Vocabulario pedagógico del quechua sureño


170 26 1MB

Spanish; Quechua Pages [154] Year 2019

Report DMCA / Copyright

DOWNLOAD PDF FILE

Recommend Papers

Vocabulario pedagógico del quechua sureño

  • 0 0 0
  • Like this paper and download? You can publish your own PDF file online for free in a few minutes! Sign Up
File loading please wait...
Citation preview

MINISTERIO DE EDUCACIÓN DIRECCIÓN DE EDUCACÓN INTERCULTURAL BILINGÜE

VOCABULARIO PEDAGÓGICO DEL QUECHUA SUREÑO

SAN BORJA, SEPTIEMBRE 2019

MINISTERIO DE EDUCACIÓN DIRECCIÓN GENERAL DE EDUCACIÓN BÁSICA ALTERNATIVA INTERCULTURAL BILINGÜE, Y DE SERVICIOS EDUCATIVOS EN EL ÁMBITO RURAL DIRECCIÓN DE EDUCACIÓN INTERCULTURAL BILINGÜE VOCABULARIO PEDAGÓGICO DEL QUECHUA SUREÑO

Concepción y diseño Nonato Rufino Chuquimamani Valer Equipo de elaboradores Nonato Rufino Chuquimamani Valer Carmen Gladis Alosilla Morales Victoria Choque Valer

Validación por quechua Qulla Yony Galiano Garrido, Calca Ruth Muñíz Arpi, Cusco Yaned Baca Oviedo, Acomayo Jonatan Ventura Apaza, Moquegua

Validación por quechua Chanka Cleofé Prado Huamán, Andahuaylas. Clelia Rivero Reginaldo, Huancavelica. Rayda Gutiérrez Cabrera, Ayacucho Equipo Matemática Holger Saavedra, Julia Castillo… Revisión y validación Equipo regional de docentes de Huancavelica Equipo regional de docentes de Ayacucho Equipo regional de docentes de Apurímac Equipo regional de docentes de Cuzco Equipo de especialistas de la DEIB

Equipo regional de docentes de Puno Equipo regional de docentes de Arequipa Equipo regional de docentes de Moquegua

INTRODUCCIÓN El Ministerio de Educación oficializó los alfabetos de las lenguas andinas quechua y aimara en el año 1985 con Resolución Ministerial 1218-85-ED. Después de dos décadas, a partir del año 2006, la Dirección General de Educación Básica Alternativa Intercultural Bilingüe, y de Servicios Educativos en el Ámbito Rural (DIGEIBIRA) ha oficializado progresivamente los alfabetos de 42 lenguas indígenas. Tenemos actualmente 38 lenguas amazónicas y 4 andinas con Resolución Ministerial (quechua, aimara, jaqaru y kawki). Para el caso de la escritura de la lengua quechua, se realizaron varios eventos macro regionales desde el año 2012 con la finalidad de consensuar una escritura unificada en cada macro variante (kichwa amazónico, quechua norteño, quechua central y quechua sureño). Respecto a la macro variedad del quechua sureño, específicamente, en el mes de noviembre del 2018, los días 15, 16 y 17 en la ciudad de Puno se realizó el Taller Macro regional del quechua sureño con los representantes de Huancavelica, Ayacucho, Apurímac, Cuzco, Puno, Arequipa y Moquegua con la finalidad de consensuar el Glosario de términos técnico-pedagógicos de la macro variante sureña a fin de ser utilizados en los procesos educativos y en la elaboración de materiales educativos escritos en nuestra lengua quechua en esta variedad en el marco de la implementación de la RM N.º 1218-85-ED de manera participativa. En este evento se presentó el Glosario Pedagógico elaborado por la DEIB, a través de los equipos regionales a cargo del profesor Nonato Rufino Chuquimamani Valer y un equipo de docentes tanto para la variedad Collao como para la variedad Chanka. Este vocabulario fue revisado y validado en las mesas de trabajo en este taller macro regional que duró tres días y los avances y aportes que fueron consensuados se presentan en este documento sistematizado que lo llamamos Vocabulario Pedagógico del Quechua Sureño, que es una herramienta pedagógica de consulta importante para continuar en este proceso de fortalecimiento, desarrollo y consolidación de la escritura unificada de la lengua quechua en lo que respecta a la variedad sureña. Este Vocabulario Pedagógico del Quechua Sureño, para una mejor comprensión, está organizado y presentado por campos semánticos y contiene cinco partes: Área de matemática (contiene el campo semántico de los números naturales y el campo semántico de los números enteros), Área de comunicación, Área de Persona Social y Ciencia y Tecnología, y finalmente como anexo los Términos pedagógicos del currículo. Cada entrada se presenta en castellano y su traducción y explicación en quechua diferenciando la escritura en la variedad Collao que comprende las regiones de Cusco, Puno, Arequipa, Moquegua y parte de Apurímac, y la variedad Chanka que comprende las regiones de Ayacucho, parte de Apurímac, y Huancavelica, principalmente. A continuación, pasamos a detallar brevemente el contenido de cada una de las partes para una mejor comprensión y búsqueda de los términos en el documento. El primer campo semántico, el Área de Matemática, contiene una explicación teórica y metodológica para la concepción, primero de la relación entre lenguaje y pensamiento y, segundo cómo esta comprensión nos lleva a entender el sistema convencional y simbólica de la matemática para el desarrollo de las competencias matemáticas en el trabajo pedagógico. En este sentido, a partir de esta explicación teórica y metodológica podemos visualizar el vocabulario escrito en quechua en los campos semánticos señalados arriba y su aplicación o contextualización en los distintos ejercicios matemáticos que se presentan

a manera de ejemplos y que también aparecen desarrollados en los cuadernos de trabajo del área de matemática elaborados por la DEIB. Cabe enfatizar que esta parte de los términos matemáticos fue elaborada por un equipo de docentes especialistas de la DEIB con el apoyo de otros docentes con experiencia en aula y que es parte de una propuesta que tiene que seguir siendo revisada y validada por los equipos regionales y está todavía en construcción. El segundo campo semántico, el Área de Comunicación, contiene un gran número de entradas en castellano y su respectiva explicación en quechua, cuidando siempre la escritura unificada para esta variedad sureña. El tercer campo semántico, el Área de Personal Social y Ciencia y Tecnología contiene la mayor cantidad de entradas organizadas en sub campos semánticos referidos, por ejemplo, a términos relacionados con la escuela, términos sobre la agricultura, términos sobre alimentos, términos sobre animales, términos sobre plantas curativas, términos sobre la casa, etc. La parte final de este Vocabulario Pedagógico contiene un anexo donde se encuentra un conjunto de términos referidos al Currículo Nacional que fueron discutidos y consensuados en el evento regional en la ciudad de Puno, y que son un aporte importante para el trabajo pedagógico en EIB usando una terminología consensuada por los equipos regionales integrado por docentes con experiencia en la implementación de la Educación Intercultural Bilingüe en las aulas. Es necesario señalar también que algunas entradas en quechua están entre barras con la finalidad de visualizar las diferencias en la escritura de estas dos grandes variedades, sobre todo en lo que respecta al uso de las consonantes glotalizadas o aspiradas o lo que se conoce también como consonantes laringalizadas. Para este caso, como podrán observar, en la primera parte se escribe la forma de la variedad Collao y en la segunda parte la forma de la variedad Chanka. Donde no aparece estas diferencias en la escritura marcadas con las barras, indica que es un neologismo de reciente uso o es que esta palabra ya es conocida y usada en ambas variedades, pues no es una palabra con consonante glotalizada o aspirada, y por lo tanto no es necesario diferenciarlo entre barras. En los casos donde hay un uso de un léxico distinto para cada variedad, pero que son como sinónimos por su similitud en el significado, se aclara en pie de página la variedad a la que corresponde cada término. Es importante que los docentes se familiaricen con estos términos, pues es parte de la riqueza de nuestra lengua quechua y muchos de ellos son de uso común en varias comunidades de estas regiones y se usan de manera alternada como el caso de unu/yaku, t’ika/wayta, k’anka/utulu o también raphi/rapi, siq’i/siqi entre muchos otros términos que pueden ser revisados en este documento y corroborados en el uso cotidiano en la comunidad donde se encuentre laborando. Finalmente, queremos agradecer, de manera especial, a los equipos de docentes de las siete regiones del quechua sureño que participaron en la discusión, revisión y validación de este Vocabulario Pedagógico del Quechua Sureño y la DEIB lo presenta para su uso, consulta y difusión en estas regiones, y que seguirá en proceso de construcción y validación hasta contar con un diccionario polidialectal, que es el objetivo y tarea final de todos los docentes quechuas de esta gran macro variedad.

Estimados docentes: La Dirección de Educación Intercultural Bilingüe, órgano de línea de la Dirección General de Educación Básica Alternativa Intercultural Bilingüe, y de Servicios Educativos en el Ámbito Rural (DIGEIBIRA), encargada de implementar las políticas de EIB en sus tres formas de atención, les presenta este documento, en su versión preliminar, fruto del esfuerzo de ustedes que trabajaron y revisaron este vocabulario y cuyos aportes y sugerencias, como parte de los equipos regionales, se plasman en este importante documento. El Vocabulario Pedagógico del Quechua Sureño, surge como una necesidad de los docentes bilingües del quechua sureño para contar con una herramienta pedagógica que permita conocer, de manera sistematizada y ordenada, todos los términos que aparecen de manera dispersa en los cuadernos de trabajo y demás textos que elabora el Ministerio de Educación escritos en la lengua quechua y que se ha distribuido en todas las instituciones educativas de las siete regiones que conforman la macro variedad del quechua sureño. En este sentido, este documento es un material de consulta insoslayable para todos los docentes bilingües sin importar el nivel de dominio de la lengua quechua que tengan, pues les permitirá conocer y afianzar la escritura unificada de estos términos y su significado, y al mismo tiempo encontrar las diferencias en la escritura de algunos términos del quechua sureño (variedades collao y chanka) Queremos señalar también que el Vocabulario Pedagógico del Quechua Sureño que tienen en sus manos todavía está en proceso de validación y enriquecimiento a partir de la investigación de los equipos regionales y para ello sus aportes y sugerencias serán fundamentales para que la DEIB, próximamente, pueda publicar un diccionario polidialectal, donde se pueda conocer todos los términos y sus significados en todas las variedades de nuestra lengua quechua. Además, este documento recoge todos los acuerdos sobre la escritura unificada del quechua que se dieron en varios eventos desde el año 2012 hasta la fecha, y se plasman también en la escritura de los textos que aparecen en la Evaluación de Dominio de Lenguas de Docentes que se da cada año a nivel nacional. Finalmente, es importante agregar que los términos del Vocabulario Pedagógico del Quechua Sureño deben ser usados, validados y enriquecidos con sus propuestas a partir de su práctica en el trabajo en aula y en su uso cotidiano para un mayor conocimiento y desarrollo de nuestra lengua quechua.

AREA DE COMUNICACIÓN LLAPAN WILLANAKUY/RIMANA

A continuación, se presenta una lista de términos consensuados para el área de comunicación. Alfabeto: achaha (s.). Sutikunataqa achahap qillqankunawanmi qillqanchik. Los nombres se escriben con las letras del alfabeto. Varios: achka/ achka (s) Achka runakuna tusuchkanku. Muchas personas están bailando.

Ya es hora de trabajar, alístate. Ortografía: allin qillqasqa (s,). Qillqasqakunaqa allin qillqasqam kanan. Los textos tienen que estar escritos con buena ortografía. Muy: ancha, sinchi (adv.). Yuyu mikuyqa ancha allinmi. Comer verduras es muy bueno.

Pluralizar: achkayachiy (r). Achkayachiqqa sapan simikunatam Fábula: aranway (s.). achkayachin. Misimantawan Ukuchamantawan El pluralizador hace que las palabras aranwayta qillqasunchik. singulares se pluralicen. Del Ratón y el Gato escribiremos una fábula. Plural: achkayasqa (s). Achkayasqaqa simikunatam Afirmación: chiqap ñiq, arí ñiq/ chiqap achkayachin. ñiq (s.) El plural hace que las palabras se Arí ñiq rimaykunatam ñawinchasunchik. pluralicen. Vamos a leer las oraciones afirmativas. Selección: akllana (s.). Llapa pukllanakunatam akllana kanqa. Todos los juguetes tendrán que ser escogidos.

Afirmar: arí ñiy/ chiqap niy/ chiqap ñiy (v). Mana munachkaqta, arí ñichiwarqanki. A pesar de que no quería; me hiciste afirmar.

Acta: akta (s.). Ñuqaykum aktata mirachirqaniku. Nosotros hemos reproducido el acta.

Canto burlezco: asipayay takiy (s.). Asipayay takiywanmi sunquykita kusichisaq. Con un canto jocoso alegraré tu corazón.

Alistar: allichakuy. (v) Ñam llamkana pachañam, allichakuyñá.

Más bien: aswanmi (adv.). Manam risaqchu; aswanmi llamkayta Texto anecdótico: asichikuq qillqasqa rurasaq. (s.). No voy a ir, más bien haré mi trabajo. Asichikuq qillqasqatam ñawinchamunkichik. Pero: aswanpas (conj.). Van a leer un texto anécdotico. Pukllayta munani, aswanpas/ichaqa manam atinichu. Canto gracioso: asichikuq takiy (s). Quiero jugar, pero no puedo. Asichikuq takiywanqa asispallam sapa kuti kusikunki.

Con un canto gracioso cada vez vas a alegrarte.

Poco: aslla, pisi, chikan (adv.). Competir: atipanakuy (v.). Kunan wataqa papaqa asllatam Kallpaypi/phawaypi atipanakuyman risaq. allarqukun. Voy a ir a la competencia de carrera. Este año la papa se cosechó poco. Resumen: asllasqa, pisiyachisqa (s.). Chay qillqasqa ñawinchasqaykipata asllasqanta chayachimuwanki. El resumen del texto que has leído me lo envías.

Oración afirmativa: aw ñiq rimay, ariyasqa rimay (s). Ariyasqa rimayqa, kayhinam: ñuqam millwata puchkani. La oración afirmativa es así: yo hilo la lana.

Resumir: asllayachiy, pisiyachiy (v.). Ñawinchasqayki qillqasqa mayt’uta asllayachiy. Palabra antónima: awqa simi (s). El texto que leíste, resúmelo. Awqa simikunatam qillqasunchik. Escribiremos palabras antónimas. Más: aswan (adv.). Risaqmi; aswanqa manam tususaqchu. Familia de palabras: aylluchasqa Voy a ir; mas no bailaré. simikuna (s). Aylluchasqa simikunawan llamk’asunchik/llamkasunchik. Trabajaremos con la familia de palabras.

Valorar: chaninchay (v.). Yachayninchikkunataqa Chaninchananchikmi. Nuestros saberes tenemos que valorar. Sopa de letras: chaqrusqa qillqakuna (s.). Chaqrusqa qillqakunapiqa qillqakunata maskanchik simikunata paqarichinapaq. En la sopa de letras buscamos las letras para formar palabras. Después: chaymanta, chay qhipaman (adv.). Runa simita kunan yachasunchik chaymantaqa kastillata. Ahora aprenderemos el quechua después el castellano. Signos de puntuación: ch’ikukuna/chikukuna (s.). Qillqana chikukunaqa qillqasqakuna allinta ruranapaq. Los signos de puntuación sirven para que los textos se construyan bien. Punto y coma: ch’íku/chikuwan samana chiku (s.). Chikuwan samana chikum qillqasqakunapi tarikun. El punto y coma se encuentran en los textos.

Marcar: chimpuy/sanampay (v.). Allinta ñawinchay tapukuykunata hinaspa allinnin kutichiyta chimpuykuy. Lea bien las preguntas y marca la respuesta correcta. Dibujo, imagen: chirusqa, siqisqa, siq´isqa (s.). Kay qillqasqatam chirusqata chayachimuwanki. Este texto me alcanzarás ilustrado. Dibujar: siq’iy/ chiruy, siqiy (v). Sach’ap/sachapa rikchayninta chiruy. Dibuja la imagen del árbol. Aclarar: ch’uyanchay/chuyachay (v). Rimasqaytam chuyachasaq. Lo que he dicho voy a aclarar. Discusión: churanakuy/rimanakuy (s). Churanakuypim allin kawsaymanta rimanakurquniku. En una discusión nos pusimos de acuerdo sobre el buen vivir.

Sustantivo o nombre propio: chiqap suti, kikin suti (s). Chiqap sutiqa uywakunata, runakunata, imakunatapas sapa sapata kaqlla masinkunamanta rakispa sutichaqmi. ¿?? Los sustantivos propios sirven para nombrar a personas, animales y cosas en Debatir: churanakuspa rimanakuy (v.). forma individual para poder distinguirlos Ayllupa huñunakuyninpi churanakuspa de otros de su misma especie. rimamusunchik. Vamos a debatir en la reunión de la Aviso: chiqap willakuy (s.). comunidad. Chiqap willakuyqa imamantapas willakuqmi chulla runaman achkamanpas chayachina.

El aviso es comunicar una noticia a una sola persona o varias.

Dibujar: siq’iy/chiruy, siqiy (v.). Discutir: churanakuspa rimay/rimanakuy Sachapa rikchayninta chiruy. (v.). Dibuja la imagen del árbol. Churanakuspa rimayqa, rimaykunapi awqa rimayninchikkunata amachaymi. Discutir es defender opiniones opuestas en una conversación. Aclarar: ch’uyanchay/chuyachay (v.). Vamos a debatir en la reunión de la Rimasqaytam chuyachasaq. comunidad. Lo que he dicho voy a aclarar.

Discusión: churanakuy/rimanakuy (s.). Churanakuypim allin kawsaymanta rimanakurquniku. En una discusión nos pusimos de acuerdo sobre el buen vivir.

Pensamiento: hamut’ana/hamutana (s.). kuraq qillqaqa runakunapa sutin Hamutayniyqa warma yanaypim kachkan. qillqanapaqmi. Mi pensamiento está en mi enamorado. La letra mayúscula se usa para escribir Reflexión: hamutasqa/hamut’asqa (s.). los nombres propios. Kay runapa hamutayninqa kusam. La reflexión de este hombre es buena. Papelote: hatun raphi/ hatun rapi (s.). Harawita/yarawita hatun rapipi Reflexionar: hamut’ay/hamutay (s.). qillqasunchik. Yachachiypiqa sapa kutim Escribiremos un poema en un papelote rurayninchikmanta hamutanchik. En la enseñanza cada vez tenemos que Cuento: hawariy (s.). reflexionar sobre nuestro quehacer. Hawariytam qillqachkani. Estoy escribiendo un cuento. Pensar: hamut’ay, yuyaymanay/hamutay yuyaymanay (v.). Debate: churanakuy (s.). Allinta hamutay, imatapas rurana Churanakuyman haku. kaptinqa. Vamos al debate. Piensa bien, si tienes que hacer algo. Información de segunda mano: hukpa qhawasqan, rikusqan willakuy/hukpa Reflexion: hamut’ay yuyaymanana/ qawasqan, rikusqan willakuy (s). hamutay (s.). Hukpa qawasqanmi. Es información de segunda mano. Poema, rima: harawi/yarawi (s.). Harawitam/yarawitam kuyasqay Sufijo: simikuna hunt’achiq/huntachiq mamaypaq qillqasaq. (s.). Escribiré un poema para mi madre Runa simiqa achka simi querida. huntachiqniyuqmi. El quechua tiene muchos sufijos. Verso: harawipa/yarawi wachun. (s.). Reunión: huñunakuy (s.).

Harawitam chunka wachuyuqta Huñunakuyta ruraspam rimariniku. qillqarqani. Realizando una reunión nos ponemos de Escribí un poema con diez versos. acuerdo. Letra mayúscula: kuraq qillqa/hatun qillqa: mayúscula (s.). Huñupi llamkasunchik. Trabajemos en grupo.

Modo de articulación: mayhina t’uqyasqan/ imayna tuqyasqan (s.). Imayna tuqyasqanqa qawachiwanchik imayna qalluwam wirpa iku (kunka) qispichinapaq huñunakusqanta. El modo de articulación nos muestra cómo la lengua y los labios se involucran para producir sonidos al entrar en contacto. Dos puntos: iskay chiku / iskay ch’iku (s.). Iskay chikuta (:) churaspaqa, simikuna qatinmi. Si colocamos los dos puntos indica que se inscribirá una secuencia de palabras.

Grupo: huñu (s.). Normalizar: hukllanasqa qillqay. (v,). Hukllanasqa qillqayqa allinmi huklla qillqanapaq. La normalización es buena para escribir de una sola manera.

Tema central: imamanta kasqan (s.). Imamanta kasqanqa qillqasqakunapa sunqunmanta rimasqanmi. El tema central en un texto es lo más importante.

Acento: simi phatma kallpachaq (s.). Kallpachaqtaqa lliw simikunam apan. El acento lleva todas las palabras.

Kamachinapaq rimayqa, Kamachinapaqmi hapinchik. La oración imperativa se utiliza para dar órdenes.

Tilde: kallpachaq ch’iku/ kallpachaq chiku (s). Kallpachaq ch’ikutaqa/chikutaqa wakin simikunallamanmi churanchik. La tilde se coloca solo en algunas palabras.

Descripcion: rikusqa kasqan willakuy. (s). Uywakunapa kasqanmanta qillqasunchik. Escribiremos las carcteristicas de los animales. Describir: kasqan willay (V). Runapa kasqanta qillqay. Oración exclamativa: Describe las características del hombre. qaparispa/kallpachasqa rimay (s). Kallpachasqa rimayqa kusisqa kasqata, Texto persuasivo: uyachinapaq nanay kaptin, manchakuy kaptin qillqasqa (s). willaqninchik. Uyachiq qillqasqaqa runakunata uyachin. La oración esclamativa expresa alegría, El texto persuasivo sirve para persuadir a sorpresa, dolor, miedo. los hombres. Palabras enfáticas: kallpachasqa/qaparisqa simikuna (s.). Kallpachasqa simikunaqa, Kaykunam: ¡Hamuy!, ¡Kallpay! Las palabras esclamativas son estas: ¡Ven!, ¡corre!

Palabras imperativas: kallpawan rimasqa simikuna (s). Kallpawan rimasqa simikunaqa kamachiykunatapunim riman. Las palabras imperativas son para dar órdenes.

Argumento: hamutasqa rimay/ hamut´asqa rimay (s). Hamutasqa rimayqa rimaynintam qawachin. El argumento demuestra una proposición.

Exclamación: qaparispa/kallpawan rimay (s). Hampatuta qunqaymanta qawarquspaymi, kallapwan rimarquni. Al ver de repente a un sapo, pronuncié con fuerza.

Oracion imperativa: rimay (s).

kamachinapaq

Instrucción: kamachina (s.). Sapa tupuna rapipi qallaykuspam kamachinata qillqaniku/qillqayku. Al inicio de las evaluaciones escribimos la instrucción. Autoridad: kamachiq, umalliq (s.). Yachay wasipa umalliqninmi Wilber Antezana. El director de escuela es Wilber Antezana.

“Yupana” qillqasqa maytupa/mayt’up kaqninkunaqa qallariyllapim tarikun. El índice del cuaderno Yupana se encuentra al inicio. Comparativo de igualdad: kikin, kaqlla (s.). Kikin kaqlla simiqa (-hina) imakunapas kaqllachanapaqmi apaykachakun. El comparativo de igualdad se utiliza para comparar dos cualidades.

Norma: kamachiy (s.). Tríptico: kimsa patarayuq qillqasqa (s.). Kamachiyta uyarispaqa allinmi Tuqra ruraymanta kimsa patarayuq kawsakuchwan. qillqapim qillqarquniku. Si escucharamos las normas viviríamos Hemos escrito sobre cómo hacer la tocra bien. en un tríptico. Cartulina: kartulina. (s.). Saram llamkayninta kartulinapi ruran. Sara hace su trabajo en cartulina.

Computadora: computadora/komputadora (s.). Komputadorapim llamkayniykunata rurani. En la computadora hago mis trabajos.

Pertenencia: kapuqnin/kaqnin (s.). Maytunkunam amawtaypa kapunqnin/kaqninkuna. Tiempo presente: kunan pacha (s). Los libros son su pertenencia de mi Kunan pachapim rimanakunata qillqasaq. maestro. Voy a escribir las oraciones en tiempo presente. Su parte: kaqnin, taqaynin (s.). Rimaypa kaqninqa iskaymi: ruraqwan, Comedia, humor: kusichikuq qillqasqa rurasqam/rimasqawan.. (s.). Las partes de la oración son el sujeto y Paqarinmi kusichikuq qillqasqata predicado. paqarichisunchik. Vamos a crear una comedia mañana. Índice: kaqninkuna/kay ukhupi (s.). Palabras móviles: kuyuq simikuna. (s.). Kuyuq simikunaqa Kuyuq simikunaqa Las palabras móviles sirven para rimaykuna ruranapaqmi. construir las oraciones.

Letras

móviles: kuyuq qillqakuna (s).

Carta: karta. (s.). Mamaymi kartamusqa, pillpintupa rikrachallanpi. Mi mamá me había enviado una carta en las alas de la mariposa.

Lamina: lámina/p’anqa. Laminawanmi yachachiypi yanapakuni. Me ayudo con una lámina en la enseñanza.

Drama: llakichikuq (s.). Kunanmi llakichikuq qillqata rurasunchik. Haremos un drama ahora. Trueque: llankikuy/yankiy, chhalay (s.). Charkita apani sarawan llankikunaypaq. Llevo charqui para canjear con maíz.

Sustantivo común: llapan suti/qasi suti (s.). Llapan sutiqa uywakunatapas, runakunatapas, imakunatapas sutichanmi. El sustantivo común nombra a los animales, personas y objetos. Texto argumentativo: llasaq qillqasqa/yuyaymanasqa qillqasqa (s.). Llasaq qillqasqaqa qimipakuspa rimaymi. El texto argumentativo es explicar dando razones. Pintar: llimp’iy/llimpiy (s.). Mamaykipa rikchayninta llimpiy. Pinta la imagen de tu mamá

Apellido materno: mamamanta suti/mamanmanta ayllu sutin (s.). Mamaymanta sutiyqa Ccanto. Mi apellido materno es Ccanto. Negar: Manachay/mana ñiy (v.). Ñuqaqa manachasaqmi. Yo voy a negar.

Trabajo colectivo: mink’api llamk’ay/minka (s.). Minkaqa anti runakunapa kaqninmi. El trabajo colectivo es propio de hombres andinos.

Tarjeta de invitación: minkakuna qillqasqa/mink’akuna qillqasqa (s). Minkakuna/ mink’akuna qillqasqatam Negación: manayaq (s.). turiy chayarchimuwan. Manayaq simiqa, manayaq rimaykunapi Mi hermano me hizo llegar una tarjeta de qillqasqam. invitación. Las palabras que niegan se encuentran en las oraciones negativas. Desiderativo: munarisqa/munapayay (s.). Oración negativa: manayasqa rimay (s). Munarispam risaq; mana munaspayqa Manayasqa rimayqa rimanapa manam. rimasqantam manayachin. Si deseo voy a ir, si no, no. La oración negativa niega el hecho que expresa el verbo. Signo de admiración: qapariy ch’iku/ muspay chiku (s). Prohibición: manapuni, amapuni (s.). Muspay chikutaqa qapariy simikunapim Wiksayuq kaspaykiqa manapunim uchuta churanchik. mikunaykichu El signo de admiración se usa en las Cuando estés embarazada está prohibido expresiones de asombro. comer ají.

Solicitud memorial: qillqasqa mañakuy (s). Qillqasqa mañakuywanmi rapikunata mañakurqani. Con una solicitud pedí papeles. Punto de articulación: maypi t’uqyasqan/ maypi tuqyasqan (s.). Kunkakunaqa siminchikpi maypi tuqyasqanmanhinam sutiyakun. Los fonemas (sonidos distintivos) se denominan de acuerdo a donde se articulan.

Significado: ñiynin, yuyaynin (s.). Llapa simipa ñiyninqa simi taqipim tarikun. El significado de las palabras se encuentra en el diccionario.

Palabra nueva, neologismo: musuq simi (s.). Musuq simita yacharquspayqa kusikunim. Al aprender una palabra nueva me alegro. Noticia: musuq willakuy. (s.). Musuq willakuyqa Keyko wichqasqa kasqanta willawanchik. La noticia nos da a conocer que Keyko está en la cárcel.

Lectura: ñawinchana (s.). Ñawichana qillqasqakunaqa rimayninchiktam alliyachin. La lectura de textos hace que el lenguaje oral mejore. Leer: ñawinchay (s.). Hawariyta ñawinchay. Lee el cuento.

Ñawpa kawsaykuna willakuy: tradiciones (s.). Ñawpa kawsaykuna willakuyqa Perú Mama llaqtanchikpiqa achkam kan.

Tiempo pasado: ñawpa pacha (s.). Ñawpa pachakunapi allin kawsakuyniymantam yuyarini. Recuerdo mi buen vivir en tiempos pasados. Leyenda/mito: ñawpa willakuy/llula kawsasqa, iñiy (s). Manku Qapaqmantawan Mama Uqllumantawan ñawpa willakuyqa paqarisqanchikmanta riqsichiwanchik. La leyenda de Manco Cápac y mama ocllo nos explica nuestro origen. Ordenar: ñiqichay (v.). Uchuymanta hatunkama ñiqichasunchik. Ordenemos de pequeño a grande.

Las tradiciones del Perú son muchas.

Palabras ocultas: pakasqa simikuna. Guía: pusariq/pusakuq (s.). (s.). Pusariq runaqa allintam pusasunki. Pakasqa simikunata chaqrusqa qillqapi El hombre guía dirige bien. maskaykuy. Busque las palabras ocultas en la sopa de letras.

Introducción: qallariynin (s.). Llapa qillqasqa maytupim qallariynin tarikun. En todo texto se encuentra la introducción. Trabalengua: qallu khipu/ qallu kipu (s.). Qallu kipuwanqa qallunchiktam paskachinchik. El trabalengua permite que nuestra lengua se suelte.

Qatipaq yuyaymanayqa, qillqasqakunapi sunqun yuyaymanayta huntapachinallapaqñam. La idea secundaria sirve para completar la idea principal.

Pronombre demostrativo: qhawachiq suti ranti/qawachiq suti ranti (s.). Qawachiq suti rantiqa imapas maypi tarikusqanta riqsichiwanchik. (kay, chay, wak/chaqay). Puntos suspensivos: qatichiypaq ch’iku/ El pronombre demostrativo indica el lugar Qatichiypaq chiku (s.). donde se encuentran los seres. Qatichiypaq chikuta (…) churaptinchikqa qipanmanqa rimaykunam qatin. Concordancia: qhawanakuq/qawanakuy Cuando se pone los puntos suspensivos (s). (…) siguen las ideas. Qawanakuqpa ñiyninqa ruraqwan rimasqawan tinkuqninpi qillqasqa kanan.

Punto y seguido: qatichina ch’iku/qatichina chiku (s). Qatichina chikuqataqa rimaykuna tukuptinmi churanchik. El punto y seguido ponemos cuando termina las oraciones.

La concordancia significa que deben coincidir el sujeto y predicado. Celular: silular, qayana/waqyana (s). 941333444 kaymi qayanaypa yupayninqa. 941333444 este es el número de mi celular.

Texto continuo: qatilla qillqasqa: (s.). Qatilla qillqasqaqa qatilla rimaykunawanmi kachkan. Lapicero, lápiz: qillqana (s.). El texto continuo está formado de Sutiytam paqpapa rapinpi qillqanawan oraciones seguidas. rurarqani. Mi nombre puse con el lapicero sobre la Idea secundaria: qatipaq yuyay (s). hoja del maguey.

Grafía/letra: qillqa (s). Qillqasqa maytuqa ñawinchay Chanka simiqa chunka pusaqniyuq qispichinapaqmi. qillqayuqmi. El libro es para desarrollar lectura. La lengua chanca posee 18 letras. Planificación del texto: qillqasqa Producción de texto: qillqasqa umanchay (s.). paqarichiy (s.). Qillqasqa umanchayqa imayna Qillqasqa paqarichiyqa umanchaykuspa rimaykunam qillqasqa paqarichinapaq qillqaymi. umanchaymi. La producción de texto es planificar para La planificación del texto es como generar iniciar a escribir. ideas para la escritura. Escritura/texto: qillqasqa (s.). Tiempo futuro: qhipa pacha/qipa pacha Qillqasqaqa allin rimaykunata qillqaspa (s.). qillqanapaq. La escritura sirve para escribir ideas.

Textualizacion: qillqana (s.). Qillqana pachapiqa llapa umanchasqayta qillqasqaman churani. Todo lo que planifiqué lo pongo en forma escrita en el momento de la textualización.

Qipa pachapi paqariqkuna wayna sipaskunamanqa yachayninchik chaninchanankupaq yachachinanchik. A la nueva generación de jóvenes tenemos que ensenarles para que valoren nuestros saberes.

Concluir: ch’uyanchay/chuyachay (v.). Cuaderno: qillqana maytu/mayt’u (s.). Paykunam llamkayninkuta Qillqana maytuqa maypi llamkayniykuna chuyanchanqaku. ruranaymi. Ellos van a concluir su trabajo. El cuaderno es donde hago mis trabajos. Conclusión: ch’uyanchasqa/ Revision de texto: qillqasqaña allinchay chuyachasqa (s.). (s). Yachakuqkunam llamkayninku Qillqasqata allinchaspaqa rimaynintam chuyanchasqakumanta rimarqunku. qawapayani. Los estudiantes conversaron sobre la Al revisar el texto me fijo en el mensaje. conclusión de su trabajo. Libro: qillqasqa mayt’u/maytu (s.).

Punto y aparte: t’aqaq ch’iku/rakiq chiku (s.). Rakiq chikutaqa, huñusqa rimaykuna rakinapaqmi churanchik. Punto y aparte se pone para separar párrafos.

Raíz verbal: rimana saphi/rimana sapi (s.). Sapa rimaypim rimana sapiqa kanpuni. En cada oración se encuentra una raíz verbal.

Plumón: rakhu qillqana /raku qillqana (s.). Raku qillqanaqa hatun rapikunapi qillqanapaqmi. El plumón sirve para escribir en papaelotes.

Adverbio: rimana t’ikrachiq/ tikrachiq. (adv.). Yachakuq warmapa rimay qillqasqanpim rimana tikrachiqqa mana tarikunchu. En la oración que escribió el estudiante no se encuentra el adverbio.

Hoja: raphi/rapi (s.). Willakuytam rapipim qillqasaq. Voy a escribir un cuento en una hoja.

Guión: ruranapaq qillqasqa (s.). Llakichikuq qillqasqata llamkanaykupaqmi ruranapaq qillqasqawan yanapakuni. Para trabajar un drama nos ayudamos con el guion.

Presentacion: riqsichiynin/ riqsichikuynin (s). Qillqasqakunapa riqsichikuyninqa qallariy rapillapim tarikun. Libreto: rimanapaq qillqasqa (s.). La presentación de los textos se Llakichikuq qillqasqa encuentra en sus primeras paginas. paqarichinaykupaqmi ruranapaq qillqasqatam rurachkaniku. Verbo: rimana (s.). Estamos haciendo un libreto para crear Rimanaqa rimaykunapa sunqunmi. un texto dramático. El verbo es el núcleo de la oración. Conversación, diálogo: rimanakuy (s.). Sufijo verbal: rimana hunt’achiq/rimana Ñañaywan mamaywanmi qullqi huntachiq (s.). Rimana huntachiqqa waqaychanankumanta rimarqunku. rimana sapikunaman huntachiqmi. Mi mamá conversó con mi hermana sobre cómo guardar el dinero.

Sufijo verbal: rimana hunt’achiq/rimana huntachiq (s.). Rimana huntachiqtaqa rimana sapimanmi yapaykunchik. El sufijo verbal se completa a la raíz verbal.

Oralidad: rimaylla (s.). Qipa simita yachachiyta munaspaqa rimayllawanmi qallaykunchik. Para enseñar un idioma como segunda lengua se debe empezar por la oralidad.

Conector: rimay tinkichiq (s.). Rimay tinkichiqkunaqa kaykunam: ‘Chaymanta, chayrayku’. Los conectores son estos: ‘Después, por Eso’.

Estructura de la oración: rimaypa kaqnin (s.). Rimaypa kaqninkunaqa ruraqwan rimasqawanmi. La estructura de la oración está conformada por el sujeto y el predicado.

Predicado: rimasqa (s.). Núcleo de la oración: rimaypa sunqun Rimasqaqa rimaykunapa kaqninmi. (s.). El predicado es un elemento de la Rimaypa sunqunqa rimanam. oración. El núcleo de la oración es el verbo. Oración: rimay (s.). Rimaypa kaqninkunaqa ruraqwan rimasqawan. Los elementos de la oración son el sujeto y el predicado. Palabras homógrafas: rikch’akiuq/rikchakuq simikuna, kikin qillqasqakuna (s.). Rikchakuq simikunataqa kaqllatam qillqanchik. Las palabras homógrafas se escriben iguales. ‘Samay: respirar; samay descansar’.

Texto expositivo: riqsichinapaq qillasqa (s.). Riqsichinapaq qillqasqapim yachaykuna qillqasqa kachkan. En un texto expositivo están escritos los conocimientos. Explicar: riqsichiy (v.). Mamaymi ñañaykunaman imayna yanukuymanta riqsichirqan. Mi mamá les explicó a mis hermanas de cómo cocinar. Reconocer: riqsipay (v.). Riqsipay simiqa yapamanta riqsiy ñinmi. La palabra reconocer es volver a conocer.

Informe: rurasqamanta willakuy (s.). Rurasqaymantam willakuyta kamachikuqniyman chayarqachini. Propósito: ruranamanta willay (s.). Hice llegar el informe a mi jefe. Yachachiyta qallarispaqa ruranamanta Sujeto: ruraq (s.). willaytaraqmi riqsichinchik. Ruraqqa rimaykunapa kaqninmi. Para iniciar el aprendizaje se comunica El sujeto es un elemento de la oración. el propósito. Texto instructivo: ruranapaq qillqasqa (s.). Jorgem ruranapaq qillqasqata qillqan. Jorge escribe un texto instructivo.

Dramatización: ruraqtukuq (s.). Wanka Willkapa chawpi lasanpim ruraqtukuqta qawarqaniku. En el centro de la plaza de Huancavelica hemos visto una dramatización.

Problematizar: sasachay (s.).

Palatal: sanq’a/sanka1 (s). Sankapi paqariq kunkakunaqa kaykunam: ch, y, ll, ñ Las consonantes palatales son estas: ch, y, ll y ñ.

Ñuqam sasachasaq kay rimaykunata. Yo problematizaré estas oraciones.

Sufijo independiente: qispisqa hunt’achiq/sapallan huntachiq (s.). Qispisqa huntachiqkunaqa sutimanpas rimanamanpas laqakullanmi. El sufijo independiente se puede completar al nombre y al verbo.

Estructura de la sílaba: simi patmapa kaqnin/simi phatmakuna (s.). Simi patmapa kaqninqa manan huk rikchaqllachu. Qichwapiqa kay simi patmakunam riqsikun: V (vocal), CV (consonante vocal, VC (vocal consonante) CVC (consonante, vocal, consonante, La estructura de la sílaba no es de una sola clase. En quechua tenemos estas estructuras: V (vocal) CV (consonante, vocal) VC (vocal, consonante y CVC (consonante, vocal, consonante)

Excepción: may mayllapi/sapallan kamachina (s.). Sapallan kamachinaqa mana lliwpaq kamachinanchu hukkunallapaqmi. La excepción no es para las normas son para algunos.

1

Silaba: simi patma/simi phatma (s.). ‘Qari’ simim iskay simi patmayuq. La palabra varón tiene dos sílabas.

Singular: sapallan/sapan (s.). Huk kaqnin sapan suti rantikunam, ñuqa. Uno de los pronombres singulares es: yo. Oración simple: sapanchasqa rimay (s.). Sapanchasqa rimayqa huk ruraqniyuq, huk rimasqayuq. La oración simple posee un sujeto y un predicado.

Graficar: siq’iy/ siqiy (v). Paymi waytata siqin. Élla/él grafica una flor

Raíz de la palabra: simi sapi/saphi. (s.). Simi sapiqa sutikunapa, rimaykunapa kaqninmi. La raíz de la palabra es parte de los nombres y verbos.

Idea principal: sunquchaq yuyay (s). Sunquchaq yuyayqa qillqasqapi aswan hatunkaraymi La idea principal en un texto es lo más importante

Historieta: siqisqa willakuy/willakuypa siq’iynin (s). Yachakuqkunam siqisqa willakuyta ruranqaku. Los estudiantes elaborarán una historieta.

Los términos sanq’a y sanka tienen el mismo significado, varían solo en la pronunciación, para la variedad Chanka con la consonante velar k y para la variedad Collao con el consonante post velar q y con glotalización. En la escritura tienen estas especificaciones como se observa en esta entrada.

Nombre, sustantivo: suti (s.). Adjetivo: suti tikrachiq (s.). Sutiqa llapa imapa sutinmi. Suti tikrachiqqa sutitam tikrachin. El nombre es el nombre de todas las El adjetivo modifica al sustantivo. cosas. Nombrar: sutichay (v.). Sufijo nominal: suti huntachiq/hunt’achiq Sutichayqa imakunamanpas sutin (s.). churaymi. Suti huntachiqqa sutipa sapinman Nombrar es poner nombre a todo ser. huntachinam. El sufijo nominal es el que se completa la Devervativos: sutiyachiq/sutiman t’ikraq raíz del nombre. (s.). Sutiyachiqkunawanqa rimaykunatam Pronombre: suti ranti (s.). sutiman tikrachinchik. Chaymi rimanapa Suti rantita qillqaspaqa manañam sutita sapinqa “tiya-“, chayman –na huntachiqta qillqanchikñachu. yapaptinchikqa “tiyana” lluqsin. Kay Si se escribe el pronombre ya no se usa simiqa manaña rimanachu, aswanpas el nombre. sutiña kapun. Firma: suti qillqa/suti siq’isqa (s.). Suti qillqaqa sutiykipa qillqanmi. La firma es la escritura de tu nombre.

Los deverbativos convierten a los verbos en sustantivos.

Canciòn: takiy/taki (s.). Takiy paqarichiyqa ancha sasam. Crear una canción es muy difícil.

Conjunción: t’inkiq/ tinkiq (s.). Tinkiqqa rimaykunatam huñun. La conjunción une oraciones.

Oración copulativa: t’inkiq rimay/tinkiq rimay (s.). Tinkiq rimayqa tinkiq rimanawan rimaykuna qillqasqam. Entrevistar: tapupay/tapupayay (s.). La oración copulativa se escribe con el Yachakuqkunata hampi qurakunamanta verbo copulativo. tapupayani. Entrevisto a los estudiantes sobre hierbas Punto y final: tukuna ch’iku/tukuna chiku medicinales. (s.). Tukuna chikuqa lliw qillqasqakunapa Entrevista: tapupayana (s.). tukupayninpi churanam. Tapupayanatam rurarqaniku/rurayku. El punto y final se coloca al final de todo Hemos hecho una entrevista. texto. Cantar: takiy (v.). Payqa kuyayllapaqta takin. Ella canta hermoso.

Palabra interrogativa: tapuq simi/tapuna simi (s.). Tapuq simitaqa tapuq rimaykuna rurananchikpaqmi hapinchik. La palabra interrogativa se utiliza para formar oraciones interrogativas. Párrafo: taqa qillqasqa/t’aqa qillqasqa (s.). Taqa qillqasqaqa rimaykuna huñusqam hinaspapas chulla sunqullayuy. El párrafo es conjunto de oraciones con unidad temática.

Evaluacion sumativa: tukupay tupusqa (s). Tukupay tupunaqa yachachiykunata tukurquspañam tupunchik. La evaluación sumativa se realiza después de todos los aprendizajes realizados. Comparar: tupanachiy (v). Tupanachiyqa imakunapapas kaqlla kasqanta tupachiymi. Comparar es establecer las semejanzas entre las cosas.

Evaluación: tupuna (s.). Vocal: t’uqyachiq hanllalli/tuqyachiq Tupunaqa yachaqkunapa atinankuna hanllalli, Vocal ñisqa. Vocal (s). qispisqanmi. Runa simipi tuqyachiqkunam a, i, u. La evaluación es verificar el logro de las Las vocales en el quechua son a, i. u. capacidades en los estudiantes. Consonante: t’uqyaq kunkalli/tuqyaq Sonoro: uyarikuq, t’uqyaq/tuqyaq (s.). kunkalli, consonante ñisqa. Consonante Runa simipi tuqyaq qillqakunaqa ma, (s.). na,ra,la,lla,ya. Manam tuqyaqkunallawanqa simikunata En el quechua las letras que representan paqarichichwanchu. sonidos sonoros son m, n, r, l y ll. Solamente con las consonantes no podemos crear palabras. Apellido paterno: taytaymanta ayllu suti (s.).

Taytay ayllumanta sutiyqa Castillo. Mi apellido paterno es Castillo.

Minúscula: huch’uy qillqa/uchuy qillqa (s.). Uchuy qillqaqa llapa imapa sutinta qillqanapaqmi. La letra minúscula se usa para escribir el nombre común.

Interior: ukun/ukhun (s.). Wasi ukunpi llapa ima tarikun. En el interior de la casa se encuentra diversos objetos.

Adivinanza: watuchiy (s.). Wañuchikuypim watuchiykunataqa ancha ruranku. En los velorios se realizan las adivinanzas. Adivino: watuq (s.). Watuqqa kartakunatam ñawinchan. El adivino lee las cartas.

Periódico mural: willakuq pirqa (s). Willakuq pirqapim yachay wasikuna chiqap willakuykunata, asichikuytapas laqanku. En el periódico mural las escuelas comunican noticias y amenidades. Texto infográfico: willakuq siq’i/willakuq siqi (s.). Willakuq siqita ruramuspam aypumunki. Elaborando un texto infográfico lo traes.

Adivinar: watuy (s.). Watuyqa rimaykunapi pakasqa maskaymi. Información: willarikuy (s.). Adivinar significa descubrir algo oculto en Willarikuyta wayra wasintakama expresiones. llaqtaman mirachisunchik. La información difundamos a la ciudad Apoyo colectivo acelerado: wayka (s.). por la emisora radial. Waykaspam lliw chakmarqunku. Barbecharon la tierra con apoyo colectivo Avisar/confesar: willakuy (v.). acelerado. Willakuyqa imamantapas pimanpas willakuy chayachiymi. Narrar: willay (v.). Avisar es comunicar algo a alguien. Hawariytam warmi wawaykiman willanki. Le narrarás el cuento a tu hija. Dato: willaq (s.). Sasachakuypa willaqninkunam mana allin Narración: willakuna (s.). willakusqam kachkan. Wanka Willkapim achka willakuykuna Los datos del problema no están bien tarikun. planteados. En Huancavelica existen muchas narraciones orales. Informar: willay (v.). Llamkayniypi lliw rurasqaymanta willasaq. Anécdota: willakuyniy (s.). Todo lo que hice en mi trabajo voy a Willakuyniytam qillqana maytuykipi informar. qillqamunki. Mi anécdota lo escribirás en tu cuaderno.

Texto anecdótico: willakuyniy qillqasqa (s.). Willakuyniy qillqasqatam ñawinchanki. Vas a leer el texto anecdótico

Enseñar: yachachiy (v.). Yachachiyqa ancha allinmi, qipamanqa yuyarisunkikum. Enseñar es muy bueno, después te recordarán.

Compañero: yachaq masi (s.). Yachaq masiywan tinkurquspaymi anchata kusikurqani. Al encontrarme con mi compañero me alegré mucho.

Estudiante: yachakuq (yachay wasipi) (s.). Yachakuqkunaqa runa simipi allintam ñawinchachkanku. Los estudiantes están leyendo muy bien en quechua.

Caracterización psicolingüística: Yachakuqpa simin riqsiy (s.). Yachakuqpa simin riqsiyqa yanapawanchik mayqan simikunapi, ima pachakunapi llamkananchiktam. Realizar la caracterización lingüística nos ayuda a planificar en qué lengua y en qué momentos trabajar.

Sabio: yachaq (ayllupi) (s.). Sapa ayllupin yachaqkunaqa yachayninta riqsichiwanchik. Práctica: yachapay/ruray (s.). En cada comunidad los sabios nos dan a Yachapaywanqa lliw sasachakuytam conocer sus saberes. qulluchinqa. Con la práctica todos los problemas Conocimiento: yachay (s.). desaparecerán. Llaqtanchikpa yachaynintaqa chaninchananchikmi. Aprender/saber: yachay. (v.). El conocimiento de nuestro pueblo Yachay wasipi warmakunam yachayta tenemos que valorarlo. qispichinku. En la escuela los niños logran aprender. Receta de cocina: yanunapaq/ wayk’unapaq qillqasqa (s.). Escuela: yachay wasi (s.). Yanunapaq qillqasqata ñawichaspaymi Yachay wasiman kusisqa rini. miski mikuyta rurarqamusaq. Voy alegre a la escuela.

Leyendo la receta de cocina voy a Profesor, profesora: hamawt’a/ preparar una rica comida. yachachiq, amawta/ (s.). Yachachiqqa ancha yachaynintam Estrofa: yarayma (s.). yachakuqkunawan mirarichinan. Takiykunapim raki raki yaraymaqa El profesor y los estudiantes deben tarikun. difundir sus saberes. En las canciones hay diversas estrofas. Idea: yuyay (s.). Idea principal: chawpi yuyaynin (s.). Paypa yuyayninqa kusam. Kay qillqasqapa chawpi yuyayninqa Ichu La idea de el/ella es buena. mayu qachachakusqanmantam riman. La idea principal de este texto habla Metacognición: yachasqamanta sobre la contaminación del río Ichu. yuyaymanay (s). Yachasqanmanta yuyaymanayqa imayna Reflexionar: yuyaymanay/hamut’ay (v.). yachasqanmanta yuyaymanay atiymi. Yuyaymanayqa rurasqanchikmanta La metacognición es la capacidad para qipaman aswan allin qawariymi. reflexionar sobre la forma en que La reflexión nos ayuda a meditar sobre aprendemos. nuestros actos.

AREA DE PERSONAL SOCIAL Y CIENCIA Y TECNOLOGÍA /SUMAQ KAWSAY

TERMINOS RELACIONADOS CON LA ESCUELA:yachay wasimanta rimaq simikuna Acordarse, recordar: yuyay/yuyariy. Contaminación ambiental: Pacha Qayna wata rimasqanchikta Mama waqllichiy, Pacha Mama yuyarisunchik. qhillichay/Pacha Mama unquchiy. Pacha Mamataqa ninawan kachaykuspam Actividades comunales: hawa llaqta waqllichinchik. ruraykuna/ ayllu ruraykuna. Yachakuq wawakunapas ayllu ruraykunapiqa Cortar: kuchuy, kaptay. Llamap rinrintaqa yanapakunkum. qhapaq sitwa killa qallariypim kuchunchik. Actividades escolares: yachay wasipi Cultura: kawsay, yachay. Qhichwa ruraykuna. Yachay wasipi ruraykunaqa runakunap ñawpa kawsayninqa may killa p’unchawmanta k’uychi chaninmi. p’unchawkamam rurakun. Dialogar, conversar: rimanakuy. Kimsa kimsamanta unupi kawsaq uywakunamanta rimanakusunchik.

Actividades familiares: ayllu ruraykuna. Llapan wawakunam ayllu ruraykunapiqa Dibujar: siq’iy/ siqiy. Kaypi iskay chakiyuq yanapakuyku. uywakunata siq’irqusunchik. Agarrar, tomar: hap’iy/hapiy. Kay Distribuir, dividir: rakiy, phatmay/ mankataqa iskaynin makiykiwan hap’iy. patmay. Kay siq’isqakunata tawaman phatmarquy. Agrandar: hatunyachiy. Chay siq’isqataqa aswan hatunyachiy. Encerrar: wichq’ay/ wichqay. Puka t’ikakunata q’illu q’aytuwan Ciencia y ambiente: Pacha Mama wichq’arquychik. (yachaykunantin). Kunanqa Pacha Mamamantam rimasunchik. Ensayar, probar: yanakuy/ malliy. Kay punchuwan yanakuychik. Colega: llamk’aq masi/ llamkaq masi. Llamk’aq masiymi qayna p’unchaw mana Enseñar: yachachiy. Yupaykuna hamunchu. ñawinchayta yachachiwayku. Comparar: tupanachiy tinkunachiy. Kay Escribir: qillqay. Panachayqa qillqayta chuqlluta chay chuqlluwan tupanachiy. yachachkanñam. Completar: hunt’achiy/ huntapay. Mana Escuchar, oir: uyariy. Ñuqa uyarini, qam rikukuq yupaykunata kay tawachasqapi uyarinki, pay uyarin; chayqa uyarinakuy hunt’achiy. kachun. Condiscípulo, compañero: masi. Paypas yachaq masiymi.

yachaq

Ética profesional: kamayuqpa chanin Madre Tierra: Pacha Mama, Pacha kaynin/chanin kamayuq. Hampiq Mamanchikpiqa tukuy imam kanpuni. mamaqa chanin kamayuqmi. Facilitar: yanapay, allin rurachiy, Malla curricular: pusakuy. Chay awaq mamaqa allintam yachanakunapa/yachanakunap llikan. rurachiwanku. Sapanka ñiqin wawakunapaqmi yachanakunap llikanqa qhawarisqaña. Fotosíntesis: Intip q’umiryachisqan, intim k’anchayninwan, q’uñiyninwan Medir: tupuy. Yachasqanchiktapas, yurakunataqa q’umirnan kutichin, awasqakunatapas tupuytaqa chaytam fotosíntesis ñispa riqsinchik. atillanchikmi.

Fraccionar: p’akiy, ch’iqtay/pakiy, Mezclar: chaqruy, taqruy, minuy. chiqtay. Kay k’ulluta kimsaman Wakapas, uwihapas, allpaqapas ch’iqtarqusunchik. taqrusqam pampapi mikuchkan. Hablar: rimay. ¿Hayk’a allintaña rimapurqanki?

watayuqtaq Mirar, observar: qhaway/qaway, rikuy. Qhawaypas, rikuypas kikillanmi, ¿riki?

Hacer, elaborar: ruray. paqarinmi t’uru tikata ruranqa.

Yayayqa Normas: kamachikuykuna. Pukllananchikpaqqa kanmi kamachikuykuna, chaytaqa amapuni Hallar, encontrar: tariy. Rit’ita qunqasunchikchu. ruphayman churaspaqa, ¿imatam tarisunchik? Oler: q’apachiy, mutkhiy/asnachiy, mutkiy. ¿Mayqan ukhunchikwanmi Historia: kawsasqa. Tupaq Amarup mutkhinchikqa? kawsasqanqa llakikunapqmi kasqa. Ordenar: ñiqichay, ñiqinchay. Kay Imprimir, aplastar: ñit’iy/ ñitiy. Kisutaqa raphikunata huch’uymanta hatunman ñit’inchikpas, atinchikpas, chaytaqa ñiqincharqusunchik. kachiyuqtaña. Pegar: k’askachiy, ratachiy/laqay2. Kay Juntar, unir: huñuy. Hatun ch’urukunata llimp’isqakunata pirqaman huñurquychik. k’askachisunchik. Leer: ñawinchay. ñawincharqaniña.

Suqta

wataypiqa

Lenguas indígenas: runa simikuna. Qhichwa simipas, aymara simipas, yunka simikunapas runa simi ukhupi t’aqasqam tarikun.

Personal social: runapa/runap Saber, aprender: yachay. Rimaytaqa kawsasqan. Runap kawsasqan uyarispa uyarispa yachallasunchikmi. yachaymanta paqarin rimasunchik. Salir: lluqsiy. Warmi irqikuna ñawpaqman lluqsiychik. 2

Estos términos pedagógicos tienen un uso específico en cada variedad; sin embargo, ya es muy común su uso y reconocimiento indistinto por los docentes en una u otra variedad.

Pintar, colorear: llimp’iy/llimpiy, tullpuy. Ñiraq ñiraq challwakunata Seleccionar: akllay. Kamachikuqpaqpa siq’irqusunchik, chaytataq llimp’isunchik. huk masichallaykichikta akllankichik. Preámbulo: pusaykukuynin, qallariynin, Señalar: rikuchiy, tupsiy, chimpuy. musyachiynin. Kay qillqasqap Hatunkaq llamata rikuchiwayku. pusaykuyninta ñawinchasunchik. Separar: t’aqay/taqay, rakiy, chikuy. Proteinas: kallpachaq mikhuy. Proteína. Waka uñakunata mamanmanta Llapan aychakunapas kallpachakuq t’aqaysinki. mikhuymi. Tecnología: chanin ruraykuna, Repetir: kutipay. Uyarisqaykitaqa ama tecnología. Lliklla awaypas, muraya pantaspa kutipanki. ruraypas chanin ruraykunam. Responder: tapukuykunata kutichinkichik.

kutichiy. Llapan Tomar, beber: upyay. Runaqa ch’uya allinta ñawinchaspa unutapuni upyananchik.

Vitaminas: kawsarichikuq mikhuy Resumir: huch’uyyachiy, ch’uymay/ (CHVNR), vitamina. Kawsarichikuq huchuyyachiy, chuymay. Kay mikhuykunataqa sapa p’unchawpas ñawinchasqaykichiktaqa tawa wayk’ukunanchikpuni. rimayllaman huch’uyyarquchiychik. Reunir: huñuy, tantay. Llapan puka rumichakunata hukllaman huñurqusinchik.

AGRICULTURA: MIKHUYKUNA UYWAYMANTA/MIKUYKUNA UYWAYMANTA (Desde acá se requieren fotos o dibujos casi para cada entrada.)

Abonar: wanuchay. Allin wanuchasqa Estiércol fermentado: khanka/ puqusqa yuraqa chanintam puquykun. wanu. Ñut’u khankawan wanusqa papaqa chanintam rurun. Abono, estiércol: wanu. Paqucha wanuwan tarpusqa muhuqa achkatam Estiércol: taqya, uchha (camélidos y rurun. ovino) q’awa (de vacunos) murk’a (cuy), chhusu (equinos). Taqyaqa allin wanutaq, Almacenar, depositar: taqiy, qullqay, wayk’ukusqapas sinchitam rawran. waqaychay, pirway. Mikhuykunata huqariyta tukuspaqa sumaqtam Frijol: purutu. Llimp’i/llimpi. Purutuqa taqiykapunchik. llimp’i llimp’im wiñan. Aporcar: hallmay. aporque) Kutipay, aporque) qutuy.

Qhallqiy (primer Hambruna, escasez: muchuy. Muchuy quray (segundo pacha, yarqay. Muchuy pachapiqa qurakunatam yanukuna.

Barbechar, arar: chakmay, yapuy, Regar: qarpay, parquy allpachay, kuskiy. Allpata yapurquspaqa huminchay. Chakraykutaqa muhuta tarpunchik. qarpapuwanku. Cosechar: aymuray. Hasp’iy/aspiy, allay (tubérculos), pallay (hojas de coca, quinua, café, kallchay (granos), rutuy (cebada) huqariy. T’iray (quinua, cañigua) k’iptay/rachuy3. Aymuray killapiqa papata allanchik, chaymantataq akllanchik.

(DGH) parallam

Seleccionar semilla: muhuchay, muhu akllay. Muhuchasqa papataqa phina phinatam waqaychanchik. Sembrar granos al boleo: t’akay, wichiy/ maqchiy4. Qañiwataqa wichispam tarpunchik.

Desgranar (maíz): muchhay. Qhaquy Sembrar sin barbechar: q’aqyay/ (cañigua) iskuy, Chuqllutaqa chukiy5. Papataqa q’aqyapipas ch’akichispaña muchhanchik. tarpullanchikmi, qhipamanñam chakmanchikqa. Deshojar (maíz): tipiy, rapichay. Chuqllutaqa ch’akichinapaq tipinchik. Sembrar: tarpuy. Husk’ay (poner semilla Enterrar: p’ampay/ pampay, pakay. en el terreno como en la papa/ Muhuy. Ayataqa p’ampaykapunkuñam. Papatapas, hawastapas. Saratapas husk’anchikmi. Erosionado (terreno): q’ara, q’ara pampa/qara pampa. Q’ara pampapim Trillar: iray, saruchiy (trigo), k’upay, siwarataqa kawalluwan saruchinku. waqtay (quinua, cañagua) P’anay (tarwi, habas) Thullkiy (quinua). Qamtaq Escarbar (cosechar tubérculos): kinuwata waqtanki, ñuqataq thullkisaq. hasp’iy, challkiy/allay, aspiy. Uqata allaspaqa wathiyatam ruranchik. 3

Para la variedad Collao t’iray, k’iptay y rachuy para la variedad Chanka (cosecha de quinua, cañigua). 4 5

Para la variedad Collao t’akay, wichiy y para la variedad Chanka maqchiy. Para la variedad Collao q’aqyay y para la variedad Chanka chukiy.

ALIMENTOS: MIKHUYKUNA/MIKUYKUNA

Aceituna: asiytunas, aceituna. Azúcar: misk’i kuta, asukar/ miskichina. Asiytunastaqa llaqtamantam rantimunki. Misk’i kutata sinchita mikhuptinchikqa/mikuptinchika Achira (Canna edulis): achira. Corpus yawarninchiksi raymipim achirataqa misk’iyapullantaqmiskiyapullantaq, wathiyanku/watiyanku. chayqa millay unquymi. Agua: unu/yaku6. Unu ñiypas, yaku Brócoli: q’umir kulis, brócoli. Q’umir ñiypas kaqllam. kulisqa hampis kanman. Ají (Capsicum): uchu, marati, piris/ uchu, Café: kaphiy. Kaphiyqa La Convención marati, piris. Puka uchutaqa suyuchapim chaninta rurun. thiqtinapaqmi kutayku. Calabaza (Cucurbita moschata): Ajo: ahus. Ahus kutachayuqtapunim kalawasa, hawinka, k’usi, lakawiti. wayk’ukuykuqa. (Calvo). Q’illuyasqa lakawititaqa wathiyaspapas mikhullanchikmi. Almuerzo: chawpi p’unchaw mikhuy, ch’akilli/chawpi punchaw mikuy. Chakrapi Camote (Ipomea batatas): apichu. kaspaqa quqawtam chawpi p’unchaw Musuq yura apichuqa mikhunapaqqa apakuyku. raphichankunallamantam hap’ikun. Altramuz, chocho (lupinus mutabilis): Camote frito: thiqtisqa apichu, apichu tarwi, chuchu. Tarwip hayantaqa thiqti/apichu tiqti. Rimaq llaqtapiqa apichu t’impuchispa, murayaspam hurqunchik. q’allasqata thiqtispam tutamantakuna mikhunku. Amargo: qhatqi, hayaq/ qatqi. Wawa papaqa sinchi qhatqim. Cancha, tostado: kamcha, hamk’a, k’utuna/hamka, kamcha. Karu llaqtakuna Anís silvestre: pampa anis. Anistaqa purinapaqqa kamchatam quqawpaq tarpunkum, ichaqa kallantaqmi mana apakuna. tarpusqa pampa anispas. Caramelo: misk’i, ch’umuna, ch’unqana/ miski, qullmuna. Misk’ita sinchita Anís: anis. Anis hampi unuqa wiksa mikhuptinchikqa kirunchikkunas hut’uyan. nanaytam thanichin. Carne de pescado: challwa aycha, Challwa aychaqa yuraqpunim.

6

Unu para la variedad Collao y yaku para la variedad Chanka; sin embargo, en el uso cotidiano aparece una alternancia de estas dos palabras en algunos lugares.

Anticucho: antikuchu, k’aspipi aycha Carne de pollo: wallpa aycha. Kay q’aspa/antikuchu. Antikuchutaqa uywap p’unchawkuna runaqa. yaqapas wallpa puywanmantam q’aspanku. aychallatam aswanqa wayk’ukun. Apio: apiyu, apio. Chayruqa apio Carne de res: waka aycha. Waka raphichayuqmi sumaq q’apayniyuq. aychaqa unay t’impuchinaraqmi. Arroz: arus. wayk’ukunchik.

Arustaqa

phasispam

Avena: awina. Uña irqikunaqa awina lawallatam munapunku.

Carne molida: kutasqa aycha, aycha Coca cola: kuka kula. kuta/kutasqa aycha, aycha kuta. Kutasqa phusuquyuq aychatapas thiqtiyta atillanchiktaqmi. kukamantapunis ruranku.

Kuka Kula upyanataqa

Causa: sunqunasqa papa q’api, ñatusqa, Coco: coco. Coco sutiyuq ruruqa q’apisqa, kawsa. Rimaq llaqtapiqa sunqunpi misk’i yakuchayuqmi. sunqunasqa papa q’apitam runaqa mikhun. Col: kul, kulis. Kulis raphimantaqa hawch’atapas wayk’ukuyta atillanchikmi. Cebiche: cebiche. Cebiche mikhuyqa rurakun tullun hurqusqa challwa Coliflor: yuraq kulis, wayta kulis. aychamanta, kaqtaq limunpa hillinwan Escabeche sutiyuq mikhuypiqa kanpunim chayachisqalla. yuraq kulis wayk’usqa. Cebolla: siwulla. Siwullaqa kanmi Comida, cena: mikhuna, ch’isin pukapas, yuraqpas; iskayninpas mikhuna/tuta mikuy. Yuyaq runamanqa kuchusqaqa waqachikuqmi. ch’isin mikhunata pisillataña qaramunki. Cerveza: cerveza. Siwara cervezaqa Culantro: culantro. Culantro yuyuqa phusuqusapacham. mikhuykunata sumaqta q’apachin. Chicha: aqha/ aqa. Aqhataqa sara Desayuno: tutamanta mikhuy, mati/illaq wiñaputa t’impuchispam puquchinku. mikuy. Hawa llaqtakunapiqa tutamanta mikhuytaqa achkatam mikhunku. Chicle: q’awsillu, q’awtina7/chicle. Ñawpaqqa pillikunap waqayninmantam Durazno: rurasnu, k’uku, durazno. q’awsillutaqa rurakuna kaq. K’ukutaqa chayasqatapas, hankullatapas mikhullanchikmi. Chirimoya (Annona chirimolia) anona peruana: chirimuya: Wayu Pata suyucha phatmapi chirimuyaqa chanintam rurun. 7

Se ha encontrado estos términos en quechua q’awsillu y q’awtina solo para la variedad del quechua Collao.

Emoliente: hampi unu, llawsa hampi Choclo: chuqllu. Qispi Qanchi suyuchapi yaku. Llawsa hampi yakutaqa Kulli sutiyuq hawa llaqtapi kulli sara linasachayuqtas upyana. chuqllukunata rantikurqani. Ensalada: Ensalada, sarsa. Sarsapiqa Chocolate: kakaw kuta, kakaw misk’i/ yaykullanpunim siwullapas, tumatipas. kakaw miski, chocolate. Paqarisqay p’unchawpiqa kakaw kuta misk’itam Espinaca: espinaca. Espinaca raphiqa upyasaq. kinuwa raphimanmi rikch’akun. Chorizo: churisu, tullan, salchicha. Quwi Fanta: fanta. Fanta sugiyuqqa imamanta ch’unchullmanmi yawarnin wakichisqa upyanach ari kanpas. chayasqatapas, papa wayk’utapas winanku, chaymi tullan sutiyuq mikhuna. Fresa: fresa. Fresa rurutaqa hamp’atupas, qaraywapas uquykunsi. Chupete: ch’unqana misk’i/chunqana miski. Wawakunaqa raymikunapi Frijol, frejol (Phaseolus vulgaris): ch’unqana misk’ita rantichikunku. purutu. Purututaqa hamk’apipas, mut’ipipas mikhullanchikmi.

Fruta: misk’i ruru/miski ruru. rurukunataqa hukkuna añawi sutiyanku.

Misk’i Leche: lichi, ñuñu. Chayraq paqariq ñispa uñaqa ñuñuwanpuni kawsan.

Lechuga: lechuga. Lechugasmantaqa Galleta: yallitas. Yallitas mikhunaqa kachichasqa mikhuykunata ruranchik. ch’aki t’antamanmi rikch’akun. Lentejas: lintihas, lenteja. Lintihas ruruqa purutu ruruhinam wayk’ukun. Gelatina: chukchuq misk’i/gelatina. Waka phapalluta t’impuchispam chukchuq Limón: limun. Limun rurup hillinqa tumpa misk’itaqa ruranku. q’uñitaq, tumpa chiritaq. Guaba: paqay (Ravines). Paqay mallkiqa Maíz (Zea mayz): sara, murir. Sarataqa huch’uytapas hatuntapas rurunpunim. muchhaspañapas, murirpipas ch’akichillanchikmi. Guanábana, anona (Annona muricata): sawintu, masasampa. Amankay suyupim Mandarina: mantarina, mandarina. Puente Sawintu sutiyuq chaka kan; chay Mandarinap q’umirraq qaranqa misk’i q’uñi allpapim sawintuqa miran. yawar unquyniyuq runapaqmi matipi allin (TAREA). Haba: hawas. Chayru mikhuyqa qhulla hawaschayuqpunim misk’illaña. Mango: manku, mango. Mankutaqa Helado: qasasqa, chhullunku misk’i/ pisichallatam ch’unqana (TAREA). qasasqa suquna. Qasasqa misk’iqa ch’akiyta utqaylla chinkachin. Maní: inchik (DGH) mani. Inchik ruruqa achka unquypaqsi hampi kanman,

Hierbas aromáticas: asnapa (culantro, orégano, perejil, hierba buena) misk’i q’apaqkuna/miski qapaqkuna. Chupi mikhuykunaqa asnapayuqpunim allin.

Mantequilla: mantikilla, lichip wiran, tikayasqa lichi. Mana kachiyuq lichip wiranqa k’irikuna hampinapaqsi allin kanman.

Hot dog: salchicha. Salchichakunaqa ch’unchull qarayuqmi kaq, kay p’unchawkunaqa lastiku qarayuqmi kapun.

Manzana: mansana. Q’umir mansanaqa yawarninchik misk’iyanantas amachan. Mayonesa: mayonesa. Kay p’unchawkunaqa wallpa kankata mayonesayuqta mikhunku.

Huevo: runtu. Runtutaqa phutisqatapas, thiqtisqatapas mikhunanchikpunis. Mazamorra: lawa, api. Punu llaqtapi lawaqa kachiyuq mikhuy, apitaq Inka Kola: inka Kula. Chiri Inka Kulaqa asukarniyuq. ch’akiyta thanichintaqmi. Nabo: nawus, yuyu. Yuyu hawch’aqa Jamón: jamón. Khuchi aycha nawusmantapas, ullpu yuyumantapas kankasqatam jamón ñispa riqsinchik. rurakullanmi. Kétchup: tumati kuta. Tumpa misk’iyuq Naranja: naranha. Naranha qara matiqa tumati kutasqatam kétchup ñispa ruphapakuq unquytam hampin. sutiyanku. Olluco: ulluku. Mamayqa ulluku chupitam paqarin wayk’ukunqa.

Oreja de elefante (Xanthosoma sp.), Picante: haya. Chirantin uchú kutasqaqa pituca: unkucha (Calvo). Unkucha sinchi hayam, chiran hurqusqaqa manam wayk’utaqa pallta q’apisqatawanmi sapa ancha hayachu. paqarin mikhuyku. Picarón: pikarun. Pikaruntaqa puqusqa Palta, aguacate: pallta, palta (AMLQ). hak’u masamantam thiqtichinku, Chirimanta q’icha unquypaqqa palltay chaytataq chankakamanta misk’itawan ruru ruphachisqatam hampi unupi mikhunku. upyana. Pimiento: pimintu. Pimintuqa ruqutuman Pan: t’anta, tanta. T’antataqa trigo rikch’akuq rurum, ichaqa aswan hatunmi. hak’umantapas, sara hak’umantapas rurallankum. Piña: achupalla, piña. Huk ñiraq achupallata mikhuspam quwiqa utqaylla Papa (Solanum tuberosum): papa. mirarparin. Papamantaqa ch’uñutapas, murayatapas rurallanchikmi. Plátano: Latanus, puqu/ latanus, puqu. Latanus mallkiqa huk watallapim rurun. Papa a la huancaína: papa a la huancaína. Papa a la huancaína Pulpa de animales y vegetales: aychan. mikhunaqa Wankayuq llaqtapis Misk’i rurukunap aychantaqa hankutapas, paqarinman karqan. wayk’usqatapas mikhullanchikmi;

uywakunap aychantaqa wayk’uspapunim Papa frita: thiqtisqa papa/papa tiqti. mikhunanchik. Khuchi wirapi thiqtisqa papas allinqa kanman. Puré: papa q’api/papa lawa. Wakin aycha thiqtitaqa papa q’apitawanmi mikhunchik. Papa rellena: sunquyuq papa. Sunquyuq papaqa wayk’usqa papa ñatusqamantam Queso: ñuñu q’umpu/kachi kurpa. kisu thiqtikun. masara. T’antataqa kisu sunquyuqtam wawakunap quqawninpaq churapuna. Papaya: papaya. Papayaqa yunka allpakunapim chaninta puqun. Repollo: kulis. Kulismantapas Parrillada: parrillada. Parrilladaqa hawch’ataqa rurakullanchikmi, chaytataq sansapi q’aspasqa aycham. yawar wayk’utawan mikhuna. Pepino (Solanum muricatum); pipinu. Rocoto: ruqutu/ruqutu uchu. Ruqutuqa Pipinu ruruqa ñiraq ñiraqmi. q’umir ruruyuqmi, allinta puquspataq q’illumanpas, pukamanpas tukullan. Pera: piras. “Piras piras chakichapi puñurqunaykama…” ñispam ñin huk Sal: kachi. Wakin mikhuykunataqa takiycha. kachiyuqtam wayk’ukunchik, wakin mikhuykunatataq, asukarniyuqta.

Sandía: sandia. ¿Imasmari, imasmari? Torta: torta. Runaqa paqarisqan Qaran q’umir, ukhuntaq puka. ¿Imas p’unchawpim tortataqa mikhullanpuni. kanman? Chayqa sandia ruru. Tortilla, torreja: thiqti/tiqti. Chiri uchu Sándwich: churayniyuq t’anta, mikhuytaqa sara thiqtiyuqtapuni sunquchasqa t’anta/sunquchasqa tanta. mikhunchik. Thiqtisqa churayniyuq t’antapas, kisu sunquchasqa t’antapas kallanmi. Trigo: trigo/riwu. Trigo t’antaqa unay khamusqa misk’i misk’imanmi tukun. Sopa, caldo: ruqru, kaltu; chupi, hilli. Sara phatayuq, ch’uñu ch’aqiyuq, Uva: uwas. Allin puqusqa uwas ruruta ch’unchull pikayuq ruqruqa allin hap’ikuq saruspam winutaqa ruranku. mikhuymi. Vino: winu. “Winuqa Tayta Jesúspa Tallarín: tallarin. Tallarintaqa kisu yawarnin” ñinkum, chiqanpiqa uwaspa kuchusqayuqtam wayk’unku. hillinmi.

Tamal: tamal, Humita: humint’a. Yuca (Manihot utilissima): rumu, yuka. Tamaltaqa ch’aki saramanta wayk’unchik, Rumu wayk’usqata allinta khamuspam humint’atataq qhulla saramanta masatu aqhataqa puquchinku. wayk’unchik. Zanahoria (daukus carota): sanawri, Té: te. Wiru llaqtapiqa ñawpaq té sanaku. Sanawrita mikhuspaqa chakrakunam kaq, kunanqa manaña. ñawinchiktas unquykunamanta amachanchik. Tomate de árbol (Cyphomandra betacea): sach’a tumati (Beyersdorf). Zapallo: sapallu, k’usi, hawinka. K’usi Sach’a tumatimantaqa sankhu sapalluqa payllamantam wiñamun, misk’ikunatapas rurankum. qarantaqmi rumihina ancha ch’ilapuni. Tomate: tumati. Tumati ruruqa ancha allinmi ukhunchikpaq.

ANIMALES: UYWAKUNA

AVES: PISQUKUNA/URPIKUNA Águila, gavilán: anka. chiwchichakunata aparqusqa.

Ankaqa Gallina de agua: chhuqa, ahuya/chuqa. Chhuqaqa unupi tuytuq rakhu chankayuq yana wallpam. Alimoche: suwa q’ara. Suwa q’araqa wallpatañataq aparqusqa. Gallina de monte: purun wallpa/walala. Yunka allpakunapiqa kallantaqmi sallqa Avestruz andino: suri. Suri hatun wallpacha. pisquqa chakillanwanmi pampanta phawan, ichaqa mana taripaytam Gallina: wallpa. Yana wallpaykuqa iskay phawan. chunka q’umir runtutam churan. Bandurria, ibis (pherispicus caudatus branickchi): qaqi (ave de pantano) qaqinkura. Qaqiqa “qaq, qaq, qaq” ñispam llawq’atapas, hamp’atuchakunatapas ch’ura pampakunapi hap’ikun.

8

Gallinazo, alimoche: suwa q’ara, siwi q’ara/ullatu, ullaksu8. Suwa q’araqa q’ara umayuq quwi suwakuq pisqum. Gallito de las rocas: tunki. Tunkiqa k’ankaman rikch’akuq k’akarayuq, puka umayuq pisqum.

Para la variedad Collao se usa suwa q’ara y siwi q’ara y para la variedad Chanka ullatu y ullaksu.

Búho (Otus, Cub): tuku. Tukuqa runa wañunanpaqmi runap wasinkunapi Gallito de los Andes: puku puku. Puku “tukúy, tukúy” ñispa ch’isinkuna rikhurin. pukuqa huch’uy urpicham, payqa runatam tutaña riqch’achin. Centinela, chorlito: liqichu, liqi liqi/ liqlis. Liqi liqiqa rarqakunapi runtun ch’aki wata Gallo: k’anka/utulu9. K’ankapas, utulupas kananpaq, paray wata kananpaqtaq kikillanmi; Qusqupiqa k’anka sutiyuq, qhatakunapi q’isanta rurakun. Wanka Willkapitaq utulu sutiyuq. Cernícalo: k’illichu, k’ili k’ili, k’illinchu, Ganso andino (cisne): wallata. Huk k’illiwara/killin. K’illinchuqa yachaysapa mama Wallatas Atuqta huk’uchatapas, quwitapas mikhullanmi. yukarquspa wawankunata wathiyarquchiq kasqa; ñispam runa Chorlito: liqichu. liqi liqi/ liqlis. Kikin liqi liqi rimakun. urpim “p’allta uma” ñisqa sutiyuqpas. Garza: waq’ar/waqar. Waq’ar pisquqa Codorniz (perdiz menor): yuthu (Lira, mayukunapim challwakun. DINEBI)/uña yutu. Yuthuqa kimsa kulli runtutam churan. Gaviota negra: takama. Takamaqa qillwallataqmi, ichaqa yana phuruyuqmi. Cóndor: kuntur. Kunturqa paqucha Gaviota: qillwa. Qillwaqa yuraq phuruyuq uñatapas aparikunmi. pisqum, qaparintaq “qill, qill, qill” ñispa. Cuervo, china linda, mercedario, sacre: allqamari. Allqamariqa puka k’akarayuq, yana wasayuq, yuraq qhasquyuq, puka chakiyuq pisqum.

Golondrina: khallwa/wayanay10. Khallwaqa phawaylla phawaq yana ñiraq urpicham, phawaspallam pillpintutapas huk urukunatapas mikhunanpaq chakukun.

Flamenco: pariwana. Pariwanaqa kachi quchakunapim mikhunanta pallakun. Gorrión: pichinku, pichinchu, pichiwsa.

Guacamayo: wakamayu. Wakamayuqa Paloma torcaza: kukuli. Kukuli urpiqa yunkakunapim tiyan. munay kunkachantam uyarichiwanchik. Halcón (Falco femuralis): waman. Paloma: urpay, kitu, kukutuwa, kukuli. Waman ankaqa mach’aqwayta mikhun. Ñawpa willakuypim Urpay wachaq sutiyuq warmiqa iskay warmi wawayuq Ibis negro: ch’uwankira/chuwankira. kaq kasqa. Yana phuruyuq, hatun chakiyuq hamp’atu mikhuq pisqu. Pato buceador, lavanco: mayu chulla (Merganetta armata Tsch.). Mayu

9

Para la variedad Chanka se usa específicamente el término utulu. Se ha encontrado el uso de khallwa para la variedad Collao y wayanay para la variedad Chanka.

10

Ibis, bandurria (pherispicus caudatus branickchi): qaqi (ave de pantano) qaqinkura. Unu unupi mikhunan maskakuq hatun chakiyuq, qaqapi puñuq, q’illu uqi phuruyuq pisqu.

chullaqa sinchi kallpawan mayukunapi tuytuq patu.

phawaq

Pato silvestre (Cairina moschata): waswa/patu, sallqa patu12. Mayukunapipas, quchakunapipas sallqa Jilguero negro: chuqllu puquchi. Chuqllu patuqa kanpunim. puquchi pisquqa payraqpunim sara chuqllutaqa malliykun. Pato: patu, khaka. Wasipi uywasqa waswaqa manam phawanchu. Jilguero: ch’ayña/chayña. Ancha munay kunkawan takiq sipaskunatam “ch’ayña” Pava de monte: manaqaraku. ñinku. Manaqaraku phawaq pisquqa parananpaqmi qaparin. Lechuza: ch’usiq/chusiq. Kay pisquqa Chosica llaqtapis achkapuni ñawpaq Pavo: pavo. La Convención suyuchapiqa tiyaq. pavota tukuyniqpim uywanku, chaytataq musuq watapi kankaspa mikhunku. Loro (Conurus. Aratinga mitrata, Tsch.): k’alla/wiqru11. Kay pisquqa q’umir Pelícano (Pelecanus occidentalis phuruyuqmi, sara chakratam paykunaqa thagus): yuku, pilikanu. Pilikanu qucha anchatapuni waqllichinku. pisquqa hatun ch’apchananpi achka challwachakunata hap’in. Muchuelo: paqpaka. Paqpakaqa tuta purikuq, huk’uchapas, qaraywapas Pepitero (Saltator aurantirostris mikhuq pisqucham. Albobiliaris P y L.), calandria, tuya: p’iskaka, tuya. P’iskaka phichiwqa Pájaro, ave: pisqu. Maypipas rurukunallata pallakun. pisqukunaqa huch’uyraq hatunraq kanpunim. Paloma de monte: wampa, urpi. Urqukunapi kawsaq urpikunaqa ñiraq ñiraqmi.

Pollo: chiwchi. Chiwchikunamanqa qañiwa mut’isqatam qarana. 11 12

Para la variedad Collao k’alla y para la variedad Chanka wiqru. Para la variedad Collao waswa y para la variedad Chanka patu o sallqa patu.

Perdiz (perdiz mayor): p’isaq (DINEBI)/yutu, wiruka13. P’isaq llaqtap Polluelo en aves silvestres: mallqu. qayllankunapiqa p’isaq pisquqa Mallqukunamanqa mamankum achkapunim kaq, kunanqa qaparisqanpas kuruchakunata siminpi apan. manam uyarikunchu. Ruiseñor: ch’iqullu/chiqullu. Ch’iqulluqa Picaflor: q’inti/qinti. Q’intiqa t’ikakunap munaychatam tutamantaraq kunkanta misk’inta ch’unqaspa kawsaq phichiwmi. uyarichiwanchik. Pingüino: pingüino. Pingüino qucha Tordo: chuchiku, waychu, chiwaku/ pisquqa challwachakunata chakuspam chiwillu. Kay phichiwqa uqi phuruyuqmi, kawsan. akanqa q’icha unquyniyuq wawapaqmi allin. Pito, pájaro carpintero (Colaptes rupícola puna Cabanis): hak’akllu/ Tórtola: kullku. Kullkuqa runap wasin akakllu. Akaklluqa llullakusqanmantas qayllapim tiyan. puka much’uyuq.

BATRACIOS: HAMP’ATUKUNA/HAMPATUKUNA

Rana marsupial: ch’iqlla/chalaqlu14. Sapo: hamp’atu/hampatu. Chiqniqniyki China ch’iqllaqa wiksa wayaqanpim runakunam phutuykitapas, uñakunata apan. chukchaykitapas, p’achaykip rachapantapas hamp’atuman kichkawan Rana: k’ayra/Kayra. K’ayrataqa t’iparqunku, chay runaqa unqun. pukyukunapim hap’iyta atinchik. Tortuga: charapa. Yunka llaqtakunapim Renacuajo: hullq’i (DGH)/Huq’ullu, runaqa charapap runtunta phutisqata huq’u(y)llu, 2 uqullu, ultu. Huq’ulluta mikhunku, chayqa hampis kanman. hap’ispa phatku unquyniyuq wawap siminpi quchpachina, chaymi allin hampi.

13 14

Para la variedad Collao p’isaq y para la variedad Chanka yutu y wiruka. Para la variedad Collao ch’iqlla y para la variedad Chanka chalaqlu.

INSECTOS: URUKUNA

Abeja: wanquyru. Wanquyru misk’iqa Escarabajo: aka tanqa. Aka tanqa imapaqpas chanin hampim. urucha hatun rump’uta tanqaptinqa papas hatun hatunta rurunqa. Araña: apasanka, uru, kusi kusi. Apasanka llikaqa wayramanta unquykuna Garrapata: hamak’u/amaku. Hamak’uqa hampinapaqmi allin. uywatapas, allqutapas tulluyachinmi. Camarón: yukra (DGH). Yukraqa ima Gorgojo: kuru, isu, thuta/puyu15 kuru. mikhuypipas allin hap’ikuq mikhuymi. Papatapas, ch’aki mikhuykunatapas kuruqa mikhurqunpunim. Cangrejo: apanquray (DGH) Wakin runaqa apanquraykunahinam hukkunap Grillo: chilliku. Chillikuqa tarpuy kawsayninta munapakunchik. pachatam yuyachiwanchik, chayraykutaqmi qaparin. Caracol (Bulinus): ch’uru/churu. Huch’uy ch’uruchakunata lichipi Gusano: kuru. Papatam kuru sinchitapuni t’impuchisqatam uhu unquyniyuq waqllichisqa. runakunaqa upyananku. Hormiga: sisi. Yunkakunapi hatun sisiqa Chicharra, cigarra: tiyan tiyan, Sapan Qhari sutiyuqmi. q’isqintu/kachi kachi. Q’illu Unu mayu patachapim Q’isqintu sutiyuq chaka Langosta: t’inti (DGH). Haq’arway/ tarikun. aqarway. T’intitaqa hamk’aspas mikhuyta atinchik. Cien pies: pachak chaki. Pachak chaki sutiyuq uruchaqa manataqmi pachak Larva de mariposa: wayt’ampu/ chakichayuqchu. waytampu. Wayt’ampuqa aswan puqurispa pillpintuman tukupun. Cigarra, chicharra: q’isqintu. Q’isqintu hamk’asqata kutarquspas ch’uhuyuq runamanqa upyachina.

Piojo: usa. Wakin runaqa Pacha Mamap Saltamontes: t’inti, tinti, pintiqsu. usansi kanchik, payta ch’unqaspa T’intitaqa hatun pisqukunam rakran. qhapaqyasqanchikrayku, ¿icha qam manachu? Tábano: tankaylu. Tankaylluqa kawallukunap usanmi, kay uywap yawarnintam ch’unqan. 15

Para la variedad Collao kuru, isu, thuta y para la variedad Chanka puyu.

Polilla: thuta/puyu. Thutaqa millwamanta p’achatapas, q’aytutapas Tarántula: qampu qampu, apasanka. mikhurqunpunim. Qampu qampuqa millwayuq hatun urum. Pulga de agua: ch’ichi/chichi. Ch’ichiqa Zancudo: qhiti, wanwa. Qhitikunaqa yaqa usa sayayllam, aychachanqa ancha hatun hatun qhipa chakiyuqmi kanku. allinmi uchú kutapi mikhunapaq. Pulga: piki. uywakunatapas, waqllichinpunim.

Pikiqa

runatapas, yurakunatapas

MAMÍFEROS: ÑUÑUQ UYWAKUNA

Alpaca: paqucha, allpaqa. Paquchaqa Elefante: elefante. Elefante sutiyuq chunka hukniyuq killamantam hukllata uywaqa hatunmi, rinrinpas hatunpunim. wachan. Foca: qucha uturunku, asuka. Mama Amuleto, talismán, espíritu de los quchapiña kawsaspapas kay animales: inqa, inqha, inqayllu, inqachu uywakunaqa ñuñuchispam wawankunata (Lira) Wakin uywakunapas, wakin uywan. mikhuna yurakunapas inqayuqmi kanku;

paqucha inqataqa qhapaq sitwa killa Gato montés, gato silvestre: usqhullu/ qallariypim t’inkanku. usqu. Wasipi uywasqanchik misimanta aswan hatun sallqa uywam kayqa, Animales silvestres: sallqa uywakuna. mikhuntaqmi aychata. Añaspas. atuqpas, pumapas Pacha Mamanchikpa uywanmi; chayraykum Gato: misi, michi/urqu misi. Anqas suyupi paykunataqa mana chiqninachu. Wari runakunas misitaqa kankaspa mikhunku. Armadillo: kirkinchu. Kirkinchup tulluman rikch’akuq wasanmantaqa llañu kunkayuq Guanaco: wanaku. Wanakuqa llamaman charankutam ruranku. rikch’akuq wasanpi ch’umpi millwayuq, qhasqunpitaq yuraq rakhu millwayuq Burro, asno: asnu. Kawallupi asnup sallqa uywam. wawanqa mula sutiyuq mana wachaq uywam. Jirafa: kunkasapa uywa. Kay uywaqa Africa allpakunapis sallqalla kawsakun. Caballo: kawallu. Kawallupas china león: liyun. Liyunqa paymantapas aswan asnupiqa wawayuq kayta atillantaq. hatun sayay uywakunatas chakuspa mikhun. Chancho, marrano, cerdo: khuchi/kuchi. Wanka Willka llaqtapiqa khuchi kankata Llama (Lama lama): llama. Llamaqa murayayuqta qhatunku. kimsa aruwa llasatam imatas q’ipin, kawallutaq tawa aruwata; llamaqa Comadreja: achuqalla, chukuri/ maytapas yaykullan, kawalluqa, mana. unchuchuku. Achuqallaqa quwita hap’isqa ñutqhullantam mikhurqun; Lobo marino (Arctocephalus chayraykutaqmi achuqallataqa qataycha australis): asuka. Kay sallqa uywaqa la ñispa sutiyanku. mar quchapim kawsan; payqa challwakunatam mikhun, chayraykutaq Conejo, liebre: kastilla quwi, lima quwi. wirallaña. Kastilla quwiqa hatun rinriyuqtaq, utqayllataq achkata mirarparin. Mono: k’usillu/kusillu. K’usillukunaqa hatun ayllum kanku, hukkunaqa Cuy silvestre: purun quwi. Purun quwiqa huch’uylla, hukkunañataq yaqa runa runap mana uywasqallanmi payllamanta sayay. miran. Muca, zarigüeya: q’ara chupa, unkaka/ Cuy, cobayo: quwi. Ayakuchu llaqtapim qara chupa. Q’ara chupaqa misimanta “El Kututu” sutiyuq quwi kankana wasi aswan yaparisqa sallqa uywam; kan. chicharupiqa misk’illañam.

Murciélago: masu. Masutaqa “q’ara Sajino: munti khuchi/munti kuchi. Munti huk’ucha” ñispam hukkunaqa riqsinku; khuchikunaqa achka tantakuspam chayqa huk’ucha uyayuqpuni ari rikukun. huñusqalla chakrakunatapas waqllichispa purinku. Nutria: mayu puma, Mayu pumaqa anti llaqtakunapipas kanpunim;

chakichankunaqa taksachallam, Tigre: uturunku. Sallqa hatun misitam unupiñataq supayta phawaykachanku. uturunku ñispa sutiyanku. Oso hormiguero: machunka, sisi chakuq ukumari. Sisi chakuq ukumariqa hatun sinqayuq, llañu hatun qalluyuq sallqa uywam; sisitapunim mikhunanpaq qallunwan maymantapas hurqumun.

Toro: turu. Turu sutiyuq uywataqa España mama llaqtamantam chayachimunku.

Vaca: waka. Kay uywaqa ñuñunta quwanchik, chaymantataq kisuta Oso: ukumari, ukuku. “Huk ukumaris huk ñit’inchik. sipaschata qaqa mach’ayninman warminpas q’ipikuq kasqa”, ñispam Venado (Hippocamelus sp): taruka, willakuy kan. luychu, luwichu. “Tarukatapas tropanmantas, wik’uñatapas Oveja: uwiha. Uwihaqa hukllatam sapa tropanmantas, t’aqay atiqsi walaychuqa kuti wachan; watapiqa iskayta wachanmi. …” ñispa takiymi Punupi uyarikun. Perro: allqu (DINEBE) Yana allquchapa Vicuña: wik’uña/wikuña. Wik’uñaqa uman kaltuqa uma muyu runakunatas paquchaman rikch’akuq qiwa mikhuq hampinman. sallqa uywam; yuraq ñiraq ch’umpi millwanqa ancha munasqam. Puma (Felis con color Linneo): puma. Pumaqa llamatapas, paquchatapas Vizcacha: wisk’acha/wiskaku, wiska. chakukuspa yawarnillantam ch’unqarqun, Tayta Antonio Rodastam “wisk’aku” ñispa sunquntataq mikhurqullantaq; puchuqnin sutiyanku, ¿imaraykum kanpas? ¿Payqa aychataqa yarqayninpaq pakakun. manam wisk’achahina sunkhayuqpaschu? Rata: machu huk’ucha/hatun hukucha. “Machu huk’uchataqa manas Zarigüeya, muca: q’ara chupa/unkaka. chiqninachu, aswanpas paypaqqa huk “Unkakawan tinkuyqa allinmi” ñispam saratas tarpupuna” ñispam kuraq runaqa riman. runakuna rimakunku. Zorrino: añas. ¿Añas hap’iyta Ratón: huk’ucha/ukucha. Suwakuq munankichu? Qamraq hisp’arquy chay runatapas “huk’ucha” ñispam sutiyanku; qhipamanqa misichatahina kamachikuqpaq akllasqa runakunapas apaykachanki; añas aychataqa tisis huk’uchas kallankumantaq. unquy hampinapaqmi mikhuna. Sacha vaca: sach’a waka/sacha waka. Zorro: atuq. Atuqqa sinchi hillu, allqu Sach’a wakaqa yunkapi kawsaq wira sayay, aychalla mikhuq sallqa uywam. sallqa uywam.

PECES: CHALLWAKUNA

Bagre: such’i/suchi. Such’iqa qarayuq Pez: challwa. Challwaqa may unupipas ichaqa mana phaspayuqchu. kawsallanmi, kaqtaq huch’uy hatun

Bagrecillo de lago: mawri. Punu kanpas. Hatun challwakunaqa huch’uy llaqtapiqa mawri t’imputam wayk’unku. challwakunata mikhuspam kawsan, Carachi, pecesillo escamoso de lago: qarachi. Qarachi challwachataqa mayllarquspa phaspallantintam wayk’unku, chayasqatañam phaspanta hurquspa mikhunku. Fitoplancton: qucha yurakuna (PRONAMA) Mama quchapipas huk quchakunapipas kanpunim yurakunaqa, chaykunata mikhuspam wakin challwakunaqa kawsan.

Red, malla: challwana llika (PRONAMA) Achka challwata hap’iyta munaspaqa challwana llikantin mayutapas, quchatapas rina. Sardina: chuqi challwa (Calvo) Chuqi Qhawana sutiyuq chakapis chuqi challwaqa chanin kaq. Trucha: challwa. Challwaqa wirayuq unu uywacham.

sinchi

Morralla, boguilla: ch’iñi challwa, ispi. Umane (pez): umantu. Titi Qaqa Ch’iñi challwataqa allinta mayllarquspa, quchapim umantu challwachaqa kan. hak’upi qhuchpachispa thiqtina, chayqa misk’illañam. Zooplancton: qucha uywachakuna (PRONAMA) Mama quchapipas, huk Pejerrey: suki, qaqas, pejerrey. Suki quchakunapipas, quchachakunapipas challwaqa mama quchapi huk yuku kanpunim ñut’u uywachakuna, sayaylla wiñan, misk’i unupiñataq huk chaykunata mikhuspam wakin challwaqa wich’u sayay wiñapun. kawsan.

REPTILES: SUCHUQ UYWAKUNA, LLUQAQ UYWAKUNA

Camaleón: camaleón. Camaleónqa Lagartija: Qaraywa, qalaywa, sukulluku. hatun qaraywam kallantaq, ichaqa Qaraywaqa huk qapa sayayniyuq, hatun qaranpa llimp’in maypichus chupayuq sallqa uywacham. tarikusqanmanhina t’ikran. Lagarto: qaraywa. Qaraywaqa tawa Cocodrilo: mikhukuq qaraywa, hatun chakiyuq, hatun sayay sallqa uywam; qaraywa. Cocodrilo sutiyuq uywaqa chayraykutaqmi wiksanpanmanta thallaq manam kay allpanchikkunapi kawsanchu. runataqa “qaraywa” ñinku. Culebra, sierpe, boa: mach’aqway/ Serpiente: amaru. Qusqupiqa Inkakuna machaqway. Mach’aqway aycha amarukunatas Amaru Kanchapi uywaqku, kutasqaqa p’akisqa tullukuna ¿imapaqcha uywankuman karqan í? k’askachinapaqmi allin hampipuni, ichaqa huk qurakunatawanmi laq’anapaq tupachina.

CASA, HOGAR: WASIMANTA

Adentro, interior: ukhu, ukhupi/uku, ukupi. Mamayqa chiritapas, ruphaytapas manchaspa wasi ukhupim llikllataqa awan. Afuera: hawa. huq’usunkim.

Hawapiqa

Champú: chukcha taqsana. Ñawpa puqusqawansi t’aqsakuq kasqa, kanmanpas kaq.

t’aqsana/chukcha runaqa hisp’ay chukchankutaqa chayqa hampis

parapas

Cocina, fogón: q’uncha/quncha, tullpa. Wakin p’unchawqa q’illay q’unchapi Almohada: sawna. Runaqa wapsiwan wayk’ukuni, huk sawnayuqpunim puñunchik. p’unchawkunataq t’uru q’unchaypi yamt’awan wayk’ukuni. Aspiradora: ch’unqachina/chunqachina, suquq. Wasi pampapim unu sayarqusqa, Colcha: pata qatana. Pata qatanayuq ch’unqachinawan ch’akirquchiy. puñunaqa pisita qhillichakun. Baño: hisp’ana wasi/ispana wasi. Yachay wasikunapiqa qhari wawakuna huk hisp’ana wasiyuq, warmi wawakunapas wak hisp’ana wasiyuq kanku, chayqa allinmi.

Colchón: mast’ana, kulchun. Kay p’uncawkuna puñuna mast’anapaqqa kanmi qarakunapas, utkumanta mast’anapas, phukuspa mast’anapas.

Colonia: hawikuna q’apaq/colonia. Basura: q’upa/qupa. Yachana wasi Taytanpa hawikunanwanmi waway q’upataqa sapa p’unchawpuni hawirqukusqa. pichananchik, chaymi allinqa kanqa. Comedor: mikhuna wasi, mikhuna Cama: puñuna/ikiña. Puñunanchiktaqa hawa/mikuna wasi. Wawakunaqa sapa p’unchawpuni thalaspa yapamanta mikhuna wasipiñam suyakuchkanku. mast’ananchik, pikipas chaypi tiyanman. Cuchara: wisllacha. P’ukuqa Candado: sullu, chhuqu, p’uti/wichqana. wisllachantinpunim maytapas purín. Ñawpa p’utiqa k’ulluchakunamantas kaq, runaqa manas suwanakuqchu. Cucharita, cucharilla: uña wisllacha. Uña irqichakunamanqa uña Casa: wasi. Runapas huk uywakunapas, wisllachawanpunim mikhuchina, mana kurukunapas wasiyuqpuni kanchik. chayqa siminkus sinchita kichakun. Celular: celular, qayana, rimana. Cucharón: wislla. Mamayqa Rimanachaypa yupayninqa 999 222 777 wisllawanmi chupita qarakun, yupayniyuq, chayman waqyamuwanki. wisllapas kallantaqmi.

k’ullu q’illay

Cepillo de diente: kiru thupana/kiru Cuchillo: kuchuna. Kuchunakunawanqa qatqana. Wawakuna, kiru manas pukllanachu, pantaypipas thupanaykichikta apaspa kuchuykurqukuwaq. mayllakamuychik.

Desodorante: q’apay qichuq/asnay qichuq. Kunanqa q’apay qichuqpas rantinapaq kanmi; yaqachus chaykuna samakunanchik wayrataqa waqllichinpas.

Dormitorio: puñuna wasi. Tayta Horno: kusana. Chay quwichataqa mamayqa huk puñuna wasipi puñun, kusanapi chayarquchiwaq, kunanpaqmi kuraqniykunaqa wak puñuna wasipi munachkani. puñunku, ñuqaqa wak puñuna wasipi sapallay puñuni. Jabón: jabón. Hatun taytayqa kinuwa uchpata sut’uchispa, wirata q’uñichispa Ducha: armakuna phaqcha/armakuna jabontaqa ruraq. paqcha. Runaqa ñawpaq chiri unullawansi phaqchakunapi armakuq; Jardín: t’ika kancha, inkill. Chay kay p’unchawkunañam wasi ukhupi ruruchataqa t’ika kanchaman armakuna phaqchakunaqa kapun. tarpuykamuychik. Escoba: pichana. Mana allin Lámpara: k’anchana, lámpara/kanchana, pichaqkunataqa kikin pichanawan akchina. Tuta purinanchikpaqqa tusuchisunchik. Arí, arí, pichanawan k’anchanata apakusunchik. tusuchisunchik. Lápiz de labios: wirp’a llimp’ina/wirpa Escobilla de lavar; p’acha t’aqsana/ llimpina. Warmikunaqa wirpankutam pacha taqsana. Kay warataqa p’acha pukawan llimp’ikunku. t’aqsanawan qhaqurqamuy. Lavandería: p’acha t’aqsana/pacha Escobilla de ropa: p’acha pichana. Kay taqsana. Uwiha millwamanta p’achata pichanawan hawapi p’achakunataqa ruq’ip ununwanmi picharqamuy. t’aqsaqku, kunanqa manaña. Escobilla de zapato: sapatu pichana. Lavatorio: mayllakuna/upakuna. Sapatuykitaqa sapatu pichanawan Mayllakunakunaqa kallanmi k’ancharquchiwaq. t’urumantapas, lastikumantapas, q’illaymantapas; t’urumantaqa Esmalte de uñas: sillu llimp’ina/sillu p’akikuqmi, hiwimantapas kallantaqmi, llimpina. Sillu llimp’inataqa qhilli ama ichaqa mana p’akikuq. rikukunanpaqsi apaykachanku, chayri ¿allinchu? Licuadora: unuyachina, qaywirquna, yakuyachina. Papaya rurutapas, huk Espejo: rirpu, qhawakuna. Rirpuman rurukunatapas naranhayuqtam chimpaykuspa chukchaykichiktaqa qaywirqunku. ñaqch’arqakamuychik. Llave: kichana, llawi, punku kichana, Esponja: ch’unqaq/suquq. Hamp’arataqa Wasi punkuqa sullusqam tarikun, kaywan kay ch’unqaqwan picharqamuy. kichanki. Frazada: qatana, chusi. qatanayuqtaq puñukunkiri?

¿Hayk’a Lustradora: lliphipichina, k’anchachina/ llimpichina. Wasi pampataqa

rachapakunawan qhaquspa Funda: wayaqa, sawna wayaqa. k’anchachinki. Umaykita t’aqsakuy, sawnaykip wayaqanqa ch’isllillaña kachkan. Mantel: misa qatana. Ñawpaqqa warmikuna llimp’i llimp’i misa qatanakunatam siraqku.

Mesa: hamp’ara/hampara. Hamp’araqa Puerta: punku. Wasipas, uywa allin qillqanapaqpas, mikhunapaqpas, kanchapas, sallqakunap t’uqunpas ima ruranapaqpas allinpunim. punkuyuqpunim; wakinqa achka punkuyuqmi. Olla: manka. Mankakunaqa huch’uypas, hatunpas kallanmi, t’urumantapas, Recogedor: q’upa huqarina. Wasita q’íllaymantapas kanpunim, mankapiqa pichaspaqa q’upa huqarinapim kikin wayk’ukunchik. pichanawan huqarina, makiwanqa manataqmi. Papel higiénico: pichakuna raphi/ pichakuna rapi. Qhuñatapas, simitapas, Refrigeradora: chirichina, qasachina. uyatapas, sikitapas pichakuna Kay mikhuyniytaqa paqarinpaq raphiwanmi pichakunchik. chirichinapi waqaychapuway, kayllapiqa puqurqunmanmi. Pared, muro: pirqa. Wasiqa pirqayuq, uywa kanchaqa pirqayuq, wathiyana Rincón: k’uchu/kuchu. Wasiqa tawa hurnupas pirqayuqmi. k’uchuyuq, punchupas, llikllapas tawa ch’ullpayuq. Pasta dental: kiru mayllana [mayllina]. Jabonqa ukhunchik mayllanapaq, kiru Ropero: p’acha waqaychana/pacha mayllanaqa kirunchik, siminchik waqaychana. Mamaypa p’acha mayllanapaq. waqaychananqa huk hatun llikllam, warmi wawanpa p’acha waqaychananqa Patio: wasi kancha. Wasi kanchapiqa k’ullumantam ñawpaq uyanpi rirpuyuq. raymikunata ruraspa tusuykunchik; k’allanapitaq sarata kamchanchik. Sábanas: sabana, ukhu qatana/uku qatana. Ukhu qatanaqa utkumanta Peine: ñaqch’a/ñaqcha. Qam awasqas kanan, mana chayqa ñaqch’awanki, ñuqa ñaqch’ayki, rirpu unquchikunsi. mana kaptinqa ancha allinmi ñaqch’anakuyqa. Sala: sala. Watukuqninchik runataqa sala wasipi ch’isiman chaskisunchik. Piso: wasi pampa. Allpamanta wasi pampataqa unuwan ch’aqchuspam Sartén: thiqtina/tiqtina. “Imasmari, pichananchik. imasmari; huk ichhu ichhu qhatap uraychanpi thiqtinakuna warkurayachkan, ¿imas kanman? Chayqa rinrikuna thiqtinaman rikch’akuq.”

Plato: p’uku, chuwa/puku. Ñuqaqa sapa paqarin iskay p’uku sara lawachatam Secador: ch’akichina/chakichina. Chay mikhuni. qispi qirukunataqa mayllarquspa, aytirquspa ch’akichinawan ch’akirquchinki.

Servilleta: simi pichana. Simi pichanaqa Tenedor: mikhuna pallqacha. Ruphaq kanmanmi awasqa rachapamantapas, kankataqa mikhuna pallqachawan papil raphichamantapas. yanapakuspas p’atana kaq. Silla: tiyana. K’ullumanta tiyanachaypa Tetera: unu t’impuchina/yaku 16 huk chakichanmi p’akisqa rikhurin, ¿pitaq timpuchina . Kaphiy sut’uchinapaq unu chaytari rurarqun? t’impuchinata haywamuway. Sofá: hatun tiyana, achkapaq tiyana. Chay hatun tiyanata kimsantinpaq apay. Tacho de basura: q’upa churana/qupa churana. Kay kuchusqanchik p’anqa puchukunataqa q’upa churanaman hich’aykusunchik. Talco: ch’akichikuq hak’u/chakichikuq aku. Wawap llillinkunamanqa ch’akichikuq hak’uta hich’aykuriy. Taza: upyana. Hawas upyanakunapi rakirqamuy.

Toalla: toalla. Armakunaykipaqqa hatun toallata apakunki. Vaso: upyana, qiru. Qiruqa kallanmi raqch’imantapas, qispimantapas, k’ulluchamantapas, lastikumantapas, q’illaymantapas; kunanqa papil raphimantapas kanmi.

Ventana: t’uqu, wasi t’uqu/qawana tuqu. matitaqa Mana t’uquyuq wasiqa mana ñawiyuq runawanmi ñinakunman.

Techo: wasi qata. Kunanmi wasi qatayta Video: video. Turu pukllachisqankutaqa tukusaqku, hamunkipuni yanapaqniy. videopim rikumuni. Teléfono: teléfono. Telefonoykip Wáter: hatun hisp’ana/hatun yupayninta ¿quwankimanchu? Hatun hisp’anaqa kanpunim wasikunapipas. Televisor: televisor. Televisorpiqa karu llaqtakunapi rurasqakunatam utqaylla rikunchik. 16

ispana. yachay

Unu para la variedad Collao y yaku para la variedad Chanka. Aunque en algunos lugares de esta macro variedad ambos términos ya se usan como alternancia.

COCINA: WAYK’UKUNA /YANUNA WASI

Abrelatas: lata kichana. Chay wakichisqa Combustible, leña, bosta, bóñiga: challwa rantimusqaykitaqa lata wayk’una, yamt’a, q’awa/taqya, yamta. kichanawan t’uqyachiy. Yamt’apas, q’awapas wayk’una wasipiqa tawqasqa kananpunim, paraptinri Asa: rinrin, chupan, hap’inan/hapina. ¿imawantaq wayk’ukusunchikman? Thiqtinataqa chupanmanta hap’iy, mankatataq rinrinkunamanta; Congelador: qasachina. Kay misk’i ruphachikuwaqtaq. wakichisqaykitaqa qasachinaman churarqamuy. Asador: kankana. Khuchichataqa kankanaman churaspa hurnuman Destapador: kichana. Taytaykim aparquychik. kichanataqa apanña. Bóñiga: taqya, llama aka, chhuyñu, uchha (kawallu aka, asnu aka ch’akisqa)/yamta17, karka. Llama akaqa chakra wanunapaqmi ancha allinpuni, chayqa mana qurayuq kananpaq.

17

Escurridor: unu suysuna, sut’uchina/ yaku suysuna. Mut’itaqa unu suysunaman hich’aykusunchik. Estufa: q’uñichina/quñichina. Chakiykunam chiriyan, q’uñichinata qayllachamuway.

Uchha para la variedad Collao y yamta para la variedad Chanka.

Bosta: q’awa, waka aka, karka. Ch’aki Fogón: q’uncha, chaka/tullpa, quncha. waka akaqa wayk’ukunapaqmi allin, Q’unchamanta mankata ituy. wanupaqqa, manam. Gabinete (portaollas): manka churana, Cacerola: chupayuq manka/chupayuq manka warkuna. Ama qhillichakunanpaq manka. Taytaykipaqqa kay chupayuq manka warkunaman kaykunata mankachapi mikhuyninta churarquy. waqaychapusunchik. Horno microondas: horno microondas/ Cafetera: kaphiy sut’uchina/kapiy mikuy quñichina. Horno microondaspi sutuchina. Kaphiyta hamk’arquspa, turaykipaq kay mikhunanta kutarquspa kaphiy sut’uchinaman kimsa q’uñirquchimpuy. wisllachata churaykunki. Jabón para fregar trastes: imaymana Cazuela, bandeja de asar, asadera: mayllana. Imaymana mayllanata utqaylla kankana, kusana. Kankana latata t’impuq rantirqamuy. unuwan mayllarqamuy. Lava platos: p’uku mayllana/mati Charola (cubeta) para cubitos de hielo: mayllana. Kunanqa p’uku mayllanaman chhullunkuchina/chullunkuchina. kaykunata aparqusunchik. Chhullunkuchinaman chiriyasqa t’impusqa unuta churasaq. Leña: yamt’a, ch’iqta (raja) [llant’a]/yanta. Yamt’a mana kaptinqa q’awawan Cocina: wayk’ukuna, wayk’ukuna wasi/ wayk’ukusunchik. yanukuna wasi. Wayk’ukuna wasillapi mikhumusunchik, chayqa q’uñi. Molde: tikachina, tiyachina; tikayachina. Kay llukllu misk’itaqa tikachinapi Coladera: ch’umana, suysuna/chumana. chiriyachisunchik. Arus t’impusqataqa ch’umanaman hich’aykusunchik. Rodillo, rolo: rodillo, p’alltayachina/ Mostrador: rikuchina, qhawachina/ ñitichina. Amankay llaqtapi tallarin qawachina. Misk’i rurukunataqa ruranapaqqa p’alltayachinawanmi masa qhawachina patapi ch’uspim tupachisqataqa ñit’irqunku. muyupayachkan. Sostén de ollas, agarradera: thanta, Perol; Payla: wichi, anta wichi (DGH). manka warkuna/manka wayuna. Anta Wayllas llaqtapiqa anta wichipim Wawacháy, manka warkunamanta khuchi chicharutaqa wayk’unku. hatunkaq mankata aparqamuway. Picador, tabla para cortar: kuchuna Tapa: kirpana. Kay mikhuy mankataqa k’ullu/kuchuna kullu. Makiykitataq kirpasqata saqisunchik. k’irikuwaq, chay kuchuna k’ullu patachapi ch’unchulltaqa kuchurqamuy. Tostador: k’allana, [k’analla], hamk’ana; harwina/hamkana, tuytu, kallana, tuqtu. Quemador, hornilla: rawrachina, Chay k’allana kawsaypim sarataqa ruphachina/rawraqnin, ñawin. Kimsantin hamk’anchik. ñawinta hap’ichisaq, pacham ña ayparquwachkanña. Vaporera: wapsichina [waspi] Tamaltapas, humint’atapas wapsichinapim wayk’ukuna.

Restregadora: khituna/kituna. Kay ruphasqa, k’askasqa mikhuytaqa khitunawan mayllarqamuy.

COLORES: LLIMP’IKUNA/LLIMPIKUNA

Ahumado: q’usñi/qusñi. Chay q’usñi Marrón, caoba: ch’umpi/chumpi. turuqa phuyu phuyupim mikhuchkan. Chuqllup chukchanqa ch’akispa ch’umpiman tukupun. Amarillo claro: k’anchaq q’illu/kanchaq qillu. Intiqa k’anchaq q’illum wakin Morado: kulli. Kulli aqhataqa kulli sarap p’unchaw rikukun. wiñapunmanta ruranchik. Amarillo: q’illu/qillu. Inti qhawaq t’ikaqa Moteado, jaspeado: ch’iqchi/chiqchi. q’illupunim. Ch’iqchi wakapas kan, ch’iqchi allqupas kallantaq, ch’iqchi p’achapas kallantaq. Amoratado: q’uyu/quyu. Chay runari, ¿imamantataq q’uyu ñawintin kachkan? Negrísimo: yana ch’illu/yana chiwi. Yanapuni yana llimp’itaqa yana ch’illu Anaranjado: puka q’illu, chiwanway/ ñispa sutiyanchik. puka qillu. Chiwanwayqa huk t’ikam, chayqa pukawan, q’illuwan chaqrusqa. Negro y blanco (matizado), moteado: allqa. Allqamari pisquqa allqa Atigrado: misitu. Misitu ñispaqa phuruyuqmi. uturunkuman rikch’akuyniyuq llimp’iyuqtam sutiyanku. Negro: yana. Wakin runaqa yana chukchayuqpuni kanchik. Azul: anqas. Anqas Mayupas, Anqas Quchapas kanmi, chaykunaqa chay Plomo, ceniza: uqi. Uqi paquchaypa rikch’ayniyuqpuni ari. millwanmanta uqi pampayuq llikllata awachikusaq. Blanco humo: yuraq q’usñi/yuraq qusñi. Phuyup llimp’inqa yuraq q’usñim kanman. Rojo claro: k’anchaq puka. K’anchaq blanco: yuraq. Rit’ip yuraq wach’inqa puka llikllaykita tusunaypaq mañaykuway. ñawsayachikunmi, chayraykutaqmi runaqa ñawin muyuriqta manka qhistiwan Rojo oscuro: yana puka. phiskukun. Yawarninchikqa yana pukaraqmi ch’akin. Café, caoba, marrón: ch’umpi/chumpi. Rojo: puka. Perú Mama Llaqtanchikpa Qharikunaqa pallayniyuq ch’umpi wiphalanqa pukayuq, yuraqniyuqmi. llimp’iyuq chumpiyuqmi tususqaku. Rosado: yuraq puka, panti/qamya puka. Celeste, garzo: qhusi/yuraq anqas. Panti t’ikaqa yuraq puka llimp’iyuqmi, Wakin runaqa qhusi ñawiyuqmi kanku. kaqtaq pukllaypi tusunayki pullirachaykipas.

Descolorido: t’uqra, tuqra/kutisqa, qamya. Chay punchutaqa p’unchaw Rubio: p’aqu/paqu. Estados Unidos p’unchawcha ari ruphaypi kachirqanki, gringokunaqa p’aqu chukchayuqmi t’uqray t’uqrallaña kachkan. kanku.

Verde amarillo: q’illu q’umir/qillu qumir. Verde oscuro: yana q’umir/yana qumir. Allin iskuyuq kinuwa lawaqa q’illu Intip allin rikusqan quraqa yana q’umirmi. q’umirraqmi. Verde pasto: q’achu q’umir/qachu qumir. Verde claro: k’anchaq q’umir, ch’illka/ Yaqa llapan qiwakunam q’achu q’umir kanchaq qumir. K’anchaq q’umir llimp’iyuq puqunku. llikllayuqmi mamayqa tusuchkan. Verde: q’umir/qumir. Yaqa llapan Verde descolorido: t’uqra q’umir/tuqra yurakunam q’umir llimp’iyuqpuni kanku. qumir. Chukuymi t’uqra q’umirman t’ikrarqukusqa, ruphaypichus karqanpas.

CUERPO HUMANO: RUNAP UKHUN/RUNAPA UKUN

misiymi Arteria, vena: yaykuq sirk’a, lluqsiq sirk’a/sirka. Lluqsiq sirk’ata kuchuykuptinchikqa yawar tukurqukuptin Adormecimiento: susunkha/susunka. wañusunchikmanmi. Adormecido: susunkhasqa/susunka. Mayqan ukhunchikpas susunkhaptinqa Autopsia; aya nak’ay/aya nakay. chay qayllapi tarikuq warmin chichu Imaraykutaq runa wañusqanmanta tarikun. yachanankupaqmi ayataqa nak’anku. Abortar: sulluy. sullurqusqa.

Chichu

Afónico, ronco: chaka kunka/saqra Axila: wallwak’u/wallwaku. Wallwak’unpi kunka. Qayna p’unchaw sinchita ima aparquqpas runataqa “lluk’iq” ñispam takisqaymantam kunkayqa chaka tarikun. ñinku.

Aftas, pelagra: phatku/patku. Phatkuwan Barba: k’aki sunkha/sunka. Chay runaqa unqusqaymantam simi qaraykuna k’aki sunkhanta pukllaspa khitukuspam ch’utikun, ¿ruphapakusqaymantachus kuchuykurqukun. kanman? Biceps, tríceps, molledos: mach’ika, Agua oxigenada: agua oxigenada. Chay mach’in/quwin. Mach’inniypim k’irichaykitaqa ñawpaqta agua p’anarquwan chaymi kaypi hatun oxigenadawan picharquy. muquraq lluqsirquwan. Agujetas, mialgia, magulladura: Bigote: sunkha, sapra/sunka. Chay makhurki/makurki. Qayna p’unchaw rumi runap sunkhanqa yaqa sinqa q’ipisqaymantam rikraykunaraq, t’uqunmanraq q’iwikuspa yaykun. phakaykunaraq makhurkisqa kachkan. Bizco: churchu, lirq’u/lirqu. Huk wawa Alcohol: alcohol. Alcoholllawan machaq ama lirq’uyananpaqqa sinqa patachanpis runaqa unqusqam ripun. imawanpas yanachata llimp’ina. Algodón: utku millwa/utku. Utku Pampa Boca: simi. Siminchikpim qallunchikpas, sutiyuq llaqtapis ñawpaqqa llimp’i kirunchikkunapas tarikun. llimp’iraq utku millwa puquq. Brazo encogido: ñuk’u/ñuku. Wawaqa Angina: kunka nanay. Simiyta ñuk’u makiyuqpas, ñuk’u rikrayuqpas kicharparispa puñusqaymantam kunka paqarin taytan mamanta maqaptinsi, icha, nanay unquywan karqani. ¿manachu? Ano, esfinter: uquti, sip’uti/siputi. Brazo: marq’a, mak’a/maki rikra, marqa. Kuruyuq allqum uqutintaqa pampaman Unqusqa wawataqa taytanmi marq’anpi khitun. apamusqa. Anular: siwi ruk’ana/siwi rawkana. Masachakusqay p’unchawmi quri siwita churawarqanku, kunanñataqmi chay siwiqa siwi ruk’anayman mana yaykupunchu, ¿wirayarqunich riki?

Cabello: chukcha. Sumaq chukchayuq kayta munaspaqa waylla ichhu t’impu unuwan umaykita t’aqsakuy.

Caca, heces fecales: aka, ch’aki hisp’ay, hatun hisp’ay/hatun ispay. Akataqa “hatun hisp’ay” ñispam riqsillanchiktaq; hukkunañataq “ch’aki hisp’ay” ñinku q’ichaña kaptinpas.

Catarro: chhulli/chulli. Chhulli unquy chinkachinapaqqa pupusa qurata ruphachispam q’usñinta sinq’ana.

Cabeza: uma. “Umasapa” ñispa sutiyanku, wakinqa hatun umayuq runata, hukkunañataq allin yuyayniyuq runata, qamri, ¿mayqankaqtataq “umasapa” ñinki?

Ceja: qhichipra/qichipra. Ñawinchikkunap wichayninpiraq tarikuq ch’awarqa ñawi qhichipra sutiyuqmi.

Cadera: tiqni. Qayna ch’isim parapi Cerebro, seso: ñutqhun/ñutqun. urmarquni, chayraykutaqmi tiqniyta mana Ñuqanchik ima rurananchikpaqpas kuyurichiyta atinichu. ñutqhunchiksi kamachikun. Calcanio, zancajo: takillpa, t’ayqu Cerumen: rinri wira/rinripa tikan. Rinri (Calvo)/tayku. Paña chaki takillpaytam wiraqa kichasqa k’irikuna lluphanapaqsi huk moto sarurquwaspa p’akirquwan, allin. chaymi kunankama mana allinyanchu. Ciática: q’ichu/qichu. Q’ichu unquytaqa Cana: suqu. Suquyuq runa kayqa manas chay nanakuq ukhunchikta kisawan machu paya kaychu, aswanpas waqtaspas hampina. yuyaysapa kaysi. Cicatriz: q’illa, t’iri/saka. Mat’iypi rikukuq Canilla: chaki sinqa. Rump’uta q’illaqa urmaspa uma qaray hayt’aspam chaki sinqaypi ch’utikusqaymi. hayt’arquwanku, chaytaqmi kunankama nanawan. Ciego: ñawsa. Ñawsa runaqa tawnanwanmi yanapakun. Cara: uya. Runaqa huk uyayuq kanchik, raphikunaqa iskay uyayuq, pukllana Cintura: wiqaw. Siki aychanchiktapas, wayruqa suqta uyayuqmi. kurkunchikpa aychantapas wiqawpi wasa tullullanchikmi hap’in. Caries dental: hut’u kiru/utu kiru. Hut’u kiru unquyqa kirunchik ismuspa waqlliyan Clavícula: rikra tullu. Rikra tullunchikqa chaymi. yaqapas huk chakaman rikch’akun. Carne tierna: llullu. Llullu aychaqa imapi wayk’usqapas utqayllam chayarqapun. Cartílago nasal: sinqa k’apan/sinqa kapa. Maqanakuspam sinqa k’apanta thunichikamusqa.

Clítoris: raka k’akara/kakara. Raka k’akaraqa warmikunap hisp’anan ukhupim tarikun.

Codo: kuchuch, kukuch(u) (AMLQ)/ kukus, kuchus. Kuchuchniywan Cartílago: k’aputun, k’apan, k’apallu, saqmakuspam pirqata saqmarqapusqani, k’utkulli (AMLQ)/llullu tullu. Rinrinchikqa chayraykutaqmi muquyta lluch’irqukuni. mana tulluyuqmi, aswanpas k’apanmi aychataqa hap’in. Cogote: much’u/muchu. Paqarinmi much’usapa turuykunata qhaturqamusaq. Caspa: uma kaspa. Uma kaspa chinkananpaqqa ismusqa hisp’aywansi chukchata t’aqsana.

Cólico: wiksa punki/ wiksa nanay. Chiri Cuerpo humano: ukhunchik, runap mikhuy mikhusqaymantam wiksa ukhun/kurku. Ukhunchikqa tulluyuq, nanaywan kachkani. aychayuq, hank’uyuq, yawarniyuq ima; qaranpas kallantaqmi.

Columna vertebral: wasa tullu. Wasa tullunchikqa achka tulluchakuna Dedo anular: siwi ruk’ana/siwi rukana. hap’ipunasqam, chayraykutaqmi Siwi ruk’ana sutiyuqqa chaypi siwita k’umuykuytapas atinchik. churakuptinchikmi. Corazón de animales: puywan (DGH)/ Dedo del pie: chaki ruk’ana/chaki rukana. sunqu. Wakap puywanninmantam Chaki ruk’anapas chunka, maki antikuchu q’aspataqa ruranku. ruk’anapas chunkallataq; chayqa iskay chunka ruk’anayuq kanchik, Corazón: sunqu. Sunqunchikqa yawartam llapan ukhunchikman rakin, Dedo índice: t’upsiq ruk’ana, t’inkaq chaymantañataq ch’unqaspa ruk’ana/tupsiq rukana. T’upsiq muyuchillantaq. ruk’anawanpuni pitapas, imatapas rikuchinchik. Kaqtaq chay ruk’anawan Correr, volar: phaway, pi’tay, phalay p’ukutapas llaqwanchik. (AMLQ)/paway, pitay. Pisqukunaqa hanaqninta raprankuwan phawanku, Dedo mayor: kuraq ruk’ana, chawpi ñuqanchiktaq chakinchikwan allpanta ruk’ana/chawpi rukana. Kuraq phawanchik. ruk’ananchikqa llapan ruk’anakunamantapas aswan hatunmi, Cortado: kuchusqa. Kuchusqa chawpipitaq tarikunpas. ukhunchiktaqa isku kutawan wichq’ananchik. Dedo meñique: sullk’a ruk’ana, uña ruk’ana/uña rukana. Sullk’a ruk’anaqa Costilla: waqtan tullu. Warmikunaqa llapan ruk’anakunamanta aswan qharikunap waqtan tullumanta rurasqas huch’uyllam. kankuman, chayhinatam cristiano runakuna rimanku. Dedo pulgar: mama ruk’ana/mama rukana. Mama ruk’anaqa llapan Coxis: siki tullu/siki chupan. Maypichus ruk’anamantapas aswan rakhu. wasa tullunchik tukukun, chaytam siki tullu sutiyuqta riqsinchik. Dedo: ruk’ana/rukana. Ruk’anaqa mayqan ukhunchikpas siqsiptin Cráneo: uma tullu, uma hanq’ara/uma aspikunapaqmi allin. anqara. Uma tullunchik ukhupiqa ñutqhunchikmi waqaychasqa tarikun. Desollado: ch’utisqa, lluch’isqa, lluch’usqa/lluchusqa, chutisqa. Mana Cuello, pescuezo: kunka. Kunkanchikqa qarayuqña aychatam ch’utisqa ñinchik. huk wiqawmi kallantaq, chayraykutaqmi tukuyniqman kutiriyta atin. Diafragma: raphin, llaqullan/rapin llaqullan. Llaqullan aychaqa Cuero cabelludo: uma qara. Uma wiksanchiktam surq’anninchikmanta tullunchiktaqa uma qaranchikmi hark’an; t’aqan. uma qaranchikqa chukchayuqmi kanpas. Diarrea: q’icha/qicha. Q’icha unquyqa chirimantapas, ruphaymantapas hap’ikullanmi.

Diente: kiru. Muela: maran kiru, incisivo: p’ataq, kuchuq, caninos allqu kiru; p’ataq; kiru, molar: waqu. Kirunchikqa wakin p’atanapaq, wakin kutanapaq, wakintaq kaninapaq; llapankupas llamk’ayniyuqpunim.

Escaldadura: llilli/llillisqa. Mana mayllasqa wawakunatam llilliqa hap’in.

Divieso: ch’upu/chupu. “Ch’upu unquyqa hamp’atu k’irisqamantam” ñinku. Dolor de muela: kiru nanay. Kiru nanayqa manchakuna unquymi, mana nanananpaqqa kiruta mayllakunapuni.

Escroto: q’uruta phukuchu, q’uruta ch’uspa/quluta. Ñawpaqqa q’uruta phukuchupim qharikunaqa kukanta apakuqku.

Escalofríos: khananay, khatatay/ katkatay katatay. Yanqallamantam ukhuy khatatan.

Esófago: millp’uti/millputi. Millp’uti Dolor: nanay. Dolor de cabeza: uma ukhunchiktam mikhunataqa simimanta nanay. Dolor de pantorrilla: ch’upa nanay. wiksakama chayachinchik. Ukhunchikqa mayqanpas unqusqa kaspaqa nanakunpunim. Espalda, dorso: wasa. Wasaymi chirimanta nanawan. Dorso de la mano: maki wasa. Maki pampanchikqa maki ukhu, makip Espaldilla, omóplato: qarmin hawantaq maki wasa sutiyuq. (DGH)/wasa taqra. Qarminniyqa utintaq t’ukuntaq. Empeine: chaki pata. Chakinchikpas chaki pampayuqtaq, chaki patayuqtaq. Esparadrapo: q’ipichasqa k’askachina, p’istusqa k’askachina/pistusqa Encía: lluch’a, aycha kiru/kiru wara. kaskachina. Chay k’irichaykitaqa Qallunchikpa ñawch’inta aycha kirumanta saqarara unuwan mayllarquspa t’aqaspam /t/ kunkataqa rimanchik. q’ipichaspa k’askachina. Entablillado: chaqllasqa/kaspiwan Espermatozoide: qhari muhu/yuma. wankisqa. Chaclacayo sutiyuq llaqtaqa Qhari muhuqa warmi muhuwan chaqlla kayu simimantam hamun, chayqa tinkuspam musuq wawata paqarichin. aymara simimantam. Espinazo: wasa tullu (DGH). Wasa Entumecimiento o adormecimiento tullunchikpa chawpi t’uquntam ñiqwi por frío: kukupa, ch’uñu, susunka. Sinchi chillinan purín. chirisqa ukhutaqa “ch’uñu” ñinchikmi. Espinilla, columna vertebral: waman Envolver: wank’uy, p’istuy/wankiy, tullu/wasa tullu. Waman tullutaqa wankuy, waltay. Ima k’iritapas hampiwan hukkuna waman tullu ñispa sutiyanku. laq’aspaqa allintam rachapakunawan wank’uykunku. Esputo: qhutu, thuqay/tuqa. Puqusqata uhuspaqa qhututa wisch’unanchik. Eructar: khapay, khasay/kakyay. Wiksa hunt’ata mikhuykuspa runaqa “kha” Esternón: qhasqu tullu/qasqu tullu. ñispam khapan. Qhasqu tullup tukukuyninpim untuqa tarikun.

Estómago: wiksa. Wiksamanmi llapan Gorgotear, sonar el estómago: mikhusqanchikpas chayan, chaypitaq huk qhullullulluy/qullullulluy. Chiri lichi unukunawan minukun. upyasqaymantam wiksay qhullullulluchkan. Estreñimiento, oclusión intestinal: aka k’ichki, aka ch’aki/aka kichki. Sara Hemorragia vaginal: yawar apariy. kamchata mikhurquspa tunas ruruta Kimsa aruwa papa q’ipisqanmantam chay mikhuptiykiqa aka k’ichkim hap’isunki. warmitaqa yawarnin huk killaña aparin. Excremento: aka, hatun hisp’ay/hatun Herida: k’iri/kiri. Wasita qataspam ispay. Wakap hatun hisp’aynintaqa kuraqniyqa urmaykusqa, chaymantam “q’awa” ñinchik. ukhun k’irisqa puñunapi tarikun. Fiebre: ruphapakuy, ruphay unquy/ rawray unquy, rupapakuy. Ruphapakuy unquyqa ukhunchiktam rawrachinraq, chayraykutaq hump’inchikraq; ruphapakuyqa wañuchikunmi.

Hígado: kukupin, k’ipchan/kipchan, kichpan. Hatun mamayqa sinchi phiñachisqam kukupin punkisqa q’illu q’umirtaraq aqtuchkan.

Himen: raka llika. Llumpaq warmikunaqa Fosa nasal: sinqa t’uqu/sinqa uchku. raka llikanta masachakunankamas Chhulli unquywan kaspaqa sinqa hunt’asqata chayachinku. t’uqunchiktam qhuñaqa unuhinaraq hich’akamun. Hombro: rikra. Machasqa runaqa kawallumanta urmaykuspam rikra tullunta Frente: mat’i/urku, mati. Rump’uta p’akikusqa. hayt’aspaqa mat’inchikwanpas waqrayta atinchikmi. Hospital, institución de consulta y medicación: hampina wasi. Hampina Frotación: qhaqukuna/qaqukuna. Ch’aki wasipiqa achka hampi kamayuqkunam uhuwan kaspaqa kunkanchiktapas, llamk’an. qhasqunchiktapas untupi mansanilla thiqtisqawanmi qhaqukuna. Huella digital: ruk’anap yupin/rukanapa yupin. Sapanka runapas wak wak ruk’ana Fuente: (uma) mukuku. Wawakunap uma yupiyuqsi kanchik. mukukuntaqa manam chirichinachu, chaynintas millay wayrakuna phukuykun. Hueso dislocado, zafado: phawasqa tullu, q’iwisqa/pawasqa tullu, qiwisqa. Gangoso: qhanqu/qanqu. Qhanqu rimaq Qunqur muqu tullunsi kinrayman runaqa yaqapas sinqan lluphasqa riman. phawarqusqa, chaymantam sayariytapas mana atinchu. Garganta: tunqur/tunquchi. Tunqurninchikqa wichq’asqam mikhuyta Hueso fracturado: p’akisqa tullu/ millp’uptinchikqa, samananchikpaqtaq pakisqa tullu, tullu pakisqa. P’akisqa kichakun. tullutaqa kuskachaykuspam chaqllawan kallpachaspa allinta k’uyuykunku.

Gasa: utku llika/latapa18. Q’iyayuq Hueso: tullu. Runap ukhunpiqa pachak k’irisqakunataqa mayllaspa utku llikawan kuraq huch’uy hatun tullum tarikun. pakaykuspa q’ipichana.

Inconsciente: wayrap waqtasqan, mana Labio superior: sipri/simi pata, [sirphi]. yuyayninpi/yuyaynin chinkasqa, mana Sipriymi qasamanta k’akallisqa tarikun. yuyayniyuq. Wayrap waqtasqan runatam hampina wasiman apaykunku. Lágrima: wiqi/waqay. Chay wawap wiqinqa ch’akirqapunñam tuta p’unchaw Incordio: q’iliti/qiliti; amuqlli. waqasqanmanta. Wallwak’uypim huk q’iliti paqariwan, ¿imataq kanman chayri? Legaña: ch’uqñi/witqi, lanka. Ch’uqñi ñawiyuq machu allquqa awllaspa, Intestino delgado: llañu ch’unchull/llañu awllaspas tutapas p’unchawpas chunchull [ñañu]. Llañu ch’unchullpa huk anyanpuni. sutinqa misk’i ch’unchullmi. Lengua: qallu. Misk’i yawarniyuq runaqa Intestino grueso: rakhu ch’unchull/raku pukapas puka qallullayuqñam. chunchull. Rakhu ch’unchulltaqa chayrupim wayk’ukunchik. Ligadura: watana, hank’u/liga. Hiwimanta q’aytukunatam chutakuq Intestinos, tripas: ch’unchull/chunchull, watana sutiyuqta riqsinchik. aqalli. Wira ch’unchulltaqa wiq’aspallam wayk’ukuna. Líquido amniótico: malana. Paquchaqa uñanpa malananta siminwan, qallunwan Inyección: inyección. Tisis unquyniyuq picharqun. runamanmi sapa p’unchaw inyeccionta churanku. Loco: waq’a/waqa. Machasqa runaqa millaytam waq’ayan. Jarabe: suq’una, upyana hampi/upyana hampi. Uhuyuq wawamanqa sapa tawa Lunar: ana. Yachachiqniy mamaqa sinchi urasmi upyana misk’i hampinta qunku. anasapam. Jeta (animales): ch’utu/chutu. Paqucha Mal de ojos: ñawi unquy. Ñawi hayñachuqa ch’utunpas unquykunaqa achkam, hukmi ñawi aysakunankamam wak hayñachuwan punkiy, huktaq pukayay. maqanakusqa. Mandíbula: qhaqllin/kakichu, waqu. Chay Jorobado: qhupu wasa/qupu wasa, wawap qhaqllinqa manchakuytam muqu wasa. Qhupu wasa runaqa allin khatatatachkasqa. yachayniyuq layqas kanman. Mano: maki. Makisapa sutiyuq k’usilluqa Labio inferior: wirp’a (DGH) sirphi suni makiyuqpunim kasqa, (AMLQ)/wirpa. “Wirp’asapa, wirp’asapa” ñispam wawayta sutiyapuwasqaku. 18

Para la variedad Collao utku llika y latapa para la variedad Chanka.

Mareo: uma muyuy. Yaqapas chay Labio leporino: wak’a, q’asa simi/qasa churiyqa uma muyu unquyniyuqpuni. simi. Lima quwip siminman rikch’akuq runatam “wak’a simi” ñispa sutiyanku. Mastitis: ñuñupa. Kay Anita sutiyuq wakaqa ñuñupa unquyniyuqmi tarikun. Matriz, útero: uthapin/kisma utapin19. Llapan runapas wawa kaspaqa mamanchikpa uthapinpim tiyarqanchik.

Medio: chawpi, Chawpi quchapim aswan Muslo: chakan. Qayna p’unchaw hatun qarachiqa kan. pukllamusqaymantam chakan aychay nanawan. Médula espinal: ñiqwin, tutu. Wasa tullunchikpa chawpintam yuraq ñiqwinqa Nalgas: siki aycha. Allquykim churichayta much’unchikmanta chupa tullunchikkama siki aychanpi kanirqusqa. phawan. Nariz: sinqa. Chay irqip sinqanta Mejilla: uya, waqu. Chay millay runaqa yuyayllawan pichay. uyaypim ch’aqlarquwan. Náuseas: sunqu muyuy, qipnay. Chay Menstruar: k’ikuy, usputay/kikuy. Chay aychaqa sunqu muyuytañam sipaschaqa k’ikuchkanñam. asnarqusqa. Mentholatum: mintul, mintulatun/qaquna Ojo blanqueado: quyru, quysu ñawi. hampi, untu. Chhulli unquyniyuq kaspaqa Sinchi yuyaq runakunaqa quyru mintulwanmi wasatapas, qhasqutapas ñawiyuqpunim kapunku. qhaqukuna. Ojo: ñawi. Papap k’ichunqa Mentón: k’aki, qhaqlli/kakichu. ¡Mamáy! ñawinmantapunim ch’ichimun. K’akiypiqa sunkha lluqsimuwachkasqañam. Ombligo: pupu, puputi/kurur21. Qhulla wawap puputin q’iyachaptinqa anqas Meñique: sullk’a ruk’ana/uña rukana. thutawansi llusiykuna. Yuyayllawan, sullk’a ruk’anaykitataq k’irikuwaq. Omóplato: qarmin, wamani. Taytayqa kawallumanta urmaykuspam qarminninta Moco seco: k’ichki/chaki ñuti, kirpa ñuti20. p’akikusqa. Qhulla wawap k’ichki sinqantaqa lichita ch’awaykurispam chulluchina. Operación quirúrgica: wiksa kuchuy, kuchuy. Pay runataqa rurunninta kuchuspam rumichakunata hurqusqaku. 19

Para la variedad Collao uthapin y kisma utapin para la variedad Chanka. K’ichki para la variedad Collao y chaki ñuti y kirpa ñuti para la variedad Chanka. 21 Pupu, puputi para la variedad Collao y kurur para la variedad Chanka. 20

Moco, humor nasal: qhuña/ñuti, quña. Chhulli unquywan kaptiyqa unu qhuñalla Oreja: rinri, ninri. Asnuqa hatun sinqaymanta hich’akamunraq. rinriyuqmi, wallpap rinrinqa huk t’uqullam. Moretón, cardenal: q’uyu/quyu. Orin: hisp’ay, unu hisp’ay/ispay. Unu ¿Imaraykutaq chay wawaykiri q’uyu q’uyu hisp’ayqa achka unquykuna makiyuq paqarirqan? hampinapaqsi allin kanman. Mudo: upa. “Upa” ñispa ñinku mana Óvulo: warmi muhu, runtu. Qhari muhu rimariq wawatam, hukkunaqa, mana warmi muhuman aypaptinsi musuq uyariqtapas. runaqa kamakun. Muñeca: maki muqu. Urmaspam Pabellón de las orejas: lluthu, rinri taytayqa maki muqunta k’irikamusqa. qara/rinri taqra22. Llama hayñachuqa wak masinkunatam rinri qaranta k’uturqun. Músculo: aycha. Chhuqaqa phakanpi achka aychayuqmi, chayraykutaqmi aliinta phawan.

Palma de la mano: maki pampa; maki Pestañas: ñawi millwa, ñawi chukcha, qucha. Maki pampaykipi qararikuspa Ñawi millwaymi qhaqukuptiy huk chay lawata malliykuy. hukmanta tukurqakapuchkan. Páncreas: k’ayrapin/kayrapi. Uwihata Pezón: tutu/llutu. Wawaqa tutullatam nak’aspaqa k’ayrapintam misiman siminpi ch’unqan. qaranku. Pie: chaki. Chakiypas, makiypas chunka Pantorrilla: chaki ch’upa/chaki chupa. ruk’anayuqmi llapanpiqa. Ch’isiyaq p’unchaw purisqaymantas kanman, chaki ch’upaymi sinchitapuni Piel: aycha qara, qara. Maki qarayqa nanawan. phaspallañam tarikun. Papera, bocio: q’utu/qutu. Uru Pampa Pierna: phaka, llañu phaka, rakhu phaka: runatam “q’utu” ñispa sutiyanku, muslo; entrepierna: chaka, chanka. ¿imaraykuch? ¿”Rakhu phakaykichu siqsisunki”? ñispam runaqa k’aminakun. Párpados: ñawi qara, ñawi chapra, ñawi qara. Ñawi qaraykim punkirqusqa, ima Placenta: thamin, yuyun (DGH); parís. mana qhawanaykitach ari qhawarqanki. Wawap lluqsimusqan qhipamanqa thaminmi lluqsimullantaq. Paso (dar …): thatkiy, khapay, thaskiy (AMLQ). Thatkiy/tatkiy, puriy, ichiy. Huk Planta del pie: chaki pampa. Chaki thatkiymanta huk thatkiyllas maykamapas pampaymi siqsiswan, ¿imapaqtaq chayallasunchikman. chayri? 22

Lluthu, rinri qara para la variedad Collao y rinri taqra para la variedad Chanka.

Pastilla: millp’una hampi/millpuna hampi. Plexo: k’apalli, kapalli. Yachachiqníy, Chay uma nanayniykipaqqa kay millp’una chay Matiascham k’apalliypi takaspa hampita upyaykurquy. yaqa chutarpariwan. Qhasqusapa Próstata: hisp’ay p’iti/ispay tipi. Sinchi aqha wiksa machuchakunaqa hisp’ay p’itiwansi unqunku. Pedo: supi. Supiqa runakunap wiksanmanta lluqsiq asna wayram. Pulgar: mama ruk’ana/mama rukana. Maki mama ruk’ananchikqa llapan huk Pelo nasal: sinqa suphu/sinqa tiksi. ruk’anakunawanmi qhawanakunpas, Sinqa suphuqa manam yanqapaqchu, imatapas ruran. chayqa allpa q’usñitam hark’an. Pulmón: surq’an/surqan, qapsan. Pelo púbico: phaka suphu/paka supu. Hukkunaqa “yuraq sunqun” ñinku, chaymi Phaka suphuqa wayna sipas surq’an, wayra upyasqanchikqa runakunatañam wiñamun. surq’ankamam chayan, chaymantam kutimullantaq. Pene, miembro viril: ullu, qhari kaynin/ lani, qari kaynin. Ulluchaykita allinta Pupila: ñawi ruru. Ñawi ruruqa hurqukuspam hisp’amunki. yanapunim, aswan chawpipitaq tarikun. Raíz de la uña: sillu saphi/sillu sapi. Takarqukusqaymanta silluyqa saphinmantapunim lluqsimpuchkan. Pecho: qhasqu/qasqu. runaqa ripunñam.

Senos: ñuñu. Runaqa iskay ñuñuyuq, Rasmillado: hasp’isqa, sillqhasqa/ wakaqa tawa ñuñuyuq, huk uywakunaqa rachisqa. Chaki muquymi hasp’isqa achka ñuñuyuq. rikhurin. Sordo: ruqt’u, wank’u, mana uyariq/upa, Recto: uquti. Kuruyuq runatam uqutinqa luqtu, ruqru. Yuyaq runakunaqa yaqapas siqsin. ruqt’ullapuni kapunku. Resfriado: chirisqa. Chirisqam tarikuni, Sudor: hump’i/humpi. Yana p’achapi chaymi ukhuy khatatatachkan. hump’isqaqa yuraqmi ch’akipun. Retorcimiento del estómago: wiksa Talón, calcañar: tayku, takillpa. Ñuqap q’iwiy. Chiri mikhuy mikhusqaymantam taykuyqa tawaman p’akisqam. wiksa q’iwiywan kani. Tartamudo: k’aku (mudo)/akllu. Akllu Riñones: rurun/lulun. Uwiha rurun akllu rimaq runaqa kanpunim. thiqtisqaqa misk’illañam. Tendón: hank’u/anku. Ñuqaqa paña Rodilla: qunqur, muqu. Chay suwa chakiypa pampa hank’untam p’itikurqani. runataqa qunqur chakimantam lasata muyuchimunku.

Rótula, choquezuela: phillillu, phiruru/ Terciana: chukchu. Anti llaqtakunamanta piruru. Muqu phiruruymi mayniqmanpas yunka llaqtakunaman riq runakunatam mana kuyuripunchu. chukchu unquy hap’in. Sacro: siki chaka. Sapanka runapas Testículo: q’uruta/quluta. Ñawpaqqa iskay makiyuq kanchik, ichaqa siki uwihap q’urutanmanta phukuchuta chakanchikqa hukllam. rurakuspa hayt’ana kaq. Saliva: thuqay/tuqay. Yawar runaqa tisis unquyniyuqmi.

thuqaq Tobillo de animales: uywa kukuchu, phapallu. Paquchap phapalluntaqa ninapim ruphachina, chaymantataq Sangre: yawar. Sunqunchikmi thupana. yawarninchiktaqa llapan ukhunchikman qarpan, kaqtaq wayratapas apallantaq. Tobillo: chaki muqu. Qayna p’unchaw pukllaspam chaki muquypi Sarampión: siqsi unquy/hatun muru. hayt’arquwanku, chaytaqmi kunan Hatun muru unquyqa ukhunchiktam punkisqa kachkan. siqsichin, kaqtaq qaranchikpi puka muqukuna hatarin. Tos convulsiva: yana uhu, ch’uhu/ iqipachiq uhu. Yana uhu hampinapaqqa Sarna: khiki/kiri. Runatapas, sira siratam hamk’ana, chayta uywakunatapas khiki unquyqa kutarquspataq hampi unupi kaphiytahina hap’ikunpunim, aswanqa qhillimanta. ch’isin paqarin upyana. Savia: wiqi, waqay/wiqin. Pilli pillip yuraq Tos: uhu. Ukhunchikta sinchita wiqinta huñuspaqa q’awsillutam chirirquptinmi uhu unquyqa hap’ikun. puquchiyta atinchik. Tronco, torax: kurku. Kurkunchikpa wichayninpiqa umanchik tarikun, urayninpiñataq, chakinchikkuna.

Tuberculosis: suq’a unquy/yawar tuqay. Vello púbico: phaka suphu/paka supu. Suq’a unquytaqa añaspa aychanta Chunka kuraq watayuq wawakunataqa mikhuspam hampikunku. phaka suphun wiñamunña. Tuétano: chillina (DGH), tullu ñutqhun, chilina (Políglota, AMLQ)/chilina. Tullu unquy hampinapaqqa mulap chillinanwanmi huk ruphay p’unchaw muqutapas, hank’utapas qhaquna.

Vendas: q’ipichana, walt’ana, mayt’una/ wankina. P’akisqa tullutaqa kutasqa qura hampikunawan laq’aspa chaqllawan ima q’ipichana.

Venérea: wanthi. Wanthi unquyqa wak Tullido de piernas: such’u/suchu. wanthi unquyniyuq runamantam ratakun. “Such’u” ñispa ñinku mana puriy atiq runata; paypa chakinkunaqa Verruga: tikti. Chakinchikmantapas, watasqapuni, sayariytapas manam makinchikmantapas tikti chinkananpaqqa latanus qarawansi qhaquna.

atinpunichu, chayraykutaq makinwan q’imikuspa tumpallatapas suchun. Vértebra: wasa tullu. Wasa tullunchikkuna achka kaptinsi Turnio: lirq’u/wiksu ñawi. Lirq’u ñawiyuq k’umuykuytapas, q’iwikuytapas atinchik, runaqa yaqapas kinrayman qhawan. huk tullulla kanman chayqa k’umuykuyllatapas mana Ungüento: llusina, hawina/qaquna atisunchikmanchu. hampi, untu. Chay hawina hampiykiwan kay k’irikusqayta qhaquykuwan. Vesícula biliar, bilis: hayaqin/hayaqi. Ima uywatapas nak’aspa hayaqinta Uña: sillu. Kay rumita khakaspaqa t’uqyaykuchiptinchikqa chay aycha haya silluytawanmi khakarqukuni. tukupun. Vagina: raka, warmi wawakunaqa rakanta qharikunañataq, ullunta.

kay. Warmi Viruela: muru. Muru hisp’akunku; qaranchikpim lluqsillantaq.

unquyqa

Vomitar: aqtuy, qipnay, kutichiy. Atuqqa Varicela: muru, qhupu qhupu. Muru miyusqa aychata aqturparin, chay mikhuq unquyqa runata huk kutillas hap’in. huk uywakunaqa miyusqa wañupun. Várices: sirk’a unquy/sirka. Sirk’a Zancajo, calcanio: takillpa (Calvo). unquyqa yawartam ñanninpi lluphan, Takillpaqa chakinchikpi tarikuq muqu chayraykutaq yawarqa sasawan niraq tullum. chayninta phawan. Zapato de animales, pezuña: phapatu. Vejiga: hisp’ay p’uru (Lira, Calvo)/ispay Kay p’unchawkunaqa uywakunap puru. Hisp’ay p’uruymi phapatunmanta chhaqchaqta ruranku, t’uqyarquwanqaña, hisp’arikamusaq ñawpaqqa chay phapatukunamantaqa yachachiqníy. k’askachina lawas rurakunman karqan.

DANZA, BAILE: TUSUYKUNA

Carnaval de Ayacucho: Witiy.

Danza de las tijeras: Layqa tusuy (Ayacucho, Huancavelica, Junín, …).

Carnaval de Canas: K’ana pukllay. Carnaval de Ccatcca: Q’atqa pukllay. Carnaval de Lircay: Anqara pukllay.

Danza de los cisnes andinos: Wallata tusuy. Danza de los curanderos, callahuaya: Kallawaya.

Carnaval de Putina: Phutina pukllay. Carnaval de Santiago: Santiago pukllay.

Danza de los viejitos: Machula, machu tusuy, machu machu.

Carnavales: Pukllay.

Danza del zorrino: Añas tusuy.

Cullahuada. Danza de las hilanderas: kullawa.

Diablada: Saqra tusuy.

Danza de la siembra del maíz: Sara tarpuy. Danza de las banderas: Wiphala. Danza de las chicheras: Aqhaqkunap tusuynin.

Llamerada, danza de pastores de llama: Llama michiq tusuy. Polipodio (Danza de varones vestidos de mujeres): Puli puli. Zampoñada: Siku murinu tusuy.

DORMITORIO, RECÁMARA: PUÑUNA WASI

Aire acondicionado: aire acondicionado. Cobijas, frazadas: qatana, chusi. Chay llamk’ana wasiqa aire Paqucha millwamanta awasqa acondicionadoyuqmi kasqa. qatanakunam q’uñillaña. Almohada: sawna. Puñuy manapuni Colcha, cubrecama: puñuna qatana, hap’isunki chayqa sawnayki ukhuman kulcha. Phaway hurqurqamuy puñuna mansanilla yurachata churakuy. qatanaykita, t’aqsachisunchik. Atadero de ropa: p’acha q’ipi/pacha qipi. Colchón: colchón, mast’ana/mastana. Mamaykip p’acha q’ipinmanta ch’umpi Kunanqa colchóntaqa millwamantapas, phulluta hurqurqamuy. utkumantapas, ichhumantapas, ima thantamantapas rurapullankum. Bacín, taza de noche: hisp’ana wirk’i/ ispana wirki, anta wirki, ispana puruña. Cómoda, gavetero: p’acha waqaychana. Kanmi kayhina watuchiypas; “Imasmari, Wawacháy, kaytaqa p’acha imasmari: p’unchaw pampa qhawaq, waqaychanaykiman churanki. tutataq siki qhawaq. ¿Imas kanman? Chayqa hisp’ana wirk’i. Cortina: llanthuna, cortina/pakana. Puñunay wasi t’uqupaq llanthunata Cabecera, almohada: sawna. sirarqapuway. P’achaykikunata sawnaykiman churaykuspa puñukuy. Cuero, pellejo: qara. Paqucha qara mast’anayuq puñukunki. Cama: puñuna. Kimsa puñunatam munayku. Despertador: rikch’achikuq/ rikchachikuq. Rikch’achikuqtaqa kimsa Catre: kawitu. Chachakuma k’ullumanta urasman churanki, tutañam lluqsinanchik. kawituta rantikusaq. Dormitorio: puñuna wasi. Maypichus Cepillo de cabello: ñaqch’ana, ch’araña, runa tiyan chaypiqa puñuna wasi sarqhaña/ñaqchana. Kuraq kanpunim. ñañaykimanta ñaqch’ananta mañarqakamuy. Espejo: rirpu, lirpu/qawakuna qispi, rirpu. Inkakunaqa unu rirpukunapis tuta Closet: p’acha warkuna/pacha churana. quyllurkunataqa qhawaq kasqaku. Kay unkuykitaqa p’acha warkunaman waqaychamuy. Frazada: qatana, chusi. Kunanqa away qatanapas kan, rantina qatanapas kanmi. Cobertor, edredón: pata qatana, thanaku/pata qatana, hawa qatana. Qatanakuna ama qhillichakunanpaqqa pata qatanatapunim apaykachana.

Funda: sawna wayaqa. Sawnaman Peine: ñaqch’a/ñaqcha. Ñaqch’aqa wayaqanta churasunchik, kikin sawna kallanmi lastikumantapas, qhillichakunman. q’illaymantapas, k’ullumantapas, saphikunamantapas. Gancho: hap’ichina/hapichina. Chukchayki ama t’akakunanpaqqa kay Pie de la cama: hayt’ana/haytana. hap’ichinawan churakuy. Allquchaqa wawaypa hayt’ananpim puñusqa. Interruptor de luz, apagador: k’anchaq wañuchina/sipina/akchi wañuchina. Chay Piso: saruna, sarukuna. Wasi punkupiqa maqt’achaqa manaraqmi k’anchaq kananpunim huk saruna. wañuchinaman aypanchu. Ropero, gavetero: p’acha Joyero: alaha waqaychana. Puka waqaychana/pacha waqaychana. Kay umiñayuq siwiytaqa alaha t’aqsasqakunataqa p’acha waqaychanaman churampuway. waqaychanaman churamunki. Mesa de noche: tuta hamp’ara/tuta Sábanas: ukhunakuna, ukhu qatana/uku akchikuna. Tuta hamp’araykiman qatana. Ukhu qatanaykikunataqa sapa chaykunataqa saqisqayki. simanallapas t’aqsanaykipunim. Pañuelos Maytapas purikuna.

faciales: uya pichana: Tapete, alfombra: qatanacha, rakhu uya pichanayuqpunim mast’ana, p’achan/qatanacha. Kay hamp’aramanqa qatanachanta churanallaykim. Teléfono: teléfono. Chay llaqtapiqa teléfono wasiqa manam kasqachu.

ENFERMEDADES, HERIDAS, TRATAMIENTOS Y REMEDIOS: UNQUYKUNA, K’IRIKUNA/KIRIKUNA, HAMPINAKUY, HAMPIKUNA

Absceso, grano infectado: ch’upu/ Bronquitis: tunqur unquy (Calvo) Tunqur chupu (CMAC). Uyaypim ch’upu unquykunataqa q’uñi qurakunawanmi hatariwan, ¿imamanta ari kanpas? hampikuna; aswanqa hampi unupi upyaspa. Acarosis, rasca rasca: qaracha, khiki, sarna/mata wasa. Qaracha unquyniyuqmi Cebada (Hordeum Vulgare L.): siwara kasqa chay allquqa, ama hap’iychu. (CMAC). Siwaraqa mikhuytaq, hampitaq; kuskantaqa harwisqatas, huk Ajenjo, alosna, absintio: ahinhu. Ahinhu kuskantataq hankullatas apaykachana. mallkiqa mikhuna ruruyuqmi.

Ajo (Allium Sativum L.): ahus. Ahustaqa Cebolla (Allium Cepa L.): siwulla huk kirullatapas amachakunapaq (CMAC). Siwullamanqa q’allarquspas apaykachanapunis. misk’ita churaykuna, hillintataqsi yana uhuyuq runa upyapayanan. Ajotillo (Geranium Filipes K): Chili chili. Kay qurachakunaqa mana tarpusqaña Chicchipa, tagetes (Tagetes Mandonii kaspapas hampipunim. Sch): chikchipa (CMAC) Mayqan qhulla mikhuykunatapas Anis silvestre (Tagetes Pusilla HBK): chikchipachayuqtapunis mikhuna. pampa anis. Pampa anisqa wiksa unquykunapaqmi allinpuni, chayqa q’uñi Chupa sangre (Oenothera Multicaulis kasqanraykus kanman. R), pulmonaria, onagra: yawar ch’unqa/yawar chunqa, yawar suqu. Ardor del estómago, inflamación del K’irisqakunapas, punkisqakunapas estómago: wiksa k’aray (CMAC)/wiksa uraykunanpaqqa yawar ch’unqawansi hapuy. Wiksaymi sinchitapuni k’arawan, laq’akuna. ¿p’uchqu mikhusqaymantachus kanman? Coca, (Erythroxylum Coca Lam): kuka Arroz (Oriza Sativa L.): arroz, arus. Sapa (CMAC). Kuka raphiqa yarqaytapas, p’unchaw aruslla mikhuyqa ch’akiytapas thasnuchinmi. yawarninchiktas misk’iyachin. Col, repollo (Brassica Oleracea F.): Barro, arcilla: t’uru, llanka, llink’i, llank’i ripullu, kulis. Kulismantapas hawch’ataqa t’uru/mitu, llinka. Pukara llaqtapim runaqa wayk’uyta atinchikmi. llank’i t’urumanta mankakunata ruranku. Diarrea: q’icha/qicha. Chirimantapas, Berro de flor amarilla (Mimulus ruphaymantapas q’icha unquyqa Glabratus HBK): uqu ruru. Uqu rurutaqa hap’ikullanmi. waka llachuytas wiñasqanmanta llachurquna, chaysi allin hampiqa. Diente de León, amargón, taraxacón, almirón (Taraxacum officinali W): misk’i pilli pilli/pilli pilli. Pilli pillitaqa k’ipchan punkisqapaqsi mikhurqunapuni.

Dosis: hayk’a chika/hayka chika. Misk’i yawarniymanta amachakunaypaqri, ¿hayk’a chika tarwitataq sapa p’unchaw millp’unay?

Linaza (Linum Usitatissimum L.): linasa. Linasataqa kuskanta hankullata, huk kuskantataq hamk’asqatas upyanapas, mikhunapas.

Empacho: wiksa qaqayay. Wakanchikmi Llantén (Plantago Hirtella HBK.): wiksa qaqayayniyuq puñuchkan, saqarara, waka qallu, llantin. Saqarara ¿imawantaq hampina kanqa? ñiypas, waka qallu ñiypas, llantin ñiypas kikillanmi, ichaqa allin hampim.

Eucalipto (Aucaliptus Globulus L.): iwakaliptu/yukalitu. Qasi uhuyuq kaspaqa Mansanilla (Matricaria Chamomilla): iwakaliptu raphitam hampi unupi mansanilla (CMAC). Mansanillaqa huk upyananchik. q’uñi hampim, chayraykutaq wiksa nanaykunapaq ancha allin hampipuni. Frotación: qhaquna/qaquna. Ima k’irisqatapas, nanaytapas Mate, infusión: samasqa (CMAC), hampi thuqayninchikwanmi qhaqukunanchik; unu t’impu/yaku quñi. Ima k’iri chaymi allin hampi. hampinapaqpas ch’iri ch’iri hampi unu t’impuqa ancha allinpunim. Gárgaras: muqch’ikuy/muqchikuy, aywiy. Kachiyuq unuwanpas, unu Matico (Piper elongatum V.): muqu hisp’aywanpas muqch’ikuyqa ancha muqu, matiku. Muqu muqu raphiqa allinsi. k’irisqakunapaqmi allin. Gripe: chhulli unquy/gripe. Chhulli Mostacilla, nabo: (Brassica campestris unquyqa puñunamansi churakun. L): nawus. Nawusmantaqa hawch’ata ruraspam yawarchayuqta mikhunanchik. Hierba de Cáncer (Stachys Herrerae E.): Kansir qura. Hampi qurakunaqa Muña, mejorana, poleo (Minthostachys achkam, ichaqa chay hampikunataqa setosa E, Andina): muña. Chirimanta allintam riqsina, miyukuq qurakunapas wiksa nanaykunataqa muña kallantaqmi. matichawanmi hampina; chayraykutaq wakin mikhuykunataqa muñayuqta Inflamación de la garganta: kunka wayk’unkupas. k’aray/amuqlli. Kunka k’arayniyuqmi kani, millp’uykuytapas manam atinichu. Naranja (Citrus Sinensis L): naranha. Naranha qara matiqa ruphaykusqa Jugo: hilli, unun, yakun. Misk’i rurukunap runapaqmi hampi. hillintaqa mana asukarnillayuqtas upyana. Ñupcho, salvia real (Salvia Oppositiflora R): ñupch’u, ñupchu, Lechuguilla amarga (…): hayaq pilli. ñukchu. Qusqu llaqtapi wirnis santu Hayaq pilliqa q’illu t’ikayuqmi, mikhunataq p’unchawqa ñupch’u t’ikawanmi Jesús q’ipchanninchik hampinapaq. taytachataqa t’akaykunku. Limón (Citrus Limon L.): limun. Wakin Oclusión intestinal, torzón: ch’unchull qurakunaqa q’uñis, hukkunañataq chiri; khipusqa (CMAC)/chunchull kipusqa. limunwanqa kuskachakunsi. Ch’unchull khipusqa unquyqa ch’aki mikhuykuna mikhusqamanta.

Ortiga (Cajophora Contorta Presi. Salvia de la puna (Sphacele Tenuiflora Urtica Magellanica Poir): kisa/itana. B.): Puna salwiya/salwiya. Wiksa Wasa q’ichu hampinapaqqa kisawanmi nanaypaqqa salwiya matim hampi. nanay hawata waqtana.

Paico (Chenopodium Ambrosioides Sarna: qaracha (CMAC), mata. Sarnaqa L.): payqu. Payquqa kinuwaman paquchatapas, llamatapas hap’inpunim. rikch’akuq huk sallqa quracham. Sasahui (Leucheria Dajcifolia C.): Palma real (Roystonea regia O.F.): sasawi. Sasawiqa sinchi hayam, palma riyal. Palma riyalqa sumaq chayraykutaq chhulli unquy hampinapaq q’apayniyuq quram. allin. Panti (Cosmos Peucedani- Tabaco (Nicotiana Tabacum L.): Fol.iusTiraquensis): panti panti. Panti qamasayri/qamatay (CMAC). Qusqu panti t’ikaqa uhu thanichinapaqmi hampi. llaqtapipas qaylla llaqtakunapipas qamasayriqa wiñanmi, chayqa Parasitosis intestinal, gusanera: Wiksa k’irisqakuna laq’anapaqmi allin. kuru, wiksa k’uyka/wiksa kuyka. Ima qhilli mikhusqanchikmantach ari Tos: uhu. Uhu unquyqa chirimantam ch’unchullninchikpipas, wiksanchikpipas aswanqa hap’ikun. k’uykas tiyan, chayraykus uqutipas siqsin. Trebol rojo (Geranium Filipes Killip): Pepa de palta (Persea Americana M.): ahutillu, chili chili, wila layu. Ahutillu qurap palltay ruru; paltay ruru. Palltay ruruqa saphinqa phatku hampinapaqmi hampi. q’icha unquykuna thanichinapaqmi. Úlcera: wiksa k’iri (CMAC: Centro de Poleo, muña, mejorana Medicina Andina Cusco)/wiksa kiri. (Minthostachys setosa E, Andina): Wiksan k’irisqa runaqa uchutapas, muña. Muña matita sinchita upyaspaqa ruqututapas manam mikhunanchu. ñawinchiksi rikuyninpi pisiyan. Valeriana (Perezia Coerulescens W.). Queto queto (Gnaphalium Spicatum sutuma. Kay sutuma quraqa achka L.): q’itu q’itu (k’iripaq)/qitu qitu. Q’itu q’itu saphiyuqmi, chayraykutaq “pachak chaki” qurachata khamuspaqa uhu unquytam ñispa sutiyanku. hampinchik. Vapor: wapsi. Tamaltapas, humint’atapas Rallar: thupay, khituy/kituy. Kay challwap wapsillapim wayk’unchik. phaspanta thuparqamuy. Verruga: sirk’i, tikti (CMAC). Makiykip Retorcijones estomacales: wiksa q’iwiy wasanpi tikti kaptinqa, achka qullqiyuq (CMAC)/wiksa qiwiy. Chiri lichi kanaykipaqsi. upyasqaymantam wiksa q’iwiywan tarikuni. Zanahoria, (Daucus carota L): sanawriya, sanaku. Tayta mamayqa sanaku allaqmi paqarin rinqa.

ENFERMEDADES, HIERBAS MEDICINALES Y CURACIONES: UNQUYKUNA, QURA HAMPIKUNA, HAMPIYNINKUNA

(Medicina andina de Jorge A. Lira) Abadejo, matico: P’uku p’uku, mat’iqllu/matiqllu. Mat’iqllup muyu raphichankunataqa khamuspallapas, kutarquspapas kichasqa k’irikunamanmi churana, q’iyayuq k’irikunapaqpas allinmi.

Agujetas: makurki. Qayna p’unchaw purimusqaymantam chaki ch’upaykuna makurkiyuq tarikun.

Airampo, laca: ayrampu. Ruphapakuypaqpas, muru unquykuna Abortar, abortamiento: sulluy. Wiksa thanichinapaqpas ayrampu rurutam huqariq warmiqa imataña mikhuyta t’impusqa unupi samachispa unquqman munapakuspapas sullurqunmansi. upyachina, limunpa hillichantinqa aswan allinmi. Abultamiento de los pómulos de los bebés, ipasca: ipasqa. Alcaparra andina: tara tara. Kay tara tara yamt’achaqa wayk’ukunapaqmi allin. Acerillo: akwa akwa. Akwa akwa qurataqa quwimansi allin mirananpaq Alga de río (lana verde): mayu laqu qarana. Alguna característica de gato: misi uriwa, misi uriwa. Achicoria, lechuguilla amarga: hayaq Alguna característica de río: mayu uriwa. pilli. Hayaq pilliqa k’ipchan unquykuna hampinapaqmi allin, chaypaqqa Almendra de durazno: duraznop rurun, p’itarquspa, mayllarquspalla mikhurquna; k’ukup rurun/tullun, chunta ruru. K’ukup qhanachutaqa manaraq t’ikayuqta. Sinchi ruruchantaqa rusas t’ikatawan, lichip phiñakuq runakunam kay hayaq pillitaqa wirantawan kutaspam uyanchikpi mikhunankupuni. mirkhakunataqa chinkachinchik. Adobo: khuchi ruqru/kuchi ruqru. Ariq Almorranas: uquti unquy. Uquti unquy Qhipan llaqtapim khuchi ruqrutaqa hampinapaqqa mayupi llawsayuq t’antayuqtapuni mikhunku. rumichakunawansi k’irikunata llusispa qhipaman wisch’una; chaytaqa isqun Aftas, escorbuto, pelagra: phatku (Lira)/ rumillawanpas kimsa p’unchawllapas patku. Phatku unquyqa siminchikpim rurana. muqukunata hatarichin, kaqtaq simi qaranchik ch’utikun. Altamisa, artemisa: markhu, marku. Chirimuya ruru puquchinapaqqa markhup Agosto: qhapaq sitwa/qapaq sitwa. raphinkunapim p’isturquna. Qhapaq sitwa killapiqa achka runam sawakun, chayraykutaq kay killataqa Altea: thurpa/turpa. Thurpaqa kanmi “q’uñi killa” ñispa sutiyanku, chiqanpiqa puka t’ikayuqpas, anqas t’ikayuqpas. wayrantaq, rit’intaq, qasantaq. Thurpataqa saphichantinta t’impuchispam ch’isin paqarin uhu Agua de choclo y de mote: chuqllu puquchinanpaq upyana, wanquyru unupas, mut’i unupas/chuqllu yakupas. misk’ichayuqqa aswan allinraq. Chuqllu t’impuchisqa unupas, mut´i unupas rurunninchik mayllananpaqmi Alteración del aparato digestivo de hampi, ichaqa sapa kutitaq upyana. infantes: ñuñupasqa, ch’unchullpasqa.

Altramuz silvestre: q’ira/qira. Ithayuq Arco iris: k’uychi/kuychi. K’uychitaqa quwimanqa q’iratam qarana. ruk’ananchikkunawan manas t’upsinachu, ismurqunmansi. Altramuz: ch’uchu, tarwi. Tarwitaqa huk tarpusqakunap muyuriqninmanmi tarpuna Árnica: maych’a. Maych’aqa sinchi kasqa. q’apayniyuq yuram; maych’awanqa muqu nanaykunata, hank’u nanaykunatam Ambarina, escabiosa, algalia: misk’i laq’aspa hampinku. waqaq/miski wiqi. Misk’i waqaqpa yuraq t’ikanta t’impusqa unuta hich’aykuna, Artemisa, altamisa: markhu/marku. chaymantaq trigop tiyasqa hak’uchanta, K’ukuraq palltay rurutam markhup huk qirucha balsamotawan, huk limunpa raphinkunapi ch’uwispa apanku, chaymi hillintawan surq’anmanta unquq runaman misk’illaña puqurqamun. Wiksa upyachina. qaqayaypaqmi markhup raphinkunata mutk’achapi kutarquna, chaytataq huk Ambrosía, atanasia: payqu. Payqu ch’uya llikachapi ch’irwarquspa huk raphiqa sumaq q’apaytam mikhunaman qiruchapi kañachayuqta wiksa qaqayasqa qun, kaqtaq wiksa nanaykunatapas runaman upyachina, utqayllam wiksanta thanichin; t’impuq unupipas ancha allinmi. paskarimun. Amígdalas: ch’aña, amuqlli. Asustado por el pato: Patu uriwa. Patu Amuqlliykunam punkirqusqa, uriwayuq wawaqa patuhina q’icha sikipas, millp’uykuytapas manam atinichu. patuman rikch’akuspapas puriykachan; chaykunaqa mamanpa patuta Angina: amuqlli punkiy, amuqlli nanay. millakuspapas, chiqnispapas Simiyta kichaspam chiripi puñurqusqani, qhawasqanmantam. chaymi amuqlli nanayniyuq tarikuni, ¿imataq chaypaqri allin? Asustado por la culebra: mach’aqway uriwa. Maman wiksayuq kachkaptinmi Angurria: mana thaniq yarqay, ch’achay. mach’aqway mancharichinman karqan, Mana thaniq yarqaymi hap’iwan, utqayta Chaymi wawaqa mach’aqway uriwayuq. mikhuyta wayk’upuway. Umallanmi sinchita wiñarqun, siminqa kichasqallapuni tarikun, kirun mana Anís silvestre: pampa anís. Wiksa nanay wiñamunchu, qalluntaq yaqapas thanichinapaqqa pampa anistam lluqsisqallapuni tarikun, ukhuntaq akullinapas, t’impusqa unupipas upyana. llañullaña. Chay mach’aqway uriwayuq wawaqa qanchis watankamallas kawsan. Araña viuda negra: willka. Willka sutiyuq ¿Mayhinatataq hampinari? Chaytaqa uruqa (apasankaqa, kusi kusiqa) yachaqkunata tapurikunki, ¿allinchu? wayruruman rikch’akuq yana pukachayuqmi; paypa kanirqusqanqa Asustado por un pez: challwa uriwa. wañuchikunmi, chaytaqa mana unqusqa Challwa uriwaqa hap’ikun wiksayuq runap akanta ch’umarquspam hillillanta warmita challwa mancharichiptinmi. kuskan qiruchapi upaykuchina. Atavismo de la gallina: wallpa/k’anka uriwa/utulu uriwa. K’anka uriwayuq

Arbustito espinoso, canlli: kanlli wawaqa k’ankamantapas ñawpaqtaraqmi yamt’a/kanlli. Kanlli yamt’aqa paqarinankama waqan; hampinapaqqa kichkayuqmi, ichaqa ch’akispa kallpawan k’ankawan hayt’achiytas yanana. rawran.

Atavismo de la paloma: Urpi uriwa. Urpi uriwapas mayqan uriwapas kutichiy (hampiy) atiymi, chaytam atipa p’unchawpas, ch’aska p’unchawpas yachaq runa ruran; urpi runtutam wawap ukhunpi p’akinku; chay qhipamanqa wawaqa manaña mamanta qatipapunchu.

Balsamina, hierba de la vida: wira wira. Wira wira quraqa manam uhumanta hampikuqllachu, laqha tutakunapi puriptinchik ñanninchikta yuraq kayninwan k’anchan.

Atavismo de la vaca: waka uriwa. Waka uriwayuq wawaqa manam imatapas manchakunchu, tutapas sapallan puriqmi; qharikunaqa china kunkayuq, warmikunataq rakhu kunkayuq; qhipamanqa supaysi kay runakunaqa.

Barba de capuchino, salvajina, barba de sol: Intip sunkhan, qaqa sunkha. Inti sunkhataqa mancharisqa wawakunamanmi t’impuchispa upyachina.

Baños de evaporación: samachikuy, wapsiwan armakuy, samaykuchikuy. Unuta t’impuchinku chaymantaq hampi Atavismo de la tinaja de fermentar qurata churanku, runataq wapsinwan chicha: Urpu uriwa. Urpu uriwayuq armakun. wawaqa ñuñusqanta kutichimunpuni, urpupas puquchisqanta phaqchamun Baños: armakuykuna. Wallpa Chaka chay kikillan; hampinapaqqa k’uyurqusqa wichayniqpim Arma Pampa sutiyuq wawata wapsichkaq urpu patanta kimsa pampacha kan; chaypis runaqa kuti kuruscharquna, chaymi allin. armakunman kaq.

Atavismo del pavo: Pawu uriwa. Wiksata huqarispach ari pawuta “millay, millay” ñispa qhawarqanki, chaymi chay qhari wawaykiqa pawu uriwayuq, qhuñalla aysarisqa maypipas kachkan. Atavismo del venado: taruka uriwa. Taruka uriwayuq wawaqa huch’uymantapacha urquniqman sapallan ripun. Baba de los bebés o de los mareados: wallch’a suru. Wallch’a suru wawaqa llawsa thuqaynin aysarisqallapunim tarikun, wakin machaqkunapas chayhinam; wawataqa manas 23

Barba de chivo: chiwup sunkhan/ kawrap sunkan. Wayrarqusqa runataqa chiwup (saqrap) sunkhanwanmi q’apaykuchina. Barro: t’uru/mitu23. Musuq rumi wasikunataqa ukhunmantapas, hawanmantapas t’uruwanmi laq’anku, Begonia: achanqaray. Achanqaray qurachaqa pukatapas, q’illutapas, t’uqra pukatapas t’ikallanmi. Bejuco de la suerte: wahi, huknintaq khuru. Wahitapas, khurutapas yunkamantam apamunku; chaykunawan yanapakuspam imatapas ruranku.

Para la variedad Collao t’uru y para la variedad Chanka mitu. Sin embargo, como ocurre con otros muchos términos de ambas variedades, el significado de estas palabras ya es conocido y es fácil distinguirlos y se puede usar como sinónimos.

waqunkunamanta ñit’inachu. Wawataqa huk challwap chupanwansi iskaynin uyanpi waqtapayana, chaymantataq challwataqa kawsachkaqta mayuman kachaykapuna.

Ñawpaqtaqa kukatawan kuska k’uturispa khamunku, chaymantataq pañaman, lluq’iman kuruschakuspa thuqarparinku: “Wahi, khuru yanapaway” ñispa, chaymantataq yuyasqankuta ruranku.

Bácara, amor seco: waman ch’illka. Bejuco huaco: waku. Wakup Waman ch’illkata khamurispa k’irisqa raphintapas, tulluchantapas ukhuman k’askachina. t’impuchispam tullu nanaytapas, muqu punkiytapas mayllaspa thanichina, manaraq puñuykuspam sapa p’unchaw q’uñiwanraq mayllana.

Bernaquito: raq’a (gusano), añas kuru. Papa allay pachapim kay kuruchaqa chakrakunapi tiyan, yana umachayuq, ukhuntaq yuraq. Kay kuruchakunatam hamk’arquspa yawar ch’unqa raphichayuqta, ch’aki limunpa qarantawan kutarquna, chaytataq kaphiytahina tisisniyuq runakunaman q’uñichisqa winupi kimsa kutillapas upyachina.

Brujerío: layqasqa, t’ipasqa. Chiqnikuq runaqa maypipas kanpunim; chaymi wakinqa achka uywayuqta rikuwaspanchik layqachiwanchik, chayraykutaq unqunchikpas, uywanchikpas pisiyan. Layqasqapaqqa kutichiy kansi. Búcare, frijol negro y rojo, guairuro: wayruru. Puka yana wayruruqa willka tarwis kanman.

Berro, pamplina: Mayu ch’inki (Calvo), uqururu. Uqururutaqa k’ipchan Cabrito al horno: kawra q’aspasqa, punkiypaqsi hankullata mikhuna, ichaqa kawra kanka. Kawra q’aspataqa allinta mayllarquspa. masachakuy raymikunapim chaninta mikhunchik. Bigote de las rocas: qaqap sunkhan/qaqapa sunkan. Qaqap sunkhan Cacho de venado: tarukap waqran. qurachaqa yuraqmi, wiñantaq qaqa Ñawpa ayllunchikkunaqa tarukap pirqakunapi, allintaqmi t’impuchispa waqranwansi papatapas, chikurutapas qhaqyayuq runapaq; kaqtaq chaywanmi allaqku; awaypipas chaywansi wich’uqku anqas llimp’itapas tullpunku. (mat’iqku). Bledo: hat’aqu/ataqu. Sara chakramanta Caída del cabello: chukcha urmay. pallarquspam hat’aqu hawch’ataqa Chukcha urmay unquyqa misk’i wayk’urqusqa. yawarniyuq runakunatas sinchitapuni hap’in; chaypaqqa mulli raphi Bocio, papera: q’utu/qutu unquy. Q’utu kutasqapas, yana kisap raphin unquyqa kunkapim hap’ikun, puquspataq kutasqapas allinpunis laq’akunapaq. t’uqyan, chayqa mana allin puqusqa kachi mikhusqamantas kanman; q’utu Cal: isku. Iskuyuq kinuwamanta hak’u unquytaqa inyeccionta churachikuspam lawaqa tullunchikkunatam osteoporosis hampina. unquymanta amachan. Isku unuwan wasitapas ch’aqchukuna, unquykunamantam hark’awanchik.

Boga: qhisi challwa, ch’iñi challwa. Ch’iñi challwataqa mayllaspallam thiqtirparinku Cálculos hepáticos y renales: ch’uñu phutitawan mikhunapaq. k’ipchanpi rumiyasqa, rurunpi rumiyasqa. Rurunpi rumiyasqatapas, k’ipchanpi Borraja: borrajas. Tunqur unquytapas, rumiyasqatapas hanku siwullata surq’an unquytapas hampinapaqqa mikhuspapas, ruk’i papap hillinta borrajas hampi unutam upyanapuni. upyaspapas chulluchinchiksi, qhipamantaq hisp’arparinchik. Bosta reseca y de muchos años: tunti q’awa/tunti qawa. Tunti q’awaqa may Camaroncillo de manantial, pulga de unay watakunamantaña ruphaypi, qasapi, agua: ch’ichi/pukyu piki. Ch’ichiqa chanin wayrapi ch’akipas ch’aki q’awam; machu mikhuysi kanman, chayraykutaqsi ichhu wayra hap’ikuptinmi chay tunti q’awawan isankapi hap’ispa uchú kutapi mikhuna. q’apachikuna; wayra llikayuq, wallpa sulluyuqqa aswan allinraq.

Cansancio de la vista y dolores de la sien: ñawi sayk’uy, ch’ipuqu nanay. Ñawi sayk’uypas, ch’ipuqu nanaypas hap’iwanchik sinchita rikch’aptinchikpas, sinchi llakisqapas kaptinchikmi.

Cebo o grasa de la tierra: Pacha untu, pacha wira. Pacha untuqa llamap untunhinam allpa ukhupi tarikun; chaytataqmi winuyuqta, wik’una yawarniyuqta ima qhaqya hampinapaq upyanku.

Capaso: qapasu. Qapasuqa chikuruman rikch’akuq saphim; qapasutaqa Cerebro: ñutqhu(n), ñutqun. Llapan wayk’uspam mikhuna, yaqachus kawsaqkunamantaqa runallas aswan ñisunchikman “anti yuraq sanaku” ñispa. hatun ñutqhunniyuqqa; chayraykutaqsi hamut’anpas, yuyaychakunpas. Carachupa, zarigüeya, raposa: unkaka, q’ara chupa. Unkakap chakichantapas, Chaca, tasata: chachakuma qura unkakap makichantapas apaykachaq (Calvo). Chachakumachaqa wayramanta warmiqa misk’i misk’itam imatapas wiksa nanay hampinapaqmi allin; sumaq wayk’un. q’apayniyuqtaq kanpas. Carne de zorrino: añas aycha. Añas aychataqa surq’anmanta unquq runakunas mikhunanpuni chayasqatapas, ch’arkitapas.

Chachacomo: chachakumu/chachas. Chachakumu ñinkupas, chachakuma ñinkupas; chayqa anti urqukunapi wiñaq sinchi sach’am.

Cascarilla, chinchona: Kina kina Chalota, escalonia: phawka/pawka. (Calvo). Kina kinaqa chukchu unquypaqsi Phawka quraqa q’illu t’ikayuqmi, allin hampi. allintaqmi muqu nanaypaqpas, hank’u nanaypaqpas; hampinapaqqa Cata: qata, saphisapa. Qata qurachaqa raphinkunata kusaspam nanaqman mancharisqatam hampin; unu t’impusqapi mast’aykuspa q’ipichana. samachispam muñachayuqta upyana; watasqa muqutapas paskanmi.

Catarata de los ojos: ñawipi aycha. Ñawpa machunchikkunaqa ñawipi aycha chinkachinankupaq ch’ichita hap’ispa ñawiman kachaykuq kasqaku; ch’ichitaq lluqsipuyta munaspa ñawipi puriykachaspa aycha llikachata chakichankunapi aysarqamun. Chay ch’ichitaqa utqaylla hurquspa mayunman kachaykapuna kasqa. Catarro crónico: chhulli. Chhulli unquyqa chirimanta q’uñiman lluqsiptinchikpas, q’uñimanta chiriman lluqsiptinchikpas hap’irquwanchikpuni; chay hampinapaqqa q’uñi hampikunatam limunpa hillichantawan matipi upyana. Pupusata ruphachispapas q’usñinta mutkhiyta atinchikmi, chaypas allinllataq.

Chaysi runaqa riman: “En la vida y en la muerte ampárame trago fuerte” ñispa. Chicha blanca: yuraq aqha/yuraq aswa. Yuraq aqhataqa kinuwa wiñapumantam misk’iyuqta puquchina. Chicharrón de zorrino: añas chicharun. Surq’anninmanta unquq runaqa añas chicharunta mikhuspas utqaylla hampisqa rikukun. Chichera: ch’ichira, hanuk’ara, quwi wañuchiq. Ch’ichira qurataqa “quwi wañuchiq” ñispam riqsinku. Chicuro de vicuña: wik’uña chikuru/ wikuña chikuru. Tawa pichqa mast’asqa t’uqra q’umir raphiyuq papayuq qurachatam wik’uña chikuru ñispa sutiyanku.

Chicuro: chikuru. Chikuruqa puna Cólico: wiksa qaqayay. Chiri mikhuna allpakunapi wiñaq sallqa yuracham; mikhurqusqamantam wiksa qaqayayqa saphinqa misk’illañam. hap’iwanchik; chaypaqqa q’uñi hampikuna t’impusqatam upyana. Allinmi Choclo de colores blanco y rojo: misa kukapas, muñapas, mansanillapas, ahus chuqllu. Misa chuqllutaqa Pacha kiru k’utuykuypas. Mamaman haywarikuykunapim apaykachanchik. Conjuntivitis blenorragica: willqachuqa. Willqachuqaqa ñawi unquymi, ñawi Choclo emigrante: qatay chuqllu. Qatay qaraqa paykunapura ch’uqñiwan chuqlluqa chakranchikpi paqarin q’intipas, k’askaykun; willqachuqa hampinapaqqa wanquyrupas, pillpintupas muhunta kawsachkaq huk’uchap ñutqhunwanmi apamuptinmi. ch’ipuquntapas, rinri wasantapas, much’untapas, wasa tulluntapas Ciática, lumbalgia: q’ichu/qichu. Q’ichu hawirquna huk papilchawantaq unquytaqa china kisawan waqtaspam pakaykuna, chayllawanmi unquyqa qatirparina. thaninqa. Cicatriz: q’illay/qillay, sirasqa. Kichasqa Contra el granizo: chikchi kutichiy. ukhunchikpa wichq’akusqantam “q’illay” Chakrapi ima llamk’aypas kaptin chikchi ñispa riqsinchik. rikhurimuptinqa, warmikuna: “kaytachu munanki”, “kayta qhaway” ñispa Clavelina de los incas: qantu. Qantus pullirachankuta wichachikuspa q’ara t’ikaqa Perú Mama llaqtanchikpa t’ikanmi. sikinkutapuni chikchiman qhawachinku. Chikchiqa p’inqarikuymanta kutipunpas,

Cola de caballo: kawallup chupan. Kawallup chupan sutiyuq yuraqa k’ipchanmanta unqusqa runakunatam hampin.

wak hawantapas muyuykapun. Hukkunaqa chakanamanta hurqusqa wata t’ikakunawan q’usñichinku. Llaqtaykichikpiri, ¿mayhinatataq kutichinkichik?

Cólera: phiñasqa/piñasqa. Allqukunatapas phiñasqa unquyqa Contra flujos de sangre, mal de la hap’inmi, chaytataqmi unquy allqu ñispa matríz: hatun madremanta unquy. sinchitapuni manchakunku. Naranha raphikunata, wirup saphinta, ruda raphita, kisakunatawan hap’ispa Cólico intestinal, oclusión: aka khipu, t’impuchina, chay unutataq ch’usaq aka k’ichki. Sara hamk’ata mikhuspa wiksamanraq isqun p’unchawllapas tunasta mikhurqullanchiktaq chayqa, aka upyana. Huk mit’ata ima samarispa k’ichkim hap’irquwanchik, chaymi yapamanta isqun p’unchaw kikin wiksanchikqa wichaymanpas, raphikunata t’impuchinallataq. uraymanpas kuyuripunchu; chaytaqa kikin tunastam iskaytapas, kimsatapas sansapi kankarquspa unquqman mikhuchina.

Contra hechizos y contra veneno: layqasqa kutichinapaq, miyusqa hampinapaq. Chinantin, urquntin amankay t’ikap papa saphinta llañuchallata q’allaspa llanthullapi ch’akichina. Urqukaqmi layqasqakunata kutichin, chinakaqtaq miyusqakunata kutichin; amankay saphitaqa iskayninta wahitawan khurutawan watasqachata qamwan kuska maymanpas apakunaykipuni; kaykunaqa lluq’im, chaytaq tukuy mana allinkunamanta amachasunkipuni. Contra hemorragia nasal: yawar sinqapaq. Yawar sinqa thanichinapaqqa kanmi hampi. Chaypaqmi ch’iri ch’iri yurata ñut’uchata kutarquna, chaytataq huk ratapachaman llusirquspa unquqpa mat’inman k’askachina. Chaytaqa ch’isinkunam hampinakuna.

Contrahierba, matagusanos: chinapaya. Chinapaya yurachataqa t’impusqa unupi allinta samachispa suruy (wanthi) unquyniyuq runakuna suqta qirullatapas sapa p’unchaw upyanankupuni. Contusiones. dislocaduras, fractura, rajaduras de huesos: tullu q’iwisqapaq, tullu p’akisqapaq, tullu raqrasqapaq. Tullu p’akisqapaqpas, tullu q’iwisqapaqpas, warmiykip wisllawan p’anasqanpaqpas kay wakichisqawan laq’arquchikuy: kananpuni trigo hak’u, kulli hawas hak’u, goma blanca, waman wiqip ñawin, willka wiqi, maych’a, bálsamo, iskay runtu khiwisqaña, wallpap q’illu akan, iskay sut’uy wanquyru misk’i; chay hampikunatam mich’urquspa k’irisqa ukhuykiman laq’achikuspa allinta wataykuchikuy. Chaymi hampi.

Contra la tos: uhu qatirpariq. ¿Manachu uhuta munanki? Chayqa kayta ruraspa uhuykita qatirparipuy: atikuptinqa kustaru unquytawanpas warak’arparipuy. Kimsa tawa kiru ahusta kankarquy, chayman siwullachata yapaykunki, qhipamantaq huk sinkha kanilachata, kaykunata munakuyniykitawan allinta t’impurquchiy, chaytataq kimsa tawa kuti huk qiruta sapa p’unchaw upyanki. Rikullanki, uhuykiqa mana kapunqachu, yuyarillawanki.

Cortadera, nihua: siqwinka, niwa. Siqwinkap k’aspinmantaqa puchka tisitam ruranku. Siqwinka wiñanan pachataqa yuyaywanmi runaqa purín.

Cucaracha andina, charca: charka, charka charka. Charka charka uru mikhuq runapas, allqupas wirallañam tarikun. Kay 6 chakiyuq uruchata urqu qhatakunapi pallakuspa t’impuchispa mikhunku.

Culén, trinitaria, hierba de San Agustín: wallwa. Wallwa raphiwan makurkiyuq aychanchiktaqa qhaqukunanchik, qhipamantaq markhup yuranwan, chaykunam nanaykunataqa thanichin.

Costado: surq’an unquy, tisis unquy, kustaru. Surq’an unquy hampinapaqqa kaykunam kanan: k’ayra, tamarindo, goma blanca, almendras ruru, yuraq rusas t’ika, ruphasqa t’anta, yawar qantu, chankaka unuyachisqaña; llapan kaykunatam t’impurquchispa unquq Contra neumonía: surq’an unquy. Iskay runaman sapa kimsa urasmanta qirucha kañasuta kachiyuqta, rumiruyuqta upyachina. t’impurquchina, chaytataq surq’an unquyniyuq runaman upyaykuchina; Crecimiento de cabellera: chukcha chayllapaqsi unquyqa kachkan. wiñananpaq. Chukcha wiñananpaqqa waylla ichhup t’impusqa ununwansi Contrabrujería: kuti, kutichisqa. Wakin chukchata t’aqsakuna. runaqa layqasqas unqun, chaykunataqa kutichina hampikunawansi allinyachina. Crisálida: Puñuy kuru/puñuq kuru. Pillpintup puñuq kurunqa wayt’ampum. Contrahechizo de ortiga y sal: kisa qullpa, Wakin unqusqa wawakunataqa kisa qullpawanmi mancharisqamantaqa armaspa hampinku.

Cuero de comadreja: achuqallap qaran. Achuqallap qaranpi qullqi waqaychayqa Curado con hilo hilado a la izquierda, suwamanta amachakuysi; achuqallaqa contra males: lluq’isqa, t’ipisqa. huk’uchatas manchachin. Munaqniykipas, chiqniqniykipas kay kawsay pachapiqa kanpunis. Chaysi Cuero de culebra: mach’aqwaypa qaran. mana munaqniykiqa Machaqwayqa sapa watam riki qaranta layqachimusunkipas, imatapas ch’utikun. Chay mach’aqwaypa qaranri, rurachimusunki, chaykuna ¿imapaqtaq allin? Michisqanchik uywa kutichinapaqmi yachaqkunaqa lluq’isqata ukhupiqa kanpunim uma muyuyuq uwiha; ruranku, chaypaqmi lluq’iman puchkasqa chayqa ruphay p’unchawkunapi q’aytuta kutichinankupaq apaykachanku.

qasillamanta muyuykun, chay uma muyu unquyniyuq uwihatam mach’aqwaypa Curado por prevención: willkasqa. qaranwanqa q’apachinku. Yachaqkunaqa unquypas manaraq hap’iptinmi ñawpaqmantaña ukhunkuta Cuero de gato: misip qaran. Surq’an willkachikunku, chaysi paykunataqa punkiyniyuq runataqa misip qaranwami unquyqa mana hap’inchu, hap’ispapas wasanmanta laq’anku; chayqa kayhinata utqayllas kutipun. rurakun: wira yana misitam nak’aspa umantapas, chakinkunatapas, Cuy: quwi. Quwiqa tukuy imapaqmi allin, chupantapas kuchurparispa qaranta chayraykutaq aychanta quwanchik ch’utirquna, chaytataq incienso mikhunanchikpaq, akanta quwanchik kutasqawan, alusima kustaswan, rumiru chakranchikpaq, ukhunta quwanchik kutasqawan t’akaykuspa unqusqa runap hampiwananchikpaq. Ruphapakuyniyuq wasanman mast’aykuna, patanmantataq kaspapas, tiphus unquyniyuq kaspapas, q’uñichkaq qatanawan ch’uwiykuspa ñutqhunmanta mana allin kaspapas puñuykuchina; ñawpaqtaqa qúñichkaq quwichawanqa kayhinatam hampikuna. kaltutapas, hampi unutapas Iskay malta quwichakunata hap’ispa hump’imunanpaq upyaykuchina. kawsachkaqta wiksallanta qhallarquna. Chaytataq incienso kutasqawan, alusima Culebra: mach’aqway, Mach’aqway kutasqawan, rumiru kutasqawan aychaqa tullu p’akisqakuna laq’anapaqmi t’akaykurispa unqusqa runap chaki kutakun, wakichinataq qhulla hisp’aywan, pampanman churaykuna, chaytataq huk ch’iri ch’iriwan, yawar ch’unqawan, yana ratapakunawan ch’uwispa wataykuna. chankakawan, q’illu kinuwawan, hayaq Hayt’ananmanqa q’uñichisqa sañu tarwiwan, ch’illkap ñawinwan, yana tikakunata sarunanpaq churapuna, ch’uñuwan, llankha llankhawan allin unquqqa hump’imunanmi, chaypaqqa allinta kutarquspa, q’uñirichispataq q’uñi mikhuyta mikhunan. Unay k’iriman laq’ana. pachaman millay ñiraqta q’apamuptin, quwikunataqa hurqupuspa huk machu runa karupi p’ampamunan. Hampisqaqa qhipantin p’unchawkama waqaychakunanraq, ichaqa allinña kanqa.

Dolor del corazón: sunqu nanay. Sunqu nanay hampinapaqqa yana niraq t’ikakunatam unu t’impusqapi upyana. Kaphiypas allinmi.

Enredaderita andina: qallu waqtana. Qallu waqtanaqa kichkakunap qayllanpim tiyan; kay raphichawanmi upa wawakunap qallunta waqtana, yawar ch’illchimuptintaq wawap qallunta Dolor y zumbido de oídos: rinri nanay, tumpallata chutarina. rinri wanwanyay. ¿Rinriykiri nananchu icha wanwanyanchu? Chayhina kaptinqa Epilepsia: t’uku unquy/wañuy unquy. kayta rurarquy: Huk hatun puruñapi T’uku unquyniyuq runataqa huk qirucha chakiykikunata churaspa q’uñirichisqa winupim mayu chhullap yawarnintapas, unuta parachiqhina hich’apayay. wisk’achap yawarnintapas, tukup Chaymantapas k’ayrata wiksanta yawarnintapas, ch’usiqpa yawarnintapas,

khallaspam ñut’u inciensowan t’akaykurispa rinriyki qhipachaman k’askaykuchiy, k’ayra mana kaptinqa runtup q’illuchanta parchitahina churakuy, ch’akiptinña hurqupuna; k’ayrataqa chiriptinña hurquspa pakana.

khallwap yawarnintapas q’uñichkaqtaraq upyaykuchina.

Erisipela: mallunya. Mallunya unquyniyuq ukhutaqa hamp’atukunap chiri wiksanwanmi chakichankunamanta hap’ispa picharparina; kanmanmi kimsa Emplasto de (carne): aychawan hamp’atupas, tawapas, ichaqa laq’asqa/aychawan hampikuy. kawsachkaqtam hamp’atukunataqa T’impuchkaq unuwan ruphasqa kacharparipuna. aychanchiktaqa waka aychata mat’aspapas, uwiha aychata Espina de perro (hierba de Alonso): mat’aspapas, paqucha aychata allqu kichka. Allqu kichka t’impusqa mat’aspapas huk chikan kachita chiriyasqa unutaqa ch’usaq wiksaman t’akaykurispa ruphasqaman laq’ana; huk qiruchata upyananku k’ipchanninpas, k’iriqa ruphanraqmi, chayqa wiq’arninpas, rurunpas punkisqa hampikuyninmi; chaymantaqa ch’uya runakuna. ratapachakunawan ch’uwiykuna. Espuma de río: mayu phusuqu/mayu Emplasto macho: wakcha karuna. Tisis pusuqu. Wañuy (t’uku) unquyniyuq unquyniyuq, tuta p’unchaw uhuylla uhuq kaspapas, sunqumanta mana allin runapaqqa kaymi muchuynin thanichiq kaspapas tutamantakuna ch’usaq hampi. Waka wirata, uwiha wirata, wallpa wiksaman mayu phusuquta wirata, kutasqa inciensota, rumiru ruk’anakunawan llaqwarquna. kutasqata, chukulati khitusqata, alusimata, kimsa sut’uy yodota, kimsa Estaca: takarpu. Takarpuqa huk hampi sut’uy trementinatawan huk t’uru quram; awaypipas k’aspimantapas, mankachapi unuyachinataq, q’illaymantapas tawa takarpum t’impuchinataq; kay wakichisqawanmi huk apaykachakun. wallpa phuruchawan unqusqa runap qhasquntapas, surq’anninkunatapas Estiércol de chancho: khuchi aka. phiskuparina, wasa tulluntaqa ama. Chay Khuchi akari, ¿hampichu kanman? Riki. phiskusqa patamantaq huk q’uñirichisqa Khuchi akaqa q’uñichkaqraq wiksa papel p’anqawan k’askachina, qaqayaypaqmi allin. Ch’irwarquspam patanmantataq t’isasqa yana millwawan hillichanta anisadoyuqta unqusqaman qataykuna, llapantataq ch’uwispa upyaykuchina. chumpichina. Chaymantaqa puñukunan. Kaytaqa ch’isinkunam rurana. ¿Wakchapaqhina riki?

Estiércol de conejo: quwi murk’a/quwi aka. Mancharisqa wawakunatam kayhinata hampinku: asiru kuchilluwanmi mancharikusqan pampapi huk chakanata ruranku, chawpinta t’uqurispataq chayman 3 quwi murk’ata, 3 kuka muklluta, 3 ruru kachita, oroypimientata kimsata, llama untuta, khuchi aka

Esto corresponde a Estimol, es la continuación de wakichina, chaywantaq nanaqninchikta ruphay p’unchawpas, puñuykunapaqpas hawikuna. Kay hawinaqa alkulpim intipi puqun, chaypitaqmi kanan: salwiya, wamanripa, alkanphur, lamranpa t’ikan, iwkaliptup ñawin.

ch’akisqata, ch’akisqa wallpa akatawan chaypi p’ampanku. Mañakunkutaq “Pacha Mama, kacharipuy, kacharikuy, kacharipuy” ñispa.

Estrella kichka, cardo (acicarpha tribuloides Trin): quyllur kichka. Estrella kichka, quyllurchasqa kichka. Estrella kichkap raphintaqa kiru nanay thanichinapaqmi khamuna. Estiércol de gallina: wallpa aka. Wallpap T’impuchisqaqa kunka k’araypaqmi q’uñichkaq akantam huk ch’uya hampi, tunqurpi thaltatapas qichunmi. ratapachapi mast’arparina. Chaywantaq chiwchichakunap p’akisqa chakintapas, Falta de apetito: mana yarqachikuy, wak wallpakunap p’akisqa chakintapas mikhuy mana munay. Mikhuy mana allinta q’ipichana (wank’una): Chaytaqa munaqpaqqa kanmi hampi; chaypaqmi sapa iskay p’unchawmantam rurana, huk malta quwichata ch’unchullninkunata chayllawanmi pisqukunap p’akisqa hurquspa sansallapi q’asparquna, tullunqa k’askapun. chaytataq mallaqllapi mikhurquchina. Estiércol de humano: runap akan. Runap akanta ch’umarquspam willka urup kanirqusqan runataqa hampinku, wañunanmanta qispichinku. Estiércol de perro: allqup akan. Ruphaypi t’uqrayasqa allqup akantapas, llamap taqyantapas allinta ruphachina, chaykunata kutarquspataq apio raphichakunatawan, mansanilla t’ikatawan, yuraq rusatawan t’impuchkaq unuman hich’aykuna, chayta ch’umarquspataq huk wisllacha agua oxigenadayuqta wiksa qaqayasqa runaman willkachina (inimata churana). Estiércol de waycho, tordo: waychup akan. (Wayna q’inti). Waychup akanqa tullu p’akisqapaqmi hampi. Laq’anapaqmi waychup akanta, urpip akanta, rumiru raphita, maransirata kutarquspa k’irisqa ukhuta q’ipichana; allinllataqmi chiri hump’ipaqpas, tuta hump’iypaqpas. Estimol, frotación: hawina. Aycha nanaypaqpas, muqu nanaypaqpas, tullu nanaypaqpas, wasa nanaypaqpas, susunkhaypaqpas huk hawinatam wakichina; continua líneas arriba

Flores de llaulli: llawlli t’ika/llawlli wayta. Llawlli t’ikaqa uhumanta hampikunapaqsi t’impusqa unupipas, hankullata akullirqusqapas allinsi.

Fiebre: ruphapakuy/rupapakuy. Ruphapakuyqa kanmanmi chirirqusqamantapas, ruphaykusqamantapas. Iwkaliptu raphita, markhu raphita, kaskarilla raphita, rumiru raphita, uywap kachinta, kuka raphita, chachakumap raphinta, kañayuqta t’impuchina; chaywantaq ruphapakuq runata armachina. Flaqueza por susto de un cadáver: Aya amaychura, qhayqasqa/qayqasqa. Aya amaychuraqa wawakunata hap’in wiksapiraq kachkaptin mamanta aya mancharichiptin. Flema de piedras del río: mayu rumip llawsan. Uquti unquyniyuq kaspaqa pisi kallpawan phawaq mayuta rirquy, chaypitaq mayuman yaykuspa llawsa muyu rumichakunata maskakunki, chaywantaq uquti unquyta pichaqhina llawsanwan llusinki, chay rumichatataq qhipaman “ripuy unquy, ripuy unquy, ripuy unquy” ñispa wisch’upunki. Chaytaqa kimsa p’unchawllapas ruranapuni, sapa p’unchawtaq isqun rumillawanpas llusikunayki.

Hemorragia de la matriz: yawar apariy. Sinchi kallpata ruraptinkum wakin warmitaqa yawar apariy taripan; chay thanichinapaqqa kichkasapa khuchip

Flujo: yawar apariy. Yawar apariy unquypaqqa perejil kutasqa hampi unutam upyana, mana chayqa uwihap uman kaltumanpas perejil raphichakunata churaykuna; chaypaqqa sapallup pupunta t’impuchispa unquqman upyachina.

millwantam ruphachina, chaytataq kutarquspa t’impuq unuman hich’aykuspa kaphiytahina upyana.

Hidatidosis: qallutaka, ichhu kuru; Qallutaka unquytaqa “ichhu kuru” ñispam hukkunaqa riqsinku; qallutakaqa wakap k’ipchanpim tiyan, allqu akapipas Fractura: tullu p’akisqa. Tullu kallantaq. p’akisqataqa mach’aqway kutasqawanpas, qaraywa Hierba vomi-purgante: wachanqay kutasqawanpas laq’ana. (wachanqa). Wachanqay rurutaqa machanapi puquchinku, chaytataq Frotación: qhaquna hampi, hawikuna machaqman 2, 3 qiruchallata quykunku, hampi. Mayqan ukhunchikña nanaptinpas qhipamanqa aqtuchimun. Chaymantam qhaquna hampi wakichisqawanmi machanataqa manaña munapunchu. hawikuna. Wachanqap hillintaqa hamk’achamanpas, kisumanpas Gallina ch’achara, gallina crespa: sut’uykuchinku, chayta mikhuspataq ch’achara wallpa, kuti wallpa/chachara huk’uchaqa wañun. wallpa. Ch’achara wallpa uywayqa ancha allinmi; paymi ima mana Higos: higos. Higos ruruta q’allarquspam, allinkunamantapas amachawanchik. tumpata ninapi q’uñirichispa wawap puputinta ñit’iykuna. Ñawpaqtaqa Garbancillo (Astragalus garbancillo incienso kutasqawan, rumiru Cav,): husq’a. Husq’a quraqa kutasqawanraq higostaqa t’akaykurina. punakunapim wiñan, chaytaqmi tullu p’akisqapaq hampi; huk qurakunatawan Hojas de ciruelo: ciruelop (usumap) kutaspam laq’akuna; kaqtaq wiksa raphin. Uma chukchayki sinchita huqariq warmitapas sulluchinmi. urmaptinqa usumap raphinta huk hapt’ay rusas t’ikatawan, 3, 4 limunpa wiqintawan Guinda: guinda ruru. Guinda rurutaqa allinta kutarquna, chaywantaq chukchata misk’i mikhuykunapipas, hampi aytina; chukcha kaspatapas tupachisqakunapipas mikhunchikpuni; chinkachinmi. guinda ruruqa ñawipi yanayasqakunatas pichan, kaqtaq simi asnaytapas Hojas de coca: kuka raphi/kuka rapi. chinkachin. Kuka raphiqa willakuqmi, tapurisqaqa willakunmi, ichaqa yachanataqmi kuka Helecho: raki raki. Raki raki mallkitaqa raphita wayrachispa ñawinchaytaqa. llanthullapim uywanku; raki rakiqa manam t’ikanchu.

Hojas de eucalipto: iwkaliptu raphi. Lichi t’impusqapi kimsa iwkaliptu raphita samachina, kuñaqtawan huk uña wisllacha asukarniyuqta upyana; kay wakichisqam uhuta thanichin, chirisqakunata hampin, chhullita atipan, kaqtaq allinpaq hump’ichikunpas.

Hueso: tullu. Tullupas, kirupas allin ch’ila kananpaqqa iskuyuq kinuwa lawatam mikhuna, mana chayqa k’ispiñutapas.

Huesos rotos y rajados: P’akisqa tullu. Tullu p’akisqa hampinapaqqa qurakunatam wakichina, chaytataq mach’aqway aychayuqtapas, qaraywa Hojas de manzano: mansana raphi. aychayuqtapas unqusqa tullu pataman Mansana raphita t’impuchispam laq’ana. ruphapakuq runaman inimata churana. Huevo con limón: Limunniyuq runtu. Honguillos secos: phusa phusa/pusa ¿Yawar q’ichachu mana saqisunki? Ama pusa. Phusa phusaqa k’allampaman llakikuychu, qamqa iskay allin puqusqa rikch’akuq, qunchaman rikch’akuq ichaqa limunta ch’irwarquy, chaymantaq wallpa huch’uychalla, inti raymi killakunapi, runtuta p’akiykuspa utqaylla upyarquy, qhapaq sitwa killakunapi rumi rumi rikullanki, yawar q’ichayqa kapunchu, muqukunapi tarikun; chay kaptinraqqa yapamanta kikinta hak’uchawanmi runaqa q’iyayuq rurallaytaq, ichaqa qhipantin k’irisqatapas, llillisqatapas ch’akichin. p’unchawman. Hormiga roja: kanlli kuru. Kanlli kurutaqa Huevo con naranja: naranhayuq runtu. “kanlli sisi” ñinkum hukkunaqa; chaytaq ¿Wayrap apanallanñachu kachkanki? kanlli yurakunap saphin ukhupi tiyan. Ama llakichiwaychu. ¿Ñuqahina wirasapachu rikukuyta munanki? Huarisnaqui, trago compuesto: Chayhina kanaykipaqqa iskay, kimsa warisnaki. “Warisnaki” ñispaqa naranhata ch’irwarquy, chaymantaq raymikunapi machanatam sutiyanku, huktapas, iskaytapas wallpa runtuta Warisnakitaqa kayhinatam wakichinku: p’akiykuspa wiksayki chiqan. Chaytaqa huk winku wiru kañaman kanilata, clavo qanchis p’unchawllapas qati qatillata olorta, kaskarillata, chuchuwasata, anista, ruranayki. Chayta ruraptiykiqa naranha t’ikata, minta raphita, ñawiykikunapas k’ancharinqaraq, yerbaluisata, yawar ch’unqata, ch’aki ñutqhunniykipas musuqhinaraq, cidra q’allasqata, toronjilta, naranha sayk’uyniykipas kapunqachu. qaratawan yapaykuspa huk killallapas puquchinku, chaytataq huk qiruchallata Huevos de cóndor: kuntur runtu. Kuntur raymikunapipas, huñukuykunapias, runtuqa tariy mana atiymi, chayraykutaq llakikuykunapipas, mikhuykuna kuntur wachanataqa rillankupuni wichq’anapaqpas upyanku. qarallanpas tarimuq. Runtu qarallantaña tarispapas ancha kusisqam Hueco donde habita el búho: tuku huqarinkupas, ch’allankupas, mach’ay/tuku wasi. Tuku mach’ay apaykachankupas. Kuntur runtu sutiyuqqa qaqakunapas, huk t’uqupas, qaramantam t’inkarikunkupas, chaypipas chaypim tukuqa puñun; aswanqa upyanku ichaqa huk kutillata, p’unchawpi puñun tutataq mikhuna chaymantaqa munasqata maskakuq purín. waqaychapunku. Kunturpa runtun qaramanta ch’allasqa uywaqa chanintam watapaq miraykun.

Huichullo: wichullu. Wichulluqa yunkapipas, antipipas wiñanmi; allqu kichkatawan t’impuchispam q’ichupaqpas, qhari madripaqpas upyana.

Leche de burra: asnup lichin. Asnup lichin upyaq runaqa surq’annintas unquykunamanta amachan.

Insecto gris, charca, cucaracha andina: charka charka, paya paya, charka waylla. Charka charka uruqa maypipas kawsallanmi. Huk wakcha warmis uywaqninpa uywanta michispaqa charka charkatas hapt’ay hapt’aytaraq pallakuq kasqa, chaytataqsi lawacha wayk’ukusqanman t’akaykuq kasqa, chayta mikhuspas chay warmiqa k’anchaq uyantin wirallañas kawsaq kasqa, kaqtaqsi allquchanpas.

Leche de oveja: uwihap lichin. Uwihap lichintawan wakap lichintawan chaqruspam champu kisutaqa ñit’inku. Chay kisum aswan allinqa.

Leche de cabra: kawrapa lichin. Kawra lichitaqa ch’awarquspalla kaskarilla Impresiones de madre gestante: uriwa. kutasqayuqta, kanila kutasqayuqta suq’a Uriwayuq wawaqa mamanpa wiksanpiraq unquyniyuq runakunas sapa paqarin huk tarikuspa mamanpa mancharikusqantam qiruta upyanan. rikuchin; kay mancharikuypa sutinkunaqa: uriwa, irikwa, karichi, Leche de higo: higospa lichin, wiqin, amaychura, huk sutikunapas kanraqmi. unun, yakun. Qara unquyniyuq runakunas q’umir higospa wiqintaqa sapa atipa Incordio: q’iliti, qiliti. Chay wawataqa p’unchawtaq, sapa ch’aska p’unchawtaq wallwak’unpim q’iliti lluqsirqusqa. yuraqyaqninman sut’uchinan.

Leche de perra: allqup lichin. Chayraq wachay qallariq allqup lichinwan mat’inkuta hawikuspam chukchankutaqa chinkachinku; aswan hatun mat’iyuqtaq rikhurinku.

Lechuguilla dulce o hembra, diente de león: misk’i pilli/pilli pilli. Misk’i pilliqa payllamantam maypipas wiñamullan. Misk’i pillitaqa ñawichallantam aswanqa mikhuna. Misk’i pilliqa k’ipchanmanta unquykunatam thanichin, punkiynintapas, nanaynintapas. Misk’i pillip saphinta sutumap saphintawan t’impuchispa upyasqaqa ñawi tutayasqatapas pichansi; Lágrima de halcón: waman wiqi. Waman chay unutaqa q’uñitapas, ch’akiypaqpas wiqi yuraqa tullu p’akisqa hampinapaq upyallasunchikmansi. allin, kaqtaq q’iwisqakunapaqpas; yurachata ninapi unuyarichispa unqusqa Legía: llipt’a. Punu llaqtapi llipt’ataqa ukhuman churaspa allinta q’ipichaykuna. kuka akullinapaqmi ruranku. Llipt’a Larva: raq’a/raqa. Añasqa raq’atam ruranapaqqa kinuwa tullutam huk uqsispa mikhunanpaq maskan. qasanan ch’isi kananku; paqariynintataq inti manaraq lluqsimuchkaptin Lavativa de orines: unu hisp’ay huqaripunku, chaytataq munakuptinqa millp’uy/ispay millpuy. Irqichakunapa ñut’upanku. Chay kinuwa k’iri uchpatam qhulla hisp’ayninta ch’usaq wiksaman anis t’impusqa unuchatawan qhaquspa t’antachakunata ruranku, chaytataq Insomnio: puñuy mana hap’iy. Imamanta llakikuspapas puñuyqa manam hap’ikunchu, p’unchawñataq puñunayachkanchik. Allinta puñunapaqqa kampanchup raphintam tawatapas, pichqatapas sawna ukhuman churaspa puñuykusunchik, chaymi allin.

upyaspaqa wiksapi tiyaq k’uykakunatam llanthullapi ch’akichinku; chaymi allin wisch’umunchik. llipt’aqa.

Llaga a la garganta: tunqurpi k’iri. Tunqurpipas, mallq’apipas k’irikunataqa tarap muhunta t’impuchispas chay ununwan muqch’ikunapas, upyanapas, chaytaqa wak p’unchawkuna kutipanapunis puñunamanta hatarispapas, puñuykunapaqpas. Llaga: kichasqa k’iri. Kichasqa k’irikunaqa may maypi q’iyachanpas, manapas wichq’akuyta atinchu; chaytaqa qhulla hisp’aywanpas, kay hampikuna (q’itu q’itu, yawar ch’unqa, saqarara, kansir qura, maych’a, chikmu saphi, kaskarilla) t’impusqa unuwanpas allinta chulluchispa yawar ch’ichimunankama mayllana; chay patamantaq q’itu q’itu raphichakunawan qataykuna.

Maguey: paqpa. Paqpa sach’aqa tukuy imapaqmi allin: Kikin sach’aqa chakrakunata amachan; raphinqa t’aqsanapaq allin; chuchawninpas, t’ikanpas mikhunapas allin, puqusqa k’aspinqa wasi ruranapaq allin. Maíz: sara. Saramantaqa ñiraq ñiraq mikhuytam wayk’uyta atinchik, chaymi sara chhiqchipi qhullallataraq, chuqllu wayk’upi, sara phatapi aychayuqta, hamk’api puqusqataña, mut’ipi, lawapi, chuchuqapi, aqhapi, tapunapaqpas, hak’upipas, tamalpi, humint’api, thiqtisqapi, taqtipipas; imapiraq mana; chayraykutaqmi sara mama ñinchik; chukchanpas hampi, wirunpas khachunapaq, uchpanmantapas llipt’ata kuka akullinapaq.

Llancaguasa, flor de las nieves: tikllay warmi. Tikllay warmi asna quraqa q’illu Mal aliento: asnaq simi. Asnaq simiqa t’kayuq q’umir raphiyuq, ukhuntaq kulli; k’ipchanmantapas kanmi, chaypaqmi lichitawan t’impuchispam surq’anmanta kansir qurata ch’usaq wiksaman akullina. unquqman upyachina. Mal de riñones: rurun unquy, rurun Lobelia: Amachu, maran sira (Calvo), nanay. Rurun nanaypaqqa sach’a suliman. Maran sirayuqtam ch’uñu runamanayupa sutiyuq qurachatam lawatapas, huk lawakunatapas mana t’impusqa unupi samachispa q’uñitataq supinapaqqa mikhuna. chiriyasqatataq upyana. Locura: waq’ayay, yuyay chinkachikuy. Waq’ayay unquyniyuq runamanqa yana allquchap umanmanta, yana uwihap umanmanta, k’ayrap aychanmanta, yana wallpap aychanmanta kuminuyuq, siwullayuq t’impusqa kaltutam mikhuchina (upyachina).

Mal viento: wayra uriwa. Wayramuptin pachatas wawaqa sinchitapuni yanqallamanta waqan, chaysi wayra uriwayuq kaptin. Wayramuchkaptinsi “wayra uriwa, kutiy, kutiy, kutiy” ñispa wawataqa kuyuchina.

Lombriz: llawq’a, k’uyka/kuyka. Llawq’aqa allpa ukhupim kawsan; llawq’ata kutaspam k’irikunaman laq’ana; llawq’awanmi challwatapas hap’inchik.

Mano del puma: Pumap makin. Pumap makin quraqa pukyu ñawikunapim wiñan; sayk’usqa ñutqhunpaqmi much’u wichayman churakuna, kaqtaq pukayasqa ñawip qayllamanpas.

Lunares: ana. Uyankupi anasapa runakunaqa q’umirraq sach’a tumatitam uchpatawan kutarquspa sapa ch’isin anankuman churanku, chayllawanmi chinkapun.

Marrubio, ribesia, matalobo, mancapaqui: manka p’aki (Calvo) ¿Imaraykutaq chayhina sutiyuqri? Kay sach’achaqa sinchi kallpawanmi rawran, chayhinata rawraspataq mankata raqrarparin, chayraykum manka p’aki sutiyuq; huk sutinqa khumuna. Yawar q’ichaq runatapas manka p’akip ruruchankuna t’impusqaqa thanichinmi, chaytam upyanan.

Molle: mulli. Chukchayki sinchita urmaptinqa, mulli raphita kutaspa ch’isinmanta chukchaykiman laq’aspa allinta ch’uwiykuy, qhipantin paqarintaq unullawan allinta aytiy; qhipamanqa yapamantam chukchayki ch’ichimunqa.

Mazamorra de quinua con cal: iskuyuq (q’atawiyuq) kinuwa lawa. Iskuyuq kinuwa lawaqa harwisqa kinuwamantam rurakun; chayraykutaqmi kirunchikpas, tullunchikkunapas ch’ilay ch’ila wañunanchik p’unchawkama tarikun.

Mortaja: aya p’acha. Manchakuq wawakunaqa maypipas kanpunim, amaña manchakunanpaqmi chayraq sirasqa aya p’achawan chay wawataqa churachina, chayllawanmi wawaqa sinchi sinchi kutipun, manaña manchakapunchu.

Mordedura de perro rabioso: unquyniyuq allqup kanisqan. Unquyniyuq allqup kanisqantaqa kayhinatam hampina: utqayllatam paqpap pinqanta Matico: matiku, muqu muqu. Matiku kutarquspa hillichanta ch’irwarquna, unuwan khikikunataqa mayllana, chaytataq huk qiruchapi kanirqusqa chaymantataq matikup ch’akisqa runaman kimsa tawa p’unchawpas raphinkunata kutarquspa t’akaykuna. upyachina.

Mazamorra de trigo remojado: yanan api. Yanan apitaqa chullusqa trigota kutaspam yana chankakayuqta wayk’unku. Apiqa misk’iyuq ari, mana kachiyuqchu.

Muelas picadas: hut’u kiru. ¿Hut’u kiruchaykichu nanasunki? Ama llakikuyñachu kayhinatam hampirquna: mullak’ap saphintam kapuli sach’ap qarachantawan asiyti almendraspipas, asiyti olivapipas puquchina, chaytam hut’u kirumanqa sapa nanaptin sut’uykuchinapas, utku millwachawan ch’unqachispapas kiru t’uquchata lluphaykuna. Asiytikuna mana kaptinqa alkulpim puquchina.

Melancolía: llakisqa. Llakisqa, llakisqapuni kaspaqa mayu chhulla pisquta hap’irquspas umanta t’ipirquna, yawarnintataq pichqa sut’uyllatapas millp’urquna; kaqllatataq rurayta atinchik wayanáy (khallwa) phichiwwanpas; masup yawarninpas allinsi kanman; kunkantaqa manas kuchunachu, Nabo: nawus. Nawus qurachaqa sara p’itinapunis. chakrakunapim payllamanta wiñamun, chayta pallaspam isku unupipas, huk

Memoria: yuyay. Yuyay chinkachikuq runapas, mana yuyaqpas pichqa sut’uy doncella wallpap yawarnintas upyanan, kaqtaq pichqa sut’uy uwiha yawartapas; kay yawarkunataqa winuchatawanpas, kañasuchatawanpas chaqrurispas upyayta atinchik.

uchpa unupipas t’impuchina, chaymantaqa allinta aytirquspa nawus hawch’ata wayk’ukuna. Nawus hawch’ataqa wayk’urquspallam mikhuna, manam waqaychanapaschu, q’uñichinapaschu, wiksam qaqayanman.

Nariz y bigote de zorro: atuqpa sinqan, atuqpa sunkhan. “Allinlla imapas kawachun, pitapas manchakusaqchu, kayqa amachawanqapuni” ñispam runaqa atuqpa sinqachantapas, sunkhantapas pakallapi apaykachan.

Ocioso, estirón de nervio: qilla, hank’u chutasqa. Chhulli unquytaqa “qilla unquy” ñispam ñinku. Wak qillaqa kallantaqmi, chayqa maki muqukunapipas, chaki muqukunapipas hank’u chutasqam; yaqapas q’ilitiman rikch’akuq. Chay qillataqa asiyti q’uñirisqawan qhaqurquspam yawar ch’unqap raphinkunawan k’askachina. Q’uñirichisqa wisllap chupanwanpas chay muquchasqataqa waqtariyta atinchikmi, chayllawanmi nanayqa chinkapun.

Neumonía, costado: surq’an unquy, kustaru, yawar thuqay. Kustaru surq’an unquytaqa kayhinatam hampinku: mayumantam ch’ichi kurukunata pallarqamunku, kaqtaq chakrakunamanta raq’a kurutapas, raq’amantaqa p’uqarispa akachanta wisch’upunku, mayllarquspataq ch’akichinku, chaymantapas ch’akiña añas aychatapas maskallankutaq; kay kimsantin hampikunatam (ch’ichita, raq’ata, añas aychantinta allpa k’allanapi harwispa kutarqunku, chaytataq huk qirucha winupi qaywispa t’impuchinku, chay winu t’impusqatam kustaruyuq runamanqa upyachinku iskay, kimsa kutita.

Ombligo de zapallo: sapallup pupu(ti)n. Sapallup puputintam, granadap puputinta, milunpa chunka iskayniyuq ruruchankuna harwisqata, frutillap saphinta, pampa tayankap saphinta, huk kanila k’aspichatawan unupi t’impuchina, chaytataq yawar aparisqa runa upyanan; qhari madremanta unquspapas chay t’impuchatam upyanan, kaqtaq hisp’ay p’iti hap’ikuptinpas. Kay unu t’impuchaqa mirkha uyaykita pichanqa, ñutqhunniykip Nido de paro: ch’iku ch’ikup q’isan. nanayninta qichunqa, rinriykip Mancharisqa wawakunataqa ch’iku wanyayninta thanichinqa, kaqtaq ch’ikup q’isantam t’impuchina, rurunniyki nanaytapas. chaywantaq wawataqa mayllana; kaqtaq kuraq runakunapas pukayaqkuna, Ombligo humano: runap kururnin. ruphapakuqkuna chay t’impusqa unuwan Wawakunap ch’akisqa kururnintaqa mayllakuspa allin kankuman; sullu chukchu unquy hampinapaqsi wayramanta, machu wayramanta, aya waqaychakuna. Chukchu unquy wayramanta, suq’a wayramanta qallariptinqa chay ch’akisqaña kururchata t’impuq unuman churaykuspas

amachakunapaqpas allinsi. Chay samachina, chaytataq chukchuyuq q’isachaqa q’apachikunapaqpas allinmi. runaman upyachina, chayllawanmi allin kapunqa. Kururtaqa ch’akichispa Ninfa de la achupalla: warkhuyu. waqaychakunalla. Warkhuyuqa huk kurucham, payqa achupallap k’aspinpipas, qayarap Oreja de abad, abadejo, angüejo: q’inqunpipas tiyan; kay warkhuyuqa mat’iqllu. Mallunya unquy hampinapaqmi ancha allinmi thiqtirispa mikhunapaq. mat’iqllup raphinkunata rit’i unupi, goma blancapi chullusqata mallunya unquq Ñuñumea: ñuñumiya. Ñuñumiyap puka ukhunchikman mast’asqata churana. ruruchankunatam p’uqarquspa ñuñuq wawata hanuk’anapaq mamanpa qhasquntapas, ñuñunkunatapas chay p’uqasqa hillichawan qhaqurquna; chaykunawan hayachikuspallam wawaqa ñuñuta manaña mañakapunchu.

Oreja de elefante, pituca (Xanthosoma sp.): unkucha, unka papa. Unkuchaqa yunka papam, hukkunaqa “papa Japón” ñispam kay rurutaqa wayk’uspa mikhunku.

Pan: t’anta. T’antaqa maypipas kanpuni, ñiraq ñiraqña kaspapas hak’umantapuni. Wawakunapas, kuraq runakunapas puñuyta mana hap’iptinqa sawnan ukhuman huk t’antata churaykuna, chay sawnayuq runaqa tuta paqariqta allinta puñun.

Orina con sangre: yawarniyuq hisp’ay. Yawarniyuq hisp’aq runamanqa quwip Panecillos de harina de quinua: taqyan harwisqata pinku pinku matichapi K’ispiñu, martinihu. Kinuwataqa upyachina, chayllawanmi thaninqa. pumpirispa thullkina, chaytataq wayrachispa qhunana. Q’uñirisqa unupi Ovas de lagunas: murmunta, llulluch’a, kachita chulluchina, chaywantaq kinuwa llayta. Llulluch’awanqa ninap ruphasqan hak’uta ñatuna; ñatuy tukunapaqqa ukhunchiktam hampinchik. Ninap ch’uya isku unuta yapaykuna. Aswan ruphasqanpaqqa llulluch’atam ñaturisqaqa q’illu q’umirmanmi t’ikrakun. asukarniyuqta kutanku, chaymantaq Kay ñatusqa masataqa phalarispataq, linasa asiytita huk uña qiruchapi t’aqaspataq maki ruk’anakunapi yapaykuspa huk ratapachaman ch’irwana, chaytaq huk kuska urallapas llusirquspa ruphasqa aychata qataykuna. llanthullapi wayrarparinan. Raqch’i mankapi k’aspichakunata chakaspa Overo: qara, allqa. Qara unquyqa hanana ichhuta churana, ukhunpiqa qaranchikpipuni ari hap’ikun; qaranchikmi ch’usu unuta churana, patanpitaq pisi pisimanta yuraqyan. Llaqip saphinta ch’irwasqanchikta, kaqtaq t’antaman t’impuchispam sapa p’unchaw upyana rikch’akuq p’aquñakunatapas, hampikuyta munaspaqa. patanmanqa kimsa, tawa ruk’i papata churana. Manka allintaña t’impuptin, Paja añosa y seca: tunti ichhu, mullpha papata malliykuna, papa chayaptinqa ichhu/machu ichu, tunti ischu. Kay k’ispiñupas chayapunmi, chaytaqa

mullpha ichhuqa tawantin wasi k’uchumantam kanan, chaywantaq mana wachakuy atiq warmikunata q’apachinku, wik’uña millwachayuqqa aswan allinray kanpas.

ch’umaspa huk mantilman thatana; kisuyuqta mikhuna. Kay k’ispiñuqa llapan tullunchiktam ch’ilayachin, chaymi mikhuqninkunaqa osteoporosis unquytaqa riqsinkupaschu.

Paja: ichhu ichhu/ischu ischu. Papa de piedra, talismán o amuleto de Ichhukunaqa ñiraq ñiraqmi; hukwanmi la papa: papa illa. Papa illa rumi tariq wasita qatanku. runaqa papatam chanintapuni uywan, papapas payta uywanpuni; chayraykutaq Palpitación del corazón: sunqu chay illataqa allinta ch’uyanchan. Papa phatatatay. Sunqu phatatataypaqqa yana illaqa ima llimp’iyuqña kaspapas huk allqamarip aychantas t’impuchina, papamanpunim rikch’akun, chaytataq kachichayuqta kuminus sayayninpipas, kurusqaña kayninpipas; kutachayuqta unquq runaman ch’usaq papa illata tarispaqa much’aykuspas wiksallaman upyachina. Unquq runaqa huqarikuna. manas yachananchu allqamari kaltu upyasqanta. Sunqu phatatataykunapaqqa yana pensamiento t’ikatapas, wak yana t’ikakunatapas t’impusqa unupi samachispas upyana.

Para andariegos: sinchi puriqkunapaq/ chanchankupaq. Sinchi puriykachaqlla runaqa kanpunim, paykunaqa imatapas rurankuchu. Chay purikuqkunapaqqa khuchi q’urutatas ñut’uchata kuchurquspa siwullachayuqta t’impuchina, chayman runtuta yapaykuspa aswan t’impuchina, chaytataq chanchanku runaman upyachina, chaymi hampi.

Para que criaturas no sean lloronas: wawakuna waqaych’uru ama kananpaq. Wawakuna ama waqaych’uru kananpaqqa q’uñichkaq t’antakunawan chillpasqatas puñuchina, kaqtaqsi paytaqa clavel t’ikawan, rusas t’ikawan t’akaykuna. Chay rurasqa wawaqa huk t’antawan ñinakunsi, manas waqaych’uruchu.

Para conjurar el granizo: chikchi ayqichinapaq, karunchachinapaq. Puquy pachapi chikchi hamuptinqa, warmi wawakunapas, kuraq warmikunapas ´p’achankuta q’allparikuspam chikchiman sikinkuta qhawachinku: “¡imatam munanki, kaytachu munanki! ¡Kutiy, kutiy, kutiy!” ñispa. Hukkunaqa lluqllu runtuwanmi chikchitaqa warak’anku “¡kutiy, kutiy, kutiy!” ñispa.

Para suspender leche: lichi chinkachiq, ch’akichipuq. Imaraykupas lichiyuq manaña kayta munaspaqa, kikin warmim lichinta huk millwamanpas, utkumanpas ch’awarikunan, chaytataq intipi ch’akichimunan, chayhina kaptinqa lichipas ch’akipullantaqmi. Kikin ch’awakusqan lichichawanmi warmip wasanta qhaqunallataq; chayllam allin, lichiqa manaña phawanpunchu.

Para curar piojera del ganado: Pares (madre), parís, placenta: thamin, uywakunap usan hampinapaq. Uywaqa yuyun. May maypi kururqa mana usayuqpunim maypipas, chayqa qhillipi lluqsinchu, chaypaqtaq sansapi markhu

uywasqamantam. Tarwitam allinta t’impuchina, chay unumantaq q’awa uchpatapas, taqya uchpatapas minuykuna, iskuyuqqa aswan allinraq kanmanpas; ruphay p’unchawpim chay tupachisqawan usayuq uywataqa armana, chaymi usaqa qaparisparaq wañurparinqa; ñawinmanqa manam chayachinachu.

raphita, kisa raphita, santa mariya raphitawan q’uñichinku, chaywantaq tiqninmanta urayman “yuyun uraykuy, uraykuy, uraykuy” ñispa qhaqunku. Chaykunata mana tarispataq wisllap chupanta rupharichispa wachaq warmiwan sinq’achina, warmitaq hiq’ipaspa “hach’is” ñispa kallpawan ñin, chay kallpachakusqanwantaq thamintaqa wisch’urqampun. Chay warmimanqa Para estar sano: qhari qhari kanapaq. mana kachiyuq allin kaltuta mikhuchina. ñiraq ñiraq chakrapi uywasqa rurukunatapas, qurakunatapas mikhuna, Pasmo del vientre: wiksa q’iwiy/wiksa kaqtaq ñiraq ñiraq yurakunawanpas qiwiy. Wiksa q’iwiy thanichinapaqqa hampikuna. Imatapas Pacha Mamamanta markhu raphitawan, ñawichantawan mañarikuspa rurana; kukatapas, kutarquspa, ch’umarquspa, kinuwatapas amapuni qunqasunchikchu. kañachatawan huk wawap qhulla hispa’ynintawan huk qirupi upyachina. Para leche: lichipaq, ñuñupaq. Ñuñuq wawakunapaq lichi mana aypaptinqa, Pellejo de venado: taruka qara. mamanmi akakllup aychantapas, uwihap Wachakuy mana atiq warmitaqa taruka k’ipchan, surqan aychata t’impuchispapas qara patapis puñuykuchina; chay kaltunta upyanan. Mayllasqa kinuwatapas warmitaqsi mana sasallawan wawanta t’impuchiyta atinchikmi, chay kaltutataq llusp’irquchin. ñuñuchiq warmi upyanan, chaymi lichipaqqa .allin.

Pelo de burro: asnup millwan. Muru unquyniyuq wasikunatapas, pikiyuq wasikunatapas asnup millwanwansi q’usñiykuchina; chaysi chay hasut’iykunamantaqa qispisqa tarikusunchik. Pelo de negro: yana runap chukchan. Kay anti llaqtakunamanta yunkakunaman yaykunapaqqa yana runap chukchantas ahustawan, wayrurutawan apaykachakunapuni, chaysi chukchu unquymantapas, huk mana allinkunamantapas amachawanchik.

Pepas de frutas: misk’i rurukunap muhun, tullun. Kay cidra, naranha, limun, pallta, papaya, tamarindo misk’i rurukunap muhuntas ch’akichina, ch’akiptinñataqsi kutarquna. P’irka t’impuchisqa unuman huk uña wisllachata churaykuspa k’ipchan nanaypaq upyana.

Pepas de zapallo: sapallup rurun. Sapallup rurunta ch’akichispa hamk’arquna, chaytataq qarallantinta kutarquna. Kanilayuq unupi t’impuchispa ch’umarquna, chaytataq surq’anmanta unqusqakunaman upyachina, ichaqa lichiyuqta; tikllay warmi kutayuqqa aswan Pelo de perro: allqup millwan, allqup allinraq. suphun. Huk allqup kanirqusqantaqa kikin allqup millwanta rupharquchispam k’iri Perlesía: utiq unquy, ñuk’uku, hank’u wich’isqa. Utiq unquyniyuq runataqa

pataman t’akaykuna, chaymi kichasqa ch’ura ch’ura pampamanta unuta k’iriqa utqaylla allinyapun. ch’umarquspa toronjilniyuq, clavelkunayuq t’impusqa unuman huk Pelo de vicuña: wik’uña millwa. Wik’uña wisllacha kirusinniyuqta upyaykuchina; millwata ruphachispa wachakuy mana chaytaqa 1 kutipas, 2 kutipas urmaspa atiq warmita chaywan q’apachina, khatkatichkaptin. chayllawanmi wawaqa qispirqun; yawarnin t’impusqa unupi upyaypas Pescado, pez: challwa. Challwaqa ñiraq allinsi. ñiraqmi kallantaq, yaqapas llapanmi mikhuna kanman. ¿Uwihayki tuta Pepas de chirimoya: chirimuyap rurun. uhunchu? Chayqa ichhu kuruyuqmi. Chirimuyap rurunta kutarquspas unupi Chaytaqa kayhinata hampina: t’impuchina, chay unuwantaqsi usayuq, ñawpaqtaqa challwakunap phaspantaraq ch’iyayuq chukchakunata t’aqsana; chay huñurquspa, chaymantaqa yukrap unuqa ñawikunaman manas qarachankunatapas, chakanakunamanta yaykunanchu. pallasqa ch’aki t’ikakunatapas, kaqtaq amankay ch’aki t’ikatapas uywaman Pepas de cidra: cidrap rurun. q’usñiykuchina, millaytam q’apan chay Phiñakusqanmanta q’illu q’umirtaraq q’usñiqa, ichaqa uwihap kurunta aqtuq runamanqa cidrap rurun wañuchin; chaymantaqa sapankamanmi t’impuchisqata ch’usaq wiksaman sinchi puqusqa aqhapi qañiwa upyachina, chaysi hampi. hak’utawan, chachakuma hak’utawan piturispa hillp’una; chaymi allin. Pepas de durazno: duraznop tullun, k’ukup rurun. Duraznop tullunta takaspas Picadura de abeja: wanquyrup kanisqan, rurunta ñut’uchata kutarquna. Chaymansi wanquyrup ullusqan. Ñawpaqtaqa yapaykuna 9 sut’uy limunpa hillinta, lichip t’urpusqantaraq hurquna (sik’ina) wirantawan, chayta allinta chaymantañataq huk sinchi ch’aki qaywirquspataq sapa ch’isin uyata k’aspichata hap’ispa p’akirquna, hawikuna; payakunap uyantapas sipas huktawanpas, huktawanpas; chaytaqa sipasmanraqsi kutirquchin. rurana ama siqsinanpaq, ama nanananpaq, ama punkinanpaq.

Picadura de alacrán: alakranpa kanisqan, sira sirap kanisqan, sirarap ullusqan. Sira sirawanqa manam t’urpuchikunachu, aswanpas ñuqanchikmi payta t’urpurqunanchik, chaypaqqa huk llañu yawrita hap’ispam sirarataqa wasachanmanta sat’iykuna, chayhinaqa mana ari chupachanwanpas, siminwanpas ruk’anaykikunata aypanqachu. Sira sirataqa kankarquspa, kutarquspa kaphiytahina t’impuq unuchapi yana uhuyuq runaman upyachina; chayllapaqmi sirarataqa t’urpurqunchik.

Piedra de la suerte: kuntur kuchillu. Kuntur kuchillu sutiyuq yana rumicham rit’i chakikunapi tarikun; chayqa qispiman rikch’akuq rumim, tariqninqa ancha kusiyuq runam. Piedra humanitaria: khuyaq rumi. Khuyaq rumitaqa manam maskanachu, aswanpas qunqay purispallam tarikunchik. ¿Mayhinataq chay rumiri? Khuyaq rumiqa hukkunamanta aswan llasapuni, mayqan uyanpipas tariqninpa kusikuyninta rikuchin. Muyuchakunayuq kaspaqa tariqninmi imataña ruraspapas

Picadura de araña viuda negra. Willka urup kanisqan. Willka uruqa wayruruman rikch’akuq llimp’iyuqmi, paypa kanisqan runaqa wañunsi mana hampisqaqa. Hampinapaqqa mana unquyniyuq runap chayraq akantas huk ch’uya ratapachapi ch’irwarquspa kuska qirullatapas miyusqa runaman kañasuchayuqta upyachina, chaywanmi qispinqa.

qullqiyuqpunim kanqa, uywaman rikch’akuqta tarispaqa chanin uywayuqmi kanqa. Khuyaq rumitaqa manam wisch’unachu. Piña silvestre (Puya Herrerae Harms): qayara. Qayara mikhuq quwiqa utqayllas wirayanpas, miranpas. Piojera: usa uyway. “Qillakunataqa usas tukupun” ñispa rimaymi kan, chay ama hunt’akunanpaqqa wakap hayaqinwansi uma chukchanchikta t’aqsakunanchik; hayaqinqa ñawinchikman manas yaykunanchu, chayllawanmi usaqa hukpas kawsapunchu; p’achapi kaptinqa p’achata t’impurquchinanchik.

Picaflor: q’inti/qinti. ¿Q’inticha wasiykipi phawaykacharqanchu? Chayri ¿ima willakuytataq, pitataq chaskirqanki? Q’intichaqa chaykuna willakuqmi wasiykitaqa hamun. Q’intip aychanpas, q’isachanpas hampim. Aychan kankapas, q’isachanwan q’apachiypas wawap mancharisqantam thanichin. Piojo o garrapata de perro, hamak’u de perro: allqup hamak’un. Allqup Picazón de zancudo: wanwap kanisqan. hamak’untas kachiyuqta kutarquna, Ñawpaqtaqa wanwap kanisqantaraq chaytataq kañasuwan, winuwan q’apispa miyunta t’uqyachina; chaqruspa tullu nanayniyuq, muqu chaymantañataq llipt’alla khamusqawan nanayniyuq runaman huk qiruchata chay kanisqata llut’aparina. Llipt’a upyachiqku. khamusqawanqa kimsa kutillapas hampina. Piyacuyo, romero (Calvo): piyakuya. Piyakuya raphitaqa rumiru raphitawan, Pico de akakllu: akakllup chhurunan. ritama raphitawan, ruda raphitawan M’iski mikhuykuna wayk’unankupaqsi t’impuchispa tullu nanayniyuq, muqu warmikuna maki pampanta akaklluwan punkiyniyuq runakunata chay unuwan chhuruchikunanku; chay warmikunataqa mayllachina. qusankupas sinchitapunis munakun allin wayk’usqanrayku.

Pluma de akakllu: akakllup phurun. Akakllup phurunkunaqa kirukuna k’atkinapaqmi allin; akakllup phurunqa aycha kirunchikta manam k’irinchu, manam unquchinchu.

Rayo, hanaq pacha bala: illapa. Illapa tariq runaqa sinchi yachayniyuq runam kapun; paytam altu misayuq ñispa sutiyanku. Payqa Pacha Mamap akllasqanmi, paymi urqukunap, qaqakunap, pukyukunap, Punta de espinos: Kichkakunapa mayukunapapunwan riman. (waraqukunap) ñawch’in. Muru unquykuna thanichinapaqqa llapan Retorno del viento: wayra kuti, ipiskuru. riqsisqa kichkakunap ñawch’intam Wayra kuti qurachaqa wisch’usqaña

t’impuchina, chaywantaq llapan ukhunta machu pirqakunapis wiñan; machu mayllana, huk tasatataq upyanan. wayramanta uma nanaytas qichun paywan umanchikta qhaqukuptinchikqa. Purga: wiksa pichay, kutichimuy, aqtuy, wichayninta urayninta purichiy. Wiksa Reumatismo: chaki k’utuy, tullu k’utuy; pichanapaqqa wachanqa sutiyuq qurap muqu nanay, tullu nanay. Yaqapas tulluqa papantam paraqay sara rurup mana nananmanchu, aswanpas muqum sayaynillanta mikhurquna; chayqa punkinpas, nananpas. Chay nanaykuna aqtuchisunkitaq, q’ichachisunkitaq. thanichinapaqqa mullpha mula tulluta Chayta mana munaspataq Qusqu Suyupi p’akispa chillinanwan ruphay p’unchawpi San Pedro llaqtata rispa salliyuq ununta nanaqkunata qhaqurquna, chaymantataq atinaykikama upyarqunayki, chaymi allinta p’isturquna, unutaqa manataqmi wiksaykita pichasunki; chay qhipaman tupapayanachu. Mana chaytaq aychayuq allin kaltuta mikhunayki. kampanchup raphinkunata k’allanapi q’uñichispa nanaq ukhunchikman Quinsacuyo, quinsacucho, carqueja: mast’arquspa allinta ch’uwirquna. kimsa k’uchu. Ch’upu hampinapaqpas, punkisqa ukhunchikkuna hampinapaqpas Riñones: rurunkuna. Rurunniykikuna kimsa k’uchu qurachawanmi laq’akuna; nanaptinqa hayaq pillita mikhunayki, pilli chaypaqqa trigota, yawar ch’unqa pillitapas; mana chaytaq pinku pinkuta raphichakunata, q’illu asukartawan t’impuchispa, kawallup chupantapas, kutaspa lichipi piturispa, runtup sutumap saphichantapas yapaykuspa q’illuntawan qaywiykuspa q’uñi ñiraqta upyana; chaykunata mana tarispaqa runa nanasqa ukhuman laq’akuna. manayupa qurachamanta matita rurakuspa upyanayki. Chaykunam allin Rana: k’ayra/kayra. Ñutqhunmanta rurun nanaypaqqa. unqusqa runakunamanmi k’ayra t’impuchisqa hillitaqa upyachinku, wakin runaqa aychantapas mikhunmi, chayqa ukhumanta, hawamantaqa k’ayra khallasqata unqusqa runap much’unman laq’anku.

Ronquera, afonía crónica: ch’aka kunka unquy. Lichi t’impusqapim huk chikan uriyanuta samachina, chaytataq puñunapiña iskay, kimsa tasata sapa ch’isin upyana. Chaytaqa ruranapunim pusaq p’unchawllapas.

Saliva o esputo de la virgen: mamanchikpa thuqaynin. Mamanchikpa thuqaynin sutiyuq yurachatam t’ikantinta t’impusqa unupi samachina, chaytataq limunpa hillinta sut’uykuchispa sunqumanta unquqkunapas, sinchi

Salitre: qullpa. Wakaqa qullpa allpatam llaqwan, chayqa kachiyuq kasqanrayku. Mancharisqa runatam qullpanku, chaypaqqa kimsa kachitam paqucha yuraq q’aytuwan wataspa mancharisqa runap ukhunman churanku, chaytataqmi aswan qhipamanqa “Kuti, kuti, kuti, mancharisqa maychus lluqsimusqaykiman kutipuy” ñispa hurqupun, chaytataq kuraq runakuna huk mayuman apanku.

llakikuqkunapas sapa ch’isin, sapa paqarin upyanan; surq’an unquykunapaqpas allinmi kay mamanchikpa thuqaynin t’ikachaqa. Sallica: sallika. Sallikaqa puna quracham; chirimanta wiksa qaqayaykunatam paskarparin, chaypaqqa sallikap raphinkunatam ch’akisqataña mikhunakunaman t’akaykurina, t’impusqa unupi samachispapas upyayta atillanchiktaqmi. Salta monte: ch’illi k’utu, ch’illiku/ chillikutu. Ch’illi k’utuqa q’umirpas, uqipas kallanmi. Ch’illi k’ututa hamk’aspa, kutaspa, kaphiytahina t’impuq unuman hich’aykuspa yana uhuyuq runakunaman upyachina, chayman utkup rurunkuna kutasqata yapaptiykiqa aswan allinraq kanpas.

Salvajina: pacha q’aytu. Pacha q’aytuqa api api qaqakunamantam wiñamun, kaqtaq machu sach’akunamantapas. Kay q’aytuta t’impuchispam mancharisqa wawakunata mayllana.

Sarampión, viruela, varicela: muru unquykuna. Muru unquykunawan mana taripachikuyta munaspaqa yana turup hisp’ayninpi t’aqsana asulachuta chullurquchiy, chaywantaq ukhuykita mayllarqukuy; muru unquykunaqa Salvia: salwiya. Salwiyakunaqa ñiraq chimpamusunkipaschu. ñiraqmi; chirimanta wiksa nanayniyuq kaspaqa salwiya raphitam t’impusqa sarna: khiki, qaracha. Chay wik’uñam unupi samachispa huk qirullatapas kunkankunata sinchita aspikun, q’uñitaraq upyana. Salwiyaqa nanaq khikiyuqchus kachkan. muqukuna mayllanapaqmi allin, kaqtaq wisch’usqa wasikuna q’apachinapaqpas. Sasahui: sasawi. “Sasawi, sasawi; sasa munasqa kasqanki…” ñispam ñin huk Sangre de hak’acho (pito), pitorra: takiycha. Sasawi t’impusqaqa chhulli akakllup yawarnin. Akakllup unquykunatam hampin, kaqtaq yawarnintawan allin winutawan kuska chirisqatapas, uhuyuqtapas, kuskata wakichispas sunqumanta surq’anmanta mana allinkunatapas. unquqkunaqa upyananku. Akakllup Matipiqa hayam, limunchayuqmi aswan

aychantañataq t’impuchispa hillichanta allinqa. Sinchita upyaptinchikqa ñawitas upyananku mana lichiyuq warmikuna. arphayachin. Sangre de venado: tarukap yawarnin. Tarukap q’uñichkaqraq yawarninwanmi nanaq qunqur muqutapas, huk muqukunatapas wichaymanta urayman hawina, chayllawanmi nanaykunaqa chinkaripun.

Sebo de vaca: wakap untun, wiran. ¿Imapaqtaq allin waka wirapas, untupas? Uyariway: huk wisllachapim waka wirata q’uñichispa unuyachina, chaymantaq wallpa wirata, ch’akisqa sayrita, rumiru kutasqata yapaykurispa sinqata hawallanmanta puñuykunanpaq Sangre de vicuña: wik’uñap yawarnin, qhaqurina; chaytaqa kimsa kuti rurana, wikuñap yawarnin. Wik’uñap chhulli unquytaq chaywanqa ripun. yawarnintaqa winuchatawansi mana wachakuy atiq warmikuna huk uña Semillas enroscadas: wayna q’iwiq, qiruchallapi upyananku; chaymantapas sipas q’iwiq. Wayna q’iwiq muhuchapas, wik’uña yawarqa kustaru unquypas, uhu sipas q’iwiq muhuchapas munakusqan unquypas hampinapaqsi allin. sipaspas, munakusqan waynapas watanapaqsi. Chaykunataqa 2 puka Sangre: yawar. Yawarninchikqa wayrurutawansi munasqan runap paqarisqanchik p’unchawmanta p’achanpi watana. wañupunanchik p’unchawkamam ukhunchikta qarpan; chayraykutaqmi mikhusqanchikmanhina wirayanpas, unuyanpas, qunchuyanpas, sankhuyanpas, watan watan llamk’aspaqa sayk’unpas, chayraykutaq yawarninchik ch’uyalla, kallpasapa kananpaqqa llaqip saphinta t’impuchispam sapa p’unchaw huk qiruta upyana, phuspu unuyuqqa aswan kallpayuqraq. Chaykunata rurarquy, rikullanki.

Siete harinas: qanchis hak’u. Qanchis hak’uqa sutillanmi, chiqanpiqa kanan: mach’aqway aycha ch’akisqa, trigo, rumiru, rayan raphi, waku, matiku, ch’illka raphi, mutuy, ch’iri ch’iri, tarwi, sultaki sulta, wayruru, ruk’i papa, maransira, llankha llankha, sasawi, chachakuma, hukkunapas, chaykunatam kutarquna hak’u kanankama, chaytataqmi qanchis hak’u ñinku; chaywanmi tullu p’akisqatapas, q’iwisqatapas, raqrasqatapas hisp’aychapi piturispa laq’anku.

Sordera: ruqt’u kay, wanq’u. ¿Wanq’uchu kanki? Ama llakikuychu, ñuqaña hampirqusqayki; chaypaqqa huk asnup rinri wiranta maskarqamuy, chaytataq wanq’u runap rinrinman churaykunki, chayllawanmi chay ruqt’u runaqa allinta uyaripunqa. Sudor de los pies: chaki hump’iy. Chakiqa puriptinchik hump’in chay qhipamantaq millayta asnan; chaypaqqa allin ch’uñu unum; chay unuwanmi chakitaqa mayllarqukuna, huk kutipas, huk kutipas, chaymi allin.

Sífilis, gonorrea: wanthi. Wanthi unquyqa wanthiyuq runamantas ratakuwanchik. Silquigua, lidens pilosa: P’irka, sillkiwa. Tullunchikkuna ch’ilayachinapaqqa p’irkap ruruntas hamk’aspa, qhunaspa mikhuna.

Supresión de orina en humanos, sistitis: hisp’ay p’iti. Yuyaq runakunataqa hisp’ay p’iti unquy hap’inpunis, chaysi chay runakunaqa sapa p’unchaw añu wayk’uta mikhunku.

Suelda que suelda: sultaki sulta, sultaka sultaka. Ima hampiwanpas runaqa uhkumantataq hawamantataqmi hampikun. Chaymi huk runa tullunta p’akikuspaqa sultaki sultata t’impuchispa upyan, hawamantataq sultaki sultawan huk qurakunawan ima kutarquspa laq’akunku, chayllawanmi tullu p’akisqaqa utqaylla allinyarqun.

Toronjil: turunhil, toronjil. Sunqu unquyniyuq kaspapas, sunqu nanaptinpas toronjil matichatam, yana puka claveltawan puñunamanta hatarispapas, puñuykunapaqpas upyana, Tela de huevo: runtup llikan. Runtup chaymi allin. llikanqa k’irisqakunatam chinkachin, kaqllataq yawar waqachkaq Tos seca: ch’aki uhu. Ch’aki uhuyuq k’irisqamanpas k’askaykuchina, k’iriqa runataqa wasantam turup hayaqinwan wichq’akapun, kaytahinallataqmi iskupas qhaqurquna, patanmantataq inciensota, ruran, kaqllataq rata ratapas. Q’iyayuq kaskarillatawan, rumirutawan k’irikunataqa manam hampiyta atinchu. kustarquspa t’akaykuna q’uñichkaq yana millwawan qataykuspataq allinta Telaraña: wayra llika. Urup llikan, kusi ch’uwispa puñuchina. kusip llikan, qampu qampup llikan. Wayra llikaqa wasi pirqakunapi kanpuni, Tosferina: yana uhu, Yana uhutaqa chaywansi q’apachina sullu wayrapas, kayhinatam hampina: hukkuna waqanki machu wayrapas, q’ichu wayrapas ñinku, hukkunaqa chuqichampi ñinku, wawakunata saqinanpaq. hukkunañataq hallu hallu ñinku. Kay qurachap t’ikantam ischu ischutawan Tembladera, terciana, paludismo: t’impuchina, chay unutataq sapa chukchu unquy. Antikunamanta p’unchaw huk qiruta upyana, chaymi allin. yunkakunaman riq runakunatam kay chukchu unquyqa hap’in; Trastornado, enloquecido: t’ikpasqa, hampikunapaqqa ñuñumiya qurap t’iksusqa, waq’ayasqa, yuyaynin saphintas t’impuchina, chaytataq huk chinkasqa/yuyaynin waqllisqa. Yuyaynin p’unchaw iskay kuti huk qiruta upyana. chinkasqa runapaqqa winupim q’apisqa

Chayllawanmi kay chukchu unquyqa mansanata hawastawan t’impuchinku, ripun. chaytataq ñutqhun qhipaman laq’aykunku; puchuqnin wakichisqataqa Tisana: tipsana. Yawarniyuq q’ichaq ch’usaq wiksaman upyachinku. Kaytaqa runapaqqa ñiraq ñiraq rurukunamanta huk simanallapas ruranapunim. tipsanata upyachina; chaypim kanan: paraqay sara, harwisqa siwara, arus, trigo Trebol rojo: ahutillu. Ahutillup tumpa ruphasqa t’anta, palltap rurun saphinwanmi k’irisqa aycha kirutaqa q’allasqa, membrillo q’allasqa, granadap qhaqunku. qaran, kanilacha, yuraq wiqintin; chaytam sapa 2, 3 urasmanta unqusqaman Tuberculosis pulmonar, tisis: suq’a upyachina. unquy. Suq’a unquyqa hap’ikun mana allin mikhusqamantam. Tisis, enfermedad pulmonar causada por el rayo: qhayqasqa, surq’an unquy, qhaqya/qaqya, tisis. Surq’an unquyqa huk millay unquymi, uhum hap’ikun mana kacharispa, surq’ansi pisimanta pisi mikhukun, chaysi mana hampisqaqa wañuyman apaykukun. Kay qhaqya unquytam hukkunaqa TBC ñinkupas, tisis ñinkupas, chayqa mana allin mikhusqamantas hap’ikun. Inyeccionkunam kay unquytaqa hampin; añaspa unu hisp’ayninpas allinsi kanman, kaqtaq aychanpas.

Tuétano de burro o mula: mula chillina, Ungüento para asnu chillina, chillina, chilina. Muqu k’irikuna hawina.

heridas: Manaraq

kichasqa kachiyuq

nanaywanpas, muqu punkiywanpas, tullu k’utuywanpas kaspaqa kay hampiwan ruphaypi qhaqukuna; mullphasqa mula tullumanta chillinanta hurquspa kutasqa matiku raphitawan, rumiru raphitawan q’apispa nanaq ukhunchikta allinta qhaqukuspa ch’uwiykukuna; iskay, kimsa kutitapas kayta rurana; chaymi allin. Tuétano de venado: tarukap chillinan. Tullu unquytapas, muqu nanaytapas matiku raphiyuq tarukap chillinanwan qhaqukuna; yapayta atinchikmi wahi kutasqatapas, waku kutasqatapas. Tuétano de vicuña: wik’uñap chillinan/wikuñapa chillinan. Wik’uñap chillinanqa ruqt’u runakunatapas, ñawsayaq runakunatapas yanapanmi; ruphay p’unchawpim rinri wasata wik’uña chillinawan llusina, kaqtaq ñawsayaqpaqqa ch’ipuqupi qhaqupayana, ñawimanqa manam yaykunanchu.

untuta chunka iskayniyuq unumanta mayllana, chaymantaq kaskarillatawan yuraq rusastawan kutarquspa yapaykuna. Kaywanqa hawikuna k’iri wichq’akunankama. Urzuelo (orzuelo): aycha lluqa (Calvo), ñawi qarapi ch’upu. Ñawipi aycha lluqataqa kayhinatam hampina: quwip murk’anta huk yawriwan allaykuspa tumpallata ninapi q’uñirichina, chaywantaq ch’uputa “Kutiy, kutiy, kutiy, wayra kutiy” ñispa qhaqurparina, murk’atapas wisch’unallataq. Variedad de cactus: p’ata kichka; pata kichka. P’ata kichkap q’umirraq kichkankunataqa tumpata kankarispam wayramanta rinri nanaypaq millwachapi k’uyurispa rinri t’uquman churaykuna; chayllam thanichin, ichaqa huk p’unchawpi kimsa kutillapas churakunapuni.

Variedad de paja: waylla ichhu. Waylla Turbio, basofia de chicha: qunchu. ichhuqa uqhu allpakunapim hatun Aqhap qunchuntaqa quwi uywanapaqmi sayayta wiñan. rantinku. Verbena: saya saya, pipirma, wirwina. Turnio: wisq’u, lirq’u, q’iwsu ñawi/qiwsu Saya sayap qhachka raphinkunawanmi ñawi. Wawaqa q’iwsu ñawiyuq kirunchikkunataqa pichakunanchik, huch’uychamanta q’ara uya chaytaqa manaraq puñuchkaspam uywasqamantam; ñawin rurananchik. kuskachanapaqqa wawap ch’ipuqunmanmi ch’illka raphita Verruga: tikti. P’allta tiktiqa qullqim; chakanasqata k’askachina, sinqa makinchikpi kaptinqa makiwan chawpichanpitaq yana llamk’aspam qullqita tarisunchikpuni, qhichinchawanpas, manka qhistiwanpas chakipi kaptinqa purispapas, awaspapas, llimp’ina. pukllaspapas. Ungüento contra rasca rasca: siqsiypaq hawina. Khuchi wiratam chunka iskayniyuq unumanta mayllaspam azufre kutasqata t’akaykuna, chaywantaq siqsiq ukhuykita allinta mayllarquspa chay tupachisqawan hawikuy; chaytaqa siqsiynin chinkanankama.

Viento: wayra. Unquykunaqa wayrantam hamullantaq, chaymi wayra unquykunaqa achka, kaymi hukkuna: sullu wayra, aya wayra, machu wayra, hukkunapas kanmi.

Viruela: muru muru unquy. Muru muru unquyniyuq runamanqa ruphapakuptin rumirutawan ayramputawan t’impuchispa upyachinku, allqu kichkatapas, wak kichkakunatapas.

Zarzamora: t’ankar, siraka. T’ankar yuraqa chakranchiktapas, ukhunchiktapas unquykunamanta amachanpunis. T’ankar matichaqa muru unquykunata thanichin.

Zapatito y cerda de chancho: khuchi phapatu, khuchi ch’awar/Kuchi papatu, kuchi chawar. Ninapi kankarispam khuchi phapatutaqa ñawch’iyuq kuchilluwan k’ilarquna; T’impusqa unuman churaspapas atikullantaqmi.

Zarzaparrilla, lengua de buey, lengua de vaca, romaza: ch’aqara, llaqi, ruq’í (Calvo). Llaqi t’impuchisqa unuqa yawarninchiktam ch’uyayachin, yawarninchiktam pichan chayraykutaq sapa p’unchawmi huk kutillapas upyana. Saphinpas, tullunpas allinpunim

ESCUELA, AULA: YACHAY WASI, YACHANA WASI

Arte: sumaq ruray. Yachaykunaqa kanmi Willanakuypas, yupaykunapas, Pacha Mamamanta yachaypas, sumaq ruraypas.

Cuaderno: qillqana mayt’u/qillqana maytu. Wawaypa qillqana mayt’unkunaqa achkam, aswanpas qillqasqanmi mana rikukunchu.

Borrador: qillqasqa pichana. Qillqasqa pichanayqa achkam karqanpas, wawakunaman mañaspam tukurqapuni. Campo semántico: ayllunchasqa simikuna, ayllunchasqa yuyaykuna. Kaykunaqa ayllunchasqa simikunam: k’ullu kuchuna, chukcha rutuna, sunkha thupana, sillu wit’una, ichhuna, kunka kuchuna, papa q’allana, awasqa kuchuna, sara kallchana, wiksa kuchuna, hukkunapas kanraq, chayqa kuchuy ayllu simikunam.

Diccionario: simi qullqa, simi taqi (AMLQ) simi taqi. Simi qullqaqa kasqam kastilla simipipas, qhichwa simipipas, chaykunataqa mana ancha apaykachaykuchu chaymi mana allintachu riqsini. Diploma: diploma. Kuraq wawqiyqa yachay wasinpi diplomatas hurqumunqa, ¿imataq chayri? ¿Huk pukllanachu?

Examen: tupuy. Examen, examen ñispa rimanku, chayqa yachasqan tupuymi Ciencia: ciencia. Yachachiqkunaqa ñin: kasqa; wawayqa allintam imatapas “conocimiento científico, conocimiento yachan, wasipipas ñuqaqa yachasqanta científico” ñispa, ¿maymantataq chaytari mat’ipamunim. hurqunku? Ñuqanchikpa papa tarpuy

yachasqanchikri, conocimiento científico?

¿manachu Folder: folder. Sapanka yachanapaqmi huk folderta mañawarqanku, chaykunapiqa manam imapas rurasqa Clase, aula: yachana wasi. Yachay kasqachu, watataq tukupuchkanña. wasiypiqa pichqa yachana wasikunam kan, huk p’ititapim ñuqaykuqa Geografía: allpamanta yachay. Awkicha yachamuyku. sutiyuq qillqasqapim huk allpamanta yachaq riman; chay runaqa chiqanpipuni Colegio: yachay wasi. Ñuqap yachay allpamanta kamayuq kasqa, ichaqa wasiyqa hatunmi, chaypiqa chunka allpaytaqa manachus riqsinman. kimsayuq p’ititakunam kan, hukpim yachay wasi umalliq tiyaspa llamk’an. Goma, pegamento: k’askachina, laq’ana/kaskachina, laqana. Mayqan Computación: computación. Yachay hak’umantapas k’askachinaqa wasiypiqa computación p’ititapas kanmi, rurakullanmi; chaypaqqa unu chaypim laptopkuna sapankaykupaq kan, t’impusqaman chulluchisqa hak’uchata internet aswanpas mana qaywiykuna, chaymanqa asukarchatapas chayamunraqchu, chayamuptinqa imaraq yapayta atinchikmi, chay lawachawan kasaqku. k’askachispam ñuqaqa faroltapas ruraq kani. Conducta: puriynin (DINEBE). “Yachachiq mama, mayhinatam Historia: kawsasqa. Bolivia Mama purichkan kay waway; wasipiqa kimsa Llaqtamantam Domitila Chungara sutiyuq pallqaywanmi chiqanta purichini” ñispa warmi qullqi qhuyakunapi huk tayta rimarqusqa. kawsasqanmanta willakun; chay kawsasqanqa waqanapaqmi kachkantaq, ¿manachu ñawinchakuwaq?

Inicial: qallariy yachay (DINEBE). Wawakunaqa kimsa watachanman qallariy yachay wasimanña purichkanku, ñuqaqa qanchis wata kuraqchayuqmi primaria yachay wasiman riytaqa qallarirqani.

Mota: qillqasqa pichana. Yachay wasimanqa hamunkichik sapanka yachakuqpas huk qillqasqa pichanachayuqpuni; chaytaqa rantiytapas atinkichik, hukkunaqa mamaykichikwan rurarquchikuychik.

Lapicero, bolígrafo: qillqana tuquru (DINEBE). Wawaypa qillqana tuqurunmi ruphaypi hich’arqukusqa, chaytaq llapan wayaqanpi tarikuq p’anqakunata pukayarquchisqa.

Nota: nota. Sapanka hap’isqaykichikmantaqa kananpunim.

yachanapipas huk nota

Papel: raphi/rapi. Papil, qillqana. Hatun qillqana raphipi iskay iskaymanta Lápiz: qillqana k’ullu. Yachachiqníy, huk uywakunata siq’irquychik. p’unchawmi qillqana k’ullu thupanayta mañarirqayki, ¿kutichipuwankimanchu Pizarra: qillqana pirqa. Qillqana pirqaqa yachachiqníy? kanmanmi cementomantapas,

k’ullumantapas, kunan qhipaqa pizarra Lenguaje: rimay, simi. Yachay wasipiqa acrílicapas. rimaytapas, yupaykunatapas, takiytapas, tusuytapas wawakunaqa Plan de trabajo: llamk’aypi pusakuq/ yachamunkupuni. llamkaypi pusakuq. Q’aytumanta ch’ullu rurananchikpaqqa huk llamk’aypi Libreta: libreta, qillqana mayt’ucha/ pusakuqtaraq llapantinchikmanta maytucha. Hawa llaqtakunapi tayta paqarichisunchik. mamakunawan rimaspaqa imatapas qillqana mayt’uchapim churaykuna. Plumones: rakhu qillqana. Willakuq pirqapi sutikuna k’askachinapaqqa rakhu Libro: qillqasqa mayt’u/maytu. qillqanawan chay sutikunata Wawakunaqa sapankapas churankichik. wayaqankupim qillqasqa mayt’ukunata sapa p’unchaw q’ipiykachanku, Primaria: primaria yachay. Primaria yachasqankutaq mana rikhurinchu, yachaytaqa suqta watapim qispinanchik, qillqasqakunataq thantaña kachkan. hukkunaqa yaqapas qanchis watapi tukusunchik. Matemática(s): yupaykunamanta yachay. Yachay wasipiqa Regla: chiqanchana, siqina. Tayta yupaykunamanta yachaytapas yachachiq, qayna p’unchawmi wawaypa ruramunkum, chayqa allinmi kachkan. chiqanchanan mana kapusqachu, tapuripuway pitaq rikunman karqan, Mochila: mochila, q’ipina. Wawakunaqa ñuqaña recreota rantipusaq. q’ipinankuta pampaman wisch’urparispa pukllaykunku, chaykamataq paraqa paykuna patapiña.

Secundaria: secundaria yachay. Primariataqa kay Q’atqa Pampa yachay wasipi tukurqusaq, secundariapaqqa kikin Q’atqa llaqtamanpuni ripusaq, chaypiqa rump’u hayt’aytapas yachachisqakum. Tajador: thupana/turpuna. Yachakuq masicháy, kay qillqanachayta thuparipuway, ñuqaña paqarin kisuta apamusqayki. Tarea: rurana. ¡Yaw Yachachiqniykiri ¿manachu ruranata qumurqasunki?

wawa! wasipi

Tiza: qillqana pachas. K’ullu qillqana pirqapipas, cementomanta qillqana pirqapipas qillqana pachastam apaykachana karqan. Universidad: qullana yachay wasi. Hatun yachakuq wawakuna uyariwaychik, ñuqahina allin yachachiq kanaykichikpaqqa qullana yachay wasikunapim yachamunaykichik.

FAMILIA Y OTRAS PERSONAS: AYLLUPAS HUK RUNAKUNAPAS

Abuela: hatun mama, awicha, paya mama, awila. Llapan runapas iskay hatun mamayuqmi kanchik. Abuelo: hatun tayta, hatun yaya, taytacha, apucha, awichu. Taytaypa taytanpas, mamaypa taytanpas hatun taytaymi.

Concuñado: qatay masi, masa masi. Huk qatay masiyqa p’achatam achkanpi siran, chaytataq qhatuqkunaman ch’iqichin.

Connuera: qhachun masi. Ñuqaykuqa Mama Inispa qhachun masinmi kayku. Consuegra: kiwachi masi. Panay Juanaqa mama Justinap kiwachi Ahijado de corte de pelo: rutusqa wawa, masinmi. chukcha wawa. Taytayqa achka rutusqa wawayuqmi. Conviviente, novio(a): yanan, mansanan, tiyaq masi/uywanakuq, tiyaq Ahijado/a de bautizo: suti wawa, masi. Kay wawaypa tiyaq masinqa marq’asqa/yakuchasqa wawa, unu wawa. hampina wasipim kimsa wataña llamk’an. Ñuqaqa kimsa suti wawayuqmi kani. Criado, criada: uywasqa, Amante de mujer: inkan; waynan. Chay wawachakusqa. Kay sipaschaqa sipasqa iskay inkayuqmi. uywakusqaymi, tayta mamanqa manam Amante de varón: pallan. Turayqa kapunchu. manam pallayuqchu, chayraykutaqmi “saco largo” ñinku. Criatura: wawa, qhulla wawa, llullu wawa. Chay qhulla wawaykiqa sinchitam Bebé: wawa, ñuñuq wawa. waqan, sutiyachillawaqña. Qharichatapas, warmichatapas ñuñuq wawataqa “wawa” ñillanchikmi. Enamorado/a: yanan, munasqan, wayllusqan, parlaq masin, mansanan. Bisnieto(a): chupullu. Wasi masiy ¿Maytaq Ana kuraqniykiri? Parlaq taytakuqa kimsa chupulluyuqñam kasqa; masintintaq llaqtata rin. hukmi kasqa qhari chupullun, iskaytaq kasqa warmi, payqa hayk’a watayuqñach Entenada: hawa ususi, hawa wawa. ari kanpas. Chay sullk’a wawqiyqa iskay hawa ususiyuqmi. Compañero/a, amigo/a: masi, khumpa; ñaña. Yaqa chunka wataña kanman, Entenado: hawa churi, hawa wawa. iskay simipi iskay kawsaypi yachakuq Tayta Marianop hawa churinmi wawakunaqa Yachaq masiy qillqasqa maskamusunki, llamk’aqsi hamun. mayt’ukunapi ñawinchaqkutaq, qillqaqkutaq, ¿imaraykutaq chay Yachaq Esposa: warmi, quya (AMLQ), warmin. masiykunatari saqirparipunku? Kuraq taytaypa warminsi Rimaq llaqtapi wañupusqa, rinach ari kanqa. Compoblano: llaqta masi. Ñuqaqa llaqta masintinmi yunkata k’usi rantikuq risaq. Esposo: qusa, qhari, qusan. Sullk’a panaypa qusanmi wasita qatanqa, Concuñada: qhachun masi/llumchuy chaymi hamunki ñispa mink’akuwan. masi. Chay sullk’a qhachun masiykiqa allin hampikuq mamam kasqa.

Familia, parentesco: ayllu. Ñuqaqa ayllusapam kani, chaymi ima ruraytapas utqaylla qispirquchiyku.

Hermana de mujer, prima: ñaña. Hijo espúreo: q’aqa. Tayta Epifaniopa Ususiyqa llapan ñañantinmi pukllaq rin, q’aqachanmi qhichwa simitaqa allintapuni ch’isimanña kutimunqa. rimasqa, paymanmi diplomata yachasqanmanta qunku. Hermana de varón, prima: pana, sispa pana/pani. Moiséspa panankunaqa Hombre, varón: qhari (DINEBE), tayta. chunka iskayniyuqmi kasqa. Ñan puriq qharikunaqa waqyarispam quqawta mikhuchiwanku. Hermano de mujer, primo: tura, sispa tura, turi. Ñuqaqa Marujap turanmi kani. Huérfano(a): willullu/wakcha24. Wasi masiypa wakcha wawankunaqa Hermano de varón, primo: wawqi, Quincemil llaqtatam quri aytiysikuq wayqi (CHVNR Yuthumantawan), wawqi. ripunku. Qharikunaqa paykunapura wawqi, wawqi ñispa ñinakunku aylluntinpas kachun Joven mujer, señorita: sipas, p’asña manapas. (despectivo). Yachay wasipi llamk’aq sipaskunaqa chaninmi kasqaku, Hermano(a) mayor: kuraq, phiwi/piwi. t’antataqa llapanmanmi kuska kuskata Taytayqa llapan wawqi rakiwanku, hukkunaqa paykunach ari panankunamantapas kuraqpunim kasqa. pakamanta apakunkuman karqan. Hermano(a) menor: sullk’a/sullka. Joven varón: wayna, maqt’a Sabino sullk’a wawqiyqa kimsa (despectivo). Chay qilla maqt’akunaqa churiyuqmi, payqa llaqtallapim tiyan. napaykukuyllatapas yachasqakuchu. Hija de mujer: warmi wawa/wawa. Mama Madrastra: hawa mama, qhipa mama. Miguelinap warmi wawanqa qhatupim Qhipa mamaymi p’achaytaqa mikhuyta qhatuchkarqan. t’aqsapuwachkan, chaymantañam uwiha michiysiqniy quqawnintin hamunqa. Hija de varón: ususi/warmi churi. Ususiypa wawanqa Rimaq llaqtapim Madrina de bautismo: suti mama, yachapakamuchkan. marq’aqnin, unuchaq, yakunchaq, marq’asqan. Ñuqaqa suti mamaywanmi Hijastra: hawa ususi. Tayta Juanpa hawa tiyapuni, paymi yachay wasimanpas ususinqa kiru hampiqmi kasqa. churamuwan. Hijastro: hawa churi. Hawa churichaykiri Madrina de corte de pelo: chukcha ¿maytataq ripun? mama. Chukcha mamakunaqa turupaq, wakapaqmi chukchataqa rutunku, Hijo achacado: q’iwicha, pantasqa, hukkunaqa qullqillapaq chukchataqa wawapakuynin, wachapakusqa. rutunku. Churiyapakusqan, tumpasqa. Tayta 24

Willullu para la variedad Collao y wakcha para la variedad Chanka.

Ernestop tumpasqa churichanmi Madrina de matrimonio: pusaq mama, wasinmanta chinkarqukusqa. sawachiq mama. Sawachiq mamaymi sunqu nanaymanta wañukapusqa, Hijo de mujer: qhari wawa. Mama Rosap paqarinmi Kurus Kunkapi qhari wawanmanmi qillqasqa p’ampapusaqku, atispaqa mayt’ukunataqa apachimurqayki. puriysiwankiman. Hijo de varón: churi/qari churi. Wawqiy Juanqa iskay churiyuqmi

Mamá: mama. Chay sullk’akaq Primogénito(a): phiwi wawa, kuraq churichaytaqa mamaymi Waylla Pukyupi wawa/piwi. Phiwi wawaykuqa huk uywapuwarqan. qurpachana wasipim llamk’an. Mujer sin hijos: mana wawayuq warmi/ Prohijado: churichakusqan. Kay wawaqa qulluq warmi. Sullk’a mamayqa mana churichakusqaymi. wawayuq warmim. Sin familia: wakcha, mana aylluyuq. Mujer: warmi, mama. Sapanka Chay runaqa kay llaqtapi mana huñukuypipas warmikunaqa aylluyuqmi, maymantaraqcha ari kanpas qhipallapipuni tiyankichik, kunanqa kay payqa. ñawpaqman hamuychik. Nieto, nieta: haway/willka25. Huk warmi Sobrino, sobrina: mulla. Ñuqaqa achka hawaychayqa qhichwapi qillqasqa qhari warmi mullayuq runam kani. ñawinchayta allintam atin. Suegra: qusanpa maman, warminpa Niña: warmi wawa, warmi irqi; uña wawa. maman, kiwachi. Warmiypa mamanqa Warmi wawakuna, qamkunaqa ñawpaqta kay p’unchawkunallam wañukapun, purinkichik, qhari wawakunataq qhipanta. Qusqupim p’ampapuyku. Niño: qhari wawa, irqi, qhari irqi/qari irqi. Qhari wawakunaqa papata Suegro: qusanpa taytan, qusanpa yayan; allarqamunkichik, warmi wawakunataq warminpa taytan. Mama Eugeniap ninata hap’ichimunkichik. qusanpa taytanqa yaqa tawa watañam wañukapusqan. Nuera: qhachun/llumchuy26. Kuraq qhachunniyqa sapa paqarinmi mikhuyta Tía: kuraq mama, sullk’a mama, ipa. wayk’uspa hamun. Domitila ipayqa Qanqaripim tiyarqan, Padrastro: hawa tayta, qhipa tayta. Chay kunanqa Muñani llaqtapiñataqmi tiyapun. runaqa manam taytanchu, qhipa taytallanmi chaymi wawaqa mana Tío materno: kaka, kuraq tayta, sullk’a uyarinpaschu. tayta. Mamaymanta sullk’a taytayqa suchupim wañupusqa, ukhuntaqa manam Padrino de bautismo: suti tayta, taripunkuchu. marq’aqnin yakunchaqnin. Churichayqa

25 26

Haway para la variedad Collao y willka para la variedad Chanka. Qhachun para la variedad Collao y llumchuy para la variedad Chanka.

suti taytanpa wasintam rin, kunan Tío: kuraq tayta, sullk’a tayta, kaka. p’unchawsi yanapanata munachkan. Nazario sullk’a taytayqa sumaq misi kiru waytakunatam awaq. Padrino de corte de pelo: chukcha tayta. Ñuqaqa chay waynap chukcha taytanmi Tomada por hermana: ñañachakusqan. kani, chaymi ñuqaqa payta yachay Ñañachakusqayki warmita ari wasiman churachkani. mink’aripuway, payqa sumaqtas riki pallayniyuq chumpita awan. Padrino de matrimonio: pusaq tayta, sawachiq tayta. Sawachiqniyku taytam Tomada por madre: mamachakusqan. paqarin sarata tarpuchinqa, chaytam Mamachakusqan warmiqa nanaq yanapakuq risaqku. kaqnkiyuqsi kasqa, ch’aki mikhuyninpas, p’achankunapas watay wataysi Papá: tayta, yaya. Taytayqa may yaqa waqaychasqa kasqa. kimsa chunka watañam wañukapun, payqa Sullu Qutapim tiyarqan.

Tomada por padre: taytachakusqan. Lázaro waynap taytachakusqan yuyaqsi kuka qhawaytaqa allintapuni yachan, unquqkunatapas payqa allinyachinmi, qurakunallawanmi hampinpas.

Vieja: paya, yuyaq, awicha, paya. Paya papaqa sip’u sip’u uyayuqña rikukuspapas misk’illañam kasqa.

Viejo: machu, yuyaq, ruku, machula. Francisco yuyaq runaqa pachak pachak Tomado por hermano: aranwaykunatam willawanku. wawqichakusqan. Tayta Luispa wawqichakusqan runaqa wasi Viuda: ikma, sapan warmi. Qayna ruraqpaqmi yachamuchkan, kimsa p’unchaw pusamusqayki ikma warmiqa watamantas tukumunqa. qurakunawan tullpuytas yachanpuni, mink’aripuwankiman q’aytuymi Tutor: uywaqin, uywaqnin. Cesar waynap tullpunamanta achka kachkan. uywaqnin runaqa chaki q’iwisqakunata allintas kuskachaykun, payta Viudo: sapan qhari, pasu. Donato sullk’a mink’arikuwaq. taytayqa iskay churiyuqmi pasu qhipan. Vecino(a): wasi masi. Wasi masiyqa Yerno: qatay/masay27. Qatayniyqa Ilawi paña chakin hank’untas tususpa llaqtamantam, payqa manam qhichwa p’itirqukun, chayraykum kunanqa simitaqa rimanchu. hank’aspa tawnayuq purichkan.

27

Qatay para la variedad Collao y masay para la variedad Chanka.

UNIVERSO: TIQSI MUYUNTIN (PACHA MAMA)

Andes: Anti Urqukuna. Anti Urqukunapi Granizo: chikchi, ch’iririki. Paray pachapi runaqa chanintam saratapas, sinchita ruphaykamuptinqa chikchi kinuwatapas, papatapas uywan. chayananpaqmi. Árbol: sach’a/sacha. Yunkanchikkunapi Ladera: qhata/qata. Urqu qhatakunapi sach’akunatas kumpaspa tarpusqaqa yaqapas mana qarpasqalla; tukurqapuchkanku. chay chakraqa para unullawanmi wiñan. Arena: aqu, t’iyu. Chala allpanchikqa purun aquyuqpunim.

suyu Lago: qucha. Punu Suyupim Titi Qaqa Quchaqa tarikun, chaypim t’uturaqa chanin wiñan. Astro de cola luminosa: aquchinchay. Tuta puriqkunaqa aquchinchay Llano, altipampa, pampa: pampa. quyllurkuna phawaqta rikullankupunis, Apurimaq suyupiqa pampakuna mana ¿maymanta maykamataq chayri rikukunchu, aswanpas Punu suyupi phawan? pampakunaqa kanpuni. Calor: ruphay, q’uñiy/rupay, quñiy. Yunka Lluvia: para/tamya28. Paraqa paray allpakunapiqa ruphantaq, parantaq, killakunapim kallpawanpuni hamun, mana aswanqa q’uñim hump’ichikuqraq. thaniptinqa mayukunapas, quchakunapas lluqllarqamunmi, chaytaq wasikunatapas, Caverna: mach’ay, qaqa wasi, chakrakunatapas huqarin. t’uqu/machay, tuqu. Chumpi Willkas suyuchapim Liwitaka suyucha Luna: killa. Mama killa. Killa Mamapas phatmanpim Qara Ñawi sutiyuq mach’ay huk apus kanman, chayraykutaqmi tuta tarikun. puriqkunapas, ch’uñu ruraqkunapas kukawanpas, aqhawanpas Cometa: aquchinchay (Lira). mink’arikunkupuni. Aquchinchayqa phawaq quyllurmi, tutakunapim sut’ipuni rikukun. Luz: k’anchay/kanchay. Ñawpaq watakunaqa tutayaqllapi tiyakuna kaq, Costa: chala suyu. Kay Perú Mama kay qhipa watakunapiqa hawa Llaqtanchikpa chala suyunpim aswan llaqtachakunapas k’anchayniyuqmi, hatun llaqtakunapas, aswan hatun chayqa allinmi ima rurakunapaqpas. chakrakunapas tarikun, ¿imaraykutaq chayri? Mar, océano: mama qucha. Mama quchakunaqa hatun hatun quchakunam, Estrella: quyllur. Phuyu tutakunapiqa riqsisqa mama quchakunaqa Pacífico quyllurkunaqa manam rikukunchu. Mama Qucha, huktaq Atlántico Mama Qucha, hukkunapas kanmi. Gota: sut’uy/sutuy. Paraqa wasi pataman chayan, chaymantataq sut’uy Montaña, cadena: urqukuna aysakuy. sut’uymanta huk mankaman hunt’an. Urqukunaqa rumi rawkhasqapas kanmanhinam aysakunku, huk 28

Para para la variedad Collao y tamya para la variedad Chanka.

urqukunam wak urqukunata qatin chawpinpitaq huk pampapas, huk wayq’upas qhipan, chaynintaqa mayu huch’uypas hatunpas phawanpunim.

Rayo: illapa, qhaqya/qaqya29. Illapataqa “pachap warak’akuynin” ñispam ñinku; hukkunaqa “qhaqya” sutiwanmi riqsinchik. Illapaqa kallpawanmi allpaman chayamun, may maypiqa runatapas Neblina: pacha phuyu/pacha puyu. uywatapas wañuchinmi, kawsaqkunaqa Pacha phuyuqa aswan lluqsimun yachayniyuq hampiqsi kapunku. yunkakunamanta, ¿chayri imaraykutaq? Yunkakunapiqa mayukuna kan, parapas Región: suyu. Tawantin suyuqa tawa chayachkallanpuni, chaykunataqmi suyuyuqpuni ari kaq kasqa. Qusquqa huk ruphaypi qúñirispa wapsiman tukun; suyum, chaytaqa 13 suyuchakunaman pacha phuyuqa wapsim. rakinchik. Sapanka suyuchatam suyucha phatmakunaman rakinchik. Hukkunaqa Nevada ténue, nevisca: aqarapi. Wanka Willka suyu, Apurimaq suyu, Punu Aqarapi paraqa ch’akirinanpaqsi chayan, suyu, Takna suyu, hukkunapas kanraqmi. chaytam chakra ruraq runakuna imapaqpas qhawankupuni. Río: mayu. Mayukunaqa unu lluqllallamantam paqarinku. Willkanuta Nieve: rit’i/rasu, riti. Ñawpaq Mayupas Khunurana rit’ikunap lluqllanpim watakunapiqa Qarwa Rasupipas, Sara paqarimun, chaytaq pisimanta pisi Sarapipas, Mistipipas, Khunuranapipas, uraykamuptinhina aswan yapakun. Awsanqatipipas, Sallqantaypipas rit’iqa Willkanuta mayuqa uraykusqanmanhina watantinmi rikukuq, kay qhipa yapakun, hatunyan Uru Pampapi, watakunapiqa rit’iqa manam ancha Kamisiyapi, Ukayalipi, chaymantaqa rikukunchu, ¿imaraykutaq chayri? hukkunantin Amazonas mayunta Atlántico Mama quchaman chayapun. Nube: phuyu/puyu. Paray pachapi phuyu rikhurimuptinqa yaqapas parallanpuni; Roca, barranco: qaqa. Ayakuchupiqa wayrañataq phuyuta phukurpariptinqa qaqa ñinku barrancota, Qusqupitaq qaqa imapas paranchu. ñinchik huk hatun hatun rumita. Mundo: kay pacha. Kay pachaqa allpayuq, unuyuq, wayrayuq, sach’akunayuq, uywakunayuq, ñuqanchik runapas kay pachapi kawsanchik.

Ola: unup phuqchin; yakupa puqchin. Yachayniyuq runaqa qucha unup phuqchiyninta qhawaspam paranantapas, ch’akirinantapas yachan, chaymanhinataq chakrata llamk’an.

Rocío: sulla (DGH). Chhulla (Beyersdorf). Sullaqa raphikunapi paqariq sut’uychakunam; sulla unuchaqa ch’uya unus kanman, chayraykutaqsi hampi. ¿Imapaq? Wak runakunata tapurikuspa yachawaq.

Piedra: rumi. Rumiqa ch’ilayasqa aqum kanman, chayraykutaq rumiqa ñut’ukuspa Selva: yunka, sach’a sach’a. aquman tukun, aqutaq allpawan Yunkamanqa unupas tukuyñiqmanta 29

Illapa, qhaqya para la variedad Collao y qaqya para la variedad Chanka.

chaqrukuspa aqu allpaman kutin. Mayupi uraykun, yunkapiqa mana ancha rumikunaqa paykunapura ch’akiriytapas, qasatapas riqsinkuchu, waqranakuspam aquta paqarichinku. chay yunka allpaqa q’uñim, chayraykutaq chaypiqa ñiraq ñiraq sach’akunapas Quebrada, ceja de selva: wayq’u, yunka payllamanta wiñamun. qallariy. Wayq’uqa q’uñi ñiraq allpaña; chayraykutaq wayq’upiqa papapas sumaqta puqun, kaqtaq misk’i rurukunapas kanña; sach’akunapas payllamantam rikhurin.

Sierra: anti. Anti allpakunaqa sinchi wichaypim tarikun, chayraykutaq chaypiqa sinchita chirin; watapiqa tawa killa ima paran, chaymantaqa ch’akirin, chayraykutaq tarpunapaqqa parallata qhawanku. Anti allpakunapiqa llamakunalla kawsan, huk uywakunaqa wisk’achapas, tarukapas, kunturpas kallantaq.

Tierra: allpa (IPA). Allpaqa kay tiyasqanchik pacham, chayqa Pacha Mamanchikmi, paymi tukuy imamanta uywawanchik, paymi kawsananchikpaq mikhuykunata yurichipuwanchik.

Universo: tiqsi muyu. Tiqsi muyupim Pacha Mamanchik tarikun, kaqtaq Intipas, killapas, quyllurkunapas, phuyupas; ñuqanchiktaq Pacha Mamap patanpi Sol: Inti. Intiqa huk Apum, paytapunim tiyanchik. imapaqpas mink’akuyku, Apu Inti mana kaptinqa chirimantach ari Venus, Cruz del Sur, Lucero: ch’aska, wañusunchikman. Tayta Inti kaptinmi Chakana. Hanaqpiqa may karupim yurakunapas q’umiryan, manahinaqa tutakunapi chakana ch’askaqa sut’illa tukuy imapas yuraqlla kanman. rikukun. Chakanata qhawarispam ima pacha kasqantapas yachanchik; Temblor: pacha kuyuy. Pacha chakanaqa willawaqninchikmi. Mamanchikqa unay unaymanta kuyunpunim, chayta ruraspataq Viento, aire: wayra. Wayraqa Pacha wasikunatapas, qaqakunatapas, Mamanchikpa kaqninmi, paypa urqukunatapas tumpallata urmaykuchin. uywasqanmi: ñuqanchikqa wayrata Pacha kuyunanpaqqa allqus ñawpaqtaqa upyaspam kawsanchik, kaqtaq waqwanpuni. uywakunapas, sach’akunapas. Wayraqa llapantinchikpatam, chayraykutaq Terremoto: pacha t’impuy/pacha timpuy. wayrataqa amapuni Pacha t’impuyqa manchakunapaqmi, qhanrachasunchikchu, wayrataqa allpapas kichakun, wasikunapas q’usñiwanmi waqllichinchik, amataq urmaykunpuni, chaymantaqa unjupas chaytaqa rurasunchikchu. wasikunata millp’urqapun, chayqa waqanapaqmi.

CONTINENTES, PAISES, REGIONES, PROVINCIAS, DISTRITOS, PUEBLOS, COMUNIDADES: Allpakuna, mama llaqtakuna, suyukuna, suyuchakuna, suyucha phatmakuna, hawa llaqtakuna

África: África.

Mar Caspio: Caspio Qucha.

América del Norte: Hanaq Amirika.

Mar Mediterráneo: Mediterráneo Qucha.

América del Sur: (H)urin Amirika, Abya Yala.

Mar Muerto: Wañusqa Qucha. Oceanía: Oceanía.

América: América, Amirika, Abya Yala. Asia: Asia.

Océano Atlántico: Atlántico Mama Qucha.

Centro América: Chawpi América.

Océano Índico: Índico Mama Qucha.

Cordillera Blanca: Cordillera Blanca, Yuraq Urqukuna.

Océano Pacífico: Pacífico Mama Qucha. Océano: Mama Qucha.

Cordillera de los Andes: Anti Urqukuna. Río Amazonas: Amazonas Mayu. Europa: Europa. Río Nilo: Nilo Mayu. Los Alpes: Alpis Urqukuna.

PAISES DE AMERICA DEL SUR: Abya Yalapi Mama Llaqtakuna

Argentina: Argentina, Argentina Mama Llaqta.

Guayanas: Guayanas, Guayanas Mama Llaqta.

Bolivia: Bolivia, Bolivia Mama Llaqta.

Paraguay: Paraguay, Paraway Mama Llaqta.

Brasil: Brasil, Brasil Mama Llaqta. Perú: Perú Mama Llaqta.

Chile: Chile, Chile Mama Llaqta. Colombia: Colombia, Colombia Mama LlaqtaEcuador: Ecuador, Ecuador Mama Llaqta.

Uruguay: Uruguay, Uruway Mama Llaqta. Venezuela: Venezuela, Venezuela Mama Llaqta.

MAPA DE AMÉRICA DEL SUR DEPARTAMENTOS DEL PERÚ: Perú Mama Llaqtapa suyunkuna Amazonas: Amazonas suyu.

Lima: Lima, Rimaq suyu,

Ancash: Anqas suyu.

Loreto: Loreto, Luritu suyu.

Apurímac: Apurimaq suyu.

Madre de Dios: Madre de Dios suyu

Arequipa: Arequipa, Ariq Qhipan suyu.

Moquegua: Moquegua, Mukiwa suyu.

Cajamarca: Cajamarca, Kasha Marka suyu.

Pasco: Pasco, Pasku suyu. Piura: Piura, Piwra suyu.

Cusco: Qusqu, Qusqu suyu. Puno: Puno, Punu suyu. Huánuco: Huanuco, Wanuku suyu. San Martín: San Martin suyu. Junín: Junin, Hunin suyu. Tacna: Tacna, Takna suyu. La Libertad: La Libertad, La Libertad suyu. Lambayeque: Lambayeque, Lampayiq suyu.

Tumbes: Tumbes, Tumpis suyu. Ucayali: Ucayali, Ukayali suyu.

MAPA POLÍTICO DEL PERÚ PROVINCIAS DEL CUSCO: QUSQU SUYUPA SUYUCHANKUNA Acomayo: Aqu Mayu. Aqu Mayu Espinar: Espinar. Espinar suyuchapa llaqtapiqa misk’i misk’i trigo t’antatam uma llaqtanqa Yawri sutiyuqmi; chaypim ruranku. sapa Inti p’unchaw hatun qhatu rurakun, aychapas, kisupas chaninmi, misk’i

Anta: Anta. Anta llaqtapis warmikuna rurukunatapas maymantaraq sunquykita suwasunki, hamp’atutaqsi chayachimunku. tutantin p’unchawnintin waqan. La Convención: La Convención. Calca: Khallka. Khallka suyuchapim Qusqumanta La Convención tarikun Sawa Siray apupas, Pitu Siray suyuchaman rinapaqmi Willka Wiqi apupas, P’isaq llaqtapas Khallka Apunta yaykunchik. La Convención suyuchapim tarikun. Suyuchapiqa misk’i rurupas, kukapas, kaphiypas, rumupas, unkuchapas, Canas: K’anas. K’anas simiqa aymara apichupas chaninmi rurun. simimantam hamun. K’anasqa simp’aykunam; chaysi ñawpaqqa chay Paruro: Paruru. Paruru Suyuchapim allpakunapi qharikunapas, warmikunapas Paqariq Tampu tarikun, chaymantas Ayar achka simp’ayniyuqsi kaq kasqaku; Wawqikunaqa lluqsimuq kasqaku. chayraykutaqsi paykunataqa “K’anas” ñispa sutiyasqaku. Chaymantam kastilla Paucatambo: Pawqar Tampu. Pawqar simipiqa “Canas” ñisqa qhipapun. Tampu suyuchapim llamatapas, paquchatapas uywanku; yunkankunapiqa Canchis: Qanchis. Llaqtanchikkunapa misk’i rurukunapas chanintam wiñan. sutintaqa manam ñuqanchik kikinchikchu akllakurqanchik; chaysi kay Quispicanchi: Qispi Qanchi. Kay Qispi allpakunapiqa “Qanchi” ñisqa runakuna Qanchi suyuchap uma llaqtanmi Urkus tiyasqaku, chaymantam kay suyuchap llaqta, chaypa qayllanpitaqmi “Sipas sutinqa kastilla simipi “Canchis” Pukyu” sutiyuq qucha tarikun. qhipapun. Urubamba: Uru Pampa (Lira). Machu Chumbivilcas: Chumpi Willkas. Chumpi Pikchu ñawpa llaqtapas, Ullantay Tampu Willkas runaqa “Quri Lasum” kayku ñispa llaqtapas kay Uru Pampa Suyucha rimakunku, ¿ichapas riki? hap’iypim sumaq sumaqta wiñariq kasqa; chayraykutaqmi Uru Pampaqa tiqsi Cusco: Qusqu. Kikin Qusqu llaqtapim muyuntinpi allin riqsisqa, kaqtaq paraqay inkakunaqa hatunkaray wasikunata saranpas. rumimantakama sayarichisqaku; chay wasikunaqa wakin p’ampasqaraq kunan tarikun. ¿Ruminkunari maypitaq tarikun?

HERRAMIENTAS: LLAMK’ANAKUNA

Aguja: yawri, llañu yawri. Papata Cucharón: wislla. Chay p’ukumanqa huk allaspaqa kutamakunaman winaspa wislla chayrullas hunt’an, yuyaywan yawriwan siranchik. qaramunki.

Arado: chaki taklla (de pie o tirapié) turu taklla, waka taklla, arma (de buey) wiri. Chaki takllawanmi chakmanchikpas, tarpunchikpas papataqa urqu qhatakunapi.

Desterronador: k’upana, maruna, luru, p’anana. Kay k’urpakuna wañuchinapaqqa.hatun k’upanata aparqamuy.

Escoba: pichana. Pichanataqa Asiento (mueble para sentarse): tiyana. rurakullanchikmi ichhumantapas, Tiyanaqa kimsa chakiyuqpas, tawa saphikunamantapas, sach’akunap chakiyuqpas, suqta chakiyuqpas kanmi. ch’apranmantapas, k’allmakunamantapas. Azadón, azada: rawk’ana, allachu, lampa. Papataqa rawk’anawanmi Estaca de fierro o clavo: q’illay takarpu. allanchik. Wakataqa q’illay takarpupi watamunki. Azuela: llaqllana. Kurkutaqa Estaca de madera: k’ullu takarpu, k’aspi llaqllanawanmi kuskachanku. takarpu. Warmikunaqa llaqtaypi tawa takarpupi allwinkupas, awankupas; wak Bandera de bailar: wiphala. Pukllaypiqa llaqtakunapiqa manahinachu kaq kasqa, wiphalawanpunim tusunchik. huk sach’aman allwisqata hap’ichispa llañu wasankuwan qhipaman chutaspa Batán grande: maran. Maranqa awaq kasqaku. mamanmi, tunawtaq wawan, iskaymanta imatapas ñut’uta kutanku. Honda de bailar: pukllay warak’a, tusuna warak’a. Pukllaypi tusunaypaqmi Batán pequeño: mutk’a/mutka. Sikuwani llaqtamanta llimp’i llimp’i Mutk’apiqa uchutam kutanchik. warak’ata rantikamusaq. Cepillo: llaqllana. Kay lluchk’ayachinapaq kuska aparqamuy.

k’ullukuna Honda de lanzar piedra: warak’a/ llaqllanata waraka. Paqucha michiq sipasqa warak’aspa atuqta phawachisqa.

Cernidor: suysuna, ichara. Ñawpaqqa suysunatapas llama qaramantam ruraq kasqaku, chaymantaqa latamanta, kunanqa lastikumantapas, q’illaymantapas kallanmi.

Hoz, segadora: ichhuna. Ichhutapas, siwaratapas ichhunawanmi rutunchik.

Licuadora: unuyachina, kutana, ñut’una. Kunan warmiqa unuyachinapi tarwi chullusqatapas kutarqapun; llikllawanpas Cuchara: wisllacha. Chupitaqa p’istukapun, chaymi modernidad ñintaq. wisllachawanpunim mikhunchik. Mango de palo: kuti. Rawk’ana kutiqa Cucharilla: uña wisllacha. Wanquyru chachakuma k’aspimanta, chuntantaq misk’itaqa huk uña wisllachallatapas sapa q’illaymanta; chaytaqa qara watuwan p’unchaw mikhunanchikpunis, chaysi watanku. unquykunamanta hark’awanchik. Mano de batán grande: tunaw. Tarwitaqa tunawwanmi piqarqunku; chayqa achka kasqanrayku.

Mano de batán pequeño: qulluta. Uchutapas, kuminustapas qullutallawanmi kutanchik, chayqa pisilla kasqanrayku.

Porra, clava, maza, garrote: maqana, q’asuna. May ñawpaqsi Saqsay Waman pukarapi Cahuide sutiyuq runas maqanawan amachakuq kasqa.

Manta: lliklla, q’ipirina. Qhari llikllaqa Posillo: puruña. Hawas phusputaqa huk sapaqmi warmi llikllamantaqa, Qhari puruñapi churamuy, hamk’atataq wak llikllaqa aswan hatunmi. puruñapi. Molino: qhuna, mulinu. Iskay, kimsa p’uku kinuwataqa qhunapi ñut’unchik; kintal kintal kinuwatapas, siwaratapas mulinupi kutanku; chay mulinuqa unup kallpanwanmi muyun.

Rueca, huso: puchka. phillilluntaqa qiwña k’ullunmantam ruranku.

Puchkap sach’ap

Soga: waskha/waska. Imaña chaqnanapaqpas waskhaqa kananpunim; Olla: manka. Taksa mankapim chupitaqa huk sayaymi llama waskha, waktaqmi wayk’ukunchik, urpu mankapitaq aqhata kawallu waskhaqa. puquchinku. Mankaqa kallanmi sañu t’urumantapas, q’illaymantapas, Tinajón: mak’as, maka, mahas. Huk aluminiomantapas. sipastas “¿Chay mak’as uya maqt’awanchu tiyanki?” ñispa k’amisqa; Pellejo pelado: q’ara qara. mayhina uyayuq ari karqanpas chay M’ast’akunapaqpas, chaki waynaqa. pichakunapaqpas kanmi q’ara qaraqa; chayqa manataqmi puñunaman Torzalador: k’anti (torcer hilo) Wakin churanapaqchu. llaqtapiqa warmikuna puchkan, qharikunataq k’antin. K’antiqa hatun Pergamino para moler, pellejo: q’ara puchkam. qara. Sapaqmi kallantaq qhunanapaq q’ara qaraqa; chay kikinpim k’ispiñu Tostadora: k’analla (AMLQ) k’allana ruranapaqpas masata qhaquna kaq. (DGH)/kallana. K’allanapipas, mankapipas hamk’ataqa Plato: p’uku, mulu, chuwa. Hatun rurakullanchikmi. taytayqa sapa paqarinmi huk p’uku papa wayk’uta añu wayk’utawan mikhuq, Trampa: tuqlla, t’ikulla. Rumimanta chaymantataq huk p’uku iskuyuq kinuwa rurasqa atuq hap’inapaqqa tuqlla karqan; lawata, qhipamantaq huk p’uku chayruta; huk’ucha hap’inapaqtaq t’ikulla sutiyuq chaytaqa ch’isiyaq p’unchawpaqmi rantisqa tuqllacha. mikhuq.

INSTRUMENTOS MUSICALES/sumaq kunkayuq waqaqkuna

Andarita, pallasca: antara.

Qanchis sipas.

Cascabel de pezuñas: chhaqcha.

Quena: qina.

Lawata, lawita:

Corneta de guerra: qiqiri.

Alma de cántaro: manchay puytu (p’uytu).

Arpa Domingacha: tawtinku. Tamboril: tinya.

Bandurria de San Pablo: marimachu. Ucarina: uqarina. Pampa piano: pampa piyanu. Ayarachi de Chumbivilcas: Phuku phuku suqus.

Pututo de cuernos de toro: waka waqra, waqra phuku. Chillador: walaychu.

Phuña: Bombo: wankar. Pinkuyllu: Caracola, pututo: waylla q’ipa, pututu. Flauta transversal: pitu.

NÚMEROS: YUPAYKUNA

1: Huk. Kay yupaypas hukkunapas kayhinatam muyun: huk, hukpi, hukwan, hukman, hukmanta, hukpa, hukmi, huksi, hukta, hukkunapas kanraqmi. 2: iskay. Runaqa iskay makiyuq, iskay chakiyuq, iskay rinriyuq, iskay ñawiyuq, iskay sinqa t’uquyuqmi kanchik.

45: tawa chunka pichqayuq. Tawa chunka pichqayuq yupayta chunka kuti mirachiptiykiqa ¿hayk’am lluqsin? Tawa pachak pichqa chunkayuq ¿riki? 67: suqta chunka qanchisniyuq. Chay unqusqa warmiqa suqta chunka qanchisniyuq watayuqmi kasqa.

3: kimsa. Kimsa chakichayuq k’aspi tiyanapas kanmi. 88: pusaq chunka pusaqniyuq. Pusaq chunka pusaqniyuq yupayta pusaqman 4: tawa. Wakin uywatam “tawa chaki” rakiptiyri, ¿hayk’ataq sapankaman tupan? ñispa sutiyanchik, hukkunaqa quwillatam tawa chaki ñispaqa ñinku; wakin runaqa 99: isqun chunka isqunniyuq. qharitapas, warmitapas “tawa chaki” Pachakmanta hukllata qichuptiyqa isqun ñispam ñirqun, ¿chayri ima ñiytataq chunka isqunniyuqmi puchun. munan? 100: pachak. Chunkata chunka kuti 5: pichqa. Sapanka makinchikpim pichqa mirachiptiyqa pachakmi lluqsin. ruk’anakuna tarikun. 101: pachak hukniyuq. Pichqa chunka 6: suqta. Sisikunaqa huch’uypas hukniyuqman pichqa chunkata hatunpas suqta chakiyuqpunim kanku.

yapaptiyqa ¿hayk’am lluqsin? Pachak 7: qanchis. Tawaman kimsata hukniyuq ¿riki? yapaptinchikqa llapanpi qanchismi. 111: pachak chunka hukniyuq. Huklla 8: pusaq. Apasankaqa ¿hayk’a sapa, huklla chunkakuna, pachakkunataq chakiyuqmi? Pusaq ¿riki? huklla kaptin, ¿hayk’am llapanpiqa? Llapanpiqa pachak chunka hukniyuq. 9: isqun. Pusaqman hukta Ama pantankichikchu. yapaptinchikqa llapanpi isqun. 300: kimsa pachak. Mama Llaqtanchikpi 10: chunka. Chaki ruk’ananchikqa llamk’aqkunamanqa kimsa pachak llapanpi chunkam, kaqllataq qullqitam wata tukuypi haywarisqaku, sillunchikkunapas. kamachikuykuna paqarichiqkunari ¿hayk’atataq chaskinku? 11: chunka hukniyuq. Chunka hukniyuq watayuq wawaqa primaria yachay 444: tawa pachak tawa chunka wasinta tukunña. tawayuq. Kay pachapiri ¿tawa pachak tawa chunka tawayuq watankama 12: chunka iskayniyuq. Chunka kawsanmanchu? Chaykamaqa pipas iskayniyuq watayuq kaspaqa sapallaymi manam kawsanmanchu. llama michiqña kaq kani. 998: isqun pachak isqun chunka 23: iskay chunka kimsayuq. Wayna pusaqniyuq. Waranqamanta isqun sipaskunaqa iskay chunka kimsayuq pachak isqun chunka pusaqniyuqta watanpiqa kamayuqña kanku. qichuptinchikri, ¿hayk’ataq puchun? 1,000: waranqa. Waranqaqa chunka kuti pachakmi.

1,012: waranqa chunka iskayniyuq. Huk waranqaman chunka iskayniyuqta yapaptinchikqa, waranqa chunka iskayniyuqmi kapun, ¿icha pantanichu?

666,666: suqta pachak suqta chunka suqtayuq waranqa, suqta pachak suqta chunka suqtayuq. Chayhina qullqiyuq kayta munayman, ¿qamri?

7,777: qanchis waranqa, qanchis pachak qanchis chunka qanchisniyuq. Tawa waranqa tawa pachak tawa chunka tawayuq sulis qullqiman kimsa waranqa, kimsa pachak kimsa chunka kimsayuq sulis qullqita yapaptiyri, ¿hayk’ataq llapanpi lluqsin? Qanchis waranqa, qanchis pachak qanchis chunka qanchisniyuqtam kay wawa hurqusqa, ¿qamkunari?

1’000,000: (huk) hunu. Pichqa pachak waranqata iskay kuti mirachisqaqa huk hunum lluqsin, kaypihina.

2’345,678: iskay hunu, kimsa pachak tawa chunka pichqayuq waranqa, suqta pachak qanchis chunka pusaqniyuq. Kaypiqa tarikun: iskay sapan hunukuna, kimsa waranqa pachakkuna tawa waranqa chunkakuna pichqa waranqa sapankuna, suqta sapan 9,999: isqun waranqa, isqun pachak pachakkuna qanchis chunkakuna pusaq isqun chunka isqunniyuq. Pichqa sapanniyuq. waranqa, pichqa pachak, pichqa chunka

pichqayuqman tawa waranqa tawa pachak tawa chunka tawayuqta yapaptiyqa isqun waranqa, isqun pachak isqun chunka isqunniyuqmi lluqsin. ¿Allinchu?

OCUPACIONES: LLAMK’AYKUNA Abogado: rimapakuq, hark’apakuq, Diagramador, diseñador gráfico: rimapapuq. Tumpasqa runaqa ñit’inapaq wakichiq. Ñit’inapaq rimapapuqnintinmi palacio justiciata rin. wakichiqpa makinpiñam qillqasqayqa tarikun, huk killamantaqa mayt’ukunata Albañil: pirqaq, wasi pirqaq, wasi ruraq chaskisaqña. (DINEBE). Llaqtakunapim wasi rurapakuqkunataqa maskankuraq; Dibujante: siq’iq, siq’isqakuna ruraq/ chaypiqa qullqitapas chanintam siqisqakuna ruraq. DIGEIBIRApis chaslkinku, kaypiqa aynillapaqmi siq’iqkunata maskachkanku, ¿manachu llamk’anku. chayta llamk’apakuq rirquwaq? Alumno, estudiante: yachakuq. Ñuqaqa siraq kani, mamayqa aqha qhatuq, wawaykunaqa llapanpas yachakuqmi kanku.

Director/a: umalliq, qullana. Mamáy umalliq, pampachaykuwanki, qayna p’unchawqa manam llamk’aq hamurqanichu, misichaymi wiksa nanayniyuq karqan, chaymi paytaqa Bailarín: tusuq. Julian sutiyuq wawayqa uywakuna hampiqman aparqani. saqra tusuqmi. Electricista: electricista. Internet Bombero: nina thasnuq (DINEBE). Nina chayamunanpaq electricista runata thasnuq runakunaqa manam mink’akamusunchik. qullqiraykuchu llamk’anku. Enfermera, enfermero: hampiq mama, Cantor, cantante: takiq. Kay hampiq tayta. ¡Hampiq mama! Wiksa yachachisqay wawakunaqa kuskallanpas q’iwiymi hap’irquwan, imallawanpas takiqmi kanqaku. hampiykuway. Carpintero: llaqllaq. Llaqllaq runawan Escritor, escribidor: qillqaq. Tayta Mario chay tiyanaykitaqa allincharquchimuy. Vargas Llosa runaqa qillqaqmi; payqa qillqasqallanmantam qullqitaqa Chofer, conductor: awtu apaq, awtu wayaqapiraq chaskin. purichiq. Chay wañuq awtu purichiqqa machasqas hamusqa. Hilandera, hiladora: puchkaq. Warmiyqa puchkaqmi, ñuqataq kani k’antiq, Cocinero: wayk’uq/yanuq. Kay wawaykunaqa q’aytutam tullpunku, p’unchawkunaqa qharipas, warmipas taytaytaq qatanakuna awaq; misiykutaq wayk’uqmantaqa llamk’apullanmi. q’aytu kururwan pukllaq,

Costurera: siraq. Chay siraq mamaqa Ingeniero: ingeniero. Qhari qusantinmi qhatuta rinku. hawachaykiqa ingenieropaqsi riki yachamuchkan. Dentista: kiru sik’iq, kiru hampiq. Kiru hampiq runaqa paqarinsi hamunqa. Jardinero: t’ika qhawaq, t’ika uywaq. T’ika uywaq runaqa riqsisqaymi, ñuqaña Deportista: pukllaq. Wawaykikunaqa payta riqsichisqayki. llapanpas, ¿pukllaqkama í? ¿chakra llamk’aypiri hukllapas yanapasunkichu? Juez: chaninchaq. Chaninchaq tayta uyariqmi llapantinkupas rinku. Mecánico: mikaniku, awtu allinchaq, Presidente: kamachikuq, umalliq. Kay awtu hampiq. Awtu allinchaq runatas Perú Mama llaqtanchikpiqa sapa pichqa Wankayuq llaqtamantaraq pusamunqaku. watam musuq umalliqta akllakunchik; may maypiqa pantanchikmi umalliq Mecanógrafa: qillqaq warmi. akllaypipas. “Llamk’asqay tukuchanaypaqmi huk qillqaq warmita maskachkani” ñispam Profesional: kamayuq. Huk panachaypa turaykiqa hamusqa. wawankunaqa llapanpas kamayuqpunim, chayqa may allin ari. Médico: hampi kamayuq. Sullk’a churiytaqa hampi kamayuq Profesora: yachachiq warmi. Yachay kananpaqpunim uywachkani. wasiman rispa ñuqaqa huk yachachiq warmip makinmanmi chayasqani, chaymi Minero: qhuya runa (Noriega). Juan ñuqapas allin yachachiq kani. Guerra Villanueva sutiyuq runam “Qhuya runa” yarawita Bolivia Mama Llaqtapi Sacerdote: tayta kura. Tayta kuraqa qillqasqa. “dominus vobiscum” ñispam achka qullqita tarin. Niñera: wawa uywaq. Rimaq llaqtapis huk wawa uywaq sipas llamk’asqan Sastre: siraq, p’acha siraq. P’acha wasimanta kawsaykunata aparikuspa siraqkunaqa kawsaqpaqpas, chinkakapusqa, ¿allinchu chay? ¿Mana wañuqpaqpas p’achataqa siranpunim, riki? ¿paypaqri pitaq p’achata sirapunqa? Panadero: t’anta ruraq. Qusqu suyupiqa Tejedor(a): awaq. Qhari awaqqa Urupisa sutiyuq llaqtapim t’anta ruraqqa qatanatapas, waytatapas awan; warmi chutakunatapas, mulliti t’antatapas ruran. awaqñataq llikllata awan, ¿qamri imatataq awanki? Pastor: uywa michiq. Tayta mamayqa wiraqucha Arredondop uywan Traductor al quechua: qhichwaman michiqninmi karqan. t’ikraq/qichwaman tikrachiq (Almeida). Ñuqaqa qhichwaman t’ikraqmi kasaq, Pintor: llimp’iq/llimpiq. ñiraq ñiraq chay qhipamanqa napaykukusqatapas llimp’ikunata wakichispam llimp’iq runaqa uyarisaqchu, tukuylla tukurqusaq. siq’isqakunata rikuchiwanchik. Traductor del quechua: qhichwamanta Policía: wayruru, runa qhawaq. Wakin t’ikraq. Qhichwamanta t’ikraypas runa qhawaqkunaqa manas allintachu atikullantaqmi, ichaqa qhichwatapas chay wak simitapas allintapuni yachana.

llamk’achkanku, huchakullankutaq.

paykunas Llapan rimanakunamanmi (-q) simi hunt’achiqta yapaspa ruraq sutita tariyta atinchik (rimana: tarpu-, chay saphiman – q simi hunt’achiqta yapaspa, “tarpuq” sutita tarinchik).

PLANTAS, ÁRBOLES: YURAKUNA, SACH’AKUNA, MALLKIKUNA Aliso: ram ram (DGH). Ram ram sach’aqa sapa watam pachak pachak raphinta wayrawan apachin, chaymantaqa yapamantam p’achakullantaq. Chachacomo/a: chachakumu/a. Chachakumuqa huk sach’am, chaypim wayt’amputaqa tarinchik; waktaqmi chachakuma, chayqa wiksa nanaypaq sumaq q’apayniyuq quracha.

Granadilla, pasionaria: apinquya (Lira). Chay q’ichaq wawaykimanqa apinquyap qaranta t’impurquchispa upyaykuchiy, chaymi thanichinqa. Helecho: raki raki (DGH). Raki raki yuraqa llanthukunapim aswanqa wiñan, manataqmi t’ikan rikukunchu.

Kishuar de las alturas, puna kishuar (Buddleia coriácea): qulli. Qulli sach’aqa punakunapipas hap’ikullanmi; qulliqa Chicllor: ch’ikllur, ch’uyllur. Ch’ikllur kiswarpa ayllunmi. sutiyuq sach’aqa puka t’ikayuqmi; raphinkunataq yawar apariy unquyta Maguey, cabuya, pita: paqpa, Paqpa thanichin. p’anqataqa quwi mikhun, runataq kichkanta hurquspa p’achata t’aqsan, Espadaña, buda, enea: t’utura, matara. qhulla chuchawninpas wathiyaspa T’uturaqa Titi Qaqa quchapi chaninmi mikhunam, chayqa tullu punkiytapas, wiñan; yuraq saphintam runaqa sullu muqu nanaytapas hampinsi. ñispa mikhunku. Queuña (Polylepis incana HBK): qiwña. Espina, cactus (Cactus sp. Lampa llaqtayuq runkunatam “qiwña Cereusátrigo.nodendron Schumann): qunqur” ñispa sutiyanku. Lampapiqa kichka. Pitahaya, waraqu, kanpuni ari achka qiwña, chaymantataq hawaq’ullay/awaqullay. Waraqukunaqa wisllata rurarparinku. achka ñiraqmi, wakinmi huch’uy wakinñataq hatun; llapanpas Tayanca, (Baccharis odorata HBK): kichkayuqpunim kanku, t’ikanmantataq tayanka, Ñawpaqqa tayankawanmi sumaq misk’i rurukuna sank’ayu sutiyuq wayk’ukuna kaq, kunanqa tayanka puqumun. rikuypas kapunchu, t’anta ruraqkunam tukurqun ñinkutaq.

RELIGIÓN: IÑIYMANTA, APUKUNAMANTA

Aleluya: aliluya, ¡wipha! Misapiqa ¡Aliluya, aliluya! Ñispam rimanku, yaqapascha ari ¡Wipha, wipha! Ñispa ñiyta munanku.

Bautizo: sutiyay. Ñuqaqa sutiyachiq taytayta manam riqsinichu, huk machucham huk p’unchaw iskaynin rinriymanta chhapchirquspa “yaw manachu napaykukuyllatapas yachanki” Alma: alma, nuna. Kuraq runakunaqa ñispa waqachiwaq, paysi mana chanin runakunatapas, mana allin sutiyachiwanman kasqa. chaninchakuqkunatapas kayhinatam k’amiqku: “Yaw yana alma” ñispa. Bendecir: saminchay. Paqarisqanchik p’unchawta yuyarispam runaqa Altar: altar, pukara. Tayta kuraqa altarta “saminchasqa kay” ñispa wasachakusparaqtaq misk’ita marq’aykuwanchik, chaytaqa ruranku rimapayamuwanchik, ¿payri chay ñuqanchikpa allin kawsayninchikta rimasqankunata hunt’anchu? ¡Imaraq í! munaspas. Biblia: biblia. Hatun qillqasqa mayt’utam “biblia, santa biblia” ñispa wakin runakuna chay qillqasqata apaykachanku; “kaypim Diospa simin” ñispam ñawinchankupas, hukkunaqa qhichwa simipi qillqasqam Amor: munakuy, wayllukuy. kanpas. Wawakunataqa munakuywanmi yachay wasipiqa llamk’aysina, yanapana. Católico: católico. Roma llaqtapim huk tayta kura yuraqmanta p’achasqa Angel: ángel. Angelkunaqa mana Francisco sutiyuqsi católico runakunata rikusqanchik kawsaqkunas kanman, michin; catolicokunaqa Jesucristo paykunaqa mana huchakuqsi kankuman, runapim iñinku. ichaqa wakin hucharqukusqa, chaykunas angelmantaqa supayman, saqraman Cielo: hanaq pacha. Católico sutiyasqa tukupusqaku, chaykunaqa mana allin runakunaqa kayhinatam rimanku: “Mana rurayllatas atinku; ¿chayhina kaptinqa huchakuq runakunaqa hanaq Amén: chayhinataq kachun. Mañakuyta tukuspapas, riqsikuspapas Cristopi iñiq runakunaqa “Hinataq kachun, hinataq kachun, amén” ñispam ñinku.

kay pachapi kuraqqa kanman pachamansi rinqaku, huchasapakunataq supaykunach riki? Angelkunaqa ukhu pachaman” ñispa, chayhina manapascha ari kanmanchu. kaptinqa ukhu pachaqa hunt’añach ari kapun, chayri, ¿maymantaq Apóstol: apustul, pay ranti, kamachikuqninchikkuna wañukuspa kamachinkuna. Cristo Jesussi chunka rinqaku? iskayniyuq pay ranti runayuq kasqa, chaymantaqa iskaysi “manam paytaqa Comunión: comunión, taytachap ukhun riqsinichu” ñispa mana riqsiq tukusqa; chaskiy. Católico runakunaqa paqtataq qamtapas rantiykipi puriqkuna huñunakuspa misata ruranku, chaypitaq mana riqsiqniyki tukunkuman. yuraq yuraq t’antata chaskinchu, chaytam taytachap ukhun chaskiy ñispa riqsinku. Arrepentido: llakisqa, huchachakuq, phutikuq. Hucharqukuspa phutikuyqa Confesarse: huchakuna willakuy. Kikin allinmi kanman, huchanta riqsikunman, católico runakunallataqmi kamachikun ichaqa kantaqmi wakin huchakuqkuna “huchakuspaqa tayta kuramanmi sinchi manapuni phutikuq sunquyuq, ¿yaqachus phutisqapuni huchankunata willakunan” chaykuna ukhupi kamachiqninchikkuna ñispa, iñiqkunaqa chayta ari ruranku. tarikunman?

Confirmación: yapamanta arí ñiy, kutipay. Sutiyasqaña runakunaqa hatunña kaspa, pay kikinpuni yapamanta arí ñispa rimallankutaq.

Evangélica: evangélica. Cristopi iñiqkunaqa t’aqa t’aqam rakinakullankutaq, huk t’aqam Iglesia evangélica ñisqa; paykunaqa manam santukunapipas, taytachakunapipas, Creer: iñiy. Runaqa qispisqam mayqan mamachakunapipas iñinkuchu, iñiyman yaykunanpaqpas; hukkunam huk aswanpas evangelio sutiyuq qillqasqapim apupipas, achka apupipas iñinku, iñinkupuni. hukkunañataq qullqillapi iñinku, kallantaqmi mana iñiqkunapas. Fe: iñiy. Runaqa imapipas, pipipas iñinchikpunim. Ñuqaqa warmiypi iñini, Cruz: kurus, chakana. Cristiano hukkunaqa qullqillapi iñinku, runakunaqa huk chakanatam riqsinku, hukkunañataq Mamacha Carmenpi chaytaqa yupaychaspam iñinku, hukkunataq tata Panchupi iñinku. raymichankupas; ñawpaq runakunapas chakanataqa riqsillasqakutaqmi, ichaqa Gloria: kusi kawsay. ¿Maypitaq kusi chayqa wakmi; huk ch’askapas kanmi kawsaytari tarisunchik? Kusi kawsayqa chakana sutiyuq. yaqapas kanman wañukuptinchikña, chaypiqa manaña ima llakipas Diablo: supay, saqra. Supayqa mana qatikunqachu, ima nanaypas kanqachu, allin ruraykunap rantinmi, paymi ima muchuytaqa riqsisunchikpaschu. huchamanpas pusaykuwanchik, sapanka runapis kanpuni supayqa. Iglesia: taytachap wasin, wak’a, huk iñiy qatiqkuna. Huk wasitam taytachap wasin Dios: Apu (DINEBE). “Apu yaya ñispa riqsinku; hukkunañataq huk iñiy Jesucristo…” ñispa takiypas kanmi, qatiqkunatam chay sutiwan riqsinku. chaymi runaqa huk apupipas achka apupipas iñinpuni; apuqa ima mana

allinkunamantapas chayraykum yuyarinchikpuni.

amachawanchikmi, Imagen: imagen, taytacha, mamacha, paymantaqa paykunap rantin. ¿Imapitaq, pipitaq iñinchikri? Wasi masiyqa taytacha Wankapim iñin, chayraykutaq rantinta Dioses de las alturas o punas (cerros raymichanku; Punu llaqtapiqa mamacha tutelares): puna apukuna (Casa Candelariatam iskay p’unchaw hatun América). Maypiña tiyaptinchikpas huk puquy p’unchaw raymichanku, aswan hatun sayayniyuq urquqa chayraykutaq rantinta yupaychaspataq kanpunim, chayta runaqa Apu ñispa tususpataq q’ipiykachanku. sinchitapuni yupaychakun, chaymi imataña ruraspapas chay aputapuni Infierno: ukhu pacha, supay wasi. Huk aysarikunkupas, t’inkarinkupas, quri qhuyapi llamk’aqmi kayhinata ñin: k’intutapas, mikhuykunatapas “Ñuqaqa aswan ukhu pachapim phukurinkupuni. Ñuqapas aylluypas llamk’achkani, manataqmi supaywanpas, chaytam rurayku. wañusqa millay huchasapa runakunawanpas tinkunichu, icha Espíritu santo: ispiritu santu. Anta ¿qurichu kanpas supaykunap akan?” Waylillas llaqtapim sutiyachina hawapi ñispa, chayta uyarispam tumpa llakisqa kay qillqasqa tarikun: “Ñuqam sutiyayki tarikuni. Dios Yayap sutinpi, Dios churip sutinpi, Dios ispiritu santup sutinpi” ñispa, huk Jesús: Hisus, Jesús. Jesúsqa Mama simikunapipas kikillantaq rikukun. Mariap wawansi kanman, San Josétaqsi hawa taytan kanman, ¿payri pip churintaq?

Mandamiento: kamachikuy, apup simin. Kanmi huk qillqasqa Antigüo Testamento sutiyuq, chaypim ñin: “Apu Yayas Moisés sutiyuq runaman huk rumipi qillqasqata 10 kamachikuykunata huk urqu patapi qumusqa” Chay kamachikuykuna ukhupim huk ñin: “Ama suwakunkichu” ñispa, ¿chaytari kikin Jesúspa kamachinpi puriqkunapas hunt’ankuchu? María: María, Mamanchik María, Mamacha. Mamacha Marías wachakunan patapiña kaspa kimsa raphi kukata akulliykuq kasqa, chaywansi ukhunqa q’uñirin chaysi mana sasallawan wawanqa llusp’irqusqa. Matrimonio: masachakuy, sawakuy, kasarakuy. Masachakuy ñinkutaq, sawakuy ñinkutaq, chaypim huk qhari warmichakapun, warmipas

Nuestra Señora de Candelaria: Mamacha Kanti. Mamacha Kantitaqa Punu llaqtapim hatun puquy killa qallariypi tusuykunawan raymichanku; runaqa may karu llaqtakunamantaraqmi tusuqpas, qhawakuqllapas purinkupuni. Nuestra Señora de la Asunción: Mamacha Asunta. Mamacha Asuntataqa Ariq Qhipa llaqtapipas, Aswan Karu llaqtapipas p’unchawyachinkupuni, may maypiqa tusuyniyuq, may maypiqa hatun qhatuyuq. Nuestra Señora de Las Mercedes: Mamacha Mercedes. Mamacha Mercedestaqa Juliaca llaqtapim quya raymi killapi yuyarinku; raymiqa achka tusuqniyuqmi, kaqtaq masachakuqkunapas kanpuni, qhatuqkunaqa maymantaraq mana hamunkuchu.

qharichakapun; masachakuyqa qhapaq sitwa killapim aswanqa rurakun. Nuestra Señora del Carmen: Mamacha Karmin. Mamacha Carmentaqa Pawqar Milagro: milagro. Qunqayllamanta Tampu llaqtapim sapa wata chunka imapas allin rurakuy. Jesússi waynaña suqtayuq yupayniyuq p’unchawpi anta kaspa huk masachakuy wasiman chayaq sitwa killapi punta punta tusuyniyuq kasqa, chaypis machanankuqa chaninta raymichanku. tukurqakapusqa, chaysi Jesúsqa kay rakikunaman unuta hunt’achimuychik Nuestra Señora del Rosario: ñispa, chay qhipamantaqsi Jesúsqa chay Mamanchik Rusaryu, Mamacha Rusaryu. unuta winuman kutirquchisqa, chaymi Sullu Quta llaqtapim Mamacha kanman qunqayllamanta imapas allin Rusaryutaqa qhapiruyuq raymichanku, ruray. kunanqa masachakuqkunapas banda musicoyuq, orquestayuq imam kapusqa; Misa: misa. Misataqa huk tayta kura chay raymiqa pusaq yupayniyuq ruran, chaytaqa catolicokunallam p’unchawpim kantaray killapi. ruranku. Misapim Jesúspa rurasqantapas, wañusqantapas, Obispo: obispo, tayta obispo. Tayta kawsarimusqantapas yuyarinku. Anti obispoqa musuq tayta kurakunatam runakunapas apukunamanqa kukayuq, kaman, kaqtaq confirmaciontapas ruran. untuyuq, aqhayuq haywarikuyta Tayta obispoqa tayta kurakunatam rurankum. kamachin. Misionero: misionero, apuchamanta rimaq. Mayqan iñiypipas apuchamanta rimaqqa kallanpunim; paytas ari apu yayapuni “ñuqamanta rimamuy” ñispa kachamun.

Ofrenda: quy, munakuy aypachiy. Católico runakunaqa misapi munasqankuta aypachinku, chay ukhupim tarikun t’anta, winu, t’ikakuna, uwaspas, wilapas.

Padre nuestro: yayayku. Católico runakunaqa “Yayayku, hanaq pachapi tarikuq, sutiyki much’asqa kachun, munayniyki kaypi rurakuchun…” ñispa taytachamanta mañakunku.

Rosario: rusaryu. Tayta kurakunapas, monjakunapas rusaryutaqa yaqapas sapa p’unchaw rurankuman; wañuqniyuq wasipipas rusaryutaqa risankupunim.

Papa: Papa, Apup rantin. Roma llaqtapim tiyan huk tayta kura, payqa llapan católico runakunap umalliqninmi, paymi Apup rantin kay pachapi. Pastor: pastor, runa michiq. Pastor sutiyuq runapas, tayta kurakunapas runa michiqsi kankuman, paykunas qhawananku huchaman ama urmaykunanchikpaq.

Sacramento: sacramento. Católico runakunapas, tayta kurapas qanchis sacramentomantam rimanku, hukmi sutiyay, huktaq masachakuy. Chay sacramentoqa huk kamachikuy ari. Salvación: qispiy. Cristiano runakunaqa chay chunkantin kamachiykuna hunt’aqkunaqa qispinqakus ukhu pachaman riyta.

Pecado: hucha, pantay, qhanrachakuy. Runaqa huchaman urmaykunchikpuni, rurananchikta pantanchik, may maypiqa yuyayllawanpas qhanrachakunchikpuni, ¿riki? Religión: iñiy. Iñiykunaqa achkam kanman, hukmi catolicokunap iñiyninkuna, wak llaqta runakunaqa wakapim iñinku, hukkunañataq Pacha Mamapi iñinchik; imapipas mana iñiqkunapas kallantaqmi.

San Francisco: Tayta (tata) Panchu. Yunguyo llaqtapim Tata Panchutaqa tusuyniyuq allintapuni raymichanku; Tata Panchutaqsi paypi iñiqkunaman achkanpiraq kutichimpun. San José: Taytacha San José. Taytacha San Josétapas iskay chunka suqtayuq yupayniyuq p’unchaw aya marq’a killapi raymichanku,

Santa Rosa: santa Rosa, Mamacha Rosa. Mamacha Santa Rosaqa Policiakunap patronanmi, chayraykutaq Resurrección: kawsariy. Jesucristos sapa kimsa chunka yupayniyuq kimsa p’unchaw wañusqanmanta p’unchawqa qhapaq sitwa killapi kawsarimpuspa hanaq pachaman raymichankupuni. wicharipuq kasqa, chaytam musuq testamento qillqasqapi tarinchik. Señor: tayta, yaya. Llapan qharikunaqa tayta ñisqapunim kanku, warmikunataq Rezar: risay, apumanta mañakuy. mama ñisqa kanku. Apumantaqa mañakunchikpuni, kaqtaq paytaqa yanapawasqanchikmanta Tentación: watiqay. Supaysi runataqa riqsikunchik, apunchikmantaqa sapa watiqayman pusaykuwanchik, chaysi p’unchawpas yanapayta runaqa huchamanqa urmaykunchikpuni, mañakunanchikpunim. ¿chay supayta imanasunchikmanmi?

RESTAURANTE: MIKHUNA/MIKUNA WASIMANTA SIMIKUNA

Abrir: kichay. Chay kachi wayaqachata Desabrido: q’ayma/qamya. Kay kicharkuspa kay kichasqa mankaman huk mikhuyqa q’aymallañam kachkan, wisllachata hich’aykuy. ¿wasipichu wayk’ukamusunchikpas? Asar: kankay, Paqarinmi quwi kankata Echar: hich’ay, wischuy, talliy. Kay rurasunchik. unutaqa mankaman hich’aykuy, chay papatataq puruñaman tallirquy.

Enjuagar: aytiy, ch’uyanay; chuyanay, Sipaskunaqa yana palltachakunap aychanwan chukchankuta llusirquspa puñunku, qhipantin paqarintaq aytirqukunku. ¿Imapaqtaq chayri Bajar la olla: ituy, uraykuchiy/manka kanman? hurquy. Mama Benigna, chay rumu mankata ituspa wawakunaman Escurrir: ch’umay/chumay. Mut’ita rakiykamuy. ch’umarquspa llamk’aqkunaman aypachiy. Batir: qaywiy/aychiy. Kay lawachataqa qaywispa qaywispa t’impuchinki. Freir: thiqtiy/tiqtiy. ¿Wayt’amputa mikhurqankichu? Wayt’amputaqa Cocinar a la brasa: q’aspay. Chay chachakuma sach’akunapim tarinchik, waqtan aycha t’imputaqa q’asparquspa chaytataq tumpallata thiqtirispa sara apamunki. hamk’atawan mikhuna. Aumentar, agregar: yapay, yapaykuy. Chay ch’uñu chayruchaykiqa ancha misk’ipuni kasqa, ¿yapaykuriwankimanchu?

Cocinar al vapor: phutiy, Hacer fuego: rawrachiy, kañay, nina wapsichiy/waspiy. Tamaltapas, hap’ichiy/nina ratachiy. Qañiwataqa llama humint’atapas wapsillapim chayachinku. taqyawan ninata rawrachispam pisi pisillamanta hamk’ana. Cocinar en piedras o terrones caldeados: wathiyay/watiyay. Allay Hervir: t’impuy/timpuy. Hak’u papa ama pachapiqa sapa p’unchawmi wathiyata phatarqunanpaqqa kachichayuqtam ruranku. t’impuchina. Hornear: hurnupi wayk’uy, kankay, Colar, cernir: suysuy (granos) Ch’umay hurnupi chayachiy. Huarocondo llaqtapi sacar agua. Ñuqataq kinuwata khuchichakunataqa hurnupim kankanku. suysurquchkasaq, qamtaq hawas Khuchip qarantari, ¿imawantaq phuspunchikta ch’umarquspa huk phiskunku? mankachapi aparqamunki. Lavar: mayllay, maqchiy. Wawakuna, Cortar, tajar, rebanar: kuchuy, q’allay. mikhunaykichikta qarachikamuychik, Apichu thiqtisqa ruranapaqqa ñawpaqta chaymantataq p’ukuykichikta mayllaspa apichutam q’allana, chaymantataq huk apamunkichik. hukmanta thiqtinaman churaykuna. Moler: qhunay, kutay, chhanqay/kutay. Degustar: malliy. Mamayqa mallispa Mayqan ch’aki mikhuytapas qhunarquspa mallispam ima mikhuytapas wayk’un. lawachatapas, apitapas wayk’ukuyta atinchik.

Pelar, mondar: t’ipqay, lluch’iy/tipqay, Sazonar: kachinchay, lluchiy. Q’achu ch’uñutaqa q’uñi unupi misk’ichiy/miskichiy. Pilli pillita chullurichispam qarallanta lluch’irquna. kuchurquspa kachincharquy; ñawpaqtaqa allintaraq mayllarqamunki.

Picar: ñut’u kuchuy/ñututa kuchuy. Wallpa kaltumanqa siwullap q’umir Servir: qaray, rakiy, wisiy, wisllarpariy. chupachanta ñut’uta kuchurquspam P’ukuykichikpi qarakamuychik, p’ukuman t’akaykunku. irqikunamanpas kuraqkuna qaramuychik; ñuqamanpas qaramuwaychik. Poner la olla: churpuy, manka tiyachiy, churkuy. Taksa mankachapi papata Soplar: phukuy/pukuy. Tumpa api churpuykuspa ch’aquta chulluchinki, q’awawan wayk’ukuspaqa ñataq ñataqmi chulluptinñataq kachichayuqta piturqunki. sansata phukunawan phukuna. Revolver: qaywiy, maywiy; qachiy/ Tapar, cerrar: kirpay, wichq’ay, pakay, taqwiy, aspiy. Sarataqa qachispa qatay. Ch’uspikunamanta qachispam hamk’ana. mikhuyninchikta hark’ayta munaspaqa llapan mankakunata p’ukuwan kirpana. Romper: p’akiy/pakiy. Chay wayk’usqaykimanqa kimsa runtuta Vaciar: talliy, ch’usaqyachiy, sikpay, p’akiykunki. thatay. T’impu wayk’usqaykitaqa ch’umarquspa hatun puruñaman tallirqusunchik.

ROPAS: P’ACHANCHIKKUNA/PACHANCHIKKUNA, AWASQAKUNA

Abrigo: p’istuna, abrigo; maytu, punchu. Chullo, gorro: ch’ullu, chuku/chullu. Kunan ch’isiqa chirinqam, punchuykita Ch’ullupaqqa kay watuchiypas kanmi: apakunki. “Imasmari, imasmari: qharikuna chayniyuq, huklla q’achi q’achi sayan, Aretes: tulumpi. Huk suwam huk iskaytaq warkurayan, ¿imataq kanman? sipasmanta quri tulumpinta qichurqun. Chayqa rinriyuq ch’ullu, ¿riki? Blusa: pulusa, blusa, kusma. Qutakachi llaqtapim warmikunaqa sumaq sirapasqa Collar: wallqana. Ecuador Mama Llaqtapi kusmatam churakunku. warmikunaqa patara patara wallqanayuqmi chakrapipas, uywakuna Calzón: warmipa ukhu p’achan, ukhu michinapipas kanku. wara, calzón, uku pacha. Warmip ukhu p’achanqa utkumanta awasqapunis Combinación, camisón: ukhuna. Kay kanan, hukkunamantaqa unquchikunsi. p’unchawkunaqa ukhuna p’achaqa llañuraq, rakhuraq llimp’i llimp’i Calzoncillo: qharipa ukhu p’achan. qhatukunapi tarikun. Qharikunaqa ukhu p’achankuta sapa p’unchawmi t’aqsakunanku. Corbata: kunka watana, corbata. Huk irqichas taytanta kayhinata ñisqa: Camisa: kamisa, kusma. Saqra “Taytáy, kimsa chunka sulis qullqita tusuytaqa yuraq kamisayuqkamapuni quway” ñispa, taytanñataq kutichisqa: tususunchik. “¿imapaqtaq munakiri?” ñispa; wawataq ñisqa: “Taytakunap kunan p’unchawninpi huk kunka watanata rantipusqayki, icha

Cartera: warmipa wallqanan/piska, ch’usaq makintinchu marq’aykusqaki wayukuna, wallqa. Warmikunapa kanka mikhuy qallarinapaq?” ñispa. wallqananpiqa kallanpunim qullqipas, ¡Asirikuy ari! silularpas. Correa: qara chumpi, chumpi; wiqaw Chal: chal, p’istuna. Chalniykitaqa watana, wara watana. Mistikunaqa qara apakunkipuni, wayraptintaq umaykita chumpiyuqmi kanku, ñuqanchiktaq chaywan k’uyukunki pallayniyuq sumaq chumpiyuq kanchik. Chaleco: chaliku. Wawacháy, p’acha Falda: phalika, pullira/wali. “Yaw, yaw warkunaymanta yana chalikuyta puka pulliracha; imatam ruranki chakray aparqamuway. ukhupi“. Ñispa takiypas kanmi. Chalina, bufanda: kunka p’istuna. Gancho para sujetar el cabello: Chalina; kunka wankina. Kunka chukcha t’ipana/chukcha tipana. Chukcha p’istunataqa apakunkipuni. t’ipanaqa ñiraq ñiraqmi kay p’unchawkuna rikhurimun; waqllisqa Chompa: chumpa. Juliaca llaqtapim kaspañataq wasitapas, k’ikllukunatapas warmikunaqa paqucha millwamanta qhillichan. sumaq chumpakunata ruranku.

Gorra: ch’ullu, chuku, kachu. Paqucha Paraguas: para hark’ana, ruphay millwamanta rurasqa ch’ulluqa umata hark’ana/para harkachina, llantuchikuna. allinta q’uñichin. Waras llaqtapim ñataq ñataq paran, chaymi chay llaqtapiqa para Guantes: maki ch’uqana, maki hark’anayuqpuni puriykachana, q’uñichina/maki pachana. Wanka Willka yuyaywan, qunqakuwaqtaq llaqtapim sumaq maki q’uñichinakunata mikhusqaykipipas. ruranku. Pijama: puñuna p’acha, pacha. Maleta: qara wayaqa, malita. Ñawpaq Llamk’anaman purinanchik p’achaqa watakunaqa rikukurqanraqmi, runaqa hukmi, armakunanchik p’achaqa wak, malitantinmi maytapas riq. puñunanchik p’achapas wakmi. Mandil: wiswichana, mandil. Wayk’ukuna wasipipas, laboratoriokunapipas llamk’aqkunaqa yuraq mandilniyuqmi kanku.

Pollera: pullira, wali. Pulliraqa astracanmantapas, maranganipas, sedapas kanpunim; wakin runaqa tusunallanpaq pullirataqa churakun, huk warmikunañataq sapa p’unchaw Manta: lliklla, q’ipirina/pullu. Pukllay pullirayuqpuni kakun. wiphalakunataqa musuq away llikllakunapi q’ipiykusqam qharipas, Polo: pulu. Wiqawmanta wichayniqman churakuna p’achataqa pulu ñispam

rantisqa sutiyanku; kay p’achaqa mana rikrallayuqmi, yaqapas q’uñi hawakunapi churakunallapaq. Medias: chhuchu, chhuchullu, chaki q’uñichiq/chaki pacha. Juliaca llaqtapim Poncho: punchu. Punchuqa iskay chhuchullutaqa “kalsitas” ñispa chunka khallupim allwikunpas, awakunpas. chunkanpiraq qhatunku, chayqa paqucha Saco: saku. Saku p’achaqa chirimantam millwamantam. hark’akun, kaqtaq sakuyuqpunim llamk’ana p’ititakunamanqa rina kaq. Monedero o billetera: qullqi apana, qullqi churana, qullqi waqaychana. Qusqu Short: tinku wara. Waracha. Runaqa llaqtapim huk buspi huk gringo qullqi mayupipas, quchapipas, huk waqaychananta chinkarquchisqa. p’unqukunapipas tinku waranta churaykukuspam armakamunku. Pantalón: wara. Ñuqa irqillaraq kaspa qharikunallatam warayuqtaqa rikuq kani, Sombrero: chuku, ch’uqullu, sumpiru/ kunanqa warmikunapas warayuqmi ruqu30. Qucha Pampa runaqa uwiha kapunku; may maypiqa manam ch’uqulluwan churaykukuspam yachakapunchu pichus qhari, pichus pukllaypiqa tusunku. warmi kasqanpas. Sortija: siwi. Masachakuqkunam siwitaqa Pañuelo: qhuña pichana, phispicha/sinqa qurimantapas, qullqimantapas pichana. Wawakuna, llapantinchikmi rurachikunkupuni. qhuña pichanayuq hamunanchik. warmipas tusuq; kunanqa llikllatam apaykachapunku.

Sostén: ñuñu hap’ina, ñuñu watana/ñuñu Vincha: wincha, chukcha hap’ichina; takyachina, wayuna. Llaqta warmikunaqa chukcha watana. Ñawpaqqa winchata ñuñu takyachinawanmi p’achakunku. warmikunalla churakuqku; qhipamanqa qharikunapas suni chukchayuq kaspaqa Tejido: wiq’asqa, away, rurasqa. chukcha watanayuq kapullankutaq. Warmikunaqa irqimantapacham wiq’asqakunata ruranku, wawa Zapatilla: p’ullqu/sapatilla. Kay pacha p’ullqukunawan qallarinku chumpata wayna sipasqa sapatillallatañam ruraspa tukunku. churakapunku. Uniforme: llamk’ana p’acha. Yachay wasi Zapato: usuta, wakachu, siq’u/sapatu; wawakunaqa kikinkama llamk’ana siqu. Chumpi Willkas runaqa p’achayuqmi sapa p’unchawpas rinku. wakachuyuqpunim wayliyataqa tusunku. Willka Pampa wayna sipastaq siq’utaqa Vestido: p’acha, warmi p’acha/warmi kawsachinkuraqmi. pacha. Warmi p’achaqa qhari p’achamanta huk ñiraqmi, wawakunapipas, machu payapipas; qharikunaqa punchukunku, warmikunataq llikllakunku.

30

Chuku, ch’uqullu para la variedad Collao y ruqu para la variedad Chanka.

TIEMPO: PACHA QHAWAY Ahora: kunan/kanan. Kunanqa aya Media hora: kuskan ura. Kuskan marq’a killapiñam kanchik, hamuq killataq urallapim ñuqaqa Minas Chupakama qhapaq raymi. chakillapi rini. Amanecer: paqariy/pacha paqariy. Kay llaqtaypi runaqa pacha paqariyta chakrapiña llamk’achkan, chayqa ancha allinmi.

Medio día: chawpi p’unchaw/chawpi punchaw. Paqarin chawpi p’unchawta hamusaq, chaypiña yamt’a pallaymanta rimasunchik, ¿allinchu?

Anochecer: ch’isi, sukhayay. Paray Minuto: minutu. Ñuqaqa wasiymanta pachapiqa ch’isinkuna yaqapas kaykama chunka kimsayuq minutullapim parallanpunim. chayamuni. Ayer: qayna p’unchaw/qayna punchaw. Noche: tuta. Machasqa runaqa tuta ñanpi Qayna p’unchawñam chay ayataqa puñusqa, pipas watukusqachu, p’ampapunku. ¡qaqapanmanpas karqan! Cumpleaños: wata hunt’ay, p’unchawniy. P’unchawniypiqa quwi kankata mikhusunchik, hamunkipuni ari, ichaqa amataq ch’usaq makintinqa.

Pasado: ñawpaq, ñawpa pacha, qayna. Qayna wata kunanhinaqa kaphiyta pallaspa qhaturqurqanchikña, kunantaq tukuyta atinchikchu.

Día: p’unchaw, p’unchay/punchaw. Huk killaqa kimsa chunka p’unchawtapas, kimsa chunka hukniyuq p’unchawtapas apamun; hatun puquy killallam iskay chunka pusaqniyuq p’unchawniyuqqa.

Presente: kunan, kunan pacha, kanan pacha. Kunan pachapi kay rimanata muyurquchisaq: “ñuqa takini, qam takinki, pay takin, ñuqanchik takinchik, ñuqayku takiyku, qamkuna takinkichik, paykuna takinku; chaymi kunan pachapi.

En la mañana: tutamanta. Chayhina kaptinqa paqarin tutamanta iskayniyku Semana: mit’a, simana. Ñawpaqqa hamusaqku. patronkunapaq qasilla llamk’ana kaq, mit’anim q’awantin hamuspa huk En la tarde: ch’isin. Ch’isinkunataqa simanata wayk’uq, punkutaq huk manam maytapas rinichu, kayllapim kani. simanata wak kamachiykunata ruraq. Mit’aniqa patronpaq wayk’un, wakata Feriado, día no laborable: samana ch’awan, kisuta ñit’in, allqukunapaq p’unchaw/samana punchaw. Ñuqaqa killa wayk’un, khuchipaq wayk’un; chaykunam p’unchawkunallatam samani, qusayqa mit’anip ruranaqa kaq. manam riqsinchu samana p’unchawtaqa. Todos los días: llapan p’unchaw/llapa Futuro: qhipa/qipa. Kay wataqa manam punchaw. Qullqiyuq runapas, wakchapas atisaqchu, ruranaymi kachkan, aswanpas huk wiksallayuqmi kanchik, ¿imapaqtaq qhipa wataman ñuqa pallachisaq. kawsaykunatari sinchita munapakunchik?

Hora: ura, pacha. ¿Ima urastataq qamri Un año: huk wata. Huk wataqa chunka llamk’anaykiman yaykunki? iskayniyuq killayuq, huk wataqa kimsa pachak suqta chunka tawayuq Mañana: paqarin/hamuq punchaw. p’unchawniyuq; chaymantapas pichqa Paqarinmi pukllaqqa risaqku, kunan chunka iskayniyuq mit’ayuq. p’unchawqa yarawisaqakum, qayna p’unchawqa yachay wasitam picharqayku. DÍAS DE LA SEMANA: MIT’APA P’UNCHAWNINKUNA/PUNCHAWNINKUNA Día: p’unchay, p’unchaw/punchaw. Huk p’unchawqa iskay chunka tawayuq urayuqmi, chaytaq yupakun huk kuska tutamanta wak kuska tutakama. Intipas huk p’unchawpim qayna p’unchaw maypichus karqan chayman chayallantaq.

Mes: killa. Huk wataqa chunka iskayniyuq killayuqmi, chayqa kunan; ñawpaqqa chunka kimsayuqsi killakunaqa kaq, sapanka killataqsi iskay chunka pusaqniyuq p’unchawllata apamuq kasqa; chayraykutaqmi warmikunapas sapa killa kikuq kasqaku, chaytam “killan” ñispa sutiyaqku.

Domingo: Inti p’unchaw, tuminku. Inti p’unchawtaqa p’achaykuta t’aqsakuyku, Miércoles: quyllur p’unchaw, mirkulis. atispaqa armakuykupas, chayraykutaq Quyllur p’unchawtaqa hampikuq mama chay p’unchawqa chikchi chayan. pustapi wawa uywayta yachachin, paytachus yachachinkupas. Jueves: illapa p’unchaw, huywis. Illapa p’unchawtaqa llaqta qhatuman kisuta Sábado: k’uychi p’unchaw, sawaru. apayku, q’umir yuyukunatataq K’uychi p’unchawtaqa waka hampiysiq rantikamuyku. purini. Lunes: killa p’unchaw, lunis. Killa Viernes: ch’aska p’unchaw, wirnis. p’unchawtaqa wawakuna yachay Ch’aska p’unchawtaqa chakrapi wasiman riyta qallarinku. llamk’amuyku. Martes: atipa p’unchaw, martis. Atipa p’unchawtaqa kuraq mamakuna sipaskunaman awayta yachachinku.

MESES DEL AÑO: WATAPA/WATAPA KILLANKUNA Abril: ayriwa, awril. Kay ayriwa killapiqa papa tarpunapaq chakmayta ruranchik; chakmaypiqa iskay qhari takllawan hayt’an, warmitaq ch’ampata wachu pataman p’inchan. Hukkunaqa rapan ñinkuman.

Febrero: hatun puquy, phiwriru. Anti allpakunapiqa kay hatun puquy killapim papapas chaninta puquykun, chaytaq qasamanta hark’anañataq. Iskay yupayniyuq p’unchawmi hatun puquy killapiqa chakra muyuqpas, chakra watuqpas tusuyniyuq rina, chaypim Agosto: qhapaq sitwa, awustu. Qhapaq musuq rurukunataqa kusirichimunapas, sitwa killataqa sinchita wayraptinpas napaykamunapas. “q’uñi killa” ñispam sutiyanchik, chayqa qhapaq sitwa killapi ari qhari warmi Fiestas patrias: Mama llaqtapa masachakusqanrayku; taqi wasipas chay p’unchawnin. Mama Llaqtanchikpa ruranapaqqa hunt’a tarikun. p’unchawninqa anta sitwa killapim. Invierno: chiriy pacha, chiraw pacha. Año pasado: qayna wayta, ñawpaq wata. Chakra llamk’aq runaqa chiriy pachapi Qayna wataqa iskay waranqa chunka ch’uñutapas, murayatapas ruranku. qanchisniyuq yupayniyuq karqan, kay watataq iskay waranqa chunka Julio: anta sitwa, hulyu. Anta sitwa pusaqniyuq yupayniyuq. killapim Pawqar Tampu llaqtapiqa Mamacha Carmenta yuyarinku. Diciembre: qhapaq raymi, tisimri. Wayrap apamusqan runakunam ñinku Junio: Inti Raymi, hunyu. Qusqupipas, “qhapaq raymipiqa niñu Jesuspa wak llaqtakunapipas Inti Raymita ruranku. paqarisqantam raymichanchik” ñispa. Kayqa hatun raymim, runapas tukuy Tayta mamakunañataqmi wawakunataqa hawamantam hamun; kaqtaq chay llanka t’urumanta uywakunata rurachinku, p’unchawkunam Corpus raymipas. chayqa uywakuna mirananpaqsi. Ñawpaqqa kay raymiqa Inti Marzo: pawqar waray, marsu. Pawqar Raymimantapas aswansi kaq. waray killapim papa tarpunapaqqa chakmanku. Enero: qhulla puquy, iniru. Qhulla puquy killapiqa chakrapi imallapas kanña Mayo: aymuray, mayu. Aymuray killapim mikhunapaq, chaymi chakramantaqa chakrataqa huqarinchik; chay pachapiqa yuyullatapas, hat’aqullatapas pallaspa manañam paranchu. wayk’ukunchikña. Q’umirkunaqa kanñapunim mikhunapaq. Noviembre: aya marq’a, nuwimri. Aya marq’a killapiqa wañuqkunapaq kinuwa Estaciones: pacha puriy sayariy. Kay muthuta ruranku, chayqa iskuyuqmi. llaqtanchikkunapiqa iskay pacha Octubre: kantaray, uktumri. 8 yupayniyuq sayariytam runaqa riqsinchik, hukmi p’unchaw kantaray killapim Mamacha paray pacha, hukñataq chiraw pacha;

chaymanhinam imatapas rurakunchik; hukpiqa muhukunata tarpunchik, hukpitaq tarpusqanchikta huqarispa wak kawsayman t’ikranchikpas, t’ikrachinchikpas. Hukkunaqa tawa pacha sayariytam riqsinku.

Rosariotaqa raymichanku. Sullu Quta llaqtachapim hatun raymi. Otoño: puquy pacha. Pacha sayariyta tawaman phatmaspaqa, hukninmi puquy pacha sutiyuq, chaypim ima tarpusqatapas pallanku.

Primavera: inkill pacha. Kay Anti Tarde: ch’isin, qhipaman. Wawaykunaqa llaqtakunapi inkill pachapiqa ñiraq ñiraq yachay wasimanta lluqsimpuspa yurakunam t’ikayta qallarin. ch’isinkunaqa wasillapim qhipanku. Próxima semana: q’aya simana, hamuq Temprano: ñawpaqtaraq, tutachamanta. simana. Q’aya simanataqa Mamayqa tutachamantam q’achu ch’uñu llapantinchikmi Qusqu llaqtata santu huqarinaypaq mayu pataman kachawan. rantikuq risunchik. Vacaciones: samay killa. Huk Próximo año: q’aya wata, hamuq wata. yachachiqmi kayhinata rimasqa: “samay Q’aya watamanqa Europa llaqtakunapim killapiqa Rimaq llaqtatam superakuq llamk’amusaq; qhichwa simitam risaq” ñispa; wawakunañataq yachachimusaq. paykunapura pakallamanta rimanakuspa “yachachiqníy, ¿manachu kay wasi Qué hora es: ima urastaq, Ima pacham. qhipallapiña supirakamuwaq?” ñispa Payri qayna p’unchaw ima urastataq kutichisqaku. hamusqa. Verano: paray pacha. Pacha sayariyta Semana santa: simana santa. Kay tawaman phatmaspaqa, hukninmi paray suyukunapiqa simana santapi pacha sutiyuq, chaypim sapa wakchakuyta ch’aska p’unchaw paqarin p’unchawpuni paraqa chayan. ruranku; chayqa sapanka runam chakrakunamanta huk yurallata allakuyta atin. Setiembre: quya raymi, sitimri, uma raymi. Quya raymi killapiqa chakrakunaman wanuta chaqnanku, hukkunataq qarpaspa allpataqa yunta turuwan yapunku.

TRABAJO DEL HOGAR: WASIPI RURAYKUNA

Aceitar: wirachay, llamp’uchay. Chay Lavar: t’aqsay, mayllay, aytiy, maqchiy, punkum sinchita k’ir k’iryan, ¿manachu muqch’iy. P’achanchiktapas, asiytiwan llamp’ucharquwaq? chukchanchiktapas t’aqsanchik, makinchiktaqa mayllakunchik, Apretar: ñit’iy, p’uqay, ñup’uy. Kay qirukunataqa maqchinchik, raphikunatam wayra phawachin, huk siminchiktataq muqch’ikunchik. rumichawan ñit’iykuy. Lustrar, pulir: k’anchachiy. Aspirar: ch’unqachiy, ch’unqay. Chay P’ullquykitaqa yana wirawan llusispa wak machasqakunam wasi pampaman aqhata thantachawan k’ancharquchiy. hich’asqaku, kay thanta p’achawan ch’unqarquchimuy. Planchar: planchay. Huk sawanakuqmi mink’akuwan “kay p’achayta Barrer: pichay. Kay llamk’ananchik plancharipuway” ñispa. p’ititataqa sapa p’unchawmi pichananchikpuni, manahinaqa unquypas Reparar: allinchay. Chay hap’iwasunchikman. unuyachinaykitaqa manachu mecanicowan allincharquchiwaq. Cambiar sábanas: sawanas mithay. Puñunaykichikpi sawanakunata Restregar: qhaquy. Maypich mitharqamuychik. tiyarqanipas, kay waraymanmi thiqtisqa ratarqukusqa, kallpawan qhaqusqaqa Colgar: warkuy. P’achaykichiktaqa lluqsinmanmi. amam wisch’urparinkichikchu, kay takarpukunaman warkunkichik. Sacudir: thalay, chhapchiy, thaptiy. Puñunanchik mast’anapaqqa Doblar: suk’ay (frazada), pataray (hilos, qatanakunata kallpawan thalarqusunchik. papel). Kay p’anqachata pataraspa, pataraspa huk k’ankata rurasunchik. Secar, limpiar: ch’akichiy, pichay. Mikhuyta tukuspaqa hamp’arakunata Hacer, tender la cama: puñuna mast’ay, pichasqata saqisunchik. masay. Sapanka runapas Secar: ch’akichiy. T’aqsasqa puñunanchiktaqa mast’ananchikpunim. p’achanchiktaqa kancha patapi ch’akichimusunchik.

TRABAJOS MANUALES: MAKIWAN RURASQAKUNA

Cepillar: llaqllay. Kurku ruranapaq kay Hilar: puchkay. Paqucha millwataqa k’aspikunata llaqllarqusunchik. ruphay p’unchawpim uywata michispa sipaskuna puchkarqunku. Lavar ropa: t’aqsay/taqsay

Coger: hap’iy/apiy. Tawa chakikunata hap’irqamuychik, sipirquspataq Lavar plato: maqchiy, mayllay. kankasunchik. Lavar el cabello: t’aqsay/taqsay. Cortar cabello o lana: rutuy. Chukchatapas, millwatapas Lavar rostro: uphakuy/upay. rutunchikpunim. Cortar carne: kuchuy, mat’ay. Uwiha aychata mat’arquysiway, thiqtirquspa muraya phasitawan mikhusunchik. Levantar muro: pirqay. Qayna p’unchawqa wasi pirqa hatarichiytam Cortar paja: ichhuy. Papa qatanapaq tukuyku, minchha p’unchawsi qatakunqa. ichhurqamuy, qamtaq Mariano papata kutamakunaman hunt’achispa siminta Pelar: t’ipqay/tipllay, lluchuy. Chay sirarquy. sipisqaykichik quwitaqa lluch’irquspa hurnuman apankichik. Cortar papa: q’allay. Hak’u papata q’allaspam makiytawan q’allarqukuni; Rebanar: q’allay. T’impupaqqa papataqa chayqa amam rimapayawankichikchu. manam q’allanachu. Cortar: kuchuy, rutuy, ichhuy. K’aspitaqa Techar, wasi qatay. kuchunchik, millwataqa rutunchik. Construir casa: wasichay, wasi ruray. Doblar: pataray, patay; q’iwiy. Minchha p’unchawmi wasita qatasaqku, Qatanataqa patarasqatakama apaykunki. hamunki ari aqhachallawanpas wiksaykita hunt’achinki. Escarbar: allay, hasp’iy, aspiy. Wayk’urqukunanchikpaq uqata Tejer: away. Makusani llaqtapiqa tawa allarqamuychik. llimp’iyuq phullukunatam sipaskuna awanku; chaytari ¿maypitaq Escribir: qillqay. Qillaytaqa yachamunku? Mana yachay wasipichu qillqaspapunim yachapunchik, aswanpas awapakuspapuni, wasinkupi. DIGEIBIRAmantaqa runa simikunapi manam qillqakamunkuchu, yaqapas Torzalar, torcer hilo: k’antiy, kawpuy qillqaytaqa mana yachankuchu. Patasqa q’aytutaqa punchu awachinaypaqmi k’antichkani. Exprimir: ch’irway/chaway, qiwiy31. Wasi pampataqa ch’irwarispa ch’irwarispa kay thantachawan ch’akirquchimuy.

GLOSARIO PARA QUINUA: KINUWAPAQ AYLLU SIMIKUNA

31

Ch’irway para la variedad Collao y chaway, qiwiy para la variedad Chanka.

Agua: unu/yaku. Centro de salud: hampina wasi. Amasar: ñatuy/chapuy. K’ispiñu Hampina wasikunaqa huch’uypas, ruranapaqqa kinuwa hak’utam iskuyuq hatunpas kanmi. Achka unuchapi ñatunchik. llamk’aqniyuqpas, pisi llamk’aqniyuqpas kanmi; chaypiqa kananpunim huk hampi Andenería: pata pata. P’isaq llaqtapa kamayuq. hawankunapim sarataqa pata patakunapi tarpunku. Cereal: Ch’aki/chaki mikhuykuna. Chay ukhupim tarikun sarapas, kinuwapas, Aporcar: hallmay. Sara chakrataqa iskay qañiwapas, siwarapas, kiwichapas, kutim hallmanku, chaymi chuqllupas awinapas. allinta puquykun. Cernir: suysuy, icharay. Kinuwatapas, Aves: pisqu Wakin phichiwchakunaqa qañiwatapas, siwaratapas suysuspam kinuwa t’akasqatam pallarqunku, hatun ch’uyanchanchikqa; huk icharapim pisqukunataq quwitapas, wallpatapas suysunchikqa. aparqun. Chicha: aswa, aqha/aqa. Sara Barbechar: chakmay. Wakin runaqa wiñapumantapas, siwaramantapas, chaki takllawan chakmanku; kinuwamantapas aqhataqa hukkunañataq turu masawan yapunku. rurallanchikmi; ch’uñumantapas aqhaqa kanmi. Batido de quinua: p’isqi/pisqi. Kinuwamantaqa iskuyuq lawatapas, Cocinar: wayk’uy/yanuy. Uqataqa iskuyuq k’ispiñutapas, p’isqitapas, hankutapas, wayk’usqatapas kaltutapas, phasisqatapas mikhuytaqa mikhullanchikmi; tarwitaqa iskay kuti atinchikmi. wayk’usqatam mikhuna; lichitapas hankullatapas, t’impusqatapas Cal: isku. Iskuqa huk rumim, chay upyallanchikmi. rumitam sinchitapuni kañana, kañasqatataq kutana, chay kutasqatam Colar: ch’umay/chumay, suysuy. Sara unupi chulluchina, allin tiyasqa chay mut’imanta ch’umasqa unutaqa manas unuchayuqtam kinuwa lawataqa wisch’unachu, aswanpas k’ipchanmanta wayk’ukuna. unqusqa runakunaman upyachinku. Calavera: uma tullu. Uma tullunchik ukhupim ñutqhunchikqa allin amachasqa. Kuka raphipipas, kinuwapipas achka kuraq unum tarikun. ¿Imataq chayri? Chayqa tullukuna ch’ilayachiq kawsaycham. Chayqa calcio.

Combinar: taqruy, wakichiy. Pacha Mamanchikqa tukuy imatapas hukkunata q’uñita quwanchik, hukkunatataq chirita, kaykunataqa wakichispam mikhunanchikpas, upyananchikpas.

Condensado/a: pipusqa, sankhuyasqa. Calorías: ukhunchikqa tumpa q’uñim Mikhuyninchikkunataqa hillisapatapas, kanan, chaypaqmi q’uñichikuq kallpayuq sankhuyachisqatapas, pisi unuyuqtapas, mikhuykunata mikhunanchik. ch’akitapas wayk’ukuyta atinchikmi.

Cosechar: pallay, huqariy, allay, kallchay, rutuy, aspiy. Papa rurutaqa allanchik, sarataqa kallchanchik, siwarataqa rutunchik, naranhataqa pallanchik.

Enfermar: unquy. Inkakunari ¿imaraykutaq pisita unquq kasqaku? Paykunaqa allinta mikhuq kasqaku, kaqtaq hampi qurakunata apaykachaspa unquykunataqa atipaq kasqaku.

Costal : kutama/wayaqa. Papa Espantapájaros: manchachina. Puquy allasqataqa kutamapi siraspam wasiman killakunapiqa chakrakunapim chaqnanchik. manchachikunata churanku; kaykunaqa runahina p’achasqam tarikun, Criar, domesticar: uyway. Ñuqanchikqa wayrawantaq kuyuykachaspa papata uywanchik, papaqa ñuqanchikta phichiwkunata manchachin. uywawanchik; ñuqanchikqa paquchata Espuma: phusuqu. Paray pachapiqa may uywanchik, paquchaqa ñuqanchikta urqumantapas unuqa uraykamunpuni, uywawanchik; ñuqanchiktaqa Pacha may maypiqa phusuquta ruran, chay Mama uywawanchik, ñuqanchiktaq phusuqutam maki ruk’anawanpas, kikin Pacha Mamata uywananchik. unumantapas llaqwarquna, chay phusuquqa ancha allin hampim. Defender: amachay. Kinuwa mikhuyqa kirunchikkunatam hut’u unquymanta Evaporado/a: wapsisqa/waspisqa. Unu amachan, iskuyuqmi aswan allinqa. t’impusqamanmi qura hampikunata churaykuna, wapsinwantaq unqusqa Deshierbar: quray. Chakramanta ukhunchikta armakusunchik, aswan qurasqanchiktaqa wakinta uywakunaman allinqa puñuykunanchikpaqmi. qarananchik, wakintataq wanupaq ismuchinanchik, nawusmantaqa Fósforo: k’anchaq unu/puspuru. hawch’ata wayk’unanchik. Mikhuykunapa kaqninta t’aqwiriptinkuqa k’anchaq ununpas kanmi; chaymi Despensa, almacén, depósito: qullqa, mikhusqanchikpiqa kananpuni. Aswan taqina wasi, pirwa. Chakramanta achka k’anchaq unuqa kinuwapim tarkun, huqarisqanchik mikhuykunataqa kukapipas tarikullantaqmi. apukunamanta mañarikuspam taqina wasipi waqaychapunchik. Frotar con los pies: thullkiy/qaquy32. Qhunanapaqqa kinuwata harwirqunchik, Desterronar, desmenuzar terrón: chaymantañataq chakinchikwan maruy, k’upay, ñutuy, p’anay / kurpachay. thullkinchik; chaytaqa ruphasqa qaran Papa tarpunapaqqa chakmasqatam lluch’ikunanpaq, qhipamanqa ñawpaqta marunawan k’uparparina. wayrachispa qhunanchik. Diabetes: misk’i yawar. Misk’i yawarniyuq runaqa yaqa ñawsam kutipun, ñawinkunaqa pisitam rikun, chukchantaq urmayta qallarin; chayraykutaqmi makinakunapa rurasqan hak’utaqa mana ancha mikhunachu, kaqtaq asukartapas pisichatapuni mallinanchik.

32

Frotar: qhaquy, qhaptuy/qaquy. Nanasqa ukhunchiktaqa thaninanpaq makinchikwan qhaqunchik; ch’akisqa kinuwa chuqllutapas iskaynin makiwan qhaptunchik, chaymi rurunkunaqa muchhakun.

Thullkiy para la variedad Collao y qaquy para la variedad Chanka. (¿Corresponde acá?

Fruto tierno lechoso : qhulla/qulla. Qhulla chuqllutaqa mana wayk’usqallatas khachuykuna, chaysi chanin mikhuyqa, ¿rurawaqchu? Qhulla chuqllutaqa allqupas, atuqpas suwakuspa misk’itaraqmi mikhuq kasqa. Gachas : lawa. Kinuwa hak’umantapas, ch’uñu hak’umantapas, sara hak’umantapas, ima hak’umantapas lawataqa wayk’ukunchikpunim. Granizo : chikchi. Chikchi kutichinapaqqa chakra qhawaq chakanakunamanta ch’akisqa t’ikakuna waqaychasqankutam q’upatawan q’usñichinku. Hambruna: muchuy/yarqay pacha, muchuy wata. Wakin wataqa sinchitapas paran, sinchitapas ch’akin, chayraykutaq yarqay pacha qatiwanchik; yarqay wataqa mikhuy usuchisqanchikmantas hamun. Hierro: sullk’a unu/sullka yaku33.(TAREA) Mikhuykunapa kaqnin t’aqwirisqaqa sullk’a ununpas kanmi; aswan achka sullk’a unuyuq riqsisqanchik mikhuykunaqa kuka, kinuwa, kiwicha, siwara. Hoja: raphi. Manaraq t’ikayuq kinuwa raphita pallaspapas hawch’ataqa wayk’uyta atinchikmi. Hojas tiernas de quinua, quenopodio : llipch’a/kinuwa yuyu. Aychayuq kaltumanqa llipch’atapas yapayta atinchikmi; chay llipch’atam hukkunaqa “kinuwa yuyu” ñinku. Lavar: mayllay, t’aqsay, maqchiy, uphay/mayllay. P’achataqa t’aqsanchik, makinchiktaqa mayllakunchik, uyanchiktaqa uphakunchik, p’ukutaqa maqchinchik.

Moler: qhunay, kutay. Sarata kutaspam lawachataqa wayk’ukunchik. Observar: qhaway/qaway. Hawa llaqtakunapiqa pachata qhawaspapunim ima llamk’aymanpas churakunku; manaqarakuq pisqu tutamanta qapariptinqa kaphiytapas, kukatapas manam ch’akichinkuchu. Osteoporosis: osteoporosis, wakchayasqa tullu. Wakchayasqa tulluqa mana sasallawanmi p’akirparikun; chaytaqmi kinuwatapas, kiwichatapas, kukatapas pisita mikhuptinchik. País, estado: mama llaqta. Perú Mama Llaqtanchikqa 24 suyukunapim rakikun. Tayta José de San Martinqa Argentina Mama llaqtapis paqarinman kasqa. Pelado/a: mana qarayuq. Mana qarayuq sara mikhuyqa manas hunt’asqa mikhuychu; qarantinpunis allinqa. Productos alimenticios: mikhuna, kawsay/rurukuna. Llaqtaykipiri, ¿ima mikhuna rurukunatataq uywankichik? ¿Unkuchataqa manachu uywankichik? Quinua batida: p’isqi/pisqi. Rimaq llaqtamanta kutimuq huk waynachamansi kinuwa p’isqita qaraykusqaku, chaysi payqa: “yo no come comira pajaritos” ñispa mikhuytaqa mana munasqachu. Quinua: kinuwa/kinuwa mama. Kinuwatari, ¿imaraykutaq mama ñinchik? Kinuwaqa irqichamanta machuyananchikkama ari uywawanchik, chayraykutaqmi kinuwa mama ñispa sutiyanchik.

Longevidad : unay kawsay, machuyay, Sacudir: payayay. Bolivia Mama llaqtapis unay saq’ay/taspiy. kawsaq runaqa kinuwallata mikhusqa. 33

chhapchiy, Puqusqaña

Sullk’a unu para la variedad Collao y sullka yaku para la variedad Chanka.

thalay, kinuwata

huqarispaqa manam Longevo: machu, taytaku. Bolivia Mama rurunkunam urman. llaqtapis machukuna runaqa kinuwallata mikhusqa. (A qué obedece ese cambio?)

chhapchinachu,

Menstruación: yawarniyuq warmi/ yawarchakuy, kikuq, usputay. Puquy pachapi kikuq warmikunaqa chakraman manam yaykunkuchu, yurakunatas unquchinkuman.

Sembrar: tarpuy, t’akay/wichiy, Pacha Mamaman qaray. Papataqa huk hukmanta tarpunchik, kinuwatapas, qañiwatas t’akallanchik, chaytam hukkunaqa “wichiy” ñispa rimanku.

Trocar, cambiar: chhalay, yankiy/qunakuy. Sikuwani llaqtapiqa k’uychi p’unchawkuna naranha misk’i ruruta Tinta t’antachawan chhalanku.

Valor: chanin. Chay waq’a runaqa mana Señal de límite, lindero, jalón, mojón: chanintam riman. saywa. Kay allpanchikpa muyuriqninpim rumi saywata sayachimuni. Variedad: ñawray, ñiraq ñiraq/rikchaq. Sarapas, papapas, kaphiypas manam Sin sal, insípido: q’ayma/qamya. Qamya hukllachu, chaykunaqa ñiraq ñiraqmi laq’achalla, ch’apaq, mana kachiyuq, kanku; ñuqanchikqa wakinllatam q’ayma, kachinaq. Ima mikhunatapas riqsinchik. laq’achallatas wayk’ukuna, sinchi kachiyuqqa machuyachikunsi. Variedades de quinua: ñawray ñiraq rikch’aq kinuwa/ñiraq ñiraq kinuwa. Soasar cereales: harwiy/qarway, Ch’aki Marankani suyucha phatmapiqa q’illu mikhuykunataqa harwirispapunis ñiraq kinuwallatam aswanqa uywanku; wayk’ukuna; chayqa qaran lluqsinantas Bolivia Mama llaqtapitaq ñiraq ñiraq yanapan, kaqtaq allintas punkinpas, huk kinuwata uywanku. q’apayniyuqsi chayanpas. tullu ch’ilayachiq kawsachikuqqa aswanmi kasqa misk’i rurukunapi, nawus Sopa espesa: chayru, chupi/lawa. hak’upi, kukapi, ispinakapi, kinuwapi. No Mayqan chayru mikhuypas q’umir se sabe a dónde pertenece. hawasniyuqtaq, ch’unchull kuchusqayuqtaq; manahinaqa manam Vitamina: kawsachikuq/kallpachana. chayruchu. Ukhunchiktaqa ñiraq ñiraq mikhuykunapunim kawsachin, hukllapas Tostadora: hamk’ana, k’allana/kallana, mana kaptinqa ukhunchik unqunpas, hamkana. Harwinchikpas, wañupunpas. Manam llapan hamk’anchikpas k’allanapipuni; chaytam mikhusqanchikchu ukhunchiktaqa hukkunaqa “k’analla” ñispa ñinku. kawsachin, wakin mikhusqanchikqa wiksallatam hunt’achin, hukkunaqa Tostar: hamk’ay/kamchay. Saratapas, ukhunchikta waqllichinraqtaqmi. Chayqa, hawastapas, purututapas yuyaywan. hamk’aspapunim k’utunchikpas, kutanchikpas.

COCA: KUKAPAQ SIMIKUNA Primera cosecha de coca: waranchi. Coca: kuka. Kukata akulliykuspapunim Kuka waranchiypiqa wallpa kaltutapunim kuka chakramanpas rinchik. mikhuyku. Día: p’unchaw/punchaw. Huk wataqa Abandonar: wisch’uy/saqiy. Kukata kimsa pachak suqta chunka tawayuq akullirquspaqa hach’uta wanupaq p’unchawniyuqmi. wisch’unchik. Envejecer: machuyay, payayay. Arrojar: wisch’uy, chuqay/wischuy, Runapas, uywakunapas, mallkikunapas, chamqay, warwakay. p’achapas, takllapas machuyanpuni, ¿icha qam manachu? Botar: qarquy. Fruta: misk’i ruru/wayu.miski ruru. Puna Almácigo, almaciguera: wampal. llaqtaypiqa sank’ayu misk’i rurullam kan, Kukatapas, kaphiytapas wampalpiraqmi chaytaqa waraqumanta k’ilakuyku qallariypiqa uywana, chaymantañam qaraywapas manaraq mallirquchkapin. urqukunapi mallkimuna. Harina de coca: kuka hak’u/kuka aku. Articulación: muqu. Hank’uqa iskay Qusqu llaqtapi huk kilu kuka hak’uqa tullutam watan, chaytam muqu ñispa kimsa chunka qanchisniyuq sulis sutiyanchik; qunqurpipas iskay tullum kuskayuqmi; kuka hak’utaqa huk watakun, chaytam muqu ñillankutaq. wisllachallatam sapa p’unchaw imatawanpas mikhuna. Caries, cariado: hut’u/utu. Kirumanqa wakin mikhuykuna k’askakun, chaytaq ismuspa hut’u rikhurin; hut’u kiruqa nanakunmi.

Herida : k’iri/kiri. Khituchiwan k’irikuspaqa yawarninta hisp’aywan mayllarquspa rata ratap wiqinwan sut’uykuchina; k’iriqa payllamanta wichq’akun.

Ceniza: uchpa. Latanus raphita Herramienta: ruphachispam llipt’ataqa ruranku. llamk’anakuna/llamkanakuna. Chaninta llamk’anaypaqqa musuq llamk’anata Cerebro, seso: ñutqhu/ñutqu. Runaqa rantirqakamusaq. ñutqhunninchikwansi yuyaychakunchik; chaywansi hamut’anchikpas; Hoja: raphi/rapi. Kuka raphitaqa machaqkunam ñutqhuntaqa waqllichinku. apukunaman phukurikusparaqmi runaqa akulliykun. Chacchar, masticar coca: akulliy/akuy. Runaqa apukunaman, Pacha Mamaman Hormiga: kuki. sisi. Wampalpi kuka k’inturikuspapuni kukataqa akullin. mallkichatapas, kaphiy mallkichatapas uchpawan muyuriqninta hich’aspam Cima, cumbre aguda : ñawch’i, kukitaqa ayqichina. mukuku, uma/ñawchi Yawriqa ñawch’iyuq, kuchillupas ñawch’iyuq, Jeme: yuku/himi. Rumu muhuqa iskay kaqllataq wakin urquqa ñawch’iyuq yukupas, kimsa yukupas suninman kallantaq. kanan.

Lejía para masticar coca: llipt’a/llipta. Podar la planta de coca: kuchupay. Kukataqa llipt’ayuqtapunim misk’ita Runapas, uywakunapas machuyanchik, akullinchik. payayanku; kaqllataq mallkikunapas machuyan, chayraykutaqmi kaykunataqa Leña: yamt’a/llamta Kay p’unchawkuna kuchupana. runaqa hawa llaqtakunapipas manañam yamt’awanchu wayk’ukun, aswanpas Postsiembra: tarpuy qhipa/qipa. Tarpuy gastam rantikapun. qhipamanqa muhu ch’ichimunanta yuyaywan makichana ruphaymantapas, Madurar: puquy. Allin puqusqa kuka unumantapas, phichiwkunamantapas, muklluqa pukacham, chaytaqa unupi kurukunamantapas, huk p’uqaspa mayllarquspam ch’akichina. uywakunamantapas. Mal de altura, hidrargirismo: suruqch’i/ Quechua: qhichwa/qichwa. Qhichwa simi suruchi. Suruqch’i hampinapaqqa rimaq runakunaqa qhichwa allpakunapi kukachatam akullina. tiyaq kasqaku, kunanqa maypipas tiyapullanku. Mezclar, combinar: chaqruy, taqruy, minuy, chapuy. Wampalpaqqa ñut’usqa Quemar, Incendiar: kañay, wanutam suysusqa allpawan chaqruna, ruphachiy/rupachiy. Pacha Mamanchikpa chayta pampachaspataq muhuta sach’ankuna ruphachiyqa manam churana. allinchu, huk kawsaykunatawanmi ruphan, kaqtaq runatapas Creer: iñiy. Runaqa kukata qhawan waqllichiwanchik. Mamacha María wawanta chinkachispa kukata tapurikusqanrayku; chayqa huk Ramillete de coca: kuka k’intu/kintu. Ima iñiymi. ruraytaña qallarispapas kuka k’intuchataqa Pacha Mamanchikman Oler, olfatear, aspirar : haywarinanchikpunim. mutkhiy/muskiy, asnay. Wakin tawa chakikunaqa imatapas mutkhinraq Reumatismo : muqu unquy, tullu manaraq mikhuyta qallarispa, chayqa unquy. Muqu nanay unquytaqa ahusniyuq ancha allinmi; runapas chayhinata kuka khamusqa thuqaywanmi llusirquspa rurananchik. p’istuykuna. Metro: thatki/tatki. Kay wasiqa isqun Semana, turno: simana, mit’a/mita thatkiyuq suninman, kinrayninmantaq 5 Ñawpaqqa patronkunapaqpas, tayta thatkiyuq. kurapaqpas mit’animanta huk simana llamk’ana kaq, kunanqa Paso: thatkiy, qhapay/ichiy. Allin wakkunapaqñataq. thatkiyqa huk metrowan ñinakunmi. Semilla de coca: kuka mukllu/kuka muru, Plántula de coca: chuku. Kuka kuka ruru. Kuka muklluqa pukam, chukutaqa huk llamk’aqmi sapanka ch’akispañataq yana ch’umpi. (TAREA) mallkiqman rakin.

CURRÍCULO NACIONAL: Mama Llaqtapi yachananchikmanta

Agricultura de riego: qarpasqa chakrakuna, waru waru, (qarpay, parquy). Titi Qaqa qucha muyuriqpim waru warupi ñawpaqqa tarpuq kasqaku.

Conocimiento: yachay, yachana. Yachaykunataqa, allintapas mana allintapas rikuspa, uyarispa umanchikman churanchik; ichaqa sunqunchikmanpas, makinchikmanpas Autonomía: kikin kay. Wasipipas, yachay churananchikmi. wasipipas wawakunamanqa qispisqa kaytam yachachinanchik. Conservación del ambiente: Pacha Mama qhaway/qaway. Pacha Mamawan Biodiversidad: ñiraq kawsay/rikchaq uywanakuy.Pacha Mama waqaychay kawsay. Chakranchikkunapiqa ñiraq ñiraq Pacha Mama waqaychaytaqa kawsaykunatam uywananchik, hukllata wawanchikkunamanpas uywaptinchikqa wayrapas urmachinman, yachachinanchikmi, mana chayri, kurupas tukurqunman, chikchipas ¿imawantaq qhipa wiñaykuna kawsanqa? waqllichinman. Convive y participa democráticamente: Calentamiento global: Pacha hukkunata uyarispa kawsaypas, q’uñiriy/quñiriy. Tiqsi muyuntinpa ruraypas. ¿Imaraykutaq q’upakunatari q’uñiriynin. Tiqsi muyuntinpa k’ikllukunaman wisch’unchik? Chayri, ruphapakuynintari, ¿pitaq hatarichin? ¿maytaq hukkunata uyarispa Ñuqanchik mana sunquyuq runakuna ari kawsayninchikpas, rurayninchikpas? chaytaqa ruranchik. Currículo Nacional: Yachana Capacidad: atisqan. Wawaqa atisqanta kamayuq/Mama Llaqtanchikpi rurasqa, mana atisqantaqa mana ari. yachanakuna. Mama Llaqtanchikpi Poder: kallpa, apu, kamaq.¿???????? yachanakuna paqarichiypiqa tayta mamakunapas, wawakunapas Chacras hunidas, camellones: waru churakunanchikmi. waru. Waru warupi tarpuspaqa ch’akiymantapas, paraymantapas Derechos: kaqninchikkuna/ runapa chakrakunataqa allintam amachaq alliqninkuna. Kaqninchikkuna kasqaku, ¿kunanri? Kunanqa seguro yupaychasqa kananpaqqa ñuqanchikpas agrariollatañam mañakuchkanchik. hukkunap kaqninta yupaychananchikmi. Competencia: Atiynin, yachaynin, atipana. Ñuqaqa yachayniymanhinam qhichwa simipi qillqaytaqa yachachisqaykichik.

Desarrollo integral: llapan wiñay / llapan kawsayninpi wiñarin. Yachay wasipi wawakunaqa llapan kawsayninpim wiñarinan, chaymi allinqa, manam yupaykunata qillqaspallachu.

Conocimiento científico: conocimiento científico. ¿Ñawpa yachayninchikkunari manachu conocimiento científico kanman? Mana chay kaspari, ¿imataq?

Educación Básica: Yachananchikkunap tiqsin. Kay pacha kawsaypiqa imapas tiqsiyuqpunim, chayraykutaqmi yachayninchikkunap tiqsintaqa chunka tawayuq watallapas yachay wasikunapi yachamunchikpunim. Energía: kallpa. ¿Wayrari kallpayuqchu? Riki, chaymi wasikuna qatasqatapas phukurparin.

Estándares de aprendizaje: yachanankuna, atinankuna. Ima ruraypipas yachanankunaqa kanpunim, chaykunata allinta ruraspam yachaykunataqa qispinchik, mana yachaspaqa hanku hankuraqmi kanchik, choferkunap siminmantapas “satrem” kanchik. Sastre kayqa manam huchachu, chayqa rimayllam.

Materia: ima/kaq, hap’ina. Hap’ina kawsaykunaqa kanmi, hukkunataqa uyarillanchik, ¿wayratari hap’iyta atinchikchu? Riki huk lastiku wayaqachapi wichq’qaspa, kaqtaq hayt’ana rump’upipas.

Motricidad: puriykachaynin, kuyuynin. Runapas, huk kawsaqkunapas kuyuyniyuqpunim kanchik; runaqa ama Evolución física, afectiva y cognitiva: ñuk’uyananpaq, ama such’uyananpaq wiñayninpipas, munakuyninpipas, kuyuykachananpunim. yachayninpipas ñawpariy. Runaqa, yaqachus huk kawsaqkunapas, Mundo físico: pacha, rikusqa kaqkuna. Llaqtaykipi rikusqa kaqkunamanta wiñayninchikpipas, willarquway. munakuyninchikpipas, yachayninchikpipas qhapaqyanchikmi, chaytaqa watamantahina, hukkunatapas Nacer, yuriy, paqariy. Kay pachapiqa llapan kawsaqkunapas yurinchiktaq, rikuspapuni. kawsanchiktaq, miranchiktaq, Fenómenos naturales: Pacha qhipamanqa wañupunchiktaq, ¿riki? Mamap/mamapa kawsaynin. Tutaqa p’unchawta qatin, tutaqa killapas, Vivir: kawsay. quyllurkunapas k’anchamuwanchik, p’unchawtaq inti q’uñichiwanchik; Reproducirse: miray. q’uñiptinqa unu wapsin, chaytaq hanaqman wichan, chaypitaq chiriyan, Morir: wañuy. chaymantataq chiraw killakunapi rit’i uraykamun; chayhinapunim Pacha Perfil de egreso: tukuspa yachaykuna. Kaypi tukuspa yachaykuna tarisqayri Mamap kawsayninqa. maykunataq kanqa. Historia: kawsasqa. Kawsasqayta willarikusqayki, ñuqaqa patronniypa Quehacer científico: chiqap yachay, pachak pachak uwihantam michiq kani, laboratoriopi yachay maskay, yanaykuy. Imatapas hatunpi, chiqanpi rurayta qamri, ¿mayhinatataq kawsarqanki? munaspaqa huch’uyllapiraqmi Identidad: Kaynin/kuyakuy, pichus laboratoriopi yanaykuna; kay kawsaypiqa maychus kay. ¿Pitaq, maytaq kanchikri? chiqanpipunim imallatapas ruranchik. ¿Pihinataq, mayhinataq kawsanchikri? Pichus maychus kasqanchikta

kawsayninchiktam Quehacer tecnológico: llamk’anapi yachay/llamkaspa yachay. Kunankama ima yachasqanchikpas llamk’aypi Ingeniería hidráulica: Unu/yaku tarisqanchikpunim. Llamk’aspapunim, kamayuqkunap yachaynin. Tipun ñawpa ruraspapunim imatapas yachasunchik. llaqtaqa unu kamayuqkunap yachayninwansi rurakuq kasqa. Ingeniero Representación del mundo: Pacha hidraúlico: unu kamayuq. Mama qhawariy, Pacha Mamamanta yuyaychakuy pacharanti. ¿Tiqsi Lengua materna: mama simi/mamanpa muyuyninchikqa mayhinam kanman? simin. Ñuqap mama simiyqa qhichwa Chaytaqa yuyaychakuspalla tarinchik, simim, qhipa simiytaq kastilla simi. manam llapanta rikuspapunichu. Tiqsi muyuyninchikqa huk hatun rump’umansi rikch’akunman. chinkachispaqa, sarunchakunchik.

Saber y ciencia: yachaykuna, riqsiykuna. Imatapas yachaspa ruranchik, hukkunataqa ruraspaña yachanchik; chay rurayqa kikinllapuni kaypipas maypipas. Huk runakunañataqmi yachayninchiktaqa “manam yachaychu” ñispa ñinku, chaypachari, ¿imataq yachayri? ¿manachu chay kikinllataq paykunap conocimientonkunapas?

Tierra: allpa, Pacha Mama. Pacha Mamanchikqa tukuy imatam kawsananchikpaq uywapuwanchik; chayraykutaq ñuqanchikpas paytaqa munakuywan uywananchik.

Tomar decisiones: ñawpaqmanta qhawariy, taripay. Ima ruraypipas iskayyaspaqa huk ñantam allinpaqpas mana allinpaqpas maskananchik, Seres vivos: kawsaqkuna. Runapas, chaytam ñawpaqmanta qhawariy ñispa uywakunapas, yurakunapas kawsaqmi ñinchik. kanchik, allin qhawarisqaqa mayukunapas, urqukunapas, rit’ipas Universo: tiqsi muyu. Runaqa tiqsi kawsaqmi kallankutaq. muyuntintam riqsinchik, ichaqa amataqmi waqllichisunchikchu. Sociedad: llaqta, ayllu, marka, runakuna ruraynintin. Runaqa huklla kachkaspapas Vida saludable: qhari qhari kawsay/qali llaqtakunapi ari t’aqanakunchik. Huk kawsay. Chayhinata ari llaqtaqa huk yachayniyuq, huk machunchikkunaqa rimasqaku. kawsayniyuq, wak llaqtañataq huk ñiraq Yachananchikpaq: /r/ kunkataqa huk kawsayniyuq; llaqtakunaqa qhichwa wawa simikunapi /l/ kunkaman kawsayninchikmanhina ari kutirquchinku, chayraykum /q’ara/ t’aqanakunchikpas, sutiyanakunchikpas, ñiypachaqa /q’ala/ ñinku; /rirpu/ chaymi ñawpaqqa kasqa chimukuna, ñiypachaqa /lirpu/ ñinku; /rawk’ana/ tiyawanakukuna, qanchikuna, ñiypachaqa /lawk’ana/ ñinku, ¿riki? k’anaskuna, inkakunapas wak t’aqam kaq Qhariy qhariy ñispaqa mana unqusqa, kasqa, ¿ñuqanchikri may t’aqataq kallpasapa ñiyta ari munan, manam urqu kanchik? runallachu. Soluciones tecnológicas: Rurayninpi tariykuna, rurayninpi qispiykuna. Rimaq llaqtamanta Roma llaqtaman chayayta munaspaqa chakillapi purisunchikman,

chaymantaqa wamp’upiñataq, chaymantaqa kawallupi, chayhinata unaypi purispaqa Papa Franciscowan rimamusunchikman; mana chaytaq avionpi utqaylla risunchikman, chayqa achka qullqipaqñataq; kunanqa rimayta munaspaqa waka waqrata hap’ispapas, silularchata hap’ispapas Papawanqa rimallasunchikmanmi; chayqa utqaylla, chay ruraykunapi qispiytam “soluciones tecnológicas” ñispa sutiyanku, chayqa utqaylla mana sasallawan ruraykunam.

BIBLIOGRAFÍA: ÑAWINCHASQA YUYAY QARAKUQ QILLQASQAKUNA ACADEMIA MAYOR DE LA LENGUA QUECHUA, Qheswa simi hamut’ana kurak suntur. (2005) Diccionario Quechua – Español – Quechua. Qheswa – Español – Qheswa Simi taqe. Cusco: Gobierno Regional Cusco (Segunda Edición). ALMEIDA, Ileana. (1987) Quichua Rimai Yachai 1. Quito: C.E.M. Centro Educativo MACAC. ALVARADO Q., Erwin. (1994) Catálogo de los principales pastos nativos del Surandino. Cusco: CADEP Centro Andino de Educación y Promoción “José María Arguedas” ANTÚNEZ DE MAYOLO R., Santiago Erik. (1981) La Nutrición en el Antiguo Perú. Lima: Banco Central de Reserva del Perú, Oficina Numismática. BERRIOS, José David. (1904) Elementos de Gramática de la Lengua Keshua. Paris: Garnier Hermanos, Libreros Editores. BEYERSDORF Margot y Oscar BLANCO. (1984) Diccionario Quechua-Español de términos agrícolas (de Cuzco Collao) Lima: Proyecto: Investigación de los Sistemas Agrícolas Andinos IICA/CIID. BÜTTNER, Marie el al. (1984). Yanamayu ayllu 1. Kay liwruqa Qullasuyu qhishwa runakunaq allin kawsay maskharinankupaq. Cuzco: Centro de Estudios Rurales Andinos “Bartolomé de Las Casas” CALVO PEREZ, Julio. (2009) Nuevo Diccionario Español-Quechua, Quechua Español, volúmenes I, II, III, IV, V. Lima: Universidad de San Martín de Porres (Fondo Editorial) – Academia Peruana de la Lengua. CENTENO de OSMA, Gabriel. (1938) El Pobre más Rico. Comedia quechua del siglo XVI. Lima: Universidad Mayor de San Marcos.

CENTRO DE MEDICINA ANDINA. (1990). Enfermedades de la Piel. Tomo I, Su tratamiento con plantas medicinales en el Sur Andino. Enfermedades de las vías digestivas. Enfermedades de las vías digestivas Tomo III. Cusco: Medicina Andina. CENTRO DE MEDICINA ANDINA. (S/F) Fichas de enfermedes, hierbas medicinales y recetas de tratamiento. Cusco: Centro de Medicina Andina. Biblioteca Básica Peruana. CERRÓN-PALOMINO, Rodolfo. (1994). Quechua Sureño Diccionario Unificado. Lima: Biblioteca Nacional del Perú. CHIRINOS RIVERA, Andrés (traducción). (1999) Perumanta Hatun Kamachina. Constitución Política del Perú. 1993. Lima: Fondo Editorial del Congreso de la República del Perú. CHIRINOS RIVERA, Andrés. (1994) Ñawpaq Timpumanta. Tradición oral de Anta, volumen 1. Qusqu: Centro Andino de Educación y Promoción “José María Arguedas” CHUQUIMAMANI, Nonato (paqarichiq). (2015). Papa mama uywaymanta, Kuka mama uywaymanta, Kinuwa mama uywaymanta, Sara mama uywaymanta, Misk’i rurukuna uywaymanta, Kaphiy uywaymanta, Rumu uywaymanta. Rimaq Llaqta: TAREA Asociación de Publicaciones Educativas. CHUQUIMAMANI, Nonato (qillqachiq). (2008). Anta Wayllas suyuchapi yachachiqkuna kayhinata qillqaniku. ¿Imakunatam, mayhinatam qillqana kanman? Lima: Gráfica JMpi ñitisqa. CHUQUIMAMANI, Nonato et al. (2010) Atuqmantawan Yuthumantawan aranway. Cusco: Asociación Civil Pacha Huñuy – Centro Guaman Poma de Ayala. CONDORI, Bernabé y Rosalind GOW. (1982) Kay Pacha. Tradición oral andina. Cusco: Centro de Estudios Rurales Andinos “Bartolomé de Las Casas”. CORDERO, Luis. (1989) Diccionario Quichua. Quichua Shimiyuc Panca. Quito: Proyecto de Educación Bilingüe Intercultural. Ishcantin Causaita Ishcantin Shimipi Yachana Ñan. DAVALOS. Juan Benjamin. (1938) Gramática Elemental de la Lengua Quechua. Lima: ImpLIBRERÍA “ARIEL”. DÁVILA PEZÚA, Domingo. (2002) Inkakunaq Rimayninta Yachasun. Aprendamos el Idioma de los Inkas. Cusco: Instituto Nacional de Cultura – Academia Mayor de la Lengua Quechua. DELGADO et al. (2008). Nueve poetas para cinco idiomas. Mirada América. Barcelona: Casa América Catalunya.

DEPARTAMENTO DE PROYECTOS Y PROGRAMAS DE DESARROLLO RURAL – EDUCACIÓN RURAL (1988). Quichuapac causaimanta yachayuc. Libro de Ciencias Integradas. Quito: Ministerio de Educación y Cultura – Proyecto EBI Convenio MEC – GTZ. DIRECCIÓN NACIONAL DE EDUCACIÓN BÁSICA ESPECIAL – DINEBE. (2006) Perú Mama Llaqtapi makillawan rimaykuna. Manual de Lenguaje de Señas Peruanas. Lima: Ministerio de Educación. ESCALANTE, Carmen y Ricardo VALDERRAMA. (1992). Nosotros los Humanos, testimonios de los quechuas del siglo XX Ñuqanchik Runakuna. Cusco: Centro de Estudios Regionales Andinos “Bartolomé de Las Casas”. FRAY DOMINGO DE SANTO TOMÁS. (1951) [1560] Lexicón o Vocabulario de la Lengua general del Perv. Lima: Universidad Nacional Mayor de San Marcos, Publicación del cuarto centenario, GODENZZI ALEGRE, Juan (compilador) (1996) Educación e Interculturalidad en los Andes y la Amazonia. Cuzco: Centro de Estudios Regionales Andinos Bartolomé de Las Casas. GONZALEZ HOLGUIN, Diego. (1952) [1608] Vocabvlario de la Lengva General de todo el Perv llamada Lengua Qquichua o del Inca. Lima: Imprenta de Francisco del Canto. GRIMM, Juan M. (1896). La Lengua Quichua (Dialecto de la República del Ecuador). Quito: Edición facsimilar reimpresa por el Proyecto de Educación Bilingüe Intercultural, Convenio MEC-GTZ. GUAMAN POMA DE AYALA, Felipe. (1980) Nveva coronica i bven Gobierno conpvesto por Don Phelipe Gvaman Poma de Aiala. Edición crítica de John V, Murra y Rolena Adorno. Traducciones y análisis textual del quechua por Jorge L. Urioste. México: Siglo XXI América Nuestra – IEP. (Tomos *, **, ***) GUZMAN, Manuel. (1920). Gramática de la Lengua Quichua (dialecto del Ecuador) Quito: Tip. De la “Prensa Católica” HABOUD DE ORTEGA, MARLEEN, et al. (1982) Caimi Ñucanchic Shimiyuc-Panca, Quito: Ministerio de Educación y Cultura – Pontificia Universidad Católica del Ecuador. ILL – CIEI. HUACOTO BEJAR, Juana et al. (2017) Sumaq Kawsay. Kuskalla yachasunchik. Cuaderno de trabajo Personal Social – Ciencia y Tecnología. Lima: Ministerio de Educación, Simikunapi, Kawsaykunapi, Sapsikunapi Tukuy niraq Yachachina Umalliq. JUNG, Ingrid et al. (1988) Las Lenguas en la Educación Bilingüe. El Caso Puno. Lima: GTZ. Deutsche Gesellschaft für Technische Zusammenarbeit. Sociedad Alemana de Cooperación Técnica.

LECHTMAN, Heather y Ana María SOLDI. (Selección y preparación). (1985). La Tecnología en el Mundo Andino. Runakunap kawsayninkupaq rurasqankunaqa. Tomo I subsistencia y mensuración. México: Universidad Nacional Autónoma de México. Dirección General de Publicaciones. LARA, JESUS. (1978) Diccionario Castellano Queshwa, Queshwa Castellano. La Paz: Editorial Los Amigos del Libro. LIRA, A. Jorge. (1941) Diccionario Kkechuwa – Español. Tucuman: Universidad Nacional de Tucuman, Departamento de Investigaciones Regionales. Instituto de Historia, Lingüística y folklore. LIRA, Jorge A. (1985) Medicina Andina, farmacopea y rituales. Cusco: Centro de Estudios Rurales Andinos “Bartolomé de Las Casas” LÓPEZ, Luis Enrique (editor). (1988). Pesquisas en Lingüística Andina. Lima: Consejo Nacional de Ciencia y Teconología – Universidad Nacional del Altiplano – GTZ Sociedad Alemana de Cooperación Técnica. MINISTERIO DE EDUCACIÓN (PEEB-PUNO) (1998) Willakuykunaq Siq’iynin (Historietas en quechua) Cuzco; Centro Bartolomé de Las Casas (2da edición) MINISTERIO DE EDUCACIÓN DEL PERÚ. (2017) Currículo Nacional de la Educación Básica. Lima: Ministerio de Educación. MONTOYA, Rodrigo, Edwin y Luis. (1987) La Sangre de los Cerros. Antología de la poesía quechua cantada. Lima: CEPES – Mosca Azul Editores – UNMSM. MONTOYA Rodrigo y Luis Enrique López (Editores). (1988) ¿Quiénes somos? El tema de la identidad en el Altiplano. Lima: Mosca Azul Editores – Universidad Nacional del Altiplano. MONTOYA, Rodrigo. (1990) Por una Educación Bilingüe en el Perú. Reflexiones sobre cultura y socialismo. Lima: CEPES – mosca azul editores. NORIEGA BERNUY, Julio. (2016). Poesía Quechua en Bolivia. Antología. Lima: Pakarina Ediciones – Facultad de Letras y Ciencias Humanas, Universidad Nacional Mayor de San Marcos. PARNWELL, E. C. traducido por GAITÁN, Sergio. (1989) The New Oxford Picture Dictionary. New York: Oxford University Press. PAYNE, Johnny. (1984) Cuentos Cusqueños. Cusco: Centro de Estudios Rurales Andinos “Bartolomé de Las Casas”.

PROYECTO DE EDUCACIÓN BILINGÜE INTERCULTURAL DINEIIB-GTZ. (1991) Causaimanta (libro y guía de Ciencias Naturales, 3°, 4°, 5° y 6° grados) Quito: Ministerio de Educación y Cultura, Dirección Nacional de Educación Indígena Intercultural Bilingüe – GTZ y CONAIE. PROYECTO EXPERIMENTAL DE EDUCACIÓN BILINGÜE PUNO. (1983). Unay Pachas… Qheshwa simipi Qollasuyu aranwaykuna. Volumen 1. Lima: Ministerio de Educación – Convenio Perú – Rep. Fed. De Alemania. PROYECTO EXPERIMENTAL DE EDUCACIÓN BILINGÜE PUNO. (1984). Unay Pachas… Qhishwa simipi Qullasuyu hawariykuna. Volumen 2. Lima: Centro de Estudios Rurales Andinos “Bartolomé de Las Casas” Cusco. Cuaderno de Capacitación Campesina N° 17. RAVINES, R. (compilador). (1978) Tecnología Andina. Lima: Instituto de Estudios Peruanos. Instituto de Investigación Tecnológica Industrial y de Normas Técnicas. RELIGIOSOS FRANCISCANOS MISIONEROS DE LOS COLEGIOS DE PROPAGANDA FIDE DEL PERÚ. (1905) Vocabulario Políglota Incaico. RODAS, Raquel. (1989) Crónica de un sueño. Las Escuelas Indígenas de Dolores Cacuango. Una experiencia de Educación Bilingüe en Cayambe. Quito: Proyecto de Educación Bilingüe Intercultural Proyecto EBI MEC-GTZ. SICHRA DE REGALSKY, Inge. (1989) Normalización del Lenguaje Pedagógico para las Lenguas Andinas, Informe final. La Paz: Ministerio de Educación y Cultura – Fondo de las Naciones Unidas para la Infancia (UNICEF) – Oficina Regional de Educación para América Latina y el Caribe (OREALC/UNESCO) – Agencia Española de Cooperación Internacional (AECI – ICI) TAYLOR, Gerald. (Editor). (2006) Waruchiri ñisqap ñawpa machukunap kawsasqan. Biblioteca de Aula EIB. Dirección Nacional de Educación Intercultural Bilingüe y Rural. UNIDAD DE EDUCACIÓN BILINGÜE INTERCULTURAL. (2000) Boletín UNEBI. N° 3 marzo 2000. Lima: Ministerio de Educación Unión Europea – República del Perú. Programa FORTE – PE/PROEBI, Convenio PER/07 – 3011/95/004. VALDIZAN, Hermilio y Angel MALDONADO. (2015). Medicina Popular Peruana Tomo II. Puno: Universidad Nacional del Altiplano. V FORO DE LAS LENGUAS AMERINDIAS. (2010). Literaturas amerindias. KM 13.774 distancia máxima entre América Latina y Cataluña. Barcelona: Casa América Catalunya – Agencia Catalana de Cooperació al Desenvolupament – Linguapax unescocat – Lingua Món.

VILLAGÓMEZ CASTILLO, Vidal. (2004) Urqupi Tiyaqpa Miski Mikuynin. La comida dulce de los que viven en los Andes. Lima: Universidad Nacional Agraria La Molina. VIVANCO, Alejandro. (1977). Cantares de Ayacucho. Lima: Ediciones Folklore.

ANEXO TÉRMINOS PEDAGÓGICOS DEL CURRÍCULO

Estos términos pedagógicos del currículo fueron consensuados en el Taller Macro regional del quechua sureño, realizado en la ciudad de Puno en el mes de noviembre del año 2018. CASTELLANO

CONSENSO

Perfil del estudiante

Yachaqpa aypanan

Competencia

Hatun atipana Atisqan, yachasqan

Capacidad Estándar de aprendizaje

Atina Yachay aypana

desempeño

Yachasqan qhaway

Contexto Sociocultural

Ayllup/pa kawsaynin

Contexto lingüístico

Ayllup/pa rimaynin

Recojo de saberes

Yachaykuna huqariy, Yachasqankuna riqsiy

Problemática de la comunidad

Ayllup/pa sasachakuynin

Organización del Calendario Comunal

Pacha muyuypi ruraykuna

Watantin ruraykuna

Caracterización lingüística

Simi rimaykuna riqsiy

Necesidades de aprendizaje

Yachaqpa yachananpuni

Planificación curricular

Yachaykuna sinrichay /yuyaykuy/patachay Yachanankuna wakichiy

Enfoque intercultural

Kawsaypura yachachinakuy

Planificación anual

Watapaq yachaykuna sinrichay/uyaykuy/patachay Watantinpaq ruraykuna qhawariy

Planificación de unidades didácticas

Killapi yachaykuna sinrichay/yuyaykuy/patachay

Situación significativa

Yachaykuna rikhurichiq

Secuencia de situaciones

Qatilla yachay rikhurichiqkuna

Sesiones de aprendizaje

P’unchawpi yachachinakuna

Planificación de segunda lengua

qhipa simipaq sinrichay/yuyaykuy/patachay

Propósitos de aprendizaje

Yachayman aypana

Evidencias de aprendizaje

Yachaykuna chiqaqchay

Momentos de la sesión

Yachachinapi pachachasqakuna (qallariynin, ruraynin, tukupaynin)

Evaluación de aprendizaje

Yachayninkuna tupuy

Retroalimentación

Yachay mat’ipana/kallpanchay

Mana qunqay yachaykuna

¿Imapaqmi yachanchik? Yachasqankuna rikuchiy

Yachasqankuna tupuy