse concedunt nec cum Macedonio262 diuinitate omni excludunt. Sic enim sacrosancta habent oracula: „Dominum Deum tuum adorabis, et illi soli seruies“,263 qua immota diuinae mentis regula, ut aut Spiritum Sanctum compraehendant et inuocent necesse est, aut uerum Deum non esse ostendant. Nam potior nulla est et magis secundum naturam colendi Dei ratio, quam solennibus et pijs uotis placatum numen deprecari et ab eo, in quo uiuimus, mouemur et sumus264 in omnibus actionibus nostris opem et [P 1v:] auxilium petere: Nec ulla re magis offenditur Deus, quam cum honor iste ac ueneratio, quam sibi soli praestari uult, uel negligitur uel alio defertur, ut et sapientes ethnici naturae ductu iudicarunt et horrenda poenarum exempla omnibus temporibus abunde demonstrarunt. Cum igitur Filius Dei Spiritum Sanctum ita sibi Patrique coniunctum uelit, ut nihilo minus in nomine Sancti Spiritus quam Filij aut Patris credentes baptisari iubeat265 et passim Dei nomen in sacris literis Spiritui Sancto tribuatur, quo tandem ore blasphemi homines insigne hoc excusabunt sacrilegium, quod quem colere debebant et uenerari Spiritum Sanctum, a Patre et Filio segregatum ijs priuant honoribus, quos illi Deus ipse iam inde a mundi initio contribuit et uendicauit? Nam si hac in parte processio Spiritui Sancto debet obstare, quo minus inuocetur cum Patre, qui existit a seipso, aut si grammatica illa distinctio, qua preces non [P 2r:] ad Spiritum Sanctum, sed in Spiritu fieri dicuntur, eadem profecto ratione nec ipsum Dei Filium Dominum et mediatorem nostrum Iesum Christum inuocare audebimus, quod et ille ab aeterno Patre non quidem processerit, sed genitus sit et per ipsum habeamus accessum ad Patrem.266

259

Hilarius von Poitiers, De synodis 48, in: PL 10, 516 A/B. Rufin, Commentarius in symbolum 17, in: PL 21, 355 B (= CChr.SL 20, 152,1–3). Der „Commentarius in symbolum“ Rufins von Aquileia wurde im 16. Jahrhundert in der Regel unter den Werken Cyprians von Karthago gedruckt. Vgl. PL 21, 17f. 261 Vgl. u. Anm. 267. 262 Vgl. zu Makedonius o. Anm. 10. 263 Das Zitat ist eine nicht ganz wörtliche Wiedergabe von Dtn 6,13. 264 Vgl. Act 17,28. 265 Vgl. Mt 28,19. 266 Vgl. Eph 2,18.

260

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

De inuocatione Spiritus Sancti.

402

Testimonia, quod Spiritus Sanctus sit Deus. Gen. 1.

1. Cor. 11. Exod. 4. Act. 20. Luc. 12. Eph. 4. Baptismate obligamur ad unius Dei et fidei professionem.

Nr. 9: Pac, Orthodoxa fidei confessio (1566)

Redibitque eo tandem res, ut praeter orationem, quam uocant Dominicam, ad solum Patrem directam nulla precandi formula in ecclesia toleretur. Sed iterum elabuntur lubrici serpentes ac uirulenti angues et nullum scripturae proferri posse exemplum aiunt, quod Spiritum Sanctum alicubi fuisse adoratum doceat, sicut de Filio unum atque alterum adduci queat. Reuera autem interim non quod sequantur e sacris literis desiderant, sed Spiritum Sanctum ideo non inuocant, quia illum pro uero Deo non habent, sed motum saltem diuinum putant, a Patre prodeuntem, nullatenus cum ipso aut Filio conferendum.267 His autem blasphemijs sacrarum nos literarum opponamus testimonia, quae Spiritum [P 2v:] Sanctum uere ac natura Deum esse ideoque non minus quam Patrem aut Filium adorandum ostendunt. Moises cum in ipsa mundi creatione Spiritum Sanctum super abyssos expansum fuisse testatur268 et in fouenda recens condita mole operatum, hoc illum ipso creaturarum numero eximit, quod nullis eum finibus circumscribit. Deinde apostolo teste per Spiritum datur sermo sapientiae et scientiae, genera linguarum et interpretatio sermonum,269 cum tamen per Moisen Deus testetur a se ista effici, dum ait: „Quis fecit os hominis et fabricauit mutum et surdum? Nonne ego? Ego ero in ore tuo et docebo, quid loquaris.“270 Et cum Iesaias Dominum exercituum loquentem introducit,271 Paulus Spiritum Sanctum esse docet, qui loquitur,272 quo satis superque demonstrat diuinam in Spiritu Sancto residere maiestatem, quam laedere uel imminuere, iuxta Christi sententiam, crimen inexpiabile est.273 Cumque apostolus Paulus unum Deum, unam fidem et unum baptisma274 ita connectat, ut inde in unius Dei uniformem fidem ac religi=[P 3r:]onem per unum baptisma initiari nos ratiocinetur, necesse est nobis, ut eum uerum Deum profiteamur, in cuius nomen baptisati sumus. Voluit autem Christus in nomine Patris, Filij et Spiritus Sancti fideles omnes baptisari,275 ut ostenderet in Dei essentia tres residere distinctas personas, in quibus unus ille uerus Deus solida claritate cognoscitur. Quoniam ergo non licet nisi in unius Dei fidem baptisari et Filius tamen Dei nomen Spiritus Sancti in baptismate re267 Dass der Heilige Geist keine Person, sondern lediglich Kraft Gottes und folgerichtig nicht anzubeten bzw. anzurufen sei, ist der Standpunkt, den der zeitweilige Rektor des Gymnasiums im kleinpolnischen PiĔczów, Petrus Statorius, bereits zu Beginn der 1560er Jahre vertrat. Diese Auffassung setzte sich alsbald in der entstehenden antitrinitarischen Kirche durch. Vgl. Lubieniecki, Historia reformationis II, 8, 148 –152, bes. 149 (= Lubieniecki, History, 201–205, bes. 202); Wajsblum, DyteiĞci Maáopolscy, 44 – 46. 268 Vgl. Gen 1,2. 269 Vgl. I Kor 12,8. 270 Ex 4,11.12. 271 Vgl. Jes 10,24; 14,22f et passim. 272 Vgl. Act 21,11. 273 Vgl. Lk 12,10. 274 Vgl. Eph 4,5. 275 Vgl. Mt 28,19.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

25

30

Nr. 9: Pac, Orthodoxa fidei confessio (1566)

5

10

15

20

25

30

403

quirit, euidentissime sequitur Spiritum Sanctum cum Patre Filioque solum illum uerum esse Deum, ad cuius cultum et uenerationem ipso baptismi iuramento astringimur. Neque sane oportebat (ut Hilarius ait) „post confessam et iuratam in baptismo fidem in nomine Patris, Filij et Spiritus Sancti, quicquam aliud uel ambigere uel innouare“,276 sed „humanae infirmitatis modestia, omne cognitionis diuinae sacramentu, illis tantum conscientiae suae finibus continere.“277 Verum „postquam noua potius ceperunt condi, quam accepta retineri, nec ueterata defenduntur nec firmantur inno=[P 3v:]uata, et fides potius temporum fit quam euangeliorum.“278 Quod uero Spiritum Sanctum a solo Patre procedere contendunt279 et dictum illud Christi eo abripiunt, quo ait: „Cum uenerit paracletus, quem ego mittam a Patre, Spiritum ueritatis, qui a Patre procedit“,280 non uideo qua ratione fiat. Tametsi enim Christus, in forma serui loquens, omnem diuinitatis gloriam ad solum Patrem refert, tamen post glorificationem sui corporis nihilominus a se quam a Patre Spiritum Sanctum procedere ostendit, dum afflat discipulos et Spiritum Sanctum eo halitu accipere iubet.281 Et alio item loco inquit: „Paracletus Spiritus Sanctus, quem Pater mittet in nomine meo, docebit uos omnia.“282 Vnde satis apparet, quod sicut missio Spiritus Sancti tam Patri quam Filio competit, ita illius quoque processio non minus ad Filium quam Patrem ipsum referenda est. Et hunc perpetuum ecclesiae consensum fuisse usitatum Nicenae confessionis symbolum expresse declarat ac ipse Hilarius etiam monet [P 4r:] Spiritum Sanctum de Patre et Filio authoribus esse confitendum.283 Deploranda ergo est miserrimorum hominum caecitas, qui cum ingenij sui acie omnia diuinitatis mysteria penetrare ac penitius scrutari uellent, inaccessibili illa diuinae claritatis luce ita oculos suos hebetarunt, ut nihilo plus suo nunc intellectu quam caecus uisu possint deproehendere. Ideoque pro ueris et immotis sacrarum literarum oraculis recteque traditis patrum sententijs ea solummodo colligant et amplectantur, quae a pestilentissimis haereticis diuerso tempore uirulenter sparsa, iam olim uniuerso totius orbis terrarum iudi-

276

Hilarius von Poitiers, Ad Constantium Augustum II, 4, in: PL 10, 566 A (= CSEL 65, 199,8 –

10). 277 Hilarius von Poitiers, Ad Constantium Augustum II, 4, in: PL 10, 566 A (= CSEL 65, 199,6f). 278 Hilarius von Poitiers, Ad Constantium Augustum II, 4, in: PL 10, 566 B (= CSEL 65, 199,19 –21). 279 Vgl. exemplarisch unsere Ausgabe Nr. 3: Gentile, Confessio. Adnotationes. Protheses (um 1561), 119,32–120,2; Radziwiáá an Calvin, 6. Juli 1564, in: OC 20 (= CR 48), 334f, Nr. 4125. 280 Joh 15,26. Vgl. zu den Anfängen der hier und im Folgenden problematisierten Auslegung dieses Verses unsere Ausgabe Nr. 1: Gonesius, De Deo et Filio eius (um 1560), 30,4–10. 281 Vgl. Joh 20,22. 282 Joh 14,26. 283 Vgl. Hilarius von Poitiers, De Trinitate II, 29, in: PL 10, 69 A (= CChr.SL 62, 64,3f).

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

In Lib. ad Constant. August.

Quod Spiritus Sanctus etiam a Filio procedat.

Ioan: 20.

Lib. 2. de Trinit.

404

Nihil ecclesia commune cum Sabellio.

Nr. 9: Pac, Orthodoxa fidei confessio (1566)

cio tam in concilijs et synodis damnata quam luculentissimis doctorum in ecclesia scriptis euidentissime refutata sunt. Et tanta quidem incurrabili ipsorum comes est insania morbo, ut recte monitis non solum non obtemperent, sed obstinata etiam pertinatia furores suos audacter defendant et, qui contra sentiunt, non tam odio inueterato [P 4v:] prosequantur quam uirulentis calumnijs proscindant. Cum enim haec ipsorum deliria cum Arij blasphemijs aliorumque haeresibus coniuncta esse docerentur, puram illi uicissim ecclesiae uerae ac orthodoxae religionem constantemque ac indelibatam fidem exquisita simul astucia et malitia Sabellianismi arguere ausi sunt,284 homines non tam rerum omnium ignari, quam Dei ac suae ipsorum conscientiae immemores. Quid enim per Deum immortalem ecclesiae catholicae commune cum Sabellio, qui personas inter se ita in unum confundebat, ut Pater esse Filius et Filius Pater, Spiritus Sanctus nunc Pater, nunc Filius, et illi rursus Spiritus Sanctus, prout usus loquendi posceret? Vnum uerum Deum, ut christiana fert religio, credimus et profitemur, et tres tamen eiusdem diuinae naturae hypostases seu personas nec dispares nec diuersas, sed aequales omnino ac pares, quo ad originem, essentiam et potentiam, agnoscimus et ueneramur, certisque illas proprietatibus et officijs uere ac realiter distinguimus, nec ullatenus inter se confundimus [Q 1r:] aut commiscenus: Vt igitur Sabellij confusionem toto pectore detestamur, ita non ficticia sed reali hypostaseon distractione ab illius nos opinione quam longissime seiungimus. Neque enim nobis idem est Patrem esse, quod et Filium, nec idem est Filium esse, quod et Spiritum Sanctum, sed incommunicabiles singulis proprietates tribuimus et certa quibus inuicem distinguantur officia: Ita ut semper nobis Pater sit is, qui Filium genuit, semper Filius sit, qui a Patre genitus est, semper Spiritus Sanctus, qui ab utroque procedit. Et sic in una eademque diuina essentia seu natura tres nobis distinctae sunt hypostases, quae una Sabellij eademque nullo ordine uel distinctione persona, dum pro una ille Ƞ੝ıȓĮ unicam sibi imaginatur hypostasin. Nam sicut aliud est gignere, aliud nasci, aliud procedere, ita reuera etiam alia nobis Patris, alia Filij, alia itidem Spiritus Sancti persona quidem seu hypostasis, sed tamen non alia est essentia et natura. Si enim pro tribus personis tres comminisceremur essentias aut unam in plures deduceremus, non iam [Q 1v:] unum Deum, sed plures manifeste statueremus, quod fides nostra et christianae religionis non patitur mysterium, usu tamen uenit illis, qui extra Dei uerbum humanis rationibus altiora inquirere conantur. Vt igitur cum nouis horum temporum Arianis, ita et cum Sabellio nihil nobis commune est: Cum uera autem et orthodoxa Christi ecclesia communia omnia, unus Deus, unum baptisma, una fides,285 in cuius sacrosanctae commu284

Vgl. zu diesem Vorwurf unsere Ausgabe Nr. 1: Gonesius, De Deo et Filio eius (um 1560), 29,22–30,21; Nr. 6: Volanus, Epistola ad Nicolaum Pacium (1565), 232,4 –16. 285 Vgl. Eph 4,5.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

25

30

35

40

Nr. 9: Pac, Orthodoxa fidei confessio (1566)

5

10

15

20

25

30

35

405

nionis unitate constanter acquiescere malumus quam uarijs speculationibus in tetros subinde errores abduci. Facessant ergo hinc et ualeant, quicunque curiosis extra diuinas patefactiones quaestionibus unanimem ecclesiae consensum, quem pacata sequimur conscientia, turbare potius quam tueri uolunt. Nos interim orabimus Dominum Deum nostrum, ut et illis mentem saniorem det et abortiuum horum temporum foetum ad dilectam primitiuae ecclesiae sobolem clementer congreget atque [Q 2r:] defendat, et iuxta preces Christi, pro sua faciat misericordia, ut sicut ipsi unum sunt, ita et nos in ipsis unum simus286 ac de ijsdem idem omnes loquamur et sentiamus. Quamuis enim illi fidem hanc et confessionem, Verbo Dei congruam et sanctorum patrum authoritate munitam, multipliciter derident ac subsannant, adeo etiam ut per ludibrium dicant Augustinianum nos Deum colere, tamen tantum abest, ut his moti conuicijs et sarcasmis a suscepta semel ueritatis defensione in partes ipsorum uelimus concedere, ut etiam, magis magisque in nostra sententia confirmati, aperte protestemur, malle nos cum totius fere orbis terrarum electis Augustinianum Deum uenerari, quam gentilem287 agnoscere grauissimasque praeuaricatae religionis olim poenas dare. Ad patres sane quod attinet, habent suos et illi naeuos, quemadmodum iam ante a me dictum est, sed tamen articulum de uno Deo et tribus personis, qui facile principem an christiana religione locum obtinet, [Q 2v:] singulari quodam Dei beneficio integrum et incorruptum unanimiter retinuerunt et perspicue ac diserte explicatum ad posteros suos fideliter transmiserunt. E quorum immensis uoluminibus, quae uigilantiam et studium ipsorum in conseruanda uera ecclesiae doctrina satis superque ostendunt, pauca hic adiungam illustriora dicta, ut nihil nos noui fingere, sed antiquissimam et propterea etiam certissimam unoque omnium ore probatam et receptam de fide sententiam tueri ac sequi rudiores intelligant. Detrahunt quidem innouatores isti Cypriano, Augustino, Cyrillo, Chrisostomo, Basilio ipsique, nisi cum eis sentiat, Hilario et his antiquiori Iustino Martyri, cuius solius, tametsi nescio quo Tryphone triumphent, uerba tamen planissima ueteratorie dissimulant, quae in exordio libri eius de sancta et coessentiali Trinitate, ubi ex professo eam materiam tractat, sic habent: „Non sufficit ad parandam salutem glorificare Patrem et Filium, sed sana Trinitatis confessio felicitatem praestat pijs [Q 3r:] repositam.“288 At nos interim, nihil eorum clamoribus moti, hoc suo ipsorum eos iugulemus gladio et, senten-

286

Vgl. Joh 17,22. Vgl. o. Anm. 177. 288 Übersetzung aus dem griechischen Original. Vgl. Ps.-Justin, Expositio rectae fidei 1, in: Otto, Iustini opera III,1, 2. Das seit dem 7. Jahrhundert Justin zugeschriebene Werk „Expositio rectae fidei“ stammt in Wirklichkeit von Theodoret von Cyrus, einem Autor des 5. Jahrhunderts. Vgl. Lebon, Restitutions, 523 – 550; Sellers, Pseudo-Justin’s Expositio, 145–160, und Clayton, The Christology, 89 –103, bes. 91, Anm. 28. 287

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

406

In Lib. de Trinit.

De uanitate idolorum.

Homilia 4.

Aduersus Praxeam.

Spiritus Sanctus creator carnis in Christo.

Nr. 9: Pac, Orthodoxa fidei confessio (1566)

tiam uel istius Martyris amplexi, de uno trinoque Deo patrum authoritates intrepide sequamur. De uno autem uero Deo Tertullianus ait: „Nos et scimus et legimus et credimus et tenemus unum esse Deum, qui fecit coelum pariter et terram, quoniam nec alterum nouimus aut nosse, cum nullus sit, aliquando poterimus.“289 Et Cyprianus: „Mundi“, inquit, „unus est rector, qui uniuerso, quaecunque sunt, uerbo iubet, ratione dispensat, uirtute consummat.“290 De tribus uero distinctis ac minime inter se confusis hypostasibus plurima sunt non obscura patrum testimonia. Origenes enim in sextum caput Iesaiae: „Non sufficit“, ait, „eis semel clamare: ‚Sanctus‘, neque bis, sed perfectum Trinitatis numerum assumunt, ut multitudinem sanctitatis manifestent Dei, quae est trinae sanctitatis repetita communitas, sanctitas Patris, sanctitas Filij et sanctitas Spiritus Sancti.“291 Et Tertullianus: „Tres sunt non statu, sed gra= [Q 3v:]du, nec substantia, sed forma, nec potestate, sed specie. Vnius autem substantiae, et unius status, et unius potestatis, quia unus est Deus, in quo et gradus isti et formae et species in nomine Patris et Filij et Spiritus Sancti deputantur.“292 Cyprianus autem cum praefatus esset, quod et uera de Deo dicere alicuius res periculi sit, affirmare tandem non dubitat orientales ecclesias omnes credere in Deo Patre omnipotente et Christo Iesu Filio eius unico et Spiritu Sancto, unum Deum et unum Dominum apostoli Pauli authoritatem sequutas, et Deum quidem ratione substantiae, Patrem uero generationis caussa dici,293 vnumque esse Deum non numero, sed uniuersitate,294 quod non plures nimirum, sed ille unus sit et non alius uerus Deus. Ac sicut lucis unus est splendor, qui a luce non seiungitur, ita unus (inquit) de uno nascitur et incorporea generatio nec in pluralem numerum, nec in diuisionem cadit, dum qui nascitur nequaquam a generante separatur.295 [Q 4r:] Et nec Pater praecedit Filium, nec Filius sequitur Patrem, sicuti nos, qui adoptione filij Dei facti sumus, sed ab aeterno generatus asseritur Filius de incorporeae simplici natura substantiae tandemque de Spiritu Sancto ex Maria uirgine natus creditur, ita ut duplex Filij sit natiuitas, haec quidem dignationis, illa uero naturae. Et quia Spiritus Sanctus refertur dominicae carnis et templi eius creator, incipe iam hinc intelligere Spiritus Sancti maiestatem. 289

Novatian, De Trinitate XXX, in: PL 3, 947 B (= CChr.SL 4, 73,38 –41; Weyer, 192). Pac geht noch davon aus, dass die von ihm zitierte Schrift „De Trinitate“ von Tertullian stammt. Er stützt sich hierbei entweder auf die Pariser Ausgabe der Schriften Tertullians durch Martin Mesnart (1545) oder auf die 1550 in Basel erschienene analoge Edition Sigismund Ghelens: Beide schreiben Novatians Schrift „De Trinitate“ Tertullian zu. Vgl. Weyer, Einleitung, 16. 290 Ps.-Cyprian, De idolorum vanitate VIII, in: PL 4, 576 A (= CSEL 3,1, 26,6–8). 291 Origenes, In Isaiam homiliae IV, 1, in: PG 13, 231 C/D. 292 Tertullian, Adversus Praxean II, in: PL 2, 157 B/C (= FChr 34, 106,3 – 9). 293 Vgl. Rufin, Commentarius in symbolum 4, in: PL 21, 341 A/B (= CChr.SL 20, 137,4– 138,17). Rufin nimmt Bezug auf I Kor 8,6. 294 Vgl. Rufin, Commentarius in symbolum 5, in: PL 21, 343 A (= CChr.SL 20, 139,3). 295 Vgl. Rufin, Commentarius in symbolum 6, in: PL 21, 346 A (= CChr.SL 20, 142,29 –32).

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

25

30

Nr. 9: Pac, Orthodoxa fidei confessio (1566)

5

10

15

20

25

30

407

Contestatur enim euangelicus sermo, quod Spiritus Sanctus uenit super Mariam et uirtus altissimi obumbrauit eam.296 Vide ergo cooperantem simplicem Trinitatem adest altissimus, adest uirtus altissimi, adest Spiritus Sanctus. Haec est Trinitas, ubique latens, ubique apparens, uocabulis personisque discreta inseparabilis substantia deitatis. Sed ne Cyprianicum aliquod numen cauillentur, sicut Augustinianum nescio quem Deum in ecclesiam fuisse introductum [Q 4v:] somniarunt, agedum Hilarium scrutemur, quem unum illi ex omni uetustate dignum iudicant, cuius arbitrio et sententia res tanta decidatur. De uno igitur uero Deo quid sentit aut loquitur Hilarius? „Perfecta“, inquit, „scientia est sic Deum scire, ut licet non ignorabilem, tamen inenarrabilem scias: credendus est, intelligendus est, adorandus est, et his officijs eloquendus.“297 Cum „audis: ‚Ego et Pater unum sumus‘, quid discindis et distrahis Filium a Patre? Vnum sunt: scilicet is, qui est, nihil habens, quod non sit etiam in eo, a quo est.“298 „Personis rem accommoda, gignenti et genito professionis suae permitte sententiam. Sint unum, ut sunt qui genuit et qui genitus est. Cur naturam excludis, cur ueritatem interimis?“299 „Non ut corpus per intelligentiam nostram corpori immittimus, neque ut aquam uino infundimus, sed eandem in utroque uirtutis similitudinem et deitatis plenitudinem confitemur.“300 Nam „Patrem in Filio et Filium in Patre esse, plenitudo in utroque diuinitatis perfecta est.“301 „Apostolica igitur fides, siue Pa=[R 1r:]trem praedicabit, praedicabit Deum unum, siue Filium confitebitur, confitebitur Deum unum. Quia eadem atque indissimilis natura est in utroque, quod dum et Pater Deus et Filius Deus est, et unum est naturae nomen utrisque, unum utrumque significat.“302 „Disseca naturae huius, si potes, unitatem et aliquam dissimilitudinis infer necessitatem, per quam Filius non sit in unitate personae.“303 „Est in nobis Spiritus Dei, et est in nobis Spiritus Christi, et cum Spiritus Christi inest, inest Spiritus Dei. Ita cum quod est Dei, et Christi est, et cum quod Christi est, et Dei est.“304 „Deus igitur est Christus unus cum Deo Spiritus.“305 „Sacramentum ergo dicti dominici apostolus tenens, quod est: ‚Ego et Pater unum sumus‘, dum utrumque unum profitetur, unum utrumque significat non 296

Vgl. Lk 1,35. Hilarius von Poitiers, De Trinitate II, 7, in: PL 10, 57 A (= CChr.SL 62, 44,20–22). 298 Hilarius von Poitiers, De Trinitate III, 23, in: PL 10, 91 C (= CChr.SL 62, 95,1–3). Hilarius von Poitiers zitiert Joh 10,30. 299 Hilarius von Poitiers, De Trinitate III, 23, in: PL 10, 91 C– 92 A (= CChr.SL 62, 95,5 –7). 300 Hilarius von Poitiers, De Trinitate III, 23, in: PL 10, 92 A (= CChr.SL 62, 95,9 –12). 301 Hilarius von Poitiers, De Trinitate III, 23, in: PL 10, 92 A (= CChr.SL 62, 95,17f). 302 Hilarius von Poitiers, De Trinitate VII, 21, in: PL 10, 227 A/B (= CChr.SL 62, 299,15 – 300,20). 303 Hilarius von Poitiers, De Trinitate VIII, 20, in: PL 10, 251 C (= CChr.SL 62A, 332,33 –35). 304 Hilarius von Poitiers, De Trinitate VIII, 27, in: PL 10, 256 A/B (= CChr.SL 62A, 339,16 – 19). 305 Hilarius von Poitiers, De Trinitate VIII, 27, in: PL 10, 256 B (= CChr.SL 62A, 339,21). 297

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

Hil. Lib. 2: de Trinit. Lib. 3.

Pater et Filius unum.

Lib. 8.

408

Vterque unus.

Lib. 9. Lib. 11.

In Lib. de Synod.

Deus unus non persona, sed natura.

Nr. 9: Pac, Orthodoxa fidei confessio (1566)

ad solitudinem singularis, sed ad unitatem Spiritus. Quia unus Dominus Christus, cum uterque et Dominus et Deus sit, duos tamen in fide nostra nec deos patitur esse nec dominos. Vnus igitur uterque est, et unus cum sit, uterque non solus est.“306 „Et [R 1v:] per id, quod unus est Deus et unus est Dominus, in Deo demonstratur Dominus, sicut Deus demonstratur in Domino“,307 „ut in uno Deo Patre unum significaret et Dominum.“308 „Hoc ecclesia intelligit, hoc synagoga non credit, hoc philosophia non sapit: unum ex uno et totum a toto, Deum et Filium, neque per natiuitatem Patri ademisse, quod totus est, neque hoc ipsum totum non secum nascendo tenuisse.“309 Cum „qui ex subsistente Deo secundum diuinae generationis naturam Deus subsistit, ab eo, qui solus uerus Deus est, inseparabilis est ueritate naturae.“310 „Quia sacramentum omne et baptismi et fidei, ut in uno Domino, ita et in uno Deo est, consumationem spei nostrae unius Dei professione conclusit, ut et unum baptisma et fides una, sicut unius Domini, ita et Dei esset unius.“311 „In natura itaque Dei Deus unus est, ita tamen, ut et Filius Deus sit, quia in eo natura non differens sit, et, cum Deus ex Deo sit, non potest non uterque Deus esse, quorum per generis indifferentiam non discernatur essentia. Numerus autem nominis in nuncupatione respui=[R 2r:]tur, quia non est in naturae qualitate diuersitas.“312 „Non est enim alter Deus in genere substantiae, sed unus Deus per indifferentis substantiae essentiam. Nec persona Deus unus est, sed natura, quia nihil in se diuersum ac dissimile habent natus et generans.“313 „Non est igitur una Patris et Filij neganda substantia, sed ne irrationabiliter praedicanda sit una substantia ex naturae unigenitae proprietate, non sit aut ex portione, aut ex unione, aut ex communione. Potest una substantia impie dici et pie taceri.“314 Sed „quid uerbi calumniam suspitiose tenemus, rei intelligentia non dissidentes? Credamus et dicamus esse unam substantiam, sed per naturae proprietatem, non ad significationem impiae unionis.“315 Hic Augustinianum nihil, sed ipsissima Hilarij uerba sunt diuersis e locis collecta, quae si cum Augustini aliorumque patrum sententia nullatenus discrepant, scias illum unanimen fidei consensum tueri, non autem contra coele306 Hilarius von Poitiers, De Trinitate VIII, 36, in: PL 10, 263 C–264 A (= CChr.SL 62A, 349,1–9). Hilarius von Poitiers zitiert Joh 10,30. 307 Hilarius von Poitiers, De Trinitate VIII, 36, in: PL 10, 264 A (= CChr.SL 62A, 349,10–12). Hilarius von Poitiers nimmt Bezug auf I Kor 8,6. 308 Hilarius von Poitiers, De Trinitate VIII, 36, in: PL 10, 264 B (= CChr.SL 62A, 350,20). 309 Hilarius von Poitiers, De Trinitate VIII, 52, in: PL 10, 275 C–276 A (= CChr.SL 62A, 365,25 –29). 310 Hilarius von Poitiers, De Trinitate IX, 36, in: PL 10, 308 A (= CChr.SL 62A, 410,10 –12). 311 Hilarius von Poitiers, De Trinitate XI, 1, in: PL 10, 400 A (= CChr.SL 62A, 529,17–21). Hilarius von Poitiers nimmt Bezug auf I Kor 8,6. 312 Hilarius von Poitiers, De synodis 36, in: PL 10, 508 B. 313 Hilarius von Poitiers, De synodis 69, in: PL 10, 526 B/C. 314 Hilarius von Poitiers, De synodis 71, in: PL 10, 527 A/B. 315 Hilarius von Poitiers, De synodis 71, in: PL 10, 527 B.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

25

30

Nr. 9: Pac, Orthodoxa fidei confessio (1566)

5

10

15

20

25

30

35

409

stis doctrinae ueritatem cum quoquam conspirare uoluisse. Atque utinam isti, [R 2v:] quem in ore semper habent, factis etiam Hilarium imitarentur, profecto nec damnarent patres, nec amarent haereticos, nec, dum haeresim expellunt, haeresim nutrirent. „Interpretati“, inquit, „patres nostri sunt per synodum Nicenam homousij proprietatem, religiosi extant libri, manet conscientia: Si quid ad interpretationem addendum est, communiter consulamus. Potest inter nos optimus fidei status condi, ut nec ea, quae bene sunt constituta, uexentur et quae male sunt intellecta, resecentur.“316 Sed, omisso tandem Hilario, Basilium quoque consulamus et qui proxime successerunt incorruptae orthodoxae fidei testes, ac quae ipsorum de uero Deo fuerit doctrina attente audiamus. Sic igitur Basilius ille Magnus, Caesareae archiepiscopus, scriptum reliquit. „Ingens est improbitas non suscipere dogmata Domini, qui distincte disparat nobis personarum diuersitatem. ‚Si enim abiero‘, inquit, ,rogabo Patrem et alium paracletum mittet uobis.‘ [R 3r:] Igitur Filius quidem est qui rogat, Pater autem qui rogatur, paracletus uero qui mittitur. Nonne igitur palam impudens es, cum audis ‚ego‘ de Filio, et ‚ille‘ de Patre, et ‚alius‘ de Spiritu Sancto, et omnia tamen commisces, et omnia confundis, et uni rei omnes appellationes attribuis? Nec uero tu ad impietatem rapias personarum diuisionem. Etiamsi enim duo sunt numero, tamen non sunt distincti, neque qui duos dicit, alienationem inducit. Vnus Deus quoniam et Pater, unus Deus et Filius, et non duo Dij, quoniam identitatem Filius habet ad Patrem. Non enim aliam in Patre considero deitatem et aliam in Filio, neque aliam naturam illam et aliam hanc. Quo igitur inclarescat tibi personarum proprietas, numera seorsim Patrem et seorsim Filium: Quo uero non in multitudinem deorum scindaris, unam confitere in ambobus essentiam. Sic et Sabellius cadit et qui inaequalitatem docet conteretur. Cum autem dixero unam essentiam, non duos ex uno diuisos intellige, sed ex principio Patris Filium subsistentem, non Patrem et Filium [R 3v:] ex una essentia superiore. Non enim fratres dicimus, sed Patrem et Filium confitemur. Essentiae autem identitas est, quoniam ex Patre Filius non praecepto factus, sed ex natura genitus, non diuisus a Patre, sed manente perfecto perfecte relucens.“317 „Qui uero genitum alterius essentiae a genitore esse dicit, duos etiam hic Deos dicit, propter essentiae inaequalitatem multitudinem deorum inducens. Si enim est una deitas ingenita et una genita, tu es, qui deorum multitudinem praedicas, contrarias essentias pronuntians, siquidem essentia Patris est ingenita natura, essentia uero Filij generatio.“318 „At ueritatis doc-

316

Hilarius von Poitiers, De synodis 91, in: PL 10, 545 A/B. Übersetzung aus dem griechischen Original. Vgl. Basilius, Homilia contra Sabellianos 3f, in: PG 31, 604 D– 605 C. 318 Übersetzung aus dem griechischen Original. Vgl. Basilius, Homilia contra Sabellianos 4, in: PG 31, 605 C/D.

317

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

In Lib. de Synod.

In serm. contra Sabell. et Arium.

Filius identitatem habet ad Patrem.

Vna essentia quomodo intelligenda.

Nota.

410

De Spiritu Sancto.

Lib. 11. Cap. 10 de Ciuit. Dei.

Nr. 9: Pac, Orthodoxa fidei confessio (1566)

trina utrinque contrarietates fugit.“319 „Nam genitus existens ex Patre Filius et naturaliter exprimens in seipso Patrem, uelut imago quidem identitatem habet, uelut genitura autem coessentialitatem conseruat.“320 „Hic enim in illo, et ille in hoc. Nam et hic talis est, qualis ille, et ille, qualis hic. Sic uniuntur duo, eo quod non differunt, neque iuxta aliam speciem ac peregrinum characterem [R 4r:] Filius intelligitur. Rursus igitur dico unus et unus, sed natura indiuisa et perfectio non defectuosa. Vnus igitur Deus, quoniam per utrosque una species consideratur, quae integre in utrisque ostenditur.“321 „Quae autem diximus de Filio, quod propriam ipsius personam confiteri oportet, eadem habemus etiam, ut de Spiritu Sancto dicamus. Non enim idem est cum Patre Spiritus, ob id quod scriptum est: ‚Deus est spiritus.‘ Neque rursus Filij et Spiritus una persona est, quoniam dictum est: ‚Si quis Spiritum Christi non habet, non est eius, si uere Christus in uobis.‘“322 Sed naturae coniunctio ac consortium hinc ostenditur, non personarum confusio.323 „Hanc autem coniunctionem declarat et baptismatis traditio et fidei confessio. Si enim alienus esset natura, quomodo connumeraretur Spiritus? Et si posterioribus temporibus accessisset, quomodo aeternae naturae collocaretur? Qui ergo separant a Patre et Filio Spiritum, imperfectum faciunt baptismum defectuosamque fidei confessionem, [R 4v:] neque enim Trinitas manet, si Spiritus subtrahitur.“324 Hactenus Basilius. Augustinus autem, qui omnium consensu doctissimus et praecipuum ecclesiae Dei ornamentum fuit, de hoc ipso fidei nostrae articulo expressis uerbis ait: „Bonum solum simplex est, et ab hoc solum incommutabile. Ab hoc bono creata sunt omnia bona, sed non simplicia, et ab hoc mutabilia. Creata sane, inquam, id est facta, non genita. Quod enim de simplici bono genitum est, pariter simplex est, et hoc est quod illud, de quo genitum est;f quae duo Patrem et Filium dicimus, et utrumque hoc cum Spiritu Sancto est unus Deus, qui Spiritus Patris et Filij, Spiritus Sanctus propria quadam notione huius nominus in sacris literis nuncupatur. Alius est autem quam Pater et Filius, sed ‚alius‘ dixi, non ‚aliud‘. Quia et hoc pariter simplex pariterque bonum est, incommutabile et aeternum. Et haec Trinitas unus est Deus: nec

f

Im Druck steht an dieser Stelle die (versehentlich) hinzugefügte Wiederholung: „pariter simplex est, et hoc est illud, de quo genitum est:“

319

Übersetzung aus dem griechischen Original. Vgl. Basilius, Homilia PG 31, 605 D. 320 Übersetzung aus dem griechischen Original. Vgl. Basilius, Homilia PG 31, 608 A. 321 Übersetzung aus dem griechischen Original. Vgl. Basilius, Homilia PG 31, 608 B/C. 322 Übersetzung aus dem griechischen Original. Vgl. Basilius, Homilia PG 31, 609 A/B. Basilius zitiert Joh 4,24 und Röm 8,9f. 323 Vgl. Basilius, Homilia contra Sabellianos 4, in: PG 31, 609 B. 324 Übersetzung aus dem griechischen Original. Vgl. Basilius, Homilia PG 31, 609 D– 612 A.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

contra Sabellianos 4, in: contra Sabellianos 4, in: contra Sabellianos 4, in: contra Sabellianos 4, in:

contra Sabellianos 5, in:

5

10

15

20

25

30

Nr. 9: Pac, Orthodoxa fidei confessio (1566)

5

10

15

20

25

30

35

411

ideo non simplex, quia Trinitas. Neque enim propter hoc naturam [S 1r:] istam boni simplicem dicimus, quia Pater in ea solus, aut solus Filius, aut solus Spiritus Sanctus. Non solum enim est ista nominis Trinitas sine substantia personarum, sicut Sabelliani haeretici putauerunt. Pater, qui genuit simplex est, et Filius, qui genitus est, pariter simplex est, et hoc est, de quo genitus est. Sed ideo simplex dicitur, quoniam quod habet, hoc est, excepto quod relatiue quaeque persona ad alteram dicitur. Nam utique Pater habet Filium, nec tamen ipse est Filius; et Filius habet Patrem, nec tamen ipse est Pater. In quo ergo ad seipsum dicitur, non ad alterum, hoc est quod habet, sicut ad seipsum dicitur uiuens, habendo utique uitam, et eadem uita ipsa est.“325 Et consequenter „credimus“, inquit, „et tenemus, et fideliter praedicamus, quod Pater genuerit Verbum, hoc est Sapientiam, per quam facta sunt omnia, unigenitum Filium, unus unum, aeternus coaeternum, summe bonus aequaliter bonum; et quod Spiritus Sanctus simul et Patris et Filij sit Spiritus, et ipse consubstantialis et coaeternus ambobus. Atque [S 1v:] hoc totum et Trinitas sit propter personarum proprietatem, et unus Deus propter inseparabilem diuinitatem, sicut unus omnipotens propter inseparabilem omnipotentiam: ita tamen, ut etiam cum de singulis quaeritur, unusquisque eorum et Deus et omnipotens esse respondeatur; cum uero de omnibus simul, non tres dij uel tres omnipotentes, sed unus Deus omnipotens; tanta est ibi in tribus tamque inseparabilis unitas, quae sic se uoluit praedicari.“326 Et alibi: „Non potest“, „operatio esse diuisa, ubi non solum aequalis est, uerum etiam indiscreta natura: ita ut cum tres sint, et eorum singulus quisque Deus sit, tres tamen dij non sint. Nam Pater Deus est, et Filius Deus est, et Spiritus Sanctus Deus est; nec Filius idem qui Pater est, nec idem Spiritus Sanctus qui aut Pater aut Filius; sed Pater semper Pater, et Filius semper Filius, et amborum Spiritus nunquam cuiquam eorum aut Pater aut Filius sed semper utriusque Spiritus: Vniuersa tamen Trinitas unus Deus.“327 „Qui ergo Spiritum Sanctum a Patre et Filio aeternitate et sub=[S 2r:]stantia uel communione separat, qui negat Spiritum Sanctum non esse Patris et Filij, plenus est spiritu immundo, uacuus a Spiritu Sancto.“328 Quid, quaeso, disertius aut luculentius de hac materia dici queat? Quid receptis et usitatis in ecclesia symbolis conuenientius? Quorum tamen alterum gentiles isti, ut nihil dicam grauius, scurrili quadam leuitate Sathanasianum329 appellare non uerentur et multipliciter exagitant, quod sacris nimirum 325

Augustinus, De civitate XI, 10, 1, in: PL 41, 325 (= CSEL 40,1, 525,18 – 526,14). Augustinus, De civitate XI, 24, in: PL 41, 337 (= CSEL 40,1, 547,4– 526,16). 327 Augustinus, Contra sermonem Arianorum liber unus, in: PL 42, 694f. 328 Ps.-Augustinus, Adversus quinque haereses VIII, in: PL 42, 1116. 329 Bereits 1562 berichtete Francesco Stancaro in seinem Werk „De Trinitate et Mediatore“, dass Giorgio Biandrata, Francesco Lismanini u. a. das Athanasianum als „symbolum Sathanasii“ bezeichneten. Im Fall des Lismanini dürfte dies allerdings nicht zutreffen: Er hat das Athanasianum zwar nicht mehr dem Kirchenvater zugeschrieben, es aber auch nicht bekämpft. Vgl. unsere Ausgabe Nr. 5: Lismanini, Brevis explicatio (1565), 186, bes. Anm. 3. 326

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

Cap. 24. lib. 11. de ciuit. Dei.

In Lib. contra orat. Ariano.

In Orat. contra V. haereses.

412

Reuerentia erga Deum etiam inter ethnicos.

Ioan. 19.

Catholicae ecclesiae fides.

Nr. 9: Pac, Orthodoxa fidei confessio (1566)

literis conforme impiae ipsorum refragetur opinioni. Quo loco iterum non possum mirari satis ac detestari effrenatam maledicae linguae impudentiam, quae in summa religionis controuersia sibi uni uendicare non dubitat, quod omnibus alioqui patribus derogat iudicium, et non derogat modo, uerum etiam rectas de Deo sententias, ueluti a Satana profectas, diabolico plane fastu reijcit, cum modestius profecto et de tantis rebus loqui et quod sequi dedignatur, eorum tamen famae existimationique parcere debebat. [S 2v:] Pilatus, quamuis ethnicus et nihil minus credens quam Christum uere et natura Deum esse, ad solam tamen Dei mentionem numinis perculsus metu, toto pectore ita cohorrescit,330 ut summa illum et religio et timor repente inuadat, ne in homine etiam plusquam abiecto et contempto diuinum forte numen uiolet. In quo licet prophanus esset et impius, si tantum Dei ualuit reuerentia, abominanda certe et execranda eorum est improbitas et audacia, qui hodie de arcanis diuinae maiestatis ac naturae mysterijs per lusum et iocum, animo plane securo et oscitante absque ullo metu temere sibi iudicium sumunt. Cumque exemplum hoc satis magno sit documento religionis obseruantiam hominibus a natura insitam esse, quae diuinis in rebus non patiatur eos tam audacter et inconsiderate quolibet ferri, suo aliquando non solum cum periculo, uerum etiam exitio, quam uenerandum et terribile sit Dei nomen, experientur illi, qui tam contemptim et contumeliose hoc tempore sacrosanctae maiestati eius illudunt. [S 3r:] Verum ut finis tandem sit, praeteritis ijs, qui uiam sibi demonstrari nolunt, certissima nos sanctorum patrum sequimur uestigia, ipsorumque ductu in sacris literis unum solum uerum Deum contra omnes ethnicos reuerenter agnoscimus et profitemur, ita tamen, ut in una eademque diuinitate indiuidua et indiscerpta tres distinctas, non autem dispares aut diuersas hypostases seu personas, salua cuiusque proprietate incommunicabili, per omnia aequali honore atque gloria, contra omnes omnium temporum haereticos aperte atque palam ueneremur et colamus. Credimus ergo in unum uerum Deum, immensae potentiae, sapientiae et bonitatis, qui ab aeterno ipse quidem extitit, et Filium, imaginem gloriae et characterem substantiae suae,331 genuit, a quorum utroque processit Spiritus Sanctus, non halitus ille euanescens aut diuinus alioqui motus, sed utrique coaeternus et consubstantialis, uerus natura Deus, placito tamen tempore non ex materia praeexistente aut confuso ethnicorum chao, sed e nihilo creauit [S 3v:] et adhuc conseruat coelum et terram et quicquid ubique tam uisibilium quam inuisibilium rerum in natura existit, cooperante ac disponente omnia, quem ante secula genuerat Filio; recensque conditam machinam uegetante ac fouente illo eodem Spiritu, qui a Patre ac Filio processerat, quemadmodum se Deus homini ad imaginem suam condito illustribus testimonijs

330 331

Vgl. Joh 19,7f. Vgl. Hebr 1,13.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

25

30

35

40

Nr. 9: Pac, Orthodoxa fidei confessio (1566)

5

10

15

20

25

30

35

40

413

iam inde ab initio mundi ineffabili misericordia in tribus hisce personis patefecit. Vocamus autem Patrem, qui et Filium ab aeterno genuit et Spiritu Sancto suo aeternam sibi colligit ecclesiam, in quo omnes, qui credunt, adoptantur in Dei filios et Christi cohaeredes. Credimus et in Filium eius unigenitum, Dominum nostrum Iesum Christum, qui ante omnia secula ab aeterno Patre in incorporeae simplici natura substantiae genitus, non aliquo temporis initio creatus aut factus est, uerus et ipse de Deo uero Deus et paternae splendor gloriae, eiusdem cum Patre substan=[S 4r:]tiae, maiestatis, naturae ac potestatis, qui post lapsum primorum parentum, nostrae misertus salutis, apud aeternum Patrem pro nobis intercessit et tempore a prophetis definito sine uirili semine de Spiritu, mirabili modo aedificante sibi aeterna sapientia domo, conceptus ac sine peccato ex Maria intacta et uirum nesciente uirgine332 arcano et nobis irreuelato mysterio, assumpta humana natura, citra ullam diuinitatis suae commutationem aut alterationem, non in phantastico, sed humano prorsus et carneo corpore uere homo natus est; et diuinae suae naturae ea, quam assumpserat, unione hypostatica seu personali, ut loquuntur, inseparabiliter adiuncta, saluaque et integra utriusque naturae proprietate ac idiomate, sub Pontio Pilato Iudeae tunc temporis praeside, uerus Deus et uerus homo existens, passus est, carne requiescente nec uires suas exerente uerbo, ut crucifigi scilicet ac mori tandem posset. Et quamuis anima illius corpore mortali emissa, traditus sepulchro [S 4v:] esset, diuina tamen potentia sua, quam ultro posuerat tertio die recepit uitam, et, mortuus ob peccata nostra, resurrexit propter iustificationem nostram secundum scripturas ascenditque in coelum, et, residens ad dexteram Patris, aequali cum ipso potestate ac gloria uiuit et regnat. Deus benedictus in secula. Nobiscum tamen nihilominus diuina sua praesenti uersatur omni tempore, usque ad consumationem mundi, sub quam iterum uisibili specie uenturus est cum gloria, ad uiuos et mortuos dijudicandos, ubi aeternis pij praemijs et impij supplicijs afficientur. Inchoatumque in hac uita Christi regnum stabilietur in perpetuum, nec finis eius ullus erit. Credimus et in Spiritum Sanctum, cooeternum et coaessentialem Patri ac Filio, Deum et Dominum, qui ab utroque procedit, et iam inde ab initio mundi uiuifico calore suo fouet et uegetat omnia; qui olim loquutus est per prophetas et a Christo promissus tandem apostolis, in corda omnium fidelium assidue etiamnum mittitur, ut aeternam Christo colligat [T 1r:] ecclesiam eamque doceat, consoletur, regat et sanctificet, ac incorrupta euangelij uoce legitimoque sacramentorum usu333 credentes regeneret, ad eam, quae Christi merito resuscitatos manet, uitam aeternam; qui etiam hac ipsa de caussa cum Patre simul et Filio adoratur et conglorificatur, non minor aut tertius, sed

332 333

Vgl. Lk 1,34. Vgl. Confessio Augustana VII, in: BSLK, 61,4 – 6.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

414

Nr. 9: Pac, Orthodoxa fidei confessio (1566)

unus idemque uerus natura Deus, cui honor et gloria in secula seculorum. Amen. Et haec quidem, christiane lector, mea est constans et immota de hoc articulo sententia, quam cum sciam propheticis et apostolicis scriptis congruere ueterumque in ecclesia doctorum iudicio probari, afflictissimo hoc tempore in mediam adferre uolui, ne quisquam me aliud sentire uel ipse arbitraretur, uel caeteris praetextu mei nominis imponeret. Quapropter et solenniter protestor me in semel agnita doctrinae huius ueritate simpliciter acquiescere ac sine ullo conscientiae scrupulo detestari omnes et abominari, quicunque diuersum uel scriptis uel uiua uoce docent, daturumque operam, ut quantum in me est, eandem fidei purita=[T 1v:]tem, per manus a maioribus acceptam, fideliter custodiam et, sublatis erroribus ac corruptelis, quae sensim obrepunt, indelibatam posteris relinquam. Egit iam olim a primis ecclesiae, ut sic dicam, incunabulis infestissimus humani generis hostis diabolus, et iam nunc in hoc totus est, ut longe sanctissimum religionis nostrae fundamentum labefactaret, quod primarium fidei nostrae caput esse haud oscitanter animaduertit. Quare omnem artem conatumque adhibuit semper, ac etiam neruos hoc tempore huc intendit omnes, ut per uarios cuniculos ab ambitiosis homunculis fossos illud ipsum tandem, quo differimus a Iudaeis et Turcis omnibusque adeo idolatris, subruat, ac pristinae nos superstitionum et idolomaniarum uoragini immergat. At Spiritus Sanctus eidem contra opposuit animos ab omni ambitione alienos, castos et candidos, ueritatis amantes, pietate inprimis ac deinde multa sacrarum literarum lectione ac meditatione instructos, qui, armis spiritualibus potentiaque uerbi praediti, consilia illius dissoluerent, ac [T 2r:] conatus refringerent, ueramque de hoc pietatis christianae articulo sententiam euidentius explicarent, et quod obscurum erat, clarius illustrarent, illustratumque ac expressum ecclesiae per manus traderent. Quapropter moneo et hortor, ut circumspectius agamus, scientes non cum sanguine et carne nobis rem esse, uerum cum tenebrarum principibus, ad quod deuincendos et soliditate fidei et precum constantia opus est.334 Eos itaque, qui spinosis et minime tamen necessarijs quaestionibus unanimen ecclesiae satis alioqui afflictae concordiam exulcerant, per Dei primum gloriam deinde salutem omnium et communem hanc patriam obsecro et obtestor, ut tandem sibi temperent deque Deo et uenerando diuinae maiestatis mysterio modestius paulo et circumcisius loquantur, in tanto sublimitatis articulo sacras potius sequuti literas et uniuersalem orbis christiani consensum quam turbulenta paucorum capitum somnia, quae, dum prophanis speculationibus extra praescriptos limites uagantur, [T 2v:] ecclesiam omnem et rempublicam pariter pessundant.

334

Vgl. Eph 6,12.16.18.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

25

30

35

40

Nr. 9: Pac, Orthodoxa fidei confessio (1566)

5

10

15

20

25

30

35

40

415

Vt enim, florente religione, floret respublica, et tum demum non felix modo et fortunata, sed firma etiam et uere stabilis est, cum in unius eiusdemque fidei professione et iustum principis imperium et liberale populi obsequium consistit, ita fieri non potest, quin mutuis dissensionibus turbata ecclesiae tranquillitate, grauissimi et in republica sequantur motus, id, quod tristissima omnium temporum exempla testantur. Dent igitur hoc illi communi tranquillitati pacique publicae, ne suam inani contentionum studio qualemcunque uenentur laudem, sed, fraterna de nouo inita et redintegrata concordia, solius Dei immortalem quaerant gloriam et, depositis erroribus, saucias multorum sanent conscientias afflictaeque uulnera ecclesiae curent; ne, quod plerunque fit, priuatis in religione dissidijs et intestinis paucorum odijs labefactatus reipublicae periclitetur status et inclytus hic Lithuaniae Ducatus maioribus tandem semetipsum motibus corruat. [T 3r:] Caeteros autem, qui eandem hanc doctrinae puritatem et cupide amplectuntur et constanter tuentur, hortor et oro, ut sedulam suae ipsorum salutis curam agant, in omnem partem cauti et circumspecti sint, ne ab imminentibus undique ac inhiantibus sibi lupis tandem praehendantur, curiosas fugiant et scrupulosas quaestiones, ac simplicem interim ecclesiae sequantur fidem, quam ita certam testatur apostolus, ut etiamsi angelus e coelo aliud docuerit, anathema sit,335 itaque firmam et immotam Christus asserit, ut ne portae quidem inferorum praeualeant.336 Dominus Deus noster illuminet uultum suum super nos et ad ueram sui cognitionem omnes deducat. Labores autem hos et conatus meos qualescunque prouehat in honorem nominis sui et ecclesiae totius reipublicaeque christianae utilitatem et incrementum. In quibus, tametsi egressus sim humanae conscientiae pudorem, et humilitatis meae immemor, de tantis et tam reconditis rebus id, quod credo, scripserim: Conscius tamen mihi hoc [T 3v:] me ecclesiae militiae meae stipendium debere pro ratione episcopatus mei, quantum humani sermonis consuetudo patitur et Dominus pro sua gratia clementer indulsit, communis fidei doctrinam simplicissime exponere malui, quam ad tot tantasque confusiones contra munus et officium meum diutius conticescere. Et si quid minus, imo quia minus, quam lector expectaret, ac prope nihil dictum est, meminerit, quaeso, non sensum mihi, sed uerba defuisse. In quo ut forte naturam meam arguere possim, uoluntatem tamen non arguam, sed et ipsi quidem ignoscam naturae, si, quod uult, de Deo loqui non potest, cum ad salutem, quae Dei sunt, uel credere sufficiat. Rumpantur sane haeretici, non rumpetur Trinitas, quae, ut Basilius ait, ueneranda est omnibus, in una et sempiterna gloria, eandem et unam deitatem ubique circumferens,337 infracta, non scissa, indiuisa, omnia replens, omnia continens, in omnibus existens, creans, gubernans, sanctificans et [T 4r:] ui335 336 337

Vgl. Gal 1,8. Vgl. Mt 16,18. Das Zitat konnte nicht verifiziert werden.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

416

Nr. 9: Pac, Orthodoxa fidei confessio (1566)

uificans, cuius diuinus et maxime admirandus nexus non rumpitur iuxta illud quod scriptum est: „Funiculus triplex non rumpetur.“338 Gratia Domini nostri Iesu Christi et charitas Dei et communicatio Spiritus Sancti, cui gloria, honor et gratiarum actio, sit cum omnibus nobis. Amen.

338

Koh 4,12.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151



© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151





Forschungsbibliothek Gotha, Signatur: Jur.68/4(2). 

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

DE DEO, CONTRA ARIANOS NOVOS, NVPER IN POLONIA EXORTOS. IOHANNES VVIGAN= DVS D.

10

1. Iohan. 4. Charissimi, nolite omni spiritui credere, sed probate spiritus, an ex Deo sint, quoniam multi Pseudoprophetæ exiernjt in mundum. EXCVDEBAT PETRVS BRV bachius, Anno M. D. LXVI.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151



© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

Nr. 10: Wigand, De Deo (1566) – Einleitung

421

Einleitung 1. Historische Einleitung

5

10

15

20

Die Abfassung und der 1566 in der Offizin Peter Braubachs in Frankfurt am Main erfolgte Druck der Schrift „De Deo“ fielen in Wigands Wismarer Zeit, während der er neben zahlreichen anderen Aufgaben die Arbeit an den „Magdeburger Zenturien“ fortsetzte.1 Wie man seinen eigenen Angaben entnehmen kann, erhielt er Kenntnis von den in den Jahren 1562 bis 1564 von Gregor Paweá publizierten Schriften „Tabula de Trinitate“, „Turris Babel“ und dessen Brief an die Zürcher Theologen vom 20. Juli 1563.2 Dem streitbaren lutherischen Theologen fielen sofort die Parallelen zwischen dem in diesen Schriften vertretenen subordinatianischen Tritheismus und den altkirchlichen „Häresien“ auf, die von Matthias Flacius Illyricus, Matthaeus Judex und Wigand selbst in den ersten fünf „Zenturien“ ausführlich behandelt worden waren. In den Werken Paweás, den Wigand nicht zu Unrecht für den Anführer der kleinpolnischen Antitrinitarier hielt, schien ihm insbesondere der Arianismus neu aufzuleben.3 Wigand, der sich als zur endzeitlichen Verteidigung der rechten Lehre Luthers berufenen Diener Christi verstand,4 beschloss unverzüglich, eine umfangreiche Darstellung der Trinitätslehre samt der Widerlegung der tritheistischen Hauptanliegen im Druck ausgehen zu lassen. Die Schrift widmete er Johann Wilhelm und Johann Friedrich III., den beiden jüngeren Söhnen Johann Friedrichs I. von Sachsen, um diese darin zu bestärken, dass sie auch weiterhin im Sinne des 1559 in Jena gedruckten

1

Vgl. Irene Dingel, Art. Wigand, Johannes, in: TRE 36 (2004), 35. Vgl. u. 509,35 –510,1.12–14. Alle Drucke sind verloren. Aufgrund ihrer Erwähnung im Briefwechsel jener Zeit konnte die polnische Forschung jedoch relativ präzise den Publikationszeitraum eingrenzen: So ist die „Tabula de Trinitate“ im November 1562, „Turris Babel“ Ende 1563 und der genannte Brief an die Zürcher unter dem Titel „Epistola monitoria ad Tigurinos et Calvinum“ um die Jahreswende 1563/1564 erschienen. Den dritten Teil der „Tabula de Trinitate“ sowie die Schrift „Turris Babel“ gab Paweá außerdem in polnischer Übersetzung in dem 1564 im litauischen NieĞwieĪ erschienenen Sammelband „O roĪnicach teraĨniejszych“ heraus. Wie man den Bezugnahmen Wigands in „De Deo“ entnehmen kann, scheint der Druck „Turris Babel“ nicht nur die gleichnamige Schrift, sondern auch folgende Traktate enthalten zu haben: eine lateinische Fassung von „Jáko KoĞcioá Antykrystow od Bogá przez naczynia jego obala siĊ ábo bywa obálon“ (dt: Wie die Kirche des Antichrists von Gott durch seine Gefäße umgestürzt wird), „Contra zophistas“ und eine lateinische Fassung von „Jásne pokazánie prawdziwej Trojce z pisma“ (dt: Ein klarer Erweis richtiger Dreiheit aus der Schrift). Vgl. u. 510, Anm. 565; 530, Anm. 662; 531–533, Anm. 667f, 671f, 675f und 682f; 536, Anm. 694f; unsere Ausgabe Nr. 4: Alesius, Assertio (1564) – Einleitung, 135, Anm. 3; Górski, Grzegorz Paweá z Brzezin, 138 –140. 3 Vgl. u. 430,24–26 und 509,35 – 510,1. Nach der 1563 erfolgten Abreise Giorgio Biandratas nach Siebenbürgen fiel in der entstehenden antitrinitarischen ecclesia reformata minor die intellektuelle Führung dem zu jener Zeit in Kraków wirkenden Gregor Paweá zu. Als Pfarrer und Senior der Gemeinde spielte Paweá zwar in der Kirchenhierarchie keine herausragende Rolle, aber er vermochte eine sehr rege publizistische Tätigkeit zu entfalten. Vgl. Górski, Grzegorz Paweá z Brzezin, bes. 122. 4 Vgl. u. 429,36 –430,11; 433,16–19 und 435,10. 2

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

422

Nr. 10: Wigand, De Deo (1566) – Einleitung

und von ihnen mitgetragenen Weimarer Konfutationsbuchs an der (gnesio-)lutherischen Lehre festhalten.5 Die Schrift „De Deo“ erfuhr in der Folgezeit eine weite Verbreitung. Abgesehen von dem bereits 1567 erfolgten Nachdruck des zweiten Buchs dieses insgesamt dreiteiligen Werks in dem in Genf herausgebrachten Sammelband „Valentini Gentilis impietatum breuis explicatio“, wurde die Schrift sowohl in Polen-Litauen als auch in Siebenbürgen zur Kenntnis genommen. In Siebenbürgen berücksichtigten sie die Antitrinitarier in dem 1568 in Alba Iulia erschienenen Sammelband „De falsa et vera unius Dei cognitione“,6 und im Großfürstentum Litauen fand sie noch 1575 eine Erwähnung durch den herausragenden polnisch-litauischen Unitarier Szymon Budny.7 Ihre Rezeptionsgeschichte ist freilich kaum erforscht und wäre noch zu schreiben. „De Deo“ blieb jedenfalls nicht die einzige Schrift, die Wigand gegen die Antitrinitarier verfasst hat. In seiner späteren Königsberger Zeit setzte er sich mit dem Thema in „De Servetianismo seu de antitrinitariis“, „De Deo contra antitrinitarios propositiones“ und „Nebulae Arianae“ (erschienen allesamt 1575) auseinander, wobei er vor allem im erstgenannten Werk vielfach gegen „De falsa et vera unius Dei cognitione“ polemisierte.8

5

10

15

2. Der Autor Der 1523 in Mansfeld geborene Johann Wigand studierte ab 1538 in Wittenberg, wo Martin Luther, Philipp Melanchthon, Caspar Cruciger d. Ä., Justus Jonas u. a. zu seinen Lehrern zählten.9 Nach einem 1541–1544 erfolgten Intermezzo als Lehrer an der Schule zu St. Lorenz in Nürnberg schloss er 1545 in Wittenberg sein Studium ab. Vor den Wirren des Schmalkaldischen Kriegs wich Wigand nach Mansfeld aus, wo er von Johann Spangenberg ordiniert wurde und die Nachfolge des 1548 verstorbenen Stadtpfarrers Martin Seligmann antrat. 1550 verfasste er in Mansfeld auch seine erste polemische Schrift, die sich gegen den 1549 von Michael Helding herausgebrachten altgläubigen Mainzer Katechismus richtete. Im Adiaphoristischen Streit (1548 – 1560) distanzierte sich Wigand von Melanchthon, indem er zusammen mit Matthias Flacius Illyricus die Wiedereinführung altgläubiger Riten ablehnte. Gegen die Philippisten wandte er sich auch im Majoristischen Streit (1552–

5

Vgl. u. 433,28 –33. „De Deo“ muss dementsprechend im Wesentlichen 1565 verfasst worden sein, denn Johann Friedrich III. von Sachsen ist am 31. Oktober 1565 gestorben. Vgl. Ernst Wülcker, Art. Johann Friedrich der Jüngere, in: ADB 14 (1881), 343. 6 Vgl. De falsa et vera unius Dei cognitione, 128. 7 Vgl. Firpo, Antitrinitari, 281. 8 Vgl. exemplarisch DE || SERVETIA= || NISMO, || SEV DE || ANTITRINI- || TARIIS. D. IOHANNES WI- || GANDVS. || Regiomonti Borußiae, typis haere= || dum Iohannis Daubmanni. || 1575., A3r, 2r-v, 3r et passim. 9 Vgl. zum Folgenden: Irene Dingel, Art. Wigand, Johannes, in: TRE 36 (2004), 33 –38; Diener, Johann Wigand, 19–38.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

20

25

30

Nr. 10: Wigand, De Deo (1566) – Einleitung

5

10

15

20

25

423

1570) mit seiner differenzierten Verneinung der von Georg Major bejahten Frage der Notwendigkeit guter Werke zur Seligkeit. 1553 zum Pfarrer an St. Ulrich in Magdeburg berufen, bekleidete Wigand auch das Amt des Superintendenten. In enger Zusammenarbeit mit Flacius und Matthaeus Judex bereitete er die „Magdeburger Zenturien“ vor, bekämpfte aber auch gleichzeitig die Rechtfertigungslehre des ihm seit seiner Nürnberger Zeit gut bekannten Andreas Osiander. Im Jahr 1558 erschien in Magdeburg seine dogmatisch-katechetische Schrift „Methodus oder Heubtartikel Christlicher lere.“ Seit 1560 Professor in Jena, wurde Wigand bereits im Folgejahr entlassen, als es zu Reibungen mit dem im Juli 1561 errichteten Konsistorium gekommen war. In diese Zeit fällt auch der Bruch mit Flacius, nachdem dieser auf der Weimarer Disputation vom 2.– 8. August 1560 gegen Viktorin Strigel die These vertreten hatte, die Erbsünde bilde keine Akzidenz, sondern die Substanz des Menschen. 1562 wurde Wigand von Johann Albrecht und Ulrich von Mecklenburg als Superintendent nach Wismar berufen; 1563 verlieh ihm die Rostocker Universität die Doktorwürde. 1568 –1573 wirkte Wigand erneut in Jena, wobei er diesmal neben der theologischen Professur auch das Amt des Superintendenten versah. In den 1570er Jahren kooperierte Wigand eng mit Tilemann Heshusius, der ihm nach ihrer beider 1573 erfolgten Ausweisung durch August von Sachsen die erste Professur an der Königsberger Universität und das Pomesanische Bistum verschaffen konnte. Freilich hielt auch diese Verbindung nicht lange: Mit Heshusius, dem seit 1573 amtierenden Bischof von Samland, überwarf sich Wigand wegen dessen These, dass die göttlichen Prädikate nicht nur von der Person Christi in concreto, sondern auch von seiner menschlichen Natur in abstracto ausgesagt werden könnten. Nach der Absetzung des Heshusius 1577 für beide Bistümer zuständig, unterschrieb Wigand 1579 die Konkordienformel. Er starb am 21. Oktober 1587. 3. Inhalt

30

35

40

In dem der Schrift vorangestellten Dedikationsschreiben hebt Wigand die Notwendigkeit hervor, an der rechten biblischen Lehre festzuhalten und sie immer wieder einzuschärfen. Die eingerissenen „Irrlehren“ im Allgemeinen und die „Irrtümer“ der Antitrinitarier im Besonderen deutet er als Vorzeichen des unmittelbar bevorstehenden Weltendes. Vor allem die tritheistische These, dass die Bibel mit der Bezeichnung „unus Deus“ nur Gott Vater meine, nicht aber den Sohn Gottes und den Heiligen Geist, sei eine arianische und gotteslästerliche Auffassung. Wigand selbst wolle als Diener Christi die Verderblichkeit dieser Lehre aufzeigen und ihr kraft des Wortes Gottes entgegenwirken. Dabei gedenke er in drei Schritten vorzugehen, denen die drei Teile bzw. Bücher der Schrift entsprechen: Zuerst solle die kirchliche Gotteslehre bündig dargelegt werden, alsdann würden die Argumente der polni-

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

424

Nr. 10: Wigand, De Deo (1566) – Einleitung

schen Gegner entkräftet, um das Ganze mit einem kurzen Kompendium über den wahren Willen Gottes abzuschließen. Die Schrift widmet er den Söhnen Johann Friedrichs I. in der Hoffnung, dass sie die Lehre Gottes und Luthers mit dem gleichen Einsatz unterstützen, wie ihr Vater, der Märtyrer Christi. Das erste Buch beginnt mit der Einschärfung der Notwendigkeit der rechten Gotteserkenntnis, die aufgrund der Verderbnis des natürlichen Menschenverstands durch den Sündenfall nur aus der Heiligen Schrift gewonnen werden könne. Insgesamt teilt Wigand dieses Buch in zehn thematische Abschnitte ein, die er anschließend in dieser Reihenfolge ausführt: 1. Ob Gott sei; 2. Von den Gottesnamen; 3. Was Gott sei; 4. Dass Gott dem Wesen nach einer sei; 5. Dass es drei Personen gebe, die eines und desselben Wesens seien; 6. Vom Vater; 7. Vom Sohn; 8. Vom Heiligen Geist; 9. Von den Handlungen Gottes; 10. De compositis. Dass Gott überhaupt sei, beweist Wigand aus Vernunftgründen (Existenz des Menschen als Mikrokosmos und sein Gewissen, wohlgeordneter Weltbau etc.) und aus der Bibel (Gotteserscheinungen, Sendung des Sohnes Gottes, Ausgießung des Heiligen Geistes, Wunder etc.). Die Gottesnamen unterscheidet er in generelle und spezielle; bei den zunächst behandelten generellen wird der Name Jahwe hervorgehoben, den Wigand von dem hebräischen Wort für Sein ableitet und als Bezeichnung für die aus sich selbst existente, ewige Essenz der Trinität deutet. Folgerichtig entfaltet er in dem dritten Abschnitt den Satz, dass Gott eine geistige und ewige Essenz sei, von unermesslicher Weisheit und Macht, gütig, gerecht und frei, Vater, Sohn und Heiliger Geist, einer dem Wesen nach und dreifaltig in Personen, Schöpfer und Erhalter aller Dinge, der die Kirche sammele und bewahre. Im vierten Abschnitt begründet Wigand die Einheit Gottes mit biblischen Stellen, wie etwa Ex 20,2f, Dtn 4,35; 6,4, Jes 44,6, I Kor 8,4 u.a., wobei er sich einerseits von den alten, auf Dualismus hinauslaufenden Denksystemen der Valentinianer, Markioniten, Manichäer u. a. sowie anderseits von der römisch-katholischen Heiligenverehrung abgrenzt. Bei seiner mit zahlreichen Bibel- und Kirchenväterzitaten versehenen Behandlung der drei real distinkten Personen in der einen Gottheit geht Wigand von der Definition des Boethius und Melanchthons aus, Person sei eine „substantia individua, intelligens, incommunicabilis“.10 Er sieht die Trinität bereits im alttestamentlichen Gottesnamen Elohim angedeutet. Es folgen weitere Abschnitte zu Vater, Sohn und Heiligem Geist, die Wigand im Einklang mit der traditionellen Trinitätslehre durch ihre spezifischen Eigenschaften voneinander unterscheidet, aber substantiell nicht trennt. Bei seinen in diesem Kontext vorgenommenen christologischen Ausführungen bietet Wigand auch Aussagen zur Zwei-NaturenLehre, welche die Betonung der Einung der göttlichen und menschlichen Natur in Christus erkennen lassen. Als vorletztes werden die Handlungen

10

Vgl. u. 460, Anm. 178.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

25

30

35

40

Nr. 10: Wigand, De Deo (1566) – Einleitung

5

10

15

20

25

425

Gottes vor Erschaffung der Welt (Zeugung des Sohnes, Festlegung der Erlösung), in der Welt (Schöpfung, Offenbarung und Verkündigung seines Willens etc.) sowie nach dem Weltende (Belohnung der Gerechten und Bestrafung der Gottlosen) behandelt. Unter dem Stichwort „De compositis“ wendet sich Wigand der Beantwortung allerlei Fragen zu, die nicht zuletzt die ewige Zeugung des Sohnes Gottes durch den Vater betreffen. Hierbei grenzt er sich von der u. a. von Melanchthon vertretenen Ansicht ab, dass Gott Vater in der Betrachtung seiner selbst den Gedanken gezeugt habe, der das substantielle Abbild seiner selbst sei. Im zweiten Buch geht Wigand gegen die Thesen Gregor Paweás vor, die er dessen „Tabula de Trinitate“, „Turris Babel“ und dem Brief an die Züricher Theologen vom 20. Juli 1563 entnimmt. Anhand von 28 ausgesuchten Argumenten Paweás werden im Wesentlichen drei tritheistische Hauptanliegen problematisiert: Die Auffassung, dass Vater, Sohn und Heiliger Geist zwar drei seien, dies aber nicht im Sinne der traditionellen Lehre von den drei Personen; die These, dass allen dreien eine Natur bzw. Gottheit, nicht jedoch ein Wesen eigen sei; die Ansicht, dass die Bibel mit dem Begriff „unus Deus“ nur Gott Vater meine und den Sohn sowie den Heiligen Geist davon ausnehme. Die Schrift endet mit dem dritten Buch, in dem Wigand 143 Thesen zum Thema Gesetz und Evangelium unter der Überschrift „De lege morali et evangelio aphorismi seu propositiones“ aufstellt. Den fehlenden thematischen Zusammenhang zu den zwei vorangegangenen Büchern muss bereits der Autor selbst bemerkt haben, der lediglich notiert hat, er hänge diese Schrift weniger der Antitrinitarier als vielmehr der rechtschaffenen Christen wegen an, um diesen den Unterschied zwischen Gesetz und Evangelium einzuschärfen. 4. Ausgaben

30

35

Die Schrift kann in drei Ausgaben nachgewiesen werden, wobei die Ausgabe B kein Dedikationsschreiben und die Ausgabe C nur den zweiten Teil der Schrift, den „Secundus liber de novis Arianis“, beinhaltet. Sieht man von der Auslassung des ersten Absatzes des zweiten Teils durch C ab, sind die für die unmittelbare Rezeption der Schrift relevanten Ausgaben A und C weitgehend identisch. A: DE DEO, || CONTRA || ARIANOS NOVOS, || NVPER IN POLONIA || EXORTOS. || IOHANNES VVIGAN= || DVS D. || 1. Iohan. 4. || Charissimi, nolite omni spiritui credere, || sed probate spiritus, an ex Deo sint, quoniam || multi Pseudoprophetæ exiernjt in mundum. || EXCVDEBAT PETRVS BRV || bachius, Anno M. D. LXVI. [22], 208 Seiten 8° (VD16 W 2752)

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

426

Nr. 10: Wigand, De Deo (1566) – Einleitung

Vorhanden: BERLIN, Staatsbibliothek Preußischer Kulturbesitz: Co 12180. BRAUNSCHWEIG, Stadtbibliothek: M 1017(2).8 und M 866(2).8. GOTHA, Forschungsbibliothek: Jur.68/4(2). LUTHERSTADT WITTENBERG, Bibliothek des Evangelischen Predigerseminars: 8STh766. REGENSBURG, Staatliche Bibliothek: 999/Theol.syst.1142(2. ROSTOCK, Universitätsbibliothek Rostock: Fg-3541.1. STUTTGART, Württembergische Landesbibliothek: Theol.oct.19448. ÜBERLINGEN, Leopold-Sophien-Bibliothek: Ba 83. WOLFENBÜTTEL, Herzog-August-Bibliothek: Yv 2781.8° Helmst. und Alv.: Ab 284 (1). B: Catalogi Hæreticorum || CONRADI SCHLÜSSELBVR- || GII, SS. THEOLOGIÆ DO- || CTORIS ET PROFESSORIS, AC in Ecclesia & Gymnasio Stralesundensi, || in Pomerania, Superin- || tendentis; || Liber Vndecimus. || IN QVO SERVETIANORVM || blasphemiæ, errores, & Argumenta repetuntur & refu- || tantur, cum assertione veræ sententiæ, quam || Catholica complectitur & profitetur || Ecclesia || I. Ioan. 5. Cap. || Tres sunt qui Testimonium perhibent in cœlo, Pater, Ver- || bum & Spiritus Sanctus, & hi tres vnum sunt. || 1599. || FRANCOFVRTI || Excudebat Ioannes Lechlerus, impensis || Petri Kopffii. [20], 623 Seiten 8°, 438 – 623. (VD16 S 3038) Vorhanden: Berlin, Staatsbibliothek Preußischer Kulturbesitz: Dm 4641-11. Hannover, Stadtbibliothek: Bibl. S. Crucis 8 Nr. 78.

5

10

15

20

25

C: DE DEO, CONTRA NOVOS A- || RIANOS NVPER IN POLONIA EXORTOS, LIBER || secundus, eorundem refutationem continens, per D.Ioannem || VVigandum. Enthalten in: Valentini Gentilis teter- || RIMI HAERETICI || impietatum ac triplicis perfidiae & periurii, breuis || explicatio, ex actis publicis Senatus Geneuensis || optima fide descripta. || Earundem refutationes à doctissimis aetatis nostrae || Theologis scriptae, quarum elenchum proxima || pagina continet. || Eiusdem Gentilis extremae perfidiae, & iusti suplicij || de eo sumpti, historia seorsim est excusa. || Introite per angustam portam, || quoniam lata est porta, & spatiosa via, || quae abducit in exitinj. Mat.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

30

35

Nr. 10: Wigand, De Deo (1566) – Einleitung

427

7.13. || GENEVAE, || Ex officina Francisci Perrini. || M. D. LXVII. [1], 24, 139 Seiten 4°, 76 –101.

5

Vorhanden: Siehe unsere Ausgabe Nr. 3: Gentile, Confessio. Adnotationes. Protheses – Einleitung, 105f. Dieser Edition liegt die Ausgabe A zugrunde.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151



© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

Nr. 10: Wigand, De Deo (1566)

429

[A 2r:] Illustrissimis Principibus ac Dominis, Domino Iohanni VVilhelmo et D. Iohanni Friderico tertio, fratribus germanis, Ducibus Saxoniae, Landtgrauijs Thuringiae et Marchionibus Misniae, Dominis suis clementissimis. 5

10

15

20

25

30

35

Gratia et pax per CHRISTVM. NON dubium est Deum a nobis mortalibus hunc cultum uel potissimum requirere, ut perpetua memoria, repetitione et illustratione uerbum coelitus patefactum celebremus. Sanctus enim uates Dauid non sine graui consilio in exordio diuinarum odarum hanc uocem sonat: „Beatus uir, qui lege Domini delectatur et in lege eius meditatur die ac nocte.“1 Et apostolus praecipit, ut uerbum Dei habitet apud nos abundanter.2 Non autem [A 2v:] uult hoc sacrosanctum țİȚȝ੾ȜȚȠȞ in arcam tantum domesticam includi atque asseruari, sed in lucem potius atque usum publicum proferri, ut sit quasi fax lucidissima super candelabrum,3 imo etiam in montem excelsum collocata, quae in opaca nocte alijsue tenebris irruentibus gratum atque utilem fulgorem iter facientibus praebeat. Fateor equidem plurima esse scripta, nihilque dici posse aut debere, quod non dictum sit prius, inprimis uero aeternas nos Deo gratias debere profiteor, tum pro sacris biblijs reuocatis in lucem et translatis non modo in alias, sed etiam omnium maxime in Germanicam nostram linguam, qua quidem translatione nulla extat post Hebraicos fontes magis propria et illustrior, tum uero pro monumentis et commentarijs D. Martini Lutheri, quibus sacros libros exposuit, grauissimas controuersias explicauit atque Antichristum Romanum adeo euidenter commonstrauit, tamquam [A 3r:] ualide prostrauit, ut etiam ipsi pontificij ultro fateantur sese non habuisse ullo seculo acriorem et sibi perniciosiorem hostem. Attamen ut abundet uerbum Dei inter nos, censeo nos mandato diuino obstringi, ut non desinamus, donec mundus durat, linguae humanae loquuntur atque pennarum, atramenti et papyri copia nobis ab ipso Deo subministrant, uerbum Domini repetere, praedicare, scribere, sculpere, pingere, omnique ratione celebrare et propagare. Deinde grauissima ratio nos cogit, ut repetitiones doctrinae coelestis non intermittamus, quia ille acer et indefessus Dei atque ecclesiae ipsius hostis non desinit zizania in agrum Domini spargere atque triticum suis foedis tribulis opprimere.4 Etsi autem iste rabiosus et mendax spiritus ueteres errores subinde in scenam producit, tamen miranda astutia et arte, nouos quasi cothurnos eis induit tantaque specie exornat, ut plurimos decipiat. Imo IESVS [A 3v:] CHRISTVS,

1 2 3 4

Das Zitat ist eine nicht wörtliche Wiedergabe von Ps 1,1f. Vgl. Kol 3,16. Vgl. Mt 5,15; Mk 4,21. Vgl. Mt 13,25.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

430

Nr. 10: Wigand, De Deo (1566)

omniscius Deus, caput et rector ecclesiae uerae perpetuus, eiusmodi admonitionem de nouissimis temporibus nobis proposuit: „Surgent“, inquit, „pseudoprophetae et pseudochristi, et facient prodigia et signa multa, ita ut periculum sit, ne in errorem ducantur etiam electi.“5 Tristissima certe oratio, in qua significat Christus tantam fore subtilitatem tantamque speciem falsorum dogmatum, ut etiam recte sentientes eis applausuri sint, putantes sese ipsam ueritatem amplecti et tueri. Viuimus autem nos miseri mortales hodie in istis tristissimis mundi temporibus, ubi coelum, aer, terra, mare et omnes creaturae quasi in extremo agone constitutae sunt atque mortem, hoc est interitum mundi, haud procul abesse innumeris argumentis et prodigijs testantur. Errores uero tam multiplices passim inundant tamque late sese diffundunt, ut uideantur omnia bre-[A 4r:] ui quemadmodum in diluuio uanitatibus et praestigijs succubitura. Quocunque te uertis, noua subinde sententiarum monstra parturiri fama non obscura percipis. Nihil hoc loco de reliquis praestigijs dicam, ne prolixa commemoratione Vestras Celsitudines detineam. Saltem in praesentia Vestrae Celsitudines expendere dignentur, quam horribile dogma quidam in Polonia publice impressis scriptis defendendum suscipiant, nempe Filium et Spiritum Sanctum non esse unicum et solum Deum cum Patre, sed Patrem duntaxat esse unicum et solum uerum Deum. Filium esse quidem Deum de Deo genitum, sed non esse solum illum et unicum Deum, quae quidem proprietas soli Patri conueniat.6 Hae praestigiae quibusdam scripturae dictis exornatae adstipulatores non paucos inueniunt iustissimo Dei iudicio, ut erroribus illaqueentur, qui patefactae ueritati acquiescere nolunt. Intelligunt quidem omnes pij Arium7 ex ipsa stygia palude reuerti in [A 4v:] hanc lucem ac doctrinam de Deo rabiose iterum conuellere. Verum ita se gerunt isti Protei,8 ut faciem Arij uideantur abhorrere, re ipsa tamen ueluti incantatores ueteri Ario nouos colores illinunt atque in theatrum producunt. Debebat igitur uniuersa ecclesia Christi preces, confessiones, confutationes operamque omnem coniungere, ut istae horrendae blasphemiae contra Filium Dei et Spiritum Sanctum ebuccinatae retunderentur et conuincerentur. Nam Filius Dei et Spiritus Sanctus ex solio maiestatis suae ab istis nouis et crudelibus Gigantibus deturbantur9 atque ex articulo fidei quasi exautorantur et delentur tali pacto, ac si Filius Dei et Spiritus Sanctus non sint unus et uerus Deus cum Patre, de quo dicitur: „Non habebis Deos alienos.“10 Item: „Audi Israel, Dominus Deus tuus Deus unus est.“11 Contendunt enim isti ࢡİંȝĮȤȠȚ, ubicunque unici Dei mentio fit, 5

Mt 24,24. Damit ist der tritheistische Standpunkt in nuce umschrieben. 7 Vgl. zu Arius unsere Ausgabe Nr. 1: Gonesius, De Deo et Filio eius (um 1560), 28, Anm. 5. 8 Vgl. zu Proteus unsere Ausgabe Nr. 3: Gentile, Confessio. Adnotationes. Protheses (um 1561), 115, Anm 45. 9 Eine Anspielung auf Vergil, Aeneas 6,583f. 10 Dtn 6,7. 11 Eine nicht ganz wörtliche Wiedergabe von Dtn 6,4. 6

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

25

30

35

Nr. 10: Wigand, De Deo (1566)

5

10

15

20

25

30

35

431

ibi solummodo Patrem intelli-[A 5r:]gendum esse,12 quod is sit unicus et solus Deus, non Filium, non Spiritum Sanctum. Quanta autem plurimorum in ecclesia hodie docentium ignauia sit, imo potius malicia, qui malunt omni genere conuiciorum recte sentientes et monentes deformare, quam solide et neruose errores iam passim pullulantes, imo dominantes ex uerbo Dei refutare, in felicia haec tempora satis superque declarant. Neque uero satis est, ueluti praetoriana quadam autoritate, tantum uno aut altero uerbulo e sublimi sellae detonare: „Haec falsa sunt, haec reijcimus“, sed fundamenta rerum paulo plenius erant proponenda, ut non modo ecclesia Dei robur articulorum fidei conspiceret, sed etiam ueritatis aduersarij sese luce et mole quasi uerbi diuini obrui animaduerterent oraque blasphema non auderent iterum aperire. Ego igitur, dolens miseram ecclesiae Dei uicem, infirmissimus inter pue[A 5v:]ros et lactentes Christi, meam uolui qualemcunque confessiunculam nouis Arianis, hostibus Christi et Spiritus Sancti, obijcere, ut si eos expugnare aut retundere non possem, saltem utcunque testatum facerem me ipsorum blasphemias non approbare et monerem ecclesiam Dei, ut pro gloria Dei conseruanda armis uerbi diuini et precibus in excubijs, imo in ipsa acie consistant. Labefactata enim, imo penitus euersa doctrina de Deo, quid lucis, quid fidei, quid consolationis retinebimus? Spero tamen et hanc meam operam nequaquam futuram esse inanem. Etsi enim ego sum imbecille Christi organon, tamen scio me et ueritati diuinae patrocinari et uerbum Dei, quod istis monstris Arianis oppono, sua uirtute ac robore esse ualidissimum atque efficacissimum. Non potest ille immanis Gigas, Deum Israël blasphemans, paruos lapillos ex funda Dauiduli imbellis illius patorculi in frontem illisos sustinere, sed corruit uasto [A 6r:] suo corpore ac proprio gladio iugulatur.13 Ad eundem modum confido istos coeli ac diuinae maiestatis oppugnatores uerbi diuini fundamenta, quae recito atque in ipsorum frontes impingo quaeque lapillis Dauidis multo sunt fortiora, multo minus toleraturos esse. Non enim aberrat uerbum Dei, neque ipsis ulla aerea frons erit saluti. Pugnant nobiscum contra istos blasphemos latrones ipse Filius Dei et Spiritus Sanctus, atque suum honorem uindicabunt sine ulla dubitatione. Video quidem nobis duo obsistere, quae nullo modo extenuanda sunt: Primum iram Dei ob peccata hominum frena blasphemis spiritibus laxantis et deinde mundi extremam cladem et ruinam. Sed est tamen certissimum nostros qualescunque labores in Domino susceptos non futuros esse irritos. Sentient, inquam, isti quantumuis temerarij et impudentes Christi et Spiritus Sancti hostes virtutem uer-

Vgl. unsere Ausgabe Nr. 2: Gonesius, De uno vero Deo (um 1560), 76,16–18; 5DG]LZLáá an Calvin, 6. Juli 1564, in: OC 20 (= CR 48), 338f, Nr. 4125; 3DZHá O URĪQLFDFK WHUDĨQLHMV]\FK 118. 13 Wigand verschränkt die antike Geschichte von dem Sturm der Titanen bzw. Giganten auf den Olymp mit der biblischen Erzählung von Davids Sieg über Goliat. Vgl. I Sam 17,49–51 und Vergil, Aeneas 6,583f. 12

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

432

Nr. 10: Wigand, De Deo (1566)

bi diuini eos confundentis in [A 6v:] intimis uisceribus, et pij in agnita ueritate confirmabuntur atque ad confessionem exuscitabuntur. Deinde suo tempore Filius Dei istis nouis ueteris Arij monstris uiscera ex impuris uentribus excutiet.14 Istud iudicium iusti uidebunt et laetabuntur. Hac ego fide cum ecclesia, cuius membrum sum, hanc breuem confutationem ex uerbo Dei depromptam edo ac reliquos doctiores et facundiores oro atque obtestor, ut ipsi ornatius et fusius hanc controuersiam pro conseruatione gloriae Dei explicent. Volui aut initio repetere doctrinam luculentissimam maximeque necessariam DE DEO breuiter, succincte et perspicue, multis disputationibus perplexis amputatis atque omissis, eam maxime ob causam, ut tam hostes ipsi quam amici palam cernerent, quale genus doctrinae de Deo ecclesia Christi profiteatur, atque ut aduersarij omnes clare indicarent, quam partem ipsi et ex quibus fun-[A 7r:]damentis improbent. Non est enim doctrina ecclesiae Dei intricata uel occulta. Haereticis aut hoc proprium est unam aliquam partem uellicare obscuris uerbis et falsam sententiam tam perplexe, tam intricate, tam horride proferre, ut monstrum ipsum ex monstrositate orationis non possis recte cognoscere, cuius quidem uertiginis etiam Ariani isti Polonici exemplum publicum exhibent. Deinde subieci analysin argumentorum, quibus suum illud blasphemum dogma conantur inuoluere atque fulcire, ut ipsimet Ariani uiderent nos candide et plane ipsorum errores diluere et ut ecclesia Dei facilius istas fraudulentas machinationes, quibus ipse uerus ac uiuens Deus impetitur, agnosceret, abhorreret, detestaretur. Nam ipse ordo rerum ab ipsa natura nobis monstratus hoc postulat, ut prius nostra proferamus atque confirmemus ac posteriori loco aduersariorum insultus et conatus infringamus et retundamus. [A 7v:] Tertio subieci breue compendium de uoluntate Dei patefacta, tum seuera tum propicia: Non enim satis est nos essentiam Dei cognoscere, sed uoluntas quoque eius audienda et discenda est. Oro autem Filium Dei et ipsum Spiritum Sanctum, pro quibus hoc breue scriptum in medium affertur, ut uerbo suo uim et efficaciam tribuant, ut aliqui, qui a ueritate diuinitus patefacta exorbitarunt, in uiam reuertantur, reliqui uero pertinaces confundantur, ne suis impuris linguis blasphemare pergant. VOBIS autem, Illustrissimi Principes et Domini, hoc scriptum publice nuncupo et dedico hasce potissimum ob causas. Primum, ut meam erga Vestras Celsitudines reuerentiam declarem, cum sim adhuc ciuis Vestrae regionis. Habeo enim adhuc meam domunculam Ienae. Deinde, quia hanc ipsam doctrinam, sicuti nunc eam edo, Ienae in academia studiosis in frequenti auditorio, [A 8r:] Deo benedicente, proposui. Redeat

14

Eine Anspielung auf die auf Athanasius zurückgehende Legende, dass der Leib des Arius – wie auch der des Judas – entzweigeborsten sei, wobei seine Eingeweide hervorquollen. Vgl. Cristea, Schenute von Atripe, 86f.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

25

30

35

Nr. 10: Wigand, De Deo (1566)

5

10

15

20

25

30

433

igitur ad Vestras Celsitudines haec doctrina, sicut in Vestra terra a me est tradita. Tertio, quia spero Vos synceram confessionem doctrinae, diuinitus patefactae per salutare et eximium organon D. Martinum Lutherum piae memoriae, summa fide et constantia conseruaturos esse ac daturos operam ratione officij Vestri, Deo aspirante, ut in Vestra academia inuiolata Dei et Lutheri doctrina tradant omnesque errores in uicinis et remotis locis exorientes clare, perspicue, grauiter, solide, ex uerbo Dei, non ambigue aut perplexe refutent. Nam Deus hoc mandati praescripsit, ut non tantum suum uerbum dextre, ordine et luculenter proponatur, sed etiam, ut contradicentes conuincant et os ipsis obstruatur.15 Cum hoc praecepto diuino consentit Illustrissimi principis et aeterna laude dignissimi, IOHANNIS FRIDERICI primi, uestri parentis, martyris Christi nobilissimi,16 mens atque praeclara [A 8v:] constitutio, qui propter hunc scopum ac finem potissimum et principalissime academiam Ienensem maximis impensis aperuit et erexit, ut sacrosancta theologia in hac schola omnium maxime floreret tali quidem pacto, ut syncera et incorrupta doctrina a Deo et Luthero exposita (nam Lutherus ipsam Dei doctrinam docuit) proponeretur et errores iam in propinquis locis et remotis exorti et deinceps exorituri ipso uerbo Dei libere, dilucide, grauiter refutarentur. Videbat enim heros ille sanctissimus et Spiritus Dei fortissimus, quomodo iam non modo inclinaret, sed concideret prorsus uniuersa uera religio tantis miraculis Dei tantisque sudoribus et doloribus hominum constituta, et magis hac ruina commouebat quam multi alij filij huius seculi, qui errores uix flocci faciunt et ad latus nauis felicius sine pauore conscientiae sese conuertunt. Laudabiliter etiam Vestrae Celsitudines fecerunt, qui hanc pijssimi patris intentionem ipsi exordio [A 9r:] statutorum inseruerint, ut perpetuo in hac academia mens ac finis primi fundatoris huius academiae sonaret. Edidistis statim in ipsis exordijs nouae academiae sub Vestrarum Celsitudinum nominibus ueram, necessariam, utilem, praeclaram confutationem errorum et praestigiarum, quibus in aliquot locis turbata et deformata est ecclesia Dei. Ea confessio,17 pro ueritate coelesti contra zizania inimici hominis18 suscepta et publicata, ipsi Deo erat honorifica, ecclesiae Dei salutaris et Vestrae quoque Celsitudini gloriosa. Omnes enim pij in christiano orbe oculos in Ve15

Vgl. Röm 3,19. Vgl. zu der Auffassung, dass Johann Friedrich I. als Märtyrer Christi durch seine Gefangenschaft und Leiden in der wahren imitatio Christi stand, unsere Ausgabe Bd. 1, Nr. 11: Dialogus vom Interim (1548), 668,3–5 et passim. 17 Gemeint ist das 1559 in Jena gedruckte Weimarer Konfutationsbuch, das unter dem folgenden Titel erschienen war: ILLVSTRISSIMI || PRINCIPIS AC DOMINI, DO= || MINI IOHANNIS FRIDERICI SECVNDI, DVCIS || Saxoniae (...) || suo, ac Fratrum D. Iohannis Vuilhelmi, & D. Iohannis Friderici natu || iunioris nomine, solida et ex Verbo DEI sumpta Confutatio & condem= || natio praecipuarum Corruptelarum, Sectarum, & errorum, hoc tempore ad || instaurationem & propagationem Regni Antichristi Rom. Pontificis (...) || grassantium (...) || IENAE. || EX OFFICINA TYPO= || GRAPHICA THOMAE || REBARTI. || ANNO M. D. LIX. 18 Vgl. Mt 13,25. 16

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

434

Nr. 10: Wigand, De Deo (1566)

stras Celsitudines coniecerant, quod sub Vestra umbra et in hac Vestra Sarepta19 pijs et synceris professoribus sacrosanctae theologiae locus futurus puraque doctrina, si uspiam alibi, certe hac in schola scaturitura indeque in alias regiones emanatura esset. Sed postquam malis consultoribus res eo deducta fuit, ut nonnulli homines ipsos [A 9v:] errores tanto pondere uerbi diuini refutatos cum ueritate astute conciliare studerent et sese ad eos, qui praestigias (in Vestra confutatione iustissimo zelo ex ore ipsius altissimi et aeterni Dei solidissime et neruosissime damnatas) superbe et pertinaciter fouent et retinent in hodiernum usque diem, familiariter coniungerent, et confutationes illae non recusae sunt saepius ad honorem Dei ac piorum doctrinam atque salutem, et ecclesia, quae non curuauit genu ante Baal, in magno et graui luctu fuit, ut nihil aliud dicam. Quid uero damni amplius sit consecutum, non dubito Vestras Celsitudines in timore Domini et sapienter et cum dolore expendere. Vox enim Dei est: „Glorificantes me glorificabo, et negligentes me negligam.“20 Si quis uelit autoritate, felicitate, fortunis crescere, eum certe necesse est fauentem habere Deum. Nam ex benedictione Dei omnia pendent. Inuito aut irato Deo nihil erit fortunatum, [A 10r:] nihil beatum. Istis autem benedicit Deus, qui sibi confessione ueritatis et corruptelarum libera atque ingenua refutatione atque detestatione seruiunt. Namque de hoc zelo remittere et uanitatibus cedere est ipsum Dei honorem in graui discrimine relinquere magisque errorum autoribus quam fonti ueritatis operam dare. Etsi autem ueritatis professio atque pestilentissimorum errorum condemnatio aliquid laboris et aduersitatis in mundo adfert. Nam mundus in maligno positus est,21 neque cessat ipse princeps mundi eiusmodi confessores affligere, tamen se tandem diuina benedictio potenter et gloriose exerit ac generationi rectorum benedicitur, si ipsi quoque recti ac iusti permanserint. Ego quidem, Principes Illustrissimi, quod citra iactantiam in timore Domini asseuerare possum, in Vestra schola et ecclesia nihil aliud sonui, quam [A 10v:] quod ex monumentis prophetarum et apostolorum et Lutheri scriptis didici, et illos ipsos errores, quos Vestrae Celsitudines in confutatione illa illustri Vestrisque Celsitudinibus dignissima indicarunt, arguerunt et ex solidissimo atque lucidissimo verbo Dei conuicerunt atque ex uniuersa Christi ecclesia explodendos et exterminandos esse censuerunt, semper, qua potui fide et diligentia, impugnaui et impugnabo, regente me Deo, quoad uixero, nec propter qualemcunque crucem me ab hoc proposito abduci patiar neque iniqua iniquorum hominum iudicia, obtrectationes, sannas morabor. Eaque in parte etiam ad Vestrae Cels. confutationem errorum me libenter et publice refero atque adiungo, sicut spero Vestras Celsitudines ex meis libellis in lucem datis aliquo modo id hactenus perspexisse. Quale porro corpus doctrinae 19

Es handelt sich um die Stadt, in die Elias gesandt wurde und die hier für Jena steht. Vgl. Lk 4,26; I Reg 17,9. 20 I Sam 2,30. 21 Vgl. I Joh 5,19.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

25

30

35

Nr. 10: Wigand, De Deo (1566)

5

10

15

20

435

ex Veteri et Nouo Testamento a me et meo [A 11r:] Iudice sit collectum atque confessionis gratia de singulis articulis doctrinae coelestis editum, forte uobis est uisum. Licet autem saginatus quidam porcus obscuro murmure ad illud corpus doctrinae omnipotentis Dei grunniat, tamen res ipsas non mordet ac tantum circa ipsum titulum habet rostrum, quem tamen neque grunnitu ullo abolere neque saliua ulla eluere neque dente ullo eradere poterit. Benedictus sit Deus in aeternum, qui istos Momos in ipsa astutia et impetu calumniandi ac maledicendi confundit. Peto igitur, qua possum, reuerentia et humilitate, ut Vestrae Celsitudines hoc scriptum de DEO clementer a me, humili seruo Christi crucifixi, accipere ac recte sentientium et confitentium theologorum curam ac patrocinium suscipere dignentur. Vtinam Dominus Deus in Vestra academia laudetur et errores, contra quos Lutherus et alij pij acerrime et dexterri-[A 11v:]me pugnarunt, recta et intrepida uoce indicentur et redarguantur. Hoc si factum fuerit, arca Domini ibi habitabit et amplissimam benedictionem afferet.22 Haec ego ex toto pectore precor et opto. Bene in Domino ualeant, uiuant et floreant Vestrae Celsitudines. Vestris Celsitudinibus addictissimus Iohan. Vuigandus D. [1:] De Deo methodica explicatio. Liber primus.

25

PRIVSQVAM ea, quae ad explicationem grauissimi articuli de Deo pertinent, prosequamur, in genere commonefaciendi sunt discentes de duabus rebus. Primum, quibus de causis necesse sit omnes homines ueram Dei cognitionem discere eamque firma fide retinere. Deinde, unde sit ea noticia haurienda, ne a ueritate aberremus, uagemur animis aut in blasphemias contra Deum caeci et furenter ruamus. Quod necesse sit omnes homines ueram de Deo noticiam discere ac tenere, hae rationes docent.

30

35

1. Praeceptum diuinum et quidem omnium primum in decalogo positum, quod est tale: „Non habebis deos alienos.“23 Non enim temere in hunc summum [2:] cum istud praeceptum collocatum est. Voluit procul dubio Deus omnes mortales omnibus aetatibus docere sese esse conditorem hominum et omnium aliarum creaturarum ac praecipue hoc uicissima rationali creatura requirere, ut se recte cognoscant et celebrent, esse quoque ueram sui noti22 23

Vgl. II Sam 6,12. Vgl. Ex 20,3; Dtn 5,7.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

436

Nr. 10: Wigand, De Deo (1566)

ciam, fontem et caput omnis pietatis. Hinc porro liquet nullum esse peccatum in mundo grauius aut atrocius, quam nulla affici cura cognoscendi suum creatorem aliaque numina pro arbitrio suo errabundo comminisci, quae non sunt Deus. Nam inter idolatriam et ueri Dei cognitionem nihil est medij. Omnis homo ignorans uerum Deum est idolatra, etiam ipsissimus Epicurus licet ab omni numine siue uero siue falso uelit esse alienus. Colit enim magnum illum Deum, qui dicitur venter, eique studiose sacrificat.24 2. Creatio hominis ad imaginem Dei.25 Imago autem archetypum repraesentare debet. Ac si perstitissent homines in illa sua primaeua integritate, iusticia et sanctitate, nihil fuisset prius, nihil dulcius generi humano, quam iuxta illustrem noticiam, quam suis pectoribus insitam habebant, uerum istum Deum ore atque omnibus actionibus in uniuersa uita praedicare et glorificare. Etsi autem horribili clade affecti sunt homines per diabolum, tamen ius ipsum Dei, hoc est praeceptum, quo exigit ueram sui cognitionem et cultum ei [3:] respondentem, non tollitur. Nam defectuum et uiciorum nostrorum non est ipse Deus autor, uerum diabolus et homines, ut sacra scriptura docet.26 3. Redemptio generis humani ac regeneratio per baptismum, donatio Spiritus Sancti, renouatio nostra spiritualis. Templa enim Dei efficimur, non ut ueluti bruta omnis rationis quo ad res diuinas expertia uitam agamus, sed ut paulatim imago Dei in nobis restituatur Deumque uerum cognoscamus et iuxta uerbum reuelatum colamus. 4. Inuocatio Dei et gratiarum actio. Vniuersa enim uita hominis tam est infirma, egena, misera omnibusque casibus exposita, ut sine benigno et perpetuo Dei auxilio, sustentatione, gubernatione consistere nequeat. Omnibus igitur mortalibus omnium maxime necessaria est cognitio Dei. Nam absque ea uera et ardens inuocatio fieri non potest. Quid uero miserius est tali homine, qui Deum suum in uarijs huius uitae miserijs inuocare non potest? Huc pertinet gratiarum actio, quae est agnitio et celebratio beneficiorum Dei, quae quidem absque Dei noticia praestari minime potest. 5. Patefactio Dei in uerbo certo, diuinitus tradito, et illustribus testimonijs. Conseruatio et pro-[4:]pagatio uerbi diuini omnibus aetatibus. Vult igitur Deus se agnosci. 6. Omnium gentium religiones, iudicia politica et ciuiles poenae aduersus ਕࢡ੼ȠȣȢ testantur necessariam esse hominibus Dei noticiam, licet ethnici, destituti uerbo Dei, in horrendis tenebris oberrauerint ac Deum uerum blasphemauerint.

24 Wigand spielt ironisierend auf Epikurs Lehre von der Lebenserfüllung durch Lust an. Er folgt damit Cicero und der christlichen Tradition, wonach „Epikureer“ als Inbegriff des Lüstlings und Atheisten galt. Den Ansichten des historischen Epikur entspricht dies nicht ganz: Er negierte die Providenz, aber nicht die Existenz der Götter. Vgl. Armin Müller, Art. Epikureismus, in: Historisches Wörterbuch der Philosophie 2 (1971), 584f. 25 Vgl. Gen 1,26. 26 Vgl. Röm 1,28–32.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

25

30

35

Nr. 10: Wigand, De Deo (1566)

437

5

7. Poenae diuinae Epicureorum et idololatrarum. Nulla enim peccata in mundo DEVS seuerius puniuit quam ignorationem ueri Dei ac fictorum numinum cultum. 8. Homines sine Dei noticia uiuentes non tantum bestijs deteriores sunt, sed etiam sunt organa, mancipia, cloacae diaboli, uasa irae Dei et aeternae damnationis, quamdiu quidem tales manent. Hae rationes citra omnem controuersiam grauissimae omnium mortalium mentes excitare debent, ut statuant sibi inprimis ueram Dei noticiam necessariam summaque cura ac studio expetendam esse.

10

Vnde uera Dei noticia sit petenda.

15

20

25

30

35

Operaeprecium omnino est hanc quasi facem nobis accendi, ut ex horrendis tenebris, quibus immersi sumus omnes propter peccatum, eluctemur utque certi de tantis fidei rebus simus nos non errare. Non potest autem uera ac firma Dei noticia ex speculationibus mentis humanae, quantumuis altis, [5:] percipi. Causa est, quia, extincta illa praeclara luce, qua erant primi homines a Deo in prima illa creatione ornati et quam erant propagaturi in omnes posteros suos, diabolus horrendas tenebras in totum genus humanum effudit, ut, tristissimis illis caliginibus oppressum, iam sponte sua uerum Deum cognoscere nequeat, iuxta dictum 1. Cor. 2.: „Animalis homo non percipit ea, quae sunt Spiritus Dei.“27 Deinde liquet et illud, quod ex monumentis ethnicorum ea noticia Dei uera et propria percipi non possit. Quantos enim errores, imo furores et blasphemias contra Deum praestantissimi quique uiri ex summa sua sapientia, qua excelluerunt, protulerint, ipsorum libri satis superque declarant. Ex uerbo igitur diuino duntaxat, comprehenso in monumentis prophetarum et apostolorum, uera solidaque Dei noticia baurienda est. In uerbo autem diuino non tantum nudae sententiae de Deo proponuntur, uerum etiam illustrissimae patefactiones recitantur, quae docent, quis et qualis sit Deus. Sunt autem illae patefactiones duplices: Aliae enim de ipsa substantia diuina testimonium dicunt, ut apparitio Trinitatis in baptismo Christi,28 uisibilis effusio Spiritus Sancti in Pentecoste,29 missio Filij Dei in carnem; aliae eius opera, ex quibus cognosci uult, declarant, ut sunt miracula, conseruatio Noem in diluuio,30 traductio populi Israelitici per mare rubrum [6:] et Iordanem siccis pedibus,31 resuscitatio mortuorum. Ex uerbo igitur Dei perspicuo et reuelationibus hisce diuinis ac testimonijs amplissimis uera Dei doctrina percipienda est, id, quod et Paulus docet 1. Corint. 1.: „Cum mundus Deum sapientem non nosset per

27 28 29 30 31

I Kor 2,14. Vgl. Mt 3,16. Vgl. Act 2,1–3. Vgl. Gen 6,9–8,19. Vgl. Ex 14,22; Jos 3,17.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

438

Nr. 10: Wigand, De Deo (1566)

sapientiam, placuit Deo per stultam praedicationem saluos facere credentes.“32 Et Psal. 118.: „Lucerna pedibus meis uerbum tuum.“33 Obiectio. unquam.“34

„Deum nemo uidit Ioh. 1. Ergo nemo potest ueram Dei poticiam consequi. Respondeo. Additur: „Vnigenitus Filius, qui est in sinu Patris, ipse nobis enarrauit.“35 Etsi autem in hac corrupta et mortali uita tam imbecillis est nostra natura, ut maiestatem essentiae diuinae, qualis ea est dignitate et gloria, non possimus ante glorificationem nostram coram intueri, tamen ita se Deus patefecit suo uerbo, ut certo sciamus, quis et qualis sit Deus, atque insuper inuolucris quibusdam nobis perceptibilibus apparuit. Moses uidit posteriora Dei,36 Abraham conspexit tres uiros,37 Filius Dei indutus carne humana conspectus est ab apostolis caeterisque, qui tum in Iudaea uixerunt, Spiritus Sanctus uisus est in specie columbae et ignis.38 Hisce reuelationibus adiunctis, perspicuo uerbo contenti simus, neque ulterius euehamur, quam fert nostra imbecillitas, sat habemus, si illa probe discamus, quae de sua essentia et uoluntate Deus in [7:] expresso uerbo nos uoluit scire. Philippum apostolum ab altis speculationibus Filius Dei ad semetipsum retrahit: „Qui uidet me“, inquit, „uidet Patrem.“39 Iohan. 14. Et in Veteri Testamento Deus se cognosci uolebat ex suis ipsius operibus: „Ego“, inquit, „sum Dominus Deus tuus, qui te eduxi ex Aegypto.“40 Porro istarum rerum consideratio nos monet, ut sobrie de tantis mysterijs loquamur. Nam qui scrutatur maiestatem, opprimetur a gloria,41 ut scriptum est Prouer. 25. Praeterea, quae ratione nostra metiri non possumus in hoc articulo, fide nos apprehendere oportere sciamus, ut Deo dicenti ueritatem tribuamus.

5

10

15

20

25

Series praecipuarum partium in articulo de Deo. 1. An sit Deus. 2. De appellationibus Dei. 3. Quid sit Deus. 4. Quod Deus sit unus essentia. 5. Quod tres sint personae unius et eiusdem essentiae. 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41

I Kor 1,21. Ps 119(Vg: 118),105. Joh 1,18. Joh 1,18. Vgl. Ex 33,23. Vgl. Gen 18,2. Vgl. Mt 3,16 und Act 2,1–3. Joh 14,9. Ex 20,2; Dtn 5,6. Vgl. Prov 25,27 (Vg).

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

30

Nr. 10: Wigand, De Deo (1566)

5

439

6. De Patre. 7. De Filio. 8. De Spiritu Sancto. 9. De actionibus Dei. 10. De compositis quibusdam. [8:] DE PRIMO. Quod sit aliquis Deus.

10

15

20

25

Causae, cur mentes humanae interdum dubitent, an sit Deus omnia uidens, sustentans atque gubernans, sunt istae. 1. Spoliatio imaginis Dei in homine et horribilis deprauatio, obscuratio et malitia mentis humanae, in qua debuissent noticiae de Deo illustres naturaliter flagrare. 2. Quod Deum non cernimus omnes corporalibus oculis in mundo, perinde ut personam regis aut principis aut iudicis alicuius coram intuemur. 3. Euentus mirabiles, quorum causas saepe ignoramus et quos putamus longe alios esse debere, si Deus existeret omnia cernens et curans, ut sunt, foelicitas impiorum et – ex aduerso – bonorum res infoelices, quae quidem saepe sunt et grauissimae et diuturnae; item longanimitas Dei, qui atrocissimis peccatis pollutos non extemplo poenis seueris afficit. 4. Mortis imperium et tyrannis grassans pariter tum in bonos tum in malos, cuius quidem rei causam ignorant mentes humanae luce uerbi diuini destitutae. 5. Denique diaboli uis ac potentia, qui hominibus uarias praestigias offundit, imo etiam obcaecat et indurat eos tanta ui, ut non modo ambigant, an sit [9:] Deus, sed etiam penitus eius obliuiscantur et furio se omnis generis scelera patrent. Confirmandae igitur sunt mentes humanae firmis ac solidis rationibus et testimonijs, ut, excussa omni materia dubitationis, certo statuant esse Deum omnia creantem et moderantem eumque uera fide inuocandum et celebrandum esse. Rationes, ex quibus homines praestantia et sagacitate mentis suae etiam absque uerbo diuino aliquo modo decernunt esse Deum.

30

35

Omnia Dei opera in tota hac mundi machina euidentissime demonstrant et conuincunt esse Deum aliquem sapientissimum et potentissimum, architectum et conseruatorem perpetuum rerum omnium.42 Alias enim non possent ista omnia, quae sunt in mundo, casu existere aut perdurare. Sed ista nonnihil euoluenda sunt. Quod igitur sit Deus, gentes etiam saniores senserunt et fuerunt ipsis in conspectu hae rationes.

42

Vgl. Röm 1,19f.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

440

Nr. 10: Wigand, De Deo (1566)

1. Ipsa hominis admiranda et pulcherrima fabricatio innumeris testimonijs Dei ornata, ut non immerito homo sit appellatus ȝȚțȡંțȠıȝȠȢ.43 Lucet enim in homine discrimen honestorum et turpium, quod est regula omnium actionum necessariarum in uita humana, et nihil est tam minutum in homine, quin de Deo luculentissimum testimonium dicat, ac detestandus est ille stupor hominum, [10:] quod tot ac tantarum rerum praestantiam non expendant. Sed uberior explicatio ex physicis petenda est, ubi singula membra hominis exactius considerantur. Disserimus enim hac in parte tantum de ethnica Dei cognitione. 2. Conscientiae sensus.44 Nam in tetris facinoribus, ut in parricidio, incoestu et similibus atrocibus peccatis, conscientia in omnium hominum animis arcana quadam ui sentit Deum esse inspectorem et ultorem scelerum, etiamsi immunes sint facinorosi a poenis magistratuum. 3. Pulchritudo, ordo, effectus, propagatio, conseruatio et duratio rerum omnium in mundo. Refert Cicero libro secundo de natura deorum ex Aristotele pulcherrimum locum, quem non pigebit asscribere: „Praeclare Aristoteles ,Si essent‘, inquit, ,qui sub terra semper habitauissent bonis et illustribus domicilijs, quae essent ornata signis et picturis instructaque rebus his omnibus, quibus abundant hi, qui beati putantur, nec tamen exissent unquam supra terram, accepissent autem fama et auditione esse quoddam numen et uim deorum, deinde aliquo tempore patefactis terrae faucibus ex illis abditis sedibus euadere in haec loca, quae nos incolimus, atque exire potuissent: cum repente terram et maria coelumque uidissent, nubium magnitudinem uentorumque uim cognouis-[11:]sent aspexissentque solem eiusque tum magnitudinem pulchritudinemque, tum etiam efficientiam cognouissent, quod is diem efficeret, toto coelo luce diffusa, cum autem terrae nox occupasset, tum coelum totum cernerent astris distinctum et ornatum lunaeque luminum uarietatem tum crescentis tum senescentis eorumque omnium ortus et occasus atque in omni aeternitate ratos immutabilesque cursus – quae cum uiderent, profecto et esse deos et haec tanta opera Deorum esse arbitrarentur.‘“45 4. Distinctio et conseruatio specierum, quae sese in mundo multiplicant et propagant quotannis. 5. Societates, regna et imperia hominum, quae non temere coëunt, confirmantur, sustentantur, mutantur.

43 Die Bezeichnung geht auf Aristoteles, Physik VII, 2, 252b,26f, zurück. Offensichtlich hat Wigand im Folgenden die von Poseidonios formulierte und von den Kirchenvätern vielfach zitierte Annahme vor Augen, dass der Mensch ein Mikrokosmos sei, der mit den Steinen das Dasein, mit den Pflanzen das Leben, mit den Tieren die Wahrnehmung und mit den Engeln die Vernunft teile. Albertus Magnus und Thomas von Aquin bediente sich ihrer, um die einzigartige Stellung des Menschen als Mittelpunkt bzw. Krone der Schöpfung hervorzuheben. Vgl. Matthias Gatzemeier, Art. Makrokosmos/Mikrokosmos, in: Historisches Wörterbuch der Philosophie 5 (1980), 640f. 44 Vgl. Cicero, De natura deorum III, 85. 45 Cicero, De natura deorum II, 95.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

25

30

Nr. 10: Wigand, De Deo (1566)

5

10

15

6. Poenae sceleratorum admirandae et graues etiam cessante a suo officio magistratu ciuili. Nam haec regula uniuersaliter uera est, atrocia delicta comitantur atroces poenae diuinitus, id, quod non fieret, si non esset Deus executor suae iusticiae. 7. Praemia recte factorum. Nam etiam disciplina inter ethnicos habet sua quaedam praemia politica et mundana. 8. Ordo causarum, qui in rerum natura non procedit in infinitum, sed necesse est tandem ad tale aliquod numen deuenire, quod gubernat omnia, inque eo consistere. [12:] 9. Prodigia et signa, quae res maximas portendunt, ut sunt eclipses, cometae, chasmata, traiectiones, terrae motus et hiatus, quibus totae ciuitates absorbentur, insulae subsidunt et obruuntur undis, locustarum agmina, partus monstrosi et similia. Hae rationes animos non prorsus monstrosos atque a diabolo induratos conuincunt, ut statuere cogantur esse Deum. Sed et hoc sciendum est tantam esse peruersitatem hominis tantasque in eo regnare tenebras, ut uel non cogitentur ista argumenta uel subinde mentes quasi undae uentis agitatae, fluctuent, haesitantes, an sit reuera Deus et an curet res humanas. Fundamenta ecclesiae Dei, quae multo luculentius et firmius demonstrant esse Deum quam ethnica argumenta.

20

25

30

441

1. Verbum Dei expresse hunc articulum tradens et confirmans, sicut in caeteris partibus huius loci explicabitur. 2. Patefactiones et apparitiones Dei in Veteri et Nouo Testamento multiplices et ualde illustres. 3. Missio Filij Dei in carnem, ut expiaret peccata generis humani. Item effusio Spiritus Sancti uisibilis.46 4. Miracula illustria, inimitabilia ullis creaturis, ut quod sol stetit in coelo spacio unius diei, pugnante Iosua.47 Item retractus est in coelis sol per de[13:]cem gradus aegrotante Ezechia,48 quod undae instar murorum utrinque steterunt in mari rubro et in Iordane, transeuntibus Israelitis;49 quod mortui ad uocem Christi et ministrorum ipsius resurrexerunt;50 quod uiui homines, spectantibus alijs, recepti sunt in coelum51 et similia. Haec nequaquam possunt casu accidere.

46 47 48 49 50 51

Vgl. Act 2,1–3. Vgl. Jos 10,12f. Vgl. Jes 38,8. Vgl. Ex 14,22; Jos 3,17. Vgl. Joh 11,43f; Act 9,40f. Vgl. II Reg 2,11f; Act 1,9.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

442

Nr. 10: Wigand, De Deo (1566)

5. Peculiaris ecclesiae uocatio, repudiato et, abiecto non exiguo mundi impio coetu, propagatio et conseruatio ecclesiae contra furores diaboli et mundi omnibus seculis. 6. Prophetiae de rebus futuris tum in ecclesia Dei tum in politia et euentus, qui praefinito a Deo tempore, siue breui, siue longo, praeclare respondit. 7. Experientia auxilij diuini in inuocatione. Item experientia fructuum, qui ex euangelij cognitione proueniunt, quales sunt: remissio peccatorum, consolatio et pax conscientiae in summis moeroribus, donatio Spiritus Sancti, inchoatio nouae obedientiae et similes. 8. Glorificationes sanctorum, ut Elias igneo curru uiuus in coelum uehitur,52 Lazarus recumbit in sinu Abrahae, contra diues lurco infernalibus flammis excruciatur,53 multi sancti, Christo expirante in cruce, in monumentis reuiuiscunt et egressi per dies quadraginta, donec Christus in coelum uisibiliter ascendit, multis pijs apparent54 cumque ipsis fami-[14:]liariter de rebus diuinis colloquuntur. 9. Promissiones certae de futuro iudicio, resurrectione et uita aeterna, in qua impij, contemptores et persecutores uerbi Dei in infernum proiecti aeternas poenas luent, pij uero, qui in Christum crediderunt, aeterno gaudio et honore cum Deo Patre, Filio et Spiritu Sancto et cum sanctis angelis potientur. 10. Sacramenta, ut baptismus, qui est lauacrum regenerationis,55 clauium administratio, quae fit nomine, hoc est mandato et efficacia Christi, corporis et sanguinis Domini sub pane et uino fruitio. Haec sunt grauissima fundamenta, quae ecclesia Dei praeter illas rationes, quas ipsa ratio humana aut collectio seu ratiocinatio ex operibus Dei suppeditat, nouit et considerat. Hisce igitur argumentis mentes nostras confirmari decet, ne caecitati, dubitationi aut securitati sponte indulgeamus.

5

10

15

20

25

CONTRARIA. Protagoras dubitauit an esset Deus, id, quod habuit commune cum multis alijs, ac discipulos quoque suos eadem opinione imbuit. Itaque Atheniensium iussu urbe atque agro est exterminatus, ut refert Cicero libro primo de natura deorum.56 Diagoras Melius, qui ਙࢡİȠȢ dictus est, et [15:] Theodorus Cyrenaicus professi sunt omnino nullum esse Deum.57 Securitas et pertinacia hominum, qui, etsi conscientia uicti, negare palam non audent esse Deum, tamen excutiunt omnes serias cogitationes de Deo et ita

52 53 54 55 56 57

Vgl. II Reg 2,11. Vgl. Lk 16,22f. Vgl. Mt 27,52f. Vgl. Tit 3,5. Vgl. Cicero, De natura deorum I, 2 und 63. Vgl. Cicero, De natura deorum I, 2 und 63.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

30

35

Nr. 10: Wigand, De Deo (1566)

443

uiuunt sine timore Dei factisque tetris sese contaminant, ac si prorsus negarent esse Deum, ut Psalmo decimo dicitur: „,Non est Deus‘ sunt omnes cogitationes eius.“58 Et Psalmo decimoquarto: „Dixit insipiens in corde suo: ,Non est Deus.‘“59 Argumentum, quo turbantur ignari uerae doctrinae aut non satis in ea instructi.

5

10

15

20

25

30

35

Si esset Deus, bonis bene, malis male esset. Sed in communi huius mundi cursu plerunque bonis male, malis bene est.60 Ergo utrum Deus sit, in dubio est. Respondeo. Fons huius argumentationis est ignorantia uoluntatis et gubernationis diuinae, inscitia discriminis inter res spirituales et corporales, item inter poenas seu praemia huius et secuturae uitae. Maior itaque falsa est. Aliud enim est iudicium Dei, aliaque gubernationis ipsius ratio, quam homines suis tenebricosis cerebris concipiunt aut somniant. Nam quod pijs et sanctis in ecclesia Dei [16:] male est in hoc mundo, hoc est, morbis, egestate, odijs, exilijs et alijs aerumnis exercentur, Deus suo quodam iudicio iustissimo facit aut permittit, ut in loco de cruce exponitur, nempe, quia etiam in sanctis haeret peccatum suntque ipsi iusti imputatione, ac uult Deus in timore suo eos retinere, exercere et probare in ipsis fidem, constantiam, confessionem. Deinde spiritualiter nunquam suos deserit Deus, hoc est, in afflictionibus donat Spiritum paracletum,61 ut possint sustinere, moderatur et mitigat euentum. Denique beatitudo piorum uera in hoc mundo est potissimum spiritualis, consistens in imputatione iusticiae per Christum seu in gratuita remissione peccatorum, in laeticia cordis erga Deum, in uera inuocatione, in tranquillitate conscientiae. At in aeterna uita omnium amplissima beatitudo piorum sequetur ibique apparebit, qualesnam sint sancti. Exempli gratia: Iohanni Baptistae est in hac uita male, dum fidelissime suo ministerio fungitur, ut quidem mundus iudicat, nam persecutionem patitur a summis et potentissimis hominibus ac tandem truncatur capite in carcere.62 Sed bene tamen habuit, quia Deus in his miserijs spiritualiter ei adfuit, accendit in eo fidem, constantiam, confessionem, laetitiam cordis, quibus rebus longe gloriosior fuit Herode rege opulentissimo aut pontifice Hierosolymitano splendidissimo. Deinde praemia sua atque aeternam beatitudi-[17:]nem breui in resurrectione accipiet, ubi toti mundo innotescet, quod robur aut pulchritudo corporis, opes, uoluptates non fuerint summa bona. Est et hoc adij-

58 59 60 61 62

Ps 10,4. Ps 14,1. Vgl. Cicero, De natura deorum III, 79–81. Vgl. Joh 14,16. Vgl. Mt 14,3–10par.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

444

Nr. 10: Wigand, De Deo (1566)

ciendum, quod non dat perpetuo Deus fluctuationem iusto,63 ut inquit psalmus, sed testatur plurimorum sanctorum exemplis sese etiam sanctis benefacere et eos foelicitate rerum mundanarum ornare. Abraham in exilio oberrans mirabili Dei benedictione ditescit.64 Iosephus Aegyptijs, ut mancipium uenditus et durissime tractatus inter impios, tamen tandem euehitur in regiam administrationem in Aegypto.65 Iob, amissis omnibus facultatibus, postea recuperat eas multo abundantius.66 Quod uero non omnes pij pariter corporalibus bonis afficiuntur, peculiari iustoque iudicio Dei, ut dictum, imputandum est. Quod uero malis bene est in mundo, hoc est, florent opibus, dignitate, successu rerum, id quoque fit peculiari Dei iudicio, vel ut his Dei beneficijs moueantur ad cognitionem ueri Dei, vel ut sua bona recipiant in hac uita, sicut de epulone diuite Christus docet,67 aeternis uero careant, uel ut sinat Deus ipsos quasi porcos a diabolo, cui seruiunt, saginari, ut postea grauiores poenas experiantur. Nam res secundae non prosunt pariter omnibus. „Luxuriant enim animi rebus plerunque secundis“,68 ut ille inquit. Ex luxuria autem plura alia peccata enascun-[18:]tur, ut satius multo sit, interdum aduersis rebus cum pietate et exercitio fidei conflictari, quam in securitate rebus mundanis abundare ijsque ex uoto frui et denique ea occasione in peccata iram Dei, potestatem diaboli et aeternum exitium irruere, sicut Dauid inquit: „Bonum mihi Domine, quod humiliasti me, ut discerem iustificationes tuas.“69 Item discernit Deus etiam in hac uita tandem inter pharaonem et Mosen, inter Saulem et Dauidem. Ad minorem respondeo. Bonis male est plerunque in mundo, scilicet corporaliter, sed spiritualiter eis bene est, hoc est, habent DEVM propicium, sunt templa Spiritus Sancti, qui eis consolationem firmissimam aduersus omnis generis mala praebet, inuocant Deum eique se subijciunt et hostias ei rationales, ut uocat Paulus, offerunt,70 denique retinent indubitatam spem de mitigatione calamitatum in hac uita et de beatitudine aeternae uitae, ad quam aspirant. Stephano etiam uincto et, cum iam lapidibus obruitur, bene est illo ipso modo, id est spiritualiter. Est enim organon Spiritus Sancti, certo nouit se habere Deum placatum, conscientiam gerit illaesam, coelum ei patet, Christus oculis corporalibus ab ipso conspicitur,71 ac statuit nullas diuitias in hoc mundo isti gloriae anteferendas esse, quod pro Christo iam sanguinem fundit, cu-[19:]ius quidem facti decus ac praemium in aeterna uita magis conspicietur et praedicabitur. 63 64 65 66 67 68 69 70 71

Vgl. Ps 55,23. Vgl. Gen 20,1–16. Vgl. Gen 37,28; 39,19f; 41,39–44. Vgl. Hi 42,10–15. Vgl. Lk 16,25. Ovid, Ars amatoria II, 437. Ps 119,71. Vgl. Röm 12,1. Vgl. Act 7,55–59.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

25

30

35

Nr. 10: Wigand, De Deo (1566)

5

445

At malis bene est, scilicet corporaliter tantum, sed spiritualiter ipsis male est. Sunt enim mancipia diaboli, filij irae et nullam habent spem aeternae beatitudinis. Cum igitur absque fauore Dei rebus mundanis affluant impij, isthaec beatitudo mundana ac momentanea, uera ac salutaris aestimanda non est. Verum enim est, quod inquit Dauid. Psalm. 37.: „Melius est modicum iusto super diuitias peccatorum plurimas.“72 Item impijs tantum in hac uita bene est corporaliter, si tamen tam diuturna est ipsorum felicitas. At post hanc uitam sequitur aeterna ipsorum infelicitas et poenae grauissimae. SECVNDO. DE APPELLATIONIBVS DEI.

10

15

20

25

30

Apellationes Dei, praesertim quae in sacris literis non tantum ei ab hominibus tribuuntur, sed quibus ipsemet Deus sese describit, reuelans sese ecclesiae suae, consideratione dignissimae sunt. Nam uel de natura Dei uel de eius uoluntate et operibus, unde etiam istae appellationes desumptae sunt, pios commonefaciunt. Etsi aut nullum nomen, quod Deo tribuitur, ipsam Dei maiestatem, uti ea [20:] est, satis potest exprimere, tamen in hac imbecillitate nostra amplectamur ea, quae sunt in sacris literis patefacta, donec aliquando in academia coelesti altiora liceat nobis indagare et cognoscere. Non autem appellationes Dei omnes huc adscribemus, quarum aliqui 72. numerant,73 alij plures, sed praecipuas tantum, quas prodest studiosis pietatis esse notas. Sunt autem appellationes Dei duplices. Aliae sunt generales, quae nimirum essentiae diuinae seu omnibus tribus personis coniunctim conueniunt, aliae uero speciales seu personales, quae cuilibet personae propriae sunt. Porro hoc loco tantum de generalibus agendum est, speciales infra, ubi seorsim de qualibet persona Trinitatis agendum erit, recensebuntur. Celeberrima autem Dei appellatio est Iehoua, quod quidem nomen ipse Deus sibi uendicat. Vt Exodi 6.: „Nomen meum Iehoua.“74 Et Esa. 42.: „Ego Iehoua, hoc est nomen meum.“75 Iere. 32.: „Iehoua exercituum, hoc est nomen eius.“76 Amos 9.: „Iehoua est nomen eius.“77 Est autem hoc nomen ab ʤʥʤ factum, quod significat existere, esse. Itaque Iehoua ens seu existens significat, quia Deus solus per se existit et omnium creaturarum autor et conseruator est omniaque per ipsum consistunt. Tribuitur autem haec appellatio tum in genere toti diuinitati tum etiam in specie Filio Dei, qui futurus erat uictima, assumpta [21:] carne humana, ut Ieremiae 23.: „Hoc est nomen eius, quo

72

Ps 37,16. Hiermit scheint Wigand auf die mystisch-esoterische Tradition des Judentums zu rekurrieren, die, wie etwa das mittelalterliche „Sefer Ha-Bahir“, von 72 Gottesnamen ausging. Vgl. Scholem, Ursprung und Anfänge der Kabbala, 98; Clemens Thoma, Art. Gott III., in: TRE 13 (1984), 628,41–45. 74 Ex 6,3. 75 Jes 42,8. 76 Das Zitat ist eine nicht ganz wörtliche Wiedergabe von Jer 32,18. 77 Am 9,6. 73

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

446

Nr. 10: Wigand, De Deo (1566)

uocabunt eum ,Iehoua iusticia nostra.‘“78 Prius autem indicaverat hunc Messiam fore germen Dauid.79 Neque uero tribuitur haec appellatio Dei ulli creaturae quemadmodum aliae quaedam eius appellationes, sed tantum illi Deo, qui se Israelitico populo manifestauit uerbo, testimonijs et miraculis amplissimis ac discernitur hac uoce ab alijs falsis numinibus. Vt 1. Regum 18. Elias inquit: „Quousque claudicatis in utrunque latus, si Iehoua est Deus, sequimini eum; sin Baal Deus est, hunc sequimini.“80 Interdum etiam quaedam ad hanc uocem adijciuntur, ut: „Iehoua Elohim, Dominus Deus aedificauit costam, quam acceperat de homine in mulierem“,81 Genes. 2. Ita etiam in Nouo Testamento Zacharias inquit: „Benedictus Dominus Deus Israel.“82 Item: „Iehoua Zebaoth seu exercituum“,83 Iere. 44., ubi generaliter accipitur pro Deo, qui est conditor hominum, item cuius sunt omnes creaturae, qui stipatur innumeris angelis, item qui bella regit, tum ut puniat, tum ut praemijs afficiat. Porro superstitiosi Iudaei a prolatione huius nominis, quasi nefas esset patefactum a Deo nomen efferre, abstinent. Sed ea ipsa re testantur se ueri Dei noticiam amisisse, ut qui ab ipsa nominis diuini prolatione, quod Deus ipse uoluit esse publice notum, semetipsos arcent et excludunt. Legunt autem eius loco Adonai etc. [22:] Porro interpretes Graeci pro Iehoua utuntur uoce ț઄ȡȚȠȢ, id est Dominus, non ut ipsam significationem exprimant, sed ut qualecunque magnificentiae nomen substituant, ita etiam nos Germani graecos sequimur, uoce HERR. Aliud enim commodius non habemus, licet Hebraicum uocabulum non exprimat. ʩʰʣʠ Sustentator Deus, ab opere conseruationis et defensionis tum reliquarum creaturarum tum uero praecipue generis humani. Gen. 18. Abraham tres uiros ad se uenientes sic compellat: „Obsecro“, inquit, „Adonai (Domine), si inueni gratiam in oculis tuis, ne transeas a seruo tuo.“84 Hic tota Trinitas appellatur uoce Adonai. Alias uero praecipue tribuitur Filio Dei, qui est suae ecclesiae perpetuus sustentator Deus, ut Psalmo 110.85 ʬʠ ʤʥʬʠ ʮʩʤʬʠ Deus, a potentia, robore et maiestate. Gen 1.: „In principio creauit (Elohim) Deus coelum et terram“,86 quibus uerbis omnium piorum iudicio mysterium Trinitatis et unitatis comprehenditur. Tribuitur tamen haec uox etiam aliquando creaturis, ut magistratibus, Psalm. 82: „Ego dixi, Dij

78 79 80 81 82 83 84 85 86

Jer 23,6. Vgl. Jer 23,5. I Reg 18,21. Gen 2,22. Lk 1,68. Jer 44,2. Gen 18,3. Vgl. Ps 110,1. Gen 1,1.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

25

30

Nr. 10: Wigand, De Deo (1566)

5

10

15

20

25

30

447

estis“,87 hoc est diuinum officium gerentes. Item angelis, ut Psal. 138.: „In conspectu deorum psallam tibi.“88 Adduntur etiam interdum quaedam, ut ʩʣʹ ʬʠ Genesis decimoseptimo: „Ego sum Deus sufficiens seu omnipotens.“89 [23:] SVM, ʤʩʤʠ, Exodi 3.: „Sum misit me ad uos.“90 Vocat autem seipsum Deus SVM, quia est aeterna essentia, carens fine et principio, et reliquae creaturae omnes habent suum esse ab hoc, verum creaturae sunt obnoxiae mutationibus, Deus autem semper idem est et permanet. Aptissime tamen haec appellatio conuenit secundae diuinitatis personae, ut suo loco dicendum erit. IAH, ʤʩ, Dominus Psal. 118.: „Castigans castigauit me Iah, sed morti non tradidit me.“91 Ab ʤʥʤ, hoc est ab essentia, estque syncopatum seu decurtatum nomen ex Iehoua. Deus Patrum. Item Deus Abraham, Deus Isaac, Deus Iacob, Exodi 3.: „Sic dices ad filios Israel: ,Dominus Deus Patrum uestrorum, Deus Abraham, Deus Isaac et Deus Iacob misit me ad uos.‘ Hoc est nomen meum in perpetuum.“92 Ideo autem Deus sese hisce appellationibus discernit ab omnibus alijs numinibus, quia promissionem de uenturo semine ad istorum patriarcharum familiam alligauit et quia sese eis apparitionibus et illustribus miraculis patefecit. Interdum coniunguntur Iehoua Zebaoth (seu exercituum) Deus Israel,93 Ieremiae 44., quibus quidem uerbis Verus Deus emphatice exprimitur. Interdum uero tantum ponitur Deus Israel, ut Psal. sexagesimooctauo: „Deus Israel, ipse dabit uirtutem et fortitudinem plebi.“94 [24:] ࢡİંȢ Graeci appellarunt creatorem et conseruatorem rerum omnium, a ࢡİİ૙Ȟ, id est currendo, uel quia solem et astra perpetuum cursum obseruantia temporaque anni discernentia pro numinibus ethnici ignari veri Dei coluerunt, siue quia statuerunt numen illud semper adesse atque succurrere cunctis creaturis. Vel a ࢡİ੺ȠȝĮȚ, id est inspicio, cerno, quia Deus omnia cernit. Aliqui etiam a timore deriuant. Latini suam uocem DEVS a Graeco mutuati uidentur, licet alij a dando, quia sit largitor omnis boni uel etiam a deesse conentur deriuare per antiphrasin, quia ipsi nihil desit. GOTT germanicum est GVTH, quia Deus est fons omnis boni. Quidam ab Aegyptiaca uoce deriuant, qui Deum nominant ࢡȦȣࢡ uel ࢡȦࢡ mutato ࢡ in Ȗ.

87 88 89 90 91 92 93 94

Ps 82,6. Ps 138,1. Gen 17,1. Ex 3,14. Ps 118,18. Ex 3,15. Jer 44,2. Ps 68,36.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

448

Nr. 10: Wigand, De Deo (1566)

Trinitatis appellatio a tribus in diuinitate personis in ecclesia Christi usitata est, ac plerunque uocabulum „Sancta“ praeponitur. Sumitur autem haec appellatio ex rebus ipsis. Hactenus de generalibus Dei nominibus pauca quaedam annotauimus. Specialia uero suum paulo inferius habebunt locum: Plures autem appellationes in corpore doctrinae Veteris et Noui Testamenti collectae et annotatae sunt, quas pius lector inspicere poterit. Nobis uero in praesentia satis est [25:] aliquot saltem ueluti extenso digito ostendisse. Non enim instituimus prolixam istius amplissimi loci explicationem. Debent enim repetitiones esse breues, cui nos, Deo iuuante, studebimus. Obseruanda praeterea phrasis scripturae sacrae est, quid ea uocet nomen Dei. Alias enim nomen Dei significat appellationem, qua uerus Deus exprimitur ac discernitur a commenticijs numinibus, sicuti hac in parte accipimus et Exodi 6. dicitur: „Nomen meum Iehoua non manifestaui eis.“95 Alias significat noticiam, item doctrinam ueri Dei, ut in oratione Dominica: „Sanctificetur nomen tuum“,96 id est: „Vera tui noticia accendatur in omnium cordibus.“ Alias significat laudem et gloriam, ut Psal. 76.: „In Israel magnum nomen tuum“,97 hoc est, recte te agnoscunt, inuocant, colunt et magna te gloria afficiunt. Alias mandatum, autoritatem, potentiam, gubernationem, successum significat, ut: „Praedicate poenitentiam in nomine meo“,98 hoc est meo instituto, mea autoritate, me benedicente et successum largiente. Ita etiam baptismus in nomine Trinitatis administratur.99 Alias mentionem et fiduciam in alicuius meritum seu gratiam significat, ut: „Quidquid petieritis Patrem in nomine meo, dabit uobis“,100 Iohan. 16., id est me nominato, fiduciam in meum meritum et gra-[26:]tiam collocantes. Ita credere in nomen Christi,101 Iohan. 1. et passim alibi, significat fiduciam ponere in meritum et gratiam Christi, quam suo sanguine et tota obedientia nobis apud Patrem coelestem peperit.

15

TERTIO. QVID SIT DEVS.

30

„Deum nemo uidit unquam, unigenitus Filius, qui est in sinu Patris, ipse enarrauit nobis“,102 Iohannis. 1. scriptum est. Etsi igitur oculi humani in hac uita, ut supra etiam commonefeci, maiestatem diuinam coram, uti ea est, contemplari non possunt, tamen reuelatio quaedam de Deo per Filium Dei 95

Ex 6,3. Mt 6,9; Lk 11,2. 97 Ps 76,2. 98 Vgl. Lk 24,47. 99 Vgl. Mt 28,19. 100 Joh 16,23. 101 Vgl. Joh 1,12. 102 Joh 1,18. 96

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

20

25

Nr. 10: Wigand, De Deo (1566)

5

10

15

20

25

449

hominibus facta est certo uerbo et accesserunt luculenter apparitiones in Veteri et Nouo Testamento. Tantum itaque de Deo cognoscere et scire debemus, quantum nobis traditum manifestatumque est. Et sicut curiosa et perniciosa temeritas est ultra eas metas ascendere, ita uicissim graue peccatum est ea, quae Deus patefecit, ut nota essent, nolle cognoscere aut sponte occultare atque inuoluere. Constituto igitur fundamento ex firmissimis probationibus sacrosanctae scripturae, quod Deus sit, nunc quid sit Deus, ex eodem illustri uerbo Dei, iuuante nos illo ipso, de quo disserimus aut potius balbutimus, explicandum uenit hoc fine, ut in inuocatione luceat in mente nostra uera Dei noticia et seiungamus hunc ue-[27:]rum Deum a confictis numinibus omnibus atque in omni tentatione in hunc Deum omnem nostram fiduciam et spem reponamus. Complectemur igitur summam descriptionis Dei, quam sacrae literae tradunt, quantum quidem in hac nostra imbecillitate Dominus Deus nobis dederit. DEVS est essentia spiritualis, aeterna, immensae sapientiae et potentiae, bona, iustissima, liberrima, Pater, Filius et Spiritus Sanctus, unus Deus essentia et trinus personis, conditor et conseruator rerum omnium, colligens atque sanctificans ecclesiam omnibus seculis in genere humano, ut ab ea in hac uita inuocetur et colatur et in aeterna uita coram conspiciatur et celebretur, sicut uerba baptismi de hoc Deo sonant: „Baptisate eos in nomine Patris et Filij et Spiritus Sancti.“103 „Qui crediderit et baptisatus fuerit, saluus erit, qui uero non crediderit, condemnabitur.“104 Haec descriptio collecta est ex testimonijs et patefactionibus in uerbo Dei comprehensis et ex symbolis ecclesiae Christi approbatis, ut sunt Apostolicum, Nicaenum, Athanasianum. Iam quaedam uocabula in descriptione posita paucis sunt euoluenda. ESSENTIA.

30

35

Deum essentiam certam esse et non tantum uim quandam, in creaturis omnibus efficacem aut ficticiam [28:] quiddam, sicut ethnici de natura disputant, probant testimonia et patefactiones, ut quod in Genesi existentia quaedam Dei describitur, quae dicendo ex nihilo producit coelum et terram ac deliberatione quadam hominem format. Et in Nouo Testamento dicitur: „Verbum erat apud Deum“,105 imo Filius Dei, secunda persona diuinitatis, fit homo. Haec igitur opera omnia conueniunt certae existentiae, estque hoc genus siue proprietas Dei opposita rebus imaginarijs et cogitationibus Epicureis,106 hoc est, Deus non est inane tantum nomen, non est solummodo fallax imaginatio febricitantium aut fanaticorum hominum, sed est res existens, res uiua. 103 104 105 106

Mt 28,19. Mk 16,16. Joh 1,1. Vgl. o. Anm. 24.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

450

Nr. 10: Wigand, De Deo (1566)

1. Timoth. 4.: „Speramus in Deum uiuum.“107 Hebr. 10.: „Horrendum est incidere in manus Dei uiuentis.“108 Esa. 37.: „Blasphemauit nomen Dei uiuentis rex Assyriorum“,109 hoc est Dei, qui reuera existit. Nam uita tribuitur rei subsistenti. Fortuna, Gratiae non sunt res subsistentes, sed imaginariae deae, suntque accidentia quaedam, non substantiae. Venus non est dea subsistens, sed quaedam in creaturis inclinatio seu uis procreationis et multiplicationis.

5

SPIRITVALIS. Opponitur rebus corporeis Iohan. 4.: „Deus spiritus est“,110 hoc est, non est truncus sicut idola gentium, ut Martis, Mercurij et similium numinum statuae truncis solis existunt. Item non est creatura uel ui-[29:]ua uel mortua, carne et ossibus aut simili materia ex elementis conflata constans, sicut Apis, Ibis, aut Crocodylus apud Aegyptios.111 „Spiritus autem carnem et ossa non habet.“112 Lucae 24.

10

AETERNA. Hac proprietate ab omnibus creaturis discernitur, etiam ab angelis, qui et ipsi habent spiritualem substantiam, sed non aeternam, uerum creatam. Aeternitas autem ante mundi formationem est proprietas soli Deo competens.

15

IMMENSAE SAPIENTIAE. Omnes proprietates, quae sequuntur, opponuntur creaturis, quibus eae attribui non possunt, Psal. 104.: „Omnia in sapientia fecisti.“113 1. Corinth. 1.: „Quod stultius est Dei, (hoc est quod sic apparet hominibus) sapientius est hominibus.“114 Opera igitur Dei, ut fabricatio, dispositio, conseruatio, ornatus totius mundi et alia eiusmodi, egregium testimonium dicunt in Deo esse immensam sapientiam. Angeli et homines radios aliquos sapientiae, quantum quidem ipsis satis esse debebat, acceperunt, utinam uero pariter omnes retinuissent illam praestantem Dei imaginem. Finita est igitur creaturarum sapientia, quae ipsis ab eo, qui in immensum sapiens est, indita est.

107 108 109 110 111 112 113 114

I Tim 4,10. Hebr 10,31. Das Zitat ist eine nicht ganz wörtliche Wiedergabe von Jes 37,4. Joh 4,24. Vgl. Cicero, De natura deorum I, 82. Lk 24,39. Ps 104,24. I Kor 1,25.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

20

25

Nr. 10: Wigand, De Deo (1566)

451

IMMENSAE POTENTIAE.

5

10

Omnipotentem esse Deum probat luculenter ipsum opus mundi. Nam ex nihilo creauit omnia, [30:] sustentat omnia et facit ea, quae non sunt, ut sint.115 Solo uerbo et sacramentis, per et propter meritum Filij Dei Iesu Christi regeneramur ad uitam aeternam, resuscitabimur etiam omnipotentia Dei ex pulueribus terrae: Et qui crediderunt, deleto ueneno peccatorum, quod diabolus in humanam naturam penitus infudit, in aeternum apud Deum uiuent; qui uero non crediderunt, aeternae damnationi subijcientur.116 Gene. decimoseptimo: „Ego Dominus Schaddai“,117 hoc est sufficiens seu omnipotens. Exod. decimoquinto: „Omnipotens nomen eius.“118 BONA.

15

20

25

30

Matth. decimonono: „Nullus est bonus nisi Deus“,119 hoc est, Deus est fons et origo omnis boni in toto mundo, sicut Gene. 1. dicitur: „Vidit Deus omnia, quae fecerat, et erant ualde bona“,120 hoc est, congruebant ipsius uoluntati, erant ad bonos usus destinata. Haec etiam probant Deum, quod ad substantiam suam attinet, tantum esse bonum. Nam horribilis furor est Manicheorum,121 qui finxerunt duos deos, alterum bonum, alterum malum. Quod autem scriptum est: „Non est malum in ciuitate, quod non fecit Dominus“,122 de malo poenae intelligendum est, quam poenam ordo iusticiae diuinae pro delictis exigit, eaque ipsa res argumento est Deum esse bonum, ut [31:] qui est osor peccati et uindex iusticiae. Porro ad bonitatem pertinent et caeterae uirtutes seu proprietates, quae Deo attribuuntur, ex quibus istae sunt praecipue misericordia, qua non tantum res omnes a se conditas paterne complectitur, sustentat, regit gratuita bonitate, sicut solem sinit oriri super bonos et malos,123 idolatras et ueram ecclesiam, serpentes uenenatos et ouiculas, terram sterilem et fructiferam. Sed etiam omnium maxime, quod homines lapsos in peccatum et mortem immensa misericordia proprio Filio pro ipsis in peccatum et mortem tradito124 recipit in gratiam, uiuificat et saluat. Item iusticia in politicis et ecclesiasticis, uti appellantur, actionibus. Item castitas siue puritas. Nam in Deo nihil est, nisi aeterna et immensa castitas.

115

Vgl. Röm 4,17. Vgl. Joh 5,29. 117 Gen 17,1. 118 Ex 15,3 (Vg). 119 Vgl. Mt 19,17. Wörtlich steht das Zitat allerdings in Mk 10,18 und Lk 18,19. 120 Gen 1,31. 121 Vgl. zu den Manichäern unsere Ausgabe Nr. 9: Pac, Orthodoxa fidei confessio (1566), 378, Anm. 127; Nr. 11: Andreae, Disputatio de Trinitate (1568), 573, Anm. 19. 122 Am 3,6. 123 Vgl. Mt 5,45. 124 Vgl. Röm 8,32. 116

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

452

Nr. 10: Wigand, De Deo (1566)

LIBERRIMA. Non enim causa est deterior sua effectu. Sed angeli et homines ita sunt creati, ut habuerint libertatem pulcherrimam, qua tamen pars angelorum et homines abusi sunt. Ergo creator ipse sine ullo dubio longe excellentiori libertate praeditus est, quam quidem in suis creaturis paululum adumbrare uoluit. Psalm. 115. dicitur: „Omnia, quaecunque uoluit, fecit.“125 Et exempla libertatis [32:] diuinae extant plurima, ut quod solem in coelo retraxit et ad certum tempus cursum inhibuit ac quasi fixum iussit,126 undas maris tanquam muros adamantinos stare uoluit, usque dum Israeliticus populus siccis pedibus permearet,127 mortuos exuscitauit etc. Non est igitur Deus ullis creaturis alligatus. In ardente fornace Nebucadnezer ignis naturam cohercet Deus suosque confessores illaesos conseruat.128 Sic Eliam igneus currus, quo subleuatur in altum,129 non adurit. Aqua in Cana transmutatur, Christo uolente, in uinum,130 effoetae et steriles mulieres pariunt131 etc. Haec omnia sunt luculentissima testimonia Deum esse agens liberrimum neque constringi causis secundis, quin si uelit, non possit contra facere. Haec nobis fidem et inuocationem erigant et confirment, ne despondeamus animos, quando uidemur omnibus secundis caussis destitui. Deus enim, quem colimus et adoramus, et omnipotens est et liberrimus Dominus in omnibus suis creaturis. PATER, FILIVS, SPIRITVS SANCTVS. Haec est praecipua pars in definitione de essentia diuina, quam tantum sacrae literae docent, eamque ob causam uel haec una pars discernit uerum Deum ab alijs confictis numinibus, doctrinam ecclesiae de Deo ab omnium ethnicorum quantacunque sapientia praestantium doctrina et commentarijs. Esse autem Deum talem probant expressissima testimonia uerbi Dei et il-[33:]lustrissimae patefactiones uerbo Dei summa fide insertae et consensus ecclesiae Dei omnibus seculis. Elucent autem in Nouo Testamento praecipue uerba baptismi, quae et personas diuinitatis distincte et ordine enumerant et simul parem ipsis essentiam, aeternitatem, potentiam attribuunt. Nam ipsa regeneratio amplissimum Dei opus est, soli uero Deo conueniens. CONDITOR RERVM ET COLLIGENS ECCLESIAM. Actiones seu opera Dei praecipua hisce uerbis adijciuntur. Nam ideo hanc mundi machinam condidit Deus, ut se reuelaret, ideo homines creauit eosque 125 126 127 128 129 130 131

Ps 115,3. Vgl. Jos 10,12f. Vgl. Ex 14,22. Vgl. Dan 3,19–26. Vgl. II Reg 2,11. Vgl. Joh 2,3–10. Gemeint sind Sarah, Hanna und Elisabeth. Vgl. Gen 17,15–17; I Sam 1,1–20; Lk 1,5–25.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

25

30

Nr. 10: Wigand, De Deo (1566)

5

453

per proprium Filium redemit et miranda bonitate omnibus temporibus doctrinam suam in mundo sonat, ut a genere humano cognoscatur et colatur iuxta uerbum diuinitus traditum, sicut testimonia suo loco colligenda erunt. Denique autem hic Deus quasi colophonem addet resuscitatis omnibus hominibus et traductis credentibus in Christum in aeternam beatitudinem, impijs uero praecipitatis in aeternum ignem132 Matth. uigesimoquinto. COLLATIO DEFINITIONVM DEI EX QVIBVSDAM PATRIBVS.

10

15

20

25

30

Videntur antiqui scriptores ecclesiastici ipsa symbola, puta Apostolorum uel Nicaenum, pro ple-[34:]niori descriptione Dei usurpasse. Etsi enim a plerisque patribus articulus de sacrosancta Trinitate syncere et praeclare traditus et ad posteritatem propagatus est, tamen generalem Dei definitionem paulo solertius et accuratius non collegerunt, id, quod tamen ualde mirum est. Forte autem in suis catechismis id fecerunt, quibus in institutione rudiorum usi sunt, qui, si extarent integri, de plerisque articulis fidei rectius ex ipsis iudicium fieri posset quam ex epistolis aut alijs ipsorum tractatibus, in quibus non semper hoc propositi habuerunt, ut unum articulum integre et ordine explicarent. Multa praeterea ex optimis, praesertim dogmaticis ipsorum scriptis interciderunt, posteaquam studia theologiae nimis operosa ac superstitiosa in templis ceremoniarum obseruatione et temporis absumptione, cum doctrina obtenebrata, imo fere penitus extincta sunt. Recitabimus tamen unam aut alteram ex patribus descriptionem Dei. Tertull. lib. primo contra Martionem: Deus est summum „magnum, in aeternitate constitutum, innatum, infectum, sine initio, sine fine.“133 Idem libro de Trinitate: Deus est mens „quaedam gignens et complens omnia, quae sine ullo aut initio aut termino temporis causas rerum naturaliter nexas ad utilitatem omni-[35:]um summa et perfecta ratione moderetur.“134 Hae definitiones mire generales sunt et philosophicis plane pares. Nihil enim de uera essentia Dei aut uoluntate eius euangelica, ut sic dicam, habent, nempe de hominum redemptione et restitutione. Similes descriptiones in alijs quoque uetustis autoribus extant. August. de cognitione uerae uitae To. 9. ca. 7.: „Deus spiritus est essentia inuisibilis, omni creaturae incomprehensibilis, totam uitam, totam sapientiam, totam aeternitatem simul essentialiter possidens, idem ipsa uita, ipsa sapientia, ipsa ueritas, ipsa iustitia, ipsa aeternitas existens, omnem creaturam in-

132

Vgl. Mt 25,34.41. Tertullian, Adversus Marcionem I, 3, in: PL 2, 249 B (= SC 365, 112,10f). 134 Novatian, De Trinitate II, in: PL 3, 891 A (= CChr.SL 4, 15,69–72; Weyer, 48). Wigand geht noch davon aus, dass die von ihm zitierte Schrift „De Trinitate“ von Tertullian stammt. Er stützt sich hierbei entweder auf die Pariser Ausgabe der Schriften Tertullians durch Martin Mesnart (1545) oder auf die 1550 in Basel erschienene analoge Edition Sigismund Ghelens: Beide schreiben Novatians Schrift „De Trinitate“ Tertullian zu. Vgl. Weyer, Einleitung, 16.

133

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

454

Nr. 10: Wigand, De Deo (1566)

star puncti in se continens.“135 Hanc definitionem ipsemet Augustinus uocat aenigmaticam. Idem in libro quaestionum Veteris et Noui Testamenti: Deus est „spiritus, natura simplex, lux inaccessibilis, inuisibilis, inaestimabilis, infinitus, perfectus, nullius egens, aeternus, immortalis omnimodo, a quo omnia initium consecuta sunt, uenerandus, diligendus, metuendus, extra quem nihil est, imo in quo sunt, quaecunque sunt sursum et deorsum, summa et ima, omnipotens, omnitenens, uere in omnibus diues, quia nihil est, quod eius non sit, bonus, iustus, misericors.“136 Autor symboli apud Cyprianum: „Deum cum audis, substantiam intellige sine initio, sine fine, sim-[36:]plicem, sine ulla admixtione, inuisibilem, incorpoream, ineffabilem, inaestimabilem, in qua nihil adiunctum, nihil creatum sit.“137 Haec etsi recte dicuntur, tamen nimis sunt generalia, quae etiam sapientes ethnici, ut dictum est, ex ratiocinatione possunt indagare et statuere. Non enim perspicue Trinitatem monstrant, quam tamen, quoties eum articulum patres explicandum suscipiunt, perspicue et optimis rationibus tradunt et illustrant.

5

10

15

COLLATIO ETHNICARVM DEFINITIONVM. „Deus est mens aeterna, causa boni in natura.“138 Rotunda et elegans definitio. Testatur enim Deum esse mentem, hoc est spiritualem et intelligentem substantiam, non corpoream, non brutam, et creatorem rerum ac sustentatorem, autorem bonarum tantum actionum et non malarum seu peccati. Haec Plato non hausit omnia tantum ex lumine rationis et contemplationibus creaturarum, sed procul dubio ex Hebraeorum literis et doctrina, in Aegyptum profectus, aliquid percepit.139 Est tamen haec descriptio manca et mutila duabus in rebus: Primum, quia de uera Dei essentia seu Trinitate, deinde, quia etiam de uoluntate benigna Dei in redimendo ac recipiendo genus humanum, lapsum in peccatum et mortem nihil prorsus dicit.

135 Ps.-Augustinus (= Honorius Augustodunensis), De cognitione verae vitae VII, in: PL 40, 1010. Vgl. zur wahren Autorschaft der Schrift PL 40, 1003–1006; Hamm, Frömmigkeitstheologie, 99, Anm. 44. 136 Ps.-Augustinus, Quaestiones Veteris et Novi Testamentis I, in: PL 35, 2215 (= CSEL 50, 13,17–24). 137 Rufin, Commentarius in symbolum 4, in: PL 21, 341 A/B (= CChr.SL 20, 137,12–15). Der „Commentarius in symbolum“ Rufins von Aquileia wurde im 16. Jahrhundert in der Regel unter den Werken Cyprians von Karthago gedruckt. Vgl. PL 21, 17f. 138 Das Zitat entnimmt Wigand wohl den „Loci“ Melanchthons. Vgl. Melanchthon, Loci praecipui theologici (1559), in: CR 21, 610. In ähnlicher, aber wörtlich nicht gleichlautender Form kommt der Gedanke bei Platon, Philebos 22d und Politeia II, 379c; 380a/b vor. Vgl. Meijering, Melanchton, 7, bes. Anm. 19. 139 Vgl. Augustinus, De doctrina christiana II, 28, 43, in: PL 34, 56 (= CChr.SL 32, 63,21–32).

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

20

25

Nr. 10: Wigand, De Deo (1566)

455

[37:] PLINIVS lib. 2. cap. 7.

5

10

15

20

25

Deus „totus est sensus, totus uisus, totus auditus, totus animae, totus animi, totus sui.“140 Quid perplexius et obscurius dici potest? Nihil uero aliud profert, quam Deum sapientia praeditum et ipso homine praestantiorem esse. Intuetur enim Plinius in pulcherrimam Dei creaturam sub sole atque in ea res praestantissimas considerat, quales sunt, sensus et anima in corpore humano. Ea uero omnia statuit esse diuina, hoc est a praestantissima mente architectatrice condita. Ideo sentit Deum ista omnia multo perfectius et absolutius habere, esse eum totum talem, quales particulae quaedam in homine conspiciuntur. Haec prosunt, ut consideremus, quantae tenebrae de Deo in mente humana et in ethnicorum scriptis existant. Illustre porro humanae imbecillitatis exemplum hac quidem in parte et quasi speculum recitat Cicero lib. 1. de natura deorum de Simonide sapientiae et doctrinae nomine ualde celebri. Nam is, cum Hiero tyrannus Siculus quaesiuisset, quidnam esset Deus, deliberandi causa sibi unum diem postulauit concedi. Postridie iterum interrogatus, biduum petiuit et, cum subinde longius tempus sibi prorogari oraret, tandem Hiero: „Dic“, inquit, „cur moram nectis?“ Hic coactus Simonides responsum dat: „Quo diu-[38:]tius cogito, eo minus inuenio.“141 Manifeste igitur ostendit sibi hanc quaestionem inexplicabilem esse. Hoc pacto tandem rex et sapiens consiliarius in prioribus tenebris permanserunt. Nam ratio humana essentiam Dei non potest uel ex sua propria luce uel ex ratiocinationibus recte cognoscere. Haec collatio definitionum istum habet finem, ut lucem, quam Deus nobis ex uerbo suo commonstrat, maximi faciamus eique gratias agamus et oremus, ne patiatur eum Deus iterum propter ingratitudinem huius mundi extingui. CONTRARIA.

30

35

Asseuerare omnino non posse definiri, quid sit Deus. Nam Deus certe uerbo et patefactionibus sese reuelauit generi humano, ut de sua essentia et uoluntate aliquid cogniti haberent, quantum nimirum ipsis in hac mortali uita satis esset, donec aliquando ipsam maiestatem Dei coram plenius intueri possent. Necesse enim pios est in inuocatione statuere, qualem essentiam uelint compellare. Et cur, quaeso, symbola condita sunt, nisi ut ecclesia Dei recte de essentia ueri Dei sentiret? Non igitur ex luce in tenebras, quibus quidem alias satis superque abundant, homines demergendi, sed potius ex tenebris tantarum rerum in ipsam lucem, quantum scilicet eam Deus ipse reuelauit, deducendi sunt.

140 141

Plinius Secundus, Naturalis historia II, 7 bzw. 5, 14. Vgl. Cicero, De natura deorum I, 60.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

456

Nr. 10: Wigand, De Deo (1566)

[39:] Ethnicae definitiones mutilae et obscurae, tantum quaedam de proprietatibus generalibus, quas mens humana ex creaturis ratiocinando potest elicere, complectentes, cum doctrina ecclesiae Dei pugnant. Item asseuerare eas definitiones esse sufficientes et ad pietatis profectum conducere. Anthropomorphitarum error, qui dixerunt, Deum habere membra, perinde ut homo, nempe caput, oculos, os, manus, cor, pedes, quia sacra scriptura actiones Dei eiusmodi uocibus exprimit. Item, quia homo dicitur ad imaginem Dei formatus.142 Sed Christus diserte inquit Iohan 4.: „Deus est spiritus“,143 et Lu. 24.: „Spiritus carnem et ossa non habet.“144 Imago autem Dei non consistit in illa corporea mole potissimum, sed in sapientia, iusticia, uita aeterna. Accommodat autem Deus et scriptura sese nostro captui. Nam actiones spiritus alioqui capere non possumus. Vetus autem isthaec opinio etiam inter gentes est. Nam et Cicero inquit: „A natura habemus omnes omnium gentium speciem aliam nullam nisi humanam deorum.“145 Causa eius opinionis fuit, quia uiderunt hominem inter creaturas omnes, quas quidem oculis uidere possumus, esse pulcherrimam et plane diuinis donis admirabilem. Elegantem autem regulam Tertullianus libro de Trinitate constituit: „Efficaciae“, inquit, „diuinae per membra monstrantur, non habitus DEI, nec corporalia [40:] lineamenta ponuntur. Nam cum oculi describuntur, quod omnia uideat, exprimitur. Et quando auris, quod omnes audiat proponitur“146 etc. Idem tamen in libro aduersus Praxeam ait: „Quis negarit Deum corpus esse, etsi Deus spiritus est?“147 Sed nihil aliud uoluit dicere, sicuti etiam ab Augustino excusatur, quam Deum esse rem subsistentem, non esse tantum inane nomen.148 Ethnicismus totus prodigiosa licentia fingens deos ex creaturis.

5

10

15

20

25

QVARTO. QVOD DEVS SIT VNVS ESSENTIA. VERA, certa et immota doctrina est in ecclesia Dei, expresso uerbo tradita et confirmata, unum tantum esse Deum seu unicam tantum essentiam diuinam, quae condidit et conseruat omnia quaeque agnoscenda, inuocanda et celebranda est. Testimonia ex Veteri Testamento sunt: Exodi 20.: „Ego Dominus Deus tuus, qui eduxi te ex Aegypto. Non habebis Deos alienos coram me.“149 142

Vgl. Gen 1,26. Als Anthropomorphiten bezeichnete man in der Alten Kirche polemisch die Vertreter der Anschauung, dass Gott eine Gestalt habe. Gegen anthropomorphe Deutungen solcher Stellen, wie etwa Gen 1,26, wandten sich vor allem alexandrinisch geprägte Theologen, unter denen Origenes besonders hervortrat. Vgl. Bumazhnov, Der Mensch als Bild Gottes, 3–18. 143 Joh 4,24. 144 Lk 24,39. 145 Cicero, De natura deorum I, 46. 146 Novatian, De Trinitate VI, in: PL 3, 896 B (= CChr.SL 4, 20,30–34; Weyer, 64). 147 Tertullian, Adversus Praxean VII, in: PL 2, 162 C (= FChr 34, 128,11f). 148 Vgl. Augustinus, De Genesi ad litteram X, 25, 41, in: PL 34, 427 (= CSEL 28,1, 328,11–13). 149 Ex 20,2f.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

30

Nr. 10: Wigand, De Deo (1566)

5

457

Deutero. 4.: „Dominus ipse est Deus, et non est alius praeter eum.“150 Deut. 6.: „Audi Israël, Dominus Deus noster, Deus unus est.“151 [41:] Deut. 32.: „Videte, quod ego sum solus, non est alius praeter me.“152 Esaiae 44.: „Ego sum primus et nouissimus, et praeter me non est Deus.“153 Esa. 45.: „Ego sum Deus, et non est ullus praeterea. Praeter me non est Deus. Ego Deus et non alius, formans lucem et creans tenebras. Non est alius Deus praeter me, iustus et saluans non est praeter me.“154 Malach. 2.: „Nunquid non unus Deus creauit nos?“155 EX NOVO TESTAMENTO.

10

15

Matt. 19.: „Nullus est bonus, nisi unus, nempe Deus.“156 Marci 12.: „Vnus est Deus, et non est alius praeter eum.“157 1. Corinth. 8.: „Scimus, quod nihil est idolum in mundo et nullus est alius Deus nisi unus.“158 Ephe. 4.: „Vnus Deus et Pater omnium, qui super omnia et per omnia.“159 1. Timoth. 2.: „Vnus est Deus.“160 Galat. 3.: „Deus unus est.“161 CONTRARIA.

20

25

Etsi prudentes uiri inter ethnicos, ingenio et doctrina excellentes, interdum iudicarunt unum duntaxat esse numen, in cuius potestate omnia in hoc amplissimo mundo sunt constituta, et plura infinita non posse simul existere, tamen uarietas et multitudo rerum in mundo semper turbauit ac turbat animos hominum, ut in ea sententia non con-[42:]stiterint, sed existimarint uni numini uix esse possibile cunctas res procreare eisque semper adesse. Hasce ob causas ethnici plura numina commenti sunt et homines uiuos pariter et defunctos, bruta animalia, bestias, arbores, elementa, sydera coluerunt. Sicut Paulus Roman. primo,162 Eusebius de praeparatione Euangelica,163 Plinius et

150

Dtn 4,35. Dtn 6,4. 152 Dtn 32,39. 153 Jes 44,6. 154 Jes 45,6f. 155 Mal 2,10. 156 Vgl. Mt 19,17. Das Zitat stammt allerdings aus Mk 10,18 bzw. Lk 18,19. 157 Das Zitat ist eine nicht ganz wörtliche Wiedergabe von Mk 12,32. 158 I Kor 8,4. 159 Eph 4,6. 160 I Tim 2,5. 161 Gal 3,20. 162 Vgl. Röm 1,22f. 163 Vgl. exemplarisch Eusebius, Praeparatio I, 6 und 9, in: PG 21, 48 B–49 C und 64 D–70 D (= GCS 8,1(2. Aufl.), 22,25–24,22 und 34,20–39,7). 151

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

458

Nr. 10: Wigand, De Deo (1566)

alij recitant. Tertullianus inquit in Norico Dibilenum (hoc est diabolum) esse cultum.164 Exhibito Christo, Caligula passim imaginem suam in templa collocauit et pro Deo haberi uoluit, iussit et in templum Hierosolymitanum idolum se repraesentans inferri, inscripto titulo: „Ioui illustri Caio.“165 Apostoli, passim per orbem uagantes et euangelij iucundissimam ac saluificam gratiam spargentes, ubique terrarum tetram gentium idolatriam reperiunt. Imo tantopere loca omnia ethnicismus conspurcauit tamque diu durauit, ut gentes etiam ausi sint in loca passionis et monumenti Christi idolorum quorundam, ut Veneris ac Iouis, fana collocare, quibus uidelicet in odium Christi et Christianorum loca ipsa polluerent memoriamque Messiae penitus delerent. Etsi autem Constantinus ea loca repurgauit, tamen Iulianus postea rursum ethnicae idolatriae fenestras portasque satis late aperuit.166 Saepe autem scriptura sacra ethnicorum ficti-[43:]tios deos seu idola irridet, quod nimirum os habeant et non loquantur, aures et non audiant, pedes et non ambulent,167 ac breuiter: quod sint opera manuum hominum etc. Paulus gentilismum hunc turpissimum talibus uerbis describit: „Immutauerunt“, inquit, „gloriam incorruptibilis Dei in similitudinem imaginis corruptibilis hominis et uolucrum et quadrupedum et serpentium.“168 Item seruierunt creaturae potius quam creatori.169 In ecclesia Christi quoque subinde haeretici ethnicizarunt. Anno Domini 143. Valentinus cum suis asseclis portenta deorum uaria commentus est, ut Irenaeus commemorat.170 Clemens quarto Stromatum ait Valentinum primum

164

Vgl. Tertullian, Apologeticus XXIV, in: PL 1, 419 A (= CChr.SL 1, 134,35). Vgl. Philo von Alexandrien, Legatio ad Gaium §188, 200. 166 Nach seiner Ausrufung zum Kaiser im Jahr 361 bekannte sich Julian öffentlich zu den alten heidnischen Göttern, denen er wieder opfern ließ. Vgl. Rosen, Julian, 227–233.241–243. 167 Vgl. Ps 115,5–7. 168 Röm 1,23. 169 Vgl. Röm 1,25. 170 Vgl. Irenaeus, Adversus haereses I, 1–5, in: PG 7, 445 A–504 A (= SC 264, 28,1–290,117). Bei der Datierung des Auftretens des Valentinus richtet sich Wigand nach den von ihm mitherausgegebenen „Magdeburger Zenturien“. Vgl. Secunda centuria V, 93,23–28: „Sunt, qui Valentinum, Cerdonem et Marcionem in unam aetatem coniungunt ac Romae fuisse simul; sunt alij, qui breui interuallo eos sibi inuicem successisse prodiderunt. Eusebius eos omnes sub Higino uenisse scripsit et annum Domini indicauit centesimum quadragesimum tertium.“ Vgl. auch Eusebius, Historia ecclesiastica IV, 10f, in: PG 20, 328 A/B (= GCS 6,1, 320,13–21). 165

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

Nr. 10: Wigand, De Deo (1566)

459

fuisse, qui Deum et conditorem distinxerit.171 Idem sub Valentino Messaliani asseruerunt.172 Item Priscilliani sub Gratiano.173

5

10

15

20

25

Anno Domini 143. Man. 281. Marcionistae, Cerdon, Manichaei174 duo principia seu duos Deos coaeternos finxerunt, unum quidem autorem bonorum, alterum uero malorum. Fons autem istius erroris fuit, quia ueram originem rerum malarum ignorarunt, deinde, quia non discreuerunt inter mala culpae et poenae. Mala culpae non sunt a Deo, sed a diabolo et hominibus. Poenae uero sunt a Deo, [44:] quia iusticiae Dei conuenit in inobedientes animaduertere. Idololatria papistica, hoc est inuocatio seu cultus sanctorum mortuorum seu, ut ipsi appellant, diuorum, ipsorum apotheoses plane ethnicae, statuarum et imaginum uenerationes et uisitationes ex longinquis locis: Nam adscribere opera soli Deo conuenientia alicui creaturae nihil aliud est, quam pro Deo eam habere. Tribuere autem defunctis sanctis, siue uere tales sint, siue falso sic nominentur, inuocationem et quidem exauditionem omnium hominum, quocunque terrarum loco existentium, et facultatem in spiritualibus et corporalibus rebus opitulandi, est ipsis adscribere uere diuina opera omnipotentiae Dei competentia. Palam igitur fit papistas more ethnico innumeros deos fingere et colere contra Dei uerbum, quod expresse dicit: „Dominum Deum tuum adorabis, et ei soli seruies.“175 Hunc insignem naeuum et neruum regni Antichristi, hoc est papistici, operaeprecium est obseruare diligenter ac serio detestari. Huc pertinet, quod Simon ille Magus a Petro maledictus primus in ecclesia Christi sanctus ille fuit, qui uiuus Romae meruit statuam publicam, cum inscriptione: „Simoni, Deo sancto“,176 ut Iustinus, antiquissimus ecclesiae Dei scriptor, testatur. Eum uero tanquam ducem secuta Romana ecclesia posterioribus temporibus innu-[45:]mera idola in templa collocauit cum inscriptionibus: Sanctus Sebastianus, sanctus Nicolaus, sanctus Vlricus, sanctus Franciscus, sancta Apollonia, sancta Barbara etc. Eosque diuos et diuas cantionibus sonoris preculisque stridulis ad illa idola pronunciatis, candelis 171

Eine Passage dieses Inhalts lässt sich bei Clemens Alexandrinus nicht verfizieren, der an der hier angegebenen Stelle lediglich Valentins Auffassung von der Erschaffung des Todes durch den zweiten Gott, den Schöpfer der Welt, referiert. Vgl. Clemens Alexandrinus, Stromata IV, 13, in: PG 8, 1296 C–1297 A (= SC 463, 202,1–9). Dass Valentinus einer der ersten Gnostiker gewesen sei, ist eine Einschätzung, die in den „Magdeburger Zenturien“ zu finden ist. Vgl. Secunda centuria V, 85,7–10: „Et Irenaeus libro primo capite quinto dicit, Valentinum, ut qui primus a Gnostica haeresi prodierit, antiquas in suum characterem doctrinas transtulisse.“ Vgl. auch Irenaeus, Adversus haereses I, 11, in: PG 7, 560 A–561 A (= SC 264, 166,4–6). 172 Vgl. Quarta centuria V, 387,15–45. 173 Vgl. Quarta centuria V, 402,33–42. 174 Vgl. zur Datierung des Auftretens Cerdons und Markions in das Jahr 143: o. Anm. 170. Vgl. zur Datierung des Auftretens Manis in das Jahr 281: Tertia centuria, 110,19–23. 175 Dtn 6,13; 10,10. 176 Übersetzung aus dem griechischen Original. Vgl. Justin, Apologia prima 26, in: PG 6, 568 A (= Goodspeed, Die ältesten Apologeten, 43).

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

460

Nr. 10: Wigand, De Deo (1566)

ardentibus alijsque similibus ceremonijs longe plus et ardentius quam ipsum Deum, Patrem, Filium et Spiritum Sanctum, coluit et celebrauit. Ore itaque tantum unum Deum profitentur pontificij, ut uulgo nominantur, re uero ipsa cum ethnicis innumeros deos aut indigetes docent ac uenerantur. QVINTO. DE TRIBVS PERSONIS VNIVS ET EIVSDEM ESSENTIAE DIVINAE. PRIMVM hac in parte quaedam uocabula paucis explicanda sunt, ut res ipsae intelligi melius possint. Etsi Latini scriptores de Deo disserentes interdum istis uocabulis „essentia“, „natura“ eadem significatione utuntur, tamen qui accuratius loqui studuerunt, plerunque essentiam de unitate Dei dixerunt ac coniunctim omnibus tribus personis diuinitatis [46:] attribuerunt, ut unam esse diuinam atque aeternam essentiam. Substantiam uero singulis personis attribuerunt, ut quod tres sint substantiae diuinitatis seu essentiae diuinae, perinde ut Graeci unam dixerunt esse Ƞ੝ı઀ĮȞ et tres ਫ਼ʌȠıIJ੺ıİȚȢ, hoc est res uere subsistentes. Proculdubio autem haec diligentia a peritis ecclesiae doctoribus adhibita est, ut amplissima doctrina de Deo mentibus humanis alias ignota magis perspicue tradi et citra ambiguitatem a discentibus percipi, imo etiam haeretici ualidius refutari possint. Porro Latini, ut et ipsi distinctius loquerentur, quas Graeci dixerunt ਫ਼ʌȠıIJ੺ ıİȚȢ, et ipsi alias substantias etiam personas appellarunt, quos quidem et Graeci posteriores aemulati sunt.177 Est autem persona in hoc articulo substantia indiuidua, intelligens, incommunicabilis,178 per se subsistens. Lira super Iohannem cap. primo inquit: „Persona est intellectualis naturae, incommunicabilis existentia uel potius subsistentia, quod prorsus idem est.“179 Non igitur hic ut alias in usu Latinae linguae uocabulum personae pro habitu aut distinctione officij accipitur, sed pro substantia uere subsistente, distincta ab alijs. Dixerunt gentes Fortunam esse deam, verum non est persona seu ਫ਼ʌં ıIJĮıȚȢ, sed est appellatio euentuum. Discernitur quoque hominis et angelorum persona a persona diuinitatis, quid [47:] istae creaturae non existunt a semetipsis et aliunde sustentantur. Caeterum etsi scriptura sacra uocabulo personae non appellet uel Patrem uel Filium uel Spiritum Sanctum, res tamen ipsae in eadem clare et dilucide proponuntur. Vnde recte Augustinus libro septimo de Trinitate capite quarto inquit: „Licuit loquendi ac disputandi necessitate tres personas dicere, non quia scriptura dicit, sed quia scriptura non contradicit.“180

177

Vgl. Melanchthon, Loci praecipui theologici (1559), in: CR 21, 613f, bes. 614. Vgl. Melanchthon, Loci praecipui theologici (1559), in: CR 21, 613; Boethius, De persona et duabus naturis III, in: PL 64, 1343C/D. 179 Nicolaus de Lyra, Postilla super totam bibliam IV, q3r. 180 Augustinus, De Trinitate VII, 4, 8, in: PL 42, 941 (= CChr.SL 50, 258,93–95). 178

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

25

30

35

Nr. 10: Wigand, De Deo (1566)

461

QVOD PLVRES SINT PERSONAE DIVINITATIS QVAM VNA.

5

10

15

20

Plures esse personas diuinitatis quam unam testimonia scripturae luculenta probant, ut Gene. 1.: „Creauit Elohim coelum et terram.“181 Hic appellatio Dei in plurali ponitur omnium doctorum Ecclesiae Dei iudicio, ut personarum pluralitas in Deo rerum omnium conditore statim in primis uerbis scripturae sanctae indicetur. Deinde ipsius Dei uox de hominis formatione hoc modo recensetur: „Faciamus hominem ad imaginem et similitudinem nostram.“182 Id uero non dixit Deus ad angelos, ut quidam haeretici maliciose interpretati sunt et grauiter a sanctis [48:] ecclesiae scriptoribus sunt refutati, sed personarum in diuinitate pluralitas subindicatur. Gene. 19. scriptum est: „Pluit Dominus ignem a Domino“,183 quae locutio similiter plures docet esse personas essentiae diuinae, sicut et uox Psalmi 110.: „Dixit Dominus Domino meo.“184 Item Psal. 2.: „Dominus dixit ad me: ,Filius meus es tu.‘“185 Sed eiusmodi testimonia plura paulo post recitabuntur. In Nouo autem ȉestamento expressiora ac plura testimonia et patefactiones personarum diuinarum admirandae extant. Christus enim subinde inculcat se habere Patrem, qui sit Deus,186 se missurum esse Spiritum Sanctum,187 ubi non de se solo aut alijs motibus creatis loquitur, sed de personis ac substantijs diuinis. QVOD TANTVM TRES SINT PERSONAE ESSENTIAE DIVINAE.

25

30

Tantum autem tres existere personas diuinitatis neque plures neque pauciores, nempe Patrem, Filium et Spiritum Sanctum, ex testimonijs euidentissimis ecclesia Christi credit, docet et confitetur. In Veteri quidem Testamento haec sunt prae caeteris illustria. Genesis 1. fit mentio Dei, deinde etiam Verbi, per quod omnia condita sunt, tertio Spiritus Sancti, qui incubat aquis188 uitamque rebus creatis impertit. [49:] Psal 33.: „Verbo Domini coeli firmati sunt, et spiritu oris eius omnis uirtus eorum.“189 In hac sententia mentio fit Domini et Verbi et Spiritus. Psalmo 2. distincte dicitur de Patre et Filio: „Dominus dixit ad me: ,Ego hodie genui te.‘“190 Et de Spiritu Sancto dicitur Psal. 52.: „Spiritum Sanctum

181 182 183 184 185 186 187 188 189 190

Gen 1,1. Gen 1,26. Gen 19,24. Ps 110,1. Ps 2,7. Vgl. exemplarisch Joh 5,18. Vgl. exemplarisch Joh 15,26. Vgl. Gen 1,2. Ps 33,6. Das Zitat ist eine nicht ganz wörtliche Wiedergabe von Ps 2,7.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

462

Nr. 10: Wigand, De Deo (1566)

tuum ne auferas a me.“191 Ita sparsim in prophetis Patris et Filij et Spiritus Sancti mentio fit. Occurrent autem infra plura dicta. Probant et scriptores ecclesiastici Trinitatem ex illa appellatione Dei, quae extat Exodi 3.: „Ego sum Deus Abraham, Deus Isaac, Deus Iacob.“192 Nam hic ter nomen Dei repetitur. Item ex uoce seraphim Esa. 6.: „Sanctus, sanctus, sanctus Dominus Deus exercituum“,193 hic trina repetitio sancti mysterium Trinitatis adumbrat. Apparitio Trinitatis Abrahae contingit, ut Genesis 18. memoriae proditum est. Nam Deus specie trium uirorum Abrahae se conspiciendum praebat.194 Verum eiusmodi testimonia ab alijs luculentioribus suum accipiunt lumen et intellectum. Positis enim expressis et perspicuis scripturae dictis, postea etiam alia, quae uidentur aliquid obscuritatis habere, citra periculum adhiberi possunt. Non igitur dubium est, quin ecclesia Veteris Testamenti eum ipsum Deum agnouerit et inuocauerit, quem nos hodie in Nouo Testamento coli-[50:]mus et adoramus, qui nimirum est unus essentia, trinus personis, etiamsi quaedam fuerint obscuriora, quia illustriores patefactiones Deus suo quodam consilio usque ad exhibitionem Messiae reseruare uolebat. Alij alias causas diuinant, quas praetereo. Mitto etiam illud rabinicum, quod mysterium Trinitatis inde elucere quidam existimant, quia tres tantum sunt literae radicales uerborum in Hebraea lingua. Idem in abbreuiatione uocis Iehouae significari putant, quae tribus Iod in formam trifolij scribi solet. Item, quod Genesis primo in uoce ʠʸʡ195 Trinitas ipsis literis sit inuoluta, ita quidem, ut adiectione literarum ʡʠ Pater sit, ʸʡ Filius, ʧʥʸ Spiritus Sanctus.196 Verum ista non praebent firma fundamenta, qualia in articulis fidei requiruntur, ideo potiorum habeant locum perspicua dicta scripturae sanctae. In Nouo autem Testamento clarius haec doctrina tradita et illustrioribus patefactionibus ornata est, qua quidem re, ut diximus, ipsam exhibitionem Messiae Deus ornare uoluit. Matthaei unigesimooctauo: „Euntes docete omnes gentes, et baptisate eos in nomine Patris et Filij et Spiritus Sancti.“197 Iubet hic CHRISTVS in nomine ueri Dei baptisari. Est enim regeneratio, quae fit ministerio baptismi, singulare et ingens Dei [51:] opus. Ergo non est alius Deus, quam in hisce tribus personis proponitur. Iohannis decimoquinto: „Cum uenerit paracletus, quem ego mittam a Patre, Spiritum ueritatis, qui a Patre procedit, is testimonium perhibebit de me.“198 Distincte hic trium personarum mentio fit. Pater est persona, a qua ait proce191 192 193 194 195 196 197 198

Ps 51,13 (Vg: 50,13). Das Zitat ist eine nicht ganz wörtliche Wiedergabe von Ex 3,15 bzw. 16. Jes 6,3. Vgl. Gen 18,2. Vgl. Gen 1,1. Auf welche Autoren sich hier Wigand beruft, konnte nicht ermittelt werden. Mt 28,19. Joh 15,26.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

25

30

35

Nr. 10: Wigand, De Deo (1566)

5

10

15

20

25

30

463

dere Spiritum Sanctum. Procedit autem a Filio quoque, ut suo loco dicendum erit. Filius hic est persona mittens Spiritum Sanctum a Patre. Spiritus Sanctus est persona procedens a Patre et missa a CHRISTO. Galat. quarto: „Quoniam estis filij Dei, misit Deus Spiritum Filij sui in corda nostra, clamantem Abba Pater.“199 Secundae Corinth. decimotertio: „Gratia Domini nostri Iesu Christi et dilectio Dei et communio Spiritus Sancti sit cum omnibus uobis.“200 Primae Iohannis quinto: „TRES sunt, qui testimonium perhibent, Pater, Logos et Spiritus Sanctus, et hi tres unum sunt.“201 Denique innumera testimonia passim in Nouo Testamento extant, quae sparsim de personis loquuntur. Caeterum patefactio Trinitatis omnium illustrissima ad Iordanem accidit, cum Iesus CHRISTVS anno trigesimo suae aetatis ad suum mini-[52:]sterium publice suscipiendum quasi initiaretur aut, ut iam quidem loqui solemus, ordinaretur. Nam ibi Pater e sublimi coelo clara uoce sonat: „Hic est Filius meus dilectus, in quo mihi bene complacitum est.“202 Secunda uero diuinitatis persona, baptismo a Ioanne accepto, ex Iordanis alueo ascendit et tendit ad eum uox Patris coelestis. Tertia persona diuinitatis, mox e coelo erumpens uisibilique specie columbae aduolans, sese in Christum demittit, in eoque considet ac manet.203 Haec reuelatio toti ecclesiae Christi honorifica summaeque consolationi est. Postremo huc referantur symbola doctrinam de Deo praeclare explicantia, ut sunt prae caeteris maxime insignia, autentica et cum illustribus dictis scripturae sanctae congruentia Apostolicum, Nicaenum et Athanasianum. Item consensus ecclesiae Dei perpetuus estque singulare Dei beneficium, quod, tam innumeris haeresibus omnibus seculis aduersus hunc articulum exurgentibus et furentibus, tamen eum conseruauit integrum et purum Deus usque ad hanc mundi senectam, in qua nos modo degimus, pro quo quidem beneficio etiam tibi, mi Pater, Fili et Spiritus Sancte aeternus, gratias debemus et persoluemus. QVOD HAE TRES PERSONAE SINT TAMEN VNVS DEVS. [53:] ETSI autem tres sunt personae relatae ad se inuicem ac distinctae, iuxta testimonia expressa in scriptura sancta et patefactiones diuinas tamen non sunt plures dij, sed unicus duntaxat uerus et aeternus Deus seu unica indi199

Gal 4,6. II Kor 13,13. 201 I Joh 5,7f. Das von Wigand zitierte sog. „Comma Johanneum“ wurde von Erasmus von Rotterdam in der Erstauflage seiner Ausgabe des Neuen Testaments von 1516 fortgelassen, in der dritten Auflage aber wieder eingefügt. Vgl. Cornelis Augustijn, Art. Desiderius Erasmus, in: TRE 10 (1982), bes. 10,17f. 202 Mt 3,17par. 203 Wigand verschränkt Mt 3,16par mit Joh 1,33. 200

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

464

Nr. 10: Wigand, De Deo (1566)

stincta essentia, quod plane idem est in hoc fidei articulo. Haec ideo credenda sunt, quia de Deo aliter sentiendum ac statuendum non est, quam sicut in uerbo suo sese reuelauit, ut saepe repetitur. Testimonia autem huius admirandi mysterij sunt: Matth. 28.: „Baptisate eos in nomine Patris et Filij et Spiritus Sancti.“204 Hic Christus in nomine inquit tanquam unicae essentiae diuinae baptisandum, et tamen exprimit tres personas distinctis nominibus. Loquitur autem Christus de unico et uero Deo, in cuius nomine baptisatio fit, is uero unicus Deus non est alius quam Pater, Filius et Spiritus Sanctus, qui nos regenerat ac sibi deuincit, quem perpetuo inuocare et colere debemus. 1. Iohan. 5.: „Tres sunt, qui testimonium perhibent, Pater, Logos, Spiritus sanctus, et hi TRES VNVM sunt.“205 Omnes pij in hoc dicto pondera istorum uerborum accurate obseruent: TRES et VNVM. Nam clarissimis uerbis docet Iohannes tres esse in diuinitate coaequales essentia et potentia. Sed istos ipsos tres esse VNVM, hoc est unum esse Deum. Non enim plures coaeternos aut [54:] coomnipotentes docet ac profitetur Iohannes quam unicum Deum. Iohan. 10.: „Ego et Pater unum sumus.“206 Verbum „sumus“ personarum pluralitatem euidenter designat, sicut et uocabula „ego et Pater“. „Vnum“ uero unitatem naturae seu diuinitatis exprimit. Cum hoc dicto plane conuenit, quod Iohan. 14. Christus profitetur ac docet: „Philippe, qui uidet me, uidet Patrem. Quomodo tu dicis: ,Ostende nobis Patrem?‘ Non credis, quod ego in Patre et Pater in me est? Verba, quae ego loquor uobis, a me ipso non loquor. Pater autem in me manens, ipse facit opera.“207 Non loquitur autem hoc in loco Christus de consensu uoluntatis inter se et Patrem, sed de essentia, quod unus idemque omnipotens Deus sit cum Patre omnipotente. Genes. 1.: „In principio creauit Elohim, Dij, coelum et terram.“208 Hic plurali appellatione Dei notantur plures personae, singulari uero uerbo unitas essentiae, sicut interpretantur synceri ecclesiae Dei scriptores et congruunt reliqua dicta clariora. Genes. decimooctauo: Tres uiri distincti inter se diuertunt ad Abrahamum et tamen ipse ex occulta inspiratione Dei haud ignarus diuinam maiestatem specie istorum uirorum ad sese uenire compellat eos singulari numero: „Domine“, inquit, „obsecro, si inueni gratiam in oculis tuis, ne transeas a seruo tuo.“209 Item: „Dixit Iehoua: ,Num occultabo [55:] Abrahae, quae facturus

204 205 206 207 208 209

Mt 28,19. Vgl. o. Anm. 201. Joh 10,30. Joh 14,9f. Gen 1,1. Gen 18,3.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

25

30

35

Nr. 10: Wigand, De Deo (1566)

465

sum?‘“210 Ac certum est appellationem Iehouae non tribui angelis in scriptura sancta. RATIONES. 5

10

15

20

25

30

In baptismo seu regeneratione hominis et acceptatione ad uitam aeternam coniunguntur pari potestate Pater, Filius et Spiritus Sanctus. Ergo hi tres sunt unus Deus. Namque unius Dei opus est saluare et uitam aeternam tribuere. Ioh. 5. inquit Christus: „Sicut Pater suscitat mortuos et uiuificat, sic et Filius, quos uult, uiuificat.“211 Iohan. 14.: „Non creditis, quod ego in Patre et Pater in me est? Alioquin propter opera ipsa credite.“212 Haec sententia conuenit cum ea, quae Iohan. 10. recitatur: „Ego et Pater unum sumus.“213 Pater in Filio est et Filius in Patre tali ratione, ut Pater et Filius sint unus Deus cum Spiritu Sancto. Habitare in cordibus hominum, resuscitare in nouissimo die, recipere in coelum tam tribuitur Filio ac Spiritui Sancto quam Patri. Ergo Pater et Filius et Spiritus Sanctus sunt unus Deus. Nam hoc opus tantum unico illi Deo conuenit. Iohan. 14. 1. Corin. 3. Matth. 25214 etc. Eiusmodi ratiocinationes plures e literis colligi possunt, quas breuitatis gratia omittimus. Symbola quoque antiquissima eandem doctrinam luculenter tradunt. Nam Apostolicum inquit: [56:] „Credo in Deum.“215 Postea uero explicatur, quis sit ille Deus, nempe Pater creator, Filius redemptor, Spiritus Sanctus uiuifcator. Calumnia et insania est, in eodem symbolo haec uerba „credo in Deum“ tantum ad Patrem accomodare atque a Filio et Spiritu Sancto penitus remouere. Sicuti enim uerbum „credo“ non tantum ad Patrem, sed etiam ad Filium et Spiritum Sanctum pertinet, ita etiam uox „Deus“, quae initio ponitur, uere ac proprie ad Patrem, ad Filium et ad Spiritum Sanctum pertinet. Nam ille est Deus, a quo creationem, redemptionem et uiuificationem accipimus. Itaque coniunctio „ET“ applicat ad hanc propositionem „credo in Deum“ non tantum Patrem, uerum etiam Filium et Spiritum Sanctum. Nicaenum symbolum eodem modo propositionem praemittit: „Credo in VNVM Deum“, ac mox subijcit: „Patrem, Filium et Spiritum Sanctum.“216 Insania igitur omnibus modis execranda est, quae per se et tam luculenter sunt copulata, tam nefarie conuellere. Ita etiam Damasi symbolum habet: „Credimus in unum Deum Patrem omnipotentem et in Vnum Dominum nostrum Iesum Christum Filium Dei et

210 211 212 213 214 215 216

Gen 18,17. Joh 5,21. Joh 14,11. Joh 10,30. Vgl. Joh 14,23; I Kor 3,16; Mt 26,31–34. Symbolum Apostolicum, in: BSLK 21,7. Wigand fasst das Nicaeno-Konstantinopolitanum zusammen.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

466

Nr. 10: Wigand, De Deo (1566)

in Spiritum Sanctum Deum; non tres deos, sed Patrem et Filium et Spiritum Sanctum unum Deum colimus et confitemur.“217 [57:] ALIA PATRVM DICTA. Tertullianus contra Praxeam libro 20.: „In Trinitate unitas disponitur tres non statu, sed gradu, nec substantia, sed forma, nec potestate, sed specie. Vnius autem substantiae et unius potestatis, quia unus Deus, ex quo et gradus isti et formae et species, in nomine Patris et Filij et Spiritus Sancti deputantur.“218 Augustinus libro primo de Trinitate capite quarto inquit: „Omnes, quos legere potui, qui ante me scripserunt etc., hoc intenderunt secundum scripturas dicere“ – nota haec lector! –, „quod Pater et Filius et Spiritus Sanctus unius eiusdemque substantiae inseparabili aequalitate diuinam insinuant unitatem. Ideoque non sunt tres Dij, sed unus est Deus, quamuis Pater Filium genuerit, et ideo Filius non sit, qui Pater est.“219 Ac libro de cognitione uerae uitae inquit capite 10.: „Constat profecto Patris et Filij et Spiritus Sancti unam naturam indiuiduamque essentiam“220 esse. Et De fide ad Petrum cap. 4.: „Trinitas ad personas refertur, unitas uero ad naturam.“221 Gregorius de Theol. lib. 5.: „Ipse certe sic de his sentio, et libenter sentio, tum quisquis mihi amicus est, idem facit, colendum esse ut Deum Patrem, colendum ut Deum Filium, colendum ut Deum Spiritum Sanctum. Proprietates tres et deitatem [58:] unam. Quippe quae nihil partiatur, siue gloriam spectes, siue honorem, siue essentiam, siue regnum.“222 Cyrillus contra Iulianum lib. 4.: „Non ignorauit Moses, quod Deus unus, hoc est una deitatis natura, in sancta et consubstantiali Trinitate adoratur, nempe in Patre et Filio et Spiritu Sancto.“223 Item in Iohan. lib. 11. cap. 19.: „Vnus Deus in Trinitate adoratur.“224

217

Fides Damasi, in: Denzinger, 48, Nr. 71. Das Zitat ist eine nicht ganz wörtliche Wiedergabe von Tertullian, Adversus Praxean II, in: PL 2, 157 B/C (= FChr 34, 106,3–9). 219 Das Zitat ist eine nicht ganz wörtliche Wiedergabe von Augustinus, De Trinitate I, 4, 7, in: PL 42, 824 (= CChr.SL 50, 34,1–35,7). 220 Ps.-Augustinus (= Honorius Augustodunensis), De cognitione verae vitae X, in: PL 40, 1014. 221 Das Zitat ist eine nicht ganz wörtliche Wiedergabe von Fulgentius von Ruspe, De fide ad Petrum I, 6, in: PL 40, 755 (= CChr.SL 91 A, 716,147–149). Wigand hält diese Schrift noch für ein Werk des Augustinus, dessen Autorschaft allerdings Erasmus von Rotterdam bereits im 16. Jahrhundert bestritten hatte. Heute wird „De fide ad Petrum“ Fulgentius von Ruspe zugeschrieben. Vgl. PL 40, 751f; Roger John Howard Collins, Art. Fulgentius von Ruspe, in: TRE 11 (1983), 725,17–20. 222 Übersetzung aus dem griechischen Original. Vgl. Gregor von Nazianz, Oratio XXXI, 28, in: PG 36, 164 C/D (= SC 250, 330,1–5). 223 Übersetzung aus dem griechischen Original. Vgl. Cyrill von Alexandrien, Adversus Julianum IV, in: PG 76, 725 A/B. 224 Übersetzung aus dem griechischen Original. Vgl. Cyrill von Alexandrien, In Joannis evangelium X, in: PG 74, 325 B (Kommentar zu Joh 14,28). 218

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

25

Nr. 10: Wigand, De Deo (1566)

5

10

467

Sunt igitur istae tres diuinitatis personae coessentiales, coaeternae, coomnipotentes, sicut praeclare et iuxta sacrosanctas scripturas Athanasius inquit: „Fides catholica haec est, ut unum Deum in Trinitate et Trinitatem in unitate ueneremur, neque confundentes personas neque substantiam separantes. Alia est enim persona Patris, alia Filij, alia Spiritus Sancti. Sed Patris et Filij et Spiritus Sancti una est diuinitas, aequalis gloria, coaeterna maiestas. Qualis Pater, talis Filius, talis Spiritus Sanctus.“225 Item „sicut sigillatim unamquamque personam Deum aut Dominum confiteri christiana ueritate compellimur, ita tres Deos aut Dominos dicere catholica religione prohibemur.“226 Item: „Et in hac Trinitate nihil prius aut posterius, nihil maius aut minus. Sed totae tres personae coaeternae sibi sunt et coaequales.“227 OBIECTIO.

15

20

25

30

35

Atqui posset aliquis obstrepere: „Impingit haec [59:] doctrina in principia arithmetica, nempe quod tria sint unum ac unum tria.“ Respondeo: Deus non constringitur physicis principijs. Nam articuli fidei extra humanam rationem peculiariter a Deo sunt reuelati, ideoque credi oportet, quicquid tandem animalis homo contra somniet. Praeterea res longe minores in ipsis creaturis nostro ingenio non perspicimus, et qua tandem audacia ipsam diuinam maiestatem perscrutabimur? Quis hominum aut etiam angelorum assequitur cerebri in humano capite constantis fluida et imbecilli materia actiones? Primum est in capite humano apprehensio rerum, siue lectarum, siue auditarum, hoc est intellectus. Deinde est in eo iudicium de rebus oblatis, sintne res illae oblatae bonae uel malae. Tertio inest memoria, quasi penu aut cista reconditoria dijudicata reponens eaque rursus ad usus necessarios promens. Ista in una massa cerebri geruntur. Medici cellulas distinguunt, in quibus istae admirandae actiones fiant, quia experientia cognitum est memoriae sedem in posteriori parte, apprehensionis in anteriori sitam esse. Sed haec nondum explicant hoc mysterium, quomodo illi spiritus in cerebro existentes tam praestantes actiones gignant. In corde hominis primum est substantia carnea solida et compacta, deinde inest sanguis, tertio spiritus, non tantum uitales, sed etiam affectus ualde mirabiles insunt. [60:] Nec potest ulla creatura dicere, quomodo ista omnia in tam praua urnula seu olla et in tam humida re, quasi aestuante et fumigante aqua, fiant? In ceraso primum conspicitur cuticula quaedam, ueluti coelo circumdans reliquam substantiam, deinde sequitur sanguinea caro seu massula, quasi uenis quibusdam artificiosissime contexta et cohaerens, tertio in medio inest nucleus ad propagationem diuina potentia mirabiliter creatus. Haec et similia, dico, nos homines in tanta nostrarum uirium deprauatione humano intellectu penetrare aut consequi non possumus, in qui225 226 227

Athanasianum, in: BSLK, 28,10–22. Athanasianum, in: BSLK, 29,10–14. Athanasianum, in: BSLK, 29,25–29.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

468

Nr. 10: Wigand, De Deo (1566)

bus quidem omnibus aliquid similitudinis de Trinitate latet. Verum comparatiunculas istas dextre oportet accipi. Antiqua est similitudo de sole, quae etiam apud Tertullianum aduersus Praxeam extat.228 Sunt autem in sole haec tria: primum ipsum corpus solare, deinde radius inde procedens, tertio lux. Alij animam hominis inspiciunt, in qua tanquam unica substantia intellectum, memoriam et amorem considerant.229 Alij mentem hominis Patri conferunt, imagini formatae in mente Filium et motibus cordis Spiritum Sanctum.230 Verum nulla istarum similitudinum currit quatuor pedibus,231 ut uulgo dici solet. Magis igitur ad uerbum Dei, quibus articuli fidei solide confirmantur, quam ad umbras rerum respiciatur.

5

10

[61:] DE PERSONARVM DIFFERENTIA. PAVCA et de discrimine personarum commonefacienda sunt. De singulis autem postea paulo fusius, Deo dante, disseremus. Pater ordine prima est persona. Secundo genuit Filium sibi coessentialem, coaeternum et coomnipotentem, tertio misit Filium in hunc mundum, imposito ei pondere peccatorum totius generis humani. Filius ordine est secunda persona diuinitatis. Secundo est genita a Patre, ita tamen, ut sit consubstantialis, coaeterna, coomnipotens Patri. Tertio est persona missa in terras, quae homo facta est ac passione sua totum genus humanum reconciliauit. Quarto est pontifex et mediator in aeternum. Quinto iudex uiuorum et mortuorum. Spiritus Sanctus est tertia persona. Secundo non est persona generans nec genita, sed procedens a Patre et Filio. Vsus huius commonefactionis est, ne confundantur personae et cuilibet sua proprietas attribuatur. Porro notae sunt ecclesiae Christi locutiones personas diuinitatis discerni realiter, non ratione neque essentialiter. Nam uera et propria est distinctio personarum, et essentia est tantum una. Item cum diuinitas intra se consideratur, discernuntur perso-[62:]nae, cum uero creaturis opponitur, Deus unus est.

228

Vgl. Tertullian, Adversus Praxean VIII, in: PL 2, 163 B/C (= FChr 34, 132,5–20). Vgl. zu dieser auf Augustinus zurückgehenden Vorstellung exemplarisch Petrus Lombardus, Sententiarum libri quatuor I, 3, 7, in: PL 192, 530 (= Editio tertia, 71,28–72,14). 230 Vgl. zu den neuplatonischen Wurzeln dieser Vorstellung unsere Ausgabe Nr. 8: Schegk, Contra antitrinitarios (1566), 313,1–16. 231 Ein auch von Martin Luther gerne verwendeter Spruch. Vgl. Bayer/Gleede, Luthers Christologie, 122. 229

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

15

20

25

Nr. 10: Wigand, De Deo (1566)

469

CONTRARIA.

5

10

15

20

Sunt, qui affirmant gentes etiam aliquam Trinitatis cognitionem habuisse.232 Verum cum hoc mysterium sit incognitum rationi humanae,233 nimium eis adscribunt. Si autem de Triade aliquid nugati sunt, uel luserunt fingendis opinionibus uarijs de Deo sine certo fundamento, uel ex doctrina ecclesiae Dei aliquem sonum audierunt, quem tamen non intellexerunt. Sic tricipitem Mercurium in uijs posuerunt et Romae etc.234 Simon Magus, haereticorum patriarcha, fons et origo, dixit se esse Deum, seque alias ut Patrem, alias ut Filium, alias ut Spiritum Sanctum apparuisse.235 Verum hunc impostorem puniuit Deus, corpore eius in terram illiso, cum in aerem diabolicis artibus, tanquam alter Icarus, uolitare tentaret.236 Montanistae, Sabelliani, Noëtiani, Samosateniani, Marcellus, Photinus, plane ut ipsorum parens Simon, tres personas negarunt, asserentes unum duntaxat esse Deum, qui interdum se ut Patrem, interdum ut Filium, interdum ut Spiritum Sanctum gesserit et declararit.237 Patrem igitur et Filium et Spiritum Sanctum esse duntaxat unicam personam. Sed pugnat hoc delirium seu potius blasphemia cum patefactionibus diuinis, in quibus distincte tres personae apparuerunt, cum uerbis bapti-[63:]smi,238 cum officio singularum personarum et cum illustribus testimonijs, in quibus diserte trium personarum mentio fit. Iudaei et Mahometani unum Deum fingunt, qui non sit trinus in personis, hoc est, qui non sit Pater, Filius et Spiritus Sanctus. Itaque aliquid somniant, quod uerbum Dei ignorat: Nam sacrosanctae literae tantum eum Deum docent ac profitentur, qui est Pater, Filius et Spiritus Sanctus. Extra hunc Patrem, Filium et Spiritum Sanctum non est ullus Deus.

232

So z. B. Petrus Abaelardus, der mit Berufung auf das hermetische Schrifttum von einer natürlichen Offenbarung der Trinität und ihrer Kenntnis durch die Heiden ausging. Vgl. Ebeling, Das Geheimnis des Hermes Trismegistos, 82f. 233 Einen entgegengesetzten Standpunkt vertritt Jakob Schegk, der vor allem bei den Platonikern und Neuplatonikern von einer Kenntnis der Trinität ausgeht. Vgl. unsere Ausgabe Nr. 8: Schegk, Contra antitrinitarios (1566), 311,12–14.24f. 234 Nach Erasmus von Rotterdam zeigten die Statuen des dreiköpfigen Gottes Hermes bzw. Merkur dadurch Wege an, dass seine einzelnen Köpfe Überschriften mit entsprechenden Richtungsangaben trugen. Vgl. das Stichwort „Triceps Mercurius“ in den „Adagia“ des Erasmus von Rotterdam, in: ders., Opera omnia 2, 907 D/E. 235 Vgl. Irenaeus, Adversus haereses I, 23, 1f, in: PG 7, 671 A/B (= SC 264, 314,27–35). 236 Vgl. Sulpicius Severus, Historia sacra II, 28, in: PL 20, 145 B (= CSEL 1, 83,13–16). 237 Wigand wendet sich gegen die modalistisch-monarchianische Ausformung der Trinitätslehre, wobei er eine Ketzerreihe konstruiert, die nicht in allen Hinsichten historisch korrekt ist. Während die Anhänger von Noët von Smyrna, Sabellius, Paul von Samosata sowie Markell von Ancyra und Photin vor Sirmium hierhin gehören, können Montanisten, wie etwa der späte Tertullian, keineswegs zu den Vertretern dieser Lehre gezählt werden. Vgl. zu Sabellius und Noët von Smyrna unsere Ausgabe Nr. 1: Gonesius, De Deo et Filio eius (um 1560), 29, Anm. 7; zu Paul von Samosata: unsere Ausgabe Nr. 4: Alesius, Assertio (1564), 162, Anm. 118; Gerhard Feige, Art. Markell von Ancyra, in: RGG4 5 (2002), 833; Thomas Böhn, Art. Photin von Sirmium, in: RGG4 6 (2003), 1322. 238 Vgl. Mt 28,19.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

470

Nr. 10: Wigand, De Deo (1566)

Et contra eos Christus fert iudicium Iohan. 5.: „Qui non honorificat Filium, non honorificat Patrem.“239 Non uult enim Deus alio modo sese agnosci et inuocari, quam sicut se patefecit. Serueti furorem sequitur hodie in Polonia Gregorius Pauli Cracouiae, qui adseuerat: „Etsi tres sint, tamen non posse dici tres personas, et solum Deum Patrem esse unicum uerum Deum, non Filium, non Spiritum Sanctum.“240 De hisce furoribus altero libro inuante Deo nonnihil disseremus.

5

SEXTO. DE PATRE. [64:] APPELLATIO Patris in sacris literis non accipitur eodem modo. Alias enim significat eum, a quo quis naturaliter natus est, ut: „Honora patrem et matrem tuam“,241 Exod. 20. Et inde pro maioribus accipitur, ut: „Ego sum Deus patrum tuorum“,242 id est maiorum. Exod. 3. Et eadem ratione peculiari phrasi scripturae sacrae aui etiam patres dicuntur, ut Laban dicitur filius Nahor,243 Genes. 29., qui erat eius auus. Nam Bathuel pater erat uerus. Inde per metaphoram pro autore et origine accipitur, ut Iubal est pater citharoedorum244, id est author seu primus inuentor. Item pro praeceptore aut qui alios beneficio affecit 1. Corint. 4.: „Non multos habetis patres.“245 Sic appellabat ueros doctores apostolus, a quibus initio doctrinam coelestem acceperant ac renati erant. Transfertur autem haec appellatio ad Deum quoque, et habet tres significationes praecipuas. Primum respectu Filij dicitur Pater, quia Filius est ab aeterno ab hoc Patre genitus. Deinde respectu nostri, quia et creator est et per Christum paternum erga nos habet animum, recipit nos in filios paternamque beneuolentiam et auxilium praestat, sicut Christus docet nos orare: „Pater noster, qui es in coelis.“246 Tertio pro autore accipitur, ut quod Deus dicitur Pater luminum,247 id est autor et largitor lucis. Pater est prima Trinitatis persona non geni-[65:]ta nec procedens, sed habens Filium coessentialem, ab aeterno a se genitum, quem etiam misit in mundum ad redimendum genus humanum, donans cum Filio Spiritum Sanctum, a se et Filio procedentem, creans et sustentans omnia cum Filio et Spiritu Sancto. In hoc articulo tria cogitentur: Primum, quod Pater sit persona. Deinde, quod sit a caeteris personis distincta. Tertio, quas habeat proprietates siue singulares, siue cum reliquis personis communes. 239

Joh 5,23. Das Zitat lässt sich wörtlich nicht mehr verifizieren. Vgl. allerdings 3DZHá O URĪQLFDFK WHUDĨ niejszych, 30; ders. an die Zürcher, 20. Juli 1563, in: Wotschke, Der Briefwechsel, 198 und 199, Nr. 297. 241 Ex 20,12. 242 Ex 3,15. 243 Vgl. Gen 29,5. 244 Vgl. Gen 4,21. 245 I Kor 4,15. 246 Mt 6,9. 247 Jak 1,17. 240

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

10

15

20

25

30

Nr. 10: Wigand, De Deo (1566)

5

10

15

20

25

30

471

Primum Patrem esse personam, hoc est uiuum quiddam existens, non inane nomen aut figmentum ex plurimis testimonijs sacrae scripturae liquet. Iohan. 6.: „Misit me uiuens Pater.“248 Mittens autem et missus hic substantialiter distinguuntur. Christus inuocat Patrem disertis uerbis: „Pater, clarifica me.“249 Item: „Pater, transeat a me calix iste.“250 Item: „Confiteor tibi, Pater coeli et terrae.“251 Non autem inuocat seipsum neque inuocat figmentum aliquod, sicut Fortunam et Cererem inuocabant caecae gentes, sed substantiam ueram ac uiuam, quae est Pater. In patefactionibus Pater tanquam persona sese manifestat, testificans de Filio: „Hic est Filius meus dilectus.“252 Et in uerbis baptismi tres personae recitantur.253 Huc pertinent et salutationes, quibus apostoli in exordijs suarum epistolarum utuntur, quibus Patrem ut personam nominant primoque loco ponunt.254 [66:] Secundo Patrem distinctam Trinitatis personam non ipsum Filium neque ipsum Spiritum Sanctum esse ex ijsdem testimonijs perspicuum est. Sed non grauabimur adhuc unum aut alterum adscribere. Psal. 2.: „Dominus dixit ad me: ,Filius meus es tu, ego hodie genui te.‘“255 In hoc illustri dicto duabus rebus distinctio personae Patris a Filio describitur. Primum mentio fit Filij geniti et eius, qui eum genuit, estque impossibile haec posse ad unam personam referri. Deinde discernitur loquens et is, ad quem sermo fit. Item in sequentibus uerbis dans haereditatem et eam accipiens.256 Amentia enim est haec uni et eidem personae tribuere. Psalm. 110.: „Dixit Iehoua Adonai Dominus Domino meo: ,Sede a dextris meis.‘“257 Rursus hic aliquot notae proponuntur, ostendentes Patrem esse distinctam personam. Nam primum hic duorum Dominorum mentio expresse fit, et personas distingui etiam Christus Matthaei uigesimosecundo docet.258 Deinde Dominus alloquitur non semetipsum, sed alteram personam. Tertio alia est persona, quae collocat, alia, quae collocatur. Plures eiusmodi personarum distinctiones totus ille Psalmus suppeditat. Matth. decimosexto: „Tu es Christus, Filius Dei uiui.“259 Hic Filius et Pater non accipiuntur pro una et eadem persona, sed pro distinctis. Eodem modo Iohannes docet: „Vnigenitus, qui est in sinu Patris, ipse nobis reuelauit.“260 Christus [67:] non seipsum, sed distinctam personam in horto et

248 249 250 251 252 253 254 255 256 257 258 259 260

Joh 6,57. Joh 17,5. Mt 26,39. Mt 11,25; Lk 10,21. Mt 3,17par. Vgl. Mt 28,19. Vgl. exemplarisch Röm 1,6; I Kor 1,3 et passim. Ps 2,7. Vgl. Ps 2,8. Ps 110,1. Vgl. Mt 22,43–45. Mt 16,16. Joh 1,18.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

472

Nr. 10: Wigand, De Deo (1566)

alias inuocat. Ioh. 5.: „Pater meus usque modo operatur, et ego operor.“261 Quid clarius dici potest? Huc referantur uerba baptismi et peculiaris atque illustris reuelatio ad Iordanem, ubi Pater suam de Filio sententiam pronunciat.262 Ad eundem modum Spiritus Sanctus non est ipse Pater neque ipse Filius, sed peculiaris res seu persona, ut postea dicendum erit. Tertio proprietates huic personae tantum conuenientes sunt, quod primus ordine personarum ab ipso Filio Dei in uerbis baptismis recitatur et obseruant apostoli quoque eam rationem, ut Patrem, quoties Dei mentio fit, praeponant. Deinde, quod genuit Filium coaeternum et coessentialem et coomnipotentem, eumque misit, ut fieret uictima ad redimendum genus humanum.263 Psal. 2. Iohan. 1. Matth. 16. Communes proprietates Pater cum Filio habet, quod ab utroque Spiritus Sanctus procedit.264 Iohan. 16. 20. Communes Patri proprietates cum Filio et Spiritu Sancto sunt, quod est creator, sustentator, gubernator, uiuificator rerum omnium, sumens poenas de impoenitentibus et remunerans iustos. Caeterum in symbolo apostolico tribuitur creatio Patri synecdochic૵Ȣ, atque haec proprietas recensetur, ut omnes Christiani in illud summum et [68:] admirandum opus Dei intueantur. CONTRARIA.

5

10

15

20

Sabelliani et caeteri negantes personarum in diuinitate distinctionem hanc personam cum caeteris confundunt, sed confutantur fortissime testimonijs supra citatis de distinctione personarum. SEPTIMO. DE FILIO. DE APPELLATIONIBVS FILII DEI. VARIAS appellationes Filio Dei tum propter substantiam ipsam, tum propter copulationem diuinae et humanae naturae, tum etiam propter officium et beneficia, quae confert generi humano, sacrae literae tribuunt. Iehoua frequentissime appellatur, ut supra monuimus, ut Ierem. 23.: „Hoc est nomen eius, quo uocabunt eum ,Iehoua iusticia nostra.‘“265 Sciendum tamen est hoc uocabulum toti diuinitati interdum attribui. Habet autem nomen ab existentia Filius Dei. Nam ab aeterno existit cum Patre, neque est tantum figmentum inane, qualia sunt multa gentium numina.

261 262 263 264 265

Joh 5,17. Vgl. Mt 3,17par. Vgl. Ps 2,7; Joh 1,14; Mt 16,21. Vgl. Joh 16,13–15; 20,21f. Jer 23,6.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

25

30

Nr. 10: Wigand, De Deo (1566)

5

10

15

20

25

30

473

Exod 3.: „Ero, qui ero“,266 hoc est: „Sum ille Deus, qui [69:] promisit sese assumpturum carnem humanam propter redemptionem generis humani ex peccato et morte.“ Huc quadrat, quod Paulus testatur Christum adfuisse patribus in deserto.267 1. Corinth. 10. Semen mulieris268 Genes. 3. Propter assumptionem humanae naturae, quam, ut pro peccatis hominum mori ac pati posset, Filius Dei ex decreto maiestatis diuinae assumpturus erat. Semen benedictum, Genes. 22.: „In semine tuo benedicentur omnes gentes.“269 Semen uocatur promissus Messias propter substantiam, quia erat futurus homo. Benedictum autem semen dicitur, quia fauorem Dei et uitam aeternam, peccato, morte et diabolo superatis, sua passione et obedientia impetraturus et credentibus largiturus erat. Angelus. Genes. 48.: „Angelus, qui eripuit me ex omni malo, benedicat pueris istis.“270 Vocatur autem Filius Dei Angelus propter officium, quia mittitur a Patre, ut miseris mortalibus opem ferat. Propheta, propter docendi officium. Deut. 18.: „Prophetam de medio tui, ex fratribus tuis, sicut me, suscitabit tibi Dominus Deus tuus, illum audient.“271 Huc alludit turbae iudicium, propheta magnus surrexit in populo. Adonai. Psal. 110.: „Dixit Iehoua Adonai“,272 in quo dicto personae perspicue discernuntur et Filio Dei appellatio Adonai tribuitur. Daniel. 9.: „Exaudi [70:] nos propter Adonai“,273 id est Dominum seu sustentatorem, cui incumbit tanquam fundamento administratio oeconomiae aut reipublicae. Immanuel. Esa. 7. Matt. 1.: „Ecce, virgo concipiet et pariet Filium, et uocabis nomen eius Immanuel, id est nobiscum Deus.“274 Ita autem appellatur Messias propter mirandam unitionem naturae diuinae et humanae, et quia in nobis, hominibus, uult habitare, ut Tertullianus libro de Trinitate exponit per dictum Matth. 28.: „Ecce, ego uobiscum sum“275 etc. Filius Dei. Psal. 2.: „Ego hodie genui te.“276 Daniel. 3.: „Species quarti similis Filio Dei.“277 „Tu es Christus, Filius Dei uiui.“278 Matth. 16. Dicitur autem propter substantiam Filius, quia est unigenitus. Iohan. 1.: „Vnigenitus Filius, qui est in sinu Patris, ipse nobis enarrauit.“279 Discernendi enim sunt a 266 267 268 269 270 271 272 273 274 275 276 277 278 279

Ex 2,14. Vgl. I Kor 10,1–4. Vgl. Gen 3,15. Gen 22,18. Gen 48,16. Dtn 18,15. Ps 110,1. Das Zitat lässt sich wörtlich nicht verifizieren. Vgl. allerdings Dan 9,9.17.19. Jes 7,14; Mt 1,23. Mt 28,20. Vgl. Novatian, De Trinitate XII, 905 C–906 A (= CChr.SL 4, 31,18–24; Weyer, 90). Ps 2,7. Dan 3,25 (Vg: 3,92). Mt 16,16. Joh 1,18.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

474

Nr. 10: Wigand, De Deo (1566)

Filio Dei vnigenito filij adoptiui per fidem in Christum suscepti in haereditatem, de quibus dicitur: „Dedit eis potestatem filios Dei fieri, quotquot credunt in nomen eius.“280 Iohan. 1. „Puer natus, Filius datus“,281 id est uerus homo. Esa. 9. Et ibi quidem plures appellationes recitantur: „Vocatumque est“, inquit propheta, „nomen eius admirabilis“282 propter essentiam, opera ac beneficia. Consiliarius, quia reuelat hominibus decreta Dei et docet, quomodo uincenda sit mors, quomodo recuperanda salus, quomodo inuocandus Pater coelestis, quomodo placeat noua obedientia. [71:] Deus fortis, quia uincit peccatum et mortem et restituit genus humanum pristinae dignitati, resusciat ex mortuis, saluat. Pater aeternitatis ab effectu, quia aeternam uitam ipse acquisiuit et impertit hominibus. Princeps pacis,283 quia reconciliat Deum hominibus, quia delet hostes generis humani, quia pacat conscientias aduersus terrores et execrationes legis. Filius hominis. Daniel. 7.: „Ecce, cum nubibus coeli quasi Filius hominis ueniebat.“284 Et in Nouo Testamento Christus plerunque se appellat Filium hominis, et: „Filius hominis uenit quaerere et saluare, quod perierat.“285 Lucae 19. „Filius hominis in maiestate ueniet“,286 Matt. 25. Quia uerus homo propter homines factus est. Seruus Domini,287 brachium Domini,288 Esa. 52. et 53., quia mittendus erat, ut baiularet peccata generis humani et potenter illud uindicaret a tyrannide diaboli et mortis. Virga de radice Iesse exurgens, flos de radice eius ascendens, radix Iesse,289 Esa. 11., quia erat futurus homo, nasciturus ex sanguine et familia Iesse, patris Dauid. Germen Dauid. Esa. 23.: „Suscitabo Dauid germen iustum.“290 Filius Dauid.291 Matt. 1. 22. Lucae 1. Ouis ad mactationem ducenda, agnus, quia uictima erat futurus, mactanda pro peccatis generis humani.292 Esaiae 16. 53. Sic Baptista eum uocat [72:] et proclamat agnum Dei, tollentem peccata mundi,293 Iohan. 1.

280 281 282 283 284 285 286 287 288 289 290 291 292 293

Joh 1,12. Jes 9,6 (Vg). Jes 9,6 (Vg). Vgl. zu diesen Attributen Jes 9,6 (Vg). Dan 7,13. Lk 19,10. Mt 25,31. Vgl. Jes 52,13. Vgl. Jes 53,1. Vgl. Jes 11,1. Jer 23,5. Vgl. Mt 1,1; 20,31; Lk 1,32. Vgl. Jes 16,1; 53,5–7. Vgl. Joh 1,29.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

25

Nr. 10: Wigand, De Deo (1566)

5

10

15

20

25

475

Deus. Esa. 35.: „Deus ipse ueniet et saluabit nos“,294 quia iuxta substantiam est uerus Deus. Oseae 1.: „Saluabo eos in Domino Deo suo.“295 Vir, propter humanam naturam. Ierem. 31.: „Foemina circumdabit uirum.“296 Lapis auulsus de monte. Item: Mons magnus,297 Daniel. 2., quia regnum Christi esset futurum non tantum in Sion, sed apud omnes gentes. Alia ratione appellatur ab Esaia lapis probatus, angularis, preciosus, fundamentalis,298 cap. 28., quia ipse nos sustinet et confirmat estque basis salutis nostrae. Et capit. 8.: Lapis offensionis, petra scandali,299 quia destinatus erat passioni, id, quod ualde scandalosum erat coram Iudaeis. Nam splendidum Messiam florentem opibus et dignitate plerique expectabant. Siloh. Genes. 49.: „Non recedet sceptrum de tribu Iuda neque legislator de pedibus eius, donec uenerit Siloh, et erit ei aggregatio populorum.“300 Vocatur autem Messias Siloh, quasi dicas foetum eius, quia erat nasciturus de muliere uel ab officio saluator a ʤʬʹ. Messias, id est Vnctus, quia liberator generis humani erat futurus rex et pontifex summus, qui preciosissimo balsamo inungi solebant. Item ab effectu, quia Christus nos miseros homines uncturus [73:] erat suo merito, ut, ablato foetore, rursus per ipsius fragrantiam possemus appropinquare Deo, item donaturus Spiritum Sanctum. Dani. 9.: „Vsque ad Messiam ducem.“301 Item: „Post hebdomades sexaginta duas occidetur Messias.“302 Ibidem appellatur et Sanctus sanctorum.303 Psal. 2.: „Aduersus Dominum et aduersus Messiam eius.“304 Iohan. 1.: „Inuenimus Messiam, quod est interpretatum ȤȡȚıIJંȢ“,305 id est Vnctus. Rex. Zach. 9.: „Ecce, rex tuus uenit tibi.“306 Matth. 2.: „Vbi est, qui natus est rex Iudaeorum?“307 Quia est rex spiritualis gubernans regnum coelorum, id est ecclesiam, et destruens opera diaboli. Dominator in Israël.308 Micheae 5.

294 295 296 297 298 299 300 301 302 303 304 305 306 307 308

Das Zitat ist eine nicht ganz wörtliche Wiedergabe von Jes 35,4. Hos 1,7. Jer 31,22. Vgl. Dan 2,34f. Vgl. Jes 28,16. Vgl. Jes 8,14. Gen 49,10. Dan 9,25. Das Zitat ist eine nicht ganz wörtliche Wiedergabe von Dan 9,26. Vgl. Dan 9,24. Ps 2,2. Joh 1,41. Sach 9,9. Mt 2,2. Vgl. Mi 5,2.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

476

Nr. 10: Wigand, De Deo (1566)

Iustus.309 Zach. 9. Esa. 45.: „Nubes pluant iustum.“310 Esa. 51.: „Prope est iustus meus“,311 non tantum, quia ipsa substantia nihil est quam iusticia, sed effectu etiam quo ad nos, id est nobis adferens et impertiens iusticiam, sicut inquit Paulus I. Corinth. 1.: „Factus est NOBIS iusticia.“312 Item, Rom. 4.: „Resurrexit propter NOSTRAM iusticiam.“313 Saluator. Zach. 9.: „Rex tuus uenit tibi saluator.“314 Esa. 45.: „Germinet terra saluatorem“,315 ab officio, quia liberat nos a tristi captiuitate peccati, mortis et diaboli ac restituit aeternae libertati et uitae. Hinc Simeon, filiolum Mariae in brachijs gestans, inquit se coram intueri salutare Israel.316 Et angeli pastoribus denunciant natum esse saluatorem, [74:] qui sit ȤȡȚıIJઁȢ seu Messias in ciuitate Dauid.317 Lucae secundo. „Iesus“, Matth. 1., „quia saluum faciet populum suum a peccatis suis.“318 Sacerdos, quia docendo, orando et satisfaciendo pro peccatis nobis hominibus inseruiuit. Psal. 110.: „Tu es sacerdos in aeternum secundum ordinem Melchisedeck.“319 Pastor. Iohan. 10.: „Ego sum pastor bonus.“320 1. Pet. 2.: „Conuersi estis ad pastorem et episcopum animarum uestrarum“,321 ab officio, quia ipse nos eripuit ex faucibus peccati, mortis et diaboli nosque saluifico pabulo uerbi sui suauiter pascit uitamque aeternam nobis restituit. Verbum, ȜંȖȠȢ. Iohan. 1.: „Verbum erat Deus. Et Verbum caro factum est“,322 ab officio, ut Irenaeus docet, quia hic Filius Dei, qui factus est caro, locutus est cum patribus323 et protulit sententiam Dei, quam uoluit hominibus esse cognitam. Certum enim est ibi Verbum discerni a uoce seu doctrina atque esse proprium nomen Filij Dei. Reliquas appellationes nolumus curiose persequi, quas studiosi in corporibus Veteris et Noui Testamenti inspicere poterunt.

309 310 311 312 313 314 315 316 317 318 319 320 321 322 323

Vgl. Sach 9,9. Jes 45,8. Jes 51,5. I Kor 1,30. Das Zitat ist eine nicht ganz wörtliche Wiedergabe von Röm 4,25. Sach 9,9. Jes 45,8. Vgl. Lk 2,24.27–32. Vgl. Lk 2,8–11. Mt 1,21. Ps 110,4. Joh 10,11. I Pt 2,25. Joh 1,1.14. Vgl. Irenaeus, Adversus haereses IV, 5, 2, in: PG 7, 985 A (= SC 100, 430,51f).

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

25

Nr. 10: Wigand, De Deo (1566)

477

Quid sit Filius Dei?

5

Filius Dei est secunda persona diuinitatis, non generans neque procedens, sed genita ab aeterno a [75:] Patre, a qua persona simul cum Patre procedit et mittitur Spiritus Sanctus, et haec persona carnem humanam praefinito tempore suscepit, ut passione sua totaque obedientia totum genus humanum redimeret ac uitae aeternae restitueret, estque nunc etiam perpetuus sacerdos et mediator apud Deum. Filium Dei esse personam.

10

15

20

25

30

Quod autem Filius Dei sit persona, hoc est substantia indiuidua,324 non figmentum quoddam, ut est Fortuna apud gentes, ex manifestis scripturae testimonijs patet. Nam in Iohan. cap. 1. scriptum est: „In principio erat Verbum.“325 Neque uero ibi de prolatiuo aut uocali uerbo, sed de hypostasi loquitur Iohannes. Nam ait hoc Verbum factum esse carnem.326 Constat autem neque cogitationem neque uocem seu doctrinam Dei Patris carnem humanam induisse, sed ipsum Filium Dei substantialem. Item unigenitus a Patre, cui quidem etiam enarratio consilij diuini de redemptione generis humani ex peccato et cladibus omnibus tribuitur. Matth. 11.: „Nemo nouit Patrem nisi Filius et Filium nisi Pater.“327 Iohan. decimoseptimo: „Pater, clarifica Filium tuum.“328 Orat disertis uerbis sese clarificari tanquam personam. Et in Veteri Testamento Psalm 2. dicitur: „Dominus dixit ad me: ,Filius meus es tu, ego hodie genui te.‘“329 In hoc dicto Deus Pater alloquitur personam, hoc est rem subsistentem, quae est Filius ipsius. Et huc pertinet [76:] consensus et confessio piae antiquitatis, quae contra praestigiatores uarios praeclare asseruit et obtinuit Filium Dei esse ਫ਼ijȚıIJȐȝİȞȠȞ seu personam. Probant autem eadem testimonia euidenter Filium Dei esse distinctam ac peculiarem personam a Patre et Spiritu Sancto. Iohan. 1. „Verbum erat apud Deum.“ Item: „Hoc erat in principio apud Deum.“330 Iohan. 5.: „Qui non honorat Patrem, non honorat Filium.“331 Iohan. 6.: „Duorum testimonium uerum est. Ego sum, qui testimonium perhibeo de me ipso, et testimonium perhibet de me, qui misit me, Pater.“332 Obserua, quod expresse Christus duos nominat, id est distinctas personas, se et Patrem. Illustre et dictum Christi est,

324

Vgl. Melanchthon, Loci praecipui theologici (1559), in: CR 21, 613; Boethius, De persona et duabus naturis III, in: PL 64, 1343C/D. 325 Joh 1,1. 326 Vgl. Joh 1,14. 327 Mt 11,27. 328 Joh 17,1. 329 Ps 2,7. 330 Joh 1,1.2. 331 Joh 5,23. 332 Joh 8,17f.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

478

Nr. 10: Wigand, De Deo (1566)

Iohan. 15.: „Cum uenerit paracletus, quem ego mittam a Patre.“333 Nam distinctionem personarum luculenter explicat. Filium Dei esse Deum uerum, coëssentialem Patri et Spiritui Sancto, hoc est unicum Deum cum Patre et Filio, nec esse alium unicum ac uerum Deum, quam qui sit Pater, Filius et Spiritus Sanctus, passim demonstratur. Iohan. 1.: „Verbum“, id est Filius Dei, „erat Deus.“334 Et quidem eo in loco graecus articulus monet „Verbum“ loco subiecti et „Deus“ loco praedicati accipi debere. Iohan. 10.: „Ego et Pater unum sumus.“335 „Vnum“ de essentia, „sumus“ de personarum distinctione accipiendum est. Iohan. 14.: „Creditis in Deum, et in me credite.“336 Fides non creaturae, sed ipsi Deo [77:] tribuenda est. Postulat autem eadem ratione in se credi, qua in Patrem. Vnde sequitur pari Filium cum Patre non tantum honore et potentia, sed etiam substantia existere. Praeterea opera, quae Christo adscribuntur, demonstrant eum uere esse Deum. Iohan. 5. inquit: „Sicut Pater uiuificat mortuos, sic et Filius, quos uult, uiuificat.“337 Viuificare mortuos opus Dei est, quod, cum eadem potentia praestat Filius Dei, patet eum uere diuina natura et potentia praeditum esse. Hebr. 3. Maior ponitur: „Qui creat omnia, Deus est.“338 Minor uero praemittitur. Hebr. 1.: „Omnia per ipsum condita esse.“339 Est et hoc opus diuinitatem eius declarans. Impertit Christus remissionem peccatorum. Hinc sequitur conclusio liquidissime: Ergo Filium Deum esse Patrique consubstantialem et coomnipotentem necesse est. Thomas eum sine ambagibus, sine dubitatione praeclara confessione pronunciat esse Deum. Iohan. 20.: „Dominus“, inquit, „meus et Deus meus.“340 Idem comprobant uerba baptismi, in quibus excellentissimum illud et maxime admirandum opus, nempe regeneratio hominis, tam Filio attribuitur quam Patri et Spiritui Sancto.341 Roman. 9.: „Christus est Deus benedictus in secula.“342 Gal. 1.: „Non ab homine accepi illud neque didici, sed per reuelationem Iesu Christi.“343 Itaque testatur Christum esse Deum. Huc pertinent et haec Veteris Testamenti [78:] testimonia. Oseae 1.: „Saluabo eos in Domino Deo suo.“344 Hic perspicue Messias, qui est Filius Dei, qui debebat homo tempore praefinito fieri, uocatur Deus. Esa. 7.: „Vocabitur nomen eius Deus.“345 Et cap. 35.: „Ecce, Deus uester ultionem 333 334 335 336 337 338 339 340 341 342 343 344 345

Joh 15,26. Joh 1,1. Joh 10,30. Joh 14,1. Joh 5,21. Hebr 3,4. Das Zitat ist eine nicht ganz wörtliche Wiedergabe von Hebr 1,2. Joh 20,28. Vgl. Mt 28,19. Röm 9,5. Gal 1,12. Hos 1,7. Das Zitat ist eine nicht ganz wörtliche Wiedergabe von Jes 7,14.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

25

30

Nr. 10: Wigand, De Deo (1566)

5

10

15

479

adducet retributionis, Deus ipse ueniet et saluabit nos.“346 Abac. 3.: „Deus ab Austro ueniet.“347 Psalm. 110.: „Dixit Dominus Domino meo: ,Sede a dextris meis‘“348 et similia. Eiusmodi testimonia obseruent pia pectora, ut fides in Christum magis confirmetur et stabiliatur et ut inuocatio ardenter in nomine Christi fiat. Aeternum esse Filium Dei ex ijsdem, quae hactenus citauimus, testimonijs perspicuum est. Iohannes cap. 1. affirmat ac docet Verbum, hoc est Filium Dei, in principio fuisse apud Deum.349 Psal. 2. scriptum est: „Ego hodie genui te.“350 Quae quidem testimonia de aeternitate omnes sani doctores ecclesiae Dei intelligunt. Christus idem asseuerat. Iohan. 8.: „Antequam Abraham fieret, ego sum“;351 Iohan. 17.: „Clarifica me tu, Pater, apud temetipsum claritate, quam habui, priusquam mundus fieret, apud te.“352 Et cum hoc liquido demonstratum sit Filium Dei non solum titulo, sed ipsa natura reuera esse Deum, planum simul est eum aeternum esse. Namque ipsa aeternitas talis est proprietas, quae uero Deo conuenit, ut absque ea non existat Deus. CONTRARIA. [79 :] Negantes Filium Dei esse distinctam personam in essentia diuina.

20

25

30

Sabellius, Samosatenus, Photinus et alij353 negarunt Filium Dei esse distinctam personam diuinitatis et contenderunt Filium esse ipsum Patrem. Hic error a Simone Mago initium habuit, sicut ex Irenaeo constat,354 id, quod notatu dignum est. Sed Iohannes diserte inquit: „Et Verbum erat apud Deum.“355 Idem uero conuincunt apparitiones illustres, in Iordane et monte Thabor factae, ubi Pater distincte Filium suum alloquitur.356 Sic autem argumentati sunt haeretici: Deus est unus. Christus est Deus. Ergo, Christus est ille ipse Deus, quod est Pater. Respondeo. Totum concedi posset, si de essentia non calumniose argumentum acciperetur. Est autem fallacia in uoce Deus, quae alias significat Ƞ੝ı઀ĮȞ diuinam ut in maiori, alias personam diuinam ut in minori, item, quod illa persona sit unius eiusdemque essentiae cum Patre et Spiritu Sancto sine per346 347 348 349 350 351 352 353 354 355 356

Jes 35,4. Hab 3,3 (Vg). Ps 110,1. Vgl. Joh 1,1. Ps 2,7. Joh 8,58. Joh 17,5. Vgl. o. Anm. 237. Vgl. Irenaeus, Adversus haereses I, 23, 1f, in: PG 7, 671 A/B (= SC 264, 314,27–35). Joh 1,1. Vgl. Mt 3,17par; Mt 17,5.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

480

Nr. 10: Wigand, De Deo (1566)

sonarum confusione. Cum autem argumenti conclusio eo dirigatur ab haereticis, ut obtineant Christum eandem esse personam, quae est Pater, manifestum est in conclusionem plus accipi, quam in praemissis est positum, ac necesse est ad minorem adijci, [80:] Christus est Deus, scilicet obseruata tamen personarum in eadem diuinitate distinctione. Vsurpant haeretici et hoc dictum: „Ego et Pater unum sumus.“357 Verum recte patres horum uerborum emphases istis praestigiatoribus opponunt. Nam „ego et Pater“ dixit Christus, ut personarum distinctionem exprimeret. „Sumus“ dixit, non „sum“, ut idem plurali numero explicaret. „Vnum“ praeterea dixit, non „unus“, ut coëssentialitatem et nequaquam confusionem personarum doceret, sicut praeclare monet Tertullianus: „Vnum“, inquit, „naturaliter positum, societatis concordiam, non unitatem personae notat.“358

5

10

Negantes diuinitatem Filij Dei. Ebion, Cerinthus, Montanus, Arius, Seruetus359 et alij innumerabiles, diuinitatem Christi miris praestigijs oppugnarunt, quasi non esset ੒ȝȠȠ઄ıȚȠȢ, coëssentialis, coaeternus, coomnipotens Patri. Decepti autem sunt duabus rebus potissimum. Primum quibusdam scripturae dictis seu phrasibus, quibus incarnatio, humilitas et obedientia Christi, ut homines Deo reconciliaret et saluos faceret, describitur, male detortis ad diuinam eius naturam, ut: „Pater maior me est.“360 Verum in eo dicto non de diuinitate sua disserit Christus – id, quod facit alias –, sed de admirandae humilitatis suae officio. Idem de reliquis dictis, quae intempestiue ab ipsis citantur, iudicium est. [81:] Deinde etiam dementati sunt quibusdam philosophicis principijs male accommodatis ad ipsam Dei essentiam, quae illis nequaquam subiacet. Est enim Deus liberrimum agens et sine medijs et cum ipsis pro suo iudicio et omnipotentia agens, vt: Omne, quod natum est, habet principium. Filius Dei natus est. 357

Joh 10,30. Vgl. zur Berufung auf dieses Zitat durch die Vertreter des subordinatianischen Tritheismus, um den Unterschied zwischen „unum“ und „unus“ zu betonen: 3DZHá O URĪQLFDFK teUDĨQLHMV]\FK 102; 5DG]LZLáá an Calvin, 6. Juli 1564, in: OC 20 (= CR 48), 334, Nr. 4125. 358 Novatian, De Trinitate XXVII bzw. XXII, in: PL 3, 938 B (= CChr.SL 4, 64,10–12; Weyer, 170). 359 Unter dem Stichwort „Leugnung der Gottheit Christi“ konstruiert Wigand eine Ketzerreihe, die historisch nicht ganz korrekt ist. Während die Vertreter des Judenchristentums, die sog. Ebioniten, und Kerinth hierhin gehören, können Montanus bzw. die Montanisten, Arius und Servet nur bedingt zu den Leugnern der Gottheit Christi hinzugerechnet werden. Auch Arius und Servet gingen von einer göttlichen Natur des Logos aus, deuteten diese aber insofern anders als Vertreter der traditionellen Lehre, als sie keine Identität zwischen der Natur des Sohnes und derjenigen des Vaters annahmen. Vgl. zu Ebion und Kerinth: unsere Ausgabe Nr. 4: Alesius, Assertio (1564), 146, Anm. 22 und 23; zu Arius: Nr. 1: Gonesius, De Deo et Filio eius (um 1560), 28, Anm. 5; zu Servets Trinitätslehre: Nr. 8: Schegk, Contra antitrinitarios (1566), 284, Anm. 11, und 288, Anm. 29; Christoph Markschies, Art. Montanismus, in: RGG4 5 (2002), 1471–1473. 360 Joh 14,28.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

15

20

25

Nr. 10: Wigand, De Deo (1566)

5

10

15

481

Ideo habuit principium, esse coepit, non est coaeternus Patri, fuit tempus, quando non erat, sicuti Arius loqui solebat. Respondeo ad maiorem: Est principium philosophicum, quod locum habet in suo foro, hoc est in rebus creatis a Deo extra ipsum Deum, neque ualet in doctrina de esentia diuina. Nam ea in parte, sicut et in caeteris fidei articulis, ualet principium istud theologicum: „Sic os Domini locutum est.“361 Clare autem inquit Iohannes: „Verbum erat Deus.“362 Ad minorem: Filius Dei natus est ex Patre aeterno non sicut est natus in mundo ex virgine Maria, ubi secundum hominem esse coepit. Ergo principium in maiori corruit, quia extra suum forum a creaturis ad ipsum creatorem seu essentiam diuinam translatum est. Et frequentissimum est omnibus seculis hoc pacto male accommodatis principijs philosophicis ad res diuinas et articulos fidei gignere opiniones falsas et blasphemas. Homines enim putant sese optime concinnasse dogmata, quan-[82:]do ad illa principia philosophica accommodantur. Negantes Christi humanitatem.

20

25

Simon, Saturninus, Marcion, Manicheus alijque eius farinae humanitatem Christo adimere conati sunt,363 quasi non uerus homo, sed merum phantasma fuisset ac per Mariam tanquam radius solis per uitrum aut aqua per canalem transiuisset, nihil ab eius natura accipiens. Hinc etiam est illa cohors Patripassianorum,364 quod non Filius tanquam distincta persona diuinitatis, uerum Pater in forma Filij passus sit. Sed refutat istos omnes hoc insigne dictum: „Et Verbum caro factum est.“365 Huc pertinent anabaptistarum furiosae blasphemiae de Christo,366 cum Manicheorum insanijs congruentes. Carpocrates et alij dixerunt Christum non esse ex pura virgine natum, sed ex societate coniugali Iosephi et Mariae.367

361

Vgl. Jes 1,20; 40,5; 58,14; Mi 4,4. Joh 1,1. 363 Gemeint ist die doketische Christologie, die den von Wigand erwähnten Vertretern der Gnosis (Simon Magus, Saturninus bzw. Satornil), Markion und den Manichäern eigen war. Vgl. Schnelle, Antidoketische Christologie, 78f; Rose, Die manichäische Christologie, 122; Jürgen Zangenberg, Art. Simon Magus/Simonianer, in: RGG4 7 (2004), 1327; Christoph Markschies, Art. Satornil, in: RGG4 7 (2004), 846. 364 Vgl. unsere Ausgabe Nr. 8: Schegk, Contra antitrinitarios (1566), 316, Anm. 93. 365 Joh 1,14. 366 Wigand hat die Lehre Caspar Schwenckfelds, Melchior Hoffmans und Menno Simons’ vom himmlischen Fleisch Christi vor Augen. Insbesondere Hoffman vertrat die Ansicht, dass der ewige Logos in einem neuen Schöpfungsakt in, nicht aus Maria Fleisch wurde, so „das do nur ein Natur sye, aber ein hymlisch vleesch“. Vgl. Karl-Heinz zur Mühlen, Art. Jesus Christus IV, in: TRE 16 (1987), 768,45–769,18, bes. 769,10 (Hoffman-Zitat). Vgl. zur Auseinandersetzung der Wittenberger Theologen mit der Christologie Schwenckfelds: unsere Ausgabe Bd. 8, Nr. 7: Grundfest (1571), 524,1–540,9. 367 Vgl. Irenaeus, Adversus haereses I, 25, 1, in: PG 7, 680 A (= SC 264, 332,1–5). 362

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

482

Nr. 10: Wigand, De Deo (1566)

Valentinus asseruit Christum attulisse carnem ex coelo et per virginem, non ex virgine natum.368 Sed haec portenta manifestis scripturae sacrae testimonijs refutantur, quae supra exposita sunt. Turci et Iudaei primum negant Christum esse natura Filium Dei, deinde negant eum esse distinctum in essentia diuina personam, tertio negant eius officium, quod sit Messias ac redemptor generis humani ex peccato et morte. Ita quaedam ex Arianismo, quaedam ex alijs haeresibus recipiunt. Est enim Ma[83:]hometanismus quasi syrupus uiciosissimus ex plurimis – ijsque diuersissimis – religionibus confusus. Papistae officium Christi impugnant, quod non sit solus mediator generis humani apud Deum, sed una cum ipso chorus sanctorum defunctorum, quibus quidem tanquam alicuius aulae praefectis aut consiliarijs distincta officia distribuunt. Item, quod aditum ad salutem seu primum eius gradum meruerit Christus, postea uero homines suis meritis iusticiam per Christum partam nobisque donatam absoluere et perficere possint ac debeant, sicut Interim manifeste contendit369 et omnes eius patroni. Sed aperta et clara uox Christi est: „Nemo uenit ad Patrem, nisi per me. Ego sum uia.“370 Item Petrus disertissime inquit: „Non est in alio quoquam salus.“371

5

10

15

DE DVABVS NATVRIS IN CHRISTO. Porro ad ueram huius secundae in diuinitate personae noticiam pertinet scire et credere in Iesu Christo nunc esse et in omnem aeternitatem usque manere duas naturas. Vnam, quam ab aeterno habuit et quae est Filius aeternus aeterni Patris. Alteram, quam non habuit ab aeterno, sed quam in utero uirginis Mariae suscepit factus homo. Hae autem duae diuersaeque naturae coierunt atque unitae sunt unione [84:] hypostatica, ita quidem, ut non sint istae naturae confusae, non altera in alteram tranfierit, sed sint inenarrabili modo unitae. Permansit, quod erat Filius Dei, et suscepit, quod non erat, nempe naturam humanam, ut in illo uulgari uersu dicitur: „Sum quod eram, nec eram quod sum, nunc dicor utrumque.“372 Haec nonnihil euoluenda sunt. Primum, Iesus Christus est natura Deus, et quidem Filius Dei, Iohan. 1.: „Vnigenitus, qui est in sinu Patris“,373 ac discernitur hac appellatione a filijs adoptiuis, qui fiunt fide in Christum. Item, Matth. 16.: „Tu es Christus, Filius

368

Vgl. Secunda centuria V, 85,52f.59; Tertullian, De carne Christi XX, in: PL 2, 785 B (= SC 216, 290,4f). 369 Vgl. zu dieser charakteristisch evangelischen Kritik an der Rechtfertigungslehre des Augsburger Interims (1548) unsere Ausgabe Bd. 1, Nr. 5: Christlich Bedenken auf das Interim (1548), 187,25–188,28. 370 Das Zitat ist eine nicht ganz wörtliche Wiedergabe von Joh 14,6. 371 Act 4,12. 372 Unter diesen Spruch wird Wigand zwei Jahre später auch seine Schrift „De communicatione idiomatum“ stellen. Vgl. Baur, Luther und seine klassischen Erben, 172. 373 Joh 1,18.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

20

25

30

Nr. 10: Wigand, De Deo (1566)

5

10

15

20

25

30

483

Dei uiui.“374 Gal. 4.: „Misit Spiritum Filij sui in corda.“375 Estque coëssentialis et coaeternus Filius Patri coelesti, sicut in secundo Psalmo dicitur: „Filius meus es tu, ego hodie genui te.“376 Caeterum, quomodo ista generatio Filij aeterni a solo Patre aeterno sit facta, ita, inquam, quod absque principio Filius fuit cum Patre, neque est ullum tempus imagine concipiendum, quo non fuerit Filius, non est in sacris literis perspicue et expresse traditum neque mens humana potest capere, ac uidemus patres, etiamsi fusissime articulum de Trinitate tractauerunt, tamen, quando ad hunc punctum de aeterna atque inexplicabili generatione Filij Dei ueniunt, tum modestissime uela contrahere ac potius tantum essentiae diuinae mysterium adorare, quam scrupulose et periculose scrutari, idque monent etiam alijs faciendum esse. [85:] Quod secunda persona diuinitatis sit uere Filius Dei et is sit a Patre coelesti ab aeterno genitus, quod sit persona distincta a Patre et Spiritu Sancto, articuli sunt fidei, de quibus nemini mortalium fas est ambigere. Si quis autem contrarium sentit, is iure haereticus censetur. Sed quomodo Filius ille aeternus ab aeterno a Patre aeterno sit genitus, mysterium est, quod in altera uita discemus. Proinde cogitationes humanae de hoc mysterio sobriae sint ac semper istam solennem protestationem adiunctam habeant, quod, ipsis articulis fidei patefactis certo uerbo, opiniones hominum in tam sublimibus rebus nequaquam sint pares. Possideant igitur tantummodo humanarum cogitationum atque comparationum locum neque ulterius, quam debent, euehantur. Prodest autem scire nostrum seruatorem natura diuina uere praeditum esse, ut ueram Dei consequamur noticiam, ut fides Christo plenius inniti possit, ut beneficiorum Christi amplitudo conspiciatur. Deinde Iesus Christus est homo non putatiuus, sed uerus ac naturalis, carne et anima constans, sicuti caeteri homines, dempto tamen peccato. Quod autem homo sit, primum ex Veteri Testamento perspicua testimonia probant. Vt Genes. 3.: „Semen mulieris conteret caput serpenti.“377 Genes. 12.: „In semine tuo benedicentur omnes gentes.“378 Esa. 7.: „Virgo concipiet et pariet.“379 Esa. 9. „Puer natus est nobis, et fi-[86:]lius datus est nobis.“380 Idem declarant historiae in Nouo Testamento, conceptio, natiuitas Christi. Vocatur et est filius Abrahae et Dauid,381 Matth. 1. et 21. Rom. 1. Seipsum crebro appellat Christus filium hominis, et post resurrectionem se discernit a Spiritu, clare docens se carnem et ossa habere.382 Lu. 24. Illustrissima est sententia,

374 375 376 377 378 379 380 381 382

Mt 16,16. Gal 4,6. Ps 2,7. Gen 3,15. Gen 22,18. Jes 7,14. Jes 9,6 (Vg). Vgl. Mt 1,1; 21,9; Röm 1,3. Vgl. Lk 24,39.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

484

Nr. 10: Wigand, De Deo (1566)

quod Iohannes cap. 1. rotundo ore dicit: „Et Verbum caro factum est.“383 Omitto iam enumerationem proprietatum omnium, quae humanae naturae in Christo conueniunt. Operaeprecium autem est expendere, quales tamen proprietates Christus in humana natura habeat peculiares et non communes nobiscum. Primum enim tantum ex uirgine pura natus est, non ex Patre carnali, id, quod nulli hominum unquam contigit neque continget in aeternum. Hoc ipsum pulchre quasi inuolutum erat primae promissioni: „Semen mulieris conteret“, inquit Deus, „serpenti caput“,384 non dicit: „Semen viri.“ Et Esa. 7.: „Ecce, alma concipiet“,385 quae uox de intemerata uirgine intelligitur. Ierem. 31.: „Foemina circundabit uirum.“386 Et Lucae primo Gabriel diserte hunc articulum tractat et explicat: „Concipies“, inquit, „in utero.“ Item: „Spiritus Sanctus in te superueniet.“387 Eodem exspectat, quod Matthaeus capite primo emphatice inquit: „Ex qua natus est Iesus.“388 Docet ibidem angelus Iosephum, sic inquiens: „Quod in ea natum est, de Spiritu Sancto est.“389 Secundo sine contagio peccati originalis conceptus et na-[87:]tus est, id, quod etiam nulli alias hominum contigit. Nam Adam et Eua nati non sunt, sed creati. Hoc significat angelus Lucae 1.: „Quod ex te nascetur sanctum“,390 ideoque commemorat Spiritum Sanctum isti conceptioni adfuturum. Debebat praeterea Messias aliena peccata expiare, ideo necesse fuit, ut proprijs sordibus prorsus uacaret. Tertio natura humana in Christo personaliter unita est diuinae naturae, id, quod etiam nulli alij hominum attribui potest, licet sua etiam ratione credentes in Christum sint templa Dei,391 imo etiam Christi membra.392 Verum istae duae naturae in Iesu Christo non sunt permixtae, non in se inuicem transierunt, sed mirabili et inexplicabili modo unitae sunt, ita ut Iesus Christus sit unica persona. Veteres comparationibus quibusdam de ferro igne calefacto, de animae et corporis coniunctione ac similibus usi sunt, sed tantum mysterium digne efferri non potest. De hac admiranda unitione Iohannes dicit: „Verbum caro factum est.“393 Paucaa quidem uerba effert, sed mysterium omnium amplissimum proponit. Visum est et Tertulliani quendam locum adijcere, qui in libro de Trinitate sic inquit: „Ideo Christum Iesum Dominum ex utroque connexum (ut ita dixea

Korrigiert aus „Puuca“.

383 384 385 386 387 388 389 390 391 392 393

Joh 1,14. Gen 3,15. Jes 7,14. Jer 31,22. Lk 1,31.35. Mt 1,16. Mt 1,20. Lk 1,35. Vgl. I Kor 3,16. Vgl. I Kor 6,15. Joh 1,14.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

25

30

Nr. 10: Wigand, De Deo (1566)

5

10

15

20

25

30

35

485

rim), ex utroque contextum et concretum et in eadem utriusque substantiae concordia mutui ad inuicem foederis confibulatione socia-[88:]tum, hominem et Deum, scripturae hoc ipsum dicentis ueritate, cognoscant.“394 Pulchre et hac sententia naturarum distinctionem exponit: „Non est“, inquit, (Christus) „ex hoc mundo secundum Verbi diuinitatem. Ex hoc mundo est secundum suscepti corporis fragilitatem. Homo est enim cum Deo iunctus et Deus cum homine copulatus.“395 Et Augustinus de incarnatione Verbi Dei lib. 1. cap. 16. sic inquit: „Firmissime tene et nullatenus dubites Dei Verbum, quod caro factum est, in duabus naturis inconfusibiliter permanere. Vnam uero diuinam, quam habet cum Patre communem, secundum quam dicit: ,Ego et Pater unum sumus‘, et: ,Qui me uidet, uidet et Patrem meum‘, et: ,Ego in Patre, et Pater in me est.‘ Secundum quam eum dicit apostolus splendorem gloriae et figuram substantiae Dei. Alteram uero humanam, secundum quam ipse Deus incarnatus dicit: ,Pater maior me est.‘“396 Neque uero deposuit humanam suam naturam Christus a resurrectione, sed retinuit ac retinet in aeternum, licet nouae quaedam glorificationes accesserint, ut quod in coelos est subuecta, quod sedet ad dexteram Dei et similes. Causas autem huius unitionis piae mentes considerent. Prima est: Declaratio immensae peccatorum humanorum magnitudinis et atrocitatis, quae remoueri et expiari non potuerunt ullo alio modo, [89:] quam ut tanta fieret copulatio diuinae ac humanae naturae. Secunda est: Declaratio immensae dilectionis erga genus humanum, quod Deus Filium huic tantae humiliationi destinauit et Filius promptissime eam subijt, ut genus humanum ab aeterna damnatione uindicaret. Tertia: Homo factus est, ut, quia per hominem lapsus commissus erat, in humana natura id, quod iusticia Dei ab hominibus exigebat, praestaret, nempe ut posset mori (nam mors est stipendium peccati)397 et in ea ipsa natura obedientiam toti legi debitam exhiberet. Deus autem est, ut hanc tantam rem, cui humana natura, quamuis a proprijs peccatis libera et uacua, non poterat esse par, potentius efficeret totumque opus redemptionis coram Deo et hominibus plenius et admirabilius in omnem usque aeternitatem existeret. Quarta: Vt tantus Messias ac saluator parta bona maiori potentia et efficacia posset distribuere omnibus hominibus in omnibus locis totius orbis terrarum habitantibus. Ad eam ipsam rem natura diuina requirebatur, siquidem humana natura per se solummodo id praestare non potuisset. Quinta: Vt omnes credentes pleniorem haberent consolationem, quo ad Deum eiusque iudi394

Novatian, De Trinitate XXIV bzw. XIX, in: PL 3, 934 B/C (= CChr.SL 4, 60,72–77; Weyer, 160). 395 Novatian, De Trinitate XV bzw. XXIII, in: PL 3, 912 A (= CChr.SL 4, 37,32–34; Weyer, 104). 396 Fulgentius von Ruspe, De fide ad Petrum I, 16, in: PL 40, 772 (= CChr.SL 91 A, 749,1117– 1125). Fulgentius von Ruspe zitiert bzw. paraphrasiert Joh 10,30; 14,9.11; Hebr 1,3 und Joh 14,28. Vgl. zur Autorschaft dieser Schrift o. Anm. 221. 397 Vgl. Röm 6,23.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

486

Nr. 10: Wigand, De Deo (1566)

cium, ad mortem, ad resurrectionem, imo etiam ad terrores diaboli et inferni et ad omnis denique generis afflictiones in hac etiam uita. CONTRARIA. [90:] Pugnant cum hac doctrina errores Nestorij398 et Eutychetis.399 Nestorius enim nimis distraxit naturas in Christo adeo, ut asseueraret duas illas naturas duas esse personas. Non enim potuit sua mente consequi hoc mysterium diuinum, quomodo unicus Christus seu unica persona constaret natura diuina ac humana. Sed captiuanda est ratio humana in obsequium Dei. Verbum Dei docet Verbum carnem esse factum.400 Itaque hunc articulum simplici fide amplectamur et ecclesiae Dei doctrinam reuerenter tueamur. Eutyches uero, in altera extremitate impingens, conatus est adstruere duas illas in Christo naturas tam arcte esse unitas, ut altera in alteram transfierit penitus. Verum eam quoque confusionem naturarum abhorrent sacrae literae. Etsi enim eam unitionem naturarum, quae est in Christo Iesu, nulla creatura potest explicare, tamen sacrae literae apertissimis et clarissimis testimonijs docent Iesum Christum esse tum hominem uerum tum etiam Deum uerum, ac recte ecclesia Dei istos furores de confusione naturarum refutauit, qua de re cum fructu legi poterunt synodi Ephesina et Chalcedonensis.

5

10

15

DE PRAECIPVIS OPERIBVS FILII DEI. Vt immensum Filij Dei erga homines amorem paululum expendamus, annotabimus quasi pun-[90:]ctis quibusdam maxime insignia Iesu Christi opera, quorum facit sacra scriptura mentionem, idque tantum summis generibus. Primum: Omnia per hunc Filium sunt facta401 Ioh. 1. Hebr. 1. Licet etiam Pater ac Spiritus Sanctus huic operi adfuerint suaque peregerint officia. 2. Collegit ecclesiam ex perditis hominibus, proferendo doctrinam Dei, uocando homines, gubernando et defendendo suam ecclesiam. Nam Paulus 1. Cor. 10 docet Filium Dei ducem extitisse populo Israelitico, transeunti per mare rubrum etc.402 3. Haec persona est incarnata, redemit sua passione et morte genus humanum et peperit nobis coelum aeternamque iusticiam. In hoc opere factus homo docuit ecclesiam, miraculose resuscitauit mortuos, restituit aegrotos sanitati, resurrexit ipse a mortuis et ascendit ad coelos uisibiliter.403

398

Vgl. zu Nestorius unsere Ausgabe Nr. 2: Gonesius, De uno vero Deo (um 1560), 88, Anm. 78. Vgl. zu Eutyches unsere Ausgabe Nr. 1: Gonesius, De Deo et Filio eius (um 1560), 66, Anm. 158. 400 Vgl. Joh 1,14. 401 Vgl. Joh 1,3; Hebr 1,2. 402 Vgl. I Kor 10,1–4. 403 Vgl. Act 1,9–11. 399

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

20

25

30

Nr. 10: Wigand, De Deo (1566)

5

10

15

20

487

4. Ordinauit et gubernat uocationem ecclesiae suae usque ad mundi interitum. Clare enim inquit: „Ego uobiscum sum usque ad finem mundi.“404 Hanc ministerij uerbi diuini partem ornauit effusione Spiritus Sancti uisibili.405 Et Paulus diserte inquit eum subinde omnibus temporibus salutares doctores exuscitare et largiri,406 Ephe. 4. 5. Redibit uisibiliter ad iudicium, et suos credentes in aeterna gaudia, quae acquisiuit preciosissimo suo sanguine, traducet. Incredulos uero in ignem [92:] conijciet, quem ipsis manifestis uerbis praedixit,407 Matth. 25. Postremo proprietates singulares Christi ante incarnationem sunt, quod ab aeterno consubstantialis est Filius Patris coelestis, quod recepit, reuelauit et promisit se futurum esse hominem. Communes cum Patre et Spiritu Sancto ante incarnationem habuit, quod est eis ੒ȝȠȠ઄ıȚȠȢ, coëssentialis, unus cum istis personis aeternus ac uiuens Deus, quod est cum ipsis creator et sustentator coeli ac terrae et omnium reliquarum creaturarum. Post incarnationem uero has proprietates accepit, quod in unica ipsius persona unitae sunt mirabili copulatione ac societate duae naturae, diuina et humana, quod redemptor, mediator, sacerdos factus omniaque absoluit, quae quidem ad tantae humiliationis officium pertinent. Communes cum Patre semper habuit et habet proprietates, quod a Patre simul et Filio Spiritus Sanctus procedit, effunditur et mittitur. Communes cum Patre et Spiritu Sancto etiam semper habuit et habet, quod regenerat, iustificat et saluat homines et quae his sunt similia. Haec repeto, ut uera Christi noticia conseruetur et fides in eum magis excitetur et confirmetur. [93:] OCTAVO. DE SPIRITV SANCTO.

25

De vocabulo.

30

RVAH, spiritus, in sacris literis uarias habet significationes. Primum significat uentum seu aeris agitationem sane mirabilem, quae in creaturis suam habet efficaciam et interdum quoque poena Dei atque argumentum indignationis suae est. Iohan. 3.: „Spiritus, ubi uult, spirat.“408 Secundo significat uitam hominis naturalem, quae in spiritibus uitalibus consistit, ac uidemus hominem uiuum spiritum emittere atque attrahere, et, hoc uento cessante, cessat uita humana. Eadem ratione pro anima accipitur et pro robore uel imbecillitate uel alijs qualitatibus animi. Psalm. 30.: „In manus tuas commendo spiritum meum“,409 hoc est uitam seu animam meam. Lucae

404 405 406 407 408 409

Mt 28,20. Vgl. Act 2,1–4. Vgl. Eph 4,11–13. Vgl. Mt 25,41. Joh 3,8. Ps 31,6 (Vg: 30,6).

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

488

Nr. 10: Wigand, De Deo (1566)

8.: „Reuersus est spiritus eius“,410 id est anima seu uita. Iosuae 5.: „Dissolutum est cor eorum, et non remansit in eis spiritus“,411 id est, uehementer consternati sunt. Genes. 45.: „Reuixit spiritus eius“,412 hoc est, animo laetatus est: Nam ad pauorem seu laetitiam uel debilitatur uel corro-[94:]boratur spiritus ille uitalis in homine. Tertio significat in genere spiritualem substantiam, siue bonam, siue malam. Iohan. 4.: „Deus spiritus est.“413 Et Lucae 24.: „Spiritus carnem et ossa non habet.“414 Quarto effectus Spiritus Sancti in renatis significat et complectitur nouitatem spiritualem, ut Galat. 5.: „Caro concupiscit aduersus spiritum, spiritus aduersus carnem.“415 Nam carnem appellat Paulus hominem interiorem et exteriorem, quatenus adhuc habet reliquias peccati. Spiritum uero uocat hominem, quatenus est renatus ac regitur per Spiritum Sanctum atque ea, quae sunt Dei, expetit. Quinto peculiariter pro tertia persona diuinitatis accipitur, hoc est pro substantia indiuidua et uiua, coëssentiali, coaeterna et coomnipotente Patri et Filio. Atque in hac significatione interdum simpliciter usurpatur, ut Matth. 4.: „Ductus est a Spiritu in desertum.“416 Alias uero epitheta recipit ut Spiritus Patris. Matth. 10.: „Non uos estis, qui loquimini, sed Spiritus Patris uestri, qui in uobis est.“417 Spiritus Filij. Gal. 4.: „Misit Deus Spiritum Filij sui in corda uestra.“418 Et in genere Spiritus Elohim Genes. 1.: „Spiritus Elohim ferebatur super aquas.“419 Item Spiritus Dei. Roman. octauo: „Qui Spiritu Dei ducuntur.“420 Spiritus Iehouae.421 Esa. sexagesimoprimo. Praeterea ab effe-[95:]ctu sortitur nomina, ut Spiritus Sanctus. Iohan, uigesimo: „Accipite Spiritum Sanctum“,422 quia sanctitatem impertit. Spiritus gratiae et precum,423 quia gratiam Dei adfert et preces exuscitat. Zach. 12.: „Spiritus adoptionis filiorum Dei.“424 Rom. 8. Sapientiae, consilij, roboris.425 Esa. 11. Spiritus ueritatis.426 Iohan. 16. Paracletus,427 id est aduocatus, consolator. Iohan. 410 411 412 413 414 415 416 417 418 419 420 421 422 423 424 425 426 427

Lk 8,55. Jos 5,1. Gen 45,27. Joh 4,24. Lk 24,39. Gal 5,17. Mt 4,1. Mt 10,20. Gal 4,6. Gen 1,2. Röm 8,14. Vgl. Jes 61,1. Joh 20,22. Vgl. Sach 12,10. Röm 8,15. Vgl. Jes 11,2. Vgl. Joh 16,13. Vgl. Joh 15,26; 16,7.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

25

Nr. 10: Wigand, De Deo (1566)

489

16. Plures appellationes ex biblijs collectas in corporibus Veteris et Noui Testamenti inuenire licet. Quid sit? 5

10

15

20

25

30

Spiritus Sanctus est tertia persona diuinitatis, non genita, sed procedens a Patre et Filio, quae in ecclesiam Dei mittitur ad regendum publicum ministerium, ut per illud regeneret, uiuificet et saluet homines. Haec definitio ex multis perspicuis dictis extructa est, quorum quaedam in sequentibus partibus erunt alleganda. Esse autem Spiritum Sanctum personam, non cogitationem, agitationem aut motum Patris aut Filij, sed rem uiuam, per se subsistentem, incommunicabilem haec illustris sententia docet. Iohan. decimoquinto: „Cum uenerit paracletus, quem ego mittam uobis a Patre, Spiritum ueritatis, qui a Patre procedit, ille testimonium perhibebit de me.“428 Diserte ait Christus se missurum Spiritum Sanctum. Non autem poterat dicere se missurum seipsum, nec dicebat se Patrem ipsum missurum, quia addit: „qui a Patre procedit.“ Manifestum est igitur Chri-[96:]stum de Spiritu Sancto tanquam de persona dicere. Certum etiam est de personis Christum loqui, quando baptismum iubet conferre in nomine Patris et Filij et Spiritus Sancti.429 Sic Genes. 1. in his uerbis: „Spiritus Dei incubabat aquis“,430 persona describitur. Item in eo dicto: „Verbo Domini coeli firmati sunt, et Spiritu oris eius omnis uirtus eorum.“431 Insuper peculiaris est persona, quae specie columbae432 Matth. 3. et in uento atque ardentibus linguis apparet.433 Actorum 2. Quod sit persona diuinitatis, id est uerus Deus, eadem demonstrant. Nam Christus Spiritum Sanctum collocat inter personas in baptismo regenerationem operantes, id, quod nulli creaturae conuenit. Sic 1. Corinth. 12. apertis uerbis uocatur Deus.434 Ex ijsdem fontibus manat et haec doctrina, quod Spiritus Sanctus sit persona distincta a Patre. Huc pertinent quoque istae sententiae, Gen. 1.: „Spiritus Dei ferebatur super aquas.“435 Nam de Spiritu Sancto hoc dictum ecclesia accipit. Item, Esa. 61.: „Spiritus Domini super me.“436 Item, Psal. 52.: „Spiritum tuum Sanctum ne auferas a me.“437 Iohan. 14.: „Ego rogabo Patrem, et alium paracletum dabit uobis.“438 Distincte hic trium personarum fit mentio. Idem diuina patefactio ad Iordanem illustrat. Pertinet 428 429 430 431 432 433 434 435 436 437 438

Joh 15,26. Vgl. Mt 28,19. Gen 1,2. Ps 33,6. Vgl. Mt 3,16. Vgl. Act 2,2f. Vgl. I Kor 12,3.6. Gen 1,2. Jes 61,1. Ps 51,13 (Vg: 50,13). Joh 14,16.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

490

Nr. 10: Wigand, De Deo (1566)

huc et memorabilis historia Pentecostes, in qua Spiritus Sanctus flamma linguas accendente conspectus est. Praeterea cum pro-[97:]cedat Spiritus Sanctus a Patre et Filio et tribuantur ei eadem opera, quae Patri et Filio, ut sunt creare, regenerare, sanctificare, saluare, sequitur eum uere coëssentialem, coaeternum et coomnipotentem esse cum ipsis. Testimonium Gregorij Nazianzeni adscribere libet, qui in oratione quinta de Pentecoste ait: „Spiritus Sanctus erat quidem semper et est et erit, neque incipiens neque desinens, sed semper Patri et Filio coordinatus et connumeratus. Neque enim decebat aut Filium aliquando defuisse Patri aut Filio Spiritum. In maximo enim ignominiam pateretur diuinitas.“439 Haec ille. Proprietates Spiritus Sancti sunt, quod procedit de Patre et Filio. Nam quod a Patre procedat, Christus ipse docet, Iohan. 15.: „Qui a Patre procedit.“440 Quod uero similiter a Filio procedat, re ipsa Christus probat. Nam insufflando Spiritum Sanctum apostolis communicat.441 Iohan. 20. Et Paulus Gal. 4. inquit: „Quoniam estis filij Dei, misit Deus Spiritum Filij sui in corda uestra.“442 Item Rom. 8.: „Qui Spiritum Christi non habet, is non est eius.“443 Quomodo autem talis processio fiat, mysterium est diuinum inenarrabile. Christus afflatu Spiritum Sanctum effundit in apostolos. A spiritu, qui in amore ardenti ac uero ex corde hominis emittitur et ipso calido halitu seu afflatu praesertim in osculis liberorum effunditur, comparationem quidam pe[98:]tunt, quod simili ratione etiam Spiritus ille Sanctus ex corde Patris Filijque emanet. Sed a creaturis ad creatorem infirmae sunt collationes, estque Spiritus Sanctus persona diuina, ideo comparationes non ultra terminos suos sese efferant. Mittitur autem Spiritus Sanctus in ecclesiam Dei, ibique donatur per uerbum Dei et sacramenta, et datur credentibus et orantibus,444 ut Christus testatur Lucae undecimo. Quanto magis Pater coelesis dabit Spiritum Sanctum petentibus. Hoc Dei donum piae mentes plurimi faciant. Quid enim potest esse sublimius Spiritu Sancto, qui est substantia Deus? Quid salutarius eo, quia regenerationem, salutem, fidem, sanctitatem adfert et operatur? Sine hoc numine reuera nihil est in homine, nihil est innoxium. Praeterea mittitur Spiritus Sanctus duplici modo. Alias – et omnium creberrime inuisibiliter – per uerbum et sacramenta, licet etiam absque illis specialiter et miraculose in Baptistam utero matris adhuc inclusum445 Spiritus Sanctus missus sit. Alias uero uisibiliter, ut in Pentecoste et plurimis historijs, quae in Actis apostolorum describuntur. 439

Übersetzung aus dem griechischen Original. Vgl. Gregor von Nazianz, Oratio XLI, 9, in: PG 36, 441 A/B (= SC 358, 334,1–5). 440 Joh 15,26. 441 Vgl. Joh 20,22. 442 Gal 4,6. 443 Röm 8,9. 444 Vgl. Lk 11,13. 445 Vgl. Lk 1,15.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

25

30

35

Nr. 10: Wigand, De Deo (1566)

491

De operibus seu effectibus Spiritus Sancti.

5

10

15

20

25

Prodest ad ueram Spiritus Sancti notitiam consequendam et ad tantum hospitem magnificien-[99:]dum, expetendum ueramque pietate colendum, ut opera quaedam ipsius in conspectu habeamus, quibus de genere humano praeclare meretur. Primum igitur Spiritus Sanctus est creator rerum omnium cum Patre et Filio, ut Genes. 1. docet Moses.446 Ergo et perpetuus conseruator. Secundo est collector, gubernator, conseruator et propagator ecclesiae Dei omnibus temporibus, Christus Matth. 22. docet, Dauid eum in Spiritu uocasse Dominum.447 Rexit igitur Spiritus Sanctus Dauidem et totam ecclesiam eius temporis, ut Messiam cognorint et statuerint, eius beneficijs se coram Deo iustos censeri et habere remissionem peccatorum. Emissurus ministros uerbi in orbem Christus, adiungit eis Spiritum Sanctum opitulatorem: „Accipite“, inquit, „Spiritum Sanctum.“448 Iohan. 20. Probat etiam hanc partem luculenter historia apostolorum, quorum ministerio uisibiliter adfuit Spiritus Sanctus. Act. 20.: „Cauete uobis et uniuerso gregi, in quo uos Spiritus Sanctus posuit episcopos regere ecclesiam Dei.“449 Tertio adiuuat conceptionem Christi ex Maria uirgine,450 Lucae 1. Gubernat Christum, eiusque conatibus adest. Iohan. 3.: „Non ad mensuram dat ei Deus Spiritum.“451 Item Spiritus Sanctus in eum uisibili specie descendit. Ducitur a Spiritu in desertum452 etc. Quarto doctrinam coelestem conseruat et pro-[100:]pagat. Hinc Spiritus ueritatis appellatur, item: „Ille docebit uos omnia.“453 Iohan. 14. et Matth. 10.: „Non uos estis, qui loquimini, sed Spiritus Patris uestri, qui loquitur in uobis.“454 Spiritui Sancto etiam clauium administratio tribuitur.455 Iohan. 20. Quinto regenerat, uiuficat, sanctificat, Iohan. 3.: „Nisi quis renatus fuerit ex aqua et Spiritu, non potest intrare regnum Dei.“456 Iohan. 6.: „Spiritus est, qui uiuificat, caro non prodest quicquam.“457 Tit. 3.: „Saluos nos fecit per lauacrum regenerationis et renouationis Spiritus Sancti.“458

446 Diese Lesart von Gen 1 ist nur möglich, wenn man den pluralen Gottesnamen „Elohim“ im Sinne der Trinität auslegt. 447 Vgl. Mt 22,43. 448 Joh 20,22. 449 Act 20,28. 450 Vgl. Lk 1,35. 451 Joh 3,34. 452 Vgl. Mt 4,1. 453 Joh 14,26. 454 Mt 10,20. 455 Vgl. Joh 20,23. 456 Joh 3,5. 457 Joh 6,63. 458 Tit 3,5.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

492

Nr. 10: Wigand, De Deo (1566)

Sexto impertit dona linguarum et prophetiarum,459 Act. 2. 1. Corinth. 12. 2. Pet. 1. „A Spiritu Sancto impulsi, locuti sunt sancti Dei homines.“460 Septimo accendit ac dirigit inuocationem, Iohan 4.: „Veri adoratores adorabunt Patrem in Spiritu et ueritate.“461 Rom. 8.: „Accepistis Spiritum adoptionis filiorum Dei, in quo clamamus Abba Pater.“462 Galat. 4. Octauo. Est consolator cordium. Ioel. 2.: „Effundam super domum Dauid Spiritum gratiae et precum.“463 Iohan. 14. uocatur paracletus,464 hoc est aduocatus, robur fidei et consolationis in angustijs conscientiae et alijs afflictionibus suggerens. Habitat in pijs. Iohan. 14.: „Apud uos manebit, et in uobis erit.“465 Item, 1. Corinth. 3.: „Templum Dei estis, et Spiritus Dei habitat in uobis.“466 Similes Spiritus Sancti ope-[101:]rationes plures facile a pijs colligi possunt. Quod autem Spiritus Sanctus peccatis contra conscientiam et impoenitentia excutiatur, exempla Saulis, Dauidis, Petri et aliorum manifeste docent. Praeclare Emisenus in homilia de ascensione inquit: „Nulli extra ecclesiam datur Spiritus Sanctus, et eos etiam, qui habent, si ab ea se separauerint, derelinquit. Recuperatur tamen poenitentia, non quidem ex nostra industria seu merito, sed ex dono Dei gratuito, propter Christum, sicut in Dauide, Petro et similibus uidere est.“467

10

CONTRARIA.

20

Simon et eius sectatores, Sabellius, Samosatenus, Iudaei, Turci et reliqui ʌȞİȣȝĮIJંȝĮȤȠȚ468 negant Spiritum Sanctum esse personam diuinam et affirmant eandem esse personam, quae et Pater, et esse duntaxat motus seu agitationes quasdam. Verum istos furores manifestissime refutant historiae patefactionis diuinae ad Iordanem et in Pentecoste, item uerba baptismi et alia plurima testimonia, quorum aliquot supra recensui.

459

Vgl. Act 2,4; I Kor 12,8–10. II Petr 1,21. 461 Joh 4,23. 462 Röm 8,15. Vgl. Gal 4,6. 463 Vgl. Joel 2,28. Das Zitat stammt allerdings aus Sach 12,10. 464 Vgl. Joh 14,16.26. 465 Joh 14,17. 466 I Kor 3,16. 467 In den zwei Homilien des Ps.-Eusebius Emisenus, die unter dem Titel „De ascensione Domini“ überliefert sind, kommt diese Passage nicht vor. Vgl. ders., Homilia XXVII und XXVII, in: CChr.SL 101, 313–320 und 325–329. 468 Wigand gebraucht hier den Begriff „Pneumatomachen“ im weitesten Sinn. Vgl. zum engeren Sinn dieses in der Alten Kirche aufgekommenen Begriffs unsere Ausgabe Nr. 9: Pac, Orthodoxa fidei confessio (1566), 357, Anm. 10. 460

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

15

25

Nr. 10: Wigand, De Deo (1566)

5

10

15

20

493

Graeci etsi diuinam personam esse concedunt, tamen processionem eius a Filio negant,469 quorum opinionem refellit factum Christi, Iohan. 20. Nam exufflando impertit apostolis Spiritum Sanctum,470 et Galat. 4. appellatur Spiritus Filij.471 Denique ipsimet Graeci scriptores rectius sentientes hanc doctrinam [102:] publicis scriptis comprobarunt, nimirum quod Spiritus Sanctus a Patre Filioque procedat. Nam Athanasius in symbolo inquit: „Spiritus Sanctus a Patre et Filio non factus, nec creatus, nec genitus, sed procedens.“472 Chrysostomus in expositione symboli: „Iste est Spiritus procedens de Patre et Filio, qui diuidit dona, prout uult.“473 Ariani asseuerarunt Spiritum Sanctum esse creaturam, item minorem Filio. Sed quia ante mundi initium fuit, hoc est ab aeterno, et claris uerbis Deus appellatur denique, quia diuina ei opera tribuuntur, ideo creatura dici non potest. Montanus et Manichei semetipsos affirmarunt esse Spiritum Sanctum.474 Hierarchae ipsum Melchisedec dixerunt esse Spiritum Sanctum.475 Hae blasphemiae manifeste doctrinam sacram de Spiritu Sancto delent. Enthusiastae, ut Stenckfeld476 et anabaptistae, officium Spiritus Sancti impugnant, docentes sine uerbo Dei dari et efficacem esse Spiritum Sanctum.477 Sed Christus Iohan. 16. 20., Paulus Roman. 10. Galat. 3. perspicue docent, per uerbum Spiritum Sanctum efficacem esse.478 Contemptores uerbi et pertinaces peccatores impugnant et tollunt Spiritus Sancti officium seu ministerium, de quibus Geneseos sexto scriptum est: „Homines nolunt amplius iudicium seu repre-[103:]hensionem Spiritus mei ferre“,479 ut interpretatur Lutherus.

469

So z. B. Johannes von Damaskus, der sich gegen das Hervorgehen des Heiligen Geistes aus dem Sohn wandte. Das Nicaeno-Konstantinopolitanum enthielt in seiner ursprünglichen Fassung ebenfalls kein „filioque.“ Es wurde von der Westkirche erst 653 auf der achten Synode von Toledo in den Bekenntnistext integriert. Vgl. Karl Christian Felmy, Art. Filioque, in: RGG4 3 (2000), 120; Oberdorfer, Filioque, bes. 136. 470 Vgl. Joh 20,22. 471 Vgl. Gal 4,6. 472 Athanasianum, in: BSLK 29,19–21. 473 Das Zitat lässt sich bei Chrysostomos nicht verifizieren. Vgl. allerdings Petrus Lombardus, Sententiarum libri quatuor I, 11, 5, in: PL 192, 553 (= Editio tertia, 117,20–22): „Joannes quoque Chrys. in homilia quadam de Expositione symboli sic ait: Iste est Spiritus procedens de Patre et Filio, qui dividit dona propria prout vult.“ 474 Vgl. Secunda centuria V, 104,17f und Quinta centuria V, 535,11–18. 475 Vgl. Chrysostomos, Homilia de Melchisedeco 3, in: PG 56, 260. 476 Polemische Entstellung des Namens von Caspar Schwenckfeld. 477 Im Interesse eines auf Unmittelbarkeit zielendes Geistesverständnisses bestritten Schwenckfeld und einige spiritualistisch beeinflusste Täufer, wie etwa Hans Denck und Ludwig Hätzer, die Vermittlung des Heiligen Geistes durch das äußere, verkündigte Wort. Vgl. Karl-Heinz zur Mühlen, Art. Taufe V, in: TRE 32 (2001), 708,18–22. 478 Vgl. Joh 16,13; 20,22; Röm 10,14.17; Gal 3,2.5. 479 Gen 6,3. Vgl. Biblia Germanica (1545): „Die Menschen wo[e]llen sich meinen Geist nicht mehr straffen lassen (...)“

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

494

Nr. 10: Wigand, De Deo (1566)

NONO. DE ACTIONIBVS DEI. Restat, ut de actionibus Dei quaedam adijciamus. Etsi autem haec subinde interspersa sunt, quando de officijs et operibus cuiusque personae dictum est, tamen hic uice coronidis breuem quandam summam repetere uisum est, ut gubernationem Dei piae mentes considerent atque inuocationem ardentem et gratiarum actionem in se exuscitent. Porro de reuelatis tantum seu manifestis actionibus Dei hoc loco disserimus, quantum quidem imbecillitas humana ualet consequi, non de occultis, quarum inuestigatio ut est nobis in hac uita impossibilis, ita etiam maxime temeraria et perniciosa, si quis eas scrutari conetur. Sunt autem actiones Dei, ne nimis subtiliter eas persequamur, triplices. Aliae, quae creationem rerum praecesserunt, aliae, quae nunc in praesenti mundo fiunt, quarum aliae spirituales, aliae externae, corporales ac temporaneae sunt, aliae, quae dissolutionem ac destructionem huius mundi sequentur. [104:] De actionibus Dei ante mundum conditum. Etsi mens humana in mundo condita ultra eum aciem suam extendere non potest, tamen, quae scriptura sancta de illis rebus aeternis patefacit, simplici fide pectoreque amplecti et uenerari debet. Sic est ex ore Dei reuelatum et indicatum, quod ante huius mundi initium Pater Filium genuerit, ita quidem, ut Filius sit coaeternus, sit coëssentialis Patri, sit Deus uerus de Deo uero,480 unicus ac uerus Deus cum Patre et Spiritu Sancto, non minor neque posterior Patre essentia sua diuina,481 ut Ariani blaspheme delirarunt. De hac re docet Psal. 2.: „Ego hodie genui te“,482 et Iohan. 1. vnigenitus Filius dicitur.483 Verum hanc Dei generationem nemo hominum uel angelorum perscrutari ulla excellentia aut ui ingenij potest. Satis est, quod scimus et credimus secundam personam diuinitatis esse unigenitum Filium Patris; tantum enim nos scire Deus ipse uoluit, et eatenus est articulus fidei, sed quomodo id sit factum, nostrum sane captum quam longissime excedit neque est nobis expresse reuelatum. Coniecturae autem comparationesque nostrae a rebus creatis ad creatorem translatae ut non concordant, ita eis fidendum non est. Deinde: „Elegit nos Deus per Christum“, ut Ephes. 1. Paulus inquit, „elegit nos per ipsum ante [105:] constitutionem mundi.“484 Admirandum sane decretum. Hinc licet conijcere Deum ante rerum creationem omnipotenti et immensa sua sapientia de condendo mundo et homine cogitasse, praeuidisse hominis lapsum et in consultatione sua arcana statuisse, quod per Filium tantum lapsum corrigere uellet. Verum ista scrupulosius rimari non possumus 480 481 482 483 484

Vgl. Nicaeno-Konstantinopolitanum, in: BSLK 26,7–10. Vgl. Athanasianum, in: BSLK 29,25f.31. Ps 2,7. Vgl. Joh 1,18. Eph 1,4.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

25

30

35

Nr. 10: Wigand, De Deo (1566)

5

495

neque debemus. Retrahat igitur se pia mens, ne, dum nimis sublimia inuestigat, alicubi foede impingat. Satis est nos ista ex uerbo tradito scire decretum de hominis redemptione et salute factum ante creationem rerum, id, quod Dei philanthropiam et immensam erga nos charitatem celebrat et commendat, docet etiam hominem non suis operibus, sed gratuita misericordia per Christum accipi, iustificari, saluari. Sequitur autem porro ex ista patefactione in decreto illo coelesti Filium Dei promisisse, quod esset futurus uictima, carne humana assumpta. Nam idipsum in paradiso reuelatur. Actiones Dei in mundo.

10

15

20

25

30

Primum actiones generales sunt, quod hunc amplissimum mundum cum omnibus creaturis solo uerbo condidit, ut Psalmus 33. inquit: „Ipse dixit et facta sunt, ipse mandauit et creata sunt.“485 In primis uero in hoc toto opificio rationales creaturas, homines nimirum et angelos, spiritu uitae et imagine sua exornauit, ut haberet in hac pulcherrima [106:] et ornatissima domo cultores. Iuxta hanc generalem actionem Deus est ubique resque omnes sustentat, nutrit, auget, ut in ueteri uersu dicitur: „Enter, praesenter, Deus est et ubique potenter.“486 Hebr. 1.: „Fert omnia uerbo potentiae suae.“487 Creat igitur et gubernat adhuc hodie omnes res. Act. 17.: „In ipso uiuimus, mouemur et sumus.“488 Excitat, ordinat et conseruat magistratus in genere humano. Daniel. cap. 2.: „Constituit et transfert regna.“489 Prouerb. 8.: „Per me reges regnant.“490 Ad generalem Dei actionem pertinet, quod uult aliquam disciplinam etiam inter gentes obseruari iuxta legem naturae et quae ex ea bona consequentia extruuntur. Benefacit politice iustis, ad supplicium et poenas rapit tyrannos et sceleratos affligit, eos peste, bellis, fame, repentinis casibus. Idolatras permittit in reprobum sensum ferri.491 Roman. 1. Praeter hasce actiones habet Deus etiam speciales quasdam actiones, quae genus humanam concernunt, ac possunt istae quoque diuidi in eas, quae ad omnes et quae tantum ad ecclesiam seu credentes pertinent, item quaedam sunt spirituales, quaedam corporales. Ad omnes homines istae Dei actiones pertinent, quod reuelauit uoluntatem suam de redemptione generis humani, ut omnes eam sci-[107:]rent, idque fecit primum in paradiso, deinde patriarcharum et prophetarum seculis eam uocem repetiuit, ut semper ille sonus de uoluntate Dei in mundo extaret. Addi485

Ps 33,9. Wigand bedient sich eines seit dem Mittelalter geläufigen Sprichworts. Vgl. Walther, Proverbia 1, 892. 487 Hebr 1,3. 488 Act 17,28. 489 Dan 2,21. 490 Prov 8,15. 491 Vgl. Röm 1,28.

486

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

496

Nr. 10: Wigand, De Deo (1566)

dit quoque euidentia et luculentissima testimonia et confirmationes suo uerbo, nempe ipsa sacramenta. Itaque uerbi et sacramentorum patefactio, propagatio, repurgatio, illutratio est specialis actio Dei, quo ad homines, et eos quidem uniuersos. Huc pertinet et uocatio omnium hominum per ministerium uerbi. Vult enim Deus omnes homines saluos fieri, et Christus diserte praecipit, ut apostoli in totum orbem egrediantur omnique creaturae annuncient salutare euangelium.492 Tale opus Dei speciale, quo ad homines, et uniuersale, quo ad totum genus humanum, est redemptio totius generis humani, facta per Filium Dei, assumpta natura humana, sicut Baptista concionatur: „In semine tuo benedicentur omnes gentes.“493 Sicut igitur promissio de uenturo Messia est uniuersalis, ita etiam eius redemptio est commune bonum. Item huc pertinet generalis resuscitatio omnium hominum in nouissimo die et iudicium super omnes. Speciales uero actiones Dei et externae, item corporales, quoad homines, sed non ad omnes, [108:] censeri debent, alligatio promissionis de semine ad familiam Abrahae et Dauid. Sacerdotij externi et quarundam ceremoniarum ac politiae ratio in populo Iudaico. Nam ea omnia debebant omnes gentes commonefacere, ut ad hunc populum animos oculosque dirigerent, ubi Messias esset nasciturus, docturus, passurus. Porro ad has actiones pertinent, quae peculiariter fiunt in ecclesia Dei. Actiones speciales Dei, quae spirituales dici possunt, sunt ista miranda et salutaria Dei opera in ecclesia, excitatio salutarium doctorum, quos uarijs donis ad docendum et ministerij gubernationem instruit et ornat Deus.494 Eph. 4. Quod igitur quaedam regiones, ciuitates, pagi habent fidos, constantes, doctos excellentes pastores, pro maximo Dei dono reputetur. Etsi autem ipsae personae sunt res externae, tamen et dona et ipsa administratio ecclesiae recte inter res spirituales recensentur. Item repurgatio et illustratio doctrinae, quae subinde tenebris uariarum corruptelarum obuoluitur per diabolum et eius organa. Regeneratio, donatio iusticiae et remissionis peccatorum, donatio Spiritus Sancti, fidei accensio et uniuersa inchoatio nouae uitae, lucis, motuum nouorum ac spiritualium, confessio et constantia in afflictionibus etc. peculiares Dei actiones sunt in sua ecclesia, hoc est in eo loco, ubi uox euangelij [109:] incorrupte sonat et traditur, sacramenta rite et legitime iuxta ipsius Christi institutionem usurpantur. Rom. 1.: „Euangelium est potentia Dei ad salutem omni credenti.“495 1. Cor. 1.: „Placuit Deo per stultam praedicationem saluos

492 493 494 495

Vgl. Mk 16,15. Dieser Spruch des Täufers kommt im Neuen Testament nicht vor. Vgl. allerdings Act 3,25. Vgl. Eph 4,11f. Röm 1,16.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

25

30

35

Nr. 10: Wigand, De Deo (1566)

5

10

15

20

25

497

facere credentes.“496 Tit. 3.: „Saluos nos fecit per lauacrum regenerationis.“497 Inhabitatio Dei in credentibus, Iohan. 14.: „Si quis diligit me, sermonem meum seruabit, et Pater meus diliget eum, et ad eum ueniemus, et mansionem apud eum faciemus.“498 Rom. 8.: „Accepistis Spiritum adoptionis filiorum Dei.“499 Eph. 1.: „Credentes signati estis Spiritu promissionis Sancto, qui est pignus haereditatis nostrae.“500 1. Corinth. 3.: „Templum Dei estis, et Spiritus Dei habitat in uobis.“501 Gaudium, pax conscientiae,502 inuocatio, Roman. 5., placidus ex hac uita discessus. Iam quoque post ascensionem in coelos Christus est mediator et pontifex inter Deum et homines, audit gemitus et uota piorum, contra autem impiorum preces auersatur. 1. Timot. 2.: „Vnus mediator Dei et hominum, homo Christus Iesus.“503 Iohan. 9.: „Deus peccatores non exaudit.“504 Reuelatio Antichristi ac tandem eius destructio.505 2. Thess. 2. Diabolo in hoc seculo frena inijcit Deus, ne omnes absideat neue omnia corrumpat et perdat. Glorificatio piorum in nouissimo die spiritua-[110:]lis et corporalis et traductio in uitam aeternam. Item, damnatio impiorum.506 Matth. 25. Actiones quaedam Dei speciales ecclesiae Dei, sed externae sunt: inflammatio uictimarum a patribus oblatarum, miraculosae liberationes, defensiones, benedictiones piorum, eductio ex Aegypto, rubri maris et Iordanis scissio et quasi consolidatio, mannae destillatio, hostium profligatio et poena, mutatio aquae in uinum, sanatio aegrotorum, resuscitatio Lazari et aliorum mortuorum. Et quid opus est longa enumeratione, tota scriptura plena est talibus Dei actionibus, et ecclesia uera omnibus temporibus plurima eius generis experitur. In his actionibus Deus non est Stoicae necessitati alligatus,507 sed libere et potenter pro sua uoluntate et necessitate ecclesiae agit et facit, quae uult.

496

I Kor 1,21. Tit 3,5. 498 Joh 14,23. 499 Röm 8,15. 500 Eph 1,13f. 501 I Kor 3,16. 502 Vgl. Röm 5,1. 503 I Tim 2,5. 504 Joh 9,31. 505 Vgl. II Thess 2,3–12. 506 Vgl. Mt 25,31–34.41. 507 Seit der Antike galten die Stoiker als Vertreter der Auffassung, dass alles mit Notwendigkeit geschehe. Begründet wurde diese These von Chrysipp, der in seiner Lehre alles Geschehen dem Schicksal unterwarf, das er als eine Reihe vorangehender Ursachen verstand. Vgl. Winfried Kühn, Art. Notwendigkeit II, in: Historisches Wörterbuch der Philosophie 6 (1984), 953. 497

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

498

Nr. 10: Wigand, De Deo (1566)

Actiones Dei post mundi destructionem. Etsi nemo hominum potest explicare, qualis, hoc mundo destructo, status in aeternum sit secuturus, tamen hoc certum est pios in perpetuum cum Christo futuros.508 1. Thess. 4. Et Deum futurum esse omnia in omnibus,509 1. Corinth. 15. Gubernabit igitur Deus angelos et homines laetitia uera aeternisque bonis complebit, impios uero homines cum diabolis sine fine horrendis poenis subijciet.510 Matth. 25. Consideratio autem tantarum rerum excitet [111:] hominum mentes, ut de seria et matura conuersione cogitent, agnoscant Deum, petant ab eo spiritualia et corporalia, huius et aeternae uitae bona, moderentur recte actiones uitae, pro acceptis beneficijs gratias agant et in aerumnis multiplicibus et grauissimis huius miserae uitae sperent uitam aeternam, quae iucundissimum et exoptatissimum pijs omnibus portum absque ullo dubio praebebit.

5

10

DECIMO. DE COMPOSITIS. I. DE GENERATIONE FILII DEI. Exposita simplici ac certa doctrina de Filio Dei, commonefactiuncula quaedam hoc loco inserenda est de quaestione, an Pater coelestis sese ipsum intuendo et cogitando imaginem sui ipsius formet, cui cogitatae imagini suam essentiam communicet, quae sit Filius, sicque cogitatione imaginis suae Filius ex Patre generetur, ut moneatur studiosi, ne incerta pro certis amplectantur aut defendant semperque hoc axioma firmo pectore retineant de Deo non esse aliter sentiendum uel docendum, quam sicut se certo uerbo patefecit. Origenes dixit periculosum esse de Deo etiam uera dicere.511 Voluit autem quasi [112:] frena curiosis ingenijs inijcere, ne ultra reuelatam de Deo doctrinam exorbitent, sed de patefactis etiam articulis prudenter et in timore Domini disserant. Respondemus autem ad quaestionem. Articuli fidei, quod supra aliquoties monuimus, ab opinionibus ijsque omnibus, quae non sunt reuelata in autenticis libris sacrae scripturae, prudenter discernendi sunt. In doctrina de Filio Dei articuli fidei sunt: Quod secunda persona Trinitatis seu diuinitatis sit Filius. Quod is sit Filius Patris, non Spiritus Sancti neque suijpsius. Quod sit genitus a Patre. Quod sit genitus de substantia Patris, non ex nihilo.

508

Vgl. I Thess 4,17. Vgl. I Kor 15,28. 510 Vgl. Mt 25,31–34.41. 511 Der Spruch stammt aus dem Kommentar des Rufin von Aquileia zum Apostolicum. Vgl. Rufin, Commentarius in symbolum 1, in: PL 21, 335 B. 509

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

15

20

25

30

35

Nr. 10: Wigand, De Deo (1566)

5

10

15

499

Quod ab aeterno sit genitus a Patre,512 Psal. 2., et non tunc primum, cum iam esset Deus creaturus coelum et terram, ut Alexander Antiochenus, Lactantius513 et alij dixerunt. Quod sit unigenitus a Patre,514 Iohan. 1., non adoptiuus. Nos enim adoptione filij sumus. Quod Filius Dei sit ਫ਼ʌંıIJĮıȚȢ distincta, non ipse Pater, non Spiritus Sanctus, essentia tamen unus Deus cum Patre et Spiritu Sancto. [113:] Quod sit coomnipotens Patri et Spiritui Sancto. Iohan 5, non minor potentia, quo ad diuinitatem, caeteris personis.515 Quod Filius Dei a Iohanne dicatur ȜંȖȠȢ.516 Quod ȜંȖȠȢ ibi substantiam significet, non cogitationem aut repraesentationem Patris, ut Samosatenus517 et alij nugati sunt etc. Haec et similia sunt indubitata, quia reuelata sunt, eamque ob causam firmo pectore credenda. At Filium Dei non alia ratione genitum esse a Patre, quam ex cogitata imagine sui ipsius, quod nimirum Deus Pater seipsum contemplatus sit, et contemplando imaginem de se abstraxerit illique imagini essentiam suam donarit, ille ipse modus generationis diuinae, inquam, est opinio humana incerta, dubia et periculosa.518

20

Rationes sunt.

25

1. Quia iste modus generationis diuinae non est in sacris literis perspicue a Deo reuelatus et traditus. Ideo nequaquam est articulus fidei. 2. Post prophetas et apostolos non sic docuit ecclesia Christi primis illis temporibus. Nam omnes patres, etiamsi alias non carent quibusdam stipulis et naeuis, tamen uno ore de hoc puncto professi sunt generationem Filij Dei ex Patre ineffabilem, inenarrabilem, imperscrutabilem esse. Tantum uero unum aut alterum testimonium adscribemus. [114:] Cyprianus in expositione symboli ait: „Credendus est ergo Deus Pater esse unici Filij sui, Domini nostri, non discutiendus. Neque enim fas est ser-

512

Vgl. Ps 2,7. Wigand hat offenbar insbesondere die subordinatianische Logos-Auffassung des Lactantius vor Augen. Vgl. etwa Lactantius, Divinarum institutionum libri septem II, 9, in: PL 6, 294 A–297 A, bes. 296 A (= Heck/ Wlosok, 150,24–151,4): „Exorsus igitur Deus fabricam mundi, illum primum et maximum Filium praefecit operi universo (...)“ 514 Vgl. Joh 1,18. 515 Vgl. Joh 5,18. 516 Vgl. Joh 1,1. 517 Vgl. zu Paul von Samosata unsere Ausgabe Nr. 4: Alesius, Assertio (1564), 162, Anm. 118. 518 Damit grenzt sich Wigand von entsprechenden christologischen Ausführungen Melanchthons ab. Vgl. Melanchthon, Loci praecipui theologici (1559), in: CR 21, 615: „(...) pater aeternus sese intuens gignit cogitationem sui, quae est imago ipsius, non evanescens, sed subsistens communicata ipsi essentia.“ 513

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

500

Nr. 10: Wigand, De Deo (1566)

uo de natalibus Domini disputare.“519 Tertullianus de Trinitate inquit: „Cuius sacrae et diuinae natiuitatis arcana nec apostolus didicit, nec prophetes comperit, nec angelus sciuit, nec creatura cognouit, Filio sola nota sunt, qui Patris secreta cognouit.“520 Ambrosius lib. 1. de fide ad Gratianum ca. 5.: „Quaero abs te, quando aut quomodo Filium putes esse generatum? Mihi enim impossibile est generationis scire secretum. Mens deficit, uox silet, non mea tantum, sed et angelorum, supra potestates, supra angelos, supra cherubin, supra seraphin, supra omnem sensum.“521 „Si pax Christi supra omnem sensum est, quomodo non est supra omnem sensum tanta generatio? Tu quoque manum ori admoue, scrutari non licet superna mysteria. Licet scire, quod natus sit, non licet discutere, quomodo natus sit. Illud negare mihi non licet, hoc quaerere metus est. Nam si Paulus ea, quae audiuit raptus in tertium coelum, ineffabilia dicit, quomodo nos exprimere possumus paternae generationis arcanum, quod nec sentire potuimus nec audire.“522 „Quid, te ista quaestionum tormenta delectant?“523 „Incomprehensibiliter generatur Filius, impassibiliter generat Pater, et tamen ex se generauit, et ante omnem intellectum generauit Deus uerus Deum uerum.“524 [115:] Ephrem in libro de scrutatoribis naturae Filij Dei: „Si scrutari pergas substantiam Medici, curiositati tuae nullus aditus, nullus transitus, nullus exitus patet.“525 Breuiter omnes patres, quoties in eum articulum de aeterna generatione Filij Dei incidunt, solent citare dictum Esaiae: „Generationem eius quis enarrabit?“526 Lutherus cum alibi, tum in sermone de Trinitate grauiter in hanc temeritatem inuehitur.527 3. Irenaeus istam curiositatem Valentino et eius asseclis aperte tribuit, quod docuerint ȜંȖȠȞ seu Filium Dei enthymesi,528 id est cogitatione, gigni, grauiterque eum errorem refutat lib 2. cap. 47. Inter alia haec sunt eius uerba: „Generationem eius inenarrabilem existentem nemo nouit, non Valentinus, non Marcion, neque Saturninus, neque Basilides, neque angeli, neque archangeli, neque principes, neque potestates, nisi solus qui generauit Pater et qui natus est Filius. Inenarrabilis itaque generatio eius cum sit, quicunque

519

Rufin, Commentarius in symbolum 4, in: PL 21, 342 B/C (= CChr.SL 20, 139,54–56). Novatian, De Trinitate XXXI, in: PL 3, 949 B (= CChr.SL 4, 75,8–11; Weyer, 196). 521 Ambrosius, De fide I, 10, 64, in: PL 16, 543 B (= CSEL 78, 28,22–26). 522 Ambrosius, De fide I, 10, 64f, in: PL 16, 543 B/C (= CSEL 78, 28,28–36). 523 Ambrosius, De fide I, 10, 67, in: PL 16, 544 A (= CSEL 78, 29,44f). 524 Ambrosius, De fide I, 10, 67, in: PL 16, 544 A (= CSEL 78, 29,49–52). 525 Das Zitat konnte nicht verifiziert werden. 526 Jes 53,8. Vgl. zur Berufung auf dieses Vers exemplarisch Irenaeus, Adversus haereses II, 28, 5, in: PG 7, 808 B (= SC 294, 282,139f). 527 Vgl. Luther, Ein Sermon auf das Fest der Heiligen Dreifaltigkeit, in: WA 41, bes. 275,3–12. 528 Vgl. Irenaeus, Adversus haereses II, 18, 2–4, in: PG 7, 768 A–769 B (= SC 294, 176,12– 178,58). 520

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

25

30

Nr. 10: Wigand, De Deo (1566)

5

10

15

501

nituntur generationes et prolationes enarrare, non sunt compotes sui, ea, quae inenarrabilia sunt, enarrare promittentes“529 etc. 4. Haec curiositas etiam Stenckfeldio et alijs fanaticis hominibus praebet occasionem, ut similiter essentialem cogitationem et formationem imaginum de sese etiam caeteris diuinitatis personis tribuant – sunt enim ipsae quoque intelligentes personae – et uel deorum imaginatione genitorum infinitum numerum [116:] producant uel personas confundant. 5. Comparationes a creaturis sumptae et collatae ad mysterium essentiae diuinae nihil probant, imo etiam parum illustrant, praesertim in rebus non reuelatis. 6. Filius Dei manifeste retrahit Philippum arcana Dei scrutantem. Iohan. 14.: „Philippe“, inquit, „qui uidet me, uidet Patrem.“530 In hisce metis uult nos consistere nec admouere scalam coelo et in ipsum Deum ascendere atque explorare, quomodo se habeat generatio diuina. Proinde haec opinio incerta et periculosa est neque pro articulo fidei uenditanda, et contra pietatem est in proprias definitiones Dei eam tanquam omnino certam citra omnem protestationem, quod sit humana fantasia aut opinio, inserere atque inculcare. Obiectiones. 1.

20

25

30

ȜંȖȠȢ est character seu imago mentis, quae cogitatione gignitur. Filius Dei dicitur Logos. Ergo Filius Dei est imago mentis paternae et cogitatione nascitur. Respondeo. Est amphibologia. Maior de uerbo nostri oris loquitur, quod est nota mentis. Minor uero de ȜંȖ૳ IJȠ૨ ࢡİȠ૨, qui alia ratione ȜંȖȠȢ dicitur, nimirum quia ipse enarrat nobis ea, quae in sinu [117:] Patris sunt quaeque nos scire refert.531 Iohan. 1. Ideoque ȜંȖȠȢ dicitur quasi ȜȑȖȦȞ aut doctor hominum, qua de re supra dictum est. Dissimilitudo igitur maioris et minoris diligenter obseruetur. Nota etiam regula est, in comparationibus principalis intentio spectanda et obseruanda est. Non enim congruunt omnia membra. Argumentum hoc: Lupus est animal quadrupes. Tyrannus est lupus. Ergo tyrannus est animal quadrupes, pueri hoc modo soluunt. Mutato genere praedicationis, non ualet consequentia. Eadem uero ratio est in obiectione superiori. 2.

35

Imago formatur cogitatione mentis.

529 530 531

Vgl. Irenaeus, Adversus haereses II, 28, 6, in: PG 7, 809 A/B (= SC 294, 282,158–284,166). Joh 14,9. Vgl. Joh 1,18.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

502

Nr. 10: Wigand, De Deo (1566)

Filius Dei dicitur imago Patris.532 Coloss. 1. Ergo Filius Dei cogitatione Patri nascitur. Respondeo. Sunt quatuor termini. Aliter imago in maiori, aliter in minori accipitur. In maiori recte id affirmatur de actionibus mentium humanarum, quae ita conditae sunt, ut res quasdam mirabiliter sane et inexplicabiliter pingant, ut cogitans parentem suum imaginem eius in mente concipit et format. In minori uero dicitur de imagine creatoris, quae est coëssentialis et coaeterna Patri. Est igitur dissimilitudo manifesta. Deinde imago Dei Christus dicitur, quia per Filium sese Deus reuelare uoluit, hunc uult cognosci et per hunc sese inuoca-[118:]ri, et non propter eam causam, quia tali ratione modoque generetur. Antiqua ecclesia haec ipsa modestissime tantum proferre uoluit et exponere sine ullo dubio hisce uerbis „lumen de lumine“,533 nihil de imaginibus in cerebro hominis philosophari uoluit. Summa rei est, Filius Dei dicitur imago Dei ratione reuelationis, non ratione generationis diuinae, cuius quidem modus aut ratio non est patefacta. Porro liberi humani interdum dicuntur imagines parentum in communi sermone, quia et faciem et uirtutes parentum repraesentant. Non igitur uox „imago“ semper eodem modo accipitur.

5

10

15

3. Quidam patres eam expositionem protulerunt. Respondeo. Id uero satis manifeste demonstrari non potest. Etsi enim quaedam uerbula ex ipsis magna diligentia excerpuntur, quae uidentur curiosis ingenijs patrocinari, tamen nequaquam dixerunt, quod Pater sese intuendo genuerit Filium, nusquam dicunt, quod Filius contemplatione Patris et formatione suae imaginis sit genitus, imo studiose et solicite monuerunt, ne quis sese in scrutationem generationis diuinae tanquam in abyssum inexhaustam temere et cum damno praesentissimo immergat. Loci, quos citant scrutatores generationis diuinae, sunt: 1. Basilius in sermone super „In principio“ scribit: [119:] „Cur Verbum? Vt ostendatur, quod ex mente processit. Cur Verbum? Quia citra affectionem aut passionem natus est. Cur Verbum? Quia imago est genitoris, totum in seipso genitorem ostendens.“534 Respondeo. Audio hic tantum hominem proferentem suas cogitationes, non os Dei, quod articulos fidei solide confirmat. Secundo Basilius non dicit Filium intuendo uel cogitando nasci a Patre. Tertio ipsemet Basilius per instantiam se declarat in oratione de martyre Manante: „Ne“, inquit, „mihi modos generationis proferas, neque ipse a me exigas, neque sub causarum rationem 532

Vgl. Kol 1,15. Nicaeno-Konstantinopolitanum, in: BSLK, 26,9. 534 Übersetzung aus dem griechischen Original. Vgl. Basilius, Homilia XVI, 1–4, in: PG 31, 477 B/C. 533

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

20

25

30

35

Nr. 10: Wigand, De Deo (1566)

5

10

15

20

25

30

503

contrahe ea, quae nulli causarum rationi subiacent.“535 Item in Oratione de Christi generatione in die natali: „Ne dicas“, inquit, „,Quando?‘ Sed negligas hanc quaestionem. Ne quaeras: ,Quomodo?‘ Est enim hic impossibilis responsio. Nam ,quando‘ tempus habet. ,Quomodo‘ uero ad modos corporeos imaginationem quandam.“536 2. Gregorius Nazianzenus: „Filius dicitur ȜંȖȠȢ Verbum, quia ita habet ad Patrem, sicut uerbum ad mentem, non tantum quia mens, patiens uerbum, nihil patitur, sed etiam quia perpetuo coniunctus est Patri et quia nobis eius uoluntatem indicat.“537 Respondeo. Et hoc testimonium est coniectura hominis, non oraculum diuinum. Deinde non dicit Nazianzenus Filium Dei contemplando [120:] aut cogitatione Patris nasci, imo exponit suam sententiam, de quibus partibus hanc comparationem uelit intelligi. Et expresse de Theologia lib. 3. sic inquit: „Quomodo itaque generatus est? Nam toties eandem cantilenam non sine molestia cano. Dei generatio silentio est colenda, et scire, quod generatus sit, didicisse te magnum quiddam fuerit. Verum quomodo sit generatus, nosse ne angelis quidem ipsis, nedum tibi datum esse concessero. Porro si ab isto tuo ,quomodo‘, nisi responso accepto, discedere non potes, respondeo: Sic generatum esse, ut nouit et qui genuit Pater et qui genitus est Filius. Quod uero his excelsius est, hoc nebula tegitur, ut ingenij tui caecutientes oculos facile effugiat.“538 Citantur etiam quaedam mutilata uerba ex Augustino, quae, cum ex nullo eius autentico libro proferri possint, eadem facilitate contemnuntur, qua adducuntur. In sermone decimo de tempore inquit: „Nec quaeratur, quomodo genuit Filium, quod et angeli nesciunt, prophetis est incognitum. Vnde illud dictum est: ,Generationem eius quis enarrabit?‘“539 Est igitur et manet opinio incerta et satis periculosa, quod Filius Dei intuitione Patris et cogitatione generetur, neque haberi potest in ecclesia Christi pro fidei articulo. Eamque ob causam sine protestatione expressa et bene longa solidissimae doctrinae sacrosancta Trinitate eam inseri non decet.

535

Übersetzung aus dem griechischen Original. Vgl. Basilius, Homilia XXIII, 4, in: PG 31, 597 B. Übersetzung aus dem griechischen Original. Vgl. Ps.-Basilius, Homilia in sanctam Christi generationem 1, in: PG 31, 1457 C. 537 Eine paraphrasierende Übersetzung aus dem griechischen Original. Vgl. Gregor von Nazianz, Oratio XXX, 20, in: PG 36, 129 A (= SC 250, 266,5–7). 538 Übersetzung aus dem griechischen Original. Vgl. Gregor von Nazianz, Oratio XXIX, 8, in: PG 36, 84 C (= SC 250, 192,24–30). 539 Ps.-Augustinus, De symbolo 1, in: PL 40, 1191. Ps.-Augustinus zitiert Jes 53,8 (Vg).

536

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

504

Nr. 10: Wigand, De Deo (1566)

[121:] II. Regulae seu commonefactiones de praedicationibus et phrasibus quibusdam de Deo in sacris literis. VTILE est commonefieri studiosos de praedicationibus quibusdam de Deo, quae in sacris literis occurrunt, ut incommodas sententias, quas inde monstrosa ingenia gignunt, iudicare et uitare queant et simplicem ac planam de Deo doctrinam retineant et tueantur.

5

DE DEO IN GENERE. 1. Quaedam de Deo collectiue dicuntur, id est totam Trinitatem includunt, ut: „Deus est, qui operatur in uobis uelle et perficere.“540 Quaedam uero de personis dicuntur iuxta certas proprietates, de quibus supra dictum est, ut: „Ego hodie genui te.“541

10

2. Quaedam de Deo per synecdochen dicuntur, ut quod Pater uel Filius crearit mundum. Non enim excluduntur caeterae diuinitatis personae ex hoc opere.

15

3. Quaedam per similitudinem de Deo dicuntur, ut: „Oculi Domini super iustos.“542 Nam Deus non habet oculos ut homines, sed per similitudinem de [122:] effectu, hoc est cura, fauore, defensione Dei, propter nostrum captum sic loquitur scriptura.

20

4. Quaedam relatiue dicuntur, ut Pater, Filius. Nam Filius respectu Patris dicitur. Spiritus uero procedens respectu Patris et Filij. 5. Augustini regula nota est: Opera Trinitatis ad intra sunt diuisa, ad extra uero indiuisa, seruata tamen cuiuslibet personae proprietate.543

540

Phil 2,13. Ps 2,7. 542 I Petr 3,12. 543 Wigand rekurriert auf den von den Theologen aller Konfessionen geteilten Grundsatz „opera Trinitatis ad extra sunt indivisa.“ Vgl. zu der nicht ganz geklärten theologiegeschichtlichen Herkunft dieses Grundsatzes und seinen Ansätzen bei Augustinus: Härle, Spurensuche, 54; Augusti541

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

25

Nr. 10: Wigand, De Deo (1566)

505

6. Quaedam de effectu Dei, quaedam de permissione dicuntur, ut: „Deus indurauit cor Pharaonis“,544 hoc est permisit indurari. 7. 5

10

Quaedam dicta de Deo non actiue, sed passiue, hoc est respectu applicationis ad nos, intelligenda sunt, ut 2. Corint. 5.: „Eum, qui non nouerat peccatum, pro nobis fecit peccatum, ut nos efficeremur iusticia Dei in ipso.“545 Hic iusticia Dei non significat actiue seu essentialiter uidelicet illam iusticiam, qua Deus ipse essentialiter iustus est, sed passiue, hoc est iusticiam, quam Deus nobis donat et nos iustos coram se facit, id est imputationem obedientiae legis, quam Christus pro nobis praestitit,546 Rom. 8. Ita charitas Dei plerunque passiue, hoc est qua Deus nos diligit, accipitur,547 Rom. 5. [123:] 8. Quaedam formae praedicationis de Deo receptae sunt, quaedam reprobatae.

15

20

Receptae sunt: Deus est unus, Deus est trinus, una est essentia diuina et tres ਫ਼ʌȠıIJȐıİȚȢ seu personae distinctae, et econtra: In diuinitate sunt tres personae, tres personae diuinitatis sunt unus Deus. Vnus Deus est Pater, Filius, Spiritus Sanctus, et econtra: Pater, Filius et Spiritus Sanctus sunt unum. Alius est Pater, alius est Filius, alius est Spiritus Sanctus, scilicet quae ad personas, sed hi tres unum sunt. Reprobatae sunt: Deus est triplex uel multiplex, tres sunt essentiae, tres sunt Dij, solus Pater est Deus, aliud est Pater, aliud est Filius, aliud est Spiritus Sanctus.

25

PRAEDICATIONES DE FILIO DEI. 1. Quaedam de Filio dicuntur ab aeterno et ante incarnationem, quaedam uero ratione incarnationis futurae seu factae denique quaedam ratione glorificationis et regni, uel ante uel post resurrectionem et ascensionem. nus, De Trinitate I, 4, 7, in: PL 42, 824 (= CChr.SL 50, 36,1–3): „(…) Pater et Filius et Spiritus sanctus, sicut inseparabiles sunt, ita inseparabiliter operentur.“ 544 Ex 10,20.27; 11,10. 545 II Kor 5,21. 546 Vgl. Röm 8,1–4.31–34. 547 Vgl. Röm 5,5.8.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

506

Nr. 10: Wigand, De Deo (1566)

2. Quaedam de substantia Filij, quaedam de offi-[124:]cio eius loquuntur, ut: „Pater maior me est“,548 non de substantia diuina, sed de officio dicitur, quia homo factus erat sese humilians, ut nos homines Deo reconciliaret. „Ego et Pater unum sumus“549 de substantia dicitur.

5

3. Quaedam per communicationem idiomatum intelligenda sunt. Sed haec docendi gratia paululum euoluenda sunt. Idioma significat proprietatem naturae cuidam conuenientem. Communicatio idiomatum, quae ab alijs ਕȜȜȠ઀ȦıȚȢ et ਕȞIJ઀įȠıȚȢ uocatur,550 significat, quando proprietas uni naturae conueniens tribuitur personae, id est Christo in concreto propter unionem duarum naturarum in ipso hypostaticam, quae fons est istius phraseos.551 Habet autem ea phrasis suas quasdam uariationes. Interdum quod uni naturae proprium est, tribuitur personae. Vt Christus est passus, mortuus, resuscitatus. Etsi enim pati, mori, reuiuiscere tantum naturae humanae, non diuinae propria sunt, tamen personae Christi tribuuntur propter unionem hypostaticam. Interdum fit quasi transpositio aut permutatio quaedam, ut proprietas alteri naturae conueniens tribuatur alteri, cui nomen est conueniens, propter [125:] eandem unionem hypostaticam, ut: Deus est natus ex uirgine Maria. Deus est passus, mortuus, resurrexit. Etsi enim ea tantum naturae humanae conueniunt, tamen, quia Christus est in una persona uerus Deus et homo, ideo scriptura sic loquitur. Interdum per synecdochen mentione unius naturae comprehenditur et altera, propter unionem hypostaticam, ut: „Filius hominis ueniet in maiestate sua.“552 Item: „Venit Filius hominis quaerere et saluare, quod perierat.“553 Nam ista utrique naturae in Christo conueniunt.

548

Joh 14,28. Joh 10,30. 550 So z. B. schon Johannes von Damaskus. Vgl. Harnack, Lehrbuch der Dogmengeschichte 2, 436. 551 Bei seiner Bestimmung der „communicatio idiomatum“, der Lehre von der gegenseitigen Mitteilung der Eigenschaften der beiden Naturen in der einen Person Christi, folgt Wigand im Wesentlichen Melanchthon. Dieser hatte die „communicatio idiomatum“ als eine Prädikation definiert, „in der die einer Natur zukommende Eigentümlichkeit der Person in concreto zugeteilt wird, weil diese zwei Naturen, der Logos und die angenommene Natur, ein ਫ਼ijȚıIJȐȝİȞȠȞ (= suppositum) sind.“ Vgl. Krüger, Empfangene Allmacht, 44f (Melanchthonzitat). Vgl. auch Melanchthon, Enarratio symboli Niceni, in: CR 23, 341: „Et quanquam proprietas sua cuiusque naturae manet, tamen quia persona divina sustentat et conservat humanam, et persona una est, verae sunt hae propositiones in concreto, Deus est homo, Deus est passus.“ 552 Mt 25,31. 553 Lk 10,10. 549

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

10

15

20

25

Nr. 10: Wigand, De Deo (1566)

507

4. Quaedam formae praedicationis de Christo receptae sunt, quaedam reprobatae. Receptae sunt: 5

Verbum caro factum est, Verbum factum est homo, Deus coepit esse homo. Deus est homo, Verbum est homo, Christus est Deus, Christus est uerus homo, Christus est uerus Deus et uerus homo. Deus natus est ex uirgine. Duae naturae in Christo unitae sunt in una persona. Reprobatae sunt:

10

Natura diuina est humana. Diuinitas facta est humanitas uel econtra. Verbum est creatura, Christus est creatura, diuinitas transijt in humanitatem Christi uel econtra. Duae naturae confusae sunt in Christo etc. [126:] 5.

15

Quaedam inusitate praedicantur de Christo, quae uera sunt propter reuelationem diuinam, ut: Verbum caro factum est. Filius Dei et homo sunt una persona in Christo. Hic duo disparata coniunguntur, ut si diceres: Ouis est aquila. 6.

20

Quaedam de humiliato Christo loquuntur, quaedam de regnante, ut: „Deus, Deus meus, quare me reliquisti?“554 Vox est Christi patientis propter totius mundi peccata. „Pater usque modo operatur, et ego operor“555 uox regnantis est pari potentia cum Patre et Spiritu Sancto. DE SPIRITV SANCTO.

25

Receptae formae loquendi de Spiritu Sancto sunt: Spiritum Sanctum procedere de Patre et Filio. Spiritum Sanctum effundi ac mitti a Patre et Filio. Reiectae sunt: Spiritum Sanctum de solo Patre procedere, Spiritum Sanctum esse natum, esse creaturam etc. III. Vtrum in Deo sint accidentia?

30

Sobrie de tantis rebus sentiendum et loquendum esse nemo dubitat. Retinenda igitur ecclesiae doctrina est in Deo non esse accidentia, scilicet quod ad

554 555

Mt 27,46; Mk 15,34. Joh 5,17.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

508

Nr. 10: Wigand, De Deo (1566)

naturam et essentiam eius attinet. Non est enim Deus ueluti creatura. Itaque sapientiam, omnipotentiam, iusticiam et similes Dei [127:] uirtutes ecclesia Dei negat in Deo esse accidentia, ut in creaturis quaedam sunt. Nam Deus non est a quoquam, sed ab eo sunt omnia, quaecunque creata et facta sunt. Et non possunt talia a Deo separari citra laesionem substantiae ipsius. Aufer iusticiam a Deo, quid de substantia Dei retinebis? Sed tamen non sunt omnes actiones Dei, quibus sese declarauit uerbo et factis, ipsa Dei substantia, ut uox Patris ex coelo sonans: „Hic est Filius meus dilectus, hunc audite“,556 non est ipsa Patris substantia. Sic doctrina Filij Dei: „Semen mulieris conteret caput serpentis.“557 Item: „Qui credit in me, habebit uitam aeternam“,558 non est ipsa Filij Dei substantia, sicut fanaticus Stenckfeldus uerbum Dei, quando pro doctrina accipitur, contendit esse ipsam Dei substantiam.559 Non enim sequitur: In quibusdam locis scripturae, ut Iohan. 1. et in alijs nonnullis, Verbum pro ipso Filio Dei substantiali accipitur. Ergo passim in omnibus locis ad eundem modum intelligi debet. Recte enim inter uerbum prolatiuum seu doctrinam et inter Verbum substantiale, id est Filium Dei, discernitur.

5

10

15

IIII. Quid differat ecclesiae Dei et gentium doctrina de Deo. Item Iudaeorum et Turcorum. [128:] Doctrina gentium de Deo ab ecclesiae doctrina hisce rebus potissimum differt: Primum gentes aberrant a Dei essentia non consistentes in unitate Dei. Nam multos deos colunt, neque possunt mysterium Trinitatis sua sagacitate indagare. Deinde uero de uoluntate Dei aberrant, quia non tantum promissionem euangelij ignorant penitus, sed etiam interiores et praecipue primae tabulae cultus non intelligunt atque ipsorum loco tetras blasphemias contra Deum exercent et accumulant. Tertio doctrina gentium de Deo tantum ex deprauata et caeca hominis natura profluit, quae est fons istorum horribilium errorum. Doctrina uero ecclesiae de Deo ex ore Dei promanauit et illustribus patefactionibus declarata et confirmata est. Ideo Dauid inquit: „Lucerna pedibus meis uerbum tuum.“560 Iudaeorum et Turcorum doctrina similiter aberrat primum a Dei essentia. Etsi enim unicum Deum agnoscere et colere uideri uolunt, tamen Trinitatem personarum in unitate essentiae auersantur et damnant. Est autem immota ueri556

Mt 3,17par. Gen 3,15. 558 Das Zitat ist eine nicht ganz wörtliche Wiedergabe von Joh 5,24. 559 Wigand wendet sich hiermit gegen die These Schwenckfelds, der für eine strikte Unterscheidung der Heiligen Schrift und des Wortes Gottes plädierte: Das Wort Gottes im eigentlichen Sinn sei nur Jesus Christus. Vgl. exemplarisch Schwenckfeld, Von der hailigen Schrifft, in: CSch 12, 452–455. 560 Ps 119,105. 557

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

20

25

30

Nr. 10: Wigand, De Deo (1566)

5

10

15

509

tas: Deus agnosci et coli uult, sicut se patefecit, et non aliter. Item: „Qui non honorat Filium, non honorat Patrem.“561 Iohan. 5. Fingunt igitur sibi Deum, qui non sit Pater, non sit Filius, non sit Spiritus Sanctus, hoc est, qui nusquam et nullus sit. Nam praeter eum, qui est trinus in personis et unus in essentia, nullus est alius, neque fas est ullis [129:] creaturis sibi cogitationibus suis peculiarem Deum fabricari, qui sit alius quam ille, qui se certo uerbo et apparitionibus minime dubijs reuelauit. Deinde aberrat a Dei uoluntate perinde et gentium doctrina. Nam doctrinam euangelij de gratuita remissione peccatorum propter meritum Filij Dei Iudaei et Turci repudiant, damnant, execrantur. Tertio Iudaei abijciunt Nouum Testamentum penitus et ex Veteri tantum legis quandam cognitionem petunt, idque tali modo, ut tantum in externum uelamen Mosis adhuc hodie intueantur,562 hoc est, Dei cultus interiores ac ueros iuxta legem diuinam non inelligant plane hac etiam in parte ethnizantes. Turcae uero, confundentes sacra et profana praeter particulam quandam legis, nihil retinent. Amemus igitur et discamus ecclesiae Dei doctrinam, atque oremus Deum, ut Turcicam rabiem coherceat, ne simul cum imperio tam tetros errores in hasce etiam terras adferat et propaget. FINIS PRIMI LIBRI.

20

25

30

35

[130:] SECVNDVS LIBER DE NOVIS ARIANIS IN POLONIA EXORTIS anno Domini 1564. SIMPLICEM doctrinam de Deo simpliciter et breuiter hactenus repetiuimus, strinximus etiam quasdam haereticorum praestigias. Nunc uero aliquanto accuratius labyrinthos nouorum quorundam Arianorum excutiemus et patefaciemus, illustrante et regente nos Spiritu Sancto. Vt autem lectorem a molestia et fastidio subleuemus, primum ipsa fundamenta ueritatis contra ipsorum falsas assertiones perspicue et succincte recitabimus. Deinde quoque argumenta, detractis ipsorum fucis, nude in medium producemus, ut facilius a pijs omnibus conspici, considerari et dijudicari possint. Subijciemus insuper breues solutiones, quae pios de neruis coelestis ueritatis commonefacient. [131:] In omnibus autem haereticis tres insignes et tetrae notae quasi stigmata quaedam apparere solent: Primum detestanda perplexitas rerum nouarum. Deinde horribilis blasphemia. Tertio effrenis maledicentia. Fontes uero praestigiarum illarum sunt leuis ambitio et uindictae cupiditas, interdum etiam crassa et affectata propemodum inscitia. Sic noui Ariani, qui in Polonia iam recens exorti sunt et quorum sese caput et ducem profitetur quidam Grego-

561 562

Joh 5,23. Vgl. II Kor 3,13–15.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

510

Nr. 10: Wigand, De Deo (1566)

rius Pauli, minister Cracouiensis, edita monstrosa tabula563 et Turri Babel,564 ex putrida ambitione ueluti scarabei ex asinis mortuis pullulant. Nam Luthero uix minimam partem reuelationis et destructionis Antichristi relinquunt, nempe superioris tantum tecti in aedificio antichristiano denudatione. At sibi met ipsis isti spiritus arrogant Antichristi excisionem et extirpationem ab imis usque fundamentis.565 Gloriantur sibi longe plura a Deo esse data quam Luthero aut alijs. In haeresi uero tradenda tam sunt intricati, obscuri, uariabiles, ut, magna attentione adhibita, diuinare uix queas, quidnam asseuerare conentur. In blasphemijs porro effutiendis plane effrontes sunt. Maledicta quoque adeo cumulate et liuide effundunt, ut existimes eos meris uiperinis linguis pungere. Tres autem habent isti recentes Ariani hypotheses, sicuti ex tabula ipsorum monstrosa, [132:] ex Turri Babel, quam constat, et ex epistola ad Tigurinos566 scripta et ex reliquis ipsorum libris colligitur. I. Tres esse Patrem, Filium et Spiritum Sanctum, sed non esse tres

5

10

15

personas.567

II. Vnam esse naturam seu deitatem communem tribus illis, sed non esse unam essentiam.568 III. Vnum esse Deum, sed tantum Patrem dici unicum et uerum Deum,569 Filium uero et Spiritum Sanctum non dici unicum illum Deum.

Gemeint ist die im lateinischen Original nicht mehr erhaltene Schrift Gregor 3DZHáV „Tabula de Trinitate“. Vgl. zu der erhaltenen polnischen Übersetzung des dritten Teils dieser Schrift unsere Ausgabe Nr. 4: Alesius, Assertio (1564) – Einleitung, 135, Anm. 3. 564 Im lateinischen Original ist die Schrift nicht mehr erhalten. Vgl. zu der erhaltenen polnischen Übersetzung o. 421, Anm. 2. 565 Vgl. PaZHá O URĪQLFDFK WHUDĨQLHMV]\FK 69–71. Wigand nimmt Bezug auf – die ihm auf Latein vorliegende? – Flugschrift 3DZHáV „Jáko .RĞFLRá Antykrystow od Bogá przez naczynia jego obala VLĊ ábo bywa obálon“, in der eine für das spätere Sendungsbewusstsein der Antitrinitarier typische Auffassung formuliert wird, nämlich dass Luther am Bau des Antichristen das Dach, Zwingli die Wände und sie, die Antitrinitarier, das Fundament zerstört hätten. Vgl. dazu auch o. 421, Anm. 2. 566 Vgl. zu dieser „Epistola ad Tigurinos“ unsere Ausgabe Nr. 7: Gliczner, Societas et symbola (1565), 259, Anm. 22. 567 Vgl. exemplarisch 3DZHá an die Zürcher, 20. Juli 1563, in: Wotschke, Der Briefwechsel, 198, Nr. 297; ders., O URĪQLFDFK WHUDĨQLHMV]\FK 83. 568 Vgl. exemplarisch 3DZHá an die Zürcher, 20. Juli 1563, in: Wotschke, Der Briefwechsel, 198 und 199, Nr. 297. 569 Vgl. exemplarisch PaZHá O URĪQLFDFK WHUDĨQLHMV]\FK 77. 563

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

20

Nr. 10: Wigand, De Deo (1566)

5

511

Hinc postea nascuntur ipsis et aliae quaedam locutiones. Etsi enim fatentur Filium Dei esse Deum ex Deo genitum, tamen nusquam dicunt unicum illum Deum esse Patrem et Filium et Spiritum Sanctum, et Spiritum Sanctum quidem nusquam Deum nominant. Haec non obscure portendunt, quo nam isti praestigiatores contendant. DE PRIMA HYPOTHESI. Dicunt esse tres, eosque nominant Patrem, Filium et Spiritum Sanctum, sed hosce contendunt non esse persona. RATIO ISTORVM ARIANORVM HAEC EST.

10

15

20

25

30

[133:] Quod scriptura non docet, non est asseuerandum. Sed in sacris literis nusquam leguntur haec uerba esse tres personas, sed tantum ista: „Tres sunt, qui testimonium perhibent.“570 1. Iohan. 5. Ergo non sunt tres personae. Ista quidem prima fronte apparent, quasi ex ȜȠȖȠȝĮȤ઀઺ nascantur, uerum longe ulterius isti Ariani procedunt. Nam cum ipsum Patrem unicum ac uerum duntaxat uocent Deum, non item Filium neque Spiritum Sanctum una cum Patre, ideo res etiam ipsas, quae de personis istis traduntur, impugnant, sicut paulo post annotabimus. Sed ad argumentum respondeo. Maior loquitur de rebus. Minor uero de uerbis. Ideo sunt quatuor termini. Ad res enim eius doctrinae, quam de sua essentia et uoluntate Deus reuelauit, nos alligati sumus. Gal. 1.: „Si quis aliud euangelium docuerit“, id est doctrinam pugnantem cum hoc unico fundamento, „sit anathema.“571 De uerbis uero dicitur, ut sint analoga fidei,572 Ro. 12. Nam ad institutionem rudiorum et ad confutationem praestigiatorum licitum est aptis et intelligibilibus uerbis ac sententijs uti, modo istae locutiones non mutent res ipsas in sacris literis praescriptas et traditas. Ad minorem: Recte ac uere dicitur istos tres [134:] esse tres personas. Rationes sunt istae: 1. Quia uocabulum „persona“ declarat, quidnam sint isti tres, nempe non umbrae, non somnia aut cogitationes solummodo hominum inanes et euanidae, sed uiuae quaedam substantiae. Nam RES est generale uocabulum. Iam uero res diuidi oportet in species quasdam suas, id, quod etiam ipsa ratio dictat. 2. Quia sacrae literae clare docent istos tres, nempe Patrem, Filium et Spiritum Sanctum esse res uiuas et subsistentes et distinctas. Nam de Patre simul

570 I Joh 5,7. Vgl. zu der Argumentation, auf die Wigand anspielt: PaZHá O URĪQLFDFK WHUDĨQLHM szych, 85. 571 Gal 1,9. 572 Vgl. Röm 12,6.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

512

Nr. 10: Wigand, De Deo (1566)

et de Filio dicitur: „Tu es Filius Dei uiuentis.“573 Ergo Pater est res uiuens ac subsistens. Filius quoque est uiuus Filius uiuentis Patris. Nam quando Petrus inquit: „Tu ES Filius Dei“, perinde est, ac si dixisset: „Tu EXISTIS Filius Dei, tu es quiddam ਫ਼ijȚıIJȐȝİȞȠȣ, quod est Filius Dei.“ Non es umbra Dei, non cogitatio euanescens, sed existens Filius Dei. Pater genuit Filium, ergo Pater est quiddam existens. Filius genitus a Patre non est somnium Patris, sed tale ਫ਼ijȚıIJȐȝİȞȠȞ, quod mittitur in mundum, induit carnem humanam, redimit genus humanum. Spiritus Sanctus specie columbae descendit,574 arguit et docet mundum. Ergo Spiritus Sanctus est existens quiddam, uiuum et efficax, neque est figmentum quoddam sine subsistentia quadam. [135:] Sed „persona“ in hac doctrina nihil aliud significat quam substantiam indiuiduam, intelligentem, incommunicabilem. Pater enim non est Filius neque Spiritus Sanctus, et Filius non est Pater nec Spiritus Sanctus. Denique Spiritus Sanctus non est Pater nec Filius, sed sunt tres uere subsistentes. Huc pertinent et reliquae actiones trium istarum personarum, quae idem euincunt. Proinde uocabulum personae non mutat rem ipsam, uerum cum ipsa re uere ac proprie congruit. 3. Quia propter captum rudiorum licet uti uocabulis notis et receptis, cum rebus ipsis tamen, uti dictum est, congruentibus, ne homines sibi talia fingant, quae sunt contra scripturam. Sed uocabulum personae uel substantiae notum est hominibus in ecclesia CHRISTI ex longo et approbato usu et congruit cum rebus traditis in uerbo Dei. Ergo sic recte loquuntur ecclesiae doctores. 4. Quia ad confutandos haereticos licitum est uti uocabulis, quae rebus ipsis conueniunt. Ecclesia igitur uocabulum personae recepit et usurpauit, quando aduersus Simonianos, Arium, Sabellium, Samosatenum et similes praestigiatores confundentes personas uel alioqui eas abolentes uera doctrina in uerbo Dei tradita, fiat propugnanda. Sicut recte Augustinus inquit: „Licuit loquendi et di-[136:]sputandi NECESSITATE dicere tres esse personas, non quia scriptura dicit, sed quia scriptura non contradicit.“575 Graeci dixerunt initio tres esse hypostases, id est substantias, uerum postea imitati sunt Latinos,576 nihil de rebus ipsis mutantes, licet uerba quaedam uariarent. Debebant igitur noui Ariani primum ostendere, quod uocabulum personae non congrueret rebus istis diuinis in uerbo Dei traditis, priusquam illud exploderent tanta austeritate et uehementia. Deinde debebant prius monstrare conuenientius uocabulum, quam illud, quod receptum et usitatum est in ecclesia Dei multis iam seculis, abolerent.

573 574 575 576

Mt 16,16. Vgl. Mt 3,16par. Augustinus, De Trinitate VII, 4, 8, in: PL 42, 941 (= CChr.SL 50, 258,93–95). Vgl. Melanchthon, Loci praecipui theologici (1559), in: CR 21, 614.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

25

30

35

Nr. 10: Wigand, De Deo (1566)

5

10

15

20

25

30

513

Tertio, si qui scelerate abuterentur uocabulo personae, ut Seruetus577 et alij, non debebat id ecclesiae Christi recte loquenti esse fraudi. Quarto, propter uocabulorum discrepantiam, quae quidem non sunt a rebus ipsis aliena, non est ipsa doctrina funditus conuellenda aut condemnanda. Nam isti Ariani negant tres esse personas. Si iam de uocabulo tantum disceptant, cur doctrinam abijciunt? Cum igitur negent esse tres personas, id est res subsistentes, uiuas, efficaces, non confusas, suum errorem produnt, quod a doctrina uerbi diuini, quam recte profitetur et tuetur ecclesia Christi ab An-[137:]tichristi delirijs repurgata turpiter et manifeste deficiant, explicent igitur se clarius, cur negent tres ਫ਼ʌȠ ıIJȐıİȚȢ siue personas? Et dicant plane et dilucide, quidnam sint illi tres, cum personae non sint? Non enim satis est dicere, quod hi tres sint Pater, Filius et Spiritus Sanctus. Quaeritur enim, quales sint res, an sint umbrae tantum, uel cogitationes quaedam, an uero substantiae? Ineptum est uociferati: „Sunt tres et semper tres“, nec definire, quidnam sunt. Si negas personas esse tres, simul nega esse tres res. Neque nuper adeo hoc uocabulum usurpari coeptum est in ecclesia Christi. Nam antiquissimi ecclesiae doctores et substantiae et personae nomine usi sunt. Vt Ignatius ad Magnesianos de Filio inquit, quod sit Ƞ੝ı઀Į ȖİȞȞȘIJ੽578 SVBSTANTIA genita. Loquitur enim de uerbo substantiali. Tertullianus ad Praxeam inquit: „Quaecunque substantia Sermonis fuit, illam dico PERSONAM, et illi nomen Filj uindico, et dum Filium agnosco, secundum a Patre defendo.“579 Item libro de Trinitate Filium esse secundam personam post Patrem contendit: „Adijcit“, inquit, „,sumus‘, non ,sum‘, ut ostenderet per hoc, quod dixit ,sumus‘ et ,Pater‘, duas esse personas.“580 Cyprianus inquit: „Diuinitas et humanitas in unam personam conuenerunt.“581 Reliquorum doctorum testimonia in praesentia omitto, quia isti Ariani noui eam [138:] ob causam eos repudiant, quia contra Arium, filium parentem, praeclare et fideliter ex uerbo Dei decertarunt et ueritatem uindicarunt, id, quod obseruatione dignissimum est.

577

Damit meint Wigand offensichtlich Servets modalistisches Trinitätsverständnis, das in seinen Frühschriften „De Trinitatis erroribus“ (1531) und „Dialogorum de Trinitate libri duo“ (1532) anzutreffen ist. Dieser Lehre zufolge habe sich Gott je nach Situation in einer anderen Person geoffenbart. Vgl. Benrath, Antitrinitarismus, 53, und unsere Ausgabe Nr. 8: Schegk, Contra antitrinitarios (1566), 288, Anm. 29. 578 Die von Wigand zitierte Stelle ist ein späterer Zusatz zu dem (echten) Brief des Ignatius an die Magnesier. Vgl. Ignatius, Ad Magnesios VIII, in: PG 5, 669 A (= Lindemann/ Paulsen, Die apostolischen Väter, 194,29–196,2) und 765 B. 579 Tertullian, Adversus Praxean VII, in: PL 2, 162 C/D (= FChr 34, 128,16–18). 580 Novatian, De Trinitate XXVII bzw. XXII, in: PL 3, 938 B (= CChr.SL 4, 64,14–16; Weyer, 170). 581 Ps.-Cyprian (= Ernaldus Bonaevallis), Liber de cardinalibus operibus Christi XII, in: PL 189, 1619 A.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

514

Nr. 10: Wigand, De Deo (1566)

DE SECVNDA HYPOTHESI. Vnam esse NATVRAM seu DEITATEM communem tribus illis, sed non esse unam ESSENTIAM illorum trium inquiunt noui Ariani. Si rationes inquiras istius paradoxi, nullam aliam inuenies, quam quod in sacris literis non extat illae syllabae ESSENTIA una. Ergo simpliciter et superstitiose decernunt id esse Antichristi dogma. Sed recte et uere dicitur unam esse diuinam essentiam propter hasce rationes: 1. Quia etiamsi hae literae ESSENTIA in sacra Scriptura non inueniuntur, tamen res ipsae, quae hoc uocabulo in ecclesia Christi exprimuntur, sunt in sacris literis comprehensae et tractae. Nam saepius repetitur haec oratio: „Ego sum Deus tuus, Dominus Deus tuus unus est“ etc. Haec dicta testantur Deum existere. Ideo res sunt in uerbo Dei plane Deum esse quiddam existens. Existentia autem et essentia Dei idem sunt. Mutanda igitur forent ista uerba „Deus est“ in aliam formam, [139:] ut: „Deus fingitur esse“ seu „Deus est somnium hominum, est inane nomen“, sicut Plinius fere nugatur582 etc., si non essentia quaedam, ut sic dicam, existeret. Sic dicitur Psalmo 93.: „A seculo tu es.“583 Item, prima Iohann. quarto: „Sicut ille est, et nos sumus.“584 1. Corinth. 8.: „Scimus, quod idolum est NIHIL in mundo et quod nullus EST Deus nisi unus.“585 In hoc dicto opponuntur sibi inuicem idola et Deus. Deinde proprietates discernuntur. Idola sunt NIHIL, hoc est, non sunt essentiae quaedam uiuae, omnipotentes. Deus uero EST unus, id est, non est somnium humanum ut idola, sed uera, uiua, existens essentia. 2. Quia aequipollentes locutiones in sacris literis extant. Nam proprium illud Dei nomen Iehoua, quod creaturis quemadmodum aliae appellationes Dei nunquam adscribitur, ab esse seu essentia est deductum. Significat igitur Iehoua illum Deum, qui uere existit seu qui est essentia quaedam aeterna. Neque est figmentum quoddam hominum, ut apud gentes Fortuna, Pluto, Gratiae etc. Item, Exod. 3. Deus ipsi Mosi suum nomen manifestat hisce uerbis: „Sum, qui sum. Sic dices ad filios Israel: ,Sum misit me ad uos.‘“586 Idem uero est, ac si dixisset: „Ipsa essentia, id est, is Deus, qui existit semper, me misit.“ [140:] 3. Quia ecclesia uetustissima sic est locuta, ut Tertullianus aduersus Praxeam: „Vnius substantiae, et unius status, et potestatis, quia unus est Deus.“587 Autor symboli in Cypriano dicit: „Deum cum audis, substantiam intellige.“588 Item Martialis ad Burdegalenses: „Vnius uoluntatis, unius es582 583 584 585 586 587 588

Worauf Wigand hiermit anspielt, konnte nicht ermittelt werden. Ps 93,2. I Joh 4,17. I Kor 8,4. Ex 3,14. Tertullian, Adversus Praxean II, in: PL 2, 157 C (= FChr 34, 106,6f). Rufin, Commentarius in symbolum 4, in: PL 21, 341 A (= CChr.SL 20, 137,12).

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

25

30

35

Nr. 10: Wigand, De Deo (1566)

5

10

15

20

515

sentiae.“589 Quando enim de unitate Dei locuti sunt ueteres, substantiae et essentiae uocabulis indifferenter usi sunt. Reliquorum testimonia non adscribo, quia passim sunt obuia. 4. Quia natura, deitas et essentia in hoc quidem loco de Deo et in hoc cardine nihil differunt. Sic Nazianzenus inquit: „Deus quid tandem in sua natura et essentia sit, hoc hominum nemo nouerit unquam, sed quod sit, hoc nemo non inuenerit.“590 Iam quia isti noui Ariani fatentur unam esse naturam seu deitatem, fateantur simul necesse est unam esse essentiam. Si repudiant essentiae uocabulum, quia in scriptura non sint istae syllabae, primum eadem ratione repudient et sua uocabula. Nam naturam esse unam de Deo nusquam dicunt sacrae literae, hoc est, syllabas istas non habent, licet res ipsas tradant. Ita suis ipsorum iaculis semetipsos configunt Ariani. Deinde probent uocabulum essentiae non conuenire ipsis rebus, quas de Deo sacra scriptura profert atque affirmat. Tertio perspicue et ualide demonstrent naturae uocabulum esse significantius [141:] et intelligibilius quam essentiae. 5. Quia absurdissima sententia ex ipsorum negatione nascitur. Cum enim noui isti Ariani essentiam Dei negent, necesse est ipsos naturam seu deitatem absque essentia comminisci et tradere. Quo quidem portento quid portentosius dici potest? Haec autem re ipsa tradunt uerum inuolute et perplexe, quia ubi se magis euoluerint, monstrum hoc horrendum lucidius apparebit. DE TERTIA HYPOTHESI.

25

30

Vnum esse Deum tali quidem pacto, ut tantum Pater dicatur unicus et uerus Deus, Filium uero et Spiritum Sanctum non dici unicum et uerum Deum. Mirum sane est, quod hoc relinquunt isti noui Ariani, unicum nempe esse Deum. Negant enim tres esse personas, negant essentiam unam esse. Quid igitur de Deo retinent? Vnum Deum faciunt, qui non sit tres personae, hoc est Pater, Filius et Spiritus Sanctus, neque sit unica essentia. Interea tamen contendunt esse tres et esse unam naturam seu deitatem. Nec uolunt uideri ȜȠȖȠȝĮȤ઀ĮȞ quandam, sed necessariam potius pugnam de rebus ipsis ad doctrinam de Deo pertinentibus suscepisse. Sed non solum Patrem esse unicum et uerum Deum, uerum tres istas personas, Patrem, Filium, et Spiritum Sanctum, esse unicum et uerum Deum [142:] ex immotis rationibus perspicuum est.

589

Ps.-Martialis, Epistola ad Burdegalenses X, in: Epistolae, 6r. Im evangelischen Lager war der Brief, den man dem seit Mittelalter als dem Vetter Petri und Gefährten Jesu verehrten Martialis zuschrieb, bereits im 16. Jahrhundert nicht unumstritten. Gegen seine Echtheit sprach sich z. B. Valentin Vannius, einer der Reformatoren Württembergs, aus. Vgl. Ehmer, Valentin Vannius, 176; Johannes Staub, Art. Martialis, in: LThK3 6 (2009), 1421. 590 Übersetzung aus dem griechischen Original. Vgl. Gregor von Nazianz, Oratio XXVIII, 17, in: PG 36, 48 C (= SC 250, 134,1f). Wigands lateinische Übersetzung stimmt mit derjenigen der Quarta centuria, 170,35–38, wörtlich überein.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

516

Nr. 10: Wigand, De Deo (1566)

1. Quia hoc proprium Deum esse non tantum Patri, sed etiam Filio et Spiritui Sancto in sacris literis tribuitur. De Patre dicitur 2. Cor. 1.: „Benedictus Deus et Pater Domini nostri Iesu Christi.“591 De Filio, Iohan. 1.: „Verbum erat Deus.“592 Iohan. 20.: „Dominus meus et Deus meus.“593 Roman. 9.: „Ex quibus est Christus secundum carnem, qui est super omnia Deus benedictus in secula.“594 De Spiritu Sancto: „Idem uero est Deus“, loquitur de Spiritu Sancto, „qui operatur omnia in omnibus.“595 Sed non sunt tres Dij, uerum unicus tantum et uerus Deus. Ergo hi tres, Pater, Filius et Spiritus Sanctus, sunt unicus et uerus Deus. Pater cum sit Deus, non est peculiariter aut solus Deus, Filius cum sit Deus, non est solus Deus. Sic Spiritus Sanctus cum sit Deus, non est solus Deus, sed hi tres sunt unus Deus. Ratio huius consequentiae est, quia sacra scriptura utrumque dilucide asseuerat, primum Patrem esse Deum, Filium esse Deum, Spiritum Sanctum esse Deum, deinde non tamen tres esse Deos, sed unicum duntaxat Deum. Haec autem fide accipienda, non ratione humana aestimanda sunt. 2. Quia in Veteri Testamento et crebro etiam in Nouo non distinctis personis dicitur unum esse Deum, ut Deuter. 6.: „Audi Israel, Dominus [143:] Deus tuus, Deus unus est.“596 Esa. quadragesimoquarto: „Ego sum primus et nouissimus, et praeter me non est Deus.“597 Marci 12.: „Vnus est Deus, et non est alius praeter eum.“598 1. Corinth. 8.: „Nullus est Deus nisi unus“599 etc. In hisce sententijs uerus Deus designatur, sicuti se patefecit. Sed patefecit se in tribus personis, Patre, Filio et Spiritu Sancto. Ergo istae locutiones de uno Deo synecdochice includant tres illas, quas dixi, personas; ille est, inquam, unicus Deus, qui est Pater, Filius et Spiritus Sanctus. Maxima enim impietas est asseuerare Filium uel Spiritum Sanctum non includi in hoc dicto: „Deus tuus unus est.“ Deut. 6. 3. Quia Iohannes clarissime inquit 1. Epist. cap. 5.: „Et hi tres VNVM sunt.“600 Tres quidem numerat, Patrem, ȜંȖȠȞ et Spiritum Sanctum. Vnum uero esse pronunciat. Porro unum esse et unum Deum esse in hoc quidem articulo nihil differunt, quia scriptura docet unicum esse Deum. 4. Quia Christus inquit: „Ego et Pater unum sumus“,601 Iohan. 10. Personas quidem distinguit, quando inquit „sumus“, sed cum inquit: „Vnum sumus“, se cum Patre unicum esse Deum affirmat. Neque uero Spiritus Sanctus exclu-

591 592 593 594 595 596 597 598 599 600 601

II Kor 1,3. Joh 1,1. Joh 20,28. Röm 9,5. I Kor 12,6. Dtn 6,4. Jes 44,6. Mk 12,32. I Kor 8,4. I Joh 5,7. Joh 10,30.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

25

30

Nr. 10: Wigand, De Deo (1566)

5

10

15

20

25

30

35

517

ditur, quia in praesenti loco Christus hunc scopum sibi praefixum habebat, ut declararet, quid ipsemet esset. Sic [144:] Iohan. 14. inquit sese in Patre esse,602 id est coessentialem esse Patri. 5. Quia non tantum in uno opere omnium amplissimo, nempe in regeneratione hominis, coniunguntur Pater, Filius et Spiritus Sanctus tanquam coomnipotentes. Sed etiam ibi uno nomine copulantur, sicut inquit Christus Matt. 28.: „Baptisantes eos IN NOMINE Patris et Filij et Spiritus Sancti.“603 „IN nomine“ autem non tantum significat ex praecepto et efficacia communi istorum trium, sed etiam in cognitionem et fidem in hunc unicum Deum, qui in primo decalogi praecepto inquit: „Non habebis Deos alienos.“604 Habes igitur hic tres, nimirum Patrem, Filium et Spiritum Sanctum, sed unicum nomen in testimonium luculentissimum, quod unus sit Deus. 6. Quia unica est deitas, sicut unus est Deus sine omni dubitatione. Sed isti noui Ariani ipsimet fatentur unam esse deitatem communem istis tribus, et Filio et Spiritui Sancto. Ergo non tantum Pater habet illam deitatem neque solus Deus est, sed Pater, Filius et Spiritus Sanctus est unicus et uerus ille Deus, quem sacrae literae proponunt. Suo ipsius igitur gladio sese iugulant isti amentes Ariani. 7. Quia Filius est genitus a Patre et eam ob [145:] causam coëssentialis Patri. Nam Filius, uti dictum est, in sacris etiam literis uocatur et est Deus. Ergo Filius cum Patre est unicus et uerus ille Deus. 8. Quia Spiritus Sanctus procedit a Patre et Filio. Sed Spiritus Sanctus non ita procedit ex Patre et Filio tanquam spiratio ex nostris pectoribus, quae est tantum ardens halitus amorem seu affectus ex corde effundens et mox iterum euanescens, uerum est Deus,605 1. Corinth. 12., et est coëssentialis Patri et Filio. Ergo Spiritus Sanctus cum Patre et Filio est unicus et uerus ille Deus, de quo inquit Moses Deuter. 6.: „Audi Israël, Dominus Deus tuus, Deus VNVS est.“606 9. Quia si Filius et Spiritus Sanctus non sunt unicus Deus cum Patre, tum necesse est plures esse Deos. Nam scriptura uocat Filium Deum et eodem modo Spiritum Sanctum appellat Deum, quemadmodum etiam opera diuina et omnipotentiae propria utrisque attribuuntur. In quascunque igitur species sese uertant isti chamaeleontes, necesse est ipsos tres Deos asserere. Vel si Filius et Spiritus Sanctus non sunt reueram unicus et uerus Deus cum Patre, tum necesse est ipsos uocem „Deus“, quae eis adscribitur, aliter interpretari, id, quod audiemus et iudicabimus ex sacris [146:] literis. Sequetur autem, si unicus et uerus Deus tantum est Pater et non Filius et Spiritus 602 603 604 605 606

Joh 14,10. Mt 28,19. Ex 20,3; Dtn 5,7. Vgl. I Kor 12,6. Dtn 6,4.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

518

Nr. 10: Wigand, De Deo (1566)

Sanctus simul, tum Filius non est reuera Deus. Item Spiritus Sanctus non est reuera Deus. Hoc pacto noui isti Ariani ad ueterem illum Arium recurrunt ac ueteres haereses cum contumelia Filij Dei et Spiritus Sancti resuscitant. FVNDAMENTORVM ARIANORVM CONFVTATIO. Iactis hisce fundamentis pro doctrina catholica, quod Pater, Filius et Spiritus Sanctus sit unicus et uerus Deus, de quo etiam primum decalogi praeceptum inquit: „Non habebis deos alienos“,607 nunc istorum nouorum Arianorum fulcra exploremus, quibus stabiliunt hanc suam aulam seu potius ollam testaceam, quod non Filius, non Spiritus Sanctus, sed solus Pater sit unicus et uerus Deus.

5

10

Argumenta, quae nascuntur ex dictis scripturae male detortis. 1. Inaudita prophetis, Christo et apostolis asseuerare, impium est. Sed esse unicum Deum et tamen esse tres personas est inauditum prophetis, Christo et apostolis. Ergo haec doctrina est impia.608 In tabula et epistola ad Tigurinos. [147:] Respondeo. Minor est falsissima. Ecquid autem frontis isti Ariani habent? Nam utrumque, uti demonstrauimus, sacra scriptura tradit, et unicum duntaxat esse Deum,609 Deut. 6., et tres esse personas, Patrem, Filium et Spiritum Sanctum,610 Matt. 28. Liquidissime etiam Iohannes inquit: „Tres sunt in coelo, qui testimonium perhibent: Pater, ȜંȖȠȢ et Spritus Sanctus“ – audis tres personas? –, et sequitur: „et hi TRES VNVM sunt.“611 Sed exagitant isti Ariani locutionem ecclesiae unum esse Deum et tamen trinum, quae quidem oratio non discrepat a uerbis euangelistae Iohannis, qui inquit: „Hi tres unum sunt.“ 2. Christus non ita loquitur, quia tantum inuocat Deum Patrem et nos etiam iubet Patrem inuocare.612 Ergo unicus est Deus Pater.

607

Ex 20,3; Dtn 5,7. Vgl. 3DZHá an die Zürcher, 20. Juli 1563, in: Wotschke, Der Briefwechsel, 199, Nr. 297. 609 Vgl. Dtn 6,4. 610 Vgl. Mt 28,19. 611 Das sog. „Comma Johanneum“ zu I Joh 5,7f. 612 Vgl. unsere Ausgabe Beilage Nr. 1: 3DZHá Contra zophistas, 587,24–31; ders., O URĪQLFDFK WHUDĨQLHMV]\FK 59 und 86; ders. an die Zürcher, 20. Juli 1563, in: Wotschke, Der Briefwechsel, 199, Nr. 297. 608

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

15

20

25

Nr. 10: Wigand, De Deo (1566)

5

10

15

519

Respondeo. Est fallacia compositionis et diuisionis, qua incautis hominibus isti praestigiatores imponunt. Quando enim de aliquo fidei articulo dicendum est, non tantum una aliqua sententiola excerpenda est ex sacris literis, sed integer contextus et quasi corpus illius doctrinae inspici et considerari debet. Constat autem Christum diserte docuisse unum esse Deum,613 Matthaei quarto, decimonono, 22. Marci 12. Deinde etiam perspicue docuisse de [148:] tribus personis, Patre, Filio et Spiritu Sancto614 Matthaei 28. Iohan. 14. 15. et alijs in locis. Ergo uerum et unicum Deum non uocat aut docet alium, quam qui est Pater, Filius et Spiritus Sanctus, in cuius nomine omnes sunt baptizandi. Quod uero Patrem interdum solum nominat Deum, non est exclusiua oratio, quasi Pater solus sit Deus, excluso Filio et Spiritu Sancto. An non legerunt etiam ista, quod ȜંȖȠȢ sit Deus,615 Iohan. 1.? Quod Christus sit Dominus et Deus,616 Iohan. 20.? Praeterea hic se produnt Ariani, quod negant Filium esse unum illum Deum, coëssentialem et coomnipotentem cum Patre et Spiritu Sancto. Item, quod negant Spiritum Sanctum esse Deum. Ista monstra isti spiritus fouent et parturiunt. 3.

20

25

In uerbis baptismi Christus non inquit: „Baptisate in Deum, cuius est una essentia et tres personae.“617 Ergo non est Deus talis. Respondeo. Eodem pertinet haec argumentatio. Nam res sunt eaedem. Quem enim Deum Christus ibi distinctis personis nominat, ecclesia dicit esse unum Deum seu unam essentiam, quae quidem essentia sit Pater, Filius et Spiritus Sanctus. Debebant igitur isti Ariani probare euidenter locutionem ecclesiae a rebus et a doctrina Christi dissentire. Hoc est țȡȚȞંȝİȞȠȞ. Nam uerborum uariatio non semper mu-[149:]tat rem ipsam. Imo ipsimet alijs uerbis utuntur, quam in sacris literis extant, ut suam opinionem declarent. 4.

30

1. Corinth. 8. dicitur: „Nobis unus est Deus Pater, ex quo omnia, unus Dominus Iesus Christus, per quem omnia.“618 Vnus Spiritus Sanctus, omnia sanctificans. Eph. 4.: „Vnus Deus et Pater omnium.“619

613 614 615 616 617 618 619

Vgl. Mt 4,10; 19,17; 22,37; Mk 12,29. Vgl. Mt 28,19; Joh 14,16; 15,26. Vgl. Joh 1,1. Vgl. Joh 20,28 Vgl. PaZHá O URĪQLFDFK WHUDĨQLHMV]\FK 86. I Kor 8,6. Eph 4,6.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

520

Nr. 10: Wigand, De Deo (1566)

Ergo non recte dicitur: „Pater, Filius et Spiritus Sanctus sunt unicus et uerus Deus.“620 Respondeo. Argumentum ex inscitia phrasis uel ex crassa caecitate oritur. Nam in hisce testimonijs non excluduntur Filius et Spiritus Sanctus, quo minus et hae personae sint unus et uerus Deus cum Patre. Nam Iohannes diserte inquit: „Hi tres unum sunt.“621 Deinde non attendunt isti uertiginosi spiritus uocabulum Dei, 1. Corinth. 8., primum generaliter poni, deinde per exegesin seu specialem enumerationem personas subijci, quae quidem phrasis saepius in scriptis Paulinis occurrit, praesertim uero in salutationibus. Vt: „Gratia uobis a Deo Patre nostro et Domino Iesu Christo.“622 Hic uocabulum Dei non tantum Patri, sed et Christo conuenit, sicut alia testimonia id luculenter probant. Tertio, quando Christus uocatur „Dominus“, idem est, ac si „Deus“ diceretur. Nam uocabulum „Iehoua“, quod soli Deo proprium est, Graeci uerterunt per ț઄ȡȚȠȢ. Sicut igitur non excluditur Pater in hoc membro orationis: „Vnus Do-[150:]minus Iesus Christus“, quo minus et ipse Pater sit Iehoua seu Dominus sicut Filius, ita etiam in priori parte „unus est Deus Pater“ non excluditur Filius, quo minus et ipse sit vnicus ille et uerus Deus cum Patre et Spiritu Sancto. Esa. 44. dicitur: „Ego sum primus et nouissimus, et praeter me non est Deus.“623 Iohannes de Christo ista profert: „Ego sum primus et nouissimus, alpha et omega, principium et finis.“624 Si quis hinc inferret: „Ergo solus Filius Dei est unicus Deus, non Pater, non Spiritus Sanctus“, nonne iudicaretur insanire? Cum igitur scriptura dicat Filium esse primum et nouissimum, hoc est unicum Deum. Item dicat de Patre eum esse unicum Deum. Insuper dicat etiam de Spiritu Sancto eum esse unicum Deum. Ergo manifestum est Patrem, Filium et Spiritum Sanctum esse unicum et uerum Deum, non Patrem solum. Et phrasin: „Audi Israel, Dominus Deus tuus“,625 synecdochice de Patre, Filio et Spiritu Sancto accipiendam esse. Sic et hanc: „Vnus Deus et Pater omnium.“626 5. Philippus non cupiebat nosse essentiam uel trinum, sed Deum Ergo Filius et Spiritus Sanctus non sunt unicus Deus cum Patre. Sed Pater est unicus et uerus Deus duntaxat. Vgl. zu diesem Argument, das Wigand zusammenfassend wiedergibt: PaZHá O URĪQLFDFK teUDĨQLHMV]\FK 84f. 621 Das sog. „Comma Johanneum“ zu I Joh 5,7f. 622 Vgl. exemplarisch Röm 1,7. 623 Jes 44,6. 624 Apk 22,13. 625 Gen 6,4. 626 Eph 4,6. 627 Vgl. PaZHá O URĪQLFDFK WHUDĨQLHMV]\FK 87. 3DZHá rekurriert auf Joh 14,8.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

10

15

20

25

30

Patrem.627

620

5

Nr. 10: Wigand, De Deo (1566)

5

10

521

[151:] Respondeo. Quis non affectatam maliciam in hac argumentatione deprehendit? Verba essentiae et Trinitatis in ea historia non exprimuntur, ergo de rebus illis non fit in hisce Philippi uerbis mentio. Qualis haec, quaeso, est consequentia? An non duo de eadem re uerbis dissimilibus loqui possunt? Deinde non somnium Patris, sed uerum et existentem Patrem Christi oculis carnalibus intueri cupiebat Philippus, ergo essentiam Patris cernere desiderabat. Porro si non existit, si non est essentia Pater coelestis, ergo NIHIL est. Deinde non cupiebat Philippus alium Deum uidere quam eum, quem postea Christus in uerbis baptismi nominat, nempe qui est Pater, Filius et Spiritus Sanctus,628 licet tantum Patrem exoptabat sibi monstrari. Atqui Pater, Filius et Spiritus Sanctus sunt tres etiam istorum Arianorum confessione. Ergo illum Deum uolebat intueri Philippus, qui esset trinus in personis, sicut tres distinctas et uiuas res Christus saepe nominat. 6.

15

20

In symbolo dicitur: „Credo in Deum Patrem et in IESVM CHRISTVM et in Spiritum Sanctum.“629 Ergo Pater est unicus DEVS, non Filius, non Spiritus Sanctus. Nam uocabulum [152:] „Deus“ tantum Patri apponitur.630 Respondeo. Nomen Dei in huius professionis initio collectiue more scripturae sacrae usurpatur. Deinde subijcitur euolutio seu enumeratio specierum. Ac sacrilegium est infandum et intolerandum Filium et Spiritum Sanctum in symbolo priuare isthoc epitheto, quasi ipsis quoque non conueniat nomen Dei. 7.

25

30

„Haec est uita aeterna, ut cognoscant te solum uerum Deum et quem misisti, Iesum Christum.“631 Ergo solus Pater est solus Deus, Iesus Christus autem non est ille solus Deus cum Patre et Spiritu Sancto.632 Respondeo. Hoc ipso dicto Ariani ueteres istorum recentium patres ad suam rabiem abusi sunt, ut ostenderent Filium Dei non esse Deum. Est autem mera calumnia et deprauatio dicti Christi. Est enim diabolus mendax et ueracissimi Christi uerba impudentissime corrumpit atque detorquet. Nam Christus clarissime inquit ad aeternam uitam consequendam pertinere, ut homines utrum628

Vgl. Mt 28,19. Vgl. PaZHá O URĪQLFDFK WHUDĨQLHMV]\FK 53. 630 Zusammenfassende Wiedergabe von 3DZHá an die Zürcher, 20. Juli 1563, in: Wotschke, Der Briefwechsel, 197f, 199, Nr. 297. Vgl. auch Vgl. PaZHá O URĪQLFDFK WHUDĨQLHMV]\FK 53. 631 Joh 17,3. 632 Vgl. PaZHá O URĪQLFDFK WHUDĨQLHMV]\FK 53 und 77; ders. an die Zürcher, 20. Juli 1563, in: Wotschke, Der Briefwechsel, 199, Nr. 297. 629

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

522

Nr. 10: Wigand, De Deo (1566)

que cognoscant, tam Filium quam Patrem. Ergo in opere hoc, quod soli Deo competit, nempe in donatione uitae aeternae, copulantur Pater et Filius. Hinc argumentum texitur. Solius Dei est uitam aeternam dare. Sed Pater et Filius largiuntur uitam aeternam [153:] noticia sui seu fide in utrumque fixa et collocata, teste Christo. Ergo Pater et Filius sunt solus ille seu unicus et uerus Deus. Non autem excluditur Spiritus Sanctus. Nam sacrae literae saepe tantum Patris et Filij meminerunt. Deinde luculenter coniunguntur in hoc dicto Pater et Filius per coniunctionem ET, quae quidem coniunctio clarissime docet tum Patrem tum Filium esse SOLVM illum Deum uerum, qui est agnoscendus et colendus. Non enim hic dicit Christus: „Vt te Patrem cognoscant solum esse uerum et unicum Deum, Filium uero tuum non.“ Neque inquit Iesum Christum esse inferiorem Deum ac non pertinere ad VNITATEM deitatis. Sed uerba plana sunt: „Vt TE ET IESVM CHRISTVM, quem misisti, cognoscant SOLVM DEVM VERVM.“ Prudentissime igitur sapientia Dei ista uerba protulit. Verba enim „TE ET QVEM misisti, Iesum Christum“ sunt subiecta in hac propositione siue oratione, „SOLVM Deum uerum“ sunt praedicata de utroque subiecto, id, quod reliqua scriptura declarat. Primum enim disertissime Filium tam appellat Deum quam Patrem. Deinde generalia dicta unitatem Die adstruunt, non excludentia, sed includentia potius Patrem, Filium et Spiritum Sanctum. In hac expositione libenter se-[154:]quor Augustinum, qui hac ratione istam orationem intelligit atque distribuit, quanquam non ignorem alios nonnullos existimare Augustini syntaxin nimis esse coactam, praecipue propter articulum IJંȞ. Verum explanatio Augustini sacris literis consentanea. Cum autem uerba Augustini hanc doctrinam illustrent, non pigeat ea legere. Sic inquit: „Ordo uerborum est: ,Vt te et quem misisti, Iesum Christum, cognoscant solum uerum Deum.‘ Consequenter enim et Spiritus Sanctus intelligitur, quia Spiritus est Patris et Filij tanquam charitas substantialis et consubstantialis amborum, quoniam non duo dij Pater et Filius, nec tres dij Pater et Filius et Spiritus Sanctus, sed ipsa Trinitas unus solus uerus Deus, nec idem tamen Pater, qui Filius, nec idem Filius, qui Pater, nec idem Spiritus Sanctus, qui Pater et Filius, quoniam tres sunt Pater et Filius et Spiritus Sanctus, sed ipsa Trinitas unus est Deus.“633 Vsitata et haec responsio est ista vocabula „SOLVM uerum Deum“ opponi ethnicis et commenticijs dijs, qui tantum sunt hominum figmenta nec sunt unicus et uerus Deus. Neque illam expositionem plane reijcimus, si dextre accipiatur: Vt te, Patrem, cognoscant solum uerum Deum, hoc est, non esse numen fictitium, ut ethnicorum dij sunt, et quem misisti, ESSE Iesum Christum, hoc est uerum Messiam. Neque [155:] enim

633

Augustinus, In Joannis evangelium tractatus CV, 3, in: PL 35, 1904f (= CChr.SL 36, 604,3–

12).

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

25

30

35

40

Nr. 10: Wigand, De Deo (1566)

523

hoc pacto Filius Dei a deitate excluditur. Nam mentio officij non tollit ipsam substantiam, ut omnes sani intelligunt. 8. 5

10

„Gratia et pax a Deo Patre et Domino Iesu Christo.“634 Ergo solus Pater est Deus, Filius autem non est unicus ille et uerus Deus, licet et ipse Deus sit, utpote Filius Dei.635 Respondeo. Est calumnia sententiae Paulinae et nota uertiginosi et maledici spiritus. Nam sacra scriptura pro synonymis usurpat ista duo uocabula „Deus“ et „Dominus“. Imo Dominus est ipsa uox Iehoua. Sed Iehouae appellatio soli Deo in sacris literis adscribitur. Ergo tam uocat Paulus Iesum Christum Deum quam Patrem et quidem illum ipsum Deum, qui est vnicus et solus, scilicet iuxta declarationem sacrae scripturae. ARGVMENTA, QVAE EX RATIOCINATIONIBVS QVIBVSDAM EXTRVVNTVR. 9.

15

20

25

30

Qui non genuit nec genitus est nec procedit, non est uerus Deus. [156:] Sed unus Deus in essentia nec genuit nec genitus est636 nec procedit. Ergo ille unus Deus in essentia non est uerus Deus. Minorem probant: Quia sententiarij dicunt essentiam non generare.637 Respondeo. Minor est calumnia. Nam ita unitas essentiae asseritur, ut non separetur neque excludatur personarum distinctio. Nam illa unitas non est alius Deus, non aliud quiddam quam Pater, Filius et Spiritus Sanctus. Extra has tres personas nulla unitas essentiae imaginanda est, et extra hanc unitatem nullae tres personae diuinitatis imaginandae sunt. Causa eius rei est, quod utraque in uerbo Dei sunt manifestata, nempe quod unicus Deus existat et quod nihilominus sint tres, Pater nimirum, Filius et Spiritus Sanctus. Indistinctus est Deus, si unitatem spectes. Distincti sunt Pater, Filius et Spiritus Sanctus, si persona spectes. Imo ipsimet Ariani noui eadem proferunt, licet postea more haereticorum semetipsos rursus destruant. Nam tres inquiunt esse unius naturae diuinae. Natura autem diuina et essentia diuina idem sunt. Ergo idem dicunt, quod nos. Nam aequipollent ista: Tres sunt, et isti tres sunt unius naturae diuinae. Ac deinde nostra locutio: Tres sunt personae et una 634

Vgl. exemplarisch Röm 1,7. In dem erhaltenen Brief 3DZHáV an die Zürcher vom 20. Juli 1563 und in der polnischen Fassung der Schriften „Turris Babel“ sowie „Tabula de Trinitate“ kommt diese Argumentation nicht vor. 636 Vgl. unsere Ausgabe Beilage Nr. 1: 3DZHá Contra zophistas, 586,34f; ders., O URĪQLFDFK teUDĨQLHMV]\FK 96. 637 Vgl. Petrus Lombardus, Sententiarum libri quatuor I, V, 1, in: PL 192, 535 (= Editio tertia, 80,25–81,5). 635

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

524

Nr. 10: Wigand, De Deo (1566)

essentia diuina. Haec ideo credimus et profitemur, quia scriptura ea docet, [157:] licet ratio humana explicare hoc mysterium nequeat, quomodo Deus sit unus et tamen ille unicus Deus sint tres, Pater nempe, Filius et Spiritus Sanctus. Ille unus Deus nullus est, si non est Pater, Filius et Spiritus Sanctus. Sic Pater, Filius et Spiritus Sanctus non sunt, si non sunt unus ille et uerus Deus. Mentiuntur igitur Ariani isti, quod talis a nobis constituatur essentiae diuinae unitas, a qua personarum distinctio sit penitus explosa. Probatio minoris non ex perspicuo uerbo Dei, sed ex sententiarijs sumitur. Cum autem hoc sit mysterium quoddam, ideo uariant sententiae. Nam aliqui uocem essentiae abolute, aliqui relatiue accipiunt. Certum autem ex uerbo Dei est Patrem genuisse Filium et Filium esse genitum et Spiritum Sanctum a Patre et Filio procedere. Quomodo autem id factum sit uel fiat, rationis captum excedit, eamque ob causam ea in parte sententiae congruunt. Quando autem pij dicunt essentiam generare, respiciunt personarum distinctionem. Nam hoc argumentum planum est: Filius Dei est genitus. Filius Dei est essentia est res uiua, non est somnium aut phantasma. Item est Deus. Istae duae propositiones ex uerbo Dei sunt manifestae. Ergo essentia etiam generat. Spinositates, quas ratio humana infert et scru-[158:]tatur istius mysterij modum, repudiamus, quia scriptum est: „Mulier“, id est ratio caeca, „in ecclesia taceat.“638 Reuelatis in ecclesia Dei simus contenti. Item: „Qui scrutatur maiestatem, opprimetur a gloria.“639 Et sicut Augustinus inquit: „Coelo tonante, ranae taceant.“640 Quando autem alij defendunt istam sententiam essentiam non generare, respiciunt communionem et unitatem deitatis seu naturae, neque tamen eunt inficias Patrem Filium generasse, Filium esse natum et Spiritum Sanctum procedere ab utroque et hosce tres unius esse naturae diuinae seu unicum et uerum Deum. Vtra sententia iam in hac disputatione scholasticorum, an essentia generet, sit planior et minus reprehensioni obnoxia, candidi lectores non difficile iudicant. Improbe autem faciunt Ariani, quod ob locutionem de modo generandi ipsam doctrinam de unitate Dei et tribus personis conuellunt. Nam ecclesiae nostrae utrumque ex sacris literis palam asserunt et profitentur unicum esse Deum et non plures et tres esse personas, quae sunt ille unicus Deus et non alius. Non excluditur unitas a personis neque personae ab unitate. Sicut enim recte dicitur: „Hi tres vnum sunt“, ita etiam recte dicitur: „Vnus Deus est Pater, Filius et Spiritus Sanctus.“ Ad hanc doctrinam ipsa ratio hominis allidit,

638

I Kor 14,34. Das Zitat ist eine nicht ganz wörtliche Wiedergabe von Prov 25,27 (Vg). 640 Das Zitat ist eine nicht ganz wörtliche Wiedergabe von Augustinus, Sermo CCXLI, 5, in: PL 38, 1133. 639

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

25

30

35

Nr. 10: Wigand, De Deo (1566)

525

[159:] sed uerbo Dei firma fide acquiescendum est. Haec de speciosissimo nouorum Arianorum argumento dicta sufficiant. 10. 5

10

15

20

25

30

Qui non genuit nec genitus est, non est Pater Christi nec Filius Patris nec mediator.641 Sed unus Deus in essentia non genuit nec genitus est. Ergo ille unus Deus in essentia non est Pater Christi nec Filius Patris nec mediator. Minor iterum incumbit isti fundamento, quia scholastici dicant essentiam non generare. Respondeo. Est idem argumentum cum praecedente, et procedit tantum ex maliciosa exagitatione locutionis, qua usi sunt scholastici in explicatione generationis diuinae, cuius quidem rei modum nemo hominum explicare poterit. Sicut praeclare inquit Ambrosius: „Licet scire, quod natus sit, non licet discutere, quomodo natus sit. Illud mihi negare non licet, hoc quaerere metus est.“642 Est igitur minor mera calumnia, quia non asseritur talis unitas seu talis unus DEVS, qui sit alius quam Pater, Filius et Spiritus Sanctus. Sed profitemur Patrem et Filium et Spiritum Sanctum esse unicum et uerum Deum, qui [160:] se certo uerbo et patefectionibus declarauit, nec esse alium. Iohan. 10. Christus inquit: „Ego et Pater unum sumus.“643 Ait se unum esse cum Patre, uerum non exclusa Patris et Filij distinctione. Et perspicue Iohannes inquit: „Hi tres unum sunt.“644 Tres audis esse, et tamen hi tres unum sunt. Non est unitas absque tribus, et non sunt tres absque unitate. Haec non docet arithmetica, non ratio in capite istorum Arianorum, sed uerbum Dei, cui omnes tenentur acquiescere et non scrutari, quomodo haec sint possibilia. Nam rationi tuae caecae nunquam erunt possibilia, fidei uero innitenti uerbo diuino certa et immobilia sunt. Simul etiam accurate obseruetur, quod et supra monui, uocabulum essentiae usurpari alias absolute, hoc est pro natura seu diuinitate. Alias uero relatiue, quando personae considerantur. Has diuersas significationes isti noui Ariani resque ipsas simul nefarie et petulanter confundunt. 11. Qui unum essentia, trinum personis profitentur Deum, nullum Deum profitentur.

Vgl. 3DZHá an die Zürcher, 20. Juli 1563, in: Wotschke, Der Briefwechsel, 198f und 200, Nr. 297. 642 Ambrosius, De fide I, 10, 64f, in: PL 16, 543 C (= CSEL 78, 28,31–33). 643 Joh 10,30. 644 Das sog. „Comma Johanneum“ zu I Joh 5,7f. 641

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

526

Nr. 10: Wigand, De Deo (1566)

Sed hoc uos facitis. Ergo nullum Deum profitemini.645 Ratio maioris est: Quia unum fingitis Deum, qui non sit tres, et tres, qui non sint illa unica essentia. Respondeo. Maior nullam habet connexionem firmam, [161:] imo mendacium est. Nam sacrae literae docent unum esse Deum et tamen esse tres, Patrem, Filium et Spiritum Sanctum. Ideo iuxta uerbum Dei uerum Deum docemus, inuocamus et profitemur. Si uero Ariani isti iudicant uerba, quibus utitur ecclesia, a rebus, quas tradit sacra scriptura, dissidere, monstrent discrepantiam et doceant meliores locutiones.

5

10

12. Quos scriptura non appellat deos, non sunt appellandi dij. Istos tres, Patrem nempe, Filium et Spiritum Sanctum, scriptura nusquam appellat tres deos. Ergo hi tres non sunt unus Deus.646 Respondeo. Plus in conclusionem ingeritur, quam praemissis inest. Hoc sequitur, ergo non sunt tres dij, idque uerum est. Atqui istos tres non esse unicum illum et uerum Deum ex praemissis non sequitur. Nam scriptura sacra cuilibet personae attribuit istud genus, quod sit Deus, non tamen tres esse Deos docet, sed unicum duntaxat Deum, qui est Pater, Filius et Spiritus Sanctus.

15

20

13. Vbi non est doctrina, quod unus sit Deus Pater, qui per Filium a peccatis nos redemit, ibi non est doctrina de misericordia et iusticia Dei. Sed qui docent Deum unum essentia esse, non [162:] habent hanc ueram de Deo doctrinam. Ergo et hi de misericordia et iusticia Dei non possunt docere. Minorem probant, quia nescitur, an ista essentia sit Pater uel mater.647 Respondeo. Confundat os blasphemum Dominus. Minor est tetra calumnia, quia non docemus essentiam Dei, si uox essentiae absolute accipiatur pro natura seu diuinitate, in qua non sit Trinitas seu tres distinctae personae. Vel ut loquitur scriptura, docemus unicum esse Deum, qui sit Pater, Filius et Spiritus Sanctus, et non alius. Itaque unicus ille Deus, quem Vetus ac Nouum Te645 In dem erhaltenen Brief 3DZHáV an die Zürcher vom 20. Juli 1563 und in der polnischen Fassung der Schriften „Turris Babel“ sowie „Tabula de Trinitate“ kommt diese Argumentation nicht vor. Vgl. aber PaZHá O URĪQLFDFK WHUDĨQLHMV]\FK 87f. 646 In den in der Anm. 645 erwähnten erhaltenen Schriften 3DZHáV kommt diese Argumentation nicht vor. 647 In den in der Anm. 645 erwähnten erhaltenen Schriften 3DZHáV kommt diese Argumentation nicht vor. Vgl. zur Erwähnung der gnädigen Güte Gottes: PaZHá O URĪQLFDFK WHUDĨQLHMV]\FK 86.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

25

30

Nr. 10: Wigand, De Deo (1566)

5

527

stamentum omnesque orthodoxi docent et profitentur, est ille ipse Pater, quia genuit Filium, et est Filius, qui genitus est a Patre, et est Spiritus Sanctus, qui a Patre et Filio procedit. Si uero argumentum ad Iudaeos et Turcas accommodaueris, locum sane habebit. Nam etsi illi quoque unum Deum profitentur, tamen pernegant eum unicum esse Deum, qui sit Pater, Filius et Spiritus Sanctus. Ideo de unitate Dei non recte sentiunt. 14.

10

15

20

25

Si Deus unus essentia non genuit, uana est redemptio, fides, inuocatio. Sed uos Deum unum essentia dicitis non genuisse. [163:] Ergo non est redemptio, fides, inuocatio.648 Respondeo. Maior non est firma. Nam dicere de essentia non tollit Trinitatem personarum. Per calumniam igitur hanc locutionem lacerant noui Ariani. Quando enim dicitur „una est essentia“, „unus Deus“, non fit exclusio personarum ab hac unitate seu deitate. Nam tali modo est unicus Deus, ut tamen sit Pater, Filius et Spiritus Sanctus. Item, etsi sit unicus tantum Deus, tamen personae non sunt confusae. Hic est articulus non rationis, sed fidei. Ad minorem. Naturam diuinam siue deitatem, sicut et ipsi noui Ariani loquuntur, dicimus esse unam, communem illis tribus, Patri, Filio et Spiritui Sancto. Sed tres illi ita distinguuntur, ut sit Pater, sit Filius, sit Spiritus Sanctus, qui tres sunt res existentes nec sunt confundendae. Pater non est Filius neque Filius Pater neque Spiritus Sanctus uel Pater uel Filius. Nam scriptura sacra inquit esse tres. Nihilominus isti tres, ut dictum, non sunt plures dij, sed sunt unicus et uerus Deus contra omnem arithmeticam et ratiocinationem omnium hominum. Quia de Deo sentiendum et loquendum est, sicuti uerbo certo est traditum patefactum. 15.

30

35

Qui docet unum esse Deum essentia et trinum [164:] in personis, conatur unum et uerum Deum Patrem cum unigenito eius Filio abolere.649 Sed uos hoc facitis. Ergo tantum nefas committitis. Respondeo. Maior nullam habet connexionem et falsissima est. Nascitur autem ex illa calumnia Arianorum, quemadmodum et pleraque alia argumenta, quod dicant scholastici essentiam non generare. Sed usque ad fastidium hoc inculcandum est. Quando ecclesia Christi unitatem profitetur, non excludit

In den in der Anm. 645 erwähnten erhaltenen Schriften 3DZHáV kommt diese Argumentation nicht vor. Es kann nicht ausgeschlossen werden, dass Wigand sie aus den Thesen 2 und 13 abstrahiert. 649 Vgl. PaZHá O URĪQLFDFK WHUDĨQLHMV]\FK 61.

648

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

528

Nr. 10: Wigand, De Deo (1566)

tres personas, quando Trinitatem docet, non excludit unitatem. Verum isti criminatores essentiam a tribus personis maliciose diuellunt ac reuera diaboli artem imitantur, qui mutilata dicta Christo obijciebat. Sic isti spiritus tantum hanc partem arripiunt: „Vna est essentia diuina“, quae tamen concordat cum hac oratione: „Vnus est Deus.“ Alterum uero, quod additur in ecclesia orthodoxa: „Tres esse, Patrem, Filium et Spiritum Sanctum, et hosce tres esse unum“,650 ut inquit Iohannes, seu unum Deum – nam id uult apostolus –, id, inquam, isti nebulones omittunt. Ita carpunt priorem partem eius doctrinae, et posteriorem, sine qua prior illa pars non existit, praetergrediuntur. De scholasticorum autem sententia antea diximus.

5

10

16. Qui quatuor constituunt personas diuinitatis, impie faciunt. [165:] Sed qui unicum dicunt esse Deum et tamen tres personas, quatuor faciunt personas. Ergo quaternitatem asseritis.651 Respondeo. Minor est falsissima. Nam uerbum Dei docet unicum esse Deum et hos tres, Patrem, et Filium et Spiritum Sanctum, esse unicum illum Deum,652 1. Iohan. 5. Itaque non sunt quatuor personae, sed tres tantum personae, quae tres personae sunt unicus et uerus Deus. In hac parte isti Ariani sacrae scripturae bellum inferunt et sine causa blasphemant. Nam minor non habet ullam firmam ratiocinationem. Similes ineptias gignunt, quando dicunt: „Scriptura inquit: ,Tres sunt unumb.‘ Ergo unus Deus non est trinus.“653 Obseruet lector uertiginosos istos spiritus contra manifestissimum textum insanientes et blasphema uerba ex impuris palatis eructantes.

15

20

25

17. Sabellius ita docuit genitorem, genitum et procedentem esse trinomium.654 Ergo uos estis haeretici. Respondeo. Vide, quid faciat calumnia? Non dicimus nominetenus tantum esse tres, ut Sabellius insaniebat. Sed Patrem, Filium et Spiritum Sanctum esse tres res existentes, non spectra quaedam, non diuersum habitum, gestus aut repraesentationem unius dunta-

b

Korrigiert aus „unus“.

650

Das sog. „Comma Johanneum“ zu I Joh 5,7f. In den in der Anm. 645 erwähnten erhaltenen Schriften 3DZHáV kommt diese Argumentation nicht vor. Vgl. zur Erwähnung der Quaternität: PaZHá O URĪQLFDFK WHUDĨQLHMV]\FK 86. 652 Vgl. das sog. „Comma Johanneum“ zu I Joh 5,7f. 653 Vgl. PaZHá O URĪQLFDFK WHUDĨQLHMV]\FK 85. 654 Vgl. 3DZHá an die Zürcher, 20. Juli 1563, in: Wotschke, Der Briefwechsel, 200, Nr. 297. 651

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

30

Nr. 10: Wigand, De Deo (1566)

5

529

xat personae, sed tamen istas tres res esse unum Deum, non plures. Non quidem iuxta caliginosam cu-[166:]iusquam hominis mentem, sed iuxta uerbum Dei, quod credendum est, licet omnis omnium creaturarum ratio hoc mysterium diuinum, nempe QVOMODO Deus sit vnus et tamen tres sint personae istius vnici Dei, assequi et explicare nequeat. 18.

10

15

20

Patres, qui statim post apostolos uixerunt, docuerunt unum Deum esse Patrem, non dixerunt Filium et Spiritum Sanctum cum Patre esse illum unicum Deum aut trinum esse unum655 etc. Ergo uos erratis. Respondeo. Nequiter et maliciose hosce patres citatis. Nam Martialis ad Burdegalenses inquit: „Sola Trinitas in diuinitate unitatis seipsam nouit.“ 656 Item: „Rursum Trinitatem unitate designauit.“657 Item: „Vobis unus et idem Deus, qui cuncta creauit, Pater, et unus et idem Dominus, per quem omnia facta sunt, Filius eius Iesus Christus, et unus idemque Deus Spiritus Sanctus, in quo omnia subsistunt. Et haec in PERSONIS tria diuisa, in diuinitate VNVS Deus indiuisus est.“658 Arnobius super Psal. 134. inquit: „Ita Trinitatem in una deitate coniungit, ut tres uere dicam esse personas et unam uere dicam esse substantiam.“659 Epiphanius lib. 2. tomo. 1.: „Confitemur Trinitatem, unitatem in Trinitate et Trinitatem in unitate, unam deitatem Patris, Filij et Spiritus Sancti.“660 [167:] 19.

25

30

Vbicunque sunt uariae locutiones de eadem re, ibi est error. Vestrae locutiones de Deo uariant. Ergo erratis de Deo. Minor probatur, quia dicitis unum esse Deum essentia et trinum personis. Item in Deo esse distinctas personas. Item alius aliter uocabula essentiae et substantiae interpretatur.661 Respondeo. Maior falsa est. Nam ubi uerborum uariatio non mutat res ipsas, ibi non est error. Eandem rem alijs uerbis prophetae, alijs Christus, alijs apostoli exponunt, et tamen congruunt in rebus neque sunt haeretici.

Vgl. PaZHá O URĪQLFDFK WHUDĨQLHMV]\FK 79. 3DZHá beruft sich auf Ignatius, Irenaeus, Justin und Tertullian. 656 Ps.-Martialis, Epistola ad Burdegalenses X, in: Epistolae, 6r. 657 Ps.-Martialis, Epistola ad Burdegalenses X, in: Epistolae, 6r. 658 Ps.-Martialis, Epistola ad Burdegalenses X, in: Epistolae, 6v. 659 Arnobius d. J., Commentarii in psalmos, in: PL 53, 537 B (= CChr.SL 25, 220,9f). 660 Übersetzung aus dem griechischen Original. Vgl. Epiphanius von Salamis, Panarium. Haeresis LXII, 3, in: PG 41, 1053 B (= GCS 31, 391,23–25). 661 Zusammenfassende Wiedergabe von 3DZHá O URĪQLFDFK WHUDĨQLHMV]\FK 81f. 655

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

530

Nr. 10: Wigand, De Deo (1566)

Ad minorem: In rebus est consensus, licet uerba et declarationes interdum uarient. Alius enim alio clarius loquitur, sic interpretationes aliae sunt concinniores alijs. Attamen in unico quasi scopo collimant, nempe ut asserant unum esse Deum et Patrem, Filium et Spiritum Sanctum esse illum unicum Deum. Si qui uero hasce res peruertunt, id, quod nefarie audent isti noui Ariani, illi sine omni dubitatione iudicandi sunt haeretici, praesertim si moniti, pertinaciter in erroribus persistant.

5

20. Absurda non sunt asserenda. Si Christus ideo unus Deus est cum Patre, quia [168:] est unius naturae, unus erit idem Christus cum Abrahamo patre suo, quia unius naturae est cum illo.662 Nota haec uerba. Ideo Christus non est unus Deus cum Patre. Respondeo. Ecce, hisce uerbis isti spiritus ueluti ex opaca sua spelunca caput exerunt atque declarant sese caput Arij ex stygia palude iterum in hanc lucem proferre. Nam impudentissimo ore effutire non uerentur Christum non esse unum Deum cum Patre. Sed cur ipse Christus inquit Iohan. 10.: „Ego et Pater VNVM sumus?“663 Cur dicit Iohan. 14.: „Pater in me est, et ego in Patre?“664 Cur Thomas inquit: „Dominus meus et Deus meus?“665 Cur Iohannes docet: „Hi TRES, nempe „Pater, ȜંȖȠȢ et Spiritus Sanctus, VNVM sunt?“666 Deinde ad maiorem respondendum est. In rebus diuinis alia sunt absurda fidei, alia rationis. Absurda fidei sunt, quae in sacris literis non sunt tradita. Ea uero uitanda et fugienda sunt. Absurda uero rationis in sacris literis caueri nequeunt. Nam fidei articuli omnes coram ratione hominum sunt absurdi, eamque ob causam credendi, non sapientia hominum aestimandi sunt. Tertio ad minorem: Amentes Ariani a rebus humanis ad diuinas argumentantur, in quibus est diuersissima ratio, id, quod omnes sana mente praediti norunt. Insuper rectissime sequitur: Christus [169:] est ex sanguine Abrahae procreatus, ergo est uerus homo et habet carnem, sanguinem, animam, perinde ut pater Abraham, licet persona distincta sit, et non sit peccato originali aut actuali ex sese deprauatus ut Abraham. Sic etiam optima et firmissima consequentia dicitur: Filius est genitus a Patre, ergo Filius est Deus, est coëssentialis Patri. Praeterea nihil potest esse de essentia Patris seu eiusdem na-

Vgl. unsere Ausgabe Beilage Nr. 1: 3DZHá Contra zophistas, 585,3–10. Dort spricht 3DZHá allerdings nicht von Abraham, sondern von Adam. 663 Joh 10,30. 664 Joh 14,10. 665 Joh 20,28. 666 Das sog. „Comma Johanneum“ zu I Joh 5,7f.

662

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

10

15

20

25

30

Nr. 10: Wigand, De Deo (1566)

531

turae uel coëssentiale Patri, quomodocunque alicui libeat efferre, quod non sit Deus. 21. 5

10

Ordo est inter mittentem et missum. Ergo non est Deus trinus.667 Respondeo. Ab ordine ad essentiam nulla est firma consequentia. Nam ordo distinctus non tollit communem essentiam siue deitatem. Regula enim est: Alia dicta scripturae loquuntur de essentia Dei, alia de ordine atque de officio. Hoc uero in loco disputatio est de deitate siue de essentia Dei praecipue, non de ordine seu officio. Debebat igitur hic allegari talia dicta, quae proprie et perspicue de ipsa essentia loquerentur. 22.

15

20

Deus uult inuocari per Filium.668 Ergo Deus non est trinus. Respondeo. Nulla est connexio, estque impostura secundum non causam ut causam. Nam dicta de inuoca-[170:]tione non loquuntur de ipsa essentia Dei, uerum de officio. Sic autem se Deus reuelauit, quod solus Filius, non Pater, sit factus homo et uictima pro peccatis totius mundi. Constitutus est igitur hic propiciator generis humani, mediator et sacerdos, in cuius nomine preces sunt offerendae. Licet tamen etiam ad ipsum Christum inuocationem dirigere atque petere, ut propter suum sanguinem pro nobis effusum nos clementer respiciat et saluet. Licet dicere: „Iesu Christe, Fili Dauid, miserere mei.“669 Item: „Domine Iesu, suscipe spiritum meum“670 etc. 23.

25

30

Deus absolute acceptus non generat, ut sophistae affirmant. Sed non est Pater Deus, qui non generarit. Ergo doctrina sophistica euertit doctrinam de Deo.671 Respondeo. Sunt quatuor termini et fallacia in uoce „Deus“. Maior enim de natura seu deitate loquitur, minor de personis. Ac necesse est in sacris literis obseruare, quae dicta de ipsa deitate et quae de personis distincte loquantur, quam quidem regulam isti Ariani euertere non poterunt. Deinde in maiori simpliciter hoc affirmatur unam esse deitatem communem tribus, et rudiores monentur generationem sic in sacris literis esse reuelatam, ut [171:] ad perso667 668 669 670 671

Vgl. unsere Ausgabe Beilage Nr. 1: 3DZHá Contra zophistas, 587,27–31.35f. Vgl. unsere Ausgabe Beilage Nr. 1: 3DZHá Contra zophistas, 587,24–31. Mk 10,47; Lk 18,38. Act 7,58. Vgl. unsere Ausgabe Beilage Nr. 1: 3DZHá Contra zophistas, 588,26–30.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

532

Nr. 10: Wigand, De Deo (1566)

nas referatur, nempe ad Patrem, qui generat solus, et ad Filium, qui natus est solus. Pater enim non est generatus, nec Spiritus Sanctus est natus, qui habet suam proprietatem in procedendo ab utroque. Maliciose igitur hanc locutionem isti Ariani exagitant. Etsi autem scholastici doctores quaedam nimis subtiliter disserunt, tamen discernendum est inter ea, quae recte dicta sunt, et inter ea, quae palam sunt falsa.

5

24. Deus Pater nihil quicquam nobiscum agit, nisi per Filium. Ergo solus Pater est Deus, non Filius et Spiritus Sanctus cum Patre sunt unus et uerus Deus.672 Respondeo. Antecedens falsum est. Nam Genes. 1. Elohim deliberat: „Faciamus“, inquit, „hominem.“673 Ergo Deus Pater, Filius et Spiritus Sanctus ibi simul agunt de homine. Sic Pater inquit Matth. 3. 17.: „Hic est Filius meus“674 etc. Ibi Pater ipse docet nos immediate de Filio suo eumque nobis exhibet. Deinde dicta scripturae de officio uniuscuiusque personae non tollunt neque destruunt communem seu unicam essentiam seu deitatem.

10

15

25. Vnum possunt esse multi, non unus. Nam unus et unum differunt. [172:] Pater et Filius unum sunt deitate, potentia, aeternitate.675 Ergo non unus et idem Deus est Filius cum Patre. Declaratio minoris additur: Christus est unum nobiscum natura uel humanitate, non unus. Ita etiam cum Patre est Filius Dei unum natura, non unus Deus.676 Respondeo. Multiplex est impostura in hoc argumento, primum enim a principio philosophico, quod locum habet in creaturis, ad ipsum creatorem proceditur. Itaque maior tantum de creaturis loquitur, non de unitate essentiae Dei. Si uero ad Deum referendum esset, recte intelligendum esset nempe personas non esse confundendas: Non enim est unica tantum persona unius et ueri Dei, sed est unus et uerus Deus, qui distinctis tribus, Patre, Filio et Spiritu Sancto, in sacris literis exprimitur, siue istos tres uoces hypostases, personas, siue ਫ਼ijȚıIJȐȝİȞĮ, existentia, siue alijs conuenientibus nominibus. Deinde in minori est insufficiens enumeratio proprietatum eius unitatis, qua Pater et Filius unum sunt. Nam existentia seu essentia quoque unum sunt, id, quod callide isti ueteratores omittunt. Ratio firmissima est, quia sacrae literae

672 673 674 675 676

Vgl. unsere Ausgabe Beilage Nr. 1: 3DZHá Contra zophistas, 586,17–21. Gen 1,26. Mt 3,17; 17,5. Vgl. unsere Ausgabe Beilage Nr. 1: 3DZHá Contra zophistas, 585,5f. Vgl. unsere Ausgabe Beilage Nr. 1: 3DZHá Contra zophistas, 585,8.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

20

25

30

Nr. 10: Wigand, De Deo (1566)

5

10

533

de Deo, ubi non expresse de distinctis personis loquuntur, simpliciter affirmant unum esse Deum. Ergo illi tres, quos alias distincte nominat sancta scriptura, sunt unus ille [173:] Deus, de quo primum praeceptum ait: „Non habebis Deos alienos.“677 Declaratio minoris dissimile adfert. Ergo nihil probat. Nam Filius Dei nequaquam est unum nobiscum, sicut est unum cum Patre. Nam de Christo dicitur plenitudinem diuinitatis in eo habitare ıȦȝĮIJȚț૵Ȣ678 Haec proprietas non conuenit Petro aut Paulo. Ita etiam non ad mensuram Christus accepit Spiritum Sanctum.679 Comprehenditur Filius Dei in primo praecepto et in illo illustri dicto: „Deus tuus unus est.“680 Item: „Non est alius praeter eum.“681 Sed Iacobus, Iohannes non comprehenduntur tali ratione in istis dictis, nisi quod eum uerum Deum agnoscere et colere debent. Conclusio igitur argumenti Ariani uana est. 26.

15

20

25

Filius non est unus cum Patre, quia tres sunt. Inde hoc argumentum extruitur: Tres non possunt esse unus.682 Pater, Filius et Spiritus Sanctus tres sunt. Ergo Filius non est unus cum Patre nec Spiritus Sanctus. Respondeo. A principio arithmetico ad ipsam essentiam atque maiestatem Dei non ualet consequentia. Os Domini docet tres esse, Patrem et Filium et Spiritum Sanctum, et esse unum Deum, qui non sit alius quam Pater, Filius et Spiritus Sanctus. [174:] Deinde notanda regula est: Alia dicta scripturae loquuntur de personis, alia de unitate Dei, eaque non seipsa euertunt ac destruunt, sed potius declarant et confirmant. Blasphemum igitur dogma est istorum Arianorum Patrem, Filium et Spiritum Sanctum non esse VNVM Deum. Id enim manifestis et expressis uerbis asseuerant. 27.

30

Christus nusquam simpliciter dicitur Deus, sed tantum respectu Patris dicitur Deus.683 Ergo Filius Dei non est unus et idem Deus cum Patre et Spiritu Sancto. Respondeo. Ex falsis asseuerationibus falsae conclusiones gignuntur. Falsum est Christum simpliciter nusquam Deum appellari. Nam Thomas eum simpli677 678 679 680 681 682 683

Ex 20,3; Dtn 5,7. Vgl. Kol 2,9. Vgl. Joh 3,34. Dtn 6,4. Das Zitat ist eine nicht ganz wörtliche Wiedergabe von Jes 45,6. Vgl. unsere Ausgabe Beilage Nr. 1: 3DZHá Contra zophistas, 585,6f. Vgl. unsere Ausgabe Beilage Nr. 1: 3DZHá Contra zophistas, 586,4f.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

534

Nr. 10: Wigand, De Deo (1566)

citer Iehoua et Deum appellat: „Dominus“, inquit, „meus et Deus meus.“684 Item Rom. 8.: „Qui est super omnia Deus benedictus in secula.“685 Hebrae. 3.: „Qui creauit omnia, Deus est“,686 loquitur autem de Filio Dei. „Deus ipse ueniet et saluabit nos.“687 Esaiae 9.: „Vocatum est nomen eius Deus fortis“688 etc. Falsum et hoc est Filium semper tantum respectu Patris Deum dici. Nam quod ad personas sacra scriptura ponit distinctionem et relationem, sed quod ad ipsum ESSE Dei affirmat unum esse Deum, qui sit primus et nouissimus, Į et Ȧ,689 praeter quem non sit Deus. Ergo Filius et Spiritus [175:] Sanctus non sunt alius Deus praeter eum Deum, qui etiam Pater est. Quae igitur sacra uox distincte ponit et quae coniungit et unit, non sunt confundenda uel neganda. Tres ait esse, Patrem et Filium et Spiritum Sanctum, et tamen unum esse Deum. Ista quidem ratio humana metiri non potest, sed fides, mysterijs diuinitus patefactis et traditis ueritatem tribuens, complecti potest. Fides enim non absterretur absurdis rationis, sed claro uerbo Dei simpliciter et directe assentitur. Deus enim sapientissimus et ueracissimus nequaquam mentitur. Audio quidem nobis obijci Filium esse Deum de Deo genitum, ac uere ista dici credo, sed hic de personis dicitur, alia uero dicta simpliciter de ipso esse seu existentia Dei loquuntur atque unitatem urgent. Eo autem isti Ariani suos cuniculos astute agunt, ut subruant hunc sacrosanctae scripturae et fidei articulum Filium esse vnum Deum cum Patre et Spiritu Sancto. Hinc porro illis Arianis sequetur Filium esse inferiorem Deum Patre, esse sua quadam peculiari ratione DEVM, ita quidem, ut non sit unicus et uerus Deus cum Patre et Spiritu Sancto. Attendat igitur ecclesia Dei, quantas praestigias Ariani meditentur in ecclesiam CHRISTI mirificis suis insidijs spargere. Aperte enim isti Ariani iaciunt hoc fundamentum L. ij. Patrem, Fi-[176:]lium et Spiritum Sanctum non esse unum Deum. Deitatem quidem et naturam concedunt esse communem istis tribus, perinde ut tribus hominibus ipsa humanitas est eadem seu communis. Sed similitudo ab hominibus ad essentiam atque maiestatem Dei inconueniens est. Nam creaturam sic se habere certum est. Ipsam uero Dei essentiam eodem modo se habere nullus Arianus neque spiritus malignus probare atque euincere ullis argumentis poterit. Referimus autem nos in hisce articulis fidei non ad creaturas, non ad ratiocinationes cerebri humani, sed ad uerbum Dei reuelatum, quod inquit unum esse Deum et, de hoc unico Deo disserens, nominat Patrem, Filium et Spiritum Sanctum.

684 685 686 687 688 689

Joh 20,28. Röm 9,5. Hebr 3,4. Jes 35,4. Jes 9,6 (Vg). Apk 22,13.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

25

30

35

Nr. 10: Wigand, De Deo (1566)

535

28.

5

10

15

20

25

30

35

Vbicunque Deus absolute in scripturis est positus, semper est Pater.690 Ergo solus Pater est unicus Deus, non Filius, non Spiritus Sanctus. Respondeo. Regula Arianorum non est uera. Sed haec regula ecclesiae Dei uera est et firma: Vbicunque uocabulum „Deus“ absolute in scripturis ponitur nec fit diserte mentio personarum, ibi non solum Patrem, sed Patrem, Filium et Spiritum Sanctum complectitur. Vt: „Audi Israel, Dominus Deus tuus, Deus unus est.“691 „Non habebis Deos alienos.“692 „Dominum Deum tuum adorabis, et ei soli seruies“693 etc. Nam [177:] hic Deus talimodo in sacris literis exponitur, quod sit Pater, Filius et Spiritus Sanctus, et in mundi creatione, in collectione ecclesiae, in regeneratione, in donatione uitae aeternae ac similibus operibus pari potentia et maiestate coniunguntur, ac consentit ecclesiae Dei unanimis fides et confessio omnium temporum, id, quod alio loco paulo copiosius explicauimus. Obseruandum denique et hoc est Arianos nouos more suorum maiorum perplexe et truncatim e Deo loqui. Itaque ab ipsis iure exigimus, ut integram doctrinam de Deo perspicuis uerbis proponant et in singulis partibus se euoluant et explicent, non studeant ambiguitatibus et obscuritatibus. Dicant clare, quod Filius non sit is Deus, qui Pater est, et qualis sit Deus Filius, cum non sit ille ipse Deus, qui Pater et Spiritus Sanctus est? Quoto gradu uel qua ratione Filius, quo ad diuinitatem sit inferior Deus ipso unico Deo Patre, cum non sit unicus et uerus Deus Filius Dei? An sit alia ratione posterior Deus? Et quo modo sit Spiritus Sanctus Deus, cum non sit unicus Deus, qui et Pater et Filius? Cum enim eam proprietatem unicum et uerum esse Deum tantum tribuant Patri eamque, inquam, proprietatem Filio et Spiritui Sancto adimant, dicendum est plane, an sint ordine secundi uel tertij dij, uel nuncupatiue tantum hoc ipsis epitheton ad-[178:]scribatur aut alio modo? Vbi se tali pacto prodiderint, iudicium quoque suum ex uerbo Dei et confessione ecclesiae accipient, quale merentur. Hactenus nouorum Arianorum falsas et erroneas doctrinas, contumeliosas in Filium Dei et Spiritum Sanctum, recensui et argumenta excussi, quae partim ex inscitia crassa et affectata, partim uero ex manifesta calumnia nascuntur. Dolendum autem est inueniri homines, qui tam tetris portentis applausum praebent, et orandus Deus est, ut istos nouos Arianos confundat ac suam doctrinam de sua ipsius existentia incorruptam in ecclesia sua custodiat, idque propter inuocationem et glorificationem nominis sui sanctissimi. Amen. Vere enim nouissima nunc ingruunt tempora, in quibus diabolus omnis generis

690 691 692 693

Vgl. PaZHá O URĪQLFDFK WHUDĨQLHMV]\FK 118. Dtn 6,4. Ex 20,3; Dtn 5,7. Dtn 6,13; Mt 4,10.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

536

Nr. 10: Wigand, De Deo (1566)

corruptelas auget, ut quam plurimos homines secum in aeternum exitium abripiat. Blasphemae uoces in Deum, quibus isti immundi porci et ipsum Deum et ecclesiam eius recte de hoc articulo sentientem conspuunt, tam sunt tetrae et horrendae, ut eas referre abhorream. Nam istum Deum, qui sit unus et sit Pater, Filius et Spiritus Sanctus, hoc est tres personae, aiunt esse uersipellem Deum, qui se interdum occultet in uno, interdum uero dilatet in tribus personis. Et hunc Deum, qui sit unus in tribus, nihil unquam egisse uel uerbo uel opere, nec habere Filium nec mediatorem, et nihil differ-[179:]re a Deo Baal, Moloch, Bytho, Turcico ac Iudaieo.694 Neque esse unum Deum Patrem Christi in essentia et personis quaerendum. Item sub titulo essentiae Dei satanam coli inquiunt. Item hunc esse sophistarum et Antichristi,695 imo ficticium Deum esse laruam triformem. Ita nostram doctrinam, quod unus Deus existat et sint tres personae, Pater, Filius et Spiritus Sanctus, dicunt esse mera monstra, esse fundamentum Antichristi, esse ipsius satanae commentum. Quis non cohorrescit toto pectore tantas blasphemias audiens? Si aliquot legiones diabolorum ex Acheronte696 prosilirent, possentne horribiliores blasphemias in uerum Deum euomere? Ex hisce igitur de nouorum istorum Arianorum delirijs omnes pij iudicent. Non sunt albi et subtiles isti spiritus, qui ecclesiam per istos furiosos homines impetunt, sed crassi, tetri, nigri, quos propter blasphemias in Deum, nisi pedem referent et conuertentur, merito DEVS ipse retundet. AMEN Amen.

5

10

15

20

FINIS Secundi libri. [180:] TERTIVS LIBER. DE VOLVNTATE DEI REVELATA CERTO VERBO.

25

INTER actiones Dei recitatur patefactio doctrinae, quam uult aeternus ille Deus notam esse hominibus et per quam ecclesiam sibi colligit ac sanctificat. Mirando enim et benigno consilio uoluit nobiscum agere DEVS per media quaedam, ut et maior beneuolentia Dei erga nos cognosceretur et homines certo scirent, quae credenda quaeque iuxta ipsius creatoris uoluntatem facienda quaeue omittenda essent. Tesserae uero ipsi coelesti uoci addita sunt sacramenta, quibus suam gratiam tum applicat tum obsignat Deus. Sunt autem doctrinae diuinae capita omnium summa lex et euangelium, quae quidem reliqua capita omnia complectuntur et illustrant. Volui igitur, cum de

30

Vgl. PaZHá O URĪQLFDFK WHUDĨQLHMV]\FK 117. Vgl. PaZHá O URĪQLFDFK WHUDĨQLHMV]\FK 117. 696 Acheron, der Totenfluss, war in der griechischen und römischen Dichtung gleichbedeutend mit der Unterwelt. Vgl. E. Kirsten, Art. Acheron 2, in: Der Kleine Pauly 1 (1979), 45. 694 695

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

Nr. 10: Wigand, De Deo (1566)

5

10

15

537

Deo ueram sententiam sacris literis traditam et confirmatam exposuerim et Arianorum nouorum argumenta, auxiliante Deo, enumeraue-[181:]rim ac potenti uerbo Dei dissoluerim, etiam compendium quoddam doctrinae sanctae subijcere, non tam propter illos Arianos, qui essentiam Dei sine omni fronte calumniosissime impugnant, quia ut christiano lectori inseruirem ac repeterem illustre discrimen legis et euangelij, quod Deus ipse in suo uerbo monstrauit. Non enim satis est scire, quid sit Deus, sed uoluntatem etiam ipsius decet esse exploratam et certam, ut omnes norint, quid a nobis Deus exigat et quomodo erga miseros peccatores sese gesserit et gerat adhuc. Prodest etiam haec doctrina ad gloriam Dei conseruandam aduersus haereticos, quorum ea est natura et proprietas, ut paulatim ab uno articulo ad alios uellicandos et concutiendos progrediantur. Libuit autem tantum breues quasi aphorismos ponere, ne lectori taedium adferremus et ut haec doctrina esset planior faciliusque considerari et percipi posset. DE LEGE MORALI ET EVANGELIO APHORISMI SEV PROPOSITIONES. DE LEGE MORALI. [182:] 1.

20

LEX et euangelium duo sunt insignia capita doctrinae coelitus patefactae et traditae. Primum autem de lege morali dicemus. 2.

25

Certam obedientiae normam hominibus initio creationis inditam fuisse a Deo et postea ab eodem repetitam esse, immediate ac mediate, ex sacris literis constat.697 Rom. 2. Genes. 2. 3.

30

Est autem lex moralis doctrina a Deo tradita, in qua normam obedientiae interioris et exterioris hominibus proposuit ac requirit integram obedientiam, addita promissione conditionali de uita, si quis absolute eam praestiterit, et comminationem de maledictione, si secus factum fuerit.698 Deut. 6. 27. Matt. 19. Rom. 2. 7. Gal. 3.

697 698

Vgl. Röm 2,14f; Gen 2,16f. Vgl. Dtn 6,17f; 27,1.15–26; Mt 19,16–19; Röm 2,6–8; 7,7f; Gal 3,10.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

538

Nr. 10: Wigand, De Deo (1566)

4. In duas autem tabulas diuiditur, quia Deus eam in monte Sinai in duas tabulas suo ipsius digito insculpsit.699 Deut. 31. 5. Christus ipse in duo praecepta, hoc est duos ordines praeceptorum, distribuit, inquiens Matth. 22.: „,Diliges Dominum Deum tuum ex toto corde tuo et tota anima tua et tota mente tua.‘ Hoc est maximum et primum mandatum. Secundum au-[183:]tem simile est huic: ,Diliges proximum tuum sicut seipsum.‘ In his DVOBVS mandatis pendet lex et prophetae.“700

5

6.

10

Decem uero praecepta seu, ut Moses uocat, uerba701 fuisse tabulis inscripta docetur Deut. 4. 7. Sicut autem tota hominis substantia cum suis facultatibus et ornamentis a Deo est condita, ita etiam hanc legem moralem initio pectoribus ipsorum insaeuit Deus, ut esset praeclara lux rationis, quae et cultum Dei et reliquas hominis actiones omnes iuxta uoluntatem Dei gubernaret.702 Genes. 1. 2. Rom. 2.

15

8. Deinde uero, cum ea lux a Deo indita per peccatum partim extincta, partim etiam obscurata esset, Deus, publica uoce singulari maiestate adhibita, in monte Sinai eam legem repetiuit atque tabulis lapideis suo digito inscripsit eiusque doctrinam perpetuo in ecclesia sua extare uoluit.703 Exo. 20. 31.

20

9. Quando igitur fideles ministri uerbi Dei uocem legis acuunt, ipsi Deo – sed mediate – haec doctrina arguens tribuenda eamque ob causam magnifacienda est. Sic inquit Paulus Ro. 1.: „Reuelatur ira Dei ex coelo super omnem impietatem et iniusticiam hominum.“704

699 700 701 702 703 704

Vgl. Ex 31,18. Mt 22,37–40. Vgl. Dtn 4,10. Vgl. Gen 1,26; 2,16f; Röm 2,14f. Ex 20,1–18; 31,18. Röm 1,18.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

25

Nr. 10: Wigand, De Deo (1566)

539

[184:] 10. Exigit autem Lex opera interiora et exteriora, sicut exponit eam Christus,705 Matth. 5. et Paulus Roman. 7. 11. 5

Ac tria quidem priora praecepta cultus Dei summos praecipiunt, quibus cum ipso Deo agimus. Sicut enim conditus est homo ad imaginem Dei, ita praecipue Deum cognoscere et celebrare debet. 12.

10

Posteriora uero praecepta opera praescribunt, quae in reliqua uita et societate hominum necessaria sunt. 13.

15

Antinomia seu contra legem est pharisaica opinio, quod lex tantum flagitet exteriora opera. Nam Paulus inquit Rom. 7.: „Lex est spiritualis.“706 Et de pharisaeis inquit 2. Corinth. 3.: „Vsque in hodiernum diem, cum legitur Moses, uelamen positum est super cor eorum.“707 14. Ethica philosophica minus etiam res legis intelligit et explicat quam pharisaei. 15.

20

Historiam promulgatae legis Moses luculenter memoriae consecrauit, quae in Exodo alijsque eius libris extat. [185:] 16.

25

Requirit autem lex moralis non partem solummodo eius obedientiae, quam in suis praeceptis dictat, uerum totam, integerrimam et absolutissimam obedientiam in omnibus et singulis praeceptis et ut totus homo sit istis mandatis Dei omnibus conformis. Nam diserte dicitur Deut. 6. Matthaei 22.: „Diligas Dominum Deum tuum ex TOTO corde tuo, ex TOTA anima tua.“708

705 706 707 708

Vgl. Mt 5,21–32; Röm 7,7f. Röm 7,14. II Kor 3,15. Dtn 6,5; Mt 22,37.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

540

Nr. 10: Wigand, De Deo (1566)

17. Ac mutua fuit proportio legis et hominis ante lapsum. Talis enim erat homo, conditus a Deo et eiusmodi instructus facultatibus, ut posset legem diuinam sibi propositam facere, id, quod ex imagine Dei, qua ornatus erat homo, et ex comminatione legi adiuncta iudicari potest. Et Eccles. 7. scriptum est: „Deus fecit hominem rectum.“709

5

18. Sed per peccatum facta est inaequalitas. Nam homo, quibusdam eximijs Dei donis spoliatus, in reliquis uero horribiliter deprauatus et perditus est. Itaque in hominibus corruptis non sibi inuicem respondent legis sententia iuxta diuinam mentem seu interpretationem et hominis substantia ac facultates,710 qua de re infra rursus agetur. Ro. 8.

10

19. Etsi autem homo suis peccatis dona Dei effu-[186:]dit sibique mala accersiuit, tamen ipsam sententiam Dei in lege expressam suis peccatis non abolet. Peccatum enim ex homine est, non a Deo. Lex uero a Deo est, non ex homine.

15

20. Est igitur lex moralis sententia Dei perpetua, etiam lapsis hominibus occinens, qualem obedientiam, nempe omnibus numeris absolutissimam, ipse creator a suis creaturis exigat.

20

21. Sicut autem praemittuntur in decalogo optimo et iustissimo ordine praecepta de uero cultu Dei, ita etiam opera illa primae tabulae operibus secundae tabulae praelucere debent. 22. Estque ipsa lex una copulatiua ac miro ordine ipsa quoque opera sese inuicem respiciunt, ita quidem, ut peccans contra unum praeceptum non possit non simul in alia quoque impingere. Hinc in Iacobo scriptum est cap. 2.: „Qui offenderit in uno, reus est omnium.“711

709 710 711

Koh 7,30. Vgl. Röm 8,3f. Jak 2,10.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

25

Nr. 10: Wigand, De Deo (1566)

541

23.

5

Antinomia est philosophica illa opinio, naturalia, id est nobiscum iam post lapsum nascentia mala in corpore et anima, non esse peccata Deum offendentia et aeternam iram commerentia, nisi fiat remissio peccatorum per Christum. Contra enim [187:] Paulus inquit Rom. 8.: „Sensus carnis mors est.“712 24.

10

Antinomia est Pelagianorum713 furor, quod homo nunc etiam post lapsum primorum parentum sit talis, ut possit legi diuinae satisfacere. Nam scriptura testatur legem applicatam hominibus, quales illi nunc quidem sunt, tantum eos accusare et damnare.714 Rom. 3. 25. Antinomia est affirmare legis sententiam abolitam uel sublatam esse, quia homines amiserint suam illam a Deo donatam integritatem, ut non possint in hac uita legi diuinae in omnibus satisfacere. 26.

15

20

Antinomia est haec pontificia sententia Deum non uelle simpliciter nunc etiam homines lapsos integram suam legem obseruare, sed pro statu huius uitae accipi legem oportere, hoc est, Deum exigere tantam solummodo obedientiam, quantam homines in hac corruptione possint praestare. Verum ista refutat Christus luculenter,715 Matth. 22. Aliud enim est, quando loquimur de uelle, hoc est praecepto Dei, et aliud, quando loquimur de nostro posse. Vult et requirit Deus integerrimam obedientiam, uerum nos eam assequi non possumus propter corruptam naturam. 27.

25

Aliud etiam est, quando loquimur de ਥʌȚİȚ-[188:]țİ઀઺ uangelica, quod inchoata et imperfecta renatorum obedientia Deo placeat propter fidem in Christum.716 Rom. 8. 1. Pet. 2. 712

Röm 8,6. Nach der Lehre des historischen Pelagius gehörte die Möglichkeit sündlos zu leben zum Wesen des Menschen. Wie die meisten evangelischen Theologen des 16. Jahrhunderts, bezeichnet Wigand als pelagianisch die Ansicht, dass ein sündenfreies Handeln des Menschen in dessen freiem Willen und natürlichen Kräften steht. Vgl. Winfried Löhr, Art. Pelagius/Pelagianer/Semipelagianer I, in: RGG4 6 (2003), 1081; Christoph Markschies, Art. Pelagius/Pelagianer/Semipelagianer II.1, in: RGG4 6 (2003), 1082. 714 Röm 3,19. 715 Vgl. Mt 22,37–40. 716 Vgl. Röm 8,10.34; I Petr 2,5. 713

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

542

Nr. 10: Wigand, De Deo (1566)

28. Quod secundum praeceptum sit simile primo, hoc est, quod unus Deus ista omnia praecepta sanciuerit et uelit ea suo ordine praestari, Christus docet,717 Matth. 22. 29.

5

Antinomia tetra est sentire uel docere septem posteriora praecepta in cruce et casu confessionis uiolari posse ob necessitatem et dilectionem, uti loquuntur, modo priora tria obseruentur. Nam Christus inquit: „Posterius mandatum simile est priori.“718 30.

10

Omnes mortales ad legem moralem serio obstringi certum est, quia est perpetua Dei sententia, ut supra positum est. 31. Antinomia igitur est sentire legis praecepta tantum esse inania terriculamenta, ut homines honeste uiuant. Nam Deus poenis et calamitatibus tum priuatis tum publicis testatum facit sese uelle seuerissime, ut omnes mortales suae legi pareant, quod nisi fecerint, se fore uindicem.719 Exod. uigesimo. Deut. uigesimoseptimo.

15

[189:] 32. Habet praeterea lex dilucidas promissiones cum de alijs commodis tum etiam de uita aeterna uerum conditionales, nempe cum pacto integerrimae et absolutissimae impletionis, ut Matth. 19. dicitur: „Si uis in uitam ingredi, serua mandata.“720 Rom. 7.: „Lex erat ad uitam data“,721 ut Lutherus in Germanica translatione recte interpretatur. Gal. 3.: „Qui fecerit ea homo, uiuet in eis.“722 Rom. 2.: „Factores legis iustificabuntur apud Deum.“723

717

Vgl. Mt 22,37–40. Das Zitat ist eine nicht wörtliche Wiedergabe von Mt 22,39. 719 Vgl. Ex 20,5; Dtn 27,26. 720 Mt 19,17. 721 Röm 7,10. Vgl. Biblia Germanica (1545): „das Gebot mir zum Tode reichet/ das mir doch zum Leben gegeben war.“ 722 Gal 3,12. 723 Röm 2,13. 718

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

20

25

Nr. 10: Wigand, De Deo (1566)

543

33. Antithesis autem eius conditionalis promissionis est comminatio conditionalis, si non praestetur Deo perfectissima obedientia. Deut. 27.: „Maledictus, qui non permanserit in omnibus.“724 34.

5

Antinomia igitur manifesta est affirmare legem nullam prorsus habere promissionem uitae esseque supra citatas sententias de promissionibus uitae additas uoci legis, meras ironias Dei erga genus humanum. 35. 10

Fines legis praecipui sunt isti duo: Primum docere de obedientia interiori et exteriori et ea quidem perfectissima, quam creator ab hominibus, suis creaturis, postulat, adiuncta promissione uitae, si praestiterint eam absolutissime.725 Deut. 6. Gal. 3. 36.

15

[190:] Deinde accusare peccata interiora et exteriora cum hac lege pugnantia et denunciare mortem omnibus uiolantibus legem Dei.726 Rom. 3. 4. 7. 37. Antinomia est docere opera renatorum non ex lege, sed ex euangelio tantum esse discenda et docenda. 38.

20

Antinomia est in ministerio uerbi non sonare uocem legis, arguentem peccata. 39.

25

Antinomia est philosophica illa fascinatio, quod in ethnicorum literis uirtutes plenius et rotundius describantur quam in explicatione decalogi in sacris literis compraehensa. Nam philosophia uirtutum causas non recte perspicit aut tradit.

724 725 726

Dtn 27,26. Vgl. Dtn 6,1f; Gal 3,12. Röm 3,19; 4,15; 7,7–10.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

544

Nr. 10: Wigand, De Deo (1566)

40. Legem Dei a nullo hominum post lapsum, siue renatus ille sit, siue non (excepto Christo), in hac uita perfecte impleri posse testantur sacrae literae et omnium sanorum experientia.727 Rom. 3. 7. 41.

5

Antinomia igitur est papistarum quorundam doctrina renatos posse Deo reddere, quod suum est, et hominibus, quae ipsis debent. Nam peccatum originis nondum est penitus ex natura hominum in hac uita extirpatum.728 Rom. 7. 42. [191:] Antinomia est docere, quod imperfecta renatorum opera pro ipsa legis impletione apud Deum eis reputentur. Estque id contumeliosum in meritum Christi, cuius quidem solius et sola legis impletio nobis reputatur pro iusticia.729 Rom. 5. 8. 10.

10

43. Perfectio Christianorum in hac uita non ex lege, id est ex nostris operibus, sed ex euangelio uenit, hoc est ex impletione legis, quae nobis, in Christum credentibus, imputatur, transcribitur, donatur.

15

DE EVANGELIO. 44. Dulcissimam hanc uocem a Deo editam esse, quod uelit peccatores indignos ex gratuita misericordia propter Iesu Christi meritum, fide in hunc redemptorem fixa, recipere, iustos censere et in aeternum saluare, constat ex uerbo Dei,730 Genesis 3. Roman. 3.

20

45. Estque hoc alterum insigne doctrinae coelestis caput in Veteri ac Nouo Testamento patefactum et traditum.

727 728 729 730

Vgl. Röm 3,19f; 7,14–23. Vgl. Röm 7,14–23. Vgl. Röm 5,1f.15–19; 8,10.34; 10,4. Wigand deutet Gen 3,15 christologisch. Vgl. auch Röm 3,21–24.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

25

Nr. 10: Wigand, De Deo (1566)

545

46.

5

Sicut autem uox „Thorah“ in Veteri Testamento saepe ponitur generaliter pro doctrina coelitus reuelata, cuius praecipua duo capita sunt, lex moralis [192:] et euangelium, ita etiam uox İ੝ĮȖȖȑȜȚȠȞ in Nouo Testamento et usu docentium crebro generaliter usurpatur pro doctrina coelesti, in qua inprimis eminent isti duo articuli, concio legis et doctrina de gratuita remissione per fidem in Christum. Estque denominatio quaedam a potiori illa doctrinae coelestis parte, quae extat uel in Nouo uel in Veteri Testamento. 47.

10

Sed quando istae duae uoces „lex“ et „euangelium“ sibi inuicem opponuntur, „lex“ tantum significat doctrinam de operibus et peccatis nostris, cuius summa in decalogo est comprehensa. „Euangelium“ uero iuxta etymologiam tantum significat laetum et iucundum nuncium de remissione peccatorum gratuita per Christum.

15

48. Quando Christus inquit: „Euntes in mundum uniuersum, praedicate euangelium omni creaturae“,731 Marci 16., generaliter suam doctrinam a se traditam a potiori parte denominat. 49.

20

Non enim uolebat apostolos tantum sonare illam suauissimam uocem, quod Deus uellet gratis peccatores recipere, sed etiam hanc legis, quod omnes sint peccatores, iram aeternam multiplici legis transgressione commeriti.732 Rom. 3. [193:] 50.

25

In specie uero ac proprijssima significatione accipitur uox euangelij, Matt. 11.: „Pauperibus euangelium denunciatur.“733 Nam Christus docet indignis peccatoribus gratis remitti peccata. Item Mar. 1.: „Agite poenitentiam et credite euangelio.“734 Et Ro. 1. ait Paulus se esse a Deo segregatum in euangelium de Filio suo Iesu Christo.735

731 732 733 734 735

Mk 16,15. Vgl. Röm 3,19f. Mt 11,5. Mk 1,15. Vgl. Röm 1,1.3f.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

546

Nr. 10: Wigand, De Deo (1566)

51. Porro euangelij doctrina non fuit unquam hominis naturae insita, sed peculiariter a Deo ex immensa misericordia hominibus lapsis in peccatum reuelata est.736 Gen. 3. Ideo recte uocatur mysterium Dei, sed patefactum per ipsum Deum.

5

52. Non autem in Nouo Testamento solum haec euangelij doctrina de remissione peccatorum per Christum continentur, sed etiam in Veteri Testamento extat. 53. Errant, qui sentiunt in Veteri Testamento tantum legis doctrinam et nullam omnino euangelij extare.

10

54. Subiectum et neruus euangelij proprie sic dicti est Christus. Sic Paulus inquit 1. Cor. 2.: „Non iudicaui me scire aliquid inter uos nisi Iesum Christum, et hunc crucifixum.“737

15

55. Euangelij uoces sunt, non legis: „Semen mulieris conteret caput serpentis.“738 „Liuore eius sanati sumus.“739 „Veni ad saluandum peccatores.“740 „Venite ad me omnes, [194:] qui laboratis et onerati estis, et ego reficiam uos.“741 „Gratia saluati estis per fidem, et hoc non ex uobis, Dei donum est, non ex operibus, ut ne quis glorietur.“742 Certus sermo et dignus, qui omnibus modis accipiatur, quod Christus Iesus uenit in hunc mundum peccatores saluos facere et similes.

20

56. Haec uox euangelij fide apprehenditur, Iohan. 3.: „Qui credit in me, habet uitam aeternam.“743

736 737 738 739 740 741 742 743

Vgl. christologisch gedeutete Stelle in Gen 3,15. I Kor 2,2. Gen 3,15. Jes 53,5. Das Zitat ist eine nicht ganz wörtliche Wiedergabe von Mt 9,13par. Mt 11,28. Eph 2,8f. Joh 6,47. Vgl. auch Joh 3,16.36.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

25

Nr. 10: Wigand, De Deo (1566)

547

57. Ergo euangelij proprietates sunt docere de impletione legis per Christum nostro loco praestita, de iusticia imputatiua, non de actiua nostra, quod gratis remittantur peccata, quod misericordia saluemur, non ex operibus nostris. 58.

5

Errant, qui docent Christum tantum nouas quasdam leges dedisse. 59.

10

Item: Sicut pro omnium hominum peccatis Christus satisfecit, ita omnibus hoc ingens beneficium offert. Iohan. 3.: „Vt omnis, qui credit in eum, non pereat, sed habeat uitam aeternam.“744 60. Et habet uox euangelij quaedam gratiae seu fidei sigilla, nempe baptismum, absolutionem et coenam domini, quibus et applicantur et obsignantur bona euangelij. 61.

15

Locus igitur euangelio est in peccatoribus seu perturbatis conscientijs, quibus annunciat Deus [195:] uoce euangelij gratuitam remissionem peccatorum per et propter Christum.745 Matt. 11. 62. 20

Securis autem et pertinacibus malleus legis debetur, donec humilientur et postea suspirent iuxta euangelij doctrinam: „O Iesu Christe, miserere mei!“ Nam aegroti tantum opus habent medico,746 teste Christo. 63.

25

Finis euangelij est adferre conscientijs ex lege consternatis remissionem peccatorum et iusticiam imputatiuam seu legis impletionem per Christum.

744 745 746

Joh 3,16. Vgl. Mt 11,5. Vgl. Mt 9,12.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

548

Nr. 10: Wigand, De Deo (1566)

64. Inde est ius filiorum Dei, pax conscientiae, uita aeterna.747 Ro. 5. 8. 65. Ex euangelio est donatio Spiritus Sancti,748 Gal. 3., ac renouatio hominis. Vnde fructus boni enascuntur.

5

DE DISCRIMINE LEGIS ET EVANGELII. 66. Ex hac explicatione manifestum est duas has doctrinas manifestas habere distinctiones. 67.

10

Lex insita fuit pectoribus humanis in ipsa creatione, unde adhuc in natura corrupta aliquae eius scintillae manent. Sed euangelium est mysterium Dei peculiariter hominibus reuelatum.749 1. Corinth. 2. 68. [196:] Lex docet de bonis operibus, hoc est, postulat ab hominibus legis impletionem, quam nemo hominem post lapsum suis uiribus consequi potest. Euangelium adfert ac distribuit peccatoribus impletionem legis per Christum factam, hoc est, docet de opere seu merito Christi nobis donando.

15

69. Lex habet promissiones conditionales uitae: „Si feceris ea, uiues in eis.“ Euangelium habet promissiones gratuitas, quae fide accipiendae sunt.750 Rom. 4. 11.

20

70. Lex terret omnium conscientias, quia omnes reos agit.751 Ro. 4. Euangelium pacat credentium conscientias, quia omnes a peccato absoluit.752 Rom. 5.

747 748 749 750 751 752

Vgl. Röm 5,1; 8,15–17. Vgl. Gal 3,2.5. Vgl. I Kor 2,7. Vgl. Röm 4,1–6; 11,6. Vgl. Röm 4,15. Vgl. Röm 5,1f.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

25

Nr. 10: Wigand, De Deo (1566)

549

71. Ex hisce differentijs legis et euangelij, si uerae sunt, ut uerae sunt, sequitur: 72. 5

Euangelium proprie sic dictum non docere de bonis operibus, sed hoc esse proprium legis officium. 73. Et euangelium proprie sic dictum non docere de peccatis, sed hoc esse proprium officium legis. 74.

10

Recte igitur a Luthero haec maxima traditur: „Quidquid ostendit peccatum, iram seu mortem, id exercet officium legis, siue fiat in Veteri, siue in Nouo Testamento.“753 In disp. 2. contra Antinomos. posit. 18. 75.

15

[197:] Constat etiam Christum tantum pro peccatis Legis satisfecisse. Nullum igitur peccatum est, quod non arguat lex. Ac recte inquit Ioannes peccatum esse ਕȞȠȝ઀ĮȞ,754 non dicit ਕȞİȣĮȖȖİȜ઀ĮȞ. 76. Quidquid igitur non est ਕȞȠȝ઀Į, id est pugnans cum lege, peccatum dici non potest. 1. Iohan. 3. 77.

20

Nec debent specificae differentiae in diuersis doctrinis et rebus confundi. 78.

25

Quando igitur nonnulli dicunt euangelium esse concionem poenitentiae et remissionis peccatorum, haec definitio de generali significatione uocabuli euangelij dextre accipienda est, nempe de doctrina, quae in ministerio uerbi sonare debet, cuius praecipua sunt capita lex et euangelium. Sicut et uicissim legis uocabulum interdum generaliter usurpatur. Estque synecdoche.

753 754

Luther, Die Thesen gegen Antinomer, in: WA 30 I, 348,25f. Vgl. I Joh 3,4.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

550

Nr. 10: Wigand, De Deo (1566)

79. Lex enim proprio et speciali suo officio de poenitentia, hoc est contritione seu de cognitione peccatorum, docet,755 Ro. 3. Euangelium uero proprio et speciali suo officio de gratuita remissione peccatorum per Christum.756 Ro. 4. 80.

5

Nam poenitentiae uocabulum, quando copulantur in uno dicto, poenitentia et remissio peccatorum,757 ut Lu. 24., non significat integram hominis ad Deum conuersionem ut alias, quando ea uox sola ponitur, ut: „Agite [198:] poenitentiam.“758 Iob. 21. Act. 2. Sed partem conuersionis tantum, quae usitate uocatur contritio seu cognitio peccatorum.

10

81. In hac angusta significatione, quando accipitur pro contritione seu parte conuersionis, ipsa uox poenitentiae quo ad legem late patet. 82. Significat enim non tantum unius peccati cognitionem, sed et reliquorum contra totam legem, quantam nimirum Deus uoce legis in pectoribus hominum accendit.

15

83. Nam omnia nostra peccata interiora et exteriora neque possumus nostra mente capere neque eorum conspectum etiam sustinere possemus. 84. Antinomica autem confusio est euangelio iuxta specificam proprietatem tribuere concionem poenitentiae.

755 756 757 758

Vgl. Röm 3,19f. Vgl. Röm 4,13–16.23–25. Vgl. Lk 24,47. Vgl. Act 2,38 und Ez 18,30.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

20

Nr. 10: Wigand, De Deo (1566)

551

85. Nam quod legi proprium est, uti ex uerbo Dei adstruximus, id euangelio tribuitur. Atqui Ro. 3. dicitur: „Lex est cognitio peccati.“759 Et Rom. 7.: „Peccatum non cognoui NISI per legem.“760 86.

5

Hoc pacto ex Mose Christus et ex Christo Moses efficeretur. 87. Antinomia est affirmare legem ad docendam salutarem ad Deum conuersionem nulla in parte requiri. 88.

10

[190:] Nam conuersio ad Deum salutaris constat contritione et fide. Noua autem obedientia est effectus eius conuersionis. 89. 15

Itaque si contritionem a salutari conuersione tollas, non erit salutaris, quia pauperibus tantum, hoc est peccata sua aliquo modo cognoscentibus, euangelium praedicatur.761 Matth. 11. 90. Si fidem a salutari conuersione tollas, non erit salutaris. Iohan. 3.: „Qui non credit, ira Dei manet super eum.“762 91.

20

Sed ex sola lege est cognitio peccati seu contritio,763 Ro. 3. 7., non autem ex euangelio proprie accepto, quod est doctrina de Christo propiciatore.764 Rom. 1. 92. 25

Ergo lex quoque ad primam partem salutaris ad Deum conuersionis docendam pertinet. 759 760 761 762 763 764

Das Zitat ist eine nicht wörtliche Wiedergabe von Röm 3,20. Röm 7,7. Vgl. Mt 11,5. Joh 3,36. Vgl. Röm 3,19f; 7,7. Vgl. Röm 1,1–5.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

552

Nr. 10: Wigand, De Deo (1566)

93. Sed sola lex non constituit salutarem conuersionem, sicuti nec solum euangelium de remissione peccatorum, uerum coniunctim, id, quod iterum dicimus. 94. Summa igitur est impietas excludere legem a concione salutaris conuersionis ad Deum, nimirum quoad partem de contritione. Caeterum et hoc monendi sunt pij in conuersione ad Deum oportere fidem inprimis lucere et excellere, qua terrores legis superentur et mens acquiescat in gratia Dei et merito Christi.

5

[200:] DE ORDINE DOCENDI LEGEM ET EVANGELIVM. 95.

10

Ex hisce, quae diximus, etiam ordo legem et euangelium docendi elucescit. 96. Lex enim primum est peccatori proponenda, ut ex ea cognitionem aliquam peccatorum discat et Dei efficacia sentiat iram eius et poenas commeritas seseque coram Deo humiliet cum Dauide, dicente: „Tibi tantum Domine sum peccatum.“765

15

97. Deinde uero eidem iucunda uox euangelij tradenda est, quod Christus sit agnus tollens peccata mundi,766 quod omnibus Christum credentibus gratis ex misericordia remittantur peccata et imputetur legis impletio siue iusticia per Christum nobis acquisita.

20

98. Hoc ordine Deus Adae lapsum conuertit. Sic Paulus primum omnes mortales reos agit uoce legis. Deinde omnes solatur etiam ipsis impijs agentibus poenitentiam obedientiam seu impletionem legis per Christum facta a Deo imputari. 99. Antinomia igitur est legem ex concione poenitentiae remouere atque in curiam tantum relegare atque ab euangelio seu promissione gratiae ordiri concionem de conuersione hominum ad Deum, id, quod contra antinomos Lu-

765 766

Ps 51,6. Vgl. Joh 1,29.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

25

Nr. 10: Wigand, De Deo (1566)

553

therus ex ualidissimis et luculentissimis sacrae scripturae testimonijs praeclare euicit.767 100. 5

[201:] Antinomia est insaniendo asseuerare Christum non praecepisse legis concionem in sua ecclesia. 101. Nam ipsemet legem docuit et illustrauit.768 Matt. 5. 102.

10

Quando effectum legis mandauit praedicare Christus, tunc simul causam, hoc est legem ipsam, iussit in ministerio uerbi proponere. Sed Lucae 24. iubet non tantum gratuitam remissionem peccatorum, quae solo euangelio traditur, docere, sed primo etiam loco poenitentiam seu contritionem uel peccatorum cognitionem,769 quae tantum uoce legis docetur,770 proponere. Rom. 3. 103.

15

Quod uero additur „in nomine meo“,771 manifestum est hanc phrasin etiam mandatum Christi continere. 104.

20

Apostoli docuerunt et explicarunt legem. Sed ipsi nihil aliud tradiderunt, quam quod in mandatis acceperunt a Christo. Ergo ex praecepto Christi legem docuerunt. DE CONVENIENTIA, CONSONANTIA ET MVTVO OFFICIO LEGIS ET EVANGELII. 105. Lex et euangelium eundem habent autorem, nempe Deum.

767 768 769 770 771

Vgl. Luther, Wider die Antinomer, in: WA 50, bes. 471,9–474,27. Vgl. Mt 5,17–19. Vgl. Lk 24,47. Vgl. Röm 3,19f. Lk 24,47: „(...) in nomine eius (...)“

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

554

Nr. 10: Wigand, De Deo (1566)

106. Lex et euangelium ad omnes homines pertinent. 107. Lex et euangelium in ecclesia Christi semper sonare debent. 108.

5

[202:] Lex et euangelium docent hominum coram Deo iusticiam esse integram legis diuinae impletionem.772 Deut. 6. Matt. 5. Rom. 5. 8. 10. Gal. 3. 4. 109. Sed mutua uicissim officia legis et euangelij attendenda sunt, sicut Paulus inquit: „Legem stabilimus per fidem.“773

10

110. Nolebat Deus immutare materiam iusticiae nostrae in conspectum Dei adferendae expressam in lege, nempe integerrimam legis impletionem. Est enim legis moralis sententia perpetua et immota, ut diximus. 111.

15

Legis igitur impletionem requirebat ipsa lex ab hominibus. Sed euangelium adfert legi absolutissimam impletionem, uerum per Christum loco generis humani.774 Ro. 8. 112. Quod igitur lex postulabat, id dependitur, soluitur ac praestatur in euangelio per Iesum Christum, Deum et hominem. Accipit igitur lex suum debitum, amplius monere et exigere non potest.

20

113. Satisfit enim seuerae Dei iusticiae per unum hominem pro toto genere humano.775 Iohan. 3. Ro. 5. 8. Gal. 4.

772 773 774 775

Vgl. Dtn 6,1–3; Mt 5,17–19; Röm 5,17–20; 8,1–4; 10,4f; Gal 3,10.12; 4,4f. Das Zitat ist eine nicht ganz wörtliche Wiedergabe von Röm 3,31. Vgl. Röm 8,1–4. Vgl. Joh 3,16f; Röm 5,17–20; Röm 8,1–4; Gal 4,4f.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

25

Nr. 10: Wigand, De Deo (1566)

555

114.

5

Lex, quia ab hominibus exigit impletionem sui eamque non inuenit in hominibus, ideo tantum eis maledicit nec habet ullum, quod communicare peccatoribus posset, remedium. Istae igitur sunt legis tene-[203:]brae, quia deserit ac destituit consilio et ope in peccatis, imo tantum auget terrores et poenas. Ideo appellatur recte ministerium mortis.776 2. Corinth. 3. Verum id fit uitio hominum, quia tales non sunt, quales lex requirit. 115.

10

Sed euangelium monstrat et exhibet legi Christum hominem, quod quidem subiectum ignotum fuerat legi, Christus uero loco totius generis humani ex decreto sacrosanctissimae Trinitatis legem impleuit eique persoluit ea omnia, quae omnes mortales debuerunt. Ideo Christus tenebras legis illuminauit. 116.

15

Hac luce lex diuina illustrata (quod nimirum Christus Deus et homo pro hominibus sit constitutus legis impletor,777 Matt. 5.) sequitur, ergo ubicunque est legis impletio, ibi non amplius maledicit lex, sed applicat suam promissionem uitae.778 Matt. 19. Ro. 2. 117.

20

Sic nos ad brauium legis impletae non ducunt opera nostra, sed impletio legis per Christum facta, quae quidem omnium nostrum est. Rom. 4.: „Traditus est propter delicta nostra et resurrexit propter iusticiam nostram“,779 item Rom. 8. 10. 118.

25

Validissimum et omnium iucundissimum est hoc argumentum. Integrae legis impletioni tribuit lex iusticiam et uitam aeternam. [204:] Sed nos, credentes in Christum, habemus legis absolutam impletionem non per nostra opera, sed per Christi obedientiam duntaxat, quae nobis imputatur.780 Ro. 5. Ergo nos iusticiam et uitam aeternam possidemus.

776 777 778 779 780

Vgl. II Kor 3,7. Vgl. Mt 5,17. Vgl. Mt 19,21.26.29; Röm 2,7.13. Röm 4,25. Vgl. auch Röm 8,3f.11; 10,4. Vgl. Röm 5,17–20.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

556

Nr. 10: Wigand, De Deo (1566)

119. Hoc modo sibi obuiant seseque mutuo complexu suauissime osculantur iusticia Dei seuera et misericordia,781 ut inquit Psal. 85. 120. Gratis et ex misericordia quidem respectu nostri iusticia coram Deo potimur, uerum non gratis respectu Christi, qui sanguine suo preciosissimo hoc amplissimum beneficium nobis peperit.

5

121. Insuper euangelij uox etiamsi adfert peccatoribus credentibus in Christum impletionem legis imputatam a Christo, tamen a noua obedientia tamquam fructu eos non liberat.

10

122. Nam diserte Paulus inquit Ro. 5.: „Liberati a peccato, serui facti estis iusticiae.“782 Et Christus inquit: „Bona arbor bonos fructus profert.“783 123.

15

Sed nouae obedientiae norma est lex, quae ab euangelio illustratur. 124. Verum ea renatorum noua obedientia non est perfecta in hac uita, neque est ea iusticia, qua coram Deo habemus remissionem peccatorum, sed est tantum fructus imputatae per Christum iusticiae.

20

125. Placet tamen inchoata renatorum obedientia, [205 :] quia credunt in Christum,784 Ro. 8. 14. Et hac ratione euangelium ista etiam ਥʌȚİȚțİ઀઺ Dei legem illustrat. 126. Sumus igitur liberi a lege, quotquot in Iesum Christum credimus, ita, ut eximamur a condemnatione legis per Christum, non a ferendo fructum. Sic 781 782 783 784

Vgl. Ps 85,11. Röm 6,18. Mt 7,17. Vgl. Röm 8,8f; 14,17f.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

25

Nr. 10: Wigand, De Deo (1566)

557

Rom. 6. dicitur: „Peccatum uobis non dominetur. Non enim estis sub lege, sed sub gratia.“785 DE TRIBVS ILLVSTRIBVS SACRAE SCRIPTVRAE HYPOTHESIBVS. 127. 5

Ex hac doctrina manifestum est tres sequentes hypotheses in sacris literis esse illustres et sine labefactatione in ecclesia Christi retinendas, quas epilogi uice repetemus. 128.

10

Prima hypothesis: Legem Dei habere promissionem uitae cum expressa conditione integrae et absolutae impletionis legis, Matt. 19.: „Si uis in uitam ingredi, serua mandata.“786 129. Nam Deus in lege obedientiam illam et iusticiam proposuit, quam ab hominibus utpote suis creaturis postulat. 130.

15

Promissioni conditionali adiuncta est comminatio: „Maledictus, qui non permanserit in omnibus, quae scripta sunt in lege.“787 131. 20

Secunda hypothesis: Nemo hominum post lapsum [206:] legem diuinam implere potest.788 Roman. 3. 132. Causa est in hominibus, quia integritas, quam Deus homini in creatione prima indiderat, amissa est, et peccatum omnes homines corripuit et deprauauit,789 Rom. 5. 8. 133.

25

Hinc est, quod Paulus docet legem esse ministerium mortis, sicut praeclare inquit Rom. 7.: „Inuentum est mihi mandatum, quod erat AD VITAM datum, hoc esse ad MORTEM.“790

785 786 787 788 789 790

Röm 6,14. Mt 19,17. Gal 3,10. Vgl. auch Dtn 27,26. Vgl. Röm 3,19f. Vgl. Röm 5,12; 8,7. Röm 7,10.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

558

Nr. 10: Wigand, De Deo (1566)

134. Vitium uero in nobis est, quod lex non tantum accusat, tantum nobis maledicit et non potest nobis brauium uitae applicare, sicut Ro. 8. Paulus inquit: „Infirmabatur per carnem.“791 135.

5

In hanc sententiam docet Paulus: „Si data esset lex, quae POSSET uiuificare, uere ex lege esset iusticia.“792 Gal. 3. Nempe quod nemo POSSIT legem implere,793 ut Rom. 8. declaratur. Eamque ob causam non possit per sua opera promissione uitae in lege expressa potiri quisquam. Omnis enim emphasis in NON POSSE CONSISTIT.

10

136. Tertia hypothesis: Ergo solus Christus ex immensa misericordia legem uice mortalium impleuit, quae quidem legis impletio, gratis nobis donata [207:] et imputata per fidem in Christum, sola est nostra coram Deo ualens et subsistens iusticia.

15

137. Pro hac Dei gratuita misericordia et bonitate aeternas Deo gratias debemus. 138. Priores duae hypotheses sunt ex lege, postrema autem tantum ex euangelio. 139.

20

Manet autem legis sententia uera, firma et immota, quod sit data ad uitam integre seruantibus legem, etiamsi uitium in hominibus facit, ut eis lex uitam applicare nequeat. 140. Recte Lutherus in tertium caput ad Galatas scribit: „Versamur in articulo iustificationis. Sed ad iustificationem non sunt aliae quam istae DVAE uiae, uerbum euangelij et legis.“794 Idem alij orthodoxi in ecclesia Christi ex fecibus Antichristi repurgata docent et profitentur.

791

Röm 8,3. Gal 3,21. 793 Vgl. Röm 8,3.7. 794 Das Zitat ist eine nicht ganz wörtliche Wiedergabe von Luther, In epistolam S. Pauli ad Galatas commentarius, in: WA 40 I, 329,24–26. 792

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

25

Nr. 10: Wigand, De Deo (1566)

559

141. Non tamen docent, quod possimus nos miseri mortales utramque uiam salutis ingredi et tam per propria seu nostra legis opera quam per impletionem a Christo factam uitam aeternam adipisci. 142.

5

Sed ideo asserunt ex uerbo Dei Christum impleuisse legem (ut iterum atque iterum repetamus), [208:] ut tantum per ipsum uita aeterna potiremur. 143. 10

15

Hinc sunt illae uoces euangelicae: „Ego sum uita.“795 „Non est in alio quoque salus.“796 Gratis iustificamur, sine lege, sine operibus legis797 etc. Postremo uberior istorum capitum explicatio in corpore Veteris et Noui Testamenti extat. Nolo igitur copiosiores expositiones hoc loco attexere. Oro autem unum, uerum et aeternum Deum, qui est Pater, Filius et Spiritus Sanctus, ut doctrinam de essentia sua et de uoluntate sua seuera ac propicia, ex immensa misericordia reuelatam et hucusque conseruatam, etiam deinceps clementer custodiat atque propaget nec sinat eam calumnijs et furoribus satanae et insolentium capitum uitiari atque euerti, ut maneat in terris usque ad nouissimum diem semen sanctum, Deum recte, iuxta uerbum patefactum agnoscens, inuocans et celebrans. Amen, amen. VNI SOLI AETERNO DEO, PATRI, FILIO ET SPIRITVI SANCTO, sit aeterna laus et gloria.

20

FINIS.

795 796 797

Joh 11,26; 14,6. Act 4,12. Vgl. Röm 3,28.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151





München, Bayerische Staatsbibliothek, Signatur: 4 Diss. 879#Beibd.1.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

Disputatio de Trinitate. DEO PATRE, PER IE= sum Christum, virtute Spiritus san= cti, præsente & guber= nante. Præside reuerendo & CLARISSIMO VIRO, IACOBO ANDREAE, SACRAE THEOLOgiæ Doctore & Professore, Ecclesiæ & Academiæ Tubingensis Præposito & Cancellario dignissimo pa= trono ac præceptore suo summa obseruantia colendo: IOANNES PISCATOR, Argentinensis, ad quæstionem propositam, & subsequentes con= clusiones 4. Iunij, in Aula noua, ho= ra sexta antemeridiana, exer= citij causa respon= debit. TVBINGÆ ANNO M. D. LXVIII.

20

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151



© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

Nr. 11: Andreae, Disputatio de Trinitate (1568) – Einleitung

563

Einleitung 1. Historische Einleitung

5

10

15

20

25

30

35

Formal gesehen, leitete Jakob Andreae mit der auf den 4. Juni 1568 angesetzten „Disputatio de Trinitate“, bei der Johannes Piscator, der spätere berühmte reformierte Theologe in Herborn, als Respondent vorgesehen war, einen Zyklus von Disputationen an der Theologischen Fakultät der Universität Tübingen ein. Um Studierende im fundierten und offensiven Umgang mit den evangelischen Glaubensinhalten zu schulen, sollten nach Andreae die einzelnen theologischen Loci nach und nach in der Reihenfolge verhandelt werden, wie sie in den „Loci theologici“ Philipp Melanchthons vorgegeben war.1 Damit war gleichzeitig der inhaltliche Rahmen für die erste Disputation vorgegeben, nämlich die Trinitätslehre, bei deren Behandlung Andreae dann vielfach auf die Einwände der Vertretern des subordinatianischen Tritheismus einging. Dass sich Andreae trinitätstheologisch vornehmlich auf den Tritheismus konzentrierte und andere Antitrinitarier, wie etwa Servet, nicht berücksichtigte, lag mit hoher Wahrscheinlichkeit an seiner eigenen Begegnung mit tritheistischen Positionen wie auch der Erfahrung der Universität, die in der vergangenen Dekade mindestens zweimal mit tritheistischen Fällen konfrontiert worden war. Bereits im Sommer 1557 hatte Andreae die Ansichten des Tübinger Juraprofessors und eigentlichen Begründers des Tritheismus, Matteo Gribaldi, zu prüfen.2 Das Verfahren endete damals mit der Flucht Gribaldis aus Tübingen, als dieser, auf Geheiß des Herzogs vor den akademischen Senat zitiert, theologisch in die Enge getrieben wurde.3 In den Jahren 1564 bis 1566 lebte das Thema wieder auf: In Tübingen hielt sich Nikolaus Christophorus 5DG]LZLáá auf, der Sohn des litauischen Großkanzlers; sein Vater Nikolaus 5DG]LZLáá gen. der Schwarze, hatte ihm im Herbst 1564 zahlreiche antitrinitarische Schriften zukommen lassen.4 Herzog Christoph von Württemberg und Andreae baten daraufhin den Medizin- und Philosophieprofessor Jakob Schegk um eine Widerlegung der Tritheisten, der 1566 die Schrift „Contra antitrinitarios“ veröffentlichte.5 Es ist ebenfalls bekannt, dass Jakob Andreae am 15. Juli 1566 zwei Unterredungen mit einem litauischen Präzeptor im Beisein des Nikolaus Christophorus 5DG]LZLáá geführt hat, die er später zusammenfasste bzw. zusammenfassen ließ und dem inzwischen nach Zürich abgereisten jungen Fürsten nachsandte. In der ersten Unterredung ging Andreae gegen die These des offen-

1

Vgl. u. 567,2–14. Andreae richtete sich nach „Loci theologici“ der tertia aetas. Vgl. Kolb, Jakob Andreae, 56. 3 Vgl. dazu die Untersuchungsakten, in: Rau, Gribaldi, 46–60; Daugirdas, Antitrinitarier (EGO), 12. 4 Vgl. unsere Ausgabe Nr. 8: Schegk, Contra antitrinitarios (1566) – Einleitung, 274. 5 Vgl. unsere Ausgabe Nr. 8: Schegk, Contra antitrinitarios (1566). 2

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

564

Nr. 11: Andreae, Disputatio de Trinitate (1568) – Einleitung

sichtlich tritheistisch gesinnten Präzeptors vor, er würde nie an einen Gott glauben können, der als Essenz bezeichnet werde; im zweiten Gesprächsgang wurde hingegen das Postulat problematisiert, dass die Bezeichnung „unus Deus“ in der Bibel nur Gott Vater meine, nicht jedoch den Sohn und den Heiligen Geist.6 Da dies die Themen sind, die zwei Jahre später einen nicht unbedeutenden Teil der „Disputatio de Trinitate“ ausmachen sollten, liegt es nahe, anzunehmen, dass Andreae bei der Aufstellung der Thesen nicht zuletzt die genannten Unterredungen aus dem Jahr 1566 vorschwebten.

5

2. Der Autor Der 1528 in Waiblingen geborene Jakob Andreae immatrikulierte sich 1541 an der Universität Tübingen, an der er 1543 zum Baccalaureus und zwei Jahre später zum Magister artium promoviert wurde.7 Während seines Theologiestudiums 1545 bis 1546 wesentlich von Erhard Schnepf geprägt, diente Andreae zunächst als Diakon in Stuttgart, bis er 1548 wegen des Augsburger Interims entlassen und in Tübingen in gleicher Funktion angestellt wurde. In dieser Zeit, in der Andreae eine intensive, gegen das Interim gerichtete Predigttätigkeit ausübte, bildete sich auch seine konsequent antikatholische Haltung aus. 1553 stieg er zu einem führenden Geistlichen Württembergs auf: Neben dem von Herzog Christoph geförderten Erwerb der theologischen Doktorwürde wurden Andreae die Pfarrei und Superintendentur Göppingen übertragen, denen auch eine der neugeschaffenen Generalsuperintendenturen folgte. Seit 1554 Befürworter der in Württemberg von Johannes Brenz durchgesetzten zentralistischen Kirchenleitung, beteiligte sich Andreae an zahlreichen Kirchenordnungsmaßnahmen in anderen Territorialkirchen, so z. B. in der Grafschaft Öttingen (1554), in der Grafschaft Hohenlohe und in Baden-Durlach (1556), Hagenau (1565), Aalen (1575) und Nördlingen (1587). Als Hofprediger Christophs von Württemberg beriet er von 1557 an seinen Landesherrn auf den Reichs- und Fürstentagen. Seit seinen jungen Jahren trat Andreae für eine Einigung innerhalb des Protestantismus ein, wobei er noch nach 1556 einen Ausgleich mit Calvin und dessen Anhängern bezüglich der Abendmahlslehre nicht für unmöglich hielt. Andreae trug allerdings das 1559 verabschiedete „Bekanntnus und Bericht der Theologen und Kirchendiener im Fürstenthum Würtemberg“ mit, welches sich vor allem von Melanchthons später Abendmahlslehre und Christologie abgrenzte. 1562 vermittelte Andreae in Weimar im Synergistischen Streit um Victorinus Strigel, und 1563 wurde er nach Straßburg entsandt, um bei dem Konflikt zwischen dem Lutheraner Johannes Marbach und dem

6

Vgl. Beilage Nr. 2: Andreae, Colloquium (1566), 591,5–17.30–33. Vgl. zum Folgenden Martin Brecht, Art. Andreae, Jakob, in: TRE 2 (1978), 672–680; Ernst Henke, Art. Andreä, Jakob, in: ADB 1 (1875), 436–44; Kolb, Jakob Andreae, bes. 53–58. 7

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

10

15

20

25

30

35

Nr. 11: Andreae, Disputatio de Trinitate (1568) – Einleitung

5

10

15

565

Calvinisten Girolamo Zanchi zu schlichten. Nach dem Scheitern der Verhandlungen mit den kurpfälzischen Calvinisten beim Maulbronner Gespräch (1564), bei dem Andreae als Wörtführer der Württemberger fungierte und sich in christologischer Hinsicht für die Mitteilung der göttlichen Attribute an die menschliche Natur Christi aussprach, fand die Württemberger Christologie die Missbilligung auch der Philippisten in Wittenberg (Paul Eber). Von 1562 bis zu seinem Tod 1590 bekleidete Andreae das Kanzleramt der Universität Tübingen, wobei er eine theologische Professur zu versehen hatte. Seine bedeutendsten Leistungen erbrachte er in den Jahren 1568–1580, als er maßgeblich am Zustandekommen der FC beteiligt war. Zusammen mit Martin Chemnitz, mit dem er 1568 von Herzog Julius zur Neuorganisation der braunschweigischen Kirche herangezogen worden war, und unter der Mitwirkung von David Chyträus, Andreas Musculus sowie Christoph Corner erarbeitete Andreae 1576 das „Torgische Buch“, das die Grundlage für die ein Jahr später in ihre endgültige Gestalt gegossene FC bildete: Die „Epitome“ der Konkordienformel geht im Wesentlichen auf Andreae zurück. 3. Inhalt

20

25

30

35

In der den eigentlichen Disputationsthesen vorangestellten Einleitung benennt Andreae seine Zielsetzung: Die jetzt begonnene Reihe der Disputationen zu den relevanten theologischen Loci werde mit dem Thema der Trinitätslehre eröffnet, und man erhoffe sich eine rege Beteiligung der Studenten, die auf diese Weise lernen würden, mit den biblischen Inhalten systematisch umzugehen und sie gegen Häretiker zu verteidigen. Dabei verweist Andreae auch auf den „Codex Iustinianus“ und sein Verbot, die trinitarischen Fragen kontrovers zu diskutieren. In den ersten sieben Thesen wird daraufhin zwischen einer neugierigen, profanen und einer ehrfurchtsvollen, die Beschlüsse der altkirchlichen Konzilien achtenden Disputation differenziert, welche die Trinitätslehre lediglich schriftgemäß offenlege und gegen allerlei Irrtümer verteidige. Eine trinitarische Disputation im zuletztgenannten Sinne sei rechtlich nicht verboten, sondern geboten. Im Zuge der positiven Behandlung der traditionellen Trinitätslehre in den Thesen 8 bis 19 behauptet Andreae die Notwendigkeit des Festhaltens an den Begriffen „essentia“ bzw. „substantia“ einerseits und „persona“ bzw. „hypostasis“ andererseits. Das hebräische Tetragramm ʤʥʤʩ deutet er als Bezeichnung für die eine, einfache und aus sich selbst existierende göttliche Essenz, wohingegen mit dem Personbegriff die unmitteilbaren Unterschiede im göttlichen Wesen gemeint seien. In den Thesen 20 und 21 erfolgt eine Zusammenstellung altkirchlicher Häresien, die sich der Zerteilung des einen göttlichen Wesens schuldig gemacht hätten und die Andreae den Häresiologien

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

566

Nr. 11: Andreae, Disputatio de Trinitate (1568) – Einleitung

von Epiphanius von Salamis, Filastrius von Brescia und Augustinus entnimmt.8 Nachdem er in der These 22 zwei prinzipiell mögliche trinitarische „Irrtümer“ benannt hat – die Zerteilung des einen göttlichen Wesens in drei Grössen zum Einen und das Insistieren auf der strikten Einpersönlichkeit Gottes zum Anderen –, unternimmt Andreae in den verbliebenen Thesen 23 bis 53 eine Widerlegung. Abgesehen von den Thesen 38 und 39, welche der Ablehnung der strengen Einpersönlichkeit Gottes im Islam und im Judentum gewidmet sind, problematisiert Andreae in den Thesen 23 bis 37 und 40 bis 53 fast ausschließlich die tritheistischen Argumente, wie sie vor allem in den Schriften des Petrus Gonesius und Gregor 3DZHáV entwickelt wurden.9

5

10

4. Ausgaben Der Text kann nur in einer lateinischen Druckausgabe nachgewiesen werden, die dieser Edition zugrunde liegt: A: Disputatio de Trinitate. || DEO PATRE, PER IE= || sum Christum, virtute Spiritus san= || cti, præsente & guber= nante. || Præside reuerendo & || CLARISSIMO VIRO, IACO- || BO ANDREAE, SACRAE THEOLO- || giæ Doctore & Professore, Ecclesiæ & Academiæ || Tubingensis Præposito & Cancellario dignissimo pa= || trono ac præceptore suo summa obseruantia colendo: || IOANNES PISCATOR, Argentinensis, ad || quæstionem propositam, & subsequentes con= || clusiones 4. Iunij, in Aula noua, ho= || ra sexta antemeridiana, exer= || citij causa respon= || debit. || TVBINGÆ ANNO || M. D. LXVIII. [10] Blatt 4° ( VD16 A 2605)

15

Vorhanden: AUGSBURG, Staats- und Stadtbibliothek: Diss Theol prot 29. DRESDEN, Sächsische Landes- und Universitätsbibliothek: Coll.diss.A 142,5. GOTHA, Forschungsbibliothek: Th 2715/1(2). MÜNCHEN, Bayerische Staatsbibliothek: 4 Diss. 879#Beibd.1. STUTTGART, Württembergische Landesbibliothek: Diss.theol.1009. WEINSBERG, Kirchenbibliothek: an: A 4901/12. WOLFENBÜTTEL, Herzog-August-Bibliothek: 151.41 Theol. (18); H 140a.4° Helmst. (4) und Wa 5973:46(11). ZÜRICH, Zentralbibliothek (Alte Drucke): E 104,3; III N 151,6 und III P 325,5.

25

8 9

Vgl. u. 572–574, Anm. 17 und 20–24. Vgl. u. 574, Anm. 26; 575f, Anm. 34f; 577, Anm. 41.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

20

30

35

Nr. 11: Andreae, Disputatio de Trinitate (1568)

567

[A 2r:] Iacobus Andreae pio lectori salutem.

5

10

15

20

25

30

Constituimus, diuina fauente clementia, eo ordine singulos doctrinae christianae locos, quos communes vocant, quod subinde in sacrarum literarum lectione recurrant, postquam fideliter, lectionibus praemissis, explicati fuerint, publicis disputationibus discutiendos proponere, quo a Philippo Melanthone, piae memoriae, sunt descripti.1 In his cum merito primas teneat doctrina de sacrosancta et summa Trinitate, reliquis omnibus praemittendam esse duximus. Hortamur autem studiosos adolescentes, vt non tam lectionibus et explicationi eorundem ordinariae frequentes adesse (quibus saltem duae horae singulis septimanis dantur) quam etiam ad disputationes sese praeparare velint. Quarum finis non est ociosis argutijs seipsos oblectare et auditoribus molestum esse, sed scripturae sacrae diligentissima ac pia explicatione et veritatis fundamenta cognoscere et fidem in Deum veram probe aduersus omnium haereticorum insultus confirmare. Quo nomine nostrae a scholasticorum disputationibus differunt, quod hi in doctorum ecclesiae sententijs conferendis potissimum laborant, opinionibus perpetuo fluctuantes et inter sese dissentientes, nos vero in hoc vnice incumbimus, vt singulorum scripturae sacrae locorum germana, propria et sibi ex omni parte consentiens constet veritas et sententia, cui omnium doctorum opiniones subiectae sunt, ad quam, tanquam ad lydium lapidem, nisi exigantur, ecclesia Dei certaminibus nunquam finiendis inuoluitur. Huic malo inueterato disputationibus ad hunc modum institutis occurrere possumus, quibus nisi ab ineunte aetate assuefiat iuuentus, intricatas conscientias nunquam expedite euoluent nec haereticorum versutiam facile vincent. Quod accidere solet ijs, qui postillatores tantum agunt et accuratam explicationem singularum partium doctrinae christianae non modo ignorant, sed etiam fugiunt et damnant. Controuersias religionis nunquam recte intelligunt, neque cum aduersarijs vtiliter disserere possunt. Id cum sit in Ecclesiaste valde turpe,2 danda est opera, vt iuxta apostoli admonitionem non modo potentes sint per doctrinam exhortari, verum etiam ad conuincendum contradicentes idonei.3 [A 2v:] Quaestio. Cum Iustinianus Imperator lege cauerit, ne quis clericus, vel militaris, vel alterius cuiuslibet conditionis de fide christiana publice, turbis coadunatis et audientibus, tractare conetur et contemptoribus huius legis poenam grauissi-

1

Andreae legt seinem Disputationszyklus in systematischer Hinsicht „Loci theologici“ Melanchthons (tertia aetas) zu Grunde: Er will Disputationen zu den einzelnen theologischen Loci in der Reihenfolge abhalten lassen, wie sie in dem berühmten Lehrkompendium des Wittenbergers niedergelegt worden ist. 2 Vgl. Koh 1,17. 3 Vgl. Tit 1,9.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

De summa Trinit. et fide Cathol. I.3.

568

Nr. 11: Andreae, Disputatio de Trinitate (1568)

mam minatus sit, quia non solum contra fidem vere expositam veniant, sed etiam Iudaeis et paganis ex huiusmodi certamine veneranda mysteria profanent,4 quaestio digna examine accuratiore videtur: An de sanctissimae Trinitatis mysterio publice disputare liceat? Conclusio prima.

Prouer. 25.

Duplex est de sacrosancta Trinitate disputatio. Altera curiosa et profana, qua maiestatem scrutari humanae mentis caecitas, non praelucente verbo Dei, conatur. Hoc studium non modo ipsis autoribus periculosum est, qui a gloria reprimentur,5 sed etiam auditoribus perniciosum, in Deum blasphemum minimeque tolerandum iuxta mentem huius legis esse arbitramur, quod nihil aliud quam turbae et perfidiae (vt lex loquitur) occasiones comitantur.

5

10

2. Altera de hoc sanctissimo mysterio est pia, humilis et deuota inquisitio limitibus verbi Dei inclusa, qua fidei christianae firma fundamenta quaeruntur, quibus non modo Iudaeorum et paganorum impietas reprimatur, sed etiam omnis humanae mentis captus in obsequium Christi captiuus ducatur. Hanc non modo legibus imperatorum licitam, sed etiam perutilem adeoque omnibus temporibus valde necessariam existimamus.

15

[A 3r:] 3. Et nulla iniuria fit reuerendissimis synodis, si quis semel iudicata et recte disposita hoc modo reuoluere ac publice disputare contenderit.

20

4. Etsi enim conciliorum et synodorum6 magna sit autoritas, quibus fides christiana contra Iudaeos, paganos et haereticos pie asserta est, ea tamen tanta non est, vt propter ipsam decretis et assertionibus synodorum fidem habere teneamur, cuius fundamentum vnicum est verbum Dei, ex quo concilia suorum decretorum rationem reddere non minus tenentur, quam priuatus de spe salutis suae interrogatus respondere.

4 Der Abschnitt ist eine leicht abgeänderte Wiedergabe des Codex Iustinianus I, 1, 4, in: Corpus iuris civilis 2, 6. 5 Prov 25,7. 6 Gemeint sind vor allem die maßgeblichen altkirchlichen Konzilien und Synoden der ersten fünf Jahrhunderte, wie etwa Nizäa (325), Konstantinopel (381), Ephesus (431) und Chalcedon (451).

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

25

Nr. 11: Andreae, Disputatio de Trinitate (1568)

569

5.

5

10

Quod imperatores Gratianus, Valentinianus et Theodosius apertis verbis significare et docere voluerunt, statuentes populos, quos clementiae ipsorum regat imperium, in tali religione versari, quam diuinum Petrum apostolum Romanis tradidisse religio vsque adhuc ab ipso insinuata declarat quamque pontificem Damasum sequi claret et Petrum, Alexandriae episcopum, virum apostolicae sanctitatis, hoc est, vt secundum apostolicam disciplinam euangelicamque doctrinam Patris et Filij et Spiritus Sancti vnam deitatem sub pari maiestate et pia Trinitate credamus.7 Qua lege fides christiana doctrinae euangelicae canoni adstringitur, cuius testimonijs firmata est, quorum examen nulla est contra semel iudicata et recte disposita contentio, sed eorundem pia in animis auditorum confirmatio, quos ad incredulitatem satan, nulla humana disputatione accedente, grauissimis tentationibus solicitare solet. [A 3v:] 6.

15

Summe autem nostro tempore necessaria est de hac ipsa materia pia disputatio, quo veteres a pijs synodis damnatae haereses resuscitantur, quas nuda autoritate synodorum et mandatis de silentio perpetuo indicto repellere argumentum est animi suae causae diffidentis et in veritate non bene confirmati. 7.

20

25

Legum vero imperialium commemoratarum intentio et mens est, vt petulantia ingeniorum reprimatur, quae veritati ex scripturae sacrae apertis testimonijs demonstratae sese impie opponunt et simplices in agnitione Dei vera offendunt, labefactantes ipsorum fidem, dum propter inopiam iudicij facile in contrariam sententiam humanis rationibus et perniciosum errorem perduci et pertrahi possunt. 8.

30

Fides autem catholica, prophetica et apostolica de sacrosancta et adoranda Trinitate haec est, vt vnum Deum in Trinitate et Trinitatem in vnitate veneremur, neque confundentes personas neque substantias separantes. Alia est enim persona Patris, alia Filij, alia Spiritus Sancti. Sed Patris et Filij et Spiritus Sancti vna est diuinitas, aequalis gloria, coaeterna maiestas.8

7

Der Abschnitt ist eine leicht abgeänderte Wiedergabe des Codex Iustinianus I, 1, 1, in: Corpus iuris civilis 2, 5. 8 Der Abschnitt ist eine leicht abgeänderte Wiedergabe des Athanasianums, in: BSLK, 28,10–20.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

De summa Trinit. et fide cathol. I.1.

570

Nr. 11: Andreae, Disputatio de Trinitate (1568)

9.

1. Tim. 6.

Ephes. 4.

Etsi vero vocabula quaedam in disputatione de diuinitatis essentia in scholis et ecclesia vsurpata in scripturis non reperiantur, cuiusmodi sunt „Trinitas“, „trinus“ et similia, non tamen propterea tanquam vocum inanitates et nouitates verborum ab apostolo damnatae9 censendae sunt. His enim veritas coelestis doctrinae non obscuratur, sed declaratur, non euertitur, sed confirmatur, [A 4r:] quae non vana curiositate aut impio nouitatis studio a maioribus nostris vsurpata sunt, sed propter astutiam et (vt apostolus appellat) țȣȕİ઀ĮȞ10 haereticorum introducta, qui, praeter voluntatem ad hanc necessitatem redacti, alia ratione horum impietatem in lucem producere non potuerunt, quod instar Prothei11 sese in omnes formas mutarent et scelerate vocum ambiguitate et phrasium obscuritate suam impietatem tegere et simplicibus imponere conarentur, quando cum ecclesia loquuntur et contra eandem perfide sentiunt.

5

10

10. Alia igitur ratio est, quum de Deo verbis scripturae vulgus docetur, alia vero, quando de eodem contra haereticorum fraudes et versutiam confirmatur. Illic enim simplicitas locum habet, hic vero aduersarius suo ipsius gladio interdum iugulandus, qui, dum rationibus humanis scripturae dicta deprauare conatur, ijsdem quoque absurditatis et impietatis conuincatur.

15

11.

20

Ad mysterij autem huius explicationem, quum duo nobis vocabula maxime necessaria sint, essentiae videlicet et substantiae siue subsistentiae, qui haec ab vsu scripturae aliena aut in descriptione Dei a prophetis et apostolis non vsurpata existimat, hunc oscitanter in libris Veteris et Noui Testamenti versatum esse aut linguarum beneficio destitui certum est.

25

12. Etenim Dei ipsius proprijssima appellatio, quam cum creaturis minime communem habet, tetragrammaton ʤʥʤʩ ab essentia non solum deduci, verum etiam simplicissimam essentiam Dei significare nemo nisi Hebraeae linguae ignarus negauerit, quae ideo soli Deo conuenit, quod ipse solus seipso vere sit et, vt sit, alio non in-[A 4v:]digeat; creaturae autem rectius sustentari

9

Vgl. I Tim 6,3–5. Vgl. Eph 4,14. 11 Vgl. zu Proteus unsere Ausgabe Nr. 3: Gentile, Confessio. Adnotationes. Protheses (um 1561), 115, Anm. 45. 10

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

30

Nr. 11: Andreae, Disputatio de Trinitate (1568)

571

quam esse dicantur, quod seipsis non sint, sed virtute Verbi aeterni conseruentur, quo spiritum suum retrahente, consistere non possunt.12

Psalm. 104.

13. 5

Porro substantiae vocabulum, quod Graece ਫ਼ʌંıIJĮıȚȢ dicitur, ab apostolo Paulo expresse in descriptione Filij Dei positum est: „Qui“, inquit, „est splendor gloriae et expressa imago substantiae Dei.“13

Heb. 1.

14. Similiter quoque et alia duo vocabula, „vnus“ et „tres“, quum de Deo per scripturas docetur ecclesia, Spiritus Sancti lingua introduxit. 15.

10

15

Quando igitur Deum essentia vnum, hypostases autem in diuinitate tres dicimus, non țİȞȠijȦȞ઀ĮȞ aut fabulas introducimus, sed cum scriptura sacra loquimur. Quum enim Mose inquit: „Audi Israel, Dominus Deus tuus vnus est“,14 nihil aliud dicit, quam quod vna sit diuina essentia, quae vocabulo ʤʥʤʩ significatur. Ioannes vero quum scribit: „Tres sunt, qui testimonium perhibent, Pater, Verbum et Spiritus Sanctus, et hi tres vnum sunt“,15 nihil aliud dicit, quam quod vnus essentia Deus hypostasibus sit trinus.

Deut. 6. 1. Ioan. 5. Io. 17.

16. 20

25

Quod autem pro hypostasi Latini vocabulo personae vsi sunt, factum est propter haereticorum versutiam. Quum enim Latinis substantia idem sit quod essentia, apud Graecos vero magna differentia inter Ƞ੝ı઀ĮȞ et ਫ਼ʌંıIJĮıȚȞ existat, quorum vtrunque substantiae vocabulo redditur. Aduersus insultus haereticorum necessitate partum, (vt cum D. Augustino loquamur) vocabulum personae [B 1r:] vsurpatum est, ne synonymia vocabulorum essentiae et substantiae ਫ਼ʌoıIJȐıİȦȞ, hoc est personarum, differentias in diuinitate amitteremus.16 12

Vgl. Ps 104,29. Hebr 1,3. 14 Dtn 6,4. 15 I Joh 5,7f. Das von Andreae zitierte sog. „Comma Johanneum“ wurde von Erasmus von Rotterdam in der Erstauflage seiner Ausgabe des Neuen Testaments von 1516 fortgelassen, in der dritten Auflage aber wieder eingefügt. Vgl. Cornelis Augustijn, Art. Desiderius Erasmus, in: TRE 10 (1982), bes. 10,17f. Der zweite Verweis in der Marginalie zielt offenbar auf Joh 17,22, wo allerdings vom Heiligen Geist keine Rede ist. 16 Vgl. Augustinus, De Trinitate VII, 4, 7, in: PL 42, 939 (= CChr.SL 50, 255,2–6): „(...) dictum est a nostris Graecis una essentia, tres substantiae: a Latinis autem, una essentia vel substantia, tres personae; quia (...) non aliter in sermone nostro, id est, latino, essentia quam substantia solet intelligi (...)“ 13

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

Augustin. de Trinit. lib. 4. cap. 7.

572

Nr. 11: Andreae, Disputatio de Trinitate (1568)

17. Quando igitur vocabulo essentiae in descriptione Dei vtimur, nihil aliud (sicut et veteres et neoterici catholici scriptores ecclesiastici omnes) intelligi volumus, quam quod prophetae per vocabulum ʤʥʤʩ intellexerunt, simplicissimam diuinae naturae et essentiae vnitatem exprimentes.

5

18. Personae autem appellatione idem, quod Graeci per ਫ਼ʌંıIJĮıȚȞ, differentiam in diuinitatis essentia, qua neque Pater de Filio aut Spiritu Sancto neque Filius de Patre aut Spiritu Sancto neque Spiritus Sanctus de Patre aut Filio praedicetur, neque Filius et Spiritus Sanctus Patri tanquam accidens subiecto inhaereant, sed quia sua propria ratione et definitione in diuinitatis essentia quaeuis earum seipsa subsistat incommunicabiliter.

10

19. Etsi vero personae diuinitatis similitudinem aliquam habent cum personis, quae extra diuinitatem existunt, non tamen per omnia eandem vocabuli huius significationem esse meminerimus, quum hypostasibus diuinitatis tribuitur. Creatae enim personae Petrus, Paulus et Ioannes subsistunt, essentialiter inter se discretae personae existentes. Est enim sua cuiusque propria et ab alio separata essentia, et nihil praeter appellationem et rationem habent commune, propter quam tamen non dicuntur vnus homo, sed tres homines. Personae autem aeternae et increatae, Pater, Filius et Spiritus Sanctus, non subsistunt essentialiter inter se discretae aut a se inuicem diuisae et separatae personae, nec vocabulo tantum Dei aut deitatis [B 1v:] communicant, sed essentia etiam, quae trium personarum est numero et simplicissime vna et indiuisa. Non enim Christus et Spiritus Sanctus solum dicuntur, sed sunt etiam reuera et Ƞ੝ı઀઺ Deus in vna et eadem ad numerum essentia diuinitatis, qua Pater Deus est.

15

20

25

20. Quamuis autem plurimae contra Trinitatis articulum iam inde ab apostolorum temporibus extiterunt haereses, quae magno numero ab Epiphanio, Philastrio et D. Augustino in Catalogo haereticorum recitantur,17 tamen quatuor capitibus fere omnes comprehendi posse arbitramur, quum subinde renouatae alias 17

Gemeint sind das „Panarium“ des Epiphanius von Salamis, „De haeresibus“ des Filastrius von Brescia und „De haeresibus“ des Augustinus. Vgl. PG 41, 173–1199; PG 42, 11–755 (= GCS 25, 31, 37; Oehler, Corpus haereseologicum II,1; II,2 und II,3) [Epiphanius von Salamis]; PL 12, 1111–1302 (= CChr.SL 9, 217–324; Oehler, Corpus haereseologicum I, 1–185) [Filastrius von Brescia]; PL 42, 21–50 (= CChr.SL 46, 273–351; Oehler, Corpus haereseologicum I, 187–224) [Augustinus].

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

30

Nr. 11: Andreae, Disputatio de Trinitate (1568)

573

atque alias et semper nouas a renouatoribus earundem appellationes sortitae sunt. 21. 5

10

Alij enim essentiae diuinitatis vnitatem diuiserunt impie, quod Gnosticis, Cerdonianis, Marcionitis, Appellitis, Manichaeis, Donatistis adscribitur et nostro tempore antitrinitarij faciunt,18 quorum alij duos aeternos deos, alterum boni, alterum mali autorem asseruerunt,19 alij Filium et Spiritum Sanctum Patre minorem affirmarunt,20 alij Filium et Spiritum Sanctum a Patris persona essentijs separatos coaeternos dixerunt.21 Alij vero diuinitatem Christi negauerunt, solam ipsius humanitatem asserentes, aut naturas separarunt, ex quorum numero fuerunt Cherintiani, Ebionitae, Theodotiani, Noëtiani, Sabelliani, Priscillianistae, Origeniani, Samosateniani, Ariani, Nestoriani,22 aut humanitatem eiusdem abnegarunt, quae haeresis Cerdonianis, Seleucianis,

18

Dass sich die aufgelisteten häretischen Gruppen allesamt der Auflösung der Einheit des göttlichen Wesens schuldig gemacht hätten, ist historisch nicht korrekt: Insbesondere bei den Donatisten lassen sich keine in diesem Sinne ausgeprägten trinitarischen Sonderlehren nachweisen. Vgl. u. Anm. 20. Andreae konstruiert hier vielmehr eine Ketzerreihe, in die sich auch die von ihm avisierten Verfechter des subordinatianischen Tritheismus einreihen lassen. 19 Der mehr oder minder schroffe Dualismus war Gnostikern, Markioniten und Manichäern eigen, wobei moderne Forschung Cerdo den Gnostikern zurechnet und Apelles als Schüler Markions betrachtet, der die Lehre des Letzteren von zwei Göttern erheblich modifiziert hat. Vgl. Andresen, Die Anfänge, 63f, 66–70; Willing, Die neue Frage des Marcionschülers Apelles, bes. 223f; Gerhard May, Art. Cerdo, in: RGG4 2 (1999), 88. 20 Laut Augustinus soll dieser Standpunkt von einigen Donatisten vertreten worden sein, die allerdings, anders als von Andreae behauptet, an der Einheit der göttlichen Substanz festhielten. Vgl. Augustinus, De haeresibus LXIX, in: PL 42, 43 (= CChr.SL 46, 332,22–26; Oehler, Corpus haereseologicum I, 216): „Exstant scripta ejus [sc. Donati], ubi apparet eum etiam non catholicam de Trinitate habuisse sententiam, sed quamvis ejusdem substantiae, minorem tamen Patre Filium, et minorem Filio putasse Spiritum sanctum.“ Auch der subordinatianische Tritheismus zeichnet sich durch eine strikte Unterordnung des Sohnes Gottes unter Gott Vater aus. Vgl. exemplarisch unsere Ausgabe Nr. 1: Gonesius, De Deo et Filio eius (um 1560), 47,3–17; Nr. 3: Gentile, Confessio. Adnotationes. Protheses (um 1561), 110,4–11. 21 Die Auffassung, dass Gott Vater, Sohn Gottes und Heiliger Geist drei numerisch unterschiedliche res bildeten, ist ein Proprium der tritheistischen Gotteslehre. Vgl. exemplarisch unsere Ausgabe Nr. 1: Gonesius, De Deo et Filio eius (um 1560), 39,13–19; Nr. 3: Gentile, Confessio. Adnotationes. Protheses (um 1561), 112,24–113,2. 22 Unter den Stichwörtern „Leugnung der Gottheit Christi“ und „Trennung der zwei Naturen“ führt Andreae unterschiedliche theologische Richtungen zusammen, die z. T. nur bedingt hierhier gehören. Mag man Kerinth, die Ebioniten sowie die Samosatenianer mit einigen Vorbehalten noch unter dem ersten Stichwort und die Nestorianer unter dem zweiten subsumieren können, so trifft vor allem auf die Theologie der Origenisten keines von beiden zu – selbst wenn man diese aus der Perspektive der Häreseologie eines Augustinus sieht. Vgl. Augustinus, De haeresibus XLII und XLIII, in: PL 42, 33f (= CChr.SL 46, 310,1–311,26; Oehler, Corpus haereseologicum I, 205); F. Stanley Jones, Art. Ebionäer/Ebioniten, in: RGG4 2 (1999), 1041f. Vgl. zu Noët von Smyrna, Sabellius und Arius: unsere Ausgabe Nr. 1: Gonesius, De Deo et Filio eius (um 1560), 28f, Anm. 5 und 7; zu Nestorius: unsere Ausgabe Nr. 2: Gonesius, De uno vero Deo (um 1560), 88, Anm. 78.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

1.

2.

3.

574 4.

Nr. 11: Andreae, Disputatio de Trinitate (1568)

Marcionitis, Eutychianis adscribitur.23 Alij denique diuinitatem Spiritus Sancti impugnarunt, quae Macedonianorum et Eunomianorum haeresis fuit.24 22. Christi vero humanitatis nunc remota consideratione (quam [B 2r:] peculiari disputatione de duabus naturis in Christo et communicatione idiomatum mox expediemus),25 simul omnes in duos contrahi possunt ordines. Aut enim vnitatem essentiae Dei in tres essentias distrahunt aut, Trinitatem personarum negantes, non nisi vnum essentia et persona Deum Patrem asserunt, Filium autem et Spiritum Sanctum tanquam qualitates et virtutes quasdam in substantia et hypostasi Patris inesse, qui seipsis non subsistant nec sint in vna diuinitate subsistentes personae.

5

10

23. Qui vnitatem essentiae Dei in tres essentias distrahunt, ignorantia et caecitate mentis decipiuntur, qua impossibile existimant, vt vnum sit tria et tria sint vnum, et personarum differentias exemplo creaturarum metiuntur, eodem videlicet modo tres personas in diuinitate opinantes, quo tres homines tres differentes personae dicuntur.26 Quae significatio vocabuli eodem modo in S. Trinitate nullo modo locum habere potest, qua personae numero substantiarum differre dicantur. 24. Deut. 6.

Etenim prophetae et apostoli vnum solum verum Deum et non tres deos esse docent: „Audi Israel“, inquit Mose, „Dominus Deus tuus Dominus vnus 23

Bei der vorliegenden Charakterisierung der Cerdonianer, Markioniten und Seleucianer folgt Andreae Augustinus. Vgl. Augustinus, De haeresibus XXIf und LIX, in: PL 42, 29 und 41 (= CChr.SL 46, 299,1–300,5 und 328,1–9; Oehler, Corpus haereseologicum I, 200 und 214f). Vgl. zu Eutyches unsere Ausgabe Nr. 1: Gonesius, De Deo et Filio eius (um 1560), 66, Anm. 158. 24 Bei der vorliegenden Charakterisierung der Makedonianer folgt Andreae Augustinus. Vgl. Augustinus, De haeresibus LII und, in: PL 42, 39 (= CChr.SL 46, 322,1–323,9; Oehler, Corpus haereseologicum I, 212). Eunomius war einer der führenden Arianer während des sog. Pneumatomachischen Streits in den Jahren zwischen 360 und 380. Vgl. Ritter, Dogma und Lehre, 191, 194f. 25 Die Thesen zu diesem Locus ließ Andreae im Mai 1569 drucken, wobei die Disputation für den 29. Mai angesetzt wurde. Vgl. Disputatio de duabus || Naturis in Christo, atque ea- || rundem Idiomatum, siue pro- || prietatum communica= || tione. || In nomine tuo, Iesu Christe. || PRAESIDE RE= || VERENDO , ATQUE CLA- || RISSIMO VIRO IACOBO ANDREAE, sacrosanctae Theologiae Doctore eximio, eiusdem in Academia Tubin= || gensi Professore perfideli, Praeposito atque Cancellario dignissimo, Prae= || ceptore etiam suo summa obseruantia colendo: M. FRANCISCVS || PELETERIVS Montisbelgardensis ad propositas Theses || 4. Idus Iunij, in Aula, ut uocant, noua, hora 6. ma= || tutina, discendi gratia pro uirili respondebit. || TVBINGAE, || M. D. LXIX. (VD 16 A 2579) 26 Vgl. exemplarisch unsere Ausgabe Nr. 1: Gonesius, De Deo et Filio eius (um 1560), 38,12– 39,2; Beilage Nr. 1: 3DZHá Contra zophistas, 588,19–22.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

15

20

Nr. 11: Andreae, Disputatio de Trinitate (1568)

5

575

est.“27 Et apud Esaiam inquit Dominus: „Ego sum primus et nouissimus, et praeter me non est Deus.“28 Et apostolus ait: „Scimus, quod idolum nihil est in mundo et quod nullus est Deus, nisi vnus.“29 Idem de Christo testatur, quod sit super omnia Deus benedictus in secula.30 Et Ioannes aperte ȜંȖȠȞ appellat Deum: „Et Deus“, inquit, „erat Verbum.“31

Esa. 45. 1. Cor. 8. Rom. 9. Ioan. 1.

25.

10

Aut igitur duo sunt dij, quod cum Mose et Esaiae testimonijs pugnat, aut Christus non est Deus, quod D. Paulo et euange-[B 2v:]listae Ioannis testimonijs repugnat, aut vnus est essentia Deus, Pater et Filius, hypostasibus et personis differentes. 26.

15

Similiter et de Spiritu Sancto scribit apostolus: „Diuisiones donorum sunt, sed idem Spiritus, et diuisiones ministeriorum, et idem Dominus, et diuisiones operationum sunt, sed idem est Deus, efficiens omnia in omnibus.“32 Quum ergo ab eodem apostolo scribatur: „Nobis vnus est Dominus“,33 aut Spiritus Sanctus Dominus non erit aut cum Filio Dei essentia vnus Deus sit, necesse est. 27.

20

Neque vero nudae sunt et inanes relationes, dum Filium in essentia Patris subsistentem alium a Patre et Spiritum Sanctum in Patris et Filij essentia subsistentem alium a Patre et Filio dicimus.34 Personas enim Trinitatis non tantum essentia vna, sed etiam differentijs hypostaticis tribus definimus, quae in diuinitate sunt reales, vere subsistentes et incommunicabiles. 28.

25

Harum viua similitudo in potentijs animae humanae exprimitur. Anima enim cuiusque hominis, quoad essentiam etsi vna est, potentia tamen non vna constat, sed multis, quae realiter differunt et incommunicabiles sunt. Alia enim vis et potentia est intellectus, alia sensus, alia motus, quae in alijs creaturis 27

Dtn 6,4. Jes 44,6. Vgl. auch Jes 45,5.21f. 29 I Kor 8,4. 30 Vgl. Röm 9,5. 31 Joh 1,1. 32 I Kor 12,4–6. 33 I Kor 8,6. 34 Vgl. zu diesem Vorwurf exemplarisch unsere Ausgabe Nr. 1: Gonesius, De Deo et Filio eius (um 1560), 34,6–37 und 55,18–36. 28

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

1. Cor. 12.

1. Cor. 8.

576

Nr. 11: Andreae, Disputatio de Trinitate (1568)

separatae sunt, in anima autem hominis concurrunt. Arbores enim vita praeditae sunt et vegetantur. Animalia bruta praeter hanc potentiam praedita sunt etiam sensu, vt simul et vegetentur et sentiant, sed ratione et intellectu carent. Homo autem et vegetatur et sentit et intelligit, cuius anima, in creatis corporibus perfectissima, his tribus potentijs realiter differentibus, eiusdem essentiae simplicitate nihil obstante, constat.

5

[B 3r:] 29. Erroris vero causa est cogitatio crassa, qua perperam quidam arbitrantur eodem modo Filium Dei proprie et vere ex illo Deo Patre genitum Deum, vt et idem filius hominis proprie et vere ex homine est genitus homo.35

10

30.

Heb. 1.

Ideo enim filius hominis cum matre non est vnus homo, quod caro matris diuidua sit, cuius pars in incarnatione cessit Filio Dei virtute Spiritus Patris, vt caro Filij Dei fieret, in vnitatem personae assumpta. Essentia autem Patris quum diuidi non possit, est enim Deus simplicissimus et indiuisibilis spiritus, propterea Filij persona, quem Pater in suae ipsius essentia ex seipso genuit, non potest extra ipsius essentiam consistere, sed, intra eam manens, a Patre tanquam generatum a genitore – vt splendor a lumine – differt.36

15

31.

Heb. 1.

Quando igitur Deus de Deo genitus dicitur, non sic accipiendum est, vt si dicamus Ioannem ex Iacobo genitum, quorum sunt separatae essentiae. Sed Deus hoc loco significat esse hypostaticum Dei, vt Deus Filius genitus est ex Deo Patre, non quod simpliciter Deus genuerit Deum et essentia essentiam, sed quod Pater, in diuinitatis essentia permanens, Filium in eadem permanentem genuerit, qui Dei Patris İੁțઅȞ est et expressa imago substantiae eius.37

20

25

32. Matth. 16.

Gen. 1.

Quum autem Christus Filius Dei viui dicitur,38 nomen Dei non simpliciter, sed cum limitatione accipiendum est, quod non vno modo in scriptura vsurpatur. Alias enim simpliciter accipitur, [B 3v:] quum diuinitatis essentia exprimitur tribus personis diuinitatis commune, vt quum dicitur: „In principio 35

Vgl. unsere Ausgabe Nr. 1: Gonesius, De Deo et Filio eius (um 1560), 34,33–35,18; 40,32– 41,17. 36 Vgl. Hebr 1,3. 37 Vgl. Hebr 1,3. 38 Vgl. Mt 16,16.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

30

Nr. 11: Andreae, Disputatio de Trinitate (1568)

577

creauit Deus coelum et terram.“39 Alias vero significat differentiam hypostaticam seu personalem, vt quum Christum Dei Filium esse dicimus,40 non simpliciter Dei, sed Dei Patris Filium esse dicimus. Est enim et ipse Filius verus Deus, qui tamen sui ipsius non potest esse filius. 33.

5

10

Matth. 16.a

Nec propterea quartus Deus, quem antitrinitarij quaternitatem contumeliose appellant,41 fingitur, qui neque Pater solus aut Filius solus aut Spiritus Sanctus solus sit. Est enim secundum scripturas Deus Pater non simpliciter Deus, sed gignens, a quo sunt omnia, Filius non simpliciter Deus, sed genitus, per quem sunt omnia,42 et Spiritus Sanctus non simpliciter Deus, sed procedens, in quo sunt omnia. Sicut ab apostolo non vna, sed tribus hisce personis describitur: „Quoniam ex illo et per illum et in illum omnia.“43

Rom. 11.

34. 15

20

Hinc etiam facile intelligitur non esse propter essentiae Filij cum Patre vnitatem incarnatum Deum Patrem. Non enim Deus, quatenus simpliciter Deus, incarnatus est – qua ratione non modo Patrem cum Filio, sed Spiritum quoque Sanctum incarnatum esse oporteret –, sed quatenus genitus Dei Patris Filius, cuius hypostasis ab hypostasi Patris et Spiritus Sancti realiter differt. Sicut enim non sensu intelligere neque intellectu sentire dicimur, quorum tamen vna est essentia, anima videlicet, etsi non vna sit vtriusque definitio, sic et in diuinitate propterea Pater incarnatus aut passus non dicitur, quod Filius cum Patre sit vna essentia, a quo hypostasi differt realiter. 35.

25

30

Error autem crassus et palpabilis est, quo asseritur: Dei vo-[B 4r:]cabulum, vbicunque in scriptura absolute positum reperiatur, solum Deum Patrem ideo significare, quod Filius non sit simpliciter Deus, sed genitus, et Spiritus Sanctus sit ex Deo procedens Deus.44 Quum enim apostolus dicat absolute: „Deus manifestatus in carne“,45 aut Deum Patrem incarnatum esse contra scripturas et suam ipsorum voluntatem concedere necesse est aut Dei vocabulum absolute positum de Patre non semper possunt intelligere. a

39 40 41 42 43 44 45

Korrigiert aus „6“. Gen 1,1. Vgl. Mt 16,16. Vgl. exemplarisch unsere Ausgabe Nr. 1: Gonesius, De Deo et Filio eius (um 1560), 55,27–29. Vgl. I Kor 8,6. Röm 11,36. Vgl. hierzu unsere Ausgabe Nr. 7: Schegk, Contra antitrinitarios (1566), 327, Anm. 121. I Tim 3,16.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

1. Tim. 3.

578

Nr. 11: Andreae, Disputatio de Trinitate (1568)

36. Duplex autem quum sit loquendi forma, qua alias vocabulum Dei de tribus personis praedicatur, vt quum dicitur: „Pater est Deus, Filius est Deus, Spiritus Sanctus est Deus“, alias vero personae tres de Deo praedicantur, vt: „Deus est Pater, Deus est Filius, Deus est Spiritus Sanctus“; vocabuli Dei ੒ȝȦȞȣȝ઀Į obseruanda est.

5

37. Ioan. 1.

Ioan. 20.

Quum enim de Deo dicuntur seu praedicantur personae, vt, quando dicitur: „Deus est Verbum“,46 vocabulum Dei totam essentiam diuinitatis significat. Dei enim essentia nihil aliud est quam Pater, Filius et Spiritus Sanctus, qui simpliciter est Deus et extra quem non est alius Deus.47 Quando autem Deus de personis praedicatur, vt quum dicitur: „Pater est Deus, Filius et Deus, Spiritus Sanctus est Deus“, vocabulum Dei secundum prius et posterius48 non temporis, sed originis intelligendum est, quod non simpliciter essentiam, sed substantiam personarum significat. Sic Pater est Deus non solum noster, sed etiam Filij sui propter principatum originis, sicut dicitur: „Ascendo ad Patrem meum et Patrem vestrum, ad Deum meum et Deum vestrum.“49 Quia Pater est ingenitus, a quo Filius habet, quod est et dicitur Deus. Filius enim est Deus genitus, Spiritus Sanctus Deus ab vtroque procedens. 38. Hoc quum non animaduerteret Mahometh propter ignoran-[B4v:]tiam principatus in diuinitate, qui Patri in scriptura tribuitur, ita Patrem solum Deum asserit, vt Filium diuinitate prorsus exuat, cuius diuinitatem non aliter quam impia ȝİIJȠȤૌ et participatione more humano definit, qua homo ab homine essentia differens regni consortium cum alio habet, quae participatio in diuinis personis nullum locum habet.

10

15

20

25

39.

Gen. 19.

Eodem errore Iudaei quoque inuoluuntur, qui vbique vocabulum Dei absolute non modo de vna essentia, verum etiam de vna persona interpretantur, quorum impietas cum alijs quamplurimis Veteris Testamenti tum vero imprimis refutantur Mose testimonio, vbi scriptum reliquit, quod ʤʥʤʩ pluit ʤʥʤʩ ʺʠʮ, hoc est: „Dominus a Domino pluit sulphur et ignem super Sodo-

46

Joh 1,1. Vgl. Jes 44,6. 48 Vgl. zu dieser Unterscheidung unsere Ausgabe Nr. 7: Schegk, Contra antitrinitarios (1566), 297,28–32. 49 Joh 20,17. 47

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

30

Nr. 11: Andreae, Disputatio de Trinitate (1568)

5

10

579

mam et Gomorrham.“50 Vbi proprijssima Dei appellatio posita est, quam Iudaei eludere non possunt, qua personarum differentia aperte posita est, nec aliter intelligi aut explicari potest quam per considerationem principatus originis et ordinis in diuinitate secundum prius et posterius, quo ʤʥʤʩ Filius origine posterior a Patre ʤʥʤʩ origine diuinitatis priore, tempore autem nullo modo posterior, sed eidem coaeternus, pluit ignem et sulphur. Ad quam personarum in vna diuinitate pluralitatem significandam Dominus dixit: „Faciamus hominem“,51 non: „Faciam hominem.“ Vbi cum angelis non est loquutus Deus, alias et ipsi angeli hominia creatores essent. Sed hoc fuit Patris cum Filio et Spiritu Sancto secretum consilium, a cuius bonitate per Filij sapientiam in Spiritus Sancti potentia et virtute non solum homo, verum etiam omnia creata sunt.

Gen. 1.

40. 15

Quum autem Pater solus verus Deus dicitur,52 non sic intelligendum est, quod Filius et Spiritus Sanctus eadem essentiali diuinitate non sint Deus, sed quod diuinitas Patris, quam ipse Filio a se geni-[C 1r:]to et Spiritui Sancto ab vtroque procedenti, in vnitate essentiae permanentibus, communicat, sit vna et sola, extra quam non potest esse Deus.

Ioan. 17.

41. 20

25

Quoniam et Filius Deus est et dicitur.53 Quapropter si solus Pater esset verus Deus, Filius non verus, sed fictitius esset Deus aut alius Deus extra essentiam Patris, a Patre essentialiter separatus, et sic essent duo dij; quorum vtrumque quum sit impium et scripturae sacrae contrarium, ita Pater solus Deus verus dicitur, vt extra ipsius essentiam nullus creatus Deus sit, in qua Filius et Spiritus Sanctus vere subsistunt.

Rom. 9. Ioan. 1. 1. Ioan. 1.

42. Et quum Deus Verbum apud Deum fuisse dicitur,54 nulla separatio essentiae intelligitur, quum Deus sit ipsum Verbum, sed personarum differentia, qua genitum cum gignente perpetuo in diuinitate coniunctum est.

50

Gen 19,24. Gen 1,26. 52 Vgl. Joh 17,3. 53 Vgl. Röm 9,5; Joh 1,1. In I Joh 1 kommt die von Andreae angegebene Bezeichnung Christi als „Gott“ nicht vor. 54 Vgl. Joh 1,1. 51

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

Ioan. 1.

580

Nr. 11: Andreae, Disputatio de Trinitate (1568)

43. Nec consequens est, vt quae essentia vnum et idem sunt, propterea etiam simpliciter idem et omnino vnum sint, nec quae simpliciter idem non sunt, propterea essentijs separata sint. Etenim sensum et intellectum longe diuersissima esse nemo negauerit, quorum tamen vis nihil alius est quam ipsa anima, in singulis hominibus numero et essentia vna. Sic Deus quum sit essentia vnus, propterea tamen non omnino et simpliciter idem dicitur, qui ita rationibus hypostaticis differt, vt hypostases quidem differentes, non tamen discrepantes aut separatas essentias habeat vnus Deus, Pater, Filius et Spiritus Sanctus; qua ratione Sabelij, Serueti et similium haereticorum impia haeresis damnatur.55

5

10

44. Essentiae porro communicatio nulla in diuinitate esse potest, [C 1v:] qua ipsa diuidatur, nisi plures numero deos introducere velimus, sed quum omnipotentia, sapientia, bonitas Dei non nisi ipsissima sint Dei essentia, non nisi in vnitate essentiae permanentibus personis essentialiter communicari potest.

15

45. Neque ex materia aliqua potest fieri haec Filij Dei et Spiritus Sancti propagatio neque ex nihilo creari, quum in Patris essentia propagentur, quam sacrae literae non omnimodo simplicissime vnam esse testantur.

20

46. Ioan. 5.

Ioan. 11. 14.

Quod autem a Christo dicitur: „Sicut Pater vitam habet in seipso, ita et Filio dedit vitam habere in seipso“,56 id non eodem modo intelligitur, quo duorum hominum patris et filij vitae separatae intelliguntur, sed quia Pater vita est nec indiget alio, vt viuat, sic et Filio dedit, vt vitam haberet in seipso, ne aliquo creaturarum adminiculo indigeat ad suam vitam conseruandam, qui vita est et vitam praestat omnibus vere in ipsum credentibus.57

55

Andreae meint die modalistische Gotteslehre des Sabellius und die analoge Auffassung des jungen Michael Servet. Vgl. zu Sabellius unsere Ausgabe Nr. 1: Gonesius, De Deo et Filio eius (um 1560), 29, Anm. 7. Vgl. zur modalistischen Trinitätslehre Servets in seinen Frühschriften „De Trinitatis erroribus“ (1531) und „Dialogorum de Trinitate libri duo“ (1532) unsere Ausgabe Nr. 7: Schegk, Contra antitrinitarios (1566), 288, Anm. 29 und Benrath, Der Antitrinitarismus, 53. 56 Joh 5,26. 57 Vgl. Joh 11,25f; 14,11f.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

25

Nr. 11: Andreae, Disputatio de Trinitate (1568)

581

47. Quando autem indifferenti natura personae Trinitatis subsistere dicuntur, naturae vocabulum non ad subsistentiam, sed ad essentiam referendum est, quae indifferens est, personarum differentia non obstante. 48.

5

10

Neque etiam secum pugnat Deum Deum gignere et non gignere, si vocabuli Dei aequiuocatio obseruetur. Quatenus enim vocabulum DEVS essentiam significat, quae tribus personis communis est, non gignit neque gignitur nec procedit. Quatenus vero personam significat seu differentiam hypostaticam in diuinitate, Deus [C 2r:] vere gignit et gignitur, iuxta illud: „Tu es Filius meus, ego hodie genui te.“58 Qua ratione et Christus Filius Dei dicitur.59

Psalm. 2. Ioan. 1.2. 1. Ioan. 4.

49.

15

Diligenter quoque phrasis obseruanda est, qua Filius a Patre in substantia siue essentia Patris, non autem de substantia seu essentia Patris nasci dicitur, quum haec generatio ab ea longe differat, quae in rebus creatis conspicitur, in quibus substantia diuidua est propter corpus siue materiam. Substantia autem seu essentia diuinitatis indiuisa semper permanet, quae simplicissimus est et per omnia indiuisibilis spiritus. 50.

20

Hinc, quae in terris nascuntur, essentijs separata et numero multa sunt, in diuina autem et aeterna generatione numerus in vnitate indiuiduae essentiae consistere potest, extra quam sicut res creatae sunt, sic, intra eam permanens, manet Filij Dei aeterna natiuitas. 51.

25

30

Ex quo intelligitur, quum scriptura aperte testetur Deum esse vnum et non plures60 – similiter quoque non solum Patrem, sed etiam Filium et Spiritum Sanctum esse verum Deum61 et hi tres vnum dicantur apud Ioannem62 –, hanc vnitatem non de voluntatis, potentiae et sapientiae conformitate ad similitudinem trium hominum, sed essentiali vnitate intelligendam esse, qua in vna ad numerum diuinitate Pater, Filius et Spiritus Sanctus subsistunt. 58

Ps 2,7. Vgl. Joh 1,14 und 18 (in Joh 2 kommt die von Andreae angegebene Bezeichnung nicht vor); I Joh 4,9. 60 Vgl. Dtn 6,4. 61 Vgl. I Kor 8,6; Joh 1,1; Röm 9,5. 62 Vgl. das sog. „Comma Johanneum“ zu I Joh 5,7f.

59

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

Deut. 6. 1. Cor. 8. Ioan. 1. Rom. 9. 1. Ioan. 5.

582

Nr. 11: Andreae, Disputatio de Trinitate (1568)

52.

Ioan. 17. 1. Ioan. 5.

Quum enim Pater non sit Filius nec Spiritus Sanctus et Filius neque Pater neque Spiritus Sanctus et Spiritus Sanctus neque Pater neque Filius, nihilominus tamen hi tres vnum sunt, si Christo et euangelistae Ioanni [C 2v:] credimus.63 Aut igitur per se, id est essentialiter, aut per accidens vnum erunt. Sed per accidens vnum esse non possunt, non enim in Deum cadit accidens. Ergo per se, id est essentialiter, vnum sunt, et ita vere non ੒ȝȠȚȠ઄ıȚȠȚ vt perfide loquebantur Ariani,64 sed ੒ȝȠȠ઄ıȚȠȚ65 sicut sancta synodus ȃicaena ex apertissimis scripturae testimonijs pie pronunciauit. 53. Et haec est de sacrocancta Trinitate fides catholica, „quam nisi quisque fideliter firmiterque crediderit, saluus esse non poterit.“66

63

Vgl. Joh 17,22 und das sog. „Comma Johanneum“ zu I Joh 5,7f. Die homöusianischen Formulierungen stellten keineswegs den arianischen Standpunkt dar, wie von Andreae in Anlehnung an das „Panarium“ des Epiphanius von Salamis („semiarianisch“) behauptet, sondern einen zeitweise von dem Großteil der östlichen Bischöfe getragenen Kompromissvorschlag, um die nachnizänischen trinitätstheologischen Auseinandersetzungen zu beenden. Ihren Niederschlag fanden sie nicht zuletzt in einem Synodalschreiben von Ankyra (358) und einer Denkschrift der homöusianischen Führer aus dem Jahr 359. Vgl. Ritter, Dogma und Lehre, 188f; Epiphanius, Panarium III, 1, in: PG 42, 400 D–401 B (= GCS 37 [2. Aufl.], 267,24–268,15; Oehler, Catalogus haereseologicum II,3, 68). 65 Vgl. das Nicaeno-Konstantinopolitanum, in: BSLK, 26,10f. 66 Athanasianum, in: BSLK, 30,27–29. 64

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

Beilagen

Contra zophistas veram Trinitatem abolentes

Colloquium De Sacro-Sancta Trinitate præsente Illustrissimo Princi= pe ac Domino Domino Nicolao Christo= phero Radziwiell, Duce de Olica et Nieswiesz Comite in Schid= lowiecz etc: cum Comitis cu= iusdam Generosi praecep= tore Thubingæ XV Julij Anno 1566 habitum. Breuiter & bona fide descriptum.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151



© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

Beilage Nr. 1: 3DZHá Contra zophistas

585

[159:] Contra zophistas veram Trinitatem abolentes Ex verbis Pauli: „Vnus Deus, qui est Pater“ etc.

5

10

15

20

25

30

35

Sabelliani nihil interesse putant inter phrases scripturae, cum dicit „vnus“ vel „vnum“. Cum vnum multi esse possunt, duo autem aut tres nunquam possunt esse vnus, Pater et Filius vnum sunt deitate, potentia, aeternitate etc. Sed isti duo vnus esse non possunt, aut alioqui duo esse desinent. Christus Filius Dei est nobiscum vnum natura vel humanitate. Sed vnus non est neque cum Adamo, ex quo naturam accepit, neque nobiscum, qui sumus filij eius; neque nos etiam cum illo vnus sumus, sed vnum, quemadmodum et Filius Dei orabat Patrem pro nobis, non vt vnus sumus cum illo, sed vnum, sicut et ille cum Patre vnum est.1 Quemadmodum Filius Dei tum deitatis tum humanitatis particeps est – Verbum enim caro factum2 –, interea vero nobiscum, cum quibus natura communicat, non vnus est. Ita vnitatem naturae diuinae retinens cum Patre, vnus tamen cum illo non est, nec scriptura hoc docet, postquam tres esse reuera nec confusos nec commistos, vt vnus sint, tradit. Vt consubstantialis est Patri, communicans cum eo natura, ita consubstantialis nobis, particeps naturae nostrae factus, nec tamen vnus cum Deo Patre aut nobiscum putandus, sed cum vtraque parte vnum. Et ideo quoque mediator utriusque partis, quia vtraque natura contingit tum Deum Patrem tum homines. Deinde diuersae sunt phrases „vna deitas“ et „vnus Deus“. Dicimus enim vnama esse deitatem trium, Dei Patris et Filij eius tum Spiritus S., sed non dicimus vnum esse Deum trinum; vnius deitatis est Pater et Filius, sed non vnius Dei. Pater habet deitatem seu diuinam naturam, sed Deum non habet. Quemadmodum et Christus humanitatem nobis cognatam habet. Interea tamen hominem habere non dicitur. Deitas et humanitas abstracta sunt a Deo et homine, qui per se non subsistunt, sed in alio sunt contenta et possessa ab alio. Deus autem per se existit, a nullo continetur. Ipse deitatem et diuinam naturam in se habet, non deitas Deum habet. Natura Dei est, non Deus naturae, vt et hominis est humanitas, non humanitatis homo. Vnitatem naturae in Patre et Filio esse credimus, postquam Filius Dei non aliunde quam a Deo Patre natus est; non potuit ergo alterius naturae esse nisi eiusdem, cuius et Deus Pater est. Quemadmodum et Christus, postea ex homine genitus, homo diuersae ab hominibus naturae esse non potuit. Primus pater noster vocatus est Adam (id est homo), filius autem Adami aut hominis nunquam dictus est, quia nullam generationem ex homine agnouit. Sed eius posteri omnes sunt filij Adami, quia sunt nati ex hominibus et nemo a

Korrigiert aus „vnum“.

1

Vgl. Joh 17,22. Vgl. Joh 1,14.

2

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

1 Corin: 8 De discrimine „vnus et vnum“

Joan: 5 Legatur Tertullianus de discrimine „vnus“ „vnum“ De trinit: De discrimine „deitas“ et „Deus“

Animantia quoque omnia sibi similes et eiusdem naturae producunt.

586

Beilage Nr. 1: 3DZHá Contra zophistas

ex illis talis Adam fuit, qualis primus Adam, qui ex nullo genitus est. Sic Deus Pater in scriptura semper simpliciter vocatur Deus et nunquam dicitur Filius Dei esse, quia nullum Patrem, ex quo gigneretur, habuit. Christus autem non dicitur simpliciter Deus vt Pater, sed Filius Dei, quia ex Deo genitus, vt et filius hominis, homo ex homine natus, non vt Adam ille homo, qui ex nullo genitus. Pater dicitur vnus et solus [160:] Quare scriptura has phrases diligenter obseruat in Christo, Deus,3 1 Cor: 8 Joan: 17, non cum eum vocat Filium Dei et filium hominis et nunquam eum vocat ad excludendum Filium, qui ex illo Deus est genitus, sed ad di- singulariter Deum (vt solet de Patre loqui), nisi prius certam notam, stinguendum, ne Filius, qui ex quod de Christo loquatur ad dexteram Dei Patris statuat, vt: „VerDeo est, ille vnus Deus Pater, bum erat Deus“,4 sanguis Dei,5 Deus in carne manifestatus,6 „Verqui ex nullo est, credatur esse. bum caro factum“,7 Christus Deus benedictus8 etc. Quae de solo Dei Filio dicuntur. Pater autem vnus est et solus Deus aut simpliciter Deus semper vocatur, quia ipse vnus et solus ex seipso est Deus, Deum Patrem nullum habet alium, ex quo sit genitus, quemadmodum Filius Dei Deus ex Deo est genitus, qui Deum Patrem habet. Vnus Deus Pater Filium Dei Ad hoc vnus et solus Deus dicitur Pater, quia ille solus est, qui semDeum non tollit. Quin nisi iste per omnia agit per Filium suum, vt diserte Paulus ostendit, cum vnus Deus sit Pater, Christus, Filius Dei, Deus ex Deo esse dicit hunc vnum Deum esse Patrem, hoc est ingenitum, qui a nullo non potest. Trinitas ad hoc sit et deinde a quo uel ex quo omnia.9 Cum Christus sit Filius Dei, nihil facit. Quin si Trinitas non Deus Pater, et per quem omnia, non ex quo omnia. Vt vero vnus Deus est, nec Pater est Adam, qui solus primum vocatus homo, non abstulit alijs hominibus vnus Deus nec Filius Dei Deus ex Deo, quia neuter horum est ex se genitis, quo minus sint homines, ita vnus Deus Pater non Trinitas. Trinitas autem vera aufert Filio Dei, quo minus Deus et vocetur et sit. Quin vt vnus est, in qua vnus est Deus Pater, Adam omnibus filijs suis causa fuit, vt homines ab illo geniti vocanvnus Filius Dei, vnus Spiritus Sanctus, non vnus Deus tur, sic vnus et solus Deus Pater est causa, vt Christus sit vnigenitus Trinitas. Filius eius atque ita verus Deus ex vero Deo. Adempto Adamo, cessant omnes filij hominum, nullus omnino erit. Sic ablato vno et solo vero Deo Patre, cessat appellatio Filij Dei et processio Spiritus S. Qui vnum Deum Qui ergo infesti sunt vni Deo Patri (sed pro illo vnum Deum Trinitatem staPatrem negant, to- tuunt), non tantum hunc vnum verum Deum Patrem, Deum Abrahami, Isaaci, tum Christianismum 10 abolent. Acta: 3. Jacobi et patrum nostrorum, Patrem Domini nostri Jesu Christi abolent, sed etiam vnigenitum Filium Dei, Deum verum de vero Deo genitum,11 auferunt: Deus enim iste Trinitas nec genuit nec genitus est, neque est Pater, neque est Filius (nusquam enim aut Pater aut Filius in scripturis S. Trinitas vocatus 3

Vgl. I Kor 8,6; Joh 17,3. Joh 1,1. 5 Vgl. Act 20,28. 6 Vgl. I Tim 3,16. 7 Joh 1,14. 8 Vgl. Röm 5. 9 Vgl. I Kor 8,6. 10 Vgl. Act. 3,13. 11 Vgl. Nicaeno-Konstantinopolitanum, in: BSLK 26,9f. 4

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

25

30

35

Beilage Nr. 1: 3DZHá Contra zophistas

5

10

15

20

25

30

35

587

est). Et cum Filium non genuit neque mediatorem habet, quid aliud restat, quam vt iste Deus credatur Deus esse ille, quem nec sciuerunt nec adorauerunt patres nostri,12 vt est apud Danielem. Nobis semper vnus Deus est, Pater, cum Paulo, vt et vnus Filius Dei est, Christus. Illis vnus trinus pro Deo est, et alius illis Deus, quia essentia, et alius Pater, quia persona. Et coma, ab illis interpositum in simbolis inter „Deus“ et „Pater“, hunc vnum diuidit, quemadmodum contra tres illos, qui vnius deitatis sunt, in vnum conflat. Nobis vnus Deus Pater est simplex. Illis trinus vnus est, compositus ex essentia et personis, rebus diuersis, et ita quidem versipelis sit iste Deus, vt aliquando difluat in trinum, alinquando ita concrescat, vt vnus sit ex illo trino. In essentia trinus pereat, vt in persona vnus. Nobis vnus Deus semper Pater est et nihil aliud, Filius autem Dei est Deus ex Deo. Illorum Deus trinus mutabilis [161:] est, vt in eo essentia non sit persona nec persona sit essentia, et hic Deus essentialis, ibi personalis. Nobis vnus Deus est Pater, qui creauit coelum et terram per Filium suum.13 Illorum trinus nihil unquam creauit, cum nec ipse sit nec Filium habeat, per quem crearet. Noster Deus vnus, qui est Pater, misit Filium suum in mundum, per eum nos sibi reconciliauit et Patrem se nobis vocat. Illorum trinus nec Filium habet, quem mitteret, nec mediatorem, per quem nos sibi reconciliauit, nisi hominem tantum Stancari.14 Atque ita nec Deus noster est neque etiam Pater sine Filio. Vnus Deus Pater uult adorari et inuocari semper per Filium suum, qui est vnicus et solus mediator ad illum. Trinus Deus non habet Filium nec mediatorem. Ergo non potest inuocari sine mediatore. Deum Patrem Christus Filius eius honorauit, orauit ab illo se omniam gloriam et potestatem recepisse dixit, eum nobis colendum quoque proposuit. Et vt se ab eo missum tocies dixit, ita quoque ad illum mediatorem se esse semper asseruit. Deum trinum nunquam nobis commendauit, immo nec verbo vno meminit, neque etiam inuocari docuit aut iussit etc. An non multo rectius Caiphas et satan de Christo intellexisse visus est quam isti zophistae? Caiphas cum Christum rogauit: „Adiuro te per Deum viuum (enim Patrem), si tu es Christus, Filius Dei viui?“,15 non petebat ab eo: „Si tu es vnus Deus, ille Pater, creator coeli et terrae.“ Numquam enim se eum fuisse Christus professus est (sed ab eo missum); quaerit autem ab eo: „Si tu es Christus, Filius illius Dei viui“, quem ex lege semper audiuit esse vnum

12

Vgl. Dan 11,38. Vgl. Weis 9,1; Hebr 1,2; Act 4,24; Apostolicum und Nicaeno-Konstantinopolitanum, in: BSLK 21,7f und 26,3f. 14 Vgl. unsere Ausgabe, Historische Einleitung, 7f; Nr. 5: Lismanini, Brevis explicatio (1565) – Einleitung, 179, Anm. 1. 15 Das Zitat ist eine nicht ganz wörtliche Wiedergabe von Mt 26,63.

13

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

Dani: 11

Sapientia: 9, Acta: 4, Heb: 1, Symboli Apostolicum Nycenum.

Caiaphas, satan inter Deum Patrem et Filium eius distinctionem melius nouit quam sophistae.

588

Beilage Nr. 1: 3DZHá Contra zophistas

Deum Patrem. Discrimen tenuit inter vnum illum Deum Patrem et inter Christum, qui se Filium illius vnius Dei esse asseruit, vt et Petrus constanter de illo praedicauit,16 quod zophistae nolunt. Judaei quoque Christum accu- Satan etiam his verbis Christum adorsus est: „Jesu, Fili Dei altissisant, quod Filium Dei se fecit; mi, quare venisti ante tempus ad cruciandum nos?“17 Verior certe non obijciunt illi, quod se Deum Patrem, creatorem coeli, (quamquam semper mendax) nostris zophistis fuit, postquam Chrivocaret, sed tantum Filium stum Filium Dei altissimi, non ipsum Deum altissimum, qui illum illius. Sic autem aequalem se genuit et misit, confessus est. Quod nostri zophistae hautquaquam fecit Deo. Equalis autem vnus concedunt, qui et Deum genuisse negant et Filium proprie nullum sibi non dicitur neque est. esse, sed tantum Patris, et Deum ex Deo genitum durum sermonem Christus vt Filius Dei vere et esse asserunt (quod contra Arium18 et Sabellium19 patribus Nicenae proprie est, ita etiam vere et Synodi simplex fuit), proculdubio eum hominem ex homine geniproprie Filius Patris est, nusquam figmenti. tum non vere nec proprie asserturi. Sic et centurio ille, cum zophistas non versatus, de Christo confessus est: „Vere Filius Dei erat iste.“20 Tutius ergo a Caipha, satana, milite vera fides de vno Deo Patre et Filio Dei, Jesu Christo, dici possit quam ab istis turgentibus philosophia zophistica, qui totam scripturam sacram suae sapientiae interuertere conantur. Trinitas non Trinitas non magis potest esse Deus quam quaternitas euangelica aliquis abstractum tribus et euangelista aut triumuiratus aliquem caesarem aut hominem denotet. Trinitas vno. enim nihil aliud est quam trium vnitas, quae certe Deus non est, quemadmodum multorum hominum vnitas homo non est. [162:] Quin si suam zophisticam obseruarent, potius vnitas dicendus esset Deus quam Trinitas, quia vnitas ad essentiam, quae illis Deus est, refertur, Trinitas ad personas, quae essentia non sunt, spectat. Si Deus non genuit, Nouus Deus iste Trinitas peperit quoque zophistis triplicem Christum: certe Deus Pater Primum quem considerant respectu essentiae, et sic est a se non genitus, quia non est. Deus essentia nec generat, nec genita est; Si Deus non genuit, Filius Dei non est. 2 respectu personae. Et sic Christus est Filius Patris, non Dei (nisi improprie), quia Deus non generat, sed Pater. Alius enim illis est Deus, et alius Pater, qui nobis vnus est nec comato a se distinctus. 3 respectu humanitatis. Et sic quatenus homo mediator, quatenus Deus vnus cum Patre. Quatenus homo intercedit, offert, orat, patitur, sanguinem fundit. Quatenus Deus nihil horum ad eum pertinere dicunt. Quasi vero Verbum socium sibi assumpsit hominem et in illa societate nec caro sit propria Dei nec sanguis proprius Dei, atque ita, vt non vere nec proprie Verbum factum esset caro. Ita quoque ab illa carne et sanguine sibi non proprio, quando liberet,

16 17 18 19 20

Vgl. Mt 16,16. Mt 8,29. Vgl. zu Arius unsere Ausgabe Nr. 1: Gonesius, De Deo et Filio eius (um 1560), 28, Anm. 5. Vgl. zu Sabellius unsere Ausgabe Nr. 1: Gonesius, De Deo et Filio eius (um 1560), 29, Anm. 7. Mt 27,54.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

25

30

35

Beilage Nr. 1: 3DZHá Contra zophistas

5

589

Verbum excluderetur in officio mediatoris aut, excluso Verbo, Trinitas, quae nunquam incarnata est, loco eius introduceretur. Ergo nisi perire libeat, abiecta et conculcata zophistica, credamus in vnum Deum Patrem, in vnum Dominum Jesum Christum, Filium Dei vnigenitum, et in vnum Spiritum S., qui vtriusque est. De essentijs, personis, relationibus, proprietatibus permittamus secum certare zophistas, quod illis libuerit.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151



© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

Beilage Nr. 2: Andreae, Colloquium (1566)

591

[142:] Illustrissimo Principi ac Domino Domino Nicolao Christophero Radziwil, duci de Olika et Nieswiesz comiti in Schidlowiecz etc. Domino suo clementissimo. 5

10

15

20

25

30

35

Illustrissime Princeps, Domine clementissime, quum ante reditum meum Ilustrissima Celsitudo vestra a nobis discesserit, non potui intermittere, quin ea, quae inter N.,1 comitis praeceptorem, et me in praesentia Illustrissimae Celsitudinis uestrae de Trinitate disputata sunt, paucis annotarem, praesertim cum ita uisum fuerit Illustrissimae Celsitudini uestrae idque a me petierit, ut Illustrissima Celsitudo uestra habeat, quasi ob oculos positum, quid antitrinitarijs siue ambagibus sit respondendum et ad firmandam nostram de Deo sincerissimam fidem illorum errori opponendum. In primo colloquio affirmabat praeceptor se nunquam crediturum in Deum essentiam. Cum uero ei responderem, [142a:] an esset crediturus in Deum accidens – siquidem substantia et accidens diuideret totam amplitudinem ENTIS: quidquid enim est, aut essentia est aut accidens –, ille nihil respondit, quam quod „essentia“ non reperiretur in scriptura sacra. Huic ego uicissim opposui, interrogans: „Quod sit proprijssimum nomen Dei in propheticis scriptis?“ Ille ignorabat, quid respondendum esset. Ego autem dicebam, cur disputaret de Deo, cuius uerum nomen ignoraret, subijciens ʤʥʤʩ = Jehoua esse proprijssimum Dei nomen, nulli creaturae communicabile. Quibus alia Dei nomina alias communicarentur. Quod nomen Jehoua, si proprijssime interpretaris, essentiam significat, sic DHS Deus seipsum in Mose descripsit: „Sum“, inquit, „qui sum.“2 Et iterum: „SVM misit me.“3 Hic Deus seipsum per effectum descripsit, nam solus Deus uere est, qui, ut sit, alio non indiget, a quo sustentetur, creaturae autem omnes ita sunt, [144:] ut a seipsis non sustententur, sed a Deo solo, qui eas sustentat et conseruat, ipsorum esse. Probatum ergo est in primo colloquio, quod Deus sit essentia, et ipsa essentia sit proprijssimum Dei nomen, in scripturis expressum. In altero colloquio refutata est regula antitrinitariorum, cui unice innititur ipsorum haeresis, qua affirmant, vbicunque vocabulum „Deus“ absolute in scriptura reperiatur, per hoc solum Patrem designari, non simul etiam FILIVM et Spiritum SANCTVM.4 Hanc ipsorum regulam confutaui scripturae sacrae testimonijs. ESAIAE 45 scriptum est: „Ego Dominus et non est amplius. Extra me non est Deus.“5 Ex hoc loco sic argumentatus sum: „Si uera est regula antitrinitariorum, sequitur,

1

Der Name dieses Präzeptors ist nicht überliefert. Ex 3,14. 3 Ex 3,14. 4 Vgl. dazu auch unsere Ausgabe Nr. 2: Gonesius, De uno vero Deo (um 1560), 76,16–18; Nr. 8: Schegk, Contra antitrinitarios (1566), 327, bes. Anm. 121. 5 Jes 45,5. 2

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

Exod: 3.

592

Io. 20.

1. Ioan. 5

Beilage Nr. 2: Andreae, Colloquium (1566)

quod extra Patrem non sit DEVS. Sed FILIVS iuxta illorum opinionem est extra PATREM. Quia non sunt vnus, sed vnum, ergo, FILIVS non est DEVS. [144a:] In Nouo autem Testamento expresse FILIVS appellatur DEVS. Rom: 9: „Ex quibus“, inquit D. Paulus, „est Christus secundum carnem, per omnia DEVS benedictus in secula.“6 Sic et Ioannis 1 cap: „Et uerbum erat Deus.“7 Item 1 Timot: 3: „Deus manifestatus in carne.“8 Item THOMAS: „Dominus meus et Deus meus.“9 AVT ergo antitrinitariorum regula est falsa, qua dicunt, ubicunque in scriptura absolute positum uocabulum „Deus“ reperitur, significare solum Patrem, aut Spiritum Sanctum uel in Nouo uel in Veteri Testamento mendatij argui. Si enim praeter Patrem non est Deus, quod per illorum regulam ex ESAIA colligitur,10 Filius certe non poterit esse Deus, et per consequens Nouum Testamentum non uere dicit, quod Filius sit Deus, super omnia benedictus.11 Si autem Filius est uerus Deus iuxta illorum regulam, false scripsit Esaias, quod praeter uel extra Patrem non sit Deus. [145:] Hic tenebatur praeceptor constrictus, nec ulla ratione poterat euadere. Et quamuis nihil poterat contradicere, in opinione sua tamen pertinaciter perstitit. Id cum animaduerteret Illustrissima Celsitudo Vestra, praeceptori dixit: „Iam conuictus es, da gloriam Deo et noli esse pertinax.“ Postremo, ut has duas sententias conciliarem, quae in ESAIA et D. Paulo leguntur, cum ea, quae scripta est in canonica Ioannis, quam semper in ore habebat praeceptor: „Tres sunt in coelo, qui testimonium perhibent, Pater, Verbum et Spiritus Sanctus, et hi tres unum sunt“,12 quaerebam ex ipso: „Num hi tres unum sunt per essentiam, an uero per accidens?“ Ille dicebat se nihil uelle respondere. CVM autem dici a me urgeretur, tandem dicebat se scire, quod in Deum non caderet accidens.13 Ego dicebam me acquiescere hoc responso. [146:] Si igitur in Deum non cadit accidens, sequitur, quod Pater, Filius et Spiritus Sanctus non possint esse unum per accidens. Si non per accidens, ergo per essentiam, aut nullo modo vnum erunt. Quidquid enim vnum est, id per essentiam aut per accidens vnum est.

6

Röm 9,5. Joh 1,1. 8 Das Zitat ist eine nicht wörtliche Wiedergabe von I Tim 3,16. 9 Joh 20,28. 10 Vgl. Jes 45,5. 11 Vgl. Röm 9,5. 12 I Joh 5,7f. Zu dem sog. „Comma Johanneum“, das ursprünglich von Valentino Gentile zur Begründung der tritheistischen Auffassung herangezogen wurde, vgl. unsere Ausgabe Nr. 3: Gentile, Confessio. Adnotationes. Protheses (um 1561), 107, Anm. 1; 112, Anm. 32. 13 Im trinitätstheologischen Kontext vertrat bereits Augustinus den Grundsatz, dass dem Sein Gottes nichts Akzidentielles zukommen könne. Hierin folgten ihm die Theologen des lateinischen Christentums im Mittelalter wie auch Reformatoren. Vgl. Augustinus, De Trinitate V, 2, 3, in: PL 42, 912 (= CChr.SL 50, 207,48–208,12); Thomas von Aquin, Summa theologiae I, q. 3 a. 6; Luther, Disputatio theologica (1539), in: WA 39/2, 22,14f; Melanchthon, Loci praecipui theologici (1559), in: CR 21, 612. 7

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

5

10

15

20

25

30

Beilage Nr. 2: Andreae, Colloquium (1566)

5

10

15

20

25

30

593

Hic confusus substitit praeceptor, qui ulterius progredi non potuit. Conclusi ergo Deum Patrem, Filium et Spiritum Sanctum unam essentiam esse, in qua essentiae vnitate sint hae tres differentiae reales Patris, Filij et Spiritus Sancti, qua Pater non est Filius nec Spiritus Sanctus, nec Filius Pater aut Spiritus Sanctus, et Spiritus Sanctus nec Pater nec Filius. VNVS Deus laudandus in secula. AMEN. D. praeceptor se de hac disputatione diligentius cogitaturum pollicetur, modo pertinaciam deponat, eius error detectus et refutatus erat. [147:] Addebam insuper, cum fateretur nobiscum, quod Pater genuisset Filium, qui ipsorum opinione sit extra Patrem, an Patris essentia, ex qua Filius natus est, possit diuidi ac pars aliqua a Patre separari, qui est spiritus? „NVM“, inquam, „spiritus possit diuidi, sicut corpus est diuisibile?“ Respondebat d. praeceptor spiritum non posse diuidi, qui sit indiuisibilis. Ego igitur sic inferebam et concludebam: „Si Filius est essentia Patris natus et Patris essentia, quae spiritus est, non potest diuidi, sequitur, quod Filius est intra et non extra essentiam Patris. Vna ergo est essentia Patris et Filij communis, in qua et intra quam Pater genuit Filium ab aeterno, modo inenarrabili.“ Haec, Illustrissime Princeps, summa utriusque colloquij est, quam spero me bona fide recitasse, in [148:] quo error antitrinitariorum breuiter, perspicue et uere refutatur. His fundamentis qui insistit et intra hos limites se continuerit, ab illis nunquam facile circumueniri aut decipi poterit. DEVM aeternum Patrem Domini nostri Iesu Christi una cum Spiritu Sancto oro, ut Vestram Celsitudinem semper gubernare et ad nominis sui gloriam et ecclesiae suae afflictissimae salutem diustissime incolumen seruare uelit, cui me officiose et humiliter commendo Tubingae XVIII Augusti anno 1566 Illustrissimae Vestrae Celsitudini addictissimus Jacobus Andreae D. praepositus Tubingensis

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151



© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

595

Abkürzungen

CA

Confessio Augustana

CO

Johannes Calvin, Ioannis Calvini opera quae supersunt omnia, hg. v. Wilhelm Baum / Eduard Cunitz und Eduard Reuss, Braunschweig 1863–1900 (CR 29– 87)

CR

Corpus Reformatorum. Bd. 1–28: Philipp Melanchthon, Opera quae supersunt omnia, hg. v. Carl Gottlieb Bretschneider / Heinrich Ernst Bindseil, Braunschweig u. a. 1834 –1869

FC

Formula Concordiae

FChr

Fontes Christiani

Estreicher Bibliografia polska. CzĊĞü III. Przez K. Estreichera, t. 12–33: Stólecie XV–XVIII. W ukladzie abecadlowym / Polnische Bibliographie. III. Abtheilung. Von Dr. Karl Estreicher, Bde. 12–33: Jahrhundert XV bis XVIII alphabetisch geordnet, Kraków 1891– hg.1939. HAB

Herzog August Bibliothek, Wolfenbüttel

MWA

Philipp Melanchthon, Werke in Auswahl hg. v. Robert Stupperich, Gütersloh 1951–1975

OS

Johannes Calvin, Opera selecta, hg. v. Petrus Barth / Wilhelm Niesel, München 1926 –1936

par.

Parallelstellen

reg.

regierte

s.a.

sine anno

s.l.

sine loco

VD 16

Verzeichnis der im deutschen Sprachbereich erschienenen Drucke des 16. Jahrhunderts: VD 16, hg. v. der Bayerischen Staatsbibliothek in München, Stuttgart 1983 –2000 und elektronisches Zusatzverzeichnis

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

Literatur und Kurztitel

Die im Literaturverzeichnis verwendeten Abkürzungen richten sich nach Siegfried Schwertner, Internationales Abkürzungsverzeichnis für Theologie und Grenzgebiete (IATG), Berlin u.a. 19922. Darin nicht enthaltene Abkürzungen werden ausgeschrieben.

Adam, Te Deum laudamus = Te Deum laudamus. Große Gebete der Kirche, lateinisch-deutsch, hrsg. von Adolf Adam, Freiburg im Breisgau 2001. Akta, MRPL X.1 = Akta, Tho iest Sprawy Zboru krzeĞciaĔskiego WileĔskiego ktore siĊ poczeli R. P.1557 Miesiąca Decembra Dnia 14. Za sprawą kxiĊdza Simona z Prossowic, tego zboru superintendenta, Kaznodzieie OĞwieconego KxiąĪĊüia pana Mikoáaia RadĨiwiáa Woiewody WileĔskiego, etc. W Brzesciu Litewskiem M. D. Lix. [=1559.] Neudruck in: Monumenta Reformationis Polonicæ et Lithuanicæ. Zbiór pomników reformacyi koĞcioáa polskiego i litewskiego, X.1, Wilno 1913. The Annotated Book of Common Prayer = The Annotated Book of Common Prayer, Being an Historical, Ritual, ad Theological Commentary on the Devotional System of the Church of England, ed. by John Henry Blunt, London 1866. Aretius, Valentini Gentilis breuis historia = Valentini Gentilis iusto || CAPITIS SVPPLICIO || Bernæ affecti breuis historia: & contra eiusdem || blasphemias orthodoxa defensio ar- || ticuli de sancta Tri- || nitate. || Censura propositionum, quibus nituntur Catabaptistæ || in Polonia probare Baptismum non succes- || sisse Circuncisioni. || Auctore D. Benedicto Aretio, Bernensis Ecclesiæ || doctore Theologo. || Introite per angustam portam, || quoniam lata est porta, & spatiosa via, || quæ abducit in exitium. Mat. 7.13. || GENEVÆ, || Ex officina Francisci Perrini. || M. D. LXVII. Athanasius Werke = Athanasius Werke, hrsg. im Auftr. der Kirchenväterkommission der Preussischen Akademie der Wissenschaften bzw. der Berlin-Brandenburgischen Akademie der Wissenschaften, Berlin 1935ff. Basilii opera (1531) = D. BASILII || MAGNI CAESARIENSIS || episcopi eruditissima opera, quo= || rum catalogum in sequen || ti pagella depre || hendes. Monodia Gregorij Nazianzeni. || INTERPRETES: || Iohannes Argyropilus. || Georgius Trapezuntius. || Raphaël Volaterranus. || Ruffinus presbyter. || ColoniĊ, ex officina Eucharij, anno 1531. Baur, Luther und seine klassischen Erben = Jörg Baur, Luther und seine klassischen Erben. Theologische Aufsätze und Forschungen, Tübingen 1993. Bayer/Gleede, Luthers Christologie = Oswald Bayer, Benjamin Gleede (Hg.), Creator est Creatura. Luthers Christologie als Lehre von der Idiomenkommunikation, Berlin 2007 (TBT 138). Benrath, Der Antitrinitarismus = Gustav Adolf Benrath, Der Antitrinitarismus, in: HDThG 3, Göttingen 19982, 49 –70. Beza, Correspondance 2 = Correspondance de Théodore de Bèze, Tome 2 (1556 –1558), recueillie par Hippolyte Aubert, publiée par † F. Aubert, H. Meylan et A. Dufour, Genève 1962 (THR 49). Beza, Correspondance 6 = Correspondance de Théodore de Bèze, Tome 6 (1565), recueillie par Hippolyte Aubert, publiée par H. Meylan, A. Dufour et A. de Henseler, Genève 1962 (THR 113).

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

Literatur und Kurztitel

597

Beza, Correspondance 25 = Correspondance de Théodore de Bèze, Tome 25 (1584), recueillie par Hippolyte Aubert, publiée par A. Dufour, B. Nicollier et H. Genton, Genève 2003 (THR 380). BSELK QBd. 2 = Die Bekenntnisschriften der evangelisch-lutherischen Kirche. Band 2/II: Quellen und Materialien zur Konkordienformel, Göttingen [voraussichtliche Erscheinung: 2013]. Bumazhnov, Der Mensch als Bild Gottes = Dmitrij Bumazhnov, Der Mensch als Bild Gottes im christlichen Ägypten: Studien zu Gen 1,26 in zwei koptischen Quellen des 4.–5. Jahrhunderts, Tübingen 2006 (Studien und Texte zu Antike und Christentum 34). Cantimori, Italienische Häretiker = Delio Cantimori, Italienische Häretiker der Spätrenaissance, deutsch von Werner Kaegi, Basel 1949. Clayton, The Christology = Paul B. Clayton, Jr., The Christology of Theodoret of Cyrus: Antiochene Christology from the Council of Ephesus (431) to the Council of Chalcedon (451), Oxford 2007. Clemen, Alexander Alesius = Otto Clemen, Alexander Alesius, in: ders., Kleine Schriften zur Reformation: 1897–1944, hrsg. von Ernst Koch, Bd. 8: 1898 –1950, Leipzig 1987, 21–23. Clemen, Melanchthon und Alexander Alesius = Otto Clemen, Melanchthon und Alexander Alesius, in: ders., Kleine Schriften zur Reformation: 1897–1944, hrsg. von Ernst Koch, Bd. 5: 1922–1932, Leipzig 1984, 365 –372. Corpus iuris civilis 2 = Corpus iuris civilis, Editio duodecima lucis ope expressa, Volumen secundum: Codex Iustinianus, recognovit et retractavit Paulus Krueger, Berlin 1959. Cristea, Schenute von Atripe = Hans-Joachim Cristea, Schenute von Atripe: Contra Origenistas. Edition des koptischen Textes mit annotierter Übersetzung und Indizes einschließlich einer Übersetzung des 16. Osterfestbriefs des Theophilus in der Fassung des Hieronymus (ep. 96), Tübingen 2011 (Studien und Texte zu Antike und Christentum 60). Daniel, Thesaurus hymnologicus 2 = Thesaurus hymnologicus sive hymnorum canticorum sequentiarum circa annum MD usitatarum collectio amplissima. Carmina collegit, apparatu critico ornavit, veterum interpretum notas selectas suasque adiecit Herm. Adalbert. Daniel, Tomus Secundus: Sequentiae. Cantica. Antiphonae, Leipzig 1844 (Repr. Nachdruck: Hildesheim u.a. 1973). Daugirdas, Antitrinitarier = KĊstutis Daugirdas, Antitrinitarier, in: Europäische Geschichte Online (EGO), hg. vom Institut für Europäische Geschichte (IEG), Mainz 2011- 09-08. URL: http://www.ieg-ego.eu/daugirdask-2011-de URN: urn:nbn:de:0159-2011081819. Daugirdas, Andreas Volanus = KĊstutis Daugirdas, Andreas Volanus und die Reformation im Großfürstentum Litauen, Mainz 2008 (VIEG 221). Daugirdas, Melanchthons Nachwirkung = Philipp Melanchthon. Lehrer Deutschlands, Reformator Europas, hrsg. von Irene Dingel und Armin Kohnle, Leipzig 2011, 353 –364. De falsa et vera unius Dei cognitione = DE FALSA ET VERA UNIUS DEI PATRIS, FILII ET SPIRITUS SANCTI COGNITIONE LIBRI DUO (ALBAE JULIAE) 1968, introduced by Antal Pirnát, Utrecht 1988 (Bibliotheca unitariorum 2). Denzinger = Kompendium der Glaubensbekenntnisse und kirchlichen Lehretscheidungen/ Heinrich Denzinger. Verb., erw., ins Dt. übertr. und unter Mitarb. von Helmut Hoping hrsg. von Peter Hünermann, 37. Aufl., Freiburg im Breisgau u.a. 1991. Diener, Johann Wigand = Ronald E. Diener, Johann Wigand (1523 –1587), in: Shapers of Religious Traditions in Germany, Switzerland, and Poland, 1560 –1600, edited, with an Introduction by Jill Raitt, Foreword by Robert M. Kingdon, Yale 1981, 19 –38. Ebeling, Das Geheimnis des Hermes Trismegistos = Florian Ebeling, Das Geheimnis des Hermes Trismegistos. Geschichte des Hermetismus von der Antike bis zur Neuzeit, mit einem Vorw. von Jan Assmann, 2., durchges. Auflage, München 2009 (Beck’sche Reihe 1642). Ehmer, Valentin Vannius = Hermann Ehmer, Valentin Vannius und die Reformation in Württemberg, Stuttgart 1976 (Veröffentlichungen der Kommission für Geschichtliche Landeskunde in Baden-Würrtemberg B 81). Epistolae = EPISTOLAE || D. IGNATII, POLYCARPI, || Martialis, Dionysii, Antonii magni, ve= || tustissimorum scriptorum, qui aut Apo || stolis, aut Apostolorum Discipulis vsi || sunt doc-

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

598

Literatur und Kurztitel toribus, quæ præterquàm quod natiuum illum Scripturæ spiritum refe= || runt, suppullulantis quoq[ue] eo tem= || pore Ecclesiæ faciem, atq[ue] res || gestas mira breuitate || continent. || ACTVVM XVI. || Isti homines, serui DEI excelsi sunt, qui annunci= || ant vobis viam salutis. || ANTVERPIAE, || Apud Ioan. Steelsium, In Scuto || Burgundiæ, Annno à Christo nato, M. D. XL.

Erasmus von Rotterdam, Opera omnia = DESIDERII ERASMI || ROTERODAMI || OPERA OMNIA || EMENDATIORA ET AVCTIORA, || AD OPTIMAS EDITIONES, PRAECIPVE QVAS IPSE ERASMVS || POSTREMO CVRAVIT, SVMMA FIDE EXACTA, || DOCTORVMQVE VIRORVM NOTIS ILLUSTRATA. || RECOGNOVIT JOANNES CLERICUS || TOMUS I–X || Leiden 1703 –1706 (Reprint: Hildesheim 1962). Erasmus von Rotterdam, Opera omnia [ed. nova] = Opera omnia Desiderii Erasmi Rotterodami: Recognita et adnotatione critica instructa notisque illustrata, Leiden u.a. 1969ff. Erler, Matrikel 1559 –1809 = Die jüngere Matrikel der Universität Leipzig, 1559–1809, als Personen- und Ortsregister bearbeitet und durch Nachträge aus den Promotionslisten ergänzt. Im Auftrage der Königlich Sächsischen Staatsregierung hrsg. v. Georg Erler, Bd. 1: Die Immatrikulationen vom Wintersemester 1559 bis zum Sommersemester 1634, Leipzig 1909. Firpo, Antitrinitari = Massimo Firpo, Antitrinitari nell'Europa orientale del ‫ތ‬500: Nuovi testi di Szymon Budny, Niccolò Paruta e Iacopo Paleologo, Florenz 1977 (Pubblicazioni del „Centro di studi del pensiero filosofico del Cinquecento e del Seicento in relazione ai problemi della scienza“ del Consiglio nazionale delle ricerche Serie I,8). Francisci Philippi Pedimontii ecphrasis in Horatii Flacci Artem poeticam (1546) = FRANCISCI PHILIPPI || PEDIMONTI ECPHRASIS IN || HORATII FLACCI ARTEM || POETICAM. || ALDI FILII || Cum priuilegio Pauli III. Pont. Max. || & Senatus Veneti. || VENETIIS, M. D. XLVI. Galenus, In Hippocratis librum de humoribus = GALENI || IN HIPPOCRATIS || LIBRVM DE HVMORIBVS, || Commentarij tres: || Eiusdem reliquum sexti commentarij in sextum || de vulgaribus morbis: itemq. septimus; || octauus: nuper in lucem editi, ac latinitate || donati: || Io. Baptista Rasario interprete. || CVM PRIVILEGIIS. || VINCENT || VENETIIS, Apud Vincentium Valgrisium. M D LXII. Genebrard, De Trinitate = DE || S. TRINITATE || LIBRI TRES CONTRA || HVIVS ÆVI TRINITARIOS, || Antitrinitarios, & Autotheanos. || G. Genebrardo Theologo Paris. auctore. || His præposita est summa seßionum Synodi, quam trien- || nio superiore Ministri Poloni cum trinitariis || Petricouiæ habuerunt, ex alicuius || amici Poloni Epistola. || Tertio libro Symbolum S. Athanasij exponitur, || & à contumeliis Valentini Gen- || tilis vindicatur. || Ad D. Carolum Lotharingum Car- || dinalem & Principem. || PARISIIS, M. D. LXIX. || Ex officina Petri Lollij, via Iacobæa. || CVM PRIVILEGIO REGIS. Gliczner, De Trinitate = ERASMI GLICZ= || NERI ZNEZENSIS, DE SA= || crosanctißima Trinitate, orthodoxæ et uerißimæ || obseruationes, quibus cumulatißime ostenditur. || Trinitatem ter quaterque adorandam, esse unum || illum ac uerum Deum, de quo in Deutero. dicitur, || Audi Israel Dominus Deus noster Deus unus est, || hac turbulentißima tempestate apprime utiles || necessariæque, pijs omnibus, qui á nouis, hoc || in articulo fidei, Arianis, conspuun= || tur insentanturque. || HILARIVS DE || Trinit. lib. 7. || Hoc demutare Antichristi est, hoc ne= || gare Iudei est, hoc nescire gentilis est. || Francoforti ad Oderam || in Officina Io. Eichhorni, Anno || M. D. LXV. Górski, Grzegorz Paweá z Brzezin = Konrad Górski, Grzegorz Paweá z Brzezin. Monografia z dziejów polskiej literatury ariaĔskiej XVI wieku, Kraków 1929. Górski, Studia = Konrad Górski, Studia nad dziejami polskiej literatury antytrynitarskiej XVI wieku, Kraków 1949 (Rozprawa wydziaáu filologicznego 68,2). Goodspeed, Die ältesten Apologeten = Die ältesten Apologeten: Texte mit kurzen Einleitungen, hrsg. von Edgar J. Goodspeed, Göttingen 1984 (Nachdruck d. 1. Aufl. von 1914). Görgemanns/Karpp = Origenes, Vier Bücher von den Prinzipien, hrsg., übers., mit kritischen und erl. Anm. vers. von Herwig Görgemanns und Heinrich Karpp, 3. Auflage, Darmstadt 1992 (TzF 24).

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

Literatur und Kurztitel

599

Harnack, Lehrbuch der Dogmengeschichte 2 = Adolf von Harnack, Lehrbuch der Dogmengeschichte, Zweiter Band: Die Entwicklung des kirchlichen Dogmas I, 5. Auflage, Tübingen 1931. Härle, Spurensuche = Wilfried Härle, Warum ausgerechnet drei? Spurensuche nach dem Dreieinigen Gott, in: Martin Schreiner (Hrsg.), Religious literacy und evangelische Schulen. Die Berliner Barbara-Schadeberg-Vorlesungen, Münster 2008 (Schule in evangelischer Trägerschaft 9), 53 – 68. Hamm, Frömmigkeitstheologie = Berndt Hamm, Frömmigkeitstheologie am Anfang des 16. Jahrhunderts: Studien zu Johannes von Paltz un seinem Umkreis, Tübingen 1982 (BHTh 65). Heck/ Wlosok = L. Caelius Firminianus Lactantius, Divinarum institutionum libri septem, Fasc. 2: Libri III et IV, ediderunt Eberhard Heck et Antonie Wlosok, Berlin 2007. Hein, Italienische Protestanten = Lorenz Hein, Italienische Protestanten und ihr Einfluss auf die Reformation in Polen während der beiden Jahrzehnte vor dem Sandomirer Konsens (1570), Leiden 1974. Hesbert, Corpus antiphonalium = Corpus antiphonalium officii, Vol. III: Invitatoria et antiphonae, editum a Renato-Joanne Hesbert, Roma 1968. Hirschberger, Geschichte der Philosophie 1 = Johannes Hirschberger, Geschichte der Philosophie, 1. Teil: Altertum und Mittelalter, Köln [2007]. Jasnowski, Dwa edykty = Józef Jasnowski, Dwa edykty Zygmunta Augusta: przeciwko Piotrowi z Goniądza i Janowi àaskiemu, in: RefPol 9–10 (1937–39), 442f. Jasnowski, Radziwiáá = Józef Jasnowski, Mikoáaj Czarny Radziwiáá (1515–1565). Kanclerz i marszaáek ziemski Wielkiego KsiĊstwa Litewskiego, wojewoda wileĔski, Warszawa 1939 (Rozprawy Historyczne Towarzystwa Naukowiego Warszawskiego 22). Juþas, Unija = Meþislovas Juþas, Lietuvos ir Lenkijos Unija (XIV a. vid.–XIX a. pr.), Vilnius 2000. Kausler, Briefwechsel zwischen Herzog Christoph und Vergerius = Briefwechsel zwischen Christoph, Herzog von Württemberg, und Petrus Paulus Vergerius, gesammelt und hrsg. von Eduard von Kausler und Theodor Schott, Tübingen 1875. Kolb, Jakob Andreae = Robert Kolb, Jakob Andreae (1528–1590), in: Shapers of Religious Traditions in Germany, Switzerland, and Poland, 1560 –1600, edited, with an Introduction by Jill Raitt, Foreword by Robert M. Kingdon, Yale 1981, 53 – 68. Krüger, Empfangene Allmacht = Thilo Krüger, Empfangene Allmacht. Die Christologie Tilemann Heshusens (1527–1588), Göttingen 2004 (FKDG 87). Laumenskaitơ, Pinigai ir požinjris Ƴ pinigus LDK = Egidija Laumenskaitơ, Pinigai ir požinjris Ƴ pinigus Lietuvos Didžiojoje Kunigaikštystơje, in: Pinigǐ studijos 2 (1997), 5–14. Lebon, Restitutions = Jean Lebon, Restitutions à Théodoret de Cyr, in: Revue d’Histoire Ecclésiastique 26 (1930), 523 – 550. Lindemann/ Paulsen, Die apostolischen Väter = Die apostolischen Väter: griechisch-deutsche Parallelausgabe/ auf der Grundlage der Ausg. von Franz Xaver Funk, Karl Bihlmeyer und Molly Whittaker. Mit Übers. von M. Dibelius und D.-A. Koch neu übers. und hrsg. von Andreas Lindemann und Henning Paulsen, Tübingen 1992. Lombardus, Editio tertia = Magistri Petri Lombardi Parisiensis Episcopi Sententiae in IV libris distinctae, editio tertia, Tom. I, Pars II: Liber I et II, Romae 1971. Lohse, Dogma und Bekenntnis = Bernhard Lohse, Dogma und Bekenntnis in der Reformation: Von Luther bis zum Konkordienbuch, in: HDThG 2, Göttingen 19982, 1–164. Lubieniecki, Historia reformationis = Stanislaus Lubieniecki, Historia reformationis polonicae, mit Vorw. von H. Barycz, Varsoviae 1971 (BPR 9). Lubieniecki, History = Stanislas Lubieniecki, History of the Polish Reformation and Nine Related Documents, translated and interpreted by George Huntston Williams, Minneapolis 1995 (HThS 37).

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

600

Literatur und Kurztitel

Lukaszewicz, Geschichte der reformirten Kirchen 2 = Joseph Lukaszewicz, Geschichte der reformirten Kirchen in Lithauen, Zweiter Band, Leipzig 1850. Manns, Luthers Zwei-Reiche- und Drei-Stände-Lehre = Peter Manns, Luthers Zwei-Reiche- und Drei-Stände-Lehre, in: Luther und die politische Welt. Wissenschaftliches Symposion in Worms vom 27. bis 29. Oktober 1983, hrsg. von Erwin Iserloh und Gerhard Müller, redigiert von Johannes Koch, Stuttgart 1984 (Historische Forschungen 9), 3 –26. Meijering, Melanchton = Eginhard Peter Meijering, Melanchton and Patristic Thought. The Doctrines of Christ and Grace, the Trinity and the Creation, Leiden 1983 (SHCT 32). McNeill, Alexander Alesius = John T. McNeill, Alexander Alesius, a Scottisch Lutheran, in: ARG 55 (1964), 161–191. Mone, Lateinische Hymnen = Lateinische Hymnen des Mittelalters, aus Handschriften hrsg. und erklärt von F. J. Mone, Bd. I: Lieder an Gott und die Engel, Freiburg i. Breisgau 1853 (Nachdruck: Aalen 1964). Mühlenberg, Dogma und Lehre = Ekkehard Mühlenberg, Dogma und Lehre im Abendland. Erster Abschnitt: Von Augustin bis Anselm von Canterbury, in: HDThG 1, Göttingen 19992, 406 –566. Neuser, Dogma und Bekenntnis = Wilhelm Neuser, Dogma und Bekenntnis in der Reformation: Von Zwingli und Calvin bis zur Synode von Westminster, in: HDThG 2, Göttingen 19982, 165–352. Nicolaus de Lyra, Postilla super totam bibliam IV = Nicolaus de Lyra, Postilla super totam bibliam IV, Straßburg 1492 (Nachdruck: Frankfurt 1971). Oberdorfer, Filioque = Bernd Oberdorfer, Filioque: Geschichte und Theologie eines ökumenischen Problems, Göttingen 2001 (FSÖTh 96). Oehler, Corpus haereseologicum I = Corporis haereseologici tomus primus: Philastri, Augustini, Praedestinati, Pseudo-Tertulliani, Pseudo-Hieronymi, Isidori, Pauli, Honorii De haeresibus et Gennadii De ecclesiasticis dogmatibus libri, edidit Franciscus Oehler, Berlin 1856 (Nachdruck: Olms 2007). Oehler, Corpus haereseologicum II,2 = Corporis haereseologici Corporis haereseologici tomi secundi pars posterior, continens S. Epiphanii episcopi Constantiensis Panariorum librum primum et secundum, edidit Franciscus Oehler, Berlin 1860 (Nachdruck: Olms 2007). Oehler, Corpus haereseologicum II,3 = Corporis haereseologici tomi secundi pars tertia, continens S. Epiphanii episcopi Constantiensis Panariorum librum tertium et anacephalaeosin, syllogen addendorum et indices, edidit Franciscus Oehler, Berlin 1861 (Nachdruck: Olms 2007). Otto, Iustini opera III,1 = Iustini philosophi et martyris opera quae feruntur omnia, ad optimos libros mss. nun primum aut denuo collatos recensuit prolegominis et commentariis instruxit translatione latina ornavit indices adiecit Io. Car. Th. eques de Otto, Tomi III pars I: Opera Iustini subdicitia, Wiesbaden 1969 (Nachdruck der 3. Auflage von 1880). Paweá, O roĪnicach teraĨniejszych = Grzegorz Paweá z Brzezin, O roĪnicach teraĨniejszych to jest co o jednym Bogu Ojcu i Synu jego jednorodzonym i o Duchu ĝwiĊtym prawdziwie rozumieü mamy, bearb. von Konrad Górski und Wáadysáaw Kuraszkiewicz, Wrocáaw 1954 (Biblioteka Pisarzów Polskich Seria B 2). Philo von Alexandrien, Legatio ad Caium = Les Œuvres de Philon D’Alexandrie, Bd. 32: Legatio ad Caium, introduction, traduction et notes par André Pelletier s.j., Paris 1972. Platon, Nomoi I–III = Platon, Nomoi (Gesetze): Buch I–III, Übersetzung und Kommentar von Klaus Schöpsdau, Göttingen 1994 (Platon, Werke 9,2). Quarta centuria = Quarta Centuria || ECCLESIASTICAE || HISTORIAE, CONTINENS DESCRI- || PTIONEM AMPLISSIMARVM RERVM IN RE- || gno Christi, quæ quarto post eius natiuitatem seculo ac- || ciderunt, cum Imperium Romanum gubernarent CON- || STANTINVS MAGNVS, eius filij, Iulianus, Io- || uianus, Valentinianus, Valens, Gratianus, Theodosius ma || ior, & multa præclara lumina Doctorum in Ecclesia Chri- || sti fulgerent: eodem illustri ordine ac ueritate, quo prio- || Centuriæ, ex uetustissimis & optimis histo- || ricis, patribus, & alijs scriptori- || bus contexta: || Per aliquot studiosos & pios uiros in urbe ||

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

Literatur und Kurztitel

601

Magdeburgica. || Acceßit Rerum uerborumque in hac Centuria præcipuè memorabi- || lium, tum locorum Scripturæ explicatorum || geminus Index. BASILEAE, PER IOANNEM || Oporinum. 1560. Quinta centuria = Quinta Centuria || ECCLESIASTICAE || HISTORIAE, CONTINENS DE- || SCRIPTIONEM AMPLISSIMARVM RERVM || in regno Christi, quæ quinto post eius natiuitatem secu- || lo acciderunt: cum Imperium Romanum gubernarent Arcadius, Honorius, Theodosius, Valentinianus, Martia- || nus, Leo, Zeno: & multi præclari Doctores, inter quos || sunt Chrysostomus, Augustinus, Cyrillus, Hesychius, Iu- || nilius, Primasius, Eucherus, Salonius, Prosper Aquitani- || cus, Sedulius, Saluianus, & similes, in Ecclesia Christi pas- || sim fulgerent: eodem ordine, diligentia & fide, quo supe= || riores Centuriæ, ex uetustis & probatis histori- || cis, patribus, & alijs scripto- || ribus: || Partim in urbe Magdeburgica, partim in Acade- || mia Ienensi contexta. || Accessit Rerum uerborumque in hac Centuria præcipuè memorabi- || lium, tum locorum Scripturæ explicatorum || geminus INDEX. || BASILEAE, PER IOAN- || nem Oporinum. Rau, Gribaldi = Reinhold Rau, Matteo Gribaldi in Tübingen, in: Alemannisches Jahrbuch 1968/ 1969, 38– 87. Ritter, Dogma und Lehre = Adolf Martin Ritter, Dogma und Lehre in der Alten Kirche, in: HDThG 1, Göttingen 19992, 99 –283. Rose, Die manichäische Christologie = Eugen Rose, Die manichäische Christologie, Wiesbaden 1979 (StOR 5). Rosen, Julian = Klaus Rosen, Julian: Kaiser, Gott und Christenhasser, Stuttgart 2006. Saint Basile, Lettres 1–3 = Saint Basile, Lettres Tome I–III, texte établi et traduit par Yves Courtonne, Paris 1957, 1961, 1966. Schegk, Antilogia = Antilogia || IACOBI SCHEG= || KII SCHORNDORFFEN= || sis, qua refellit XXVII. Propositiones || Seruetianæ HæreseȦs, quibus impiè statui= || tur solius Patris essentia & persona Deus || esse Verus exclusiuè, Filius autem, & Spi= || ritus S. impiè negantur personaliter || subsistere in Essentia di= || uina. || Ia. S. || Schegkius hæc, vanum nec honorem, aut commoda sectans || Inscripsit chartis Mystica sacra suis. || Personis trinum demonstrans Numen in Vno || Hæreticam contra disputat hîc rabiem. || Quæ nisi diuinum spectans nil scripsit honorem, || Et fidei curans commoda sola piæ. || Quid refert Scriptori ignoscat Zoilus, an non? || Dum solide doctis ista placere cupit. || MATTH. VLTIMO. || Euntes docete omnes Gentes, baptizantes in nomine Patris & Filij, & Spiritus sancti. || TVBINGÆ, ANNO || M. D. LXVIII. Schnelle, Antidoketische Christologie = Udo Schnelle, Antidoketische Christologie im Johannesevangelium. Eine Untersuchung zur Stellung des vierten Evangeliums in der johanneischen Schule, Göttingen 1987 (FRLANT 144). Scholem, Ursprung und Anfänge der Kabbala = Gershom Scholem, Ursprung und Anfänge der Kabbala, 2. Aufl., mit einem Geleitw. von Ernst Ludwig Ehrlich und einem Nachw. von Joseph Dan, Berlin u.a. 2001. Schwarz, Luthers Lehre von den drei Ständen = Reinhard Schwarz, Luthers Lehre von den drei Ständen und die drei Dimensionen der Ethik, in: LuJ 45 (1978), 15 –34. Secunda centuria = ECCLESIASTICA || HISTORIA, INTEGRAM ECCLESIAE || IDEAM, QVANTVM AD LOCVM, || Propagationem, Persecutionem, Tranquillitatem, Doctri || nam, Hæreses, Ceremonias, Gubernationem, Schismata, || Synodos, Personas, Miracula, Martyria, Religiones extra || Ecclesiam, & statum Imperij politicum attinet, secundum || singulas Centurias, perspicuo ordine complectens: singu- || lari diligentia & fide ex uetustissimis & optimis || historicis, patribus, & alijs scripto- || ribus congesta: || Per aliquot studiosos & pios uiros in urbe || Magdeburgica. || Quo opere nullum aliud ab Orbe condito, eiusdem quidem argumenti, Rei- || pub. Christianæ & utilius et magis necessarium, in lucem esse editum, æquus || atque sinceri iudicij Lector uel ex Præfatione, qua etiam contexendi huius || causæ exponuntur, adiectaque in primis historici operis Methodo || ac singulorum capitum metis generalibus, || facilè deprehendet. || Accessit etiam cùm Rerum uerborumque in singulis Centurijs præcipue || memorabilium, tum Locorum ScripturĊ explicato- || rum copiosus ac geminus INDEX. || BASILEAE, PER IOANNEM || Oporinum. 1559., SECVNDA CENTV || RIA HISTORIAE EC- || clesiasticæ.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

602

Literatur und Kurztitel

Sellers, Pseudo-Justin’s Expositio = Richard Victor Sellers, Pseudo-Justin’s Expositio Rectae Fidei: A Work of Theodoret of Cyrus’, in: JThS 46 (1945), 145 –160. Servet, De Trinitatis erroribus = DE TRINI= || TATIS ERRORIBVS || LIBRI SEPTEM. || Per Michaelem Serueto, aliâs || Reues ab Aragonia || Hispanum. || Anno M. D. XXXI. (Nachdruck: Frankfurt/M 1965). Servet, Dialogorum de Trinitate libri duo = DIALOGO= || RVM DE TRINITATE || LIBRI DVO. || DE IVSTICIA REGNI CHRI= || sti, Capitula Quatuor. || PER MICHAELEM SERVETO, || aliâs Reues, ab Aragonia || Hispanum. || Anno M. D. XXXII. (Nachdruck: Frankfurt/M 1965). Sigwart, Jakob Schegk = Christoph Sigwart, Jakob Schegk, Professor der Philosophie und Medizin. Ein Bild aus der Geschichte der Universität Tübigen im sechszehnten Jahrhundert, in: ders., Kleine Schriften, Erste Reihe. Zur Geschichte der Philosophie. Biographische Darstellungen. Zweite, berichtigte und vermehrte Ausgabe, Freiburg i. B. 1889. Sipayááo, Akta 1 = Akta synodów róĪnowierczych w Polsce, bearb. von Maria Sipayááo, Bd. 1: (1550–1559), Warszawa 1966. Sipayááo, Akta 2 = Akta synodów róĪnowierczych w Polsce, bearb. von Maria Sipayááo, Bd. 2: (1560–1570), Warszawa 1972. Stancaro, De Trinitate et mediatore = FRANCIS= || CVS STANCA= || RVS MANTVANVS DE TRINI= || tate & Mediatore Domino no= || stro Iesu Christo, aduersus Hen= || ricum Bullingerum, Petrum Martyrem, || & Ioannem Calvinum, & reliquos Tigu= || rinæ ac Geneuensis ecclesiæ Ministros, || ecclesiæ Dei perturbatores. || I. CORINT. 3. || Si quis templum Dei prophanat, quæ est ecclesia, hunc perdet Deus. || AD MAGNIFI= || cos & Generosos Dominos No || biles Polonos, ac eorum Mini= || stros, à varijs Pseudoeuange= || licis seductos. Starke, Radziwills Ruf zur Reformation = Arnold Starke, Nikolaus Radziwills Ruf zur Reformation in seiner Widmung der Brester Bibel an König Sigismund August von Polen, in: KO 16 (1973), 138 –157. Surius, Tomus primus conciliorum omnium = TOMVS PRIMVS || CONCILIO= || RVM OMNIVM, TVM || GENERALIVM, TVM PROVINCIALIVM || ATQVE PARTICVLARIVM, QVAE IAM INDE AB APOSTOLIS || vsque in præsens habita, obtineri potuerunt, magna insignium Syno- || dorum, aliorumque maximè vtilium accessione adeò nunc auctorum, vt in Tomos 4. distributa sint: aliquot locorum millibus in Syno- || dis & Epistolis decretalibus hactenùs editis, ad vetustissi= || morum manuscriptorum codicum fidem diligenter || emendatis & restitutis per F. Laurentium Su- || rium Carthusianum. || Cum Indice locupletißimo, quatuor Tomis communi.|| COLONIAE AGRIPPINAE || Apud Geruuinum Calenium, & Hæredes Iohannis Quentelij, || anno Domini M.D.LXVII. || Cum gratia & Priuilegio Imperiali in decennium. Szczucki, Marcin Czechowic = Lech Szczucki, Marcin Czechowic (1532–1613): Studium z dziejów antytrinitaryzmu polskiego XVI wieku, Warszawa 1964. Tertia centuria = ECCLESIASTICA || HISTORIA, INTEGRAM ECCLESIAE || IDEAM, QVANTVM AD LOCVM, || Propagationem, Persecutionem, Tranquillitatem, Doctri || nam, Hæreses, Ceremonias, Gubernationem, Schismata, || Synodos, Personas, Miracula, Martyria, Religiones extra || Ecclesiam, & statum Imperij politicum attinet, secundum || singulas Centurias, perspicuo ordine complectens: singu- || lari diligentia & fide ex uetustissimis & optimis || historicis, patribus, & alijs scripto- || ribus congesta: || Per aliquot studiosos & pios uiros in urbe || Magdeburgica. || Quo opere nullum aliud ab Orbe condito, eiusdem quidem argumenti, Rei- || pub. Christianæ & utilius et magis necessarium, in lucem esse editum, æquus || atque sinceri iudicij Lector uel ex Præfatione, qua etiam contexendi huius || causæ exponuntur, adiectaque in primis historici operis Methodo || ac singulorum capitum metis generalibus, || facilè deprehendet. || Accessit etiam cùm Rerum uerborumque in singulis Centurijs præcipue || memorabilium, tum Locorum ScripturĊ explicato- || rum copiosus ac geminus INDEX. || BASILEAE, PER IOANNEM || Oporinum. 1559., TERTIA CENTV- || RIA HISTORIAE EC- || clesiasticæ. Thesaurus proverbiorum medii aevi 9 = Thesaurus proverbiorum medii aevi/ Lexikon der Sprichwörter des romanisch-germanischen Mittelalters, hrsg. vom Kuratorium Singer der Schweizerischen Akademie der Geistes- und Sozialwissenschaften. Begr. von Samuel Singer. Teil: 9. niesen – Schädlichkeit, Berlin 1999.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

Literatur und Kurztitel

603

Thomas Aquinas, Summa theologiae: The Trinity = St Thomas Aquinas Summa Theologiae, Vol. 6: The Trinity: Ia. 27-32, Latin text, English transl., introd., notes, appendices and glossary [by] Ceslaus Velecky, London 1965 und 2006. Trechsel, Die protestantischen Antitrinitarier 2 = Die protestantischen Antitrinitarier vor Faustus Socin. Nach Quellen und Urkunden geschichtlich dargestellt von F. Trechsel. Mit einem Vorworte von C. Ullmann, Zweites Buch. Lelio Sozini und die Antitrinitarier seiner Zeit, Heidelberg 1844. Urban, Die großen Jahre der stancarianischen Häresie = Wacáaw Urban, Die großen Jahre der stancarianischen Häresie (1559 –1563), in: ARG 81 (1990), 309 –319. Valla, Opera omnia 1 = Laurentius Valla, Opera omnia, con una premessa di Eugenio Garin, tomus prior, scripta in editione Basilensi anno MDXL collecta, Torino 1962 (MPPR I,5). Wajsblum, DyteiĞci Maáopolscy = Marek Wajsblum, DyteiĞci Maáopolscy (Stanisáaw Farnowski i Farnowianie), in: RefPol 5 (1928), 32—97. Walther, Proverbia 1 = Carmina medii aevi posterioris latina, II,1: Proverbia sententiaeque latinitatis ac recentioris aevi. Lateinische Sprichwörter und Sentenzen des Mittelalters in alphabetischer Anordnung, ges. u. hrsg. von Hans Walther, Teil 1: A–E, Göttingen 1963. Weber, Die philosophische Scholastik = Emil Weber, Die philosophische Scholastik des deutschen Protestantismus im Zeitalter der Orthodoxie, Leipzig 1907. Weyer = Novatianus, De Trinitate/ Über den dreifaltigen Gott, Text und Übersetzung mit Einleitung und Kommentar, hrsg. von Hans Weyer, Darmstadt 1962. Wilhelm von Ockham, Opera philosophica I = Guillelmi de Ocham Opera Philosophica I: Summa logicae, ediderunt Philotheus Boehner, Gedeon Gál, Stephanus Brown, St. Bonaventure 1974. Williams, The Radical Reformation = George Huntston Williams, The Radical Reformation, Kirksville/Missouri ³1992 (SCES 15). Willing, Die neue Frage des Marcionschülers Apelles = Meike Willing, Die neue Frage des Marcionschülers Apelles – zur Rezeption marcionitischen Gedankenguts, in: Marcion und seine kirchengeschichtliche Wirkung: Vorträge der Internationalen Fachkonferenz zu Marcion, gehalten vom 15.–20. August 2001 in Mainz, hrsg. von Gerhard May, Katharina Greschat in Gemeinschaft mit Martin Meiser, Berlin u.a. 2002 (TU 150), 221. Wotschke, Der Briefwechsel = Theodor Wotschke (Hrsg.), Der Briefwechsel der Schweizer mit den Polen, Leipzig 1908 (ARG Erg.bd. 3). Wotschke, Erasmus Glitzner = Theodor Wotschke, Erasmus Glitzner. Ein Superintendent der großpolnischen lutherischen Kirche, in: Aus Posens kirchlicher Vergangenheit. Jahrbuch des Evangelischen Vereins für die Kirchengeschichte der Provinz Posen 6 (1917/1918), 1–73. Wotschke, Georg Weigel = Theodor Wotschke, Georg Weigel, Ein Beitrag zur Reformationsgeschichte Altpreußens und Lithauens, in: ARG 19 (1922), 22– 47. Wotschke, Lasitius = Theodor Wotschke, Johann Lasitius, in: Zeitschrift für Slavische Philologie 2 (1925), 77–104.442–471. Wotschke, Francesco Lismanino = Theodor Wotschke, Francesco Lismanino, in: Zeitschrift der Historischen Gesellschaft für Provinz Posen 18 (1903), 213–332.

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

Personenregister Das Personenregister berücksichtigt nicht die Autoren wissenschaftlicher Sekundärliteratur. Ebenfalls nicht enthalten sind die Namen biblischer Personen. Kursive Ziffern bezeichnen Seiten mit Personennamen, die nur im Anmerkungstext enthalten sind. Abaelard, Petrus (1079–1142) 469 Acacius, Bischof von Caesarea († um 366) 384 Adam, Pfarrer in Gieraátowice 212 Aëtius († 365) 356, 397 Albert Friedrich, Markgraf von Brandenburg (1582–1600) 214 Albinus, Matias 212 Albert der Große (um 1200 – 1280) 440 Alciati della Motta, Giovanni Paolo († nach 1581) 100f, 115, 363 Alesius, Alexander (1500 –1565) 10, 14, 17, 99, 133, 135 –138, 141, 144, 146– 148, 150f, 163, 166–168, 171 Alexander Antiochenus 499 Alexander der Große (356 –323 v. Chr.) 359 Alexander, Bischof von Alexandrien († 328) 66f, 163, 266 Alexander, Bischof von Caesarea 265 Alexander, Bischof von Konstantinopel († 337/40) 66f, 265, 382 Alypius 173 Ambrosius von Mailand (333/34–397) 40, 73, 77, 80, 82, 86, 91, 93, 138, 165, 169, 172f, 200f, 234, 352, 371, 385, 395, 396, 399, 500, 525 Andreae, Jakob (1528 –1590) 3, 13, 15, 17, 273, 275, 277, 282, 451, 561, 563 –567, 571, 573f, 579 – 582, 583, 593 Anhomöer 187, 189f Anomius ĺ Anhomöer Antinomer 549 Antipatros († 319 v. Chr.) 359 Antitrinitarier 3 –5, 9f, 11, 14f, 16, 21, 23, 135, 225f, 228, 237, 258, 271, 273–275, 277f, 323, 334, 351, 355, 421f, 425, 480, 563, 573, 577, 592f Antoninus Pius, römischer Kaiser (86–161, reg. 138–161) 111, 151 Anthropomorphiten 456 Apelles († nach 180) 573 Apelliten 573 Aretius, Benedikt († 1574) 14, 99, 101 Arianer 3, 66, 82, 173, 179, 186, 204, 209, 211, 214, 215, 219, 249, 253, 254, 256– 263, 323, 358, 360, 382, 384f, 389, 400,

419, 425, 431f, 493f, 509 –515, 517– 519, 521, 523 – 527, 530 – 537, 574, 582 Aristoteles (384 –322 v. Chr.) 76, 276, 278, 284, 289, 292, 295, 297f, 300 –302, 306f, 309f, 315f, 325, 331, 334, 339f, 342, 440 Arius (um 280 –336) 28, 36, 66f, 109, 112, 143, 163, 169, 172f, 179, 187, 200f, 205, 210, 216, 219, 236, 249, 253, 255f, 259, 261–264, 266, 269, 283f, 323, 325, 332, 335, 356f, 361, 363, 378–380, 382, 384 –386, 389, 393, 396, 400, 404, 409, 411, 430, 432, 480f, 512, 518, 573, 588 Armenier 262 Arnobius d. J. († nach 455) 529 Athanasianer 118 –120, 493 Athanasius (299 –373) 99, 101, 116, 141, 163, 164, 187, 210f, 219, 253f, 256 –260, 261, 262f, 265, 266, 267, 268f, 383, 385, 432, 467 August, Kurfürst von Sachsen (1526 –1586, reg. 1553 –1586) 423 Augustinus (354 – 430) 31, 40, 45, 71, 72, 73, 77, 82, 84, 103, 108, 138, 165, 167, 171, 173, 182, 186, 200, 202, 205, 207, 209, 213, 228, 234f, 245, 261, 285, 352, 370, 383, 393, 396, 405, 408, 410, 453f, 456, 460, 466, 468, 503f, 512, 522, 524, 566, 571f, 573f, 592 Basilides (um 85 – um 145) 52, 375 –377, 500 Basilius von Caesarea (329/30 –379) 38, 138, 164, 181f, 186f, 216f, 344, 352, 397, 405, 409f, 415, 502 Báthory, Stephan, polnischer König (1533 – 1586, reg. 1576 –1586) 227 Beza, Theodor (1519 –1605) 5, 14, 22, 350 Biandrata (Blandrata), Giorgio (1515 – 1590) 7–9, 15, 101f, 115, 179, 186, 363, 411, 421 Bibliander, Theodor (1505–1564) 181 Bigot, Wilhelm 276 Bodzecinius, Stanislaus 212 Boethius, Anicius Manlius Torquatos Severinus (um 480 – um 524) 24, 35, 54, 71, 73, 874, 424 Böhmische Brüder 252

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

Personenregister Bona Sforza, polnische Königin (1494– 1557, reg. 1518 –1548) 7, 180 Boratinski, Iohannes 136 Borisouius, Tiburtius (Borzyszowski, Tyburcjusz) 212 Braubach (Brubach), Peter (um 1500 –1567) 13f, 419, 421 Brenz, Johannes (1499 –1570) 181, 584 Budny, Szymon (um 1530 – 1593) 10, 15, 227, 422 Bullinger, Heinrich (1504–1575) 5, 22, 89, 179, 181f, 209 Caligari, Giovanni Andrea, Nuntius in Polen (1527–1613) 350 Caligula, römischer Kaiser (12–41, reg. 37– 41) 458 Calnouius, Iacobus (Jakub z Kalinówki, † 1583) 215 Calvin, Johannes (1509 –1564) 8, 9 –11, 13f, 22, 24, 29, 37, 40f, 48, 52, 54, 55, 73, 87, 99f, 103, 112, 114f, 130, 135f, 179, 181, 225, 227f, 231, 233, 259, 263, 273f, 380, 400, 564 Camerarius, Joachim (1500 –1574) 163, 164 Celichius, Andreas († 1599) 253, 255 Cerasinus, Iohannes 136 Cerdon 376, 458, 459 Cerdonianer 573, 574 Checiny, Ioannes (Ioannes a ChĊciny) 212 Chemnitz, Martin (1522–1586) 565 Chleuicki (Chlewicki), Stanislaus 215 Chodkiewicz (Chotkowicz), Johannes († 1579) 12, 349, 351, 355 Christoborski, Nicolaus 136 Christoph, Herzog von Württemberg (1515– 1568, reg. 1550–1568) 13, 181, 273f, 276f, 281, 563f Chrysipp (um 280 – um 207 v. Chr.) 497 Chyträus, David (1531–1600) 565 Cicero, Marcus Tullius (106 – 43 v. Chr.) 141, 351, 364, 436, 440, 442, 455f Clemens Alexandrinus (um 150 – 215) 138, 144, 155f, 169, 458, 459 Commendone, Giovanni Francesco, Nuntius in Polen (1524 –1584) 250 Constantius II., römischer Kaiser (Flavius Julius Constantius Augustus, 317– 361) 253, 257 Cornelius, Bischof von Rom (reg. 251– 253) 378 Corner, Christoph (1518 –1594) 565 Cracovita, Leonardus 8 Criscovius, Laurentius (Krzyszkowski, Wawrzyniec, um 1530 – nach 1597) 10, 71, 226, 234 Cristinius, Stanislaus 212 Cromwell, Thomas (um 1485 – 1540) 137 Crouitius, Martinus ĺ Krowicki, Marcin Cruciger, Caspar d. Ä. (1504 –1548) 422

605

Cruciger, Felix (KrzyĪak, Feliks, † 1563) 182, 211, 221 Cyprian von Karthago (Thascius Caecilius Cyprianus, nach 200 – 258) 138, 144, 160, 169, 172, 366f, 387, 400, 401, 405, 454, 499, 513f Cyrill von Alexandrien (um 375/80 – 444) 73, 88, 262, 405, 466 Czarnouius, Andreas (Czarnowski, Andrzej) 215 Czechowic, Martin (1532–1613) 349 Danaeus, Lambertus (um 1530 – 1595) 16, 275 Daubmann, Johannes († 1573) 12, 347, 349, 422 Dávid, Ferencz (Davidis, Franciscus, 1510 – 1579) 15, 101 Degen, Bernhard 275 Degen, Jakob ĺ Schegk, Jakob Denck, Hans (um 1495 – 1527) 493 Dionysios, Bischof von Alexandrien († 264/65) 374, 377, 378, 384 Donatisten 379, 573 Eber, Paul (1511–1569) 565 Ebion 146f, 480 Ebioniten 75, 356, 373f, 480, 573 Emisenus 492 Epheser 138 Epikur (um 341 – um 270 v.Chr.) 365, 436 Epikuräer 437 Epiphanius von Salamis (310/20 – 404) 529, 566, 572, 582 Episcopius, Albertus 212 Erasmus von Rotterdam (1466/69 – 1536) 28, 39, 40, 52, 94, 107, 167, 168, 463, 466, 469, 571 Euklid (4. Jh. v. Chr.) 295 Eunomianer 574 Eunomius (325 –396) 142f, 152, 164, 284, 383, 574 Euseb von Caesarea (vor 265 – 339/40) 36 –39, 72, 92, 163f, 264, 266, 352, 374, 378, 457 Eusebius von Nikomedien († 341) 382 Eustachius (Eustathius von Antiochien, um 280 – 337 bzw. 360/61) 380 Eutyches († nach 454) 66, 179, 356f, 400, 486 Eutychianer 179, 574 Falconius, Johannes († 1586) 6 –8, 215 Falconius, Thomas 8, 215 Filastrius von Brescia († vor 397) 566, 572 Filipowski, Hieronymus († vor 1574) 8 Flacius, Matthias (1520 –1575) 14, 421– 423 Froschauer, Christoph († 1564) 15

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

606

Register

Fulgentius von Ruspe (um 465 – 527 bzw. 532/33) 138, 167, 466, 485 Funk, Johann (Funccius, Ioannes, 1518– 1566) 180, 182, 214 Galenus (um 129 – um 199) 315 Gallus 186 Génébrard, Gilbert (um 1537 – 1597) 15f, 275 Gentile, Valentino (um 1520 – 1566) 3, 8– 10, 14f, 17, 97, 99 –107, 109, 111–113, 115, 116, 119, 122, 133, 135 –143, 147f, 150 –152, 160, 163–165, 167f, 171f, 225, 249, 251, 261–267, 351, 363, 370, 389, 422 Gericke, Paul 252 Ghelen, Sigismund (um 1498 – 1554) 93, 111, 406, 453 Gilouius, Paulus (Gilowski, Paweá, um 1534 – 1595) 212 Gliczner, Erasmus (1535 –1603) 12, 17, 99, 163, 251–254, 256, 258f, 263, 265– 267 Gnoienski, Przeczlaus 215 Gnostiker 573 Gonesius, Petrus (um 1530 – 1573) 5 –7, 13, 17, 21–24, 28f, 38, 45, 48, 50– 52, 56, 71–73, 75, 81, 83f, 87, 89, 93, 226, 228, 231, 233, 273–275, 277, 288, 351, 370, 380, 399, 566 Gorsky, Andreas 136 Gratian, römischer Kaiser (Flavius Gratianus, 359 –383, reg. 375 –383) 386, 459, 569 Gregor von Nazianz (um 330 – 390) 38, 164, 174, 182, 187, 240, 344, 383, 466, 490, 503, 515 Gregor von Nyssa (um 335 – 394) 138, 344 Gregor Thaumaturgos (um 210 – um 275) 82f, 138, 162 Gribaldi, Matteo (um 1500 – 1564) 3 – 9, 13, 22f, 102, 274, 563 Griechen 28, 155, 173, 245, 287, 297, 312, 325, 331, 446f, 460, 493, 512, 520, 571f Gwalther, Rudolf (1519 –1586) 181 Hamilton, Patrick († 1528) 136 Hantzsch, Georg, Drucker († um 1585) 135 Hätzer, Ludwig (um 1500 – 1529) 493 Heinrich VIII., König von England (1491– 1547, reg. 1509 –1547) 137 Helding, Michael, Bischof von Merseburg (1506 –1561, reg. 1550 –1561) 422 Heraclit (6. Jh. v. Chr.) 341 Herodes Antipas (20 v. Chr – um 39 n. Chr.) 443 Heshusius, Tilemann (1527–1588) 423 Hiero II., Tyrann von Syrakus (306 –215 v. Chr.) 455

Hieronymus (um 347 – 419/20) 28, 73, 81, 173f, 177, 200, 228, 234 Higinus (Hyginus), Bischof von Rom (reg. um 138 – 142) 458 Hilarius von Poitiers (um 315 – 367) 24, 26, 56, 68, 71, 72f, 78, 81, 88– 90, 119, 138, 165, 170, 182, 186, 200f, 205, 207–209, 213, 253, 257, 261f, 264f, 267, 320 –322, 330, 342f, 352, 367, 370f, 373, 376, 385, 392–394, 396, 399f, 403, 405, 407– 409 Hippokrates (um 450 – um 380 v. Chr.) 315 Hoffmann, Melchior (um 1500 – 1543) 481 HolszaĔska, Alexandra 350 HolszaĔski, Paul, Bischof von Wilna (reg. 1536 –1555) 350 Homer 339 Homöusianer 28f Hosius, Stanislaus, Kardinal, Bischof von Ermland (1504 –1579) 225 Hyperius, Andreas (1511–1564) 10, 14, 99 Iacobi, Nicolaus 215 Iacobus (Jakub z Przeczycy), Superintendent 212 Ioannes, Pfarrer in Kiejdany 215 Ioannes a Pokrziuunica (Jan z Pokrzywnicy) 212 Iolaos 359 Ignatius von Antiochien (2. Jh.) 103, 110 – 112, 137f, 141, 146 –148, 169, 171, 513, 529 Irenaeus von Lyon (um 135 – um 200) 24, 72f, 79f, 89, 90 – 92, 94, 103, 111, 127, 137f, 141, 143f, 154, 155, 169, 234 –236, 352, 373, 375f, 399, 476, 479, 500, 529 Irzikouic (Irzykowic), Caspar 215 Jewel, John, Bischof von Salisbury (1522– 1571, reg. 1559 –1571) 163 Joachim von Fiore (um 1130/35 –1202) 55, 108 Johann Albrecht I., Herzog von Mecklenburg (1525 –1576, reg. 1547/52– 1576) 423 Johann Friedrich I., Kurfürst von Sachsen, ab 1547 Herzog von Sachsen (1503 – 1554, reg. 1532–1554) 421, 424, 433 Johann Friedrich II., der Mittlere, Herzog von Sachsen (1529–1595, reg. 1554 – 1565) 433 Johann Friedrich III., der Jüngere, Herzog von Sachsen (1538 –1565, reg. 1554/57– 1565) 421, 422, 429, 433 Johann Wilhelm, Herzog von Sachsen (1530 –1573, reg. 1554 –1573) 421, 429, 433 Johannes Chrysostomus († 407) 67, 80, 228, 234f, 405, 493

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

Personenregister Johannes von Damaskus (um 650 – vor 754) 245, 493, 506 Jonas, Justus (1493 –1555) 422 Jourdain, François 16, 275 Juden 65, 90, 128, 188, 260, 281, 287, 291, 344, 414, 469, 475, 482, 492, 508, 527, 568, 578f Judex, Matthaeus (1528 –1564) 421, 413 Julian Apostata, römischer Kaiser (Flavius Claudius Iulianus, reg. 360/61–363) 382, 458, 466 Julius, Herzog von Braunschweig-Lüneburg-Wolfenbüttel (1528 –1589, reg. 1568–1589) 565 Julius III., Papst (1487–1555) 180 Justin der Märtyrer († 165) 10, 24, 26, 39, 47f, 62, 71, 80, 103, 111, 137f, 141, 143f, 148, 150f, 153, 169, 225f, 234– 236, 243, 352, 405, 459, 529 Justinian I., römischer Kaiser (Flavius Petrus Sabbatius Iustinianus, um 482 – 565, reg. 527– 565) 567 Kazanowski, Jan (Kazanouius, Ioannes, † 1591) 10f, 215, 274 KarniĔski (Charninski), Iwan († 1603) 7f, 180, 203, 205 Kerinth (um 100) 89, 146, 356, 374, 480, 573 Kerinther 573 Konstantin I., römischer Kaiser (270/88– 337, reg. 306/24 –337) 37, 261, 380, 382, 458 Konstantius II., römischer Kaiser (Flavius Iulius Constantius, reg. 337/53– 361) 384, 385, 403 Krowicki, Martin († 1573) 8, 212, 215 Krzizanovski, Gabriel 136 Lactantius (Lucius Caecilius Firmianus, um 250–325) 73, 85, 499 àaski, Jan (a Lasco, Johannes, 1499– 1560) 181, 204 Laskouius (Laskovius), Martinus 212 Laureo, Vincenzo, Nuntius in Polen (1523– 1592) 350 àĊczycki, Daniel (um 1530 – um 1600) 10 Lehwald, Balthasar von 274 Leo der Große, Bischof von Rom (Leo I., reg. 440– 461) 388 Leus, Eduardus (Lee, Edward, um 1482 – 1544) 28 Lismanini, Francesco (1504 –1566) 6, 7, 8, 12, 17, 179 –183, 185, 187, 203, 205, 211–214, 219, 221f, 273, 411 Lollius, Petrus 15 Longobardus ĺ Petrus Lombardus Louicius (Lovicius), Matias 212 Luczicki (àuczycki), Bartolomeus 212 Lugowsky, Stanislaus 136

607

Luther, Martin (1483 –1546) 89, 115, 137, 166, 256f, 350, 360, 421f, 429, 433, 435, 468, 493, 500, 510, 542, 549, 552f, 558 Lutheraner 252 Lutomirski, Stanislaus († 1575) 211 Maciejowski, Samuel, Bischof von Kraków (reg. 1546–1550) 180 Magnesier 111, 138, 144, 513 Major, Georg (1502–1574) 15, 423 Makedonianer 357, 379 Makedonius I. von Konstantinopel († um 360) 211, 357, 383, 386, 389, 401 Manantus, Märtyrer 502 Mani (Manicheus, 216 –277) 378, 459, 481, 493 Manichäer 202, 203, 378, 424, 451, 459, 481, 573 Marbach, Johannes (1521–1581) 564 Marcell von Ancyra († 374) 469 Markion (um 85 – 160) 52, 80, 83, 190, 453, 458f, 481, 500, 573 Markioniten 376, 424, 459, 573f Martialis 514 Martian, römischer Kaiser 388 Maslowsky, Valentin 136 Maxentius, Iacob 136 Maximilian II., römisch–deutscher Kaiser (1527–1576, reg. 1564 –1576) 227 Maximilla 377 Melanchthon, Philipp (1497–1560) 22, 24, 54, 89, 137, 148, 179, 226 –228, 231, 233, 244, 349, 352, 388, 422, 424f, 499, 506, 563f, 567 Melius, Diagoras (5. Jh. v. Chr.) 442 Menander (um die Wende vom 1. zum 2. Jh.) 373, 375 Menno Simons (1496 –1561) 481 Mesnart, Martin 93, 111, 406, 453 Messalianer 459 Michael, Pfarrer in Krosna 212 Miluius (Milvius), Christophorus 212 Minoriten 7 Modrzewski, Andreas Fricius (Frycz) (1503 –1572) 180, 182, 214 Mohammed (um 569 – 632) 112, 172, 578 Mohammedaner 281, 469 Moicius, Stanislaus 212 Monarchianer 29 Montanisten 469, 480 Montanus 377, 480, 493 Musculus, Andreas (1514 –1581) 565 Namysáowski, Jan Licinius († nach 1633) 227 Nestorianer 53, 573 Nestorius (um 381 – 451/53) 73, 88, 204, 356f, 386–389, 486, 573

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

608

Register

Nikolaus von Lyra (um 1270 – 1349) 460 Niegolewski (Niegoliewskij), Martin 251, 253, 255 Niegolewski, Stanislaus 251 Niegoslauuski (Niegosáawski), Matias 212 Niger (Negri), Francesco (1500 –1563) 182, 213 Niger (Negri), Georgius 186 NiniĔska, Dorothea 252 Noët von Smyrna 29, 316, 469, 573 Noëtianer 469, 573 Novatus von Karthago 377, 378 Novatian (um 200 – um 258) 71, 72, 93, 96, 103, 111, 378, 406, 453 Ochino, Bernardino (um 1487 – 1564/65) 256 Oporinus, Johannes (1507–1658) 14, 233 Origenes (um 185/86 – um 253/54) 66, 71, 72, 77, 82, 144, 161, 162, 352, 456, 498, Origenisten 573 Osiander, Andreas (1496/98 –1552) 179, 399, 423 Ostroróg, Stanislaus († 1568) 251 Ostrowski, Nicolaus 136 Pac, Nikolaus, Bischof von Kiev (um 1527 – 1585, reg. 1557–1584) 12, 17, 21, 72, 223, 225 –227, 231, 349 –352, 358, 359, 366, 368 –370, 374, 376, 378, 382, 384f, 387–389, 392, 396f, 399f, 406 Pac, Nikolaus, Palatin von Podlachien 350 Paclesius, Stanislaus 212 Pantaenus († um 200) 144 Palipouius (Palipovius), Melchior 212 Parmenides (um 515 – um 445 v. Chr.) 311 Pauli (Paulus), Gregorius ĺ Paweá, Gregor Paulinianus 177 Paul von Samosata († nach 272) 162, 378, 386, 469, 479, 492, 499, 512 Paweá, Gregor (um 1525 – 1591) 8 –11, 13 –15, 17, 101, 135, 181, 211, 251, 254, 256, 259, 268, 274, 421, 425, 470, 509f, 523, 526 – 530, 566, 583 Pelagianer 541 Pelagius († nach 418) 174, 541 Pellikan, Konrad (1478 –1556) 181 Perrin, François († 1571) 14 Petri, Adamus 215 Petrus Lombardus (1095/1100 –1160) 55, 108, 112, 138, 167, 186, 493 Philadelphier 138, 147 Philipper 138 Philo von Alexandrien (20/10 v. Chr. – um 45 n. Chr.) 458 Photin von Sirmium († 376) 386, 469, 479 Pieczwßsky, Valentin 136 Piekarski (Piekarius), Hieronymus († nach 1585) 6 – 8, 22, 215 Pienosyck, Iohannes 136 Piscator, Johannes (1546 –1625) 560f, 563

Platon (427–347) 76, 276, 278, 285, 287, 293, 297, 299, 300, 310, 312, 314, 340 – 342, 454 Platoniker 311 Plinius d. J. (C. Plinius Caecilius Secundus, um 61 – 112) 455, 514 Plotin (204 –270) 278, 311, 313 Polycarp (um 70 – 156/167) 137, 141, 144, 153, 374, 399 Poseidonios 440 Priscilla 377 Priscillianer 459, 573 Proclus 262 Prossouius, Valentinus (Prosovius, Walenty z Proszowic) 215 Protagoras (um 480 – um 410 v. Chr.) 141, 442 Protasewicz, Valerian († 1579) 350 Proteus 430, 570 Przyáuski, Jakob († 1554) 180 Puresius 122 Pythagoräer 311 Radziwiáá, Nikolaus, der Schwarze (1515 – 1565) 6, 8, 10 –14, 21, 99, 180, 215, 225f, 273f, 315f, 327, 336 –338, 349f, 359, 392, 563 Radziwiáá, Nikolaus, der Rote (um 1515 – 1584) 227 Radziwiáá, Nikolaus Christophorus (1549 – 1616) 11–13, 17, 274f, 563, 583, 591 Ramus, Petrus (1515 –1572) 276 Reformatoren 52 Reformierte 9, 252 Reuchlin, Johann (1455 –1522) 276 Rhenanus, Beatus (1485–1547) 234 Rufin von Aquileia (345 – 411/12) 138, 163, 253, 352, 401, 454, 498 Ruggieri, Giulio, Nuntius in Polen 350 Sabellianer 19, 27, 29, 32, 34, 37, 39, 42, 45, 55, 58, 64, 67, 84, 173, 182, 187, 193, 211, 231, 238, 254, 262f, 397, 409f, 469, 472, 573, 585 Sabellius (1. Hälfte 3. Jh.) 24, 29, 32f, 37f, 52, 55, 68, 84, 108, 109, 118, 167, 173, 187, 189f, 200f, 204, 211, 216, 231, 233, 236, 268, 283f, 291, 316, 323 –325, 332, 337, 342, 357, 378 –380, 383, 396, 404, 409, 469, 479, 492, 512, 528, 573, 580, 588 Samosatenianer 469, 573 Sarnicki, Stanislaus (um 1532 – 1593) 7, 9 –11, 179, 186, 203, 225 Saturninus (Satornil) 375, 481, 500 Scalichius, Paulus (Skalich, Paul, 1534 – 1575) 182, 214 Schegk, Jakob (1511–1587) 13, 15 –17, 21, 180, 271, 273 –278, 281, 284, 286, 287f, 292f, 295f, 298, 303, 306, 310, 323, 332, 334, 340, 344, 469, 563 Schnepf, Erhard (1495 –1558) 564

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

Personenregister Scholastiker 137, 180 Schomannus, Georgius (Schomann, Georg, † 1591) 212 Schwenckfeld, Caspar (1489 –1561) 481, 493, 501, 508 Seligmann, Martin († 1548) 422 Servet, Michael (1509/11–1553) 21, 114, 115, 121, 135, 138, 171, 172, 210, 284, 287f, 291, 294, 400, 480, 513, 563, 580 Servetianer 209 Severus, Sulpicius (um 363 – um 420) 14 Siculus, Titus Calpurnius (1. Jh.) 455 Siekierzinski, Ioannes d. Ä. (SiekierzyĔski, Jan) 212 Siekierzinski, Ioannes d. J. (SiekierzyĔski, Jan) 212 Sigismund I., König von Polen (1467–1548, reg. 1506 –1548) 180f Sigismund II. August, König von Polen, ab 1569 König von Polen–Litauen (1520– 1572, reg. 1548 –1572) 6, 9, 11, 22, 33, 102, 180f, 185, 225, 350 Sigismund, Iacobus 212 Simler, Josias (1530 –1576) 5, 14f, 99 Simon Magus († 65) 373, 375f, 459, 469, 479, 481, 492 Simonianer 512 Simonides (um 556 – um 468 v. Chr.) 366, 455 Simonius, Simon (um 1532 – 1602) 275f Skarga, Petrus (1536–1612) 227 Sáuck, Fürstenhaus 252 Socrates Scholasticus (um 380 – nach 439) 24, 67, 253, 259, 265, 267, 285, 352 Sophisten 128, 289, 583, 585, 588f Sophronius, Bischof von Paphlagonien 384 Sozomenos (Salamanes Hermeias Sozomenos, um 380 – † nach 440) 24, 66 Sozzini, Fausto (1539 –1604) 3, 15, 227 Sozzini, Lelio (1525–1562) 3, 15 Spangenberg, Johann (1484–1550) 422 Stancaro, Francesco (um 1501 – 1574) 7, 8, 179, 186, 204f, 268, 411, 587 Stapulensis, Jacobus Faber (d‫ތ‬Étaples, Jacques Lefèvre, 1450/55–1536) 276 Statorius, Petrus († um 1570) 7, 402 Stenckfeld (polemisch) ĺ Schwenckfeld, Caspar Stoiker 497 Stokesley, John, Bischof von London (reg. 1530–1539) 137 Strigel, Viktorin (1524 –1569) 423, 564 Strzizewski, Iohannes 136 Sturm, Johannes (1507–1589) 181 Surius, Laurentius (Sauer, Lorenz, 1523– 1578) 88 Sylvius, Jakob (Sylwiusz, Jakub, † nach 1583) 7, 179, 182, 186, 204 Symmachus 84

609

Tarser 138 Taurellus (Oechslein), Nikolaus (1547– 1606) 276 Tertullian (Quintus Septimius Florens Tertullianus, um 160/70 – nach 220) 71, 72, 80, 92, 93, 94f, 103, 111f, 117–119, 137f, 141, 143f, 146, 156 –158, 159, 160, 168f, 171, 228, 234 –236, 238 –241, 243 –245, 288, 352, 406, 453, 456, 458, 466, 468, 469, 480, 482, 484, 500, 513f, 529, 585 Theodoret von Cyrus (393– 460) 24, 151, 253, 261, 405 Theodorus Cyrenaicus 442 Theodosius I., römischer Kaiser (347–395, reg. 379 –395) 386f, 569 Theodot 377 Theodotianer 573 Thomas, Johann 276 Thomas von Aquin (1224/25 –1274) 182, 186, 200, 440 Thretius, Christoph (Trecy, Krzysztof, um 1531 – 1591) 14, 225f Tomas ex parua Kazimierza (Tomasz z Kazimierzy Maáej) 212 Traller 138, 144 Trinitarier 44 Tritheisten 9, 249, 253 –259, 261, 265, 273, 360, 563 Trotzendorf, Valentin (Valentin Friedland, 1490 –1556) 252 Trzecieski, Andreas d. Ä. 180 Trzecieski, Andreas d. J. († 1584) 180 Türken 128, 287, 291, 336, 344, 414, 482, 492, 508f, 527 Turriani, Franciscus (Torres, Francesco, 1504 –1584) 227 Tworovski, Iohannes 136 Ulrich, Herzog von Mecklenburg (1527– 1603, reg. 1555/56 –1603) 423 Ursacius von Singidium (4. Jh.) 385 Valens 385 Valentinianer 147, 376, 424 Valentinus († nach 160) 52, 83, 153, 363f, 376, 458f, 482, 500, 569 Valla, Laurentius (1405/07–1457) 83 Vannius (Wannenmacher), Valentin (1495 – 1567) 515 Vedrogouius (WĊdrogowski), Nikolaus († 1566) 8, 215 Vega, Emanuel 227 Vergerio, Pietro Paolo (1498 –1565) 181, 274 Vermigli, Pietro Martire (1499 –1562) 179, 181 Vigilius Tapsensis (5 Jh.) 253 Vertumnus 325 Virbitius, Paul 136

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

610

Register

Vitrelinus (Witrelin), Alexander († um 1587) 205, 212 Vuisniouius (WiĞniowski), Stanislaus 212 Volanus, Andreas (um 1531 – 1610) 12, 17, 21, 72, 223, 225 –228, 231, 233, 235, 238f, 244f, 349 Vögelin, Ernst (1529 –1589) 135 Weigel, Georg († nach 1573) 12, 347, 349, 351, 358, 359f, 361 WierzbiĊta (WirzbiĊta), Maciej (1523– 1605) 136 Wigand, Johann (1523–1587) 13f, 15, 17, 99, 419, 421–425, 431, 435, 436, 440, 445, 453f, 458, 462f, 465f, 469, 480–

482, 492, 495, 499, 504, 506, 508, 510f, 513– 515, 520, 527, 541, 544 Wojewódka, Bernhard († 1554) 180 Wolph, Johannes (um 1521 – 1571) 181 Wurstenberger, Simon 99f, 102, 107 Zacius, Simon († um 1576/1577) 22, 71, 215 Zanchi, Girolamo (1516 –1590) 21, 181, 565 Zürcher 259, 421, 518, 521, 523, 525f, 528 Zwingli, Huldrych (1484 –1531) 510

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

Geographisches Register Kursive Ziffern bezeichnen Seiten mit Ortsnamen, die nur im Anmerkungstext enthalten sind. Charakterisierungen von Personen, Schriften oder historischen Sachverhalten durch Ortsnamen (z. B. „Wittenberger Theologen“, „Augsburger Interim“) finden in diesem Register keine Berücksichtigung. Aalen 564 Afrika 258 Ägypten 375 Alba (Biaáa) 215 Alba Iulia (Weißenburg, Gyulafehérvár) 15, 422 Alexandria 88, 163, 383, 569 Ankyra 582 Antiochia 141, 162, 373, 378, 380 Antwerpen 99 Ariminum (Arimini, Rimini) 384, 385 Babylon 53 Baden௅Durlach 564 Basel 111, 181, 233, 406, 453 Bassano 213 Bern 14, 99, 102, 181 Bytom (Beuten) 212 Biutiski (Bijuciszki, Bijutiškơs) 246 Bobin 212 Bobowa 212, 252 Brest Litowsk (BrzeĞü Litewski) 135, 358 Brodnica (Strasburg) 252 Brüssel 136 Caesarea 344, 409 Calabrien 101 Ceradz 12, 252 Chalkedon 66, 87, 141, 244, 388, 389 Chmielnik 252 Cosenza 101 Dubiecko 7f Edinburgh 136 England 137 Ephesus 87f, 141, 386, 388 Europa 15 Farges 100, 102 Frankfurt am Main 14, 421 Frankfurt an der Oder 12, 137, 227, 251f Genf 4f, 7, 9, 22, 99, 101, 114, 115, 135, 181, 276, 422 Gex 99f, 102 Gieraltouuice (Gieraátowice) 212 Goldberg, Schlesien 252 Goniądz 5, 23

Góry (Góra) 212 GoĨlice 205 Grenoble 100, 102 Griechenland 356 Grodzisko 252 Großpolen 181, 227, 251f Güstrow 253 Hagenau 564 Herborn 563 Hohenlohe 564 Iastrzebia (JastrzĊbia) 212 Italien 4, 101, 274, 384 Iuuanouice (Iwanowice) 212 Jena 421, 423, 434 Jerusalem 53 Kappadozien 344 Kazimierza, Maáa 212 Kiev 223, 231, 350, 358 Kiejdany (Kơdainiai) 215 Kleinasien 146 Kleinpolen 6௅8, 12, 101, 179, 181f, 225, 251f, 256 Köln 136 Königsberg (Regiomontum Borussiae) 12, 180f, 214, 226f, 347, 349, 399 Konstantinopel 66, 83, 87f, 141f, 165, 314, 386 Korfu (Korkyra) 180 Kraków (Krakau) 6, 8f, 102, 136, 179f, 186, 211, 256, 421, 510 Krosna 212 KrzciĊcice (Krzczeczicze) 186, 212 Leipzig 99, 136f, 251, 275, 276 Lerna 356 Litauen, Großfürstentum 4௅6, 8, 12௅15, 21f, 71f, 100, 135, 185, 225௅227, 252, 273f, 349f, 355, 358, 360f, 363, 415, 422 Livonia (Livland) 185 Lublin 212, 215 Lukouu (àukow) 212 Lwówek, Großpolen 227 Lyon 8, 99f, 102, 138, 181 Magdeburg 423

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

612

Register

Mähren 102, 181 Mailand 181 Malmö 136 Mansfeld 422 Mantua 179 Marburg 10, 99 Mark Brandenburg, Preußen 214, 253 Masowien 185 Meseritz (MiĊdzyrzecz) 251 Mordy 8, 180, 182, 215, 226 Naglouice (Nagáowice) 212 Naumburg 137 Nicäa 83, 87, 380, 384, 386, 409, 582 Niegolewo 251 NieĞwieĨ 8, 71, 225, 583, 591 Nördlingen 564 Nowogródek 350 Nürnberg 137, 422 Olica (Olika) 583, 591 Österreich 102 Osteuropa 3 OĞwiĊcim (Auschwitz) 212 Öttingen 564 Padua 4௅6, 23, 180f Paris 181, 275 Pelsnicza (Peásznica) 212 PiĔczów 7f, 102, 212, 135, 179, 181f, 186, 204, 210f, 221, 402 Podlachien 350 Polen, Königreich 4, 7, 9௅11, 13௅15, 22, 100, 135, 181, 185, 219, 221f, 225, 258, 268, 349f, 363, 419, 430, 509 Polen௅Litauen (polnisch௅litauische Adelsrepublik) 3f, 23, 284, 422 Posen (PoznaĔ) 251f Preußen 185, 214 Regensburg 137 Regiomontum Borussiae ĺ Königsberg Reich 21f, 100, 137 Rogouu (Rogów) 212 Rom 350, 375f, 459, 469 Sachsen 166, 429 Salisbury 163 Samland 423 Samogitien 185, 350, 355

Schidlowiecz (Szydáowiec) 215, 583, 591 Schmigiel (ĝmigiel) 251 Schorndorf 271, 286, 323 Schottland 136 Schweiz 136, 181 Secemin 6f, 21f Seleucia 384 Siebenbürgen 3f, 15, 421f Sieklika (Siekluka) 212 Siena 256 Sirmium 83, 386, 400 Smolensk 350 SobieĔ 215 Sobolouu (Sobolów) 212 Spandau, Mark Brandenburg 253 St. Andrews 136 Stendal 253 Stopnica 179 Strasburg ĺ Brodnica Straßburg 181, 274, 276, 564 Stuttgart 181, 564 Syrien 217, 375 Tarnouua (Tarnowa) 212 Thorn 252f Thüringen 429 Toledo 119, 245 Tübingen 12, 15, 273௅276, 561, 563௅565, 583, 593 Vielica (Wieliczka) 212 Waiblingen 564 Warschau 226 WĊgrow 23 Weimar 564 Wilna 71, 215 Wismar 423 Wittenberg 22, 137, 251, 422 Wáodzisáaw 7, 186, 252 Worms 137 Württemberg 564 XiąĪ 186 Zator 212 Zürich 13, 181f, 563 ĩnin, Großpolen 252

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

Bibelstellenregister Die Reihenfolge der biblischen Bücher und der außerkanonischen Schriften richtet sich nach Siegfried Schwertner, Internationales Abkürzungsverzeichnis für Theologie und Grenzgebiete (IATG), Berlin u. a. 19922, XXXI.

Genesis 1: 491 1,1: 446, 461f, 464,577 1,1–31: 367 1,2: 351, 367, 396, 402, 461, 488f 1,11f: 396 1,14–18: 396 1,26: 43, 150, 155, 165, 241, 264, 351, 367, 436, 456, 461, 532, 538, 579 1,28f: 236 1,31: 46, 56, 451 2,16f: 236, 537f 2,22: 446 3,9: 236 3,11: 236 3,12: 150 3,14: 236 3,15: 368, 473, 483, 484, 508, 544, 546 3,16–19: 236 3,22: 367 4,21: 470 6,3: 493 6,4: 520 6,9–8,19: 437 7,16: 235 11,5: 235 11,7: 367 12,3: 368 17,1: 447, 451 17,15–17: 452 17,22: 235 18,2: 438, 462, 446, 464 18,17: 465 18,18: 368 19: 578 19,23f: 150 19,24: 154, 158, 461, 579 20,1–16: 444 22,18: 473, 483 28,13: 150 29,5: 470 31,13: 150 32,28: 150 32,30: 150 35,9: 150 37,28: 444 39,19f: 444

41,39–44: 444 45,27: 488 48,16: 473 49,10: 475 Exodus 2,14: 473 3,6: 151, 366f 3,13: 366 3,14: 154, 158, 447, 514, 591 3,14f: 366 3,15: 447, 462, 470 3,16: 150, 462 4,11f: 402 6,3: 445, 448 6,29: 235 7,1: 84 10,20: 505 10,27: 505 11,10: 505 14,22: 437, 441, 452 15,3 (Vg): 451 20,1,18: 538 20,2: 438 20,2f: 424, 456 20,3: 435, 517f, 533, 535 20,5: 542 20,12: 470 31,18: 538 33,20: 281 33,23: 396, 438 35,31: 196 Leviticus 26,12: 152 Numeri 22,17: 221 Deuteronomium 4,10: 538 4,35: 424, 457 5,4–7: 242 5,6: 438 5,7: 435, 517f, 533, 535 6: 574 6,1f: 543 6,1–3: 554 6,4: 110, 147, 156, 171, 207, 287, 292, 326, 351, 369,

379, 430, 457, 516–518, 533, 535, 571, 575, 581 6,5: 539 6,7: 430 6,13: 369, 401, 459, 535 6,15: 369 6,17f: 537 10,10: 459 10,17: 369 10,20: 369 18,15: 473 27,1: 537 27,15–26: 537 27,26: 542f, 557 32: 213 32,39: 42, 156, 207, 351, 369, 457 32,43 (LXX): 207f Josua 3,17: 437, 441 5,1: 488 10,12f: 441, 452 I. Buch Samuelis 1,1–20: 452 2,30: 434 10,12: 282 17,49–51: 431 28,3–19: 255 II. Buch Samuelis 6,12: 435 I. Königebuch 17,9: 434 18,21: 446 II. Königebuch 2,11: 442, 452 2,11f: 441 18,21: 154 18,24: 154 18,36: 154 Jesaja 1,20: 481 2,4: 189 6,3: 462

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

614

Register

7,14: 351, 368, 473, 478, 483f 8,14: 475 9,6 (Vg): 474, 483, 534 10,24: 402 11,1: 208, 474 11,2: 488 11,10: 208 12,4: 367 14,22f: 402 16,1: 474 28,16: 475 30,1: 258 35,4: 475, 479, 534 37,4: 450 37,16: 392 38,8: 441 40,5: 481 40,12: 156 42,8: 150, 395, 445 43,10f: 392 43,12: 392 44,6: 42, 110, 114, 159, 169, 305, 321, 424, 457, 516, 520, 575, 578 45: 213, 369 45,5: 575, 591f 45,6: 533 45,6f: 457 45,8: 476 45,14: 370 45,14f: 395 45,14–16 (Vg): 209 45,19: 156 45,21: 42, 351 45,21 (Vg): 370 45,21f: 575 45,21–23: 156 45,21–23 (Vg): 209 45,23: 395 46,9: 42, 43 – 46, 56, 64, 110, 114 48: 374 48,11: 370 48,16: 375, 394 49,23: 220 51,5: 476 52,13: 474 53,1: 474 53,5: 546 53,5–7: 474 53,8: 500 53,8 (Vg): 503 54,5: 148 55,4–7: 149 58,14: 481 61,1: 488f 64,1f: 156 66,1: 156 Jeremia 2,13: 258 10,11: 368 23,5: 446, 474

23,6: 446, 472 23,23f: 156 31,22: 475, 484 32,18: 445 44,2: 446f Ezechiel 18,30: 550 Daniel 2,21: 495 2,34f: 475 3,19 –26: 452 3,25: 473 3,92 (Vg): 473 7,13: 474 9,9: 473 9,17: 473 9,19: 473 9,24: 475 9,25: 475 9,26: 475 11,38: 587 Hosea 1,7: 475, 478 8,7: 258 Joel 2,28: 492 Amos 3,6: 451 4,13: 156 9,6: 445 Micha 4,4: 481 5,2: 475 Habakuk 3,3 (Vg): 479 Sacharja 9,9: 475f 12,10: 488, 492 Maleachi 2,10: 110, 147, 171, 457 4,2: 202 Psalmen 1,1f: 429 2,2: 475 2,7: 461, 471– 473, 477, 479, 483, 494, 499, 504, 481 2,8: 471 8,2: 367 10,4: 443 14,1: 443 23,5 (Vg): 149 23,7 (Vg): 149 23,10 (Vg): 149

24,5: 149 24,7: 149 24,10: 149 30,6 (Vg): 487 31,6: 487 32,6 (Vg): 264 33,6: 92, 461, 489 33,9: 92, 495 37,16: 445 44,8: 48 45,7f: 95, 149f, 154 45,8: 48 45,12f: 149 49,1 (Vg): 149 49,3 (Vg): 149 49,6f (Vg): 149 49,14 –16 (Vg): 149 50,1: 149, 154 50,3: 149, 154 50,6f: 149 50,12–14: 351 50,13 (Vg): 462, 489 50,14 –16: 149 50,16: 142, 260 51,6: 552 51,13: 462, 489 55,23: 444 68,36: 447 72,18: 149 76,2: 448 81,6: 85 82,1: 154 82,6: 85, 447 85,11: 556 93,2: 514 103,30 (Vg): 241 104,24: 450 104,29: 571 104,30: 241 110,1: 145, 149f, 154, 446, 461, 471, 473, 479 110,4: 476 111,10: 197 115,3: 452 115,5–7: 458 118,18: 447 118,105 (Vg): 438 119,105: 438, 508 119,71: 444 119,89: 188 122,1: 204 138,1: 447 Hiob 9,8: 159 33,4: 195 42,10 –15: 444 Proverbia 8,15: 495 8,22f: 308 8,22–24: 374 8,25: 145

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

615

Bibelstellenregister 8,27: 145, 374 8,29f: 374 8,30: 145 21,30: 366 25,7: 568 25,27 (Vg): 524 30,4: 147 Kohelet 1,17: 567 4,12: 416 7,30: 540 Jesus Sirach 1,1–4: 351, 368 3,22: 393 24,5–7 (Vg): 375 24,14 (Vg): 375 Baruch 3,34–38: 351, 368 Weisheit 9,1: 587 Matthäus 1: 397 1,1: 474, 483 1,16: 484 1,20: 484 1,21: 476 1,23: 368, 473 2,2: 475 3,14: 396 3,16: 437f, 489 3,16par: 463, 512 3,16f: 351, 369 3,17: 240, 463, 532 3,17par: 471f, 479, 508 4,1: 488, 491 4,8f: 172 4,10: 519, 535 5,8: 207 5,15: 429 5,17: 555 5,17–19: 553f 5,21–32: 539 5,45: 451 6,9: 448, 470 7,15: 359 7,17: 556 8,29: 588 9,12: 547 9,13par: 546 10,20: 488, 491 10,27: 259 10,33: 188 11,5: 545, 547, 551 11,25: 471 11,27: 477 11,28: 546 12: 394 12,24: 172 12,28: 398

12,32: 194, 395 12,35: 77 12,37: 217 13: 396 13,25: 90, 429, 433 13,29f: 91 14,3 –10par: 443 16,16: 48, 308, 325, 471, 473, 483, 512, 576f, 588 16,18: 357, 415 16,21: 472 16,27: 394 17,5: 43, 160, 240, 479, 532 18,20: 355 19,16–19: 537 19,17: 47, 77, 451, 457, 519, 542, 557 19,21: 555 19,26: 555 19,29: 555 20,31: 474 21,9: 483 22,37: 519, 539 22,37– 40: 538, 541f 22,39: 542 22,43: 491 22,43– 45: 471 24,24: 430 24,36: 47, 54, 61 25,31: 394, 474, 506 25,31–34: 497f 25,34: 453 25,41: 453, 487, 497f 26,31–34: 465 26,39: 86, 471 26,63: 587 27,5: 377 27,46: 507 27,52f: 442 27,54: 588 28,19: 147, 152, 164f, 287, 351, 369, 401f, 448f, 462, 464, 469, 471, 478, 489, 517f, 519, 521 28,20: 261, 473, 487 28,29: 216 Markus 1,11: 240 1,15: 545 2,29: 147 4,21: 429 9,6: 43 10: 259 10,17f: 41 10,18: 46f, 77, 451, 457 10,47: 531 12,29: 519 12,32: 457, 516 12,34: 64 12,41–44: 286 14,36: 86 15,34: 507

16,15: 496, 545 16,16: 449 16,20: 237 Lukas 1,5 –25: 452 1,15: 490 1,31: 377, 484 1,32: 474 1,34: 400, 413 1,35: 60, 351, 369, 407, 484, 491 1,68: 446 2,8 –11: 476 2,14: 195 2,24: 476 2,27–32: 476 3,22: 240 4,26: 434 8,55: 488 9,35: 43, 240 10,10: 506 10,16: 195 10,21: 471 11,2: 448 11,13: 490 12,10: 395, 402 12,14: 395 16,22f: 442 16,25: 444 18,18f: 41 18,19: 46f, 77, 451, 457 18,38: 531 19,10: 474 21,1– 4: 286 22,42: 86 22,43: 86 24,39: 58, 450, 456, 483, 488 24,47: 448, 550, 553 Johannes 1,1: 42, 55, 145, 159, 188, 196, 206, 266, 310, 330, 374f, 449, 476 –479, 481, 499, 516, 519, 575, 578f, 581, 586, 592 1,1f: 113, 199, 477 1,1–3: 155 1,2: 50 1,3: 51, 57, 85, 93, 96, 126, 145, 159, 162, 206, 237, 241, 310, 375 1,9: 202 1,9 –11: 145 1,12: 448, 474 1,14: 145, 399f, 472, 476f, 481, 484, 486, 581, 585, 586 1,16: 397 1,18: 145, 147, 548, 448, 471, 473, 482, 494, 499, 501, 581 1,29: 474, 552

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

616

Register

1,33: 463 1,41: 475 2: 581 2,3 –10: 452 2,19: 398 3,5: 491 3,8: 487 3,15f: 237 3,16: 54, 72, 76, 546f 3,16f: 554 3,19: 55 3,34: 491, 533 3,35f: 237 3,36: 237, 546, 551 4,23: 492 4,23f: 282 4,24: 30, 55, 59, 192, 450, 456, 488 5: 585 5,17: 264, 472, 507 5,18: 189, 461, 499 5,19: 68, 241 5,21: 465, 478 5,23: 195, 394, 470, 477, 509 5,24: 237, 508 5,25: 145 5,26: 38, 47, 56, 64, 68, 86, 334, 580 5,27: 38 5,28: 145 5,29: 451 5,30: 47, 54, 56 5,32: 29 5,36: 86 5,39: 285 6,38: 85, 145 6,40: 237 6,47: 546 6,51: 43 6,57: 471 6,63: 491 7,24: 217 8,16: 189 8,17: 189 8,17f: 477 8,18: 189 8,29: 242 8,54: 48, 110 8,58: 51, 145, 393, 479 9,31: 497 10,4: 50 10,5: 363 10,11: 476 10,12: 363 10,18: 398 10,27f: 237 10,30: 159, 189, 206, 238, 261, 267, 340, 383, 386, 407f, 464f, 478, 480, 485, 506, 516, 525, 530 10,36: 41, 49, 109 11,21f: 49 11,25f: 580

11,26: 559 11,43f: 441 12,28: 57, 195, 240f 13,31f: 57 14,1: 65, 72, 81, 394, 478 14,6: 76, 188, 193, 268, 482, 559 14,6f: 38 14,7: 189, 287 14,8: 50, 520 14,8f: 67 14,9: 38, 67, 159, 188, 206, 242, 311, 438, 485, 501 14,9f: 464 14,10: 50, 398, 517, 530 14,11: 465, 485 14,11f: 580 14,12f: 237 14,16: 190, 392, 443, 489, 492, 519 14,17: 193, 492 14,23: 238, 465, 497 14,26: 403, 491f 14,28: 66, 87, 94, 206, 394, 466, 480, 485, 506 14,31: 50 15,16: 109, 237 15,26: 30, 59, 130, 403, 461f, 478, 488 –490, 519 16,7: 488 16,13: 50, 488, 493 16,13 –15: 472 16,14: 195 16,14f: 245 16,15: 264, 395 16,23: 109, 237, 448 16,28: 189 17: 46 17,1: 477 17,3: 33, 42f, 46, 56, 64f, 72, 78, 81f, 114, 521, 579, 586 17,4: 195 17,5: 145, 471, 479 17,10: 158 17,11: 238 17,17: 286 17,22: 340, 405, 582, 585 19,7f: 412 20,17: 48, 95, 111, 145, 206, 329, 578 20,21f: 472 20,22: 403, 488, 490f, 493 20,23: 491 20,28: 478, 516, 519, 530, 534, 592 20,31: 109 Apostelgeschichte 1,8: 158 1,9: 441 1,9 –11: 486 2,1–3: 437f, 441 2,1– 4: 487

2,2f: 489 2,4: 492 2,38: 550 3,13: 586 3,14: 35 3,25: 496 4,8: 161 4,12: 482, 559 4,24: 587 5,4f: 370 7,55 – 59: 444 7,58: 531 9,40f: 441 15,28: 380 17,23: 365 17,24: 110 17,28: 110, 260, 401, 495 20,28: 491, 586 21,11: 402 22,13: 520, 534 Römerbrief 1,1: 545 1,1– 5: 551 1,3: 245, 483 1,3f: 545 1,6: 471 1,7: 158, 520, 523 1,16: 496 1,18: 538 1,19f: 75, 439 1,20: 296, 364 1,20f: 283 1,21: 365 1,22f: 457 1,23: 458 1,23f: 365 1,25: 458 1,28: 495 1,28 –32: 436 2,6 – 8: 537 2,7: 555 2,8: 142 2,13: 542, 555 2,14f: 537f 3,19: 433, 541, 543 3,19f: 544f, 551, 553, 557 3,20: 551 3,21–24: 544 3,28: 559 3,31: 554 4,1– 6: 548 4,13 –16: 550 4,15: 543, 548 4,17: 451 4,23 –25: 550 4,25: 476, 555 5: 586 5,1: 497, 548 5,1f: 544, 548 5,5: 238, 398, 505 5,8: 505 5,12: 557

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

617

Bibelstellenregister 5,15 –19: 544 5,17–20: 554f 5,19f: 550 6,4: 398 6,14: 557 6,18: 556 6,23: 485 7,7: 551 7,7f: 537, 539 7,7–10: 543 7,10: 452, 557 7,14: 539 7,14 –23: 544 8,1– 4: 505, 554 8,3: 76, 558 8,3f: 540, 555 8,6: 541 8,7: 557 8,8f: 556 8,9: 193, 238, 245, 490 8,9f: 192, 410 8,10: 541, 544 8,11: 238, 245, 555 8,14: 488 8,15: 193, 238, 488, 492, 497 8,15 –17: 548 8,31f: 72, 76 8,31–34: 505 8,32: 451 8,34: 541, 544 9,5: 266, 478, 516, 534, 575, 579, 581, 592 10,2: 286 10,4: 544, 555 10,4f: 554 10,9f: 261 10,14: 493 10,17: 493 11,6: 548 11,33: 75 11,36: 294, 299f, 326, 336, 338f, 343, 393, 396f, 577 12,1: 444 12,6: 511 14f: 213 14,10 –12 (Vg): 209 14,11: 395 14,17f: 556 15,10: 208 15,12: 208 16,27: 57 I Korintherbrief 1,3: 245, 471 1,9: 72, 76, 398 1,10: 27, 68 1,20f: 366 1,21: 438, 497 1,23f: 260 1,25: 450 1,30: 476 2,2: 89, 546 2,7: 548

2,7f: 88 2,8: 90 2,10: 314, 396 2,14: 437 3,16: 238, 245, 465, 484, 492, 497 3,17: 192 3,23: 50, 195 4,3: 217 4,12f: 269 4,15: 470 5,7f: 107 5,13: 269 6,9f: 269 6,15: 484 6,16: 207 6,19: 192, 245 8: 585 8,4: 424, 457, 514, 516, 575 8,4f: 56 8,5: 83 8,5f: 42, 79, 110, 237 8,6: 43, 46, 72, 80, 82, 103, 108, 113f, 117–119, 124f, 129f, 145, 147, 171, 319, 326, 396f, 406f, 519, 575, 577, 581, 586 8,16: 119 10,1–4: 242, 473, 486 10,21: 269 11,3: 93f, 205f 11,19: 376 12,3: 489 12,4 –6: 575 12,6: 489, 516f 12,8: 402 12,8 –10: 218, 492 12,11: 147 12,13: 147 13,1: 198 13,12: 206, 281, 287 14,34: 524 15,25–28: 119 15,27: 85 15,28: 145, 206, 498 15,32: 359 15,33: 260 15,45: 30 II. Korintherbrief 1,2: 245 1,3: 34, 95, 516 1,21f: 1583 1,22: 238 3,7: 555 3,13 –15: 509 3,15: 539 3,17: 118 4,4: 238 5,18: 91, 368 5,21: 505 6,16: 238 11,13: 358

13,13: 152, 463 Galaterbrief 1,1: 398 1,3: 245 1,8: 415 1,9: 511 1,12: 478 2,11–14: 115 3,2: 493, 548 3,5: 493, 548 3,10: 537, 554, 557 3,12: 542f, 554 3,20: 110, 457 3,21: 558 3,28: 238 4,4f: 554 4,6: 153, 238, 463, 483, 488, 490, 492f 4,7: 398 5,17: 488 Epheserbrief 1,3: 34, 95 1,4: 494 1,10: 339 1,13f: 497 1,16f: 95 1,17: 34, 48 2,8f: 546 2,18: 401 2,20: 287 2,20f: 152 2,21: 238 3,14: 153 3,15: 307, 329 3,16f: 153 3,17: 238 4,4: 147 4,5: 147, 216, 402, 404 4,5f: 81, 86, 110, 171 4,6: 79, 238, 457, 519f 4,9f: 89 4,11f: 496 4,11–13: 487 4014: 570 4,15f: 397 5,6: 216 6,12: 414 6,16: 414 6,18: 414 Philipperbrief 1,19: 245 2,5 –7: 93 2,6: 32, 50f, 62, 121, 189, 206 2,7: 51, 206, 400 2,8: 85, 394 2,8f: 51 2,9: 241 2,9f: 57 2,10f: 85 2,10f (Vg): 209

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

618

Register

2,11: 395 2,13: 504 405f: 217 Kolosserbrief 1,15: 35, 38, 50, 60, 64, 189, 205, 238, 502 1,15 –17: 145 1,16: 64, 161 1,19: 266 23,9: 266, 395, 533 3,16: 429 I. Thessalonicherbrief 1,9f: 72, 76 2,3 –12: 497 4,17: 498 I. Timotheusbrief 1,17: 39, 72, 77, 80 2,5: 51, 56, 72, 80, 96, 110, 171, 145, 323, 457, 497 3,1: 359 3,16: 577, 586, 592 4,10: 450 6,3f: 372 6,3 –5: 570 6,15f: 46 6,16: 46 II. Timotheusbrief 1,13: 27f, 32, 61, 68 2,14: 61 2,15: 291, 332, 358, 391 2,24f: 202

Titusbrief 1,9: 567 1,12: 260 2,11–13: 155 3,5: 442, 491, 497 Hebräerbrief 1: 308 1,1f: 72, 76 1,2: 478, 486, 587 1,3: 37, 59, 144, 172, 191, 238, 242, 371, 485f, 495, 571, 576 1,4: 67, 241 1,4f: 63 1,6f: 63 1,8f: 150 1,8 –10: 63 1,13: 119, 310, 412 1,13f: 63 1,14: 195 3,4: 478, 534 3,4 – 6: 77 5,7: 96 9,12–14: 76 10,31: 450 11,1: 30 Jakobusbrief 1,17: 470 2,10: 540 I. Petrusbrief 1,3: 34

2,5: 541 2,9: 93 2,25: 476 3,12: 504 4,1: 399 4,15: 359 4,19: 264 5,1– 4: 359 II. Petrusbrief 1,21: 492 I. Johannesbrief 1: 579 1,1: 126 1,3: 269 1,5: 330 1,7: 76 2,22: 48 3,2: 281 3,4: 549 3,16: 76 3,21–23: 77 4,3: 386 4,9: 55f, 581 4,9f: 54 4,17: 514 5,1: 67 5,7: 511, 516 5,7f: 112, 128, 385, 463, 518, 520, 525, 528, 530, 571, 581f, 592 5,19: 434

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

Zitatenregister Das Zitatenregister führt die Schriften auf, aus denen in den edierten Stücken zitiert oder auf die angespielt wird. Agathon, Brief „Consideranti mihi“ 165 Alesius, Assertio (1564, unsere Ausgabe Nr. 4) 256, 284, 356, 374, 378, 381, 383, 386, 469, 480, 499, 510 –, Contra Serveti blasphemias disputatio 172 prima Ambrosius, De fide 138, 165, 170, 173, 201,352, 395f, 500, 525 –, De incarnationis dominicae sacramento 399 –, De Spiritu Sancto 371 –, In Epistolam Pauli ad Corinthios primam 72, 82, 94 –, In Epistolam Pauli ad Corinthios secundam 72, 91 –, In Epistolam Pauli ad Ephesios 72, 86 –, In Epistolam Pauli ad Timotheum primam 40, 72, 77 Andreae, Disputatio de Trinitate (1568) 451 Aristoteles, Analytica priora 278, 331 –, De anima 278, 297f, 300, 307, 309f, 315f, 342 –, De coelo 278, 306 –, De generatione animalium 342 –, Metaphysik 278, 297, 334, 339, 340 –, Nikomachische Ethik 278, 284 –, Physik 310, 440 –, Topik 278, 295 Arnobius d. J., Commentarii in psalmos 529 Athanasius, Apologia contra Arianos 253, 268 –, Epistola ad Afros episcopos 253, 258 –, Epistola ad Epictetum 211 –, Epistola de decretis Nicenae synodi 253, 257, 259 –, Epistola de synodis in Arimini et Seleuciae 253, 256f, 259f, 263, 266f –, Epistolae ad Serapionem 253, 265 –, Historia Arianorum ad monachos 253, 268 –, Oratio prima contra Arianos 253, 261 Ps.–Athanasius, Contra Sabellianos 254, 264 –, Disputatio cum Ario coram probo judice 253f, 259, 261–263, 385 –, Sermo in annuntiationem Deiparae 254, 262

Augustinus, Contra epistolam Manichaei 182, 203 –, Contra sermonem Arianorum liber unus 352, 411 –, De civitate 352, 411 –, De doctrina christiana 454 –, De fide et symbolo 182, 206f –, De Genesi ad litteram 456 –, De haeresibus 211, 352, 357, 376, 378f, 566, 572– 574 –, De Trinitate 31, 40, 45, 72, 77, 82, 108, 138, 165, 167, 171, 182, 200, 207, 285, 383, 396, 460, 466, 504f, 512, 571, 592 –, Enarrationes in psalmos 108 –, In Joannis evangelium tractatus 522 –, Sermones 524 Ps.–Augustinus, Adversus quinque haereses 352, 411 –, De symbolo 503 –, Quaestiones Veteris et Novi Testamentis 454 –, Sermones 262 Basilius von Caesarea, Adversus Eunomium 164 –, De Spiritu Sancto 138, 164 –, Epistolae 38, 138, 164, 181f, 187, 216–219 –, Homilia contra Sabellianos 181f, 188f, 193, 196, 200, 352, 397, 409f, 502f –, Homilia XVI 182, 200 Ps.–Basilius, Homilia in sanctam Christi generationem 503 Beatus Rhenanus, Praefatio (1521) 234 Biblia Germanica (1545) 493, 542 Boethius, De persona et duabus naturis 24, 35, 54, 123, 424, 460, 477 –, Quomodo Trinitas unus Deus 72, 84 Brief der Krakówer Synode an Bullinger (1561) 182 Calvin, Defensio orthodoxae fidei 172 –, Impietas Valentini Gentilis (1561) 99 –, Institutio christianae religionis (1559) 22, 24, 29, 38, 40f, 48, 52– 54, 60, 73, 87, 89f, 100, 103, 108, 112f, 119, 125 –127, 130, 228, 233, 240, 352, 371, 385, 393f, 400 Cicero, De natura deorum 351, 141, 174, 364 –366, 440, 442f, 450, 455f

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

620

Register

Clemens Alexandrinus, Paedagogus 138, 155 –, Proptrepticus 138, 155f –, Stromata 459 Codex Iustinianus 137, 141, 565, 568f Confessio Augustana 413 Ps.–Cyprian, De idolorum vanitate 367, 406 Cyrill von Alexandrien, Adversus Julianum 466 –, De Trinitate dialogi 262 –, Epistola ad Nestorium de excommunicatione (430) 73, 88 –, In Joannis evangelium 466 Epiphanius von Salamis, Panarium 529, 566, 572, 582 Erasmus von Rotterdam, Adagia 469 –, Explanatio symboli 94 –, Novum Testamentum 40, 52f, 107, 168, 463, 571 –, Responsio ad annotationes Lei 28 Ernaldus Bonaevallis, Liber de cardinalibus operibus Christi 352, 366, 387 Eusebius von Caesarea, Ad Caesarienses 36f, 39 –, Historia ecclesiastica 72, 92, 352, 374, 376–379, 458 –, Praeparatio 457 Ps.–Eusebius Emisenus, De ascensione Domini 492 Evagrius Scholasticus, Historia ecclesiastica 352, 387 Ficino, In Parmenidem 311 –, In Philebum 311 Fides Damasi 466 Filastrius von Brescia, De haeresibus 566, 572 Fulgentius von Ruspe, De fide ad Petrum 138, 167, 466, 485 Galenus, In Hippocratis librum de humoribus 315 Gentile, Confessio. Adnotationes. Protheses (um 1561, unsere Ausgabe Nr. 3) 135, 137f, 142f, 148, 153, 163, 166–169, 171–173, 244, 251, 254, 256, 261–268, 288f, 301, 363f, 379, 385, 393, 397f, 404, 430, 570, 573, 592 Glaubensbekenntnis der PiĔczówer Synode (1562) 182 Gliczner, Societas et symbola (1565, unsere Ausgabe Nr. 7) 163, 360, 510 Gonesius, De Deo et Filio eius (um 1560, unsere Ausgabe Nr. 1) 21, 71, 83f, 108f, 118, 143, 187, 200, 210f, 226, 231–233, 236, 245, 268, 273f, 283f, 288f, 291f, 301, 316, 318, 320f, 323, 329, 330, 332–335, 339, 341, 356f, 371f, 378, 380, 388, 400, 403f, 430, 469, 480, 486, 566, 573 –577, 580, 588 –, De unigenito Filio Dei 89

–, De uno vero Deo (1570) 226, 234f, 244, 327, 330, 370, 386, 391, 397–399, 431, 573, 591 Gregor von Nazianz, Orationes 174, 181, 187, 240, 344, 384, 466, 490, 503, 515 Gribaldi, De Deo et Dei Filio 4 Hieronymus, Epistola XV 28, 59, 72 –, In Epistolam ad Ephesios 72, 81 Ps.–Hieronymus, De fide 174 Hilarius von Poitiers, Ad Constantium Augustum 253, 257f, 403 –, Commentarius in Matthaeum 370 –, Contra Arianos vel Auxentium 253, 261, 264 –, De synodis 24, 56, 68, 120, 2563, 263, 319f, 373, 385, 393, 400f, 408f –, De Trinitate 72f, 78, 81, 88 – 91, 138, 170, 182, 201, 207f, 237, 253, 264f, 267, 320, 330, 342f, 352, 367, 371, 376, 392, 394 –397, 399, 403, 407f Homer, Ilias 328 –, Odyssee 115, 306, 391 Honorius Augustodunensis, De cognitione verae vitae 454, 466 Horaz, Epistolae 266 Hymnus Ambrosianus 166 Ignatius, Ad Ephesios 138, 147f –, Ad Magnesios 111, 138, 144, 513 –, Ad Philadelphienses 138, 147 –, Ad Trallianos 138, 144 Ps.–Ignatius, Ad Philippenses 138, 147 –, Ad S. Mariam virginem 111 –, Ad Tarsenses 111, 138, 145 Impietas Valentini Gentilis 112, 113, 114, 129 Irenaeus von Lyon, Adversus haereses 24, 66, 72f, 75, 78– 80, 87, 89 –92, 94, 111, 127, 138, 146, 154f, 352, 373 –376, 399, 458f, 469, 476, 479, 481, 500f Johannes Chrysostomos, Homilia de Melchisedeco 493 –, Homiliae in Epistolam ad Hebraeos 68 –, Homiliae in Epistolam I ad Timotheum 80, 92 –, Homiliae in Joannem 68 Justin, Apologia 138, 151, 373, 459 –, Dialogus cum Tryphone 24, 39, 47, 62, 71f, 138, 148 –150, 226, 234f, 241, 243 Ps.–Justin, Expositio rectae fidei 138, 151–153,352, 405 Lactantius, Divinarum institutionum libri septem 72, 85, 499 àaski, Confessio de Mediatore 204 Leo der Große, Epistolae 388 Lismanini, Brevis explicatio (1565, unsere Ausgabe Nr. 5) 273, 303, 411, 587 –, Lehrbrief an Iwan KarniĔski (1561) 203

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

Zitatenregister Luther, Deutsche Litaney 166 –, Die Thesen gegen Antinomer 549 –, Disputatio theologica (1539) 31, 592 –, Ein Sermon auf das Fest der Heiligen Dreifaltigkeit 500 –, In epistolam S. Pauli ad Galatas commentarius 558 –, Wider die Antinomer 553 Magdeburger Zenturien 421, 423 –, Secunda Centuria 458f, 482, 493 –, Tertia centuria 459 –, Quarta centuria 459, 515 –, Quinta centuria 493 Melanchthon, De capta Constantinopoli 382 –, Enarratio symboli Niceni 352, 506 –, Loci praecipui theologici (1559) 24, 31, 54, 58, 123, 233, 424, 454, 460, 477, 499, 512, 592 –, Refutatio erroris Serveti 172 –, Responsio de controversiis Stancari 244, 352, 388 Nicolaus de Lyra, Postilla super totam bibliam 460 Novatian, De Trinitate 72, 93f, 96, 111f, 117f, 124, 406, 453, 456, 473, 480, 485, 500, 513 Origenes, De principiis 72, 82, 138, 162 –, In Epistolam ad Romanos 72, 82 –, In Isaiam homiliae 352, 406 Ovid, Ars amatoria 444 Pac, Orthodoxa fidei confessio (1566, unsere Ausgabe Nr. 9) 87, 226, 451, 492 Paweá, Contra zophistas 518, 523, 530– 533, 535f, 566, 574 –, Epistola monitoria ad Tigurinos ministros et Calvinum (1563/64) 259, 421, 425, 470, 510, 518, 521, 523, 525f, 528 –, Jáko KoĞcioá Antykrystow … 510 –, O roĪnicach teraĨniejszych (1564) 251, 254, 259, 263, 265, 268, 370, 391f, 397f, 431, 470, 480, 510f, 518 –521, 523, 526– 529 –, Tabula de Trinitate (1562) 251, 254, 256, 421, 425, 510, 526 –, Turris Babel 251, 254, 259, 421, 425, 510, 523, 526 Petrus Lombardus, Sententiarum libri quatuor 112, 138, 165, 167, 170f, 173f, 200, 468, 493, 523 Puresius, Scholien zu Francisci Philippi Pedimontii ecphrasis in Horatii Flacci Artem poeticam (1546) 122 Philo von Alexandrien, Legatio ad Gaium 458 Platon, Kratylos 278, 314 –, Laches 278, 285 –, Nomoi 287 –, Phaidon 278, 285, 310, 341

621

–, Philebos 278, 300, 310, 312, 340, 454 –, Politeia 278, 307, 454 –, Symposion 278, 285 –, Theaitetos 297, 342 –, Timaios 310, 340 Plautus, Menachmi 209 Plinius Secundus, Naturalis historia 455 Plotin, Enneas 313 Proclus, Epistola ad Armenios 262 Propertius, Elegiae 282, 358 Protokoll der Synode zu PiĔczów (1562) 182 Ps.–Dionysius Areopagita, De divinis nominibus 384 Ps.–Martialis, Epistola ad Burdegalenses 515, 529 Radziwiáá, Brief an Calvin (1564) 273f, 289, 293, 303, 315f, 327, 336 –338, 363, 370, 391f, 403, 431, 480 Rufin von Aquileia, Commentarius in symbolum 138, 160f, 401, 406, 454, 498, 500, 514 –, Historia ecclesiastica 138, 163, 253, 261, 352, 383 Schegk, Contra antitrinitarios (1566, unsere Ausgabe Nr. 8) 237, 468f, 480f, 513, 577f, 580, 592 Schwenckfeld, Von der hailigen Schrift 508 Sequentia de s. trinitate (troparium) 84 Servet, De Trinitatis erroribus (1531) 115, 210, 284, 288, 513, 580 –, Dialogorum de Trinitate libri duo (1532) 115, 121, 172, 210, 284, 513, 580 Socrates Scholasticus, Historia ecclesiastica 24, 36f, 39, 67, 92, 211, 253, 259, 265f, 352, 382, 384f, 387 Sozomenos, Historia ecclesiastica 24, 66 Stancaro, De Trinitate et mediatore (1562) 186, 411 Sulpicius Severus, Historia sacra 469 Sylvius, Brief an Lismanini 182, 204 Symbolum Apostolicum 141, 158, 181, 465, 587 Symbolum Athanasianum 53, 87, 113, 137f, 163, 179, 181, 267, 352, 393f, 467, 493f, 569, 582 Symbolum Nicaeno–Konstantinopolitanum 24, 36, 63, 83, 103, 108f, 113, 119, 129, 137f, 181, 245, 304, 381f, 465, 493f, 502, 582, 586f Tertullian, Adversus Marcionem 453 –, Adversus Praxean 72, 80, 112, 120, 138, 156 –160, 168, 228, 236, 239 –243, 245, 352, 406, 456, 466, 468, 513f –, Apologeticus 458 –, De carne Christi 482 –, Liber de praescriptionibus 146 Thaumaturgos, Expositio fidei 83, 138, 162, 163

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151

622

Register

The Annotated Book of Common Prayer (1549) 166 Theodoret von Cyros, Historia ecclesiastica 24, 36f, 39, 66f , 253, 259, 261 –, Expositio rectae fidei (5. Jh.) 151, 405 Thomas von Aquin, Summa theologiae 31, 182, 200f, 306, 592 Thukydides, De bello Peloponnesiaco 360 Valla, Antidotus in Pogium 83 Vergil, Aeneis 296, 302, 389, 430f –, Ekloge 390 Vigilius Tapsensis, Contra Arianos dialogus 253f, 259, 261f –, Contra Arianos, Sabellianos etc. dialogus 262f

Volanus, Epistola ad Nicolaum Pacium (1565, unsere Ausgabe Nr. 6) 226f, 349, 360, 380, 404 Weigel, Brief an Pac (1565) 359 –, De confusionibus 359 –, Necessaria consideratio 359 Weimarer Konfutationsbuch (1559) 433 Wigand, De communicatione idiomatum 482 –, De Deo (1566, unsere Ausgabe Nr. 10) 9 Wilhelm von Ockham, Summa logicae 56 Zacius, Vorwort in Akta (1559) 71

© 2013, Vandenhoeck & Ruprecht GmbH & Co. KG, Göttingen ISBN Print: 9783525560150 — ISBN E-Book: 9783647560151