Urkunden zur Entstehungsgeschichte des Donatismus [Reprint 2020 ed.] 9783111657233, 9783111272993


158 106 4MB

Latin Pages 56 [65] Year 1913

Report DMCA / Copyright

DOWNLOAD PDF FILE

Recommend Papers

Urkunden zur Entstehungsgeschichte des Donatismus [Reprint 2020 ed.]
 9783111657233, 9783111272993

  • 0 0 0
  • Like this paper and download? You can publish your own PDF file online for free in a few minutes! Sign Up
File loading please wait...
Citation preview

K L E I N E T E X T E F Ü R VORLESUNGEN UND ÜBUNGEN HERAUSGEGEBEN VON HANS UETZMANN

URKUNDEN ZUR

ENTSTEHUNGSGESCHICHTE DES DONATISMUS HERAUSGEGEBEN VON

H A N S VON S O D E N

BONN A. MARCUS UND E. WEBER'S VERLAG

I9I3

ZUR

EINFÜHRUNG

D i e urkunden der ersten phase des Donatistischen streites, der gleichzeitig mit dem aufhören der Diokletianischen Verfolgung ausbrach und die kirche A f r i k a s für mehr als ein jahrhundert in niemals überwundene wirren stürzte, der Konstantinischen epoche, sind uns nur zum teil erhalten und in verschiedenen quellen ungleichartig überliefert. N a c h umfang und wert am bedeutsamsten ist der rest eines aktenanhangs, den Optatus seinem werk gegen den Donatismus beigegeben hat, und der in einer handschrift desselben, dem Pariser codex lat. 1 7 1 1 (olim Colbert. 2 9 5 1 , s. X I ) , leider in arg verstümmeltem und oft irreparabel verderbtem text erhalten und seit Papirius Masson (1589) oft abgedruckt ist. Dazu kommen aktenstiicke, die in den kämpfen Augustins gegen die Donatisten und in seinen briefen und Schriften sowie in den wiederum nur fragmentarisch auf uns gekommenen protokollen der von ihm geistig vorbereiteten und geleiteten Collatio Carthaginiensis des jahres 4 1 1 zum teil in vollem text, wörtlichen zitaten oder den tenor der originale reproduzierenden referaten mitgeteilt werden, weiter einige briefe K o n stantins, die Eusebius in seine kirchengeschichte aufgenommen hat, und einige erlasse des kaisers, die im Codex Theodosianus enthalten sind. Dupin hat diese stücke in dem anhang seiner noch immer klassischen Optaiusausgabe zusammengestellt; an Vollständigkeit ist seine umsichtige Sammlung nur wenig zu überbieten, aber in der textherstellung kann man selbstverständlich heute über seine f ü r jene zeit unanfechtbare leistung hinauskommen, nachdem für die meisten quellenschriften moderne kritische ausgaben erschienen sind. Die vorliegende Zusammenstellung ist aus ihnen g e w o n n e n ; nur der Pariser Optatuscodex ist von mir an einer Photographie neu verglichen. Ich habe nur urkunden im strengen sinne des Wortes aufgenommen; literatur, darunter die martyrien, musste wegen der raumgrenzen unserer Sammlung ausgeschlossen werden. E s sind weiter nur im Wortlaut, zitaten oder regesten erhaltene stücke aufgenommen; sonstige einst vorhandene akten nachzuweisen, liegt wiederum ausserhalb des rahmens einer quellenausgabe, zumal hier vieles kontrovers bleibt und nur umständlich dargestellt werden könnte. D i e relative und absolute Chronologie der urkunden ist durch gegenseitige bezugnahme und unanfechtbare Originaldatierungen in so weitem umfang gesichert, dass es geboten erschien, die Zeitfolge der Ordnung zugrunde zu l e g e n 1 . Ein anderer weg (Duchesne hat ihn eingeschlagen), nämlich den urkundenanhang des Optatus in seiner ursprünglichen gestalt wiederherzustellen, bietet keine objektiv überzeugenden ergebnisse. In dem textkritischen apparat ist nur eine knappe auswahl von lesarten, wirkliche textvarianten, 1) die relative Chronologie ist in dieser folge gesichert für no. I — 1 8 . 20. 2 4 — 2 8 . 30. 3 2 — 3 8 und auch f ü r die übrigen stücke kann man nur in sehr engen grenzen schwanken. D i e anmerkungen deuten die streitenden gesichtspunkte an.

ZÜR EINFÜHRUNG

3

g e b o t e n , da es nicht die absieht der vorliegenden p u b l i k a t i o n sein kann, die überlieferungsgeschichte im einzelnen v o r z u f ü h r e n ; eine ausnähme, die sich v o n selbst rechtfertigt, ist die vollständige mitteilung der kollation v o n C (codex Parisinus 1 7 1 1 ) . D i e a n m e r k u n g e n w o l l e n der Untersuchung in keiner w e i s e vorgreifen und beschränken sich daher auf solche quellen- u n d literaturnachweise. die den benutzern des h e f t e s unentbehrlich sind. D i e hier gebrauchten abkiirzungen erklären sich aus der Zusammenstellung der hauptquellenschriften und quellenkritischen Untersuchungen, mit der ich diese Vorbemerkungen schliesse. Quellen : Optatus M i l e v i t a n u s , libri V I I de schismate Donatistarum ed. Z i w s a , C S E L V i n d o b . X X V I 1 8 9 3 , hier auch der A p p e n d i x des Cod. Paris., s . o . A u g u s t i n s antidonatistische Schriften ed. P e t s c h e n i g , C S E L V i n d o b . L I . L H . L I I I 1908. 1909. 1 9 1 0 . Psalmus contra partem D o n a t i , contra epistulain Parmeniani libri I I I , de baptismo libri V I I , contra litteras P e t i l i a n i libri I I I , epistula ad catholicos de secta Donatistarum seu de unitate ecclesiae, contra Cresconium libri I V , de unico baptismo, breviculus collationis cum Donatistis, contra partem D o n a t i post collationem, sermo ad Caesariensis ecclesiae p l e b e m , gesta cum E m e r i t o D o n a t i s t a r u m episcopo, contra G a u d e n t i u m , sermo de R u s t i c i a n o subdiacono, adversus F u l g e n t i u m (die beiden letzten von bestrittener 1 authentie) ; vgl. z u diesen und weiteren verlorenen antidonatistischen Schriften retract. 24 ff ed. K n o e l l , C S E L V i n d o b . X X X V I 1902. A u g u s t i n s briefe ed. G o l d b a c h e r , C S E L V i n d o b . X X X I V . X L I V . L V I I 1895/98. 1904. 1 9 1 1 . Gesta collationis Carthaginiensis (411) s. unten Concilia. E u s e b i u s kirchengeschichte ed. S c h w a r t z I I , L e i p z i g 1908. E u s e b i u s leben K o n s t a n t i n s ed. H e i k e l , L e i p z i g 1902. C o d e x T h e o d o s i a n u s ed. M o m m s e n und M e y e r , Berlin 1905. Literatur: D u p i n s Optatusausgabe mit den b e i g e g e b e n e n Untersuchungen und den m o n u m e n t a ad historiam Donatistarum pertinentia, Paris 1700 und A n t w e r p e n 1 7 0 2 , a b g e d r u c k t u. a. bei M i g n e , patrologia latina V I I I 6 7 3 — 7 8 3 und I X 1 1 7 9 — 1 5 1 2 . Conciliorum collectio ed. M a n s i vol. I I 1 7 5 9 . R o u t h , R e l i q u i a e sacrae I V , O x o n i i 2 1846, 2 7 5 — 3 3 5 . D e u t s c h , drei a k t e n s t ü c k e zur geschichte des D o n a t i s m u s ( = n o . 5. 19. 28 der v o r l i e g e n d e n Sammlung), Berlin 1875. V o e l t e r , der ursprung des D o n a t i s m u s , F r e i b u r g 1883. S e e c k , quellen u n d u r k u n d e n über die anfange des D o n a t i s m u s (Zeitschrift f ü r kirchengeschichte X 1889, 5 0 5 — 5 6 8 ) . S e e c k , Urkundenfälschungen des I V . Jahrhunderts, I. das urkundenb u c h des Optatus (ebd. X X X 1909, 1 8 1 — 2 2 7 ) . D u c h e s n e , le dossier du D o n a t i s m e (mélanges d'archéologie et d'histoire de l'école française de R o m e X 1890, 5 8 9 — 6 5 0 , auch separat) 1 .

1) S e e c k hat Z K G X einen grossen teil der u r k u n d e n des Optatus f ü r g e f ä l s c h t erklärt (no. 6. 1 1 . 14. 18. 21. 22. 23. 24. 3 1 . 35) und hat ZKG X X X dies urteil gegen die von D u c h e s n e u n t e r n o m m e n e Verteidigung sämtlicher s t ü c k e nur für no. I I . 14. 24 aufrecht erhalten. 1*

4

ZUR

EINFÜHRUNG

S e e c k , geschichte des Untergangs der antiken weit III, Berlin 1909, 3 ' 3 — 3 7 5 - 50I—538Monceaux, histoire littéraire de l ' A f r i q u e chrétienne, I V . le Donatisme, Paris 1912. Ueber die römischen beamten, die in den urkunden vorkommen, vgl. Pallu de L e s s e r t , fastes des provinces Africaines I I , Paris 1885, über die Ortsnamen M e s n a g e , l ' A f r i q u e chrétienne, Paris 1912 (mit karten). S o n s t i g e , besonders ältere literatur s. vor von Bonwetsch P R E 3 I V .

dem

artikel

„Donatismus" H . v. S.

1

Protokoll der auslieferung der heiligen Schriften und des kirchlichen eigentums an den curator Munatius Felix in Cirta ig. Mai JOJ

2

Martyrium

des bischofs Felix von Tibiuca jo. August j o j ? 14. Januar

3

Akten

der märtyrer von Abilina

(Saturninus

4

Korrespondenz der bischöfe Mensurius Secundus von Tigisi

von

¡04 ?

und genossen) 12. Februar 304 Karthago und 304? 30g?

Tunc Donatistae ali quantum praelocuti sunt, quod M e n s u r i u s , qui fuerat ante Caecilianum ecclesiae Carthaginensis episcopus, tempore persecutionis tradiderit persecutoribus sanctas scripturas, et hoc ut probarent, legerunt eius e p i s t u 1 a m 5 a d S e c u n d u m T i g i s i t a n u m datam, qui tunc habebat primatum episcoporum Numidiae. in qua epistula videbatur Mensurius velut de suo crimine confiteri, qui tarnen non scripserat se sanctos codices tradidisse, sed potius ne a persecutoribus invenirentur abstulisse atque servasse, dimisisse 10 autem in basilica Novorum quaecumque reprobra scripta haereticorum, quae cum invenissent persecutores et abstulissent, nihil ab ilio amplius postulasse, verumtamen quosdam Car1 erhalten in den Gesta apud Zenophilum, vgl. no. 28 2 acta in hagiographischcn handschriftcn erhalten, zuerst gedruckt von Surius ('S7o), kritische ausgaben von Baluzius, miscellanea II (1678) und Ruinart, acta martyrum sincera (168g), abgedruckt bei Dupin und Migne (s. einführung) 3 handschriften und drucke wie bei no. 2, vgl. Cap. Coll. Carth. III 434. 445—448, Aug. Brev. III 17, 32, ad Don. p. c. 14, 18 4 Aug. Brev. III, 13, 2 5 / vgl. Cap. Coll. Carth. III 334—343, Aug. ad Don. p. c. 14, 18, de un. bapt. 16, 2p, c. Gaud. I 37, 47. Sigla: P — Petschenigs ausgabe des Brev. (s. einführung) 4 2 Carthaginiensis P

6

UKKDNDEN Zl'E EN'TSTEHl'KGSGESCHICHTE

[4

thaginensis ordinis viros postea suggessisse proconsuli, quod illusi fuerant, qui missi erant ad christianorum scripturas auferendas et incendendas, quia non invenerant nisi nescio is quae ad eos non pertinentia, ipsas autem in domo episcopi custodiri, unde deberent proferri et incendi; proconsulem vero ad hoc eis consentire noluisse. in eisdem etiam litteris lectum est eos, qui se offerrent persecutionibus non comprehensi, et ultro dicerent se habere scripturas quas non tra- 20 derent, a quibus hoc nemo quaesierat, displicuisse Mensurio et ab eis honorandis eum prohibuisse christianos. quidam etiam in eadem epistula facinorosi arguebantur et fisci debitores, qui occasione persecutionis vel carere vellent onerosa multis debitis vita vel purgare se putarent et quasi abluere 25 facinora sua vel certe adquirere pecuniam et in custodia deliciis perfrui de obsequio christianorum. crimen tamen Donatistae non ingerebant Mensurio nisi de codicibus traditis; mentitum eum quippe dicebant, quod illi non fuerint codices sancti, et peccatum suum tegere voluisse, quamvis et 30 ipsam fictionem criminarentur. recitarunt etiam r e s c r i p t a S e c u n d i T i g i s i t a n i ad eundem Mensurium pacifice data, ubi et ipse narravit in Numidia persecutores quae egerint, et qui- comprehensi et scripturas sanctas tradere nolentes et multa mala passi et 35 gravissimis suppliciis excruciati et occisi sunt, eosque honorandos pro martyrii sui merito commendavit, laudans eos non tradidisse scripturas sanctas illius mulieris exemplo, quae duos exploratores in Hiericho, in quibus figurarentur duo testamenta, vetus et novum, .tradere persecutoribus noluit. 40 quod quidem exemplum si sub hac figura est intellegendum, Mensurium potius adiuvabat. in suis enim litteris Mensurius reprehendebat eos, qui scripturas sanctas, quamvis eas non traderent, se tamen habere faterentur, quod mulier ilia non fecit; neque enim eos exploratores qui quaerebantur apud 45 se esse confessa est, sed negavit. scripsit etiam Secundus et ad se ipsum missos a curatore et ordine centurionem et beneficiarium, qui peterent divinos codices exurendos, eisque respondisse: „christianus sum et episcopus, non traditor". et cum ab eo vellent aliqua ecbola aut quodcumque accipere, 50 neque hoc eis dedisse exemplo Eleazari Macchabaei, qui nec fingere voluit suillam carnem se manducare, ne aliis praeberet praevaricationis exemplum. hae litterae Mensurii 16 eas P

19 fort,

persecutoribus P

DES DONATISMUS

5]

7

et Secundi donec legendo terminarentur, catholici patienter audierunt, quamvis testati fuerint eas esse farailiares nec ad causam ecclesiae pertinere. 51

Bischofsversammlung

i?i Cirta

zur ordination

des

Silvanas

5. März

J05

„Diocletiano V I I I et Maximiano V I I css I U I Non Mart Cirtae. 2 cum Secundus episcopus Tigisitanus primae cathedrae consedisset in domo Urbani Donati, idem dixit: probemus nos primo et sic poterimus hic ordinäre episcopum. Secundus Donato Masculitano dixit: dicitur te tradidisse Donatus respondit: scis, quantum me quaesivit Florus, ut turificarem, et non me tradidit deus in manibus eius, frater; sed quia deus mihi dimisit, ergo et tu serva me deo. Secundus dixit: quid ergo facturi sumus de martyribus? quia non tradiderunt, ideo et coronati sunt. Donatus dixit: mitte me ad deum, ibi reddam rationem. Secundus dixit: accede una parte. Secundus Marino ab Aquis Tibilitanis dixit: dicitur et te tradidisse. Marinus respondit: dedi Polio cartulas, nam codices mei salvi sunt. Secundus dixit: transi una parte. Secundus Donato Calamensi dixit: dicitur te tradidisse. Donatus respondit: dedi codices medicinales. Secundus dixit: transi una parte, et alio loco: Secundus Victori a Rusiccade dixit: dicitur te tradidisse quattuor evangelia. Victor respondit: Valentinianus curator fuit; ipse me coegit, ut mitterem 5 Aug. c. Cresc. III 27, 30 ; vgl. dazu Cap. Coll. Carth. Ill 35/. 388, Opt. I 13. 14. ig. 20, VII 1, Aug. Brev. Ill 15, 27. 17, 32, ad Don. p. c. 14, 18, c. Cresc. III 26,2g—28,32. 72, 84, c. litt. Petti. I 21, 23, II 8, 20, de tin. bapt. 17, 31, de un. eccl. 3, 5. 18, 46, c. Gaud. I 37, 47, c. Fulg. 12, ep. 43, 2, 3. 5. S3, 2, 4. Sigla: JVYRXZ"= hss. von Aug. c. Cresc., vgl. die ausgabe von Petschenig (s. einfi'thrung), 0 = Optatiti I 13. 14, B — Aug. Brev. 15, 27 5 I III B, die III iduum Maiaram 0 ; fratres IVX*R

3 Donati] Carisi O

I) die urkunde bildete ursprünglich einen bestandteil der uns nur verstümmelt erhaltenen Gesta apud Zenophilum (no. 27), s. die angeführten stellen aus Aug., besonders ep. S3, 2, 4 und Opt. 114 2) die Überschrift ist zu berichtigen : post consulatum Diocletiani V i l l i et Maximiani VIII d. III non. Mart. Cirtae; sie ergibt sich aus Brev. III '7i 32: gesta martyrum, quibus ostendebatur tempus persecutionis, consulibus facta sunt Diocletiano novies et Maximiano octies pridie idus Februarias; gesta autem episcopalia decreti Cirtensis post eorandem consulatum tertio nonas Martias.

8

URKUNDEN

ZUR

ENTSTEHUNGSGESCHICHTE

[5

ilia in ignem. sciebam ilia deleticia fuisse. hoc delictum mihi indulge, et indulget mihi et deus. Secundus dixit transi una parte, et alio loco: Secundus Purpurio a Liniata dixit: dicitur te necasse filios sororis tuae duos (in carcere) Milei. Purpurius respondit: putas me terreri a te sicut et alteri? tu quid egisti, qui tentus es a curatore et ordine, ut scripturas dares? quomodo te liberasti ab ipsis, nisi quia dedisti aut iussisti dari quodcumque ? nam non te dimittebant passim, nam ego occidi et occido eos, qui contra me faciunt; ideo noli me provocare, ut plus dicam. scis me de nemine tractare. Secundus minor patruo suo Secundo dixit: audis, quae dicat in te. paratus est recedere et schisma facere, non tantum ipse, sed et omnes, quos arguis. quos scio quia dimittere te habent et dare in te sententiam, et remanebis solus haereticus. ideo quid ad te pertinet, quis quod egit? deo habet reddere rationem. Secundus Felici a Rotaria, (Nabori a) Centurionis, Victori a Garbe dixit: quid vobis videtur? responderunt : habent deum cui reddant rationem. Secundus dixit : vos scitis et deus ; sedete, et omnes responderunt : deo gratias." 6

Donatistisches konzil zu Karthago, absetzung des Caecilianus, Ordination des Maiorinus 307/8? 111I12?1

A

Recitatum est a Donatistis concilium ferme septuaginta episcoporum contra Caecilianum apud Carthaginem factum, ubi eum absentem damnaverunt, quod ad eos venire noluerit tamquam a traditoribus ordinatus, et quia cum esset diaconus, victum afferri martyribus in custodia constitutis prohibuisse dicebatur. nominati sunt etiam quidam collegae Caeciliani 2 , qui traditores asserebantur publicis gestis, quae tarnen gesta 6 A Aug. Brev. III 14, 26 ; vgl. ebd. III 16, 28—30. 17, 32, ad Don. p. c. 3, 3. 22, 38, c. Cresc. III 3, 3. 27, 31. 28, 32. 61, 67. IV 7, p. 56, 66, de tm. bapt. 16, 28, de un. eccl. 18, 46. 26, 73, c. Fulg. 12, ep. 43, 2, 3. 5, 14. 6, ¡8. 88, 3. 141, 6, serm. 46, 15, 3g, Cap. Coli. Carth. III 34J. 351—402 5 22 L i m a t a X* 23 (in carcere) aus O tmd B zu ergänzen 28 et occidi et occido non eos solos sed et quicumque contra me fecerit O 35 Rotaria YR, Rotario O ( N a b o r i a ) aus 0 zu ergänzen 38 sedete omnes O 6 I) zum datum s. Seeck ZKG XXX 224, TJnterg. III 505 2) nämlich Novellus Tyzicensis und Felix Tuburbitanus (Aug. ad Don. p. c. 22, 38)

DES DONATISMUS

6]

9

non Iegebantur. inter hos autem maxime Felix Aptugnensis acerbius accusatus est, ita ut „fons malorum omnium" diceretur. io deinde sententiae a singulis dictae sunt, primitus a Secundo Tigisitano, qui eorum princeps fuit, deinde a ceteris, quibus expresserunt se Caeciliano et collegis eius non communicare,

B

Ad Secundum Tigisitanum missum est, ut Carthaginem veniretur. proficiscuntur omnes supra (I 1 3 f) memorati traditores interea ad basilicam, ubi cum Caeciliano tota civica frequentia fuerat, nullus de supradictis accessit, tunc 5 a Caeciliano mandatum est: si est, quod in me probetur, exeat accusator et probet. ilio tempore a tot inimicis nihil in ilium potuit confingi, sed de ordinatore suo, quod ab his falso traditor diceretur, meruit infamari. iterum a Caeciliano mandatum est, ut si Felix in se, sicut illi arbitrabantur, nihil 10 contulisset, ipsi tamquam adhuc diaconum ordinarent Caecilianum. tunc Purpurius solita malitia fretus, quasi et Caecilianus filius sororis eius esset, sic ait: exeat hue, quasi imponatur illi manus in episcopatu, et quassetur illi caput de paenitentia. his rebus conpertis tota ecclesia Cae'5 cilianum retinuit, ne se latronibus tradidisset sic exitum est foras et altare contra altare erectum est et ordinario inlicite celebrata est et Maiorinus, qui lector in diaconio Caeciliano fuerat, domesticus Lucillae, ipsa suffragante episcopus ordinatus est interea de suorum criminum fonte, qui 10 apud eos multorum flagitiorum venis exuberaverant, unum traditionis convicium in ordinatorem Caeciliani derivandum esse putaverunt mittentes ubique litteras livore dictante conscriptas, quas inter ceteros actus habemus in posterum. C

Marcianus vester inter ceteros talem sententiam protulit dicens, quam utique septuaginta qui aderant cum non inprobant, probant: „in evangelio, inquit, suo dominus ait: e g o sum v i t i s v e r a et p a t e r m e u s a g r i c o l a , omnem s p a l m i t e m in m e n o n a f f e r e n t e m f r u c t u m e x c i d e t et p r o i c i e t , et o m n e m m a n e n t e m in me et f r u c t u m f e r e n t e m p u r g a t i l l u d 1 . sicut ergo palmites infructuosi amputati proiciuntur, ita turificati, traditores, 6 B Opt. I ig. 20. Sigla: ABCGPR — Ass. des Optatus, vgl. die misgabe von Ziwsa (s. einfiihrung) C Aug. c. Fulg. 26

B II tamquam P C I) Ev. Joh.

15, i. 2

15 tenuit PG

16/17 inlicita PG

IO

URKUNDEN ZUR

[6

ENTSTEHUNGSGESCHICHTE

abhorrentes d e o manere in ecclesia dei non possunt, nisi cognito ulutatu suo per paenitentiam reconcilientur. unde Caeciliano in schismate a traditoribus ordinato non communicare oportet."

7

Brief Konstantins an den proconsul gabe des kirchlichen eigentums

(15)

'Avriyqacpov

Iztqag

ßaaihy.^g

Anullinus

betr. die

diccTal-ecog,

7iS7toir/vai, jU¿vrj z f j •/.a-itoXi'/.y EXK^rjala zrjv doo&ai

'/p

rück3I2h av&ig

Öojoeäv

de-

v7toorj(j.rjvccfj.£vog.

„ X a t p e ' A v o X i v s 1 , Tijuiotats Y j j J l v . sattv 0 tpoiro? o o t o c vfjov

ßaoi'/uY.'fjS smazolrg, di r/:/.h]aiaig dwQSiTai. A Ö 7 0 0 O T O S KaixtXtav t o i v o v , ^ v i x a rijv 7rpo87]Xoojjiv7jv iroaÖTTjTa

TWV

•/prjp.a'ccDv

OTioSs^^vai

noifjaeu;,

axaai

tot?

TtposipTj^vot? x a r ä zh ßpiotnov t ö ftpo; a s j r a p a c O a i o o 2 aTcoataXIv z a ö z a zä y_pfj[j.axa S o a S o & f j v a i xeXeoaov. (3) ei S' a p a rcpöc t o ao|MtX^p(i)i)"ijvai ij.od tvjv e t ; z o ö z o jrept a T t a v t a ; 15 a i k o u ; Trpoatpeatv IvSeiv 11 x a t a ^ ä d o t c , i r a p a c H p a x X e i ö a z o ö ¿7cizp67coo

zü>v

7j|J.eTspü>v

XTTjiJ.ätwv

avajupiXexraK

oitep

ivay-

x a i o v elvat x a t a j i d c d o i ; a t r i j a a i öipsiXst-cx a i yocp rcapovct a o t q i rcpoa&ca^a, "v' s i 11 a v y p r ^ i a t o j v 7 i a p ' a ö t o ö ^ otj a t e p pÖTTjc akvja'(j, a v e o SiaTaYJioö t t v o c a i t a p t d ^ a a t z â z 7 j ç •&pïiax£taç z c l ù z y j ç i t p ô f a a i v yXsoY ( ç Siôovai • oxkv rcpovoTjTsov |J.oi s^éveto, oxwç T O Ô T O , orcsp s ' / P V ¡ i s t à TTjV è i s v s x ^ s î a a v 7j§Tj xpiatv audaipsTcp a o Y x a t a d é a s i tcsrcaôadai, xav vôv Ttote S o v T j ^ îtoXXwv rcapôvTtov téXodç xuyetv. ( 2 3 ) iicsiôïj T O Î V O V rcXeiaTooç èx ôtav x a i àjiothittùv 1 6 7rwv è7ut.ox6itODç eîç TTjv 'ApsXaTTjattûv icoXtv etato KaXavSwv Auyodotwv aoveX&eîv ixeXeôaajjiev, x a i aoi f p â < l > a i èvo[j,ioa(j.£v, "va Xapôjv x a p à TOÛ Xa[i.7tpotâToo Aarptoviavoû 1 TOÛ xovprjxtopoç StxsXtaç ÔTjjiéatov o'xYjji-a aoCeû^aç asaotqj x a i S60 yé tivaç Ttôv èx toû SeuTÉpoo ôpovoo, oôç av aù a f k ô ç è m \ é £ a a & a i xptv()ç, àXXà jj.vjv x a i z p s ï ç n a î S a ç z o à ç Suvrjacpivouç C)[iîv x a t à TTjv oSôv ojTTjpnjaaaô'ai 7tapaXa^, p. pascha B, post(quam Silvanus ascendit ad alt)are •S' (ZKG X 527 A.) 351 certa C

48

URKUNDEN ZUR

ENTSTEHUNGSGESCHICHTE

[28

dicit Nundinarius, vera sunt? Saturninus dixit: vera. Zenofilus v. c. consularis (Victori) dixit: tu quid dicis? Victor dixit: vera sunt omnia, domine. Nundinarius dixit: Purpurius episcopus tulit centum folles. Zenofilus v. c. consularis Nundi- 355 nario dixit: de quadringentis follibus quos putas interrogandos ? Nundinarius dixit: Lucianus diaconus exhibeatur, quia ipse totum seit. Zenofilus v. c. consularis Nundinario dixit: hine sciunt ? Nundinarius dixit: non sciunt. Zenofilus v. c. consularis dixit: exhibeatur Lucianus. Nundinarius dixit: sciunt isti ac- 360 ceptos esse quadringentos folles, sed quia episcopi eos diviserunt, nesciunt. Zenofilus v. c. consularis Nundinario et Victori dixit: scitis aeeeptos esse folles a Lucilla ? Saturninus et Victor dixerunt: seimus. Zenofilus v. c. consularis dixit: pauperes non aeeeperunt? dixerunt: nemo nihil aeeepit. 365 Zenofilus v. c. consularis Saturnino et Victori dixit: nihil de fano Sarapis sublatum est? Saturninus et Victor dixerunt: Purpurius tulit cupas et Silvanus episcopus et Dontius et Superius presbyteri et Lucianus diaconus tulerunt acetum. Zenofilus v. c. consularis dixit: (f. 2 3 b ) responsione Victoris 37° grammatici et Victoris Samsurici et Saturnini claruit vera esse omnia, quae suggesserit Nundinarius. submoveantur et exeant. Zenofilus v. c. consularis dixit: quos alios putas interrogandos? Nundinarius dixit: Castum diaconum, ut dicat, si non est traditor; ipse ilium ordinavit. et indueto et ad- 375 plicito Casto diacone Zenofilus v. c. consularis dixit: quis vocaris ? respondit: Castus. Zenofilus v. c. consularis Casto dixit: cuius condicionis es? Castus dixit: nullam dignitatem habeo. Zenofilus v. c. consularis Casto dixit: licet nunc per Victorem grammaticum quam etiam per Victorem Samsurici 380 et Saturninum venerunt in confessionem, quae Nundinarius obicit, tarnen etiam tu confitere, utrum traditor sit Silvanus. Castus respondit: dicebant, quod invenerit lucernam post arcam. Zenofilus v. c. consularis Casto dixit: etiam de cupas de fano Sarapis sublatas et aceto confitere. Castus respondit: 385 Purpurius episcopus tulit cupas. Zenofilus v. c. consularis dixit: acetum quis ? respondit Castus, quod tulerunt inde acetum Silvanus episcopus, Dontius et Superius presbyteri. Zenofilus v. c. consularis Casto dixit: confitere, quot folles dedit Victor, ut presbyter fieret. Castus dixit: optulit, do- 390 mine, saccellum, et quid habuerit, nescio. Zenofilus v. c. 357 diaconus (dia radiert) C D o n a t u s C (vgl. z. 224. 316. 322. 3H8) C (vgl. z. 47. 86. 2Q2) 389 q u o d C

363 follus C 368 D o n t i u s ] 375 applicito C 384 orcam 391 u. 392 sacellura C

28]

DES DONATISMtTS

49

consularis Casto dixit: cui datum est saccellum? Castus dixit : ilio tulit eum in casa maiore. Zenofilus v. c. consularis Casto dixit: populo non est divisa pecunia? Castus res395 pondit : non est data nec vidi. Zenofilus v. c. consularis Casto dixit : de folles, quos Lucilla dedit, populus minutus nihil accepit ? Castus dixit : non vidi accipere neminem. Zenofilus v. c. consularis Casto dixit : quo ergo pervenerunt ? Castus dixit: nescio. (f. 2 4 a ) Nundinarius dixit: utique vel 400 audisti vel vidisti, si dictum est pauperibus : dat et vobis de re sua Lucilla ? Castus dixit : non vidi aliquem accipere. Zenofilus v. c. consularis dixit: manifesta est Casti confessio, quod folles, quos Lucilla donavit, populo divisos esse nesciret, et ideo amoveatur. 405 (Item inducto) et adplicito Crescentiano subdiacono Zenofilus v. c. consularis dixit : quis vocaris ? respondit : Crescentianus. Zenofilus v. c. consularis Crescentiano dixit : simplic i t y siciit et ceteri confitere, utrum scias traditorem Silvanum. Crescentianus dixit : priores, qui fuerunt clerici, ipsi retulerunt 410 singula. Zenofilus v. c. consularis Crescentiano dixit : quid retulerunt ? Crescentianus dixit : referebant, quod traditor esset. Zenofilus v. c. consularis Crescentiano dixit: dixerunt illum traditorem ? et adiecit : qui dicebant ? Crescentianus dixit : qui cum ilio conversabantur in plebe, dixerunt, quod ali415 quando tradidisset. Zenofilus v. c. consularis Crescentiano dixit : de Silvano dicebant ? Crescentianus dixit : utique. Zenofilus v. c. consularis Crescentiano dixit: cum factus fuisset episcopus, praesto fuisti? Crescentianus dixit: praesens cum populo fui inclusus in casa maiore. Nundinarius diaconus 420 dixit : campenses et harenarii fecerunt illum episcopum. Zenofilus v. c. consularis Crescentiano dixit : Mutus harenarius certe eum sustulit ? dixit : manifeste. Zenofilus v. c. consularis Crescentiano dixit : cupas de fano Sarapis scis esse sublatas ? Crescentianus dixit : plures dicebant, quod Purpurius episcopus 425 ipse sustulerit cupas et acetum, quod ad senem nostrum Silvanum pervenisset, et filii Aelionis dicebant. Zenofilus v. c. consularis Crescentiano dixit: (f. 24 b) quid audisti? Crescentianus dixit : acetum sublatum a sene Silvano et Dontio et Superio presbyteris et Luciano diacono. Zenofilus v. c. 430 consularis Crescentiano dixit : ex C C C C follibus, quos Lucilla 3 9 7 nemine C 400 si] sic C inducto)] läckc von ca. 20 buchstaben 4 2 0 campeses C harenari C 425 4 2 8 aceto sublato C

403 nescirent C 405 (Item C applicito C 4 1 0 singulis C senem] senecem C (vgl. z. 428)

V. S o d e n , Urkund. z. Entstehungsgesch. d. Donatismus.

4

t*8

URKUNDEN ZUR ENTSTEHUNGSGESCHICHTE

donavit, populus aliquid accepit? Crescentianus dixit: nihil inde nemo accepit, nescio, nec quis illos erogaverit. Nundinarius dixit : aniculae numquam inde aliquid acceperunt ? Crescentianus dixit: nihil. Zenofilus v. c. consularis dixit: certe quotiens aliquid tale donatur, omnes inde populäres publice accipiunt? Crescentianus dixit: non audivi vel vidi dedisse ilium aliquos. Zenofilus v. c. consularis Crescentiano dixit : nihil ergo datum est de CCCC follibus populo ? Crescentianus dixit : nihil ; utique pervenisset aliqua partiuncula ad nos. Zenofilus v. c. consularis dixit: quo ergo sublati sunt? Crescentianus dixit: nescio, nemo nihil accepit. Nundinarius dixit: Victor quot folles dedit, ut fieret presbyter? Crescentianus dixit: vidi allatos cofinos cum pecunia. Zenofilus v. c. consularis dixit Crescentiano : cui dati sunt cofini ? Crescentianus dixit: episcopo Silvano. Zenofilus v. c. consularis dixit : Silvano dati sunt ? Crescentianus dixit : Silvano. Zenofilus v. c. consularis dixit: populo nihil datum est? respondit: nihil; necesse est, ut et nos aliquid acciperemus, si distribuerentur, sicut solet. Zenofilus v. c. consularis Nundinario dixit: quid aliud de Crescentiano putas esse requirendum? Nundinarius dixit: ipsud est. Zenofilus v. c. consularis dixit : quoniam de omnibus Crescentianus simpliciter confessus est, submoveatur. Item inducto et adplicito Ianuario subdiacono Zenofilus v. c. consularis dixit: quis vocaris? respondit ( )" 29 Bericht über eine Supplik

der Donatisten an Konstantin 321 ?

1

Deinde quia Constantini litteris, quibus eum inter partes cognovisse et pro Caeciliano contra illos iudicasse constabat, cognitor eos si quid haberent respondere cogebat, petiverunt suum libellum esse recitandum, quem dicebant datum Constantino a maioribus suis ibi dicunt nullo modo

Aug. (e

2 9 Aug. Brev. Ill 21, 3g; vgl. ad Don. p. c. 31, 54, ep. 141, 9 2 8 432 ilium C radiert)

437 aliquo C

Cap. Coll. Carth. 442 quod C

III

544—$47,

450 requirende C

2 9 1) das stück wird im Zusammenhang ei-nerseits mit dem folgenden toleranzbrief (no. 30), andererseits mit dem entscheid des kaisers gegen die Donatisten (no. 2$) zitiert; es könnte evtl. älter sein, als oben angenommen (Seeck ZKG X 533/, doch vgl. XXX 191)

3i]

DES DONATISMUS

SI

se communicaturos „antistiti ipsius nebuloni" paratosque esse perpeti, quidquid eis facere volluisset. 3 0 Brief Konstantins an den vikar Verinus, der den Donatistischen verbannten die rückkehr gestattet 5. Mai 321 Í31, 54) (Donatistae) proferentes eiusdem (Constantini) imperatoris litteras ad V e r i n u m 1 vicarium datas, ubi eos graviter detestatus et domini iudicio, qui iam in eos coeperat vindicare, dimittens ignominiosissima indulgentia de exilio relaxavit. (33> 56) idem imperator (Constantinus) ad Valerium ( = Verinum) vicarium de illorum exilio soluto et eorum furore deo vindici dimitiendo litteras dedit Crispo et Constantino iterum consulibus I I I Nonas Maias. 3 1 Brief Konstantiiis an die katholischen christen Afrikas, mahnung zur toleranz gegen die Donatisten ¡21P1 (f. 35 a) „Constantinus Aug. universis episcopis per Africana et plebi ecclesiae catholicae. Quod fides debuit, quantum prudentia valuit, prout puritas potuit, temptasse me per omnia humanitatis et moderationis officia optime scitis, ut iuxta magisteria legis nostrae pax ilia sanctissimae fraternitatis, cuius gratiam deus summus famulorum suorum pectoribus inmiscuit, stabilita per omnem cor cordi am teneretur. sed quia vim illam sceleris infusi paucorum licet sensibus pervicaciter inhaerentem intentionis nostrae ratio non potuit edomare faventè adhuc sibi huic nequitiae patrocinio, ut extorqueri sibi omnino non sinerent, in quo se deliquisse gauderent, spectandum nobis est, dum totum hoc per paucos sedit, in populum omnipotentis dei misericordia mitigetur. inde enim remedium sperare debemus, cum omnia bona vota et facta referuntur. verum dum caelestis medicina procedat, hactenus sunt Consilia nostra 3 0 Aug. ad Don. p. c. 31, 54 und 33, ¡6 ; vgl. Cap. Coll. Carth. Ill 548—550, At/g. Brev. Ill 22, 40. 24, 42, ad Don. p. c. 77, 23, ep. 141, p 3 1 App. Opt. ed. Ziwsa no. IX fs. oben bei no. 14). Sigla s. oben bei no. 14 3 1 I Item 6 spectatoribus C

e x e m p l u m epistolae I I delinquisse C

Constantini ad catholicam 14 c u m ] lies quo.? Ziwsa

C

3 0 1) Verinus ist als ni carivi Africae nachweisbar vom 16. November 31S bis 2g. August 321 (Seed ZKG X 535, Pallu de Lessert ¡7S—I7X) 3 1 I) nach Sceck (ZKG XXX 213) frühjahr 316 4*

52

URKUNDEN ZÜB ENTSTEHUNGSGESCHICHTE

[3i

moderanda, ut patientiam percolamus et, quicquid insolentia illorum pro consuetudine intemperantiae suae temptant aut faciunt, id totum tranquillitatis virtute toleremus. nihil ex reciproco reponatur iniuriae; vindictam enim, quam deo servare debemus, insipientis est manibus usurpare, maxime cum 20 debeat fides nostra confidere, quicquid ab huiusmodi hominum furore patietur, martyrii gratia apud deum esse valiturum. (f. 35 b) quid est enim aliud in hoc saeculo in nomine dei vincere quam inconditos hominum inpetus quietae legis populum lacessentes constanti pectore sustinere? quod si ob- 25 servaverit vestra sinceritas, cito videbitis per gratiam summae divinitatis, ut Ianguescentibus eorum institutis vel moribus, qui se miserrimae contentionis vexillarios praebent, sciant omnes non debere se paucorum persuasione pereuntes sempiterno leto dare, quo possint paenitentiae gratia semper vitae 30 aeternae correctis erroribus suis integrari. valete voto communi per saecula iubente deo, fratres carissimi." 3 2 Aus einem briefe Konstantins an Alexander und Arius 324 „ M a v i a ? 'fàp Srjjroodsv oux avewrij? arcaaav ff]v 'Atppixijv l7ttXaßo0arjc [xai] Sta toù? aßoöXtp xoixpotTj« rijv r&v Svifuov pYja"/.siav st? Siaföpo'Ji; aipsosi? ayriaai KzoX{i.rf/.6zac;, laÓTTjv sfa» tijv vóaov xataaTstXou ßooXTjö-ei? ouSsjj.iav sTépav apxoöaav Ttp 7rpä7|iaTi ftepajrsiav Yjoptaxov, i) si tòv xoivòv cijc o'ixoo[levii]? è ^ p ò v è^sXwv, 0? tat? ispaf? ò(j.à>v oovóSot? rijv à&é¡mov saoToö 7vó)[iYjv àvcéanjosv, svioo? ujawv 7tpòe rrjv 7rpò? àXk-qkoot; Si^ovooòvtwv ójAÓvoiav ¡jOtj^qd? àiroaTsiXat|u. 1 " 3 3 Edikt Konstantins, dass die klerischen immunitäten nur den katholiken zukämen 1. September 326 „Imp. Constantinus A. ad Dracilianum. Privilegia quae contemplatione religionis indulta sunt, catholicae tantum legis observatoribus prodesse oportet, haereticos autem atque schismaticos non solum ab his privilegiis alienos esse volumus, sed etiam diversis muneribus constringi et subici. p. p. Kai. Sept. Gerasto Constantino A . V I I et Constantino C. conss." 3 2 Ens. Vita Const. II 66 (ed. Heikel 1902) 3 3 Cod. Theod. XVI 5, / (ed. Mommsen); die worte autem atque schismaticos sind durch Jtistinian nicht bezeugt und vielleicht nicht authentisch 3 1 16 patientia C 29 persuasionem C 3 2 1 vgl. no. 24

19 vindicta C

22 valitura C

28 vixillarios C

5

36] 34

53

DES DONATISMUS Inschrift

für

Donatistische

in oder

den

kirchlichen

katholische

parteikämpfen

märtyrer

21.

gefallene Oktober

329

M E M O R I A B E N N A G I E I (?) S E X T I K L A S M E M O R I A B E A T I S S I M O RVM M A R T V R V M ID EST R O G A T I M A T E N I I NASS EI M A X I M A E Q V E M PRI M O S V S C A M B V S G E N I T O RES D E D I C A V E R V N T PAS SI X I I K A L N O V M ^ C C X C P R O V (=

35

Edikt

Konstantins

21.

Oktober

329)1

betr. die durchführung

der klerischen

täten

immuni-

5. Februar

330

„Idem (Constantinus) A. Valentino 1 cons(ulari) Numidiae. Lectores divinorum apicum et hypodiaconi ceterique clerici, qui per iniuriam haereticorum ad curiam devocati sunt, absolvantur et de cetero ad sirailitudinem Orientis minime ad 5 curias devocentur, sed immunitate pienissima potiantur. Dat. Non. Feb. Serdica Gallicano et Symmacho conss." 36

Brief eine

Konstantins von

an

den Donatisten

katholische

numidische

weggenommene

basilika

bischöfe

betr. 330

(f. 35b) „Constantinus Victor Maximus ac triumphator Semper Augustus Zeuzio, Gallico, Victorino, Sperantio, Ianuario, Felici, Crescentio, Pantio, Victori, Babbutio, Donato episcopis. fi 1 ( I I . VIII 21517, gefunden in Mediouna bei Renault, jetzt in Oran (vgl. Monceaux 461—476) 35 Cod. Theod. XVI 2, 7; vgl. no. 36 3 6 App. Opt. ed. Ziwsa no. X (s. oben bei no. 14); vgl. Aug. c. ep. Parm. / , II, ¡8. 13, 20 34- i B E N N A G I E I ] E N N A G I vgl. CIL SEXTIKLAS] S E X T I L I A S ? S E X T I K ( A ) L A(VG) konj. Mommsen, die ganze zeile ist später hinzrtgefiigt 4 MATENTI? 3 6 I Exemplum epistolae Constantini cum scripta episcoporum (lies quae scripta est ad episcopos Numidanim, ubi haeretici tulerunt basilicas a catholicis et ( a d ) aliam basilicam faciendam sibi locum vel domum eis dant C 3 4 1) vgl. Mari. Hier, zum 21. Oktober: in Afrika Modesti ( = id est in der inschrift? vgl. CIL), Matheri, Dissei; es ist nicht ausgeschlossen, dass sich das datum auf die dedikation bezieht (so Duchesne und de Rossi, vgl. CIL) und die märtyrer der Diocletianischen Verfolgung zuzuweisen sind 3 5 1) Pallu de Lessert 321 f

54

UKKTTNDEN ZUR ENTSTEHTJNGSGESCHICHTE

[36

Cum summi dei, qui huius mundi auctor et pater est, 5 cuius benificio vitam carpimus, caelum suspicimus, humana etiam societate gaudemus, hanc voluntatem esse constet, ut omne humanum genus in commune consentiat et quodam societatis affectu quasi mutuis amplexibus glutinetur, non dubium est haeresis et schisma a diabolo, qui caput est ma- jo litiae, processisse; et ideo, quicquid ab haereticis geritur, eius instinctu fieri, qui eorum sensus mentes cogitationesque possedit, nulla dubitatio est. nam cum eiusmodi homines in in sua potestate redegerit, hisdem usquequaque dominatur. quid autem boni efficere insanus, perfidus, (f. 36 a) inrelegiosus, 15 profanus, deo contrarius, ecclesiae sanctae inimicus potest, qui a deo sancto, vero, iusto, summo atque omnium domino recedens — qui nos constituit et in hac luce produxit, qui spiritum ad vitam quam carpimus dedit et qui nos id quod suum esse voluit, et omnia sua voluntate perfecit — ad dia- 20 boli partem prono errore decurrit? sed quia semel possessus animus a malo — necesse est doctoris sui operibus instare — ea perficiat, quae aequitati et iustitiae contraria videantur, idcirco ii, qui a diabolo possessi sunt, eius falsitati et nequitiae obsecuntur. non autem miratum est a bonis inprobos dis- 25 cedere; nam sic recte proverbio signatum est: pares cum paribus c o n g r e g a r i q u i malo impiae mentis infecti sunt, necesse est a nostra societate dissideant. h o m o s i q u i d e m m a 1 u s , ut scriptura loquitur, d e m a l o t h e s a u r o p r o f e r t m a l a , b o n u s v e r o e x b o n o p r o f e r t b o n u m 2 . sed quia, 30 ut dictum est, haeretici et schismatici, qui bonum relinquentes et malum sectantes ea perficiunt, quae deo displiceant, diabolo, qui eorum pater est, adprobentur adhaerere, rectissime et sapienter gravitas vestra fecit et secundum sanctum fidei praeceptum ab eorum perversis contentionibus temperando 35 et hisdem remittendo, quod idem sibi indebitum atque alienum usurpare contendunt, ne, sicuti est eorum perversitas maligna et perfida, ad seditiones usque prorumperent et inter turbas atque concentus sui similes incitarent atque ita aliquid exsisteret, quod sedari non oporteret. sceleratum quippe eorum 40 propositum semper requirit diaboli opera perficere. et ideo cum a sacerdotibus dei per patientiam cum ipso suo patre

hii C

7 uolumtate C 9 glutlinentur C 14 dominetur C 40 non] lies ui? (Seed, ZKG XXX 214 anm. 1) 1) Cic. Cato m-. 3, 7

2) Mt. 12, 3s

24 u. 43

DES DONATISMTTS

36]

55

superantur, sibi ii, qui cultores dei summi gloriam, illis vero damnationem conparent et condigna supplicia. e x hoc quippe 45 maius ¡f. 36 b j dei summi exsistat iustiusque iudicium, quod eos aequo animo tolerat et patientia condemnat his omnia, quae ab ipsis processerunt, sustinendo, deus siquidem se omnium vindicem promisit. et ideo cum vindicta d e o permittitur, acrius de inimicis supplicium sumitur, quod vos nunc 5° famulos et sacerdotes dei libenter fecisse cognovi et satis gratulatus sum,- quod de impiis et sceleratis, sacrilegis et profanis, perfidis et inrelegiosis et d e o ingratis et ecclesiae inimicis nullam vindictam poscitis et, ut idem potius ad veniam pertineant, postulatis. hoc est vere ac penitus deum nosse, 55 hoc est praeceptis insistere, hoc est feliciter credere, hoc est vere sentire, hoc est scire, quod maior vindicta in contrarios ecclesiae provocetur, cum hisdem in saeculo parcitur. A c c e p t a igitur epistola sapientiae et gravitatis vestrae conperi haereticos sive schismaticos earn basilicam ecclesiae 60 catholicae, quam in Constantina civitate iusseram fabricari, solita inprobitate invadendam putasse et frequenter tam a vobis quam a iudicibus nostris ex nostra iussione commonitos et reddere, quod suum non erat, noluisse, vos tamen imitatores patientiae dei summi eorum malitiae placida mente ea, quae 65 vestra sunt, relinquentes et potius locum vobis invicem alium, fiscalem scilicet, poscere. quam petitionem more instituti mei libenter amplexus sum et statim ad rationalem conpetentes litteras dedi, ut domum bonorum nostrorum transgredi faciat cum omni iure suo ad dominium ecclesiae catholicae, quam 70 promta liberalitate donavi ac vobis tradi protinus iussi. in quo tamen loco sumptu fiscali basilicam erigi praecepi, ad consularem quoque scribi mandavi Numidiae, ut ipse in eiusdem ecclesiae fabricatione (f. 37 a) in omnibus sanctimoniam vestram iuvaret 3 . lectores etiam ecclesiae catholicae et h y p o 75 diacones, reliquos quoque, (qui) instinctu memoratorum quibusdam pro moribus ad munera vel ad decurionatum vocati sunt, iuxta statutum legis meae ad nullum munus statui evocandos; sed et eos, qui ducti sunt haereticorum instinctu, iussimus protinus molestis perfunctionibus absolvi 4 . de cetero 80 etiam legem meam super ecclesiasticos catholicos datam custo51 de] et C 53 nulla uindicta C 59 scismaticos C 60 in Constantinam ciuitatem C 62 nobis aus vobis C 73/74 sanctimonia uestra C 76 ad] ac C 77 statum C 79 molestiae C 3) die beiden hier genannten schreiben sind nicht erhalten no. 35

4) vgl,

56

URKUNDEN ZUR ENTSTEHUNGSGESCHICHTE DES DONATISMUS

[36

diri mandavi, quae omnia, (ut) vestrae patientiae palam fierent, harum litterarum testificatione perscripta sunt, et utinam quidem haeretici uel schismatici, aliquando suae saluti providerent et detersis eorum tenebris ad visionem verae lucis oculos aperirent et a diabolo secederent et ad deum, qui unus et verus, qui omnium iudex est, vel sero confugerent! sed quia constat eos in sua malitia manere et in suis facinoribus mori velie, sufficit hisdem commonitio nostra et praecedens assidua cohortatio. si enim iussionibus nostris obtemperare voluissent, ab omni malo liberarentur. nos tarnen, fratres, sequamur, quae nostra sunt, mandatis instemus, custodiamus divina praecepta, ex bonis actibus vitam nostram ab erroribus vindicantes favente dei misericordia per rectum limitem dirigamus. data Non. Februar. Serdica." 37 Korrespondenz

zwischen Donatus

und dem präfecten

Gregorius 336/7

1

(Donatus) ad Gregorium sic scribere minime dubitavit: „Gregori, macula senatus et dedecus praefectorum", et cetera talia, cui Donato praefatus patientia episcopali rescripsit. harum epistularum exemplaria multorum ore ubique cantantur. 3 8 Donatistisches konzil zu Carthago 336 ? 1 Scribit enim ille Tyconius, homo ut dixi vestrae communionis, a ducentis et septuaginta episcopis vestris concilium Carthagine celebratum, in quo concilio per septuaginta et quinque dies postpositis omnibus praeteritis limatam esse sententiam atque decretam, ut traditoribus immensi criminis reis, si baptizari nollent, pro integris communicaretur. 37 Opt. I 3.

Sigla

3 8 Aug.

s. no. 6 B

ep. gj,

10,

43

3 6 81 mandauique C 85 aperient C 95 expliciunt sci Optati epi libri numero V I I uel gesta purgationis Caeciliani epi et Felicis ordinatoris eiusdem nec non epistola(e) Constantini imperatoris. amen. C 37 3 praefectus G 37 1) vgl. Monceaux 333 f

Seed,

Untergang

III

517

38

1) zum

datum

Frommannsche Hofbuchdiuckerei (Hermann Pohle) in Jena. — 4340

s.

A . MARCUS UND E. WEBER'S VERLAG IN BONN

KLEINE TEXTE FÜR VORLESUNGEN UND ÜBUNGEN HERAUSGEGEBEN VON HANS

LIETZMANN

1 DAS MURATORISCHE FRAGMENT und die monarchianischen prologe zu den evangelien, hrsg. v. H . L i e t z m a n n . 2. A u f l . 16 S. 0.30 M . 2 DIE

DREI

ÄLTESTEN

MARTYROLOGIEN,

hrsg.

v.

H.

Lietzmann.

2. A u f l . 18 S. 0.40 M . 3 APOCRYPHA I : R e s t e d. Petrusevangeliums, d. Petrusapocalypse u. d. K e r y g m a Petri, hrsg. v. E . K l o s t e r m a n n . 2. A u f l . 1 6 S . 0.30 M . 4 AUSGEWÄHLTE PREDIGTEN I : Origenes homilie X über den propheten Jeremias, hrsg. v. E . K l o s t e r m a n n . 16 S. 0.30 M . 5 LITURGISCHE TEXTE I : Zur gesch. d. orientalischen taufe u. messe im 2. u. 4. jahrh., ausgew. T. H . L i e t z m a n n . 2. A u f l . 16 S. 0.30 M . 3. A u f l . 16 S. 0.30 M . 6 DIE DIDACHE hrsg. v. H . L i e t z m a n n . 7 BABYLONISCH-ASSYRISCHE TEXTE, übers, v. C. B E Z O l d . I. Schöpfung und Sintflut. 2. A u f l . 24 S. 0.40 M . [21 S. 0.40 M. 8 APOCRYPHA II: Evangelien, hrsg. y. E . K l o s t e r m a n n . 2. A u f l . 9 P T O L E M A E U S B R I E F A N DIE F L O R A hrsg. V. A . H a r n a c k . 2. Aufl. 10 S . 0 . 3 0 M . 10 DIE HIMMELFAHRT DES MOSE, hrsg. v. C. C l e m e n . 16 S. 0.30 M . 11 APOCRYPHA III : Agrapha, slavische Josephusstücke, Oxyrhynchusfr. 1911 hrsg. v. E . K l o s t e r m a n n . 2. A u f l . 26 S. 0.50 M. 12 APOCRYPHA IV : Die apokryphen briefe des Paulus an die Laodicener und Korinther, hrsg. v. A . H a r n a c k . 2. A u f l . 0.60 M. 13 AUSGEWÄHLTE PREDIGTEN II: Fünf festpredigten Augustins in gereimter prosa, hrsg. v. H . L i e t z m a n n . 16 S. 0.30 M . 14 GRIECHISCHE PAPYRI hrsg. v. H . L i e t z m a n n. 2. A u f l . 32 S. 0.80 M . 15/16 DER PROPHET AMOS, Hebräisch und Griechisch, hrsg. v. J. M e i n h o l d und H . L i e t z m a n n . 32 S. 1.00 M. [0.80 M . 1 7 / 1 8 S Y M B O L E DER A L T E N K I R C H E , a u s g e w . v . H . L i e t z m a n n .

32 S.

19 LITURGISCHE TEXTE n : Ordo missae secundum missale romanum, hrsg. v. H . L i e t z m a n n . 2. A u f l . 32 S. 0.40 M . 20 ANTIKE FLUCHTAFELN hrsg. v. R . W ü n s c h . 2. A u f l . 31 S. 0.70 M. 21

DIE

WITTENBERGER

U.

hrsg. v. H . L i e t z m a n n .

LEISNIGER

24 S .

KASTENORDNUNG

1522,

1523,

0.60 M.

22/23 JÜDISCH-ARAMÄISCHE P A P Y R I AUS ELEPHANTINE

sprachlich

und

sachlich erklärt v. W . S t a e r k . 2. A u f l . 38 S. 1.30 M . 24/25 LUTHERS geistliche Lieder, hrsg. v. A . L e i t z m a n n . 31 S. 0.60 M . 26/28 LATEINISCHE CHRISTLICHE INSCHRIFTEN mit einem anhang jüdischer inschriften, ausgew. u. erkl. v. E . D i e h l . 2 A u f l . 86 S. 2.20 M . 29/30 R E S GESTAE DIVI AVGVSTI, hrsg. u. erkl. v. E . D i e h l . 2. A u f l . 40 S. 1.20 M . [15 S. 0.40 M . 31

Z W E I N E U E E V A N G E L I E N F R A G M E N T E h r s g . u . e r k l . Y. H . B . S W E T E .

32 ARAMÄISCHE URKUNDEN z. gesch. d. Judentums im V I u. V jahrh. vor Chr. sprachl. u. sachl. erkl. y. W . S t a e r k . 16 S. 0.60 M. 33/34 SUPPLEMENTUM LYRICUM (Archilochus Alcaeus Sappho Corinna Pindar) hrsg. v. E . D i e h l . 2. A u f l . 44 S. 1.20 M . 35 LITURGISCHE TEXTE III: Die konstantinopolitanische messliturgie voi dem I X . Jahrhundert y. A . B a u m s t a r k . 16 S. 0.40 M. 36 LIT ORGISCHE TEXTE I V : Martin Luthers V o n Ordnung gottesdiensts, Taufbüchlein, Formula missae et communionis 1523 hrsg. v. H . Lietzmann. 24 S. 0.60 M.

A . MARCUS UND E . WEBER'S VERLAG IN BONN Martin Luthers Deutsche Messe 1 5 2 6 hrsg. 16 S. 0.40 M. INSCHRIFTEN hrsg. v. E. D i e h l . 2. Aufl. 9 2 S. M.

37 LITURGISCHE T E X T E V :

y. H . L i e t z m a n n ,

38/40 A L T L A T E I N I S C H E 2 . 4 0 M., gbd. 2 . 8 0 4 1 43 F A S T I C O N S U L A R E S IMPERII R O M A N I

(30

v . C h r . — 565 n .

Chr.)

mit Kaiserliste bearb. v. "W. L i e b e n a m . 128 S. 3 M., gbd. 3.40 M. 4 4 / 4 6 M E N A N D R I reliquiae nuper repertae hrsg. v. S. S u d h a u s . 6 5 S. 1.80 M., gbd. 2.20 M. [ m a n n . 64 S. 1.50 M. 4 7 / 4 9 L A T E I N I S C H E ALTKIRCHLICHE P O E S I E ausgewählt v. H . L i e t z -

50/51 U R K U N D E N ZUR G E S C H I C H T E DES B A U E R N K R I E G E S UND DER W I E D E R T Ä U F E R hrsg. v. H. B ö h m e r . 3 6 S. 0 . 8 0 M. 52/53 F R Ü H B Y Z A N T I N I S C H E K I R C H E N P O E S I E I : Anonyme hymnen des

V.—VI. jahrhunderts ediert v. Dr. P a u l M a a s .

5 4 K L E I N E R E GEISTLICHE G E D I C H T E

A. L e i t z m a n n .

30 S.

DES

0.80 M.

32 S.

XII J A H R H U N D E R T S

0.80 M.

hrsg. Y.

5 5 M E I S T E R E C K H A R T S B U C H D. GÖTTLICHEN T R Ö S T U N G U. VON D E M EDLEN M E N S C H E N hrsg. v. P h . S t r a u c h . 5 1 S. 1.20 M . 5 6 P O M P E I A N I S C H E " W A N D I N S C H R I F T E N hrsg. v. E . D i e h l . 6 0 S 1.80M. 5 7 A L T I T A L I S C H E INSCHRIFTEN hrsg. v. H . J a c o b s ö h n . 3 2 S . 0 . 8 0 M . 58 A L T J Ü D I S C H E L I T U R G . G E B E T E hrsg. v."W. S t a e r k . 3 2 S. 1 . 0 0 M . 5 9 D E S M I S N A T R A K T A T B E R A K H O T H IN V O K A L I S I E R T E M T E X T herausg.

y. "W. S t a e r k .

16 S.

0.60 M.

60 E D W A R D Y O U N G S GEDANKEN 61 62

ÜBER DIE O R I G I N A L W E R K E

übersetzt

von H . E. v. Teubero hrsg. y. K . J a h n . 46 S. 1.20 M. L I T U R G I S C H E T E X T E V I : Die Klement. liturgie a. d. Const. apost. v m mit anhängen hrsg. y. H . L i e t z m a n n . 32 S. 0.80 M. V U L G Ä R L A T E I N . I N S C H R I F T E N hrsg. v. E. D i e h l . 1 8 0 S. 4 . 5 0 M . , gbd. 5 M.

6 3 G O E T H E S ERSTE " W E I M A R E R G E D I C H T S A M M L U N G m i t V a r i a n t e n 64 65

hrsg.

35 S. 0.80 M.p gbd. 1.20 M. D I E O D E N SALOMOS aus dem syrischen übersetzt mit anmerkungen von A. U n g n a d und "W. S t a e r k . 40 S. 0.80 M. Aus DER A N T I K E N S C H U L E . Griechische texte auf papyras holztafeln ostraka ausgew. u. erklärt v. E. Z i e b a r t h . 33 S. 2. Aufl. 0.80 M. v. A. L e i t z m a n n .

66 ARISTOPHANES Frösche mit ausgewählten antiken Scholien herausgeg.

v. W . S ü s s .

90 S. 2 M., geb. 2.40 M.

[56 S.

1.20 M.

6 7 D I E T R I C H SCHERNBERGS Spiel von Frau Jutten hrsg. v. E. S c h r ö d e r . 6 8 L A T E I N I S C H E S A C R A L I N S C H R I F T E N ausg. v. F . R i c h t e r . 45 S . 0 . 9 0 M . 69 POETARVM VETERVM ROMANORVM reliquiae selegit E. D i e h l . 1 6 5 S. 2 . 5 0 M., geb. 3 . — M. 7 0 L I T U R G I S C H E T E X T E V I I : Die Preussische Agende im auszug hrsgeg.

71

v. H . L i e t z m a n n .

42 S.

0.80 M., geb. 1.— M.

C I C E R O PRO M I L O N E mit dem commentar des A S C O N I V S und den S C H O L I A BOBIENSIA hrsg. v. P. W e s s n e r . 1 . 6 0 M., geb. 2 . — M. 7 2 D I E V I T A E V E R G I L I A N A E hrsg. v. E. D i e h l . 6 0 S. 1.50 M . 7 3 D I E Q U E L L E N V O N SCHILLERS UND GOETHES B A L L A D E N zusammen-

gestellt v. A. L e i t z m a n n .

51 S. 3 Abb.

1.20 M., geb. 1.50 M. und das keyn bedtler vnther den Christen seyn sollen 1522 und die "Wittenberger beutelordnung hrg. v. H . L i e t z m a n n . 32 S. 0.80 M. 7 5 L I T U R G I S C H E T E X T E v m : Die Sächsische Agende im auszug hrsg. v. H . L i e t z m a n n . 36 S. 0.80 M., geb. 1.— M. 7 6 A U S W A H L A U S A B R A H A M A. S. C L A R A hrsg. v. K . B e r t s c h e . 4 7 S. 1 — M.

74 ANDREAS KARLSTADT

VON A B T U H U N G

DER BILDER

A . M A R C U S UND E . W E B E R ' S V E R L A G IN B O N N 77 HIPPOCRATIS de aere aquis locis mit der alten lateinischen Übersetzung hrsg. v. G. G u n d e r m a n n . 50 S. 1.20 M. 78 RABBINISCHE WUNDERGESCHICHTEN des neutestamentlichen Zeitalters

in vokal, text mit anmerkungen v. P. F i e b i g .

28 S.

I . — M.

79 ANTIKE "WUNDERGESCHICHTEN zum Studium der wunder des N e u e n

Testaments zusammengestellt, v. P. F i e b i g .

27 S. 0.80 M.

08 VERGIL AENEIS I I mit dem commentar des Servius herausgeg. von

E. Diehl. 131 S. 2.— M., geb. 2.50 M. [geb. 1.80 M. 81 ANTI-XENIEN in auswahl hrsg. v. W . S t a m m l e r . 68 S. 1.40 M. 82 APO LLONIUS DYSCOLUS De pronominibus pars generalis edidit Dr. P a u l u s M a a s . 44 S. 1 . — M. 83 ORIGENES,

EUSTATHIUS v . ANTIOCHIEN, GREGOR V. N Y S S A

Hexe von Endor hrsg. v. E r i c h K l o s t e r m a n n . 84 A u s

EINEM GRIECHISCHEN ZAUBERPAPYRUS herausgeg.

von R i c h a r d W ü n s c h .

31 S.

über

70 S.

die

1.60 M.

und

erklärt

0.70 M.

85 DIE GELTENDEN PAPSTWAHLGESETZE hrsg. v. F . G i e s e . 56 S . 1.20 M 86 ALTE EINBLATTDRUCKE hrsg. v. O t t o C l e r n e n . 77 S. 1.50 M . 87 UNTERRICHT DER VISITATOREN an die pfarrherm im kurfürstentum

zu Sachsen herausgeg. von H a n s L i e t z m a n n . 88 BUGENHAGENS

BRAUNSCHWEIGER

48 S.

KIRCHENORDNUNG

1 . — M. hrsg. v.

H.

L i e t z m a n n . 152 S. 2 . 4 0 M . [2.60 M . , geb. 3 . — M . 89 EURIPIDES MEDEA mjt Scholien herausg. von E r n s t D i e h l . 116 S . 9 0 D I E QUELLEN TON

SCHILLERS W I L H E L M T E L L

Albert Leitzmann.

47 S.

91 SCHOLASTISCHE TEXTE I :

zusammengestellt

v.

1.20 M., geb. 1.50 M.

Zum Gottesbeweis d. Thomas v. Aquin

zusammengestellt v. E. K r e b s .

64 S.

1.50 M.

92 MITTELHOCHDEUTSCHE NOVELLEN I : Die heidin hrsg. v. L . P f a n n -

müller.

51 S. 1.20 M.

[71 S. 1.50M.,geb. 1.80M.

93 SCHILLERS ANTHOLOGIE-GEDICHTE kritisch hrsg. v. W . S t a m m l e r . 94 ALTE

UND

NEUE

W. Staerk.

ARAMÄISCHE

73 S.

PAPYRI

übersetzt

und

erklärt

von

2 . — M.

95 MITTELHOCHDEUTSCHE NOVELLEN I I : Rittertreue. Schlegel hrsg. v.

L. P f a n n m ü l l e r . 63 S. 1.50 M. [64 S. 1.60 M. 96 DER FRANCKFORTER („eyn deutsch theologia") hrsg. v. W . UHL. 97 DIODORS RÖMISCHE ANNALEN

bis 302 a. Chr. samt dem Ineditum

Vaticanum hrsg. v. A . B. D r a c h m a n n .

72 S.

1.80 M.

98 MUSAIOS, HERO U. LEANDROS m. ausgew. Varianten u. Scholien hrsg. v.

A . L u d w i c h . 54 S. 1.50 M. 99 AUTHENTISCHE BERICHTE über Luthers letzte lebensstunden herausgegeben von Dr. J. S t r i e d e r . 42 S. 1.20 M. 100 GOETHES RÖMISCHE ELEGIEN nach der ältesten reinschrift hrsg. v.

A. L e i t z m a n n .

56 S.

Brosch. 1.30 M., geb. 1.70 M.

101 FRÜHNEUHOCHDEUTSCHES GLOSSAR von A l f r e d G ö t z e . 136

S.

3.40

M., geb.

3.80

"Viliu.

M.

102 DIE GENERALSYNODAL - ORDNUNG hrsg. von A . U c k e l e y . 0.50 103 D I E

M. KIRCHENGEMEINDE-

UND

SYNODALORDNUNG

f. d.

20 S .

provinzen

Preußen, Brandenburg, Pommern, Posen, Schlesien u. Sachsen hrsg. v. A . U c k e l e y . 36 S. 0.90 M. [64 S. 1.50 M. 104 DIE RHEINISCH-WESTFÄL. KIRCHENORDNUNG hrsg. v. A . U c k e l e y . 105 MYSTISCHE TEXTE AUS DEM ISLAM. Drei gedichte des A r a b i 1240.

Aus d. Arab. übers, u. erläutert v. M. H o r t e n .

18 S.

0.50 M.

106 DAS NIEDERDEUTSCHE NEUE TESTAMENT nach Emsers Übersetzung,

Rostock 1530 hrsg. v. E. W e i s s b r o d t .

32 S.

0.80 M.

A . MARCUS UND E . WEBER'S V E R L A G IN BONN 107 HERDERS SHAKESPEARE-AUFSATZ in dreifacher gestalt mit anm. hrsg. v. F . Z i n k e r n a g e l . 41 S. 1 . — M. 108 KONSTANTINS KREUZESVISION in ausgew. texten vorgelegt v. J. B . A u f h a u s e r . 26 S. 0.60 M. 109 LUTHERS KLEINER KATECHISMUS, der deutsche text in seiner geschichtlichen entwickhing v. J. M e y e r . 32 S. 0.80 M . 1 1 0 HISTORISCHE ATTISCHE INSCHRIFTEN

Nachmanson. i n AUSGEWÄHLTE 112 SUPPLEMENTUM Euripidesfunde) 113 SVPPLEMENTVM Euiypylus), 33

82 S. 2.20 ILIASSCHOLIEN EURIPIDEUM 80 S. 2 . — M. SOPHOCLEVM S. 0.90 M.

1 1 4 DIE VERFASSUNG GRIECHISCHE

hrsg.

104 S.

INSCHRIFTEN

DIE QUELLEN

ZU H E I N R I C H

E.

E.

Diehl.

(Indagatores. 1849

hrsg.

2.20 M.

ZUR

ausgewählt v. F . B l e c k m a n n . 116

v.

DES D E U T S C H E N R E I C H E S v o m J a h r e

v. L. B e r g s t r ä s s e r . 115

ausgewählt u. erklärt v o n

M. hrsg. v. W . D e e c k e . 88 S. 2.40 M . hrsg. v. H. v. A r n i m , (die neuen

GRIECHISCHEN

STAATENKUNDE,

79 S.

VON K L E I S T S M I C H A E L

KOHLHAAS.

Hrsg. von R u d o l f S c h l ö s s e r . 14 S. 0.35 M. 117 MEISTER ECKHART: Reden der Unterscheidung, hrsg. von E . D i e d e r i c h s . 45 S. 1 . — M. 118 ORATORUM ET RHETORUM GRAECORUM nova fragmenta ed. K . J a n d e r 119

T E X T E ZU D E M S T R E I T E Z W I S C H E N G L A U B E N UND W I S S E N IM I S L A M ,

dargestellt von M. H o r t e n . 43 S. 121

1.20 M.

HISTORISCHE AUSSERATTISCHE INSCHRIFTEN a u s g e w ä h l t u n d

erklärt

von E. N a c h m a n s o n . 122 URKUNDEN

ZUR E N T S T E H U N G S G E S C H I C H T E

v. H a n s v o n S o d e n . 123

HCGO

VON

ST.

VICTOR

56 S.

DES D O N A T I S M U S

hrsg.

1.40 M.

SOLILOQUIUM

DE

ARRHA

ANIMAE

UND

DE VANITATE MUNDI hrsg. V. K . M ü l l e r .

A. Marcus und E. Weber's Verlag in Bonn

Der Weltheiland Eine Jenaer Rosenvorlesung mit Anmerkungen von

Hans L i e t z m a n n 59 Seiten.

1909.

Preis: Mark 1.—

Inhalt: Vergils vierte Ekloge. Das goldene Zeitalter in der römischen Lyrik. Horaz und Sertorius. Das Säkulum. Alexander der Große als Weltkönig. Die Diadochen und die Sotervorstellung, ihr Gottkünigtum. Cäsar und Augustus als Weltheiland. Vergil und Goraz über die augusteische Zeit. Augustua und die Heilandsidee, Die spätere Kaiserzeit. Die orientalische Wurzel der römischen Heilandsidee: Babylonisches und Ägyptisches Gottkönigtum. Ägyptische messianische Weissagungen. Die Messiasidee in Altisrael und im jüdischen Volke. Das Urchristentum. Der Chiliasmus. Der Heilandsbegriff des Paulus.

Á. Marcas und E. Webers Verlag, Bonn

Die

Hauptlehren des Averroes Von

Dr. M. Horten Privatdozent an der Universität Bonn P r e i s : 12 Mark

Ueber das philosophische System des Averroes herrschen zurzeit noch die größten Schwierigkeiten. Seine Lehren über Gott und Welt, die himmlischen Geister, die Wesensformen und die erste Materie, besonders aber seine Leugnung Möglichkeit („Kontingenz") der Weltdinge, seine Thesis über die Universalität der Seelensubstanz sind in vielen Punkten noch dunkel. Der Verfasser unternimmt es durch Zurückgehen auf das arabische Original einer Schrift des Averroes: „Die Widerlegung des Gazali" die Fragen aufzuklären. Die erzielten ^Resultate sind äußerst zahlreich. Die wichtigsten Punkte der Weltanschauung des Averroes treten klar vor Augen. Auch die t h e o l o g i s c h e n Kreise sind an dieser Studie interessiert, da die Stellung des genannten Philosophen in dem K a m p f z w i s c h e n W i s s e n u n d G l a u b e n in neuer Beleuchtung erscheint und manchem Unerwartetes bieten wird (z. B. auch die Auffassung von Mysterien). Die Verzeichnisse, die mit großer Sorgfalt ausgearbeitet sind, erleichtern den Ueberblick. Sehr zweckmäßig ist das s y s t e m a t i s c h e Verzeichnis der m e t a p h y s i s c h e n Begriffe.

SttarcuS

unb

5 B e & e r i

V e r l a g

in 5 5 o n n irfung »on 3C(6ert ?et£mann fyerau$gefleben »on O t t o

dienten

(Srfler btä dritter 9>rei$ in Seinen gebunben je 5.— STO. Die 3uögaf>e tfl auf 4 ©dnbe ju je 5 SWarf berechnet; ©anb IV » t r i ju ÜBeit>nacf)ten 1913 erfcfyeinen. £)iefe neue 2lu$gabe will ben jungen unb alten ©tubenten, ben Sfyeologen, ©ermannen unb ^tfiortfern bie wtcfjttgiien ©cfyriften 8utljer$ in einer ben » i f f e n f c f i a f t l i d j e n 3in* f o r b e r u n g e n entfpredjenben S e j t f o r m tn bie #anb geben, liefen 3*»ecf fonnen bie ©raunf(f)tt)etgi©erliner «abe „für ba* cfyrifllfc^e J^aud" unb bie »on ©Mmer fceforgte „für bad beutfcfye SSolf" mit t^ren tnoberniperten tieutfdjen unb überfefcten iateinifcfjen Seiten naturgem&f} tticfjt erfüllen, bie (irrlanger unb bte biäfyer einzigttuffenfctjaftlicf)brau(fc fcare ©etmarer Äuägabe ftnb aber für bie meinen unerfcfyttnnglicfs Unfere 3fudgabe bietet bie beutfcfjen Sejte nad) ben Original* fcrucftn. X)te germantjitfcfje Steötjion unb ©efeitigung ber 33er* feljen ber alten iirucfer fyat $3rof. K. ietfctnann beforgt £>ie alte Snterpunftion tfl nur ba gednbert »orbfn, t»o % geeignet war, ein SBtß»erftdnbni$ }u erzeugen. Uber ade Ärtbe« rungen gibt ber frittfcfje Apparat SXecfjenfcfyaft. 3n ben latei* jtifdjen Serten ijt burd) maßvolle SDfobernijterung ber3nterpunftton ba$ 5Berflanbni$ erleichtert worben. Uber wetteren begegnenbe ©d)»terigfeiten Reifen bie Änmerfungen hinweg. Die €in« leitungen ju ben einzelnen ©djriften ftnb m6gltcf)(l furj gehalten, ©ie geben SSeranlaffung unb Seit ber Äbfaflung unb bei DrutfeS ber ©Triften an, feigen unter ^inweiö auf bead)ten$* werte mobeme Literatur ®ejtd)tfynrafte an, unter benen fte ju Cefen ftnb, greifen aber ber iefture in feiner SDBeife »or unb äberlaflen bem Sefer bie ©Übung be« Urteil«. 3ur bequemen 3uffinbung »on 3ttaten (tnb bte Seiten ber SEBeimarer unb irrlanger (1. unb 2.) 2(u$gabe am Staube angegeben.

A. Marens und E. Webers Verlag, Bonn

Wahrheit und Wirklichkeit Untersuchungen zum realistischen Wahrheitsproblem Von

Dr. Aloys Müller Preis: 2 Mark I n h a l t : Einleitung. — I. Wahrheitsbegriff und Wahrheitskriterium. — II. Wirklichkeitstreue und Wahrheit. — III. Die Konformität der Wahrheit. — IV. Zur Werttheorie der Wahrheit. — Schluß: Allgemeine Resultate. Anhang: I. Ueber die Möglichkeit verschiedenartiger Wahrheitssysteme. — II. Ueber den Realitätscharakter der logischen Gesetze. Die vorliegende Schrift versucht, mit Hilfe alter Elemente eine neue Wahrheitstheorie des Realismus zu geben. Dabei ist ihr Hauptgedanke aber von jeder Besonderheit der realistischen Form unabhängig, wenn sie auch eine bestimmte Form des Realismus anknüpft und in deren Sinne weiter ausgebaut wird.

Die Entwicklung der wissenschaftlichen Theologie in den letzten 50 Jahren Rektoratsrede von

Prof. Dr. Karl Seil Preis: 60 PI. Der Verfasser versteht klar und eindrucksvoll zu schreiben, und die einigermaßen in der Theologie zu Hause sind, werden das Büchlein mit Genuß lesen. Kirchenbote. Frommannsche Buchdruckerei (Hermann Fohle) in Jena. — 4340