Türkiye'nin ekonomik değer taşıyan Geofitleri üzerinde taksonomik ve ekolojik bir araştırma

Citation preview

-ı C:: ;ı:ı 7\

-·

-< [Tl z z [Tl 7\ o z o 3::: 7\ o [Tl o [Tl :;o -ı > � -< > z c.J trı o

.,

,

�c TARIM ORMAN ve KÖYİŞLERi BAKANLIGI ORMAN GENEL MÜDÜRLOGO

İşletme ve Pazarlama Dairesi Başkanlığı Sıra N o

:

669

Seri N o

:

65

TÜRKiYE'NiN EKONOMiK DE�ER TAŞIVAN GEOFiTLERi ·ÜZERiNDE TAKSONOMiK VE EKOLOJiK ARAŞTIRMALAR

"Il

:ı· r [Tl :;o '

< rrı rrı 7\ o r o '-

�-

> ;o >

j

·

ANKARA-1991

T.C. TARIM ORMAN VE KÖYİŞLERI BAKANLIGI ORMAN GENEL MODORLOGO

�

� '

Işletme ve Pazarlama Dairesi Başkanngı--

TÜRKİYE'NİN EKONOMİK DEGER TAŞIY AN GEOFİ1LERI ÜZER İNDE TAKSONOMİK VE EKOLOJİK

ARAŞTIRMALAR

xx XXX MK oyuncu , AG'' uner ıd· xxxx , M Vura1xxxxx S E rı.kxxx, By . ı ız

T.Ek.m

X

,

•

•

•

X

A.Ü.F.F.

xx A.Ü.E.F. XXX

H.Ü.F.F.

xxxx C.Ü.F.F. xxxxx G.Ü . F . F.

ANKARA-1991

O.G.M Eğitim Dairesi Başkanlığı Yayın ve Tanıtma Şube Müdürlüğü Marbaasında basılmıştır

ABSTRAK

B u çal ışmada, doğadan sökül erek yurt dışına sat ılan geofi t l e­ r i n doğadaki duru m l arı araşt ı rı l m ı şt ı r. Çal ı ş m a sonunda, özell ik­ le Galanthus 'un, A kdeni z Böl g esinde azaldığı sapt an m ı şt ı r. Galanthus ve di ğer geof i t l erin korun m as ı i çi n g erekl i önl e m l e r bel i rt i l m i şt i r.

ABSTRACT

TAXO N O M İC A N D ECOL OG İC AL STU DIES ON SOME ECO­ NOMIC ALLY IMPORTANT GEOPHYTES OF TU R K EY I n t h i s st udy, i t w as i nvesti gated the present si tuation of the g eophyt es which are gathe r ed and expor t ed t o abroad. At the end of st udy, i t w as established t hat Galanthus has been threat ened in The Medi t e r ranean Region. The necessary m easu r e m ents on conservat i on of Galanthus and othe r geophyt es have been stat ed.

ÖN SÖZ

V u rdu m uzdan yıl lardan beri i hracat ı yapılan 11yabani ç içek soğan ı " adı al t ı nda t opl anan geofi t l e r ( soğanl ı , rizoinlu, yu m rul u bi t ki l e r ) , özel l i k l e 1 9 70'l erden son r a bu işle uğ raşan , t i ca r e t i ni yapan resmi ku ruluşlarla özel fi r maların daha fazla dikkat l erini çek meye baş l a m ı ş ve raporumuzun 11Gi riş" böl ü­ münde öne mli olanl a rını bel i rt t i ği miz t opl ant ı , konfe rans vb. oturu mla r da defalarca günde m e geti r i l m i şt i r. Bu t opl an t ı larda bel i ren değişik görüşl er ışığında, konunun önemi kend i l i ği nden ort aya ç ı k m ı ş ve sonuçta bu görüşl erin, b i l i msel araşt ı r ma g rupl arı ol uştu rularak ayr ı nt ı l ı bi r şeki lde i ncelenmesi , bu am acı g e r ç ekleşti r m ek i çi n de TÜB İTAK ile Tar ı m , O r m an ve K öyişl eri Bakan l ı ğ ıXX t a rafından destekl enecek güdüm lü proj e­ l er i l e hem doğa t ah ribat ı hem de üret i m aç ısından araşt ı r­ malar yap ı l m as ı ka rarlaşt ı r ı l m ı şt ı r. Bu karar üzerine, bu rapo rda i mzal arı bulunan g rubumuz, g eof i t l e ri n , yurdumuzda yaygı n oldukl arı ye r l e rde yı ll ardı r süren ih racat sonucu, doğa­ daki durum l a r ı ve yet i şm e ortamları g ibi konul a rı kapsayan bi r güdümlü p r oje i l e i l g i l i olarak, Mayıs/ 1 9 8 1 t a rihinden i t i ­ baren çal ışm alara başl a m ı şt ı r. T ÜB İTAK taraf ından dest ekl enen ve b i l i msel kont rolü yapılan proj e m ize Ta r ı m O r m an ve K öyişl eri Bakanl ığı vasıta, benzin, kılavuz, yaracak yer vb. konularda yar d ı m c ı ol muş ve bu yardı m p roj eni n sonuçlanacağı 1 984 yıl ında bazı bürokrat ik engel l e r l e karşılaş m ı ş o l m asına rağ m en , B akanl ığın yur t i ç i t eşki l a t ından çeşi t l i kade mel erde çal ı şan el emanl arın anl ayı şlı ol maları sonucu kesint i siz devam et m i şt i r. Proj e m ize bu iki res mi kurul uş yanı nda YÇS dı şsatı mı i l e i l gi l enen Marla Fi r­ ması da T ÜBİTAK kanal ı yla bi r m i kt a r par asal katkı da bul un muş t u r. Şi m diye kadar yap ılan t op lant ılarda , Y Ç S t e r i m i yu rdu­ muzda doğal ola rak yer işınediği halde kül t ü rü yap ı l a rak yu r t dışına sat ılan bazı geof i t l e r için de kul lanı l m aktadı r. B i z g erek çal ışmaları m ızda g e rekse r aporumuzda , yurdumuzda doğal ola rak yet i şe rek i h raç edi l en b i t ki l e r e yer verdik. Ayr ıca, 1 1 g eof i t ' ' t e r i m i yerine, p rat ikte çoğunlukla kul lanılan "Yabani Çi çek Sağanı " t e ri m i ni kullandık.

x

Bundan son ra p roje raporunda YÇS ola rak geçecekt i r.

5

P roje el emanları ol arak, p r oj eyi dest ekl eyen T ÜB İTAK , Tarım O r m an ve K öyişl e ri Bakan l ı ğ ı i l e M a rta F i r m asına t eşekkür ederiz. Çal ışmaları mız sı r asında g eni ş destekl er ini gördüğüm üz ve her i st ediği m i zi anlayışla karşılayarak bize son de rece ya rdı m cı olan , Tar ı m O r m an ve K öyişl e r i Bakanl ı ­ ğı 'nı n başta Antalya olmak üzer e , A ydın, M uğla, I sparta, K onya, İçel , Sa m sun, Gi resun, Trabzon, Rize, A r tvin, Tokat i l l erinin Teknik Ziraat M üdürlükl eri i l e i l ç e t eşkilat ı e l e m an­ I a r ına da t eşekkürl e r i m izi bel i rt i riz. D i ğ e r yandan, a razi çal ı ş m alar ı m ız sı ras ı nda çok kıymetli yardımla rını gör düğümüz, çiçek soğancılığı işi i l e u ğraşan i h racal f i rmaları i l e bu fi r m al a r ı n , söküm yörel e ri ndeki t em silcil erine de t eşekkür et mek, bizi m için zevkli bi r görevdi r. Raporun bast ı rıl m ası i ç i n karar ver en kişi ve kuruluşla­ ra, özel l i k l e O r m an Genel M üdürlüğü i l e bu Genel M üdürlüğün İ şl e t m e ve Paza r l a m a D ai re Başkanlığına yazanl a r şükr an borçl udur l a r.

6

İÇİNDEKİLER ı- GİRİŞ

··································-···-···-·-·-···-···-·-······

\11- M A TE RY AL VE M ETOT . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

.

\

III- BULGU L A R

.....•.•.....•............................•...........•

11 18 23

ı

i

Galant hus

....•.......•.•..••.•.....................................

E rant his hye mal is Ane m on e blanda

...... •.•.•... • • •.....•••. . • • . • . • . • ...•.....

46

......•.... . • . • . • . • . • . • . • ....................•.

47

L eucoj u m aest ivu m

....•.• .....•. •.•.•.•...•••...... . • . • .....

49

Cycl a m en

53

F r i t i l laria

58

St ernbergia

•.•...• .•.•.•...........•.......•....................

L i l i u m candidum Tul ipa hum i l is

•••..... .........•.................•...•...•..

......................•..•...•. •.....•.• ....•..•.

62 64 66

A rum

67

D racuncul us vul g aris

68

G erani um t uberosum

69

Colchicum speciosu m

69

Muscari

70

...•.•..... • . • . • . • .............•..............•.............

O rni t hogalum nut ans Scil l a bi fol ia A l l iu m

.• ...........•...•.....•..•.........•••.

·•···•···· • • · • · •····••···•···················•·•····

..............................•..••..••.•.•.•... • • ••.•• • • • . • •

71 71 72

Gladi olus

73

Oxal i s

74

............. • . • ............... • . • • •...•.•. •....•...•.....•...

U rgi nea marit i m a

•......••.....•.•....•.....•...•...• .•••.•.•

Panc rat ium marit i mu m Narci ssus

..•...•••.........•...•......•..•.•••

........•...•.......•••••...•.•.•.••..••••. • • • • •••••••••.

IV- TARTI Ş M A .

26

V- SONUÇLAR

•.......... . • • •.••.•...• .•.....•.•...•.•...•.•.•.•.•..

..• ..•.....•...•..................................•..

74 75 75 76 88

VI- ÖNERiL E R

VII - ÖZET VIII-

.............•...•••.•.•••.•••.•...•...................

. . . . . . . . .....•.........•.•.•.•.....•••••.•................•...

SU M M ARY

92 99

...................................................... 10 1

IX- K AY N AKLAR

...•.•.•..•.•......•.........•....•...•...... .

...

102

Ek 1- ihraç edi l en geof i t l erin söküldüğü yer l e r . 104 Ek

2-

Raporda geçen t e r i m i erin aç ıklanması

.•....

1ı0

TABLOLAR Tablo

ı

24

Tablo

2

27

RESiMLER Resi m

ı ......................................................... .

Resi m 2

•.•.•••.•.•••.•••.•..•••••.•..•..•................••.•.•.•

Resi m 3 a ve Resi m

4

R esi m 6

.

32

34-35 37

Sb ............................................40-4 1 ......... ...........................

43

............................... .•........ ...•.•.

46

• .••••••• ••.•.•••.•.•••. •. •. •• .. •. •. .. .. .• .............••

48

7 .

Resi m 8

......................•.........•.......•..

•.•.....•............... . . •...•...........................

Resi m Sa ve Resi m

3b

19

. .

...........

.......

.

.

.

.....

Resi m 9a

50

Resi m 9b

51

Resi m l Oa ve Resi m ı o

ı Ob

.........

.

.

.............

....... . . . 52- 53

......

c ................................................... .

54

Resi m l l

59

Resi m

12

60

Resi m

13

61

Resi m

14

62

R esi m

ı5

64

Resi m

ı6

66

Resim 1 7a

..........•.....•.................. . .. .. .. . . ...... . . ....

Resim 1 7b Resim 1 8 Resim 19 Resim 20

. . . . . . . .............................•.•................

............ . . . . . ....... .................. . . ...... . . . . . .

..........•...........•...•..................... . . ......

............•.•.•.•.....•.•.............................

79 BO

82 90 95

1- GIRiŞ

Yaklaşık bi r ası rdan beri yurt dışına sat ılan ç eşit li ya­ bani çi çek soğanla rı, bi r yandan yu r t ekonom i sine bel i rl i bi r o randa katkı sağla rken diğer yandan yurdu muz t abiat ı nda da değişikl iklere, tahr ipl e r e sebep ol muşt u r. Vu rdumuz florasının zengi n l i ğ i yabanc ı la r ın di kka t i ni bizden önce çek m i ş , bu zeng i n flora i ç e ri sinde göst e rişli ç i ç ek l e ri i l e hemen g öze çarpan Geo fitl e r e özel bi r önem ve r m i şl e rdi r. Öncel eri g enel l ikl e Botanik bahç el erini veya m e rakl ı kişi l e rin özel bahçeler i ni zengi nl eşt i r rn ek amacıyla t oplanan ö rnek l e r daha sonra yerini g eniş çapta söküm l e r e ve nihayet bu işin t i caret ine t e rk et­ m i şt i r. Özel likl e 1 9 60 ' l ı y ı l l a rdan son ra bu t i c aret oldukça büyük m i kt a rlara ulaş m ı şt ı r ( bak. Tablo 1 ) . YSÇ i h racat ının g i t t i kçe a rtan miktarlara ulaşması , bu i şl e uğ raşanla r ı n i l gisini çek m i ş , g e rek t i caret gerekse t abiat i l e i l gili konuların t ar t ışıl m asına başlanm ışt ı r. Bu konuda yapılan ç eş i t l i gi rişi m l e r , e l d e edebi ldiği miz dökümanlara göre şu şeki lde ol m uştur: 1- YÇS i h racat ı yu rdu m uzda ilk olarak F rans SLOSER t a rafından 1 885 yıl ında başl a t ı l m ışt ı r. ·iz mi r ' e y e r l eşen bu şahıs ticaret ini son raki y ı l la rda gi t t ikçe a rt ı r m ış, önce Toros Dağları 'ndan Galanthus elwesii ve Tulipa hu m i l i s soğanlarını göndererek başla t t ığı bu işi zamanla dığer çiçek soğanlarını da i çine al acak şekilde genişl et m i ş t i r . Sloser ' i n oğlu olan G eo rge SLOSE R baba m esleğini daha da g e l i şt i r e r ek 1 975 y ı l ına kadar sürdü r m üştür. Ancak, öze l likl e 1 9 60 ' l ı y ı l l a rdan sonra bu konuya TÜRK i şada m l a rının da el at m aya başlam ası ve git t i kç e a rtan m iktarlara ulaş m aları nedeniyle 1 9 7 5 yıl ında i hracat ı b ı rak m ışt ı r. G. SLOSE R ' in 1 980 yıl ından sonra rn esleği devam e t t i ren oğlu F rederik El wessi SLOSE R , 1 9 7 5 y ı l ı ndan sonra Y Ç S yerine t ı bbi b i t k i l e rin i h racatına yöne! ­ m i\;)t i r. 2- Türk i şada m l a r ının Y Ç S ihracat ına başlamaları 1 9 60 ' l ı yı l l a ra rast l a r. İlk ola rak Akseki ' l i bazı gi rişi m ci l e rce Ant alya' da kurulan bi r f i r m a 1 964- 6 5 yıl l a rında Galanthus i h racat ı i ç i n g erekli izni al m ışt ı r. D aha sonr a Yalova ' ya t aşı­ nan bu f i r m a halen faaliyet l erine burada deva m et m ekt edi r. Daha sonraki yıl l a rda Y Ç S i hracı i l e i l g i l i ola rak çeşit li f i r­ m alar kurul muş ve sayı l a rı her yıl değiş m ek l e bi r l i k t e son yı l ­ l arda 1 2 ' ye ulaş m ı şt ı r. B u f i r m aların çoğu özel likle yabani ll

b i t k i l e rl e uğ raşmakta isel e r de zaman zaman değişik m eslek­ ere ai t kişi l e ri n (ot el c i , konfeksiyoncu, vb.) YÇS ih racı i l e i lg i l endi k l e ri p r ojenin deva m e t t i ği üç yıl i çinde gözl enmi şt i r. 3 - 1960 'lı yılla rdan sonra anan YÇS i h racat ının g i t t i k­ çe önem l i boyutlara ulaşm ası i l e , özel l i kle 1 970 ' li yıl lardan i t i ba ren konu gündem e daha sık g el m i ş ve 1 97 2 yıl ı iGEM E (İhracatı Gelişt i r m e M e r kezi) t oplant ısında Galant hus i çi n ihracat ın yasak lanması kara r ı al ı n m ı ş ve b u nedenle bitkinin ih racat ı 1 973 ' de yap ıl m a m ı şt ı r (bak. Tablo 2). 4- YÇS ih racat ı ve diğer p rob l em l e r i konusunda e lde edebi ldi ği m iz i lk c i ddi karar 1 5- 1 9/Tem muz/ 1 974 ta rihi nde Tar ı m O r m an ve K öyi şl e ri Bakanl ığı ' nda yapı lan bi r toplant ıda al ınan doğal , kül tür ve süs b i t ki l e ri i l e i l g i l i karar lard ı r . Bu t oplant ıda çi çek soğanl a r ı i l e i l g i l i ola rak a l ı nan kararda (K arar No: S 1 a) "Ülkemi zin doğal bi tki ö r tüsünün i h raç gayesi i l e tahrip edildiği, E g e florasında pek ç ok t icari tür ün yok olduğu, Toros Dağla rında aşı r ı t ahribat sebebiyle potansi ­ yel i ni büyük ölçüde kaybet t i ğinden 1 9 70 ' le rden i t ibaren K a r adeniz B ölg esinden d e söküm yap ı l d ı ğ ı" bel i r t i l m ek t edi r. Aynı kar a r ı n son kısm ında ise g e r ek çiçek soğanları gerekse diğer t ı bbi bi t k i l e r i n sat ışından elde edi l en g el i r i n t abiat ın tahribi ka rşıl ı ğ ı nda çok küçük olduğu beli r t i l e r ek "Tü rkiye 'de tabi i ola rak yet işen soğan, yu m ru , rizo m , pençe , tohu m , fide, çel ik, yaprak ve m eyve gibi her türlü aksa m ı n sökül m esi , t op ­ lanması , i h racat ının yasaklan m ası g e rekli gö rül müştür" den­ m ekt edi r. Aynı t oplant ıda a l ı nan kararların bi r diğer m addesinde "Tabii b i t ki ö r t üsünde süs değe r i , t ı bbi değ e ri ve esans sanayi i yönünden öne m l i olan m a t e ryal ie rin sökü m , kazı m ve i h racat ı­ nın kesin olarak önl enm esi " (K ara r No: 5 2 b) ile "Bu a m açla 1 974 yıl ı ve daha son raki y ı l l a rda da söküm ve i hracat ın yasak ol duğunun, ih r acat çı f i r m alara ve i l g i l i bakan i ı kiara duyu rul m ası öngörül müştür." (K arar No: 5 2 c) deni l m ekt edi r. 1 9 74 yıl ı Mart ayında Ta r ı m Bakan l ı ğ ında yapılan bir t op lant ıda m ünavebe sist e m iyle söküm yapıl m ası yolunda b i r karar a l ın m asına rağ m en aynı yıl ın Te m muz ayında daha geni ş kapsa m l ı bi r di­ ğer t oplant ıda t abiat t an sökü mün t a m a m en ve i l e r iki y ı l l a rda da yasaklanm ası kara rlaştı r ı l m ı ş , ancak bu karar o yıl uygu ­ l anabi l m i ş , daha sonraki yıl la rda olay daha d a artarak sür müştür 1 9 76 y ı l ı başlarına kadar daha çok Zi raat Fakü l t esi , Tar ı m O r m an ve K öyişl e r i B akan l ı ğ ının i l g i l i şube g ö r evl i l eri ile baz ı t eşki lat e l e m anlar ının kat ıldığ ı t oplant ı l a ra o yıldan 12

sonra bu p roje yürüt ücüsü ve diğer elemanl a r ı da zaman za man kat ı l m aya başl a m ı şlardır. Çoğu ist işari mahiyet te olan bu top­ lant ıla rda konu i l e i lg i l i c iddi g e l i ş m e ve g i rişi m l e r i şu şekilde sı ralayabil i riz: 5- 1 9 7 6 y ı l ı nda yap ı l an çeşi t l i topl ant ı l arda al ı nan ka­ r arlar dan en öne m l isi bu konunun Ta r ı m Bakanl ığı el e m anlar ı t arafından yürütül ecek bi r p roj e i l e ay r ı nt ı l ı ola rak doğa t ah­ r i bi ve üret i m aç ı sından i ncel en m esi i l e i l g i l idi r. Bu a maçla 1/ Ma rt/ 1 97 7 tarihi nde hazı rlanm ı ş bi r proje "D ı ş Sar ı ma Yöne l i k Yabani Ç i çek Sağanı Ü r et m e Proj esi" adı al t ı nda onayl an m ı ş ve yürürl üğe konul muş ol m akl a bi rl i kt e bu proj e çeşi t l i sebepl erl e (en başt a bu konuda çal ışacak yet i ş m i ş e l e­ man eks i kl i ği ) yü rüt ü! e m e m i şt i r. 6- Aynı yı l TSE , TS 2 5 4 7 say ı l ı ve Şubat 1 977 t a r i hl i bi r yay ı nda Ç i çek Soğanl a rı ( F l ower Bul bs) adı al t ı nda bu i şi n st anda r t l aşrı rı l ması i l e i lgi l i bi r bül t en yayı nl anm ı şt ı r. 7- 12- 1 4/Hazi ran/ 1 978 t a r i hi nde düzenl enen bi r t opl an ­ t ı da; süs bi t ki l eri , b u a rada çi çek soğanları i l e i lgi l i m at e ryal t opl a m a çal ışması yapıl m as ı ve t opl anacak mate ryal i n doğal yayı l ı ş al anl arı yak ı n ı nda ku rul acak kol eksi yon bahç e l e r i nde muhafaza edi l m esi vb. g i bi konul ar el e al ı nmasına rağ m en bu ka ra r l a r bug üne kadar g e rçekl eşe m e m i şt i r. 8- B akan l ı k Maka m ı nı n 1 1/ 7/ 1 9 79 gün ve 442 say ı l ı ol u r l a r ı yl a çiçek soğan l a r ı n ı da çal ışma konusu ıçı ne al an " Çevre K or u m a Planl ama ve Süs B i t ki l eri D ai re Başkanl ığı " adı al t ı nda bi r kuruluş Zi raat işl eri Genel Müdürl üğüne bağl ı olarak ku rul m uş i se de bu ku ruluşun ö m r ü pek uzun ol m a m ı ş , B akan l ı k b ünyesi nde yapılan çeşi t l i reorganizasyon ç al ı şmala­ r ıyla son i ki y ı ldı r Başm ühendi sl i k sevi yesi ne i ndi r i l mişt i r. 9- 26-27/ Hazi ran/ 1 979 g ünü Tarı m O r man ve K öyi şl eri B akanl ığı nca " Bu konuda Bakanl ı k pol i t i kası n ı n sağl ı kl ı oluş­ m as ı nda üniver si t el e r i n de kat kısını sağl amak" amacıyl a düzen­ l enen bi r t opl ant ı ya proj e m i z el e m anl a r ı n ı n bi r k ı s m ı da kat ı l m ı şt ı r. Bu toplant ı da taraf ı m ı zdan konunun daha geni ş t aban l ı bi r t opl ant ı da ve ayrı nt ı l ı bi r b i çi m de e l e al ı n ması n ı v e Ankara dı şındaki ünive rsi t i l er i n d e kat k ı l a r ı nı n sağl anmas ı ­ n ı n ye r i nde o l acağı , bu a m acı g e rçekl eşt i r m ek i çin K as ı m ayı o r t al ar ı nda D oçent l i k Sınavı ve j ür i üyel i ği g i bi nedenl e r l e konu i l e i l g i l i çok sayı da öğret i m üyesini n Ankara ' da olacağı , o t a r i hl e rde yap ı l acak bi r t oplant ı da konunun t a r t ı ş ı l ması i s­ t en m işti r. Bu i st ek sonucu 12- 1 3/Kas ırn/ 1 9 79 g ünl eri Bakan13

l ı kta yap ılan t oplant ı ya ün ive rsi t el eri mizin değ i şi k ·fakül t ele­ rinden y i r m i ye yakı n öğret i m üye ve yardı m cısı kat ı l m ı ş ve t opl antı sonucu al ı nan i ki öne m l i ka rar da şu noktalar vu rgul an­ m ı şt ı r: a- K onunun üret i m, doğa tahribi , bu bitki l erin ekoloj i ­ l e riyl e potansiyel l e rinin saptanması aç ı l a rı ndan a raşt ı rı l ması i ç i n iki ay r ı projenin TÜBİTA K , TB A G ve TOAG g rupl a rı na sunul m asına ( madde 1 - 2 ) , b - B u p roj el e r i n sonucu al ınıncaya kadar önceki yı lların i h racat m i ktarlarını aşm a m ak kaydıyla Tar ı m Bakan l ı ğınca i h racat m i kt a rlarının t esbi t i ve yü rüt ül m esine ( madde 5 ) . Aynı t opl ant ı da al ı nan d i l ek v e t em enni kararlarından bazıları ise şöyl edi r: -.Üniversi telerin konuya daha ciddi olarak eği l m esi , - İhracat ı yapı lan b i t k i l er e ai t g en kaynakl a r ı nı n i l k pl anda t esbi t edi l er ek korun maya al ınmal a r ı , - Ül kem izde azal m ı ş olan t ürl erin ve ende m i k bi t ki l erin söküm ünün kesinl i kl e yasaklan ması. Bu t oplant ı da al ınan kar a r l a r 26/ 1 2/ 1 9 79 t arihinde makam onayı ndan g eç mi ş ve yürürlüğe konul m ası kararlaşt ı r ı l ­ m ıştır. 1 0- Bu kararlar ı şığında TÜBİTA K TOAG g rubu 5/ 0cak/ 1 98 1 t a rihli b i r yazıyla konuyla i l g i l i olarak TÜBİTA K ' ın yürüt e ceği pol i t i kayı t esbi t et m ek üzere 1 4/0cak/ 1 9 8 1 t a r i ­ hinde yapılacak bi r toplant ı ya i l g i l i öğret i m üyel eri v e kuruluş t emsi l cil erini davet et m i şt i r. TÜBİTA K Bil i m K u rulu üyesi Prof.D r. M ithat Ö ZSAN başkanl ığında yapılan t oplant ıda alınan en öne m l i kararlar şunlardı r: a- Söz konusu süs bi t ki l e ri üzerinde yapılan ve yap ı l ­ m a k t a olan t ü m çal ışmaların b i r dökümat asyonunu haz ı rlamak üzere 5 kişil i k bi r k o m i syon kurul m ası ( madde 5 ) , b- Şi m diye kadar T ÜBİTAK ' a sunulan iki g üdüm l ü p ro­ j enin yürüt ücüleri t a rafından bi rlikt e incel enip varsa t ek rarlar önl ene rek ve p roj el e r e son şeki l verilerek i lg i l i g ruplara sunul m ası ( madde 6). 1 979 yıl ı K ası m ayı ile bu t oplantının yapıldığı t arih arasında i ki ayrı proj e Ç .Ü. Zi raat Fakül t esi Peyzaj M i m ar isi

14

Bölüm B aşkanı Doç. D r. Türker AL TAN i l e H. Ü. Fen F akül t esi Botanik Böl ü m ü Başkanı m e rhu m Doç. D r. H asan PEŞ MEN ta raf ından TÜBİTAK 'a sunul muştu. 198 1 yı l ı Ocak ayında yapılan t oplant ı sonu cu alınan kararla rdan i kincisi daha sü rat l e g erçekl eşm i ş , t oplan t ı dan kısa bi r süre önce müessi f bi r kaza sonucu öl en arkadaş ı m ı z m e rhu m D oç.D r. H . Peşm e n ' in yerine baz ı ı sı m değişikl i k l eriyle yeni bi r p roj e önerısı TÜBİTAK TBA G g rubuna t a raf ı m ızdan sunul muşt ur. Proj e hem. TÜB İTAK hem de Tarı m Or man ve K öyişle r i B akanl ığınca destekl enec eği i çi n , b i r yandan bili msel açıdan i n cel eni rken diğer yandan adı geçen i ki ku ruluş a rasında dest eğin nasıl sağlanacağı konusunda yazışmalar yapıl m ışt ı r. Proj e m i z son ol arak TB A G Yürüt m e K o m i t esinin 2 7/Ma rt/ 1 981 gün ve 3 1 6 say ı l ı t oplant ısında görüşül e rek kabul kom i t enin bazı değişiklik i st ekle rine c evap edi l mi ş vermenin zaman al m ası sebebiyl e 6/M ayıs/ 1 98 1 t a rihinde yürür! üğe konu! muştur. TÜBİTAK B i l i m K urulu t araf ından al ınan b i r karara uyularak her iki p roj enin koo rdineli bi r ş eki lde yürüt ül m esini t e m in a m acıyla 1 0/ 7/ 1 98 1 g ün ü TOAG ve TB A G g rupl a r ı yürüt m e k o m i t esi s ekrete r l erinin, p roj e yürüt ücül e rinin ve rapo r t ö r l e rinin kat ıldığı bi r topl ant ı TB AG g rubu; 22/0cak/ 1 982 tarihinde d e TOAG g rubu t a rafından düzenl enm i ş , daha sonraki tarihl e rde ise s enede en az b i r kere o l m ak üzere proj e yürüt ücüsü ve e l e m anları bi r araya g el e r ek bu t opl ant ı­ lara devam et m i şl e rdi r . 1 1- Proj e m i z e l e m anları 1 98 1 yıl ı M ayıs ayından i t ibaren p roj e çal ı şmal a rına d evam ede rken b i r yandan da Ta rı m O rm an ve K öyişl eri B akanlığı ve İGEME ' deki çeşi t l i toplant ıl ara kat ıl m ışlardır. B u t oplantıla rdan en öne m l i si zam anın Ta rı m B akanı Prof. D r. Sabaha t t i n Ö ZBEK ' in 2 5/ 3}198 2 t a rihli olu rları i l e yapılan toplamıdı r. B u t oplant ının a m acı "TÜB İTAK ' ça yürüt ül en p roj e l e r sonuçlanıncaya kadar ih racat miktarlarıyla kont enjan esaslarını ve ih racat ç ı l a r ın uyacakları esasları t esbi t et m ekti r. 6-8/ N isan/ 1 982 ta rihle rinde üç günlük bi r çal ış m a süresi i çi nde yapılan t oplant ılarda al ınan bazı öne m l i kararlar şunlardır: a- Proj e l e r sonuçlanıncaya kadar 1 979 K ası m ayındaki toplant ıda al ınan karar g ereği , 1 979 yıl ı ih racat raka m la rı ndan fazla kont enjan veril m e m esi , m ası ,

b- Ende m i k t ü r l erin i hracat ının kesin olarak yasaklan-

15

c- İh racat ç ı f i r m al a r a kont enjan sapta mak i ç i n g e r ekli belg e ve te sis ist ekl erinin nel er olduğu, d- ihraç edi l ec ek soğan, yum ru ve rizom büyüklükle r i bel i r l enmişt i r. Aynı t opl ant ı da i l eri sürül en öneri ve dil ekler bölümün­ deki bazı maddeler i se şunlardır: -Tarı m O r man ve K öyi şl eri B akanlı ğınca bu konuda e l e m an yet işt i ri l m el i ve bu el e m anlar özell i kl e bu alanlarda kullanı l m al ı , - B u g ruba g i ren bi tkile rin yanında Tıbbi v e K okulu bi t k i l e r i ç i n de Bakani ıkça düzenleyic i önlem l er alınmalıdı r. Çok c i ddi bi r çal ı şma ü rünü olan ve sonunda bi r yönet melik hal ine g e t i rilerek 1 4/6/ 1 982 t a rihinde say ın B akan t a raf ı ndan da onayl anan bu kar a r l a r ne o yıl ne de d�ha sonraki yıllarda uygul a m a safhasına kona m a m ı ş ve ihracatçıla­ r a ist edikl eri kadar Y Ç S ih raç izni ve ril erek özellikle Galanthus bi t kisinde t abiat tahri bini n artmas ı , Bakanl ı ğ ın bu t u t u m undan da kaynak lan m ı şt ı r. 1 982 ve 1 98 3 yıllar ında yapılan İ G E M E t oplant ıla r ında i h racat ın B akanlı ğın ön i znine bağlı ol m ası şar t ı kon muş o l m asına r ağ m en daha sonr a yuka r ıda sözü geçen yöne t m el i ğ i n v e t avsiye kararlar ının uygul anm adığ ı , dolayısıyla Bakanl ığın her f i r m aya istedikl eri m i kt arda kon t enjan verdiği g örül müşt ür. B u uygul a m a sonucu g e rçekl eşen i hraç m iktarları özellikle YÇ S ihracat ı nı n uzun yıllar yaklaş ı k % 5 0 ' sini oluştu ran Galanthus'da 1979 r akamı olan 19 m i l yon y e rine 1 98 3 ' de 3 7 m i lyona yükse l m i ş t i r . B u m i ktarla r ın en azından proj el e r b i t i ­ r i l i nceye kadar 1 9 79 yıl ı seviyesinde tutul m ası ger ekt iği konu­ sunda he r iki p roj e yürüt ücüsünün çeşi t l i t op lant ılar daki g i ri ­ şi m l eri maalesef sonuçsuz kal m ış v e nihayet bu durum 9/ M a r t / 1 984 t arihinde bi r a r a rapora T ÜBİTAK ' a duyu rul muş­ t u r. 1 2 - Proje t ekli f i m i zde; bizden önce m e r hu m Prof . D r. H. Peş m en t a r af ı ndan beli r t i l en p roj e amaçl a r ı olan ve 6 m adde hal inde t opl anan t ekl i fl e r i m i zin 1 98 1 yıl ı i çi nde f i r m alar ve yap t ı ğ ı m ız arazi çalışmaları i l e T ÜB İTAK ' t a yapılan 7/Te m ­ m uz/ 1 98 1 t a rihli koo rdi nasyon t oplant ısı g ö rüşl eri de gözönüne al ına rak değişt i ri l m esine karar veri l m işt i r. Bu koo rdinasyon toplant ısı nda TOAG g u rubunca yürütül en p roj e kapsam ında bizi m p roj e m izl e i l g i l i bazı konul a r ı n da bulunduğu , özellikle 16

ekol ojik faktörl erin araştı r ıl masının o p rojede y e r aldığı görül m üş , bizi m p rojemizde daha çok güncel olan t abiat tah­ ribat ını t esbit amacına yönelik çal ışmala r yapıl ması t eklif edi l mişti r. B unun üzerine 6/ 1 1/ 1 98 1 tarihli p roje b i rinci a ra raporunda amaç olarak daha çok t abiat t ahribi i l e ilgili çalışm alara ağ ı r l ık veril eceği b el i rt ilmiş ve bu ist eğimiz TBAG Y ürüt m e Kurulu K o m i t esi tarııfından kabul edil mişt i r. Proj e amacında bu değişiklik yanında diğer bi r değişlik­ lik de p roj e kapsamına al ınan i l l erde ol muştur. P roje kapsamı­ na al ınan i l adları Tarı m B akanlığınca hazı rlanan 1 97 7 yılı p rojesinden al ınmışt ı r. Ancak çalışmalara başladıkt an sonra o projede bel i r t i l en illerden bazıla r ında (Afyon, Bursa, İstanbul, Kocael , Zonguldak ) söküm ol madığı ve proj eye başka a m açla rla konuldukları anlaşıl m ışt ı r. B unun üzerine bu i l l erin yerine, o p rojede ye r al m adığı halde, söküm yapıldığını t esbit e t t iği miz Artvin, Gi resun, Konya, Tokat , Sa msun i lieri p roj e kapsanuna alı n m ı şt ı r. Bu değişikliklerden sonra p rojemiz kapsam ına g i r en i l l er şunl ardı r: Adı yaman, Ant al ya , A rtvin , A ydı n , Gi resun� Hakkari I sparta, İçel , İzmi r , Konya, Muğla, Rize, Samsun, Tokat , Trabzon, (hari t a 1 ) . 1 3- 1 984 yıl ı M ayıs ayında sona erecek p roje süresinin g enel olarak 1 5 Hazi ran ' a kadar süren arazi çalışmala rım ızın 1984 yılı içinde de kesintisiz gerçekl eşt i rilebil m esi ve kesin raporun yazı m ı i çi n çeşi t l i üniversit e ve Fakül t elere bağlı proje el e m anla r ı nı n bi r araya gelebil m el e rine i mkan sağlanma­ sı sebeplerinden dolayı 6 ayl ık uzat m a istegı mız TB AG Y ürüt m e K o m i t esince kabul edi l m iştir. Ayrıca 1 98 2 yılından i tibaren Yar.Doç.D r. M ecit VUR AL , g ene aynı komit enin onayı i l e p rojede a raşt ı r ıcı olarak görev al m ış t ı r. 1 4- Projemize TÜBİTAK ta raf ından 799 bin TL parasal dest ek sağlanm ışt ı r. Ancak p roje süresince yol luk ücret l e rin­ deki değişiklikl e r , ek olarak ist enen 200 bin TL , kesin raporun basım üc reti ve benzeri harcam alada bu miktar 1984 fiyat la­ r ıyla 1 , 5 milyon TL ' ye ulaş m ışt ı r. Bu miktara Tarım Bakan­ l ı ğınca yapılan vasıta ve benzin harcamaları dahil olmamakla bi rlikt e aynı Bakaniıkça hazırlanan 1 9 7 7 p rojesinde o g ünkü fiyatlara göre 3 m i lyon TL istenmesi her iki p roj e arasında i lginç bi r k ıyaslaını ortaya çıkarm aktadır. Y urdumuzda ve D ünyada g eof i t l e r hakkında çok sayıda bili msel makal e vardır. Ancak a raşt ı r m a m ızın esas amac ı olan, b u bitkilerin tabiattan sökül m eleri sonucu olan t ahribat ­ l a ilgili Çal ışma ve yayınlar yok denecek kadar azdır. Çal ış-

17

m a m ı z ile t a m ola r ak uygunluk göst e r m esel er bile, genel bi r f iki r ver m ek a mac ıyla, geofit l eri konu alan öne m l i yayınl a r şu şekilde gurupland ı rılabili r: 1- Üret i m , ekoloji, f enol oji ve t ahr ibatla i lg i l i olanlar: Geof i t l e r i n üret i mi i le i lg i l i ayrınt ı l ı çalışmalar daha çok Ç . Ü. Zi raat Fakül t esi el e m anlarınca a raşt ı r ı l m ı ş ve S. ALT A N ( 1 982) b u konuda bi r çok doçentlik çal ışm ası yap m ı şt ı r. Ayrıca TÜB İTAK TOAG g u rubunca destekl enen b i r p roje i l e aynı konu daha geniş çapta, ekolojilerini de kapsayarak a raş­ t ı rıl m ışt ı r (T. ALTAN, 1 984). Ege Ünive rsit esinde de daha dar kapsaml ı benzer bi r çalış m a A. H ATİPOGLU ( 1 980) ta rafından yapı l m ışt ı r. 2- G eof i t lerin t aksono m i l e ri ve yayıl ışl a r ı ile i l g i l i olanla r: Yu rdu muzda v e çevre ülkele rde yet işen g eofi t le ri n g erek taksono m i l e r i g er ekse ya yıl ışi a r ı konusunda yu rdu muzda ve yu rtdışında yayınl a n m ı ş çok sayıda eser va rdı r. Bu gu ruba g i ren b i t ki l e ri n r evizyonl a r ı Türkiye Flo rasının 1 . , 6. ve 8. c i l t l e rinde yapıl m ışt ı r ( D A VIS, 1 9 6 5 , 1 9 8 2 , 1 984). Ayrıca bazı yaza rla r öne m l i bazı cinslerin revizyonla r ını yayınlamışl ardı r ( A RTJUSHEN K O , 1 966; K AR A M ANOGLU , 1 9 72; M AL Y E R , 1 982; STE A R N , 1 9 5 6). Y urdu muzda hal en deva m eden iki çalışma T ÜB İTAK TB A G g u rubu tarafından dest ekl enmekt edi r (TB AG5 1 3 ve TB A G - 5 2 9 num aralı proj e). 3 - Tebl iğler: G eofi t l e r i n son yıllarda artan dış sat ı m la­ r ı sebebiyle g i t t ikçe g üncel hal e gel m el e r i , bu gurup bitki l e rle i lg i l i çeşi t l i konula r ın değişik toplant ılarda g ünde m e get i r i l ­ m esine sebep ol muş v e bazı t ebliğler v e r i l m i ş t i r ( M A RL A , 1 977, 1 979; K OYUN CU -E K İ M , 1 984; ALTAN , 1 984). 4- K i t aplar: Y Ç S ' lar ı nı n süs bitkisi olarak yaygın l:i i r şeki lde değerlendi r i ldiğ'i g el i ş m iş ül kelerde geofi t l e rle i l g i l i çok sayıda kit ap yazıl m ışt ı r. Bu ki taplarda b u gurup bi t ki l e r i n toplanma, yet i şt i ril m e v e dünyaya yayı l ışları hakkı nda b i l g i l e r bulunm aktadı r. Çal ı ş m alar ı m ız sırasında yararlandığ ı m ı z başlıca ki t aplar şunla rdı r: RI X-PHILIPS, 1 98 1 ; G REY -WIL SON ve a rk. 1 98 1 ; STER N , 1 9 56; SYN G E , 1 96 1 ; H EY W OOD , 1 9 78; Türkiye Flo rasının 1 , 6 ve 8. c il t leri; B AYTOP- M ATHEW , 1 984).

II- MATERY AL VE METOT A r aşt ı r m a m a t e ryal ini , p roje süresi nce ( 198 1 -84) her yılın M a r t -Eki m aylar ı arasında, g enel likle i l kbahar ve sonbahar m evsi m l erinrle YÇS söküm alanl a r ı t aranarak o böl18

g elerden t oplanan la r reşki l et m ekt edi r. M evsi m ine göre değişm ekl e bi r l i k t e çoğunlukla soğan , bazan da ç i çekli ve m eyva l ı olarak toplanan m at e ryal , Hacet t epe Üniversi t esi Beyt epe K a m püsü i ç ersinde p roje olanaklarıyla kurulan dene me bahç esine ve Ankara Üniversit esi Eczacı l ı k Fakül t esi bahçesine diki l m işti r. Bu bahç elere dikilen b i tki örnekleri halen t op layı cı numaralar ına g ör e ko r . u nm akt adır. İhracatçı f i r m al a r ı n depolarından al ınan ve toplama yerleri belli olma­ yan ö rnekl er ise A.Ü. F en F akül t esi bahçesine 9iki l m işt i r . D i ğ er t a raftan, K onya i l i K u rucaova K asabası İsl ibucak O r m anı Süt l eğ en m evkiindeki o r m an aç ı kl ı ğında b i r d eneme alanı 1 983 yıl ı nda kurul muştu r. Proje amaçl arı arasında olma­ makla b i r l i kt e , YÇS'nı n yoğun olarak söküldüğü m erkezi bir böl gede kurulan bu den e m e bahçesine, ihraca t ç ı f i r m alardan elde edi l en d eğişik boylarda e l ekal t ı mate ryali ve t ohu m diki l mişt i r. Bu dene m e alanında, 1 984 yı l ı sonuçla rı alınmış olup i l erki yıl l a rdaki g eliş m e izl enecekt i r ( bak. R esi m 1). A r azi çalışmaları sı rasında t op lanan ç i ç ekli bitki örnek­ l eri , usulüne uygun ola rak kurutulup kantaniara yapışt ı rıl m ı ş ve AEF , A N K , HUB herbaryu mlarına kon muştur. Bu sayede topl anan b i t k i l e r i n canlı örneklerinin bahç e l e rd e , kurutul muş

Res i m i-Deneme A lanı , K urucaova, Beyşehir

19

örneklerinin Ancak arazi madığından, örnek sayısı Bitki

de herbaryumlarda korunmaları sağlanmıştır. çalışmalarında her zaman çiçekli örneğe rastlan­ soğanlı olarak toplanıp deneme bahçelerine ekilen daha fazladır.

örnekleri dışında araştırmamızın belgesel mater­ yalini çiçek sağanı ihracatı ile ilgili devlet kuruluşları (Tarım Orman ve Köyişleri Bakanlığı, İGEMI, DİE) ile özel sektöre (Ihracatçı Birlikleri, Firmalar) ait arşivlerden elde edilen çeşitli dökümanlar oluşturmaktadır. Bu belgeler tarih sırasına göre dosyaianm ış olup ilerde bu konuda araştırma yapacak olanların da yararlanabilm eleri için saklanmaktadır. Ayrıca tarafımızdan hazırlanan ve firmalar ile. söküm merkezlerinden bilgi toplamayı amaçlayan arazi formları da proje materyali arasında sayılabilir. Proje süresi içinde ilişki kurabildiğimiz firma, toplayıcı ve sökücülerden elde edilen bilgileri kapsayan bu formlar da dosyalanarak saklanmaktadır. Bu formların birer örneği raporun sonuna eklenmiştir. Bu araştırınayı gerçekleştirmek için izlenen metot şu şekilde açıklanabilir: Yurdumuzda floristik çalışmalar yapan bütün botanikçiler gibi projemizde çalışan elemanlar, bu projenin başladığı tarihe kadar geofitler ve yayılışları hakkın­ da bazı bilgilere sahiptiler. Ancak bunların söküm belgeleri, söküm şekli, bollukları, ihracat miktarı ve boyları gibi konular (çalışma alanlarına girmediğinden) hakkında bilgileri yoktu. Bu sebeple, p roje çalışmalarına başladığımız1981 yılı Mayıs ortala­ rından itibaren, o anda söküm· yapılan bölgeler hakkında da elimizde kesin bir bilgi olmadığından söküm yapılan bölgeler ve sökümle ilgili diğer konuları tesbit etmek ve bu konularda bilgi elde etmek üzere, ilk iş olarak, ilişki kurulabilen ihra­ catçı firmalar ile görüşülmüştür. Elde edilen bilgiler ışığında, 1981 yılı sonbahar ayla'rında özellikle Cyclamen yumrularının söküldüğü Güneybatı Anadolu Bölgesine (Aydın-Muğla çevreleri) öncelik verilerek arazi çalışmalarına başlanmıştır. 1982 yılı ilkbaharından itibaren firmalardan elde edilen bilgiler yanında, konu ile yakından ilgilenen bazı illerden (Antalya Ili, Konya Ili, Beyşehir Ilçesi, Trabzon İli merkez kuruluşları gibi) ek bilgiler alınmış ve böylece söküm alanları daha ayrıntılı ta­ ranmaya başlanmıştır. 1982 yılı içinde, özellikle Akdeniz Bölgesine önem veri­ lerek çalışmalara başlanm·ıştır. Çünkü Akdeniz Bölgesi gerek çeşit, gerekse miktar olarak en çok YÇS içeren ve dışsatırnın yurdumuzda ilk başlatıldığı bölgedir. 20

Raporumuzun bulgular kısmından da anlaşılaçağı gibi, arazi çalışmalarında daha çok Galanthus ile ilgili çeşitli söküm çalışmaları proje elemanlarınca bizzat yapılmış, özellik­ le ihracatı önemsiz olan çeşitlerdeki sonuçlar daha çok göz­ lemlere dayandırılmıştır. Arazi çalışmalarında Galanihus'a özel önem verilmesinin sebebi, bu cinsin büyük rakamlara ulaşan ihracat miktarı yanında, söküm o layı sonucu tabiat tahribi açısından da en çok tartışılan cins olmasındandır. Arazi çalışmaları, Galanthus'un en çok söküldüğü bölge olan Akdeniz Bölgesinin Antalya Ilinin özellikle doğusu ile Konya İlinin Toros Dağları kesimi başta olmak üzere, Karade­ niz Bölgesinin doğusunda (Giresun, Trabzon, Artvin İlleri) yoğunlaştırılmıştır. Zaten, yurt dışına satılan YÇS'lerin çoğu yukarıda belirtilen bölgelerden sökülmektedir. Leucojum ise Samsun civarından söküldüğünden, bu cinsin söküldüğü Terme ve Bafra çevreleri de çalışma alanımızın bir kısmını kapsa­ maktadır. 1982 yılında Akdeniz Bölgesinde yoğunlaşan çalış­ malarımız 1 98 3 ve 84 yıllarında Karadeniz Bölgesi ile bu yıl­ larda söküm çalışmalarına başlanacağını öğrendiğimiz Tokat­ Yozgat arasındaki Deveci Dağlarına kaydırılmıştır. Yukarıda belirtilen bölgelerde, proje elemanlarınca sap­ tanan bazı alanlarda deneme p arselleri oluşturulmuş ve bu parsellerde söküm şekli, verim miktarı ile ilgili çalışmalar yapılmıştır. Deneme alanı seçilebilecek yerlerin bulunması zaman aldığından, bu alanlardan elde ettiğimiz rakamlar, yapılan çalışmalara uygun olarak 2 veya 3 yıllık çalışmalara dayanmaktadır. Hatta, Taşkent-Ermenek arasında, 1984 yılında birkaç alan bulunabilmiş ve oradan ancak bir yıllık rakam alınabilmiştir. Arazi çalışmaları sırasında; proje çalışmalarına başla­ dığımız zaman hazırlanan "Bilgi Toplam·a Formları" kullanılmış ve böylece ekip elemanlarının elde ettikleri bilgilerde uyum sağlanmaya çalışılmıştır (bak. Ek 1 ve 2). Deneme alanların­ daki çalışmalar yalnız Galanthus için yapılmıştır. Galanthus dışındaki diğer bitkiler hakkında veriler, daha çok arazide doldurulan bilgi toplama formlarındaki bilgilere ve proje ele­ manlarının kendi gözlemlerine dayandırılmıştır. Deneme alanları seçiminde Akdeniz Bölgesinde büyük zorluklara karşılaşılmış, verim ve bolluk bakımından bölgeyi temsil edebilecek alanlar yerine bu cinsin en bol olduğu yer­ lerde söküm çalışmaları yapılmıştır. Akdeniz Bölgesindeki söküm çalışmaları, köylülerin söküm yapma tarihlerinden önce 2.1

g e rçekleşt i r i l m i ş , aynı bölg eler e r t esi yıl t ekrar kont rol edil e r ek yeni alanl arda sayı m l a r yapıl m ı şt ı r. D enemeler 1 m 2 ' l ik alanlarda g er ç ekleşti r i l m i ş t i r. B u alanlarda bulunan büt ün soğanlar sökülerek, elekal t ı olanlarla ih racat i ri liğinde­ ki ler ayr ı ayrı sayı l m ışt ır. Bu den e m e l e ri n yapı l ı ş ve sonuçları bulgular bölümünde ayrın t ı l ı ola rak açıklan mışt ı r. K aradenizde ise daha değişik b i r m etot uygulan mışt ı r. B u bölg ede sökücül e r in uyguladı kları m e tot takip edi l m i ş ve. bu şeki lde yapılan sökü m l e rin t abiat ta yarat t ı ğ ı sonuçlar iz'­ l en m işti r. Bu bölgede sökücüle r i n yap t ı ğ ı gibi yalnız i hracat i rili ğin deki soğanla r sökül m üş, aynı alan e r t esi yıl t ek rar sökül e r ek gerek veri m g e rekse doğadaki bozul ma g özl e n m i şt i r. A kdenis Böl g esinde üç yıl sürdürülen çalı şm alar , K a ra­ denizin doğu kesi m i nde iki y ı l , G i r esun dolayla r ında i se bi r yıl yapılabi l m işt i r . Bu seb eple 1 984 yılı i çinde t a radığ ı m ı z Gi resun Bölgesinde denem e parseli yapı l a m a m ış ve bulguları ­ m ız gözl em lere dayandırıl m ışt ı r. A kdeniz Bölg esinde, özell ikl e Galanthus sökülen alanl a r ın büyük bi r kısm ı t a r anınakla bera­ ber ulaş ı m zorlukl a r ı nedeniyle A lanya'nın yüksek yayiaları ve bazı zor ulaş ı l an yer l e r görül e m e m i şt i r. To roslar ' da halen bu cinsin sökümü yapılan bazı yörele rine araç i l e g idilebilen nokta­ dan yakl aşık 8 saat yür üyerek ulaşılabi l m ekt edi r. Bu yerle r Alanya ve Gündoğ muş i l çelerinin yüksek yayiala r ı olup yakın­ l arında yerleşi m m e rkez l e r i o l m adığından yolla r ı da yoktur. A r azi çal ışmaları p roj e ele manl a r ı arasından i ki ş e r kişi­ lik ekip l e r halinde g er ç ekleşt i r i l m iş ve b öyl ece ç oğunlukla gözl emlere dayanan kararlarda kişisel o l m aktan kaçın ı l m aya çalışı l m ı şt ı r. Proj e mizde yapılan çal ışma sonuçl a r ının salt b i l i msel a m açla rdan çok, p ra t i ğ e dönük ol m ası ve bu raporu muzun daha çok uygulayı cıların işine yarayacağı düşünc esiyle, rapo r yaz ı m ızda herkesin anl ayabi l eceği bi r di l kul lanıl masına g ayret edi l m i ş , b i l i msel t e r i mierin bulunabilen Türkçe karşıl ı kla rının veri l m esine özen göst e r i l m iş t i r. D i ğer yandan, r aporda yalnızca tabiartan sökül e rek yu rt dışına sat ılan b i t k i l er den söz edi l m ekt e , kültür yapıla rak sat ı ­ l anlar konu muz dışında kal m aktadı r. Ancak Fritillaria türleri ve Lilium candidum şu anda her ne kada r kül t ürü yapılarak yurt dı şına sat ı l makta ise de, g erek halen dam ızl ı k m at e ryal i ola rak az da olsa söküldüklerini t esbi t et m emiz , g e r ekse gele­ cekte sökül m e i ht i m al l e rinin ol m ası gibi sebepl e r l e , bu bitki­ ler hakkındaki g ö rüşl e r i m i z raporumuza eklenm işt i r . 22

III- BULGULAR Y urdu muzda t abiat t an sökül erek ihraç edilen g eofi t l e rin başta Hollanda ol mak üze re Dani m arka , İsvi ç r e , A l manya, İ t alya, İngil t ere, Bulg ar istan ve Fransa gibi Avrupa ülkelerine saul dıkl a r ı t esbit edi l m i şt i r. Bu b i t ki l erin 1 92 3 yıl ından bu yana t esbi t e t t i ği miz kesin sat ı ş m i kt a r l a r ı Tablo 1 ' de göst e­ ril miştir. Proj e s ırasında g e rç ek leşt i r i len f aaliyet l e r i m iz sonucu elde edi len bulguların veri l işinde bi tki l e r yabani ç i ç ek soğan­ cıl ığındaki öne m l eri g özönüne al ı na rak sı ralan m ışlardır. Bu bölümde hal en tabiat tan sökülerek sat ışı yapılan türle r , son yıllarda ( özel likle son iki yı l ) satışı ol mayan ancak ileride olabi lecek t ü r l e r ile son yıl l a rda kül türe a l ı nm akla bi rlikte i l e ride doğadan sökül m e o lasıl ığı bulunan b i t k i l e r hakkında b i l g i l e r v e ri l m ek t ed i r . Uzun yılla rdan beri kül tü r e al ınm ış veya g e ç m i şt e 1-2 yıl sat ışı yapıl d ı ğ ı halde son 1 0 yıl i ç i nde hiç i h raç edi l m e m i ş t ü r l e r çal ışmal a r ı m ız sı rasında ele alınmadık­ ları i ç i n liste dışı bırakıl m ışlardı r. Elde e t t i ğ i m iz bulgulara göre halen dış sat ı m ı yap ı l an bi tki çeşi t l eri öne m l e rine göre şu şekilde sı r alanabi l i r : 1-

Gal ant hus L.

2-

E rant hi s hyemalis (L. ) Salisb.

3-

Anemone blanda Schott et Kotschy

4-

Leucoj u m aestivum L.

5-

Cyc l a m en L.

6-

F rit i l l ar i a L.

7-

St e rn be r gi a Waldst. et Ki t .

8-

Lilium candidum L.

9-

Tul ipe humilis Herbert

10- Arum L. ll-

D r acun c ulu s M i l l e r

12- Geranium tuberosum L.

13- Colchicum speciosum. Stev. 14- Moscari Miller. lS-

Ornithogalum nutans L. 23

16- Scilla bifolia L. 17- Gladiolus L. 1'8- Oxalis L 19- Urginea maritima (L.) Baker 20- Pancratium maritimum L. 21- Narci ssus L. Listeden ve Tablo 2'den de görüleceği gibi ilk 5 sırada yer alan cinslerin YÇS dışsatımında büyük önemi vardır. Bu cinsler tamamen tabiattan sökülerek yurt dışına satılmaktadır. Dokuzuncu sıraya kadar olanlar da önemli ise de bunlardan bazıları üretilerek yurt dışına satılmaktadır. Onuncu sıradan sonrakiler ise yurdumuzda ya çok yaygın olup az miktarda satılanlar veya satışları hem az hem de düzensiz olanlardır. Tablo 1- Yıllara göre Yabani Çiçek Sağanı İhracatı ve elde edilen gelir (kaynak: DİE Dış Ticaret istatistikleri). MADDE: Çiçek Sağanı İstatistik No: 1923- 1 929: 1 79

1 930- 1 9 34: 452 h 1935-1938: 452- h 1939-1 955: 697 h; 698 1956-1960 06.01 . 1 0 1961- 1 966: 06.0 1.1 0 1 96 7: 06.0 1.1 0 -

-

•.•.

YI ı 1923 1924 1925 1926 1927 1928 1929 1930 1931 1932 1933 1934 1935 1936 1937

24

K.� 743 7.274 12.804 452 3.693 50.673 22.228 32.849 28.605 28.049 48.556 51.391 42.653 54.824 49.757

11..

802 1.054 19.985 173 1.187 6.132 7.029 9.545 7.092 9.219 10.941 12.802 25.479 37.618 31.832

$

481 547 10.666 89 605 3.119 3.389 4.499 3.324 4.366 6.606 10.143 20.262 29.929 24.841

1938

5 ı. 963

29.652

23.530

1939

51.712

31.273

24.463

1940

2.645

2.368

ı. 719

1941

1.675

3.403

2. 518

1942 1944 1945 ı946

-

-

ı943 -

-

ıs

ıs -

15 -

5.805

6.569

4.998 3.666

ı947

2. 780

ı0.264

1948

4.99ı

14.ıoo

5.036

ı949

9.828

30.847

11.017

ı950

ı8.414

62.707

22.395

1951

14.860

54.005

ı9.288

1952

28.152

92.200

32.929

1953

49.274

124.180

44.350

1954

28.560

87.590

31.282

1955

33.694

101.585

36.280

ı9S6 ı9S7

26.899 38. ı41

91.005 130.478

32.502 46.599

ı958

37.012

ll 5.654

41.305

1959

48.218

166.696

59.534

ı960

61.529

160.029

56.887

1961

53.065

464.182

51.576

1962

81.800

753.009

83.668

1963

ll 1.165

848.568

94.285

1964

100.339

775.919

86.213

ı965

108.011

786.947

87.439

1966

143.153

1.045. ı 70

116.130

ı967

122.284

ı. 722.879

ı91.43ı

1968

114.6ı6

1.416.875

157.430

1969

132.817

1.874.164

208.240

1970

200.283

2.666. 783

287.598

197ı

214.05ı

4.054.965

273.062

1972

300.692

7.674.508

548.179

1973

ı57.980

2.ı20.168

ı51.443

1974

58.49ı

1.800.584

132.897

ı'975

239.138

8.ı45.088

565.585

1976

484.14ı

9.957.86ı

624.727

ı977

288.894

10.637.147

604.759

1978

297.437

17.177.234

687.088

1979

337.503

46.955.ı59

1.024.380

ı980

335.222

100.845.500

1.289.874

198ı

545.878

137.566.383

1.203.544

ı982

366.286

186.514.463

1.116.434

1983

472.529

333.068.777

1.474.758

Son sıraya konan Narcissus'un satış miktarı çok ise de bu bitkinin tabii ve bol olarak yetiştiği yörelerde (örneğin Anamur civarındaki tarlalarla) sökümü hakkında bilgi edinile25

m e m ı ştı r. Bu sebepl e bitkinin yalnız kült ürü yapılarak satıl ­ dığını tahmin etti ğ i m i zden l i stenin sonuna koyduk. B u sı raya g öre elde edi len bulgularımız aşağıda veril m ektedi r. 1- GALANTHUS L. (Amaryllidaceae)

Y öresel adla rı : K a rdelen; sümbül (Manavgat, Alanya, Akseki ); nergis ( Gündoğmuş); c ı m b ı r t ( G i resun-D e reli) ; kurt­ çi çeği ( Hadi m , Taşkent ) ; soğancı k ( E r m enek ); bardakç ıl çi çeği ( Hadi m ); t a m takı rdak (Taşkent ) ; Garipçe ( D o m aniç , Tavşanlı). B i t ki çokyıll ık, soğanl ı. Y ap rakl a r 2 adet , t abanda, şeritsi veya m ızraksı. Çiçek sapı çiçek z a manında dik , m eyva­ da eğik. Ç i ç ek t ek , beyaz, sarkık. Taç yap rakla r üçü d ı şta , üçü içte ol mak üzere iki halkalı; i çtekiler d ı ştaki l e rd en kı sa , tepede veya tabanda y a da he m tepede hem tabanda yeş i l lekeli , bazan lekeler b i r l eş i k. Erkek org anla r taç yap rakla rın tabanından ç ı kar, iç taç yapraklardan daha kı sa; sapları baş­ çıkla rdan k ısa; başçıklar t epede siv ri çıkıntıl ı. Meyva kapsül. Tohu mlar açı k kahvereng i , çok sayıda. Çiçeklenme zamanı : (Eki m - K ası m ) , Ocak-N i san ( M ayıs ) Yeti ş m e o r t a m ı : 0- 2000 m ' le r arası. K ayal ıkl a r , kaya çatlakla r ı , o r m an alt ları , yamaçlar, yarı nemli çayı rlar , g e­ nelli kle gevşek , hum usu bol top rakla r. Türkiye yayıl ışı : Kuzeybatı , B at ı , Güneybatı , Güney ve iç Anadolu. Genel Y ayılışı: Y unani stan, Bulgaristan, Eg e A dal ar ı , Bal ­ kanlar , K ı r ı m , K af kasya, İ ran ve L übnan.

Gal anthus c i nsinin yu rdumuzda yet i ştıgı kesin ola rak tesbit edilen 8 t ürü vardı r ( D A VI S, 1 984). Ayrıca Türkiye Fl orasında iki türün daha Anadolu ' da bulunabi leceği beli r t i l ­ m ekt edi r . Yapt ı ğ ı m ız a razi çalışmaları sı rasında b u i ki şüpheli t ürden b i risi olan G. caucasicus ( B aker) G rossh' un Rize ç ev­ r esinde yetiştiğ i kesin ola rak tesb i t edi l m i ş ve b öylece Floradaki tür sayısı dokuza ç ıkarıl m ışt ı r. Proje miz süresince t oplanan ö rnekle r in a dlandı rılm ası Türkiye Flo rasındaki anahtara g öre yapıl m ı ştır. Ancak bu a rada anahta rın çok iyi çal ı şm adığı dikkat i m izi çek m i şt i r. Bu anahtarda tür ayı r ı m ının önce b i t ki nin ilk ç i m l en m e safhasın­ daki yaprak estivasyonuna göre yapıl ması t ayinde g - ü çl ük yara­ t abilmektedi r. Çünkü çiçekli ve olgun dönem d e toplan m ı ş bi r örnekt e bu durumun anlaşı l m as ı çok güç ve yanıltıcı olabil26

Tablo. 2 1972

1973

ı 5197

1- Galanthus

-

1975

1976

1977

1978

ı979

7514

7333

7815

ı0581

ı4278

ı980

ı98ı

ı982

ı983

ıB637

20727

25ı73

275ıo

36834

xx 40000 12060

ı984

2- Eranthis

2735

2063

4057

5025

5946

5615

7473

11073

9991

12118

13510

12418

3- Anemone

2967

204

630

1176

ı290

2562

4353

6850

8770

9334

ıo200

5085

9673

4- Leucojum

1794

1983

"'lı1,.:: �I.JV

1515

1658

2817

-

5028

4822

4750

5250

6030

13165

2313

5- Cyclamen

1 367

77ı

484

324

256

377

-

ııoo

ı299

2350

3573

5000

6- Fri tillaria

140

64

2 14

BO

257

-

-

192

-

ı79

350

346

165

7- Sternbergia

lll

90

69

75

137

ı58

158

lll

201

253

250

384

-

8- Lilium

87

85

59

4ı

83

-

-

9- Tulipa

84

52

103

ı72

265

-

-

12

3ı

13

27

18

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

10-Arum+Dracunculus -

ı ı- Gerani um 12- Colchicum

-

7

ı3

13- Muscari

-

-

14- Ornithogalum

-

5

100

6

16- Allium

-

TOPLAM TABLO

30

20

300

232

81

47

100

93

50

84

67

95

303

ı23

103

70

40

45

ıooo

O. S

17

3

50

4

230

467

262

300

5

60

129

8ı

15ı

6

4

ız

275

69

ıoı

ıo

20

-

ı

-

-

-

0.3

25

47

ı

-

-

-

8

5

2

10

-

-

5

5

4

-

-

10 24777

2K- Yabani

72

31

180

34

-

3

2ı- Narcissus

-

92

57

3 -

20- Pancratium

ıo

-

ıs- Scilla ı7- Gladiolus ı8- Oxalis ı9- Urginea

Çiçek

3 5454

-

-

ı ı538ı

-

-

-

-

3

20

-

-

-

-

0.5

0.5

-

-

-

-

ı6040

17715

22223

26354

Soğanlarının son 13 yıllık ihraç miktaları

ı49 43778

(x

-

477ı8

-

1984 rakamı dışındakiler Tarım Orman ve Köyişleri Bakanlığından elde edilmiştir.

xx

Kesin olmayan gayrıresmi rakamlar.

ı53

73

25

o. ı 4

20

2

ıo

450

855

124

54380

62235

65382

1000 adet)

X

Ihracat miktarı öğrenilemeyenler. N -.J

1974

80369

mektedir. Aynı durum anahtarda kullanılan ve diğer önemli bir karakter olan yaprak rengi için de söz konusudur. Eğer toplayıcı, toplam a sırasında yaprak rengini belirtmemişse bitki kuruduğunda, yaprak renginin yeşil mi yoksa mumlu mu (glaucus) olduğuna karar verm ek zordur. Galanthus türlerinin sistem atiği halen ZEYBEK ve ONUR (TBAG-513, devam ediyor) tarafından yeniden araştıni m aktadır. Bu nedenle, Floradaki anahtarın aksayan yönlerini belirtmiş olmamıza rağmen, yeni bir anahtar hazırlamaya gerek görmedik. Galanth�1s türleri

ülkemizde yetişen geofitler arasında en fazla sökülen ve dı:ş satım ı yapılan bitkilerdir (bak.tablo 2). Galanthus' un diğer bir önem i ise yurdumuzdan ilk olarak sökülüp ihrac edilen cinslerden birisi olmasıdır. Bu cins dış satımı yapılan toplam çiçek sağanı ihracatında daima ilk sırayı almaktadır. Bu cinsin soğanlarının 1972 yılından bu yana toplam Y Ç S ihracatındaki oranı yıllara göre aşağıda görülmektedir:

YIL 1 972 1 973 1 974 1 975 1 976 1 977 1 978

Galanthus'un toplam YÇS ihracatındaki oranı (%) 60 50 47 45 46 54

Y IL

Galanthus1un toplam Y Ç S ihracatındaki oranı (%)

1979 1980 198 1 1 982 1 983 1984 yaklaşık

43 44 46 44 53 50

Buradan anlaşılacağı gibi Galanthus bitkisinin ülkemizin toplam çiçek sağanı ihracatındaki oran yaklaşık % 50 kadardır. Bu durum da raporumuzun diğer bölümlerinde de açıklandığı gibi Galant hus ' un YÇS dış satım ında . özel bir yeri ve önemi vardır. Ayrıca bu cins çeşitli toplantılarda ve İGEME 'de yapılan kontenjan dağıtımı sırasında en çok tartışılan bitki olmaktadır. Bu sebeple çalışmalarımızda bu cinse ağırlık verilm iştir.

Galant hus'un ülkemizde yetişen türlerinden başlıca G. elwesii Hooker fil. ve G. ikariae Baker tabiattan sökülerek yurt dışına, başta Hollanda olmak üzere bazı Avrupa ülkelerine ihraç edilm ektedir. Bu türlerden G. elwesii çoğunlukla Akdeniz Bölgesinden, G. ikariae ise Karadeniz Bölgesinden

28

sökül m ektedi r. A kdeniz B öl gesinde (Toros Dağl arında) G. elwessi yanında aynı yö rel er de yet işen G. nivalis L subsp. cilicicus (Baker) Gottlieb-Tannenhain, G. fosteri Baker, G. gracilis Celak. türlerini n az da olsa söküle rek dış sat ı m ı yapı l ma kt adı r. i hracat fi r maları ndan al ınan soğanların bahçede yet i şt i ri l en can l ı örnekl eri arasında bu türlere de rast l anmı şt ı r. İhracat t a en öne m l i tür olan G. elwes�i ve G. ikari ae ' nin yurdu muzda yı l l a rdı r sökü l dü ğü başl ı ca köy ve yörel erin adl arı gerek Bakanl ı k t eşki l at ı elemanl arı gerekse sökücül erden elde edi l en bil g i l e r i l e arazi çal ı ş m al arı mızda elde edi l en verilere de dayanılar ak hazı rlanan l isteler Ek- 3 ' de ver i l mi ş t i r. Galanthus ' un bu i ki büyük bölg e dı şında, proj emizin başladıgı yıl l arda, Tokat Zil e civa r ı ndaki Deveci Dağlar ından da sökümün yapt ı nlacağı öğ r eni l mi ş ve bu böl g e de araşt ı r­ m a m ızın kapsam ı na al ı n m ı şt ı . Ancak bu böl ge 1982-84 yıllarında yapt ı ğ ı m ı z gezi lerde, böl gedeki hal kın söküm e al ı şkın ol mam as ı sebebi yl e topl ayıcıların yayg ın bi r söküm yapt ı rama­ dı kl arı , üç yıl i çi nde zorl ukla yaklaşık 5 t on civarında soğan sökt ürdükl eri öğ r en i l m i şt i r. Bu dağlardan tol anan örnekl e r Flor a ' d a cinsi i şl eyen B RJCK ELL tarafı ndan G . elwessi ve G. gracilis ol arak adlandı rıl mı şt ı r. Buradan da görüleceği g i bi G. elwessi ' nin Orta Anadolu ' daki kuzey sını rı Deveci Dağları ol makt adı r. Bu durumda G. elwessi i l e G. i kariae ' nin yayılış alanları bi rbi rine karışmamakta ve bu i ki tür böylece pratikte kolayca ayı rtedilebi l mektedi r. Galanthus türl eri , yet iştiği böl genin t opoğraf i k yapısı , yüksekl ik, yön, yıl l ı k i kl i msel deği şi kl ikl er g i bi fakt örlere bağl ı olarak çi çek aç ma ve olgunlaş m ada farkl ıl ıklar g öst er­ m ekl e berabe r yaklaşık Şubat -N i san ayları arasında çi çek açarlar. Ancak yurdum uzun çok sını rl ı bi r yerinde yet i şen ( Ant alya, K e m e r , K es m eboğaz) G. reginae-otgae Orph. . türü sonbaharda (Eki m - K as ı m ) çi çek aç makt a i se de bu türün dış sat ı m ı yokt ur. Galanthus i hracat ı nda elde edebi ldi ği miz geçe rli raka m l a r ı kapsayan son 1 5 yı l l ı k i hracat raka m l a r ı gözönüne al ındı ğ ı nda karşı m ı za şöyl e bi r durum ç ı kmakt adı r:

29

Yıl

Soğan Sayısı

Yıl

Soğan Sayısı

1 9 70 1971 1 9 72 1973 1974 1975 1 976 1 9 77

1 8. 728. 7 so 22. 263 . 300 ı 5. 187. 200 i hracat yok 7. s 1 4. 000 7. 3 3 3 . 000 7. 8 1 5. 000 1 0. 58 1 . 000

1 978 1 979 1 980 1981 1982 1 983 1 984

1 4. 2 78. 000 1 8. 636. 824 20. 727.050 2 5 . 1 7 3 . 950 2 7. 5 1 0. 00 5 3 6. 834. 1 50 40. 000. OOO(

fıı� l a-

Buradan da görüldüğü g i bi i hracat 1 97 0 y ı l ı nda 19 m i l ­ yon, 1 9 7 1 'de 2 2 m i lyon adet civarında olup bu rakam 1 972 yı l ı nda 1 5 m i l yon civarına düşmüş, aynı yıl yasaklan m ı şt ı r. İh­ racat 1 9 7 4 yılından i t i baren düzenli olarak her yıl devam et mi ştir. 1 9 7 8 yı l ı na kadar 7 - 1 0 mi lyon adet olarak sürdürü­ l en i hracat bu yıl 14 m ilyona, 1 9 79'da ise yakl aşık 1 9 mi lyo­ na yükselm i şt i r. 1 9 7 9 yı l ı Kasım Ayı nda Tarı m Bakanlı ğında yapılan g eniş t abanl ı bir t opl ant ı da ( bak. G i r i ş Böl ümü, madde 9) T ÜBİTAK' ça dest eklenen proj eler sonuçlanıncaya kadar bu raka m ı n korunması yolunda bir karar al ı n m asına ve daha sonra yap ılan t oplant ılarda da ( İGE M E'de) bu f i k r i n dest ekl enmesine rağ m en, uygul amada 1 980'de 20, daha sonraki yıllarda ise 30 mi lyonun üze r ine çıkı l m ı ş ve bu mi ktar rapo run yazıl ması sı­ rasında elde et t i ği mi z res m i ve kesin ol m ayan rakamlara g ö r e 1 984 yıl ında yakl aşı k 4 0 m i lyona ulaş m ı şt ı r. 1 9 70 ' l i yıllarda G al anthus ' da doğa t ahribat ının a r t t ı ğ ı v e dolayısıyla b u bit kini n nesi inin aza! m aya başladı ğı f i kri tart ışıl m aya başlanm ı ş ve sonuçta 1 9 72 yıl ında i h racat ı n dur­ durulması ka rarlaşt ırıl m ış, bu nedenle 1 9 7 3' de bu c i nsin ih ra­ cat ı yap ı l a m a m ı şt ı r. Y ukar ı daki t abloya bakı ldığında 1 972 yıl ında 15 m i l yon civarında olan ihracat ın daha önceki yılla rda 20 m i l yon civarında olduğu g örül ecekt ir. Y abani çiçek sağancılığında Galanthus üze rinde toplanan çeşi t l i i ddial a r ın doğ ruluk derecel erin i n araştırıl m ası , öze l l i k l e doğa t ahribi konusundaki l e r e özel b i r öne m vererek, çalışm a­ ları m ı z bu konuda yoğunlaşt ırıl m ı şt ı r. Bu amaçla bitkinin ye­ t işti ğ i ve sökümün yapıldığı yöre l e rde proje süresince örnek' ; !.:_ alanlar t esbi t edi l m i ş ve buralardan say ı m lar yapı l m ı şt ı r. Ancak bu alanların t esbi t i p rojeni n i lk y ı l ından çok, süre i çindeki f a rklı yıllarda g erçekl eşt i ği nden, alanlarda yapılan çalışma süreleri değişiktir. Özel l ikl e A kdeniz B ölg esinde 30

Galanthus i çi n bu t ip alanl a r ı n t esbi t i çok zo r o l muştur. Bu c i ns adı geçen bölgede, rapo r u muzun son kısmında ve rdi ğimiz ek- 3 ' t en de anal aşılacağı g i b i , çok geniş bi r yayıl ışa sahip ol makla bi rl ikt e uzun yıl l a r süren söküm sonucu büyük çapta t ah rip olduğu i ç i n deneme yapılabil ecek, veri m l i , beli rli bi r yoğunluğa sahip bölgel er bul m akta g üç l ük çekil m i ş t i r . Eski kayıt larda A l anya K al esinden b i l e t oplanmış Galanthus ' ların olduğu yöre halkı t a raf ından söyl en m i ş t i r . Şu anda Alanya ' nın Güm üşkavak K öyü ( 600- 700 m ) bi tkini n yet i şt i ğ i en alt sını r kabul edi l ebi l i r. He r ne kadar yine aynı i lçenin Tepe mahal le­ sinde ( 500 m) cinsin ö rnekl erine r astlanm ışsa da g enel l ikl e bahçe aral a r ında ve i çinde g ö rül en ö rnekl e r i n yıllar önce bu ralara diki l en el ekal t ı m a t e ryal i er i n kal ıntısı olduğu bel i rt i l m ekl e bi rlikt e aynı yörede eskiden bi tkinin doğal ola rak da yet işt i ği söyl en m ektedir. Bu iki yer dışında Gal amhus ' a günümüzd(; Torosla rın genel l i kl e 1 000- 2000 m ' l er a rasındaki yüksekl i kl e rinde r ast lanm akt adır. 2 000 m ' ni n üze ri nde de Galanthus yet i şt i ği ( örneğin D edegöl D ağ ı ) köylül er t a raf ından i fade edi l m ekte i se de bu i ddiaların do ğ ruluğu veya yanl ışl ı ğı bel i rlen m e m i şt i r . Galanthus Torosl ar d a yayg ı n ancak düzgün ol ma­ yan bi r yayı l ı ş ve yoğunluğa sahipt i r. Çok küçük alanla rda seyrek ola rak bi r kaç m 2 ' l i k yoğun ye r l e re rast lanm akta ise de o yer dışında yoğunluk kısa m esa f ede he m en değiş m ekte bazan yüz m e t rel erce ( hatta bi rkaç km içinde) hiç bulunma­ makt adı r. Ka radeniz Bölgesinde yer yer ol dukça bol m i kt a rda Galanthus t oplul ukla r ı na ras t l an m akt a ise de bunla rın da dağıl ışı gene düzensizdi r. Bu nedenl e cinsin yu rt düzeyinde po­ t ansiyelini sap t a m ak m ü m kün ola m a m ışt ı r. Toroslarda yapt ığı m ız yaygın arazi taramalarında sap t a­ dı ğ ı m ız ve aşağıda b e l i r t t i ğ i miz az sayıdaki alanın uygun yerl e r olduğunu söyl emek zor olsa b i l e , bu alanlar bölgenin diğer kı s ı m l a r ı na g ö r e dene m e alanla rının yapılabi l eceği en uygun yerle rdi r. Bu böl g ede sapt anan alanl ar ve bu alanlarda yapılan dene m el e r i l e alınan sonuçlar şöyl edi r: - Ant al ya, Manavgat , K ızı l dag K öyü , Güzle Yayi ası ( 1 250 m ) : Alan s eyr ek or m anl arla ( Abies cilicica, Pinus nigra, juniperus excelsa) kapl ı olup, t aşl ı k yamaçlardan t eşekkül et m e kt edi r ( Resi m 2). Bu alan araşt ı r m a m ız süresince To rosl arda t esbit ede­ bi l di ği miz ve Galanthus sökü münün bi r dereceye kada r bi l i nçli yap ı l dığı bi r ye rdi r. Çünkü al andan t ek bi r t opl ayıc ı soğan sa­ tın al makt a; köyl ül e r t a rafınd an bekçi t u t ul a rak ko run makta ve 31

Resi m 2-Güzle Yayiası dene m e alanı, Manavgat.

he r yıl aynı köy t arafından söküm yapı l dığı i çi n söküm t a r i hi de kont rol edi l ebi l mekt edi r. Ayrıca köyl ü buradan ekono m i k yarar sağl adığ ı i çi n söküm az d a olsa düzenl i yapıl maya çal ı ­ şıl makt adı r. Bununla bi rl i kt e 1984 yıl ında alana üçüncü kez gi di şi mizde söküm zamanı o l ma ması ve alanın bekçi lerce ko run­ mas ına rağ men bazı yerlerinde soğanları n söküldüğü taraf ı m ız­ dan g örül müştür. Bunun s ebebi bekçi l er e sorulduğunda, alanın ko runmasına rağ m en bazı köylül erin gizli ce soğan sökt ükl eri ve bunl arı kuyt u yerl ere gizl edi kl eri; no r mal söküm zamanında bun­ l a r ı ort aya çıkardıkl a r ı ; bu duru ma, a r azi nin dağl ı k ve engebeli ol masından dolayı bütün çabalarına rağmen engel olam adıklarını beli rt mi şl erdi r. Buna rağm en, bu alan gene de Toroslarda sap­ t adığ ı m ız en i yi söküm yapılan ye rdi r. A l an proj e süresince he r yıl köyl ül e r t arafından sökül m üştür. Ancak köylül erin beli rt t i k­ l erine göre geç m i ş yıl larda söküme za m an za man ara ver i l e rek al an di nl endi ri l mi ş t i r. A l anda 1 982-83 ve 84 yıllarında farklı yerlerden 1 m 2 ' l i k alanlar t esbi t edi l e rek bu ralardan el de edi l en soğanla r sa­ yıl m ı ş ve sonuçl arın ortalamas ı aşağıda göst eri l mişti r: 32

YIL

İhracat üstü

ı982 ı 9 83 ı984

48 adet 26 l l 18 ll

İhracat alt ı 77 adet 71 " 59 "

Toplam ı 2 5 adet 97 l l 74

ll

Bu t abloda ve di ğ e rlerinde bel i r t i l en i h racat üst ü i fadesi , soğan çevre uzunluklar ı 4 , 5 c m ' den yukarı , i hracat al t ı i f adesi i se bu raka m dan küçük olanla r i çi n kullan ılm ışt ı r. Ayrıca, alanda ta­ raf ı m ızdan yapılan dene m e , söküm ve sayı mla r ı , alanın köylüle r t araf ından o yılın sökümü yapıl m adan önce g e r çekl eşt i r i l mişt i r. Yapılan çalışmalarda t a rafı mızdan t a m a m en sökülen ı yıl ön­ ceki alanlarda e r t esi yıl yapt ı ğ ı m ız kont roll erde ortala ma 5 -6 adet soğana rastlan mışt ı r. Bunların da önceki yıl yapılan Sö­ kü mler sı rasında alanda kaldıkları ( çi çeksiz ol dukl a rından dolayı ) g özlen m i şt i r. Bunun dışında alanda yapt ığı m ız çal ı ş m a sonucu şöyle açı klanabi Ji r: Elde edi len rakam lara g ö r e köylül e r taraf ından ko runan ve m ü m kün olduğunca di kka t l i bi r şeki lde sökülen alanla rda bi le yı l dan yıla bi r azalma m evcu t t ur. Diğer yandan örnekli k alan yapt ığı m ız ye rlerin, alanın o anda en iyi ve en veri mli ye rler olduğu da g özden uzak t ut ul m a m al ıdı r. D i ğ e r bi r deyi şle ı m 2 1 den elde edilen bu rakamlar yoğunluk açısından alanın tümü i çin geçe rli değildi r. 2A nt alya, Akseki , Çi mi Yayiası ( 1 600- ı 700 ) : Alanda Galanthus büyük kayala da kapl ı , ye r ye r çok sarp ya maçlarda yet işm ekr edi r. Ancak kayala rın a r ala r ında toprak va rdı r ( R esi m 3a ve 3 b ) . Yaylanın orta kısı mla r ındaki deri n top raklı düz alan­ larda t a r ı m yapıl makta olup burala rda Galanthus 1 a r as t l an ma m ı şt ı r. Gerek toplayı cı ve sökücülerle yaptı ğı mız görüş m e l er den ger e kse i nc eledi ği m i z belgelerden elde et t i ği mi z bi lg ilere göre bu yayla YÇS1 nin yurdu muzda sökü mün ilk başlat ı ldı ğı bölge ol ması ile i l g i nç t i r. Yıllardı r züren Galanthus ' daki tahribat iddi aları na karşılı k bu bölgeden yaklaşı k 1 00 yı ldı r sökü m yapı ldı ğı ancak halen bu işin devam ett i ği fikri i leri sürül­ m ektedi r. 1 98 2 yılından i t i ba r en alanda gözledi ği m i z durum şöyledi r. Galanthus yukar ı da bahset t i ği m iz g i bi kaya di plerinde bi rikmiş t opraklar üze rinde ve kaya çatlaklarında yet işm ekt e­ di r. Yoğunluk ve dağı l ı ş düzensizdi r. Bu alanda yapt ı ğı mı z farkl ı dene m e parselleri nde ( 1 m 2 ) bulduğu muz o r t alama raka mlar şunlar dı r : 33

YIL 1982 1983 1984

İhracat üst ü 6 7 adet 5 5 ll 32 rı

İhracat al t ı 86 adet 79 r ı 64 rı

Toplam 1 5 3 -adet ı 34 " 96 r ı

Bundan önceki alan g i b i b u yayla d a her y ı l köyl ül er t a rafın­ dan sökül m ekle bi r l i kte diğer yayla gibi korun mamaktad ı r. Elde edi l en raka m l a r Galan thus ' un en yoğun olduğu yerle rden alın­ m ı şt ı r. İlk bakışta bu yaylada Galanthus' un Güzle Yayiası ndan daha bol olduğu gibi bi r fiki r edini l ebi J i rse de bu radaki yoğun

R es i m 3a- Çi m i Yaylao;ı ' nı n genel gö rünüşü, A kseki.

sahaların büt ün alanı karakt erize et m e oranı , G üzl e Yayl asına göre çok düşükt ü r. B u yaylada da her yıl yapılan söküm ün azal m aya neden olduğu g ör ül m ek t edi r. Y ayianın eski durumu hakkında el i mizde kesin belg eler yoktur. Y öre halkı ile yap ı l an g ö rüşm el erde aldı ğ ı m ı z b i l g i l e r b i rbi rini tut m a m aktadı r. Bun­ l ardan b i risi yıl la rdı r bu bitkinin azal m adığını söyl em ek t e ise de çoğunluk azald ı ğ ı fik rindedi r. Bu g ö r üşü şu şekilde b el i rt­ m ektedi rler: E skiden, 1 9 60 ' l ı yı l l a rda, Ç i m i Y ayiası ve çevresin­ de b i r kişi g ünde 80-90 kg soğan sökebili rken bu raka m 1 980 ' l i yıllarda 10- 1 5 kg ' a düş m üştür. Ancak 1984 yı l ı nda yö r ede 34

R esim

Jb-

Galanthus el wesii 1-looker f i i l ,Çi m i Y aylas ı , A kseki_ .

rekabe t i n hızl anm ası sonucu Ni san sonunda bi tki l er çiçekt e iken söküm yap ı l d ı ğ ı t esbi t edi l m i şt i r. Bunun sebebi , uzun y ı l la r soğan söküm ü işi i l e uğ raşan yöre hal kının, bi r süre için kooperat i f ­ l eşip sökümü kont rol al t ında t ut malarına rağmen, son yılla rda b i r l i kl erinin bozul m ası ve bi rbi r l e ri i l e rekabet eder ek değişi k i hracat ç ı f i r m alar adına söküm yapmaya başl a m alarıdı r. Bu duru m ve son 3 yıldır tal ebin öne m l i öl çüde art m ası sonucu, r ekabet şiddet l en m i ş ve yuka rda bel i rt t iği m iz e rken ve aşı r ı söküm sonucu doğa tahribi g i t t ikçe art m ı şt ı r. Bu olay e n kısa zam anda önlen m ezse yö redeki Galanthus ' un durumu karanlıkt ır. A kseki ' de son yıllarda görül en aşı rı sö k üm , toplayı c ı l a r arasında sür t üş m el e r e neden olmuş; doğanın t ahrip olduğu gerekçesi ile söküm idari m akam l a r ta raf ından zaman zam an yasaklanm ış, ancak uygu l a m a , bu maka m la r ı n elinde herhangi bi r yapt ı r ı rn c ı hüküm ol m adığından sonuçsuz kal m ı şt ı r. 3 - K onya, Beyşehi r , K u rucaova, Dedegöl Dağı ( 1 400 m ) : O r m an ( Pi nus nigra v e Abies cilici ca) i ç i , kaya l ı k yerler. 1983 yıl ı ndan i t i baren g özl e m yapılan bu bölgede uzun yı l l a rdan be­ ridi r söküm yapıl m aktadı r. Zat en B eyşehi r yöresi A kseki ' den sonra çiçek soğancı l ı ğının en yaygı n olarak yapıldığı bölg edi r. Al andan aldığı m ız 2 yıl l ı k rakam l a r aşağıdadır: 35

YIL

ihracat üst ü

İhracat alt ı

1 983 1 984

3 3 adet 1 8 ll

69 adet 3 4 ' ll

Toplam 1 02 adet 52 l l

Bu t ölg ede söküm ün azal m aya neden olduğu açıkça gö r ül m ek­ r ed i r. D e n e m e yapt ı ğ ı m ız bu alanın hemen yanında İslibucak, Süt l eğen m evki inde ki b i r o r m an a ç ı kl ı ğı nda B akanlığın sağla­ dığı İnkanlar i l e bir a razi parçası t el örgü i l e çev ri l i p , değişik di ki m l e r yapı l m ı ş t ı r . Bu al ana 1 98 3 yıl ı Sonbaharında Galanthus, ( K a r de l en ) , E ranthis (Boynuz otu), Anemone ( Yoğu r t ç i ç e ği ) ve Leucojum ' un Göl sağanı elekaltı m a t e r yal leri i l e Galanthus ve Eranthis tohu m ları eki l m i şt i r. Ayrıca de ği şi k parsell erde çeşi t l i gübreler at ı l m ı şt ı r . 1 9 84 yı l ı il kbaharında yapt ı ğı m ı z i l k gözl e m l e r e göre D A P (diam onyu m fosfat ) gübresi at ı l m ı ş pa r­ sel d e Galanthus el ekal tı m at eryalinin hayl i i yi ol duğu g özl en­ m i şt i r. Bu parselden sökülen ihracat i ri l i ğine yakın soğanların bazılarının da yavru soğancık verdikleri gö rül m üştür. Bu parselde ve di ğ e r parsell erdeki duru m i l e rki y ı l l a rda t akip edi l m el idi r. D en e m e sonuçlar ının g eçerl i l iği ancak gözl e m l e r i n art m ası ile sağlanabi l i r ( bak. R esi m 1 ) . 4 - Konya , Ta§._kent.,, Fasl ikan Yayiası ( 1 600- 1 700 m ) : Ça­ kıl l ı , g evşek t op rakl ı , az eği m l i yamaçl�rdaki tarlalar.

Bu alandaki çal ı ş m alar 1 984 yı l ı i lkbaha rında yapıl m ış ve bu sebe p l e t ek y ı l l ı k sonuçla r · alınabi l mi şt i r. Ancak böl g edeki duru m u n A kdeniz ' in diğer yörelerine g ö r e daha farklı olduğu t esbi t edi l miş ve i l e ride bu konuda yapı l m ası muht e mel çalışmalar için kaynak olarak kul l anılabileceği düşüncesiyl e bu r.a­ kam l a r aşağıda veril m işti r. Alandaki çeşi t l i parsellerden ( 1 m 2 ) yaı:·t!an sayı m l a r sonuc u bulunan ortal a m a sayılar şöyl edi r: üst ü 1 984

1 3 4 adet

İhracat alt ı 1 6 5 a det

Tor·la m 299 adet

Bu bölg ed e , Galanthus civardaki kayal ıklarda daha seyrek ola­ rak yet i ş m ekle bi r l i k t e yukardaki sonuç l a r ı n al ındığı şahı slara ait t a rlalarda daha yaygı n ve bol olarak bulunm aktadı r. Bu du ı u m a Taşkent , E r m enek ç ev resindeki bazı yö relerde de rast ­ l an m akta, eki n eki l m ediği ( nadasa bı rakı l d ı ğ ı ) yılla rda söküm yı:.pıl m akta, ekin eki len yıllar ise soğan sökül m e rr ekt edi r. Böy­ l ec e kend i l iği nden bi r m ür avebe uygulanm aktadı r. D i ğe r yandan

36

sö küm , şahısl arın k ont rolunda olduğu için ( t arlalar şahı slara t apul udur) g erek zaman gerekse şek i l bakı m ı ndan kont rol lu ola­ rak y�ptl maktadı r. Söküm sı rasında küçük soğanla r sökülse bile burıla r , t arlanın hemen son ra sürül m esi sebebiyle top rağa tek ­ rar g ö m ül m ekt edi r. A y rıca alanda hayvan gübresi kul lanı l mak­ tadır. Alanda yıl la rdı r bu şeki lde Galant hus sökül m ekle bi r l i k t e azal m a ol madığı köylül erce i f ade edi l m ekt edi r. Bu alanda Gal anthus yoğunluğunun Akdeniz ' in diğer yö­ ret erine göre daha bol o l m ası ve bu du ru mun uzun yıl lardı r korunmasına; t a rlalarda bulunan Galant hus ' ların küçük soğan­ larının hemen t op rağa g ö m ül m esi, iki yılda b i r yapılan sökümle m ünavebe yapıl m ası , t op rağın sürül m esi sonucu hava­ i andı r ı l arak g evşek t ut ul m ası ve g üb r el eme gibi fakt örleri sebep ola rak göst e rebili r iz.

Alandan elde edi l en diğer i l ginç bi r sonuç ise, denem e söküm l e ri esnasında elde e t t i ği m iz bazı soğanların 2 0 ' ye kada r so i!anc ık verdikl erinin g örül m esidi r ( bak. Resi m 4). Genelde Galant hus soğanla rı özel likle çi çek açm a büyüklüğüne ulaşt ık­ lar ında çoğunlu kla 1 -4 adet soğanc ı k veri rken , bu radaki soğan­ ların 20 kadar yavru ver m el e r i i l g i nçt i r. Raporumuzun öne r i l e r

Res i m 4 - Galanthus elwes i i sogan v e soğancıkları, Başkent

Fas l i kan Yaylac;ı.

37

bölüm ünde t ekrar i fade edi ldi ği gibi, bu bölg ede uygul anan m et odun A kdeniz ' in di ğ e r yerl erinde de denenın esi ve bölg eden elde edilecek ç ok yavru veren soğan örnekl erinin darn ızlık ola­ rak kul lanıl m asının yar a r l ı olacağı kanısındayız. İlk bakı şta bu bölg ede yet i şen ve yukarda bel i r t i l en özel l i ği taşıyan b i tkilerin başka bi r Galanthus türü olabil eceği üze rinde durul muş, ancak canl ı örnekl er üzerinde yapt ı ğ ı m ı z t ür t espi t i çalışmaları sonucu bu örnekle r i n G. elwesii tür üne �il: oldukl a r ı anlaşıl m ışt ı r. Bölg eden elde edi l en soğanla r Ankara ' daki bahçele r e diki l m i ş o lup aynı karakt erin devam edip et m eyeceği g el ec ek yıl larda gözlenecek t i r. 5- K onya, E r rn enek, Sarıve l i l e r , Barçın Y aylası , Pazarbaşı M evki i ( 1 600- 1 700 m ) : D e rin, killi t op rakl ı ye rler. Bölg edeki tarlal arda 1 984 yıl ında yapılan sayı m l a rda ( 1 rn 2) aşağıdaki raka m l a r elde edi l m işti r: YIL 1 984

İhracat üs t ü 1 03 adet

İhracat al t ı 347 adet

Top l a m 450 adet

Bi r önceki al ana oldukça yakın olan bu bölg eden elde edi l en rakarn lar daha yüksek ol m akla be rabe r , i h r acat a l t ı soğan sa­ yısının yüksekl i ği di kkat ç ekicidi r. Bunun sebebi , bu alanın t op ­ rağının ki l l i karekı eri dol avısıyla sert b i r yapıda o l m ası ve soğanların büyü mesini önl e mesid i r. D i ğ e r yandan bu alanda sü­ rü m , gübrele m e g i bi f akt örler söz konusu o l m adı ğı ndan s oğan­ l a r i ri l eşe me mekt edi r. 6- A r tvin çevresi ( 1 1 00 m ) : O r m an ( Fagus orientalis, ( K ayın) Pi cea orientalis ( Ladin) ve Alnus glutinosa ( K ızı lağaç ) Rubus ' l a r l a (Böğü r t l en ) kapl ı sahalar ve açı kl ı kl a r ı ; derin, yu­ muşak, hu muslu t oprakl ı s ahal ar. Bu alanın adı raporu muzun diğ e r bölüm l e r inde de bah­ sedi ldiği g ibi özel likle ay rınt ıl ı o l a rak açıklanm a m ı şt ı r. Bunun sebebi , alanın, p roj e m iz süresince t a r anan alanlar i ç e r i sinde bolluk, söküm ş a r t l a r ı ve bugünkü du rumu i l e b i r Galanthus bahç esi şeklinde o l m ası ve yerinin bel i r t i l m esi sonucu t ahriba­ t ma sebep olunab i l eceği endişesidir. Alanda yaklaşı k 5 yıldan beri G. i kariae sökül m ekt edi r. 1 98 3 ve 84 yıl larında yapt ı ğı m ız gözl e m l erde bu söküm ün izle rine rast l an m a m ı şt ı r. Bunun sebebi sökücül ere sorulduğunda bize şu c evap veri l m işt i r: 38

B ölge bi r ailenin f e r t l e ri taraf ından sökül mekte ve so­ ğanla r t ek bi r i hr acat çı f i r m aya sat ı l m aktadı r. Böylece alana şi mdiye kadar rekabet gi r m e m i şt i r. D i ğe r yandan sökücü ai"l e, söküm ü çok bil i nç l i ola rak yap makta, yaklaşık 2 km boyunda ve 500 m g enişli ğinde bir dere iç inde yer alan bu alanda, her yıl değişik kesi m l e r sökül m ek t e ve bu münavebe sist e mi aile ta­ rafından düzenl enm e kt edi r. Ayr ıca he r yı l yal nız i hracat i ri l i ğ i ne ul aş mış soğanl ar sökül mekt edi r. Bu şeki l deki bi r uygul a � a so­ nucu al anın doğal du ru mu hal en bozul m a mı şt ı r ( bak. Resı m Sa ve Sb). Bu al anda sökü m m e t odu ol arak, hal en söküc ül erin kul ­ Iandığı met ot denen miş, ancak onl ardan f arklı olarak münavebe ye rine, i ki yıl üst üst e ayn ı dene m e parse l i nde ( 1 m 2) sök ü m yapı l arak aşağ ı daki sonuç l ar al ı n m ı şt ı r: YIL

İhracat üst ü

1 983 1 984

80 adet ss

ll

İhracat al t ı 5 adet 4 ll

Topl am 85 adet 59 l l

Bu rada di kkat i çeke n bi r nokt a, sökü mün çok di kkat l i yap ı l ­ masına rağ men az d a ol sa (yak l aş ı k % 5-8) i hracat al t ı mat e r ­ yal i n d e sökül müş ol masıdı r. D i ğe r bi r nokt a da, böyl e bi r al an­ da i hracat üst ü mat eryal in her yı l sökül ecek ol ursa ( m evcut uygul amanın aksi ne) bi r azal ma o r t aya çıkacağı anl aşı l m akt adı r. 7A rt vi n, A rhavi , O r t acal ar, Başköy, O rçi M evki i ( 600 m ) : Alnus (kız ı l ağaç) glutinosa al t ı , de ri n hu musl u, gevşek t op­ rakl ı a razi l er. Bu al anda da 2 yıllık dene m e parsel i ( 1 m 2 ) sonuçları şöyl edi r: YIL

İhr acat üstü

İhracat al t ı

Topl am

1 983 22 adet 26 a det 4 adet ıs ll 1984 1 2 ll 3 ll Bu al andaki bol l uk bi r önceki böl geye göre daha azdı r. H e r yıl sadec e i hracat üst ü soğanl ar sökül se bi l e sür ekl i bi r azal ma o r t aya ç ı km akt adı r. 8- A rt vi n, Borçka, K arşıköy, K ı l askur K öp rüsü üst ü ( 200 m ) : Fag us orientali s (ka yın) Carpinus .betulus (gürgen) gi bi yaprak döken ağaçl arl a kapl ı sarp ya maçl a r. Gevşek, o r t a der i n­ li kt e, t aş l ı ve kayal ı t oprakl ar. 39

Bu al anda i se veri m i l e i lgi l i dene mel er yapıl mı ş ( 6 m 2 ) ve i ki yıl arka arkaya i hracat üst ü soğanlar sökül erek t art ı l ­ • m ı ş v e bunl ar sayı l m ı ş t ı r. Alınan raka m l ar ı n o r t al am aları şöy ­ ledi r. A det Ağ ı rlık ( kg ) YIL 4, 5 2,5

1 98 3 1 984

761 400

9- T rabzon, S ü r m ene , A rpal ı K öyü ( 1 450 m ): Picea orienralis (Ladi n ) , Acer t raut wetteri (akçaağaç) gi bi ağaç ve çal ı l a r ın bulunduğu seyrek o r man. O r t a de r i nl i kt e, t aşl ı , çakı l l ı gevşek ve az h u muslu t o pra kl a r. Bu alanda yapt ığı mız denem e alan ından ( 1 m 2 ) 1 98 3 y ı ! ı n da al ınan sonuçlar şöyl edi r: YIL

1 98 3

İhracat üst ü

İhracat al t ı

2 5 adet

5 adet

Resi m Sa- Galanthus ikariae Baker , A r tvin.

40

Topl am 30 a det

Resi m 5 b - G a lamhus i k a r i a c Bake r , denc m c a l an ı , A r t vin.

Diğer yandan , aynı yörede 6 m 2 ' I i k başka bi r al andan t opl am 148 adet i hracat üstü soğan sökül müş ve bunlar 1 2 50 gr gel­ mi şt i r. Proj e e l e m anlarından bi r eki p 23/Nisan/ 1 984 ' te dene­ meleri t ekrarl amak i çin aynı al ana t ekrar gi t miş, ancak şi ddet li kar yağışı sebebi yl e göz l e m yapı l a m a m ı şt ı r. Yuka rdaki raka m ­ lar, böl gede Galanthus ' un du rum v e ve ri mi hakkında bi r fiki r veri l mesi ve i l e ri de yapılacak çal ışmal ara ışık t ut ması açısından beli r t i l mişti r. 1 0- Gi resun, Deve) i , Yavuzke m al : Alanda söküm yapıldığı 1 984 yıl ında öğ r eni l mi ş ve T rabzon ' dan bu bölgeye gelinmişti r. Ancak böl gede Galanthus sökümü yapılan ye rlerin ( 1 S OO m ' den yüksek) karla kapl ı ol m as ı sebebi yl e burada herhangi bi r çal ışma m aal esef g e rçekl eşt i ri l e m e m i şt i r. i mkanl ar öl çüsünde arazi gezi l mi ş , ayrıca t opl ayı c ı depol arı dol aşılarak o zamana kadar sökül en örnekl er gö rül m üştür. Ge rek bu çal ış m al ar ı m ız ve gerekse söküc ül erden el de et t i ği miz bi l g i l ere göre yakl aşık 10 yıldı r söküm yap ı l an bölgede Galanthus ' un bal iuğu Doğu K a radeniz ' e göre daha az i se de, t ah r i bat ın henüz Akdenizdeki kada r şi ddet l i ol m adığ ı t esbi t edi l mişt i r. l l - Tokat , Zi l e, D eveci D ağ l a r ı ( 1 200- 1 300 m ): çakal l ı , o r t a derinlikt e , gevşe k t op rakl ı kuzey yam aç l a r.

Taş l ı , 41

Bölgeye 1 982-84 yıl l a r ı arasında g i di l m i ş , ancak 1 9 8 2 yıl ı nda aşı r ı yağ m ur l a r yüz ünden çal ışma yapıl a m a m ışt ı r. 1 98 3 -84 yıll arında i se proj e e l e m anl arından bi rini n Cu mhu ri yet üni ver ­ si t esi nde çal ı ş m as ı sebebiyl e daha veri m l i çal ışmalar yapıl abi t ­ m i ş t i r. Bölg ede henüz g eniş çapt a bi r sökü m yokt u r. A l ınan dene m e pa rsel l e rindeki ( 1 m 2 ) sonuç l a r şöyledi r: YIL

İh racat üst ü

1 98 3 1 984

4 0 adet 30 "

İ hracat al t ı ı s adet

8

rı

Topl am 5 5 adet 38 "

Bu al anda da aynı ye rde h e r yıl yapı l an söküm l er sonucu bir azal ma g örül m ekt edi r. Söküml erde i hracat üst ü soğanl arın al ın­ masına di kkat edi l m i şt i r. Y uka rda bel i rt i l en t ü m sahalardan e l de e t t i ğ i m i z sonuç­ lar i l e hal en Galant hus sökül en , ancak dene m e yapacak ye r bul am ad ığ ı m ız d i ğ e r sökü m sahal arında gözl e m l eri mize g ö r e yu rdum uzda d u r u m ş u şeki l dedir: Akdeniz Bölgesi nde, öze l l i kl e To ros D ağla rında Galanthus çok azal mışt ı r. Bi t ki bu bölg ede çok geniş alanla rda yetişebi l ­ m ekt e ancak ge rek yet i ş t i ği kesi m l e r g e rekse bol l uk bak ı m ın­ dan kısa ve uzun a ral ıklarl a büyük deği �i kl i kl e r göst e r m ekt edi r. Halen söküm , y e r l eşi m y e r l e r i ne çok uzak bölg el e rde yapı l m akt a ve bu bölg e l e rd e bile ver i m ol dukça düşük ol m aktadır . Şu anda böl g edeki b i t kinin eski d u r u m u , bol l u ğu , yayıl ışı hakkında hiç b i r bi li m sel veri ol m amakla bi rlikt e , söküm işiyl e i l g i l i ve yak­ laşık 20- 2 5 yıld ı r bu işl e u ğ raşan söküc ü ve toplayıcıla rdan elde e t t i ğ i m iz bilgi lere göre , bi tkinin eskide� daha bol olduğu ifad e edi l m ekt edi r. Buna örnek olarak, 1 0- 1 5 yıl evvel bir kişi günde yaklaşık 80- 1 00 kg soğan sökt üğü hal d e , bug ün en çok 1 0- 1 5 kg soğan sökül ebi tir den m ekt edi r . Ancak bu miktarlar b i l e b ize gör e , hayli iyi m s e r ve çok tahmini b i r rakamdı r. Çünkü biz arazi çalışmalar ı m ı z esnasında hiçbi r zaman 10 kg soğan söken sökücüye rast l a m adık. Bizi m gördükl e r i m izin çoğu 5 kg ve daha az soğan sök m üşl erdi ( bak. Resi m 6). K a r adeniz Bölg esinin doğu kesi m inde Galanthus bel i rl i ve bi rb i ri nden uzak böl g e l e rde halen bol olarak vardır. Bu böl g ede, geniş l i k bakım ından A kdeniz i l e kıyaslanam ıyacak kadar küçük alanla rdan b i l e , yaklaşık 5 yıldı r süren ve ancak yılda 2-3 m i l ­ yon adet yapılan söküm e rağ m en , henüz bi r tahribattan bahse­ d e m eyiz. Bu duru m u , bölgede r ekabeti n ol m ayı şı, söküm ün dik42

R esi m

6- Sü küc ü l e r i n b i r g ü n d e t o p l a dı k l a r ı G a l a n t h us soğa n l a r ı , C ü n doğ m u ş , N a r a g a c ı

Y a y l as ı _

kat l İ , m ünavebe l i ve t ek ai l e ta rafından yapıl ması gibi sebep­ l ere daha önce bağ l a m ı şt ı k. Ka radenizin Trabzon ve Gi r esun i l le rinde A r tvin' e naza ran daha çok söküm (yaklaşık 5 m i lyon adet ) yapıl m aktadı r . Y ak­ l aşık 1 0 yıldı r süren söküm e rağ m en bu bölg elerde de tahribat henüz Akdeniz seviyesine ulaşma m ışt ı r . Akdeniz Böl g esindeki dene m e alanları ç o k geniş arazı kesi m l e ri tarana rak zorlu kla bulunabi l m i ş , K a radenizde ise alan­ l a r ı n bel i rl en mesi daha kolay o l m uştur. Evvelce d e i fade etti ği m gibi A kd eniz B ölg esinde ki dene m e alanla r ı , yapıl d ı kları bölg eyi b i l e karakterize ede m eyen , o anda çok iyi durumda olan çok ufak parsell e rdi r. K a radeniz ' de , Gal anthus ' un daha az olduğu Trabzon kesi m indeki alanl a r ın b i l e , bu bitk i nin yetişti ği g eniş alanları karakterize o ranı daha yüksekti r . Sı rası g e l m işken Galanthus • un ve diğer ç i ç ek soğanl a r ı ­ n ı n söküm v e toplanması hakkında bilg i ver m ek ister iz. Son yı l ­ lara kadar devam eden uygulama şöyle ol m aktadı r : A kdeniz ve Karadenizde YÇS ' ni n öne m l i m er kezl e r i var d ı r. Bunl a r A kdenizde A lanya, Manavgat, A ksek i , Beyşehi r , Naz i l l i ; K a radenizde ise Sür43

m e n e , Yavuzkemal ve Term e 1 di r. Çeşi t l i ih racat f i r m al a r ı yu­ karıda öne m l i l e ri beli r t i len bu m e rkezl e rdeki , kendi l e ri ile bağ­ lant ı s ı olan a ra toplayı c ı lara i l kbahar ayla r ında, bölgel e rinden hangi bi tkiden ne kadar ist edi k l erini bi ld i r m ek t e ve bi r m i k t a r pa ra gönder m ek r edi rl e r. Ana toplayıcılar i s e daha uzak bölg e­ l erdeki kendi adamla rı arasında bu m i kt a rl a r ı dağı t m akta, on­ lara, bu esasa g ö re kendi l e rine gel en parayı paylaşt ı r m aktadı r­ lar. Bölg esel topl ayı c ı l a r i se köyl ül e r e , köyl e ri ç evresinden ne kadar soğan i s t edikl e rini söyl e m ekt edi rler. K öylül e r ( çoğunlukla kadınla r , çocukl a r v e çobanlar) sökt ükl e r i soğanlar ı, b ölge so­ ğancılarına g e t i r m ek t e ve paralarını al m aktadı r l a r. Fiyat l a r g enellikle ih racatçı f i r malar taraf ı ndan ayarlan makt adı r. K öy­ l ül e rden soğanları alan t oplayı c ı l a r , soğanları t aşınacak bi r m i k t a ra ulaşıncaya kadar b i r y e rde b i rik t i r m ek t e ve sonra ana t oplayı cılara devret m ekt edi r l e r. Ana t oplayı c ı l a r , kendi l e rine g e l en m a t e ryal i g ölgelik bi r yer olan depal a r ma serm ekt e ve belli bir m üddet kurutup, bi r dereceye kadar t e m izleyip, ih ra­ catçı f i r m al a ra gönde r m ekt edi r l e r. Y u r du muzda i h racat yapılan beli rli li manlar İstanbul , İzmi r , G i r esun ve Antalya ( çok az ) 1 d ı r . Bu söküm ve top l a m a uygul a m ası i l e sökücüden i h racat çıya kada r soğanla r 4 el d eğiş­ t i r m i ş ol m aktadır. Burada anl at t ı ğ ı m ız bu olay, ih racatç ı f i r ­ m a l a r ı n kont rolünde v e oldukça düzgün işl e yen b i r duru mda i m i ş gibi g ö rün m ek t ed i r . Ancak , özellikle 1 9 8 3 ve 1 984 yıl ında i hracat m i kt ar ının ( kont enjanın) serbest b ı rakı l m ası sebebiyle t alebin art m ası , buna karşıl ı k özel likle G al anthus ' da mat eryalin çok kısıt l ı ol m as ı sonucu kont rol kaybol m uştur. K öyl ü bi r yan­ dan t abiatt a ne buldu ise , h e r hangi b i r b üyüklüğe bakm adan sök m üş ve mal bul a rn a m a endi şesinde olan toplayı c ı l a r da bu malları sat ın al m ı şl a r d ı r. Bi r evvel ki yıl 1 50-200 TL civar ında olan 1 kg Galanthus, 1 984 yıl ında A kdenizde 5 00- 600 l i r aya ka­ dar yüksel m i şt i r ( K a radenizde ise 1 20 TL civa rındadı r). B öylece son iki y ı l d ı r a r t an f i i li ihracat ı n ( 1983 ' de 38, 1 984'de yaklaşık 40 mi lyon adet) sonucu,. G alanthus söküm ündeki kont rol t a m a­ m en ort adan kal k m ı ş ve doğa t ah ribi en üst s eviyeye ulaş m ı ş­ t ı r. Bu aşı r ı söküm ün ve yet e r l i m at e ryal elde et m enin zaten bundan sonra i m kansız oluşu yanında deva m ı , t abiat ın kendini uzun yıl l a r y eni l eye m e m esi sonucunu doğuracakt ı r. Elde edebildiğ i miz kesin rakam lara g ö r e , 1 970- 1 984 yıl­ l a r ı arasında Galanthus ' un i h racat topl a m ı yaklaşık 230 m i lyon adet t i r. Ancak bu rakam yurt d ışına sat ılan ih racat büyüklü­ ğ ündeki sağanlara ai t t i r. Halbuki g erek sökücü g erekse t oplayı c ı depolarında yapt ı ğ ı m ız ölçüın i e r e g ö r e sökülen m a t e ryal a ra44

sında yaklaşık % 3 0 oranında el ekal tı soğanla r da va rdı r. Bazı örnekl e rde bu rakam % 50, hatta bi r ö rnekt e % 69 olarak tesbi t edi l m işt i r. Bu duru m da 1 5 yıl i ç i nde tabi at tan sökülen soğan m i ktarının yaklaşık 300 m i l yon ol ması gerekm ekt edi r. Elekal t ı materyal son iki yıl hariç ciddi ola rak değer lendi rile m e mi şt i r. Ayrıca he m r ekabeti n fazla olduğu sahalarda hem de r ekabet i n çok ol m adı ğ ı , a m a köylün ün yanlış bi r m etotla erken söküm yapt ığı baz ı yerlerde ( G i resun , Yavuzke mal ) , ol gunlaşm adan sö­ kül en soğanların daha sökücüle rden toplandı kla r ı zam an bile çürüm eye başladıkla r ı , özell i kl e 1 984 yıl ı i ç i nde o ldukça sık g özlen mi şt i r. B i r yandan sökülen soğanlar a rası nda etekal t ı materyalin ç ok yüksek oranda ol m ası ve bunun değerlend i r i l e­ m e mesi; diğer yandan erken söküm sonucu olgunlaş madan sökü­ l en soğanların çürüm esi de tabiat ın t ahribini a r t t ı ran fakt ör­ l e rdi r. Galanthus' da di kkati çeken b i r d i ğ e r duru m , yıllard ı r oldukça büyük v e git t ikçe artan miktarlarda söküm yapıldığı halde, hala sökül ecek m a t e ryal bulunabi l m esidi r. Bunun sebebi , bu bi t ki ni n , yurdum uzun genel l i kl e bat ı ve kuzey kesi m i nde ol ­ dukça geni ş alanlarda ve değişik ortam la rda yetişebil mesidi r. Çoğunlukla yu m uşak , hu muslu , n e m l i top rakta rla gölgel i ve yarı g ölgeli yerlerde daha iyi gelişen bu bitkinin ç ıplak, g üneşli , t aşl ı , kayal ı , hat t a ki l l i top raklarda da bulunabi ldiği çal ışma­ l a rı m ız s ı r asında gözlen mişt i r. B u yıl 40 m i lyon adede ulaşan ( bu m i k t a r ı n yaklaşık 5 m i lyon adedinin etekaltı m a t e ryal in büyüt ül m esi i l e elde edildiği i h r acatçı f i r m alarca bel i rt i l m ek­ t edi r ) Galanthus i hracat ı , bu şekilde bi r kaç yıl daha devam edebi l i r. Ancak, yaklaşık 5 yıl sonra yurdumuz t abiat ı uzun yıl ­ l a r boyunca kendini yeni liye m iyecek derecede tahrip olur ki buna izin ve r m e m ek g ereki r. D ünyada soyu azalan veya ulusla rarası t icarette yeri olduğu i r i n azalahi t ecek bitki t ü r l e r inin t i c a r N inin düzenlen­ m esi a macıyla D ünya Ül kel e r i Washington Sözl eşm esi adı al t ında bi r takım kararlar al m ışlar ve Avrupa Ekono m i k Topluluğu ül ­ keleri de bu kararları 1 984 yıl ı başından i t ibaren uygulam aya başl a m ı şl a rdı r. Örneğin 1 984 yıl ı başında Cyclamen için Hollanda Hükümeti tarafından it halatı kısıt layı cı bi r karar alınm ı şt ı r. Benzer kararların diğer çeşi t l e r (Özel likl e Galanthus) için de g el ecekte alı n m ası i ht i m al i yüksekt i r. D i ğe r ül kelerin bu şeki l ­ d e kararlar a l m asına fı rsat ve r m eden gerekli t edbi rleri a l m a duru mundayız. 45

2Resi m 7.

Erant his

hye m al i s (L. ) Sali sb. (Ranunculaceae),

Yöresel a dları: Sar ıkokulu ( A kseki ) ; K arçiç eği ( G ündoğ­ muş, B eyşehi r) Boynuz otu. B i t ki çokyı l l ı k, yu m ru m su rizomlu, o t su , 1 0- 1 6 c m. boyda Gövde dik, dip yapraklar sapl ı , derince pal mat; g övde yaprak­ ları di p yapraklara benze r , sapsı z, invol u k r u m oluştu r u r. Çi çek­ l e r tek. Per i ant i ki sı ral ı , sarı ; dı ştaki l e r serbest , 1 1 - 1 2 m m boyda; içt eki l e r tüpsü 2 dudakl ı , daha kı sa. Erkek organlar ç o k sayı da. Meyvele r fol i kül , dik, sapl ı , 1 - 1 , 5 c m boyda, çok sayı da. Çiçeklenm e zamanı: N i san , Mayıs. Y e t i ş m e o rt a m ı : 1 000-2000 m ' l e r a r ası. A ç ı k , g ün eşl i , derin topraklı ve kısm en neml i yerle rde. Türkiye yayıl ışı: To roslar , A n t i t o roslar, E rzincan ve M uş. Genel yayılışı: G üney Avrupa, K uzey I rak, Afganistan.

Res i m 7 - E ranthis hyemalis (L) Salisb. ve Sci l l a bi fol ia L, A kseki , Salamut Yaylası.

46

E ran thi s cinsının ül kem izde yaln ızca bi r t u r u ye tışı r . Bu bitkinin ih raç edi len rizarn l a r ı To ros Dağlarında başl ı ca Akseki , Manavgat , Alanya, Beyşehi r ve Hadi m yörelerinden sökül ür. Sö­ küm 1 5/ Mayı s - 1 5/Hazi ran t a rihl e ri arasında yapıl ı r. Sökücüle r i ri rizom lu örn ekl eri söke r l e r . Topr akta kalan küçük riza rn l a r veya rizom · pa rçal a r ı e r t esi y ı l yaşa m l a rını devam e t t i r i r. Bit ki ay rıca, doğal o r t a m ında tohu m l a da kolayca çoğalabi l m ekt edi r. Bit kinin tabi ola rak yet iştiği ve söküm ünün yapı l d ı ğı Akseki , Çal t ı l ıçuku r K öyü, Salamut Yayiasından al ınan ö r neklik alanda yapılan sayı m sonuçl a r ı şöyledi r ( 1 m 2 ):

YIL 1982 1 983 1 984

Ortalama bi t ki sayısı 53 adet 49 l l 50 l l

Bu r � ka rr:ı lardan anl aşıl acağı gibi , sökü m sonucu alanda çok bel ı. rgın bı r azal m a yokt u r. B i t ki sökü m l e u ğ r adı ğı kaybı bugünkü koşulla rda hemen he m en karşı layabi l m ekt edi r. Son on yı l l ı k ih racat tablosuna bakıldığında ( t ablo 2) 1 9 78 yıl ına kadar yaklaşık 5 m i lyon adet iken 1 9 7 9 yıl ından i t ibaren bu sayı yaklaşık iki kat a r t a rak 1 0 m i l ­ yon adedi n üzerine ç ı k m ışt ı r . 1 983 -84 yılları nda i s e b u rakam 1 2 m i lyon civarındadı r. Bu radan son yıl la rda Eranthis dış sat ı ­ m ı nı n v e dolayı sıyla tabiat tan söküm ün a r t t ı ğ ı anlaş ı l makt adı r. Yapt ı ğı m ız arazi ç al ışm ala r ı sırasındaki gözl e m l e ri m ize göre, yukarda da aç ı klandığı üze r e , şi m d i l i k bu bit ki ni n t ahrip oldu­ ğuna ai t i şaret l e r g örüle m e m i ş t i r . Bit kinin doğal ortamında hem rizarn h e m de tohu m l a üredi ği bizzat gözlenmişt i r. Ancak söküm m i ktarla r ı bugünkü seviyenin üstüne ç ı karsa, tahribat olabi l i r. Bu sebepl e bu bi t ki i ç i n i h racat ın 1 0 m i l yon adet i l e sını rlandı rıl m ası g er ektiği düşünc esindeyiz.

E ranthi s ihracat ı

3- Anemone blanda Schott et K otschy ( Ranuncul aceae) Resi m 8. Yöresel adl arı: Ane m on; Yoğu rt çi çeği , J al e ( Beyşehi r). B i t ki çok y ı l l ık, yu m rul u, ot su, 7-25 c m boyda. Dip yaprakl ar üç parçal ı ; parçal ar çok ! opl u, üst yüzde t üyl ü, al t yüzde tüysüz ve mor. Üst yaprakl ar di p yapr akl ara benz e r , çi çe ği n he men al t ında i nvol ukrum ol uşturur. Çi çekl e r t ek. T epal l er 1 2-25 t ane, 1 4- 2 5 mm boyda, m o r , mavi , pe m be veya beyaz. M eyva i ken, çok sayıda, tüylü. 47

Resim 8 - A nemone 'bl anda Schoı ı et K oıschy, A kseki, Salamut Yaylası.

Çi çeki en me zamanı: Mart , Ni san. Yet i ş m e o r t a m ı : 1 50 - 2600 m ' l er arası. Güneşli veya ya r ı göl geli ye r l e r , seyrek o r man al t l arı , meşel i kl er , kaya di p­ l er i . Tü rki ye yayıl ışı: Anado l u ' da ( Güneydoğu Özel l i kl e Toroslar ve K a radeniz Dağ l ar ında bol .

har i ç ) yayg ın.

Genel Yayıl ışı: Bal kanl ar, Kafkasya , Gü rci stan, K ı b r ı s ve Suri ye ' ni n bat ısı. Anemone ci nsi ni n ül ke mizde 7 t ü rü yet işi r. Bunlardan yal nız A. blanda ' n ı n yu m rul arı i hraç e di l me kt edi r. Türki ye Flo­ rası nda bu t ü rün yayı l ışı g enel l i kl e Güney ve Bat ı Anadol u ol a­ rak göst e r i l mekt edi r. Fakat bu bi l gi l e r Floranın i l k ci l di ni n yayınlandığı 1 96 5 yıl ından önceki veri l er e dayan m akt adı r. Özel ­ l i kl e 1 970 yı l ından son ra ül ke mi z f lorasının ye rli bot ani kçi l er t araf ından daha i yi araşt ı rı l maktadı r. Bu proj e el emanl ar ının yapt ı ğı g ez i l erde bu bi t ki ni n D oğu Anadolu ve K aradenizin çe­ şi t l i kesi m l erinde de yet i şt i ği göz l en m i şt i r. Gö rül düğü gi bi bi t ­ ki ni n yayıl ışı ol dukça g eni şti r. Fakat yet i ş m e al anl arında bi t -

48

ki l e r fazl a yoğun ol mayı p seyrek ol arak bul unu r. Bi t ki To ros D ağl arında daha i yi gel i ş m ekt e ve yum rul arı daha i ri ol makta­ dı r. İhrac edi l en yum rul ar da bu böl geden , özell i kl e Beyşehi r , A kseki , Gündoğ muş , Manavgat v e A l anya yayial arından sökül ­ me kt edi r. Söküm 1 5 - 3 0/ Mayıs t a r i hl eri arasında yapıl ı r. Bu bi t ki ni n i hracat ı , yıl l ara göre öne m l i farkl ı l ıkl ar göst e r mekl e bi rl i kt e , 1 97 8 yıl ına kadar yıl da ortal ama 1 -2 m i l ­ yon adet sat ı l m ı şt ı r. Fakat 1979 yıl ından sonra hızl a a r t arak 10 m i l yona kadar yükseldi ği dikkat i çek mekr edi r. 1 98 3 yıl ı i hracat ı 5 mi l yona düş müş ol makl a berabe r , 1 984 yıl ında bu m i kt a r t ekrar yüksel erek 10 mi l yona yakl aş m ı şt ı r. A. bl anda 1 500- 2500 m ' l er arasında yayıl ış göst eri r. M a r t - N i san ayl arında çi çek açar. K ısa bi r süre son ra da sarar ı p kurur v e böyl ece di ğe r bi t ki l er tarafından gi zl eni r. B u özel l i ği onun sökümden ko run masına yardı mcı olur. Ayrıca Toros Dağl arı dışı ndaki böl gel erde bi t ki ni n yu m rul arı daha küçük ol ­ duğu i çi n hem i hraç zorluğu hem de veri m l i t opl ama yapı l a­ mamas ı sebepl eri yl e sökümü pek hevesli yapıl m az. Belki de büt ün bu sebepl erden dol ayı a raşt ı r m al arı m ız sı rasında bi t ki ni n t abi at t a azal dığına dai r bul gulara rast l an m amıştı r. ülke mizde öze l l i kl e Bat ı ve Güney Anadolunun sahi l ke­ si m l erinde yeti şen A.coronaria' nı n çi çekl eri t abi at tan t opl a­ narak yur t i çi nde süs bi t ki si ol arak kul l anıl ı r. 4- Leucojum aestivum L., ( Amaryllidaceae), Resi m 9.

Yöresel adla r ı : Göl soğanı ; K abalak ( K urucaova ) ; Sar ıki ı ­ kökü (Şarki karaağaç); Süm bül ( Çarşa m ba). Bi t ki çokyıl l ı k, soğanlı. Soğan 2, 5-4,5 c m çapında. Yap­ rakl ar t abanda, şe r i t si , 2 20-620x 7 - 14 m m. Pedunkul ( 8-) 2 5 -60( -90) c m boyda, i çi boş , basık, i ki kanat l ı . Şemsi ye 2-5 çi çekli . Spat a ( 20- ) 25 -40x 3 , 5 -8 m m , 1 t ane. Pedi sel l e r 1 -6 , 5 c m uzunluk­ t a. Tepal l e r beyaz , 1 - 2 c m boyda, uel arı kal ın, yeşi l l ekel i . St i l us st a menl erden uzun. M eyva kapsül. Tohu m l ar si yah. Çi çekl enm e zamanı: M a r t - Hazi ran. Yet i ş m e o r t a m ı : 0- 1 1 00 m ' l e r a rası. N e m li çayı rlık ve bat akl ı k yer l er. Tü rki ye yayıl ışı: Trakya , K uzey Anadol u ve Beyşehi r civarı Genel yayı lışı: Avrupa, Kafkasya, İ ran. Leucojum ' un ülkemi zde bi r t ü rü yet işi r. Bu t ü r genel l i kl e K uzeybat ı Anadoluda yaygındı r. Bol olarak bulunduğu baş l ıca yör el er i se Sam sun (Te r m e ve Baf ra çevrel eri ) ve Beyşehi r 49

Gölünün güney sahi lindeki sulu ve bat akl ı k kesi m l erdi r. ih raç edi l en soğanl ar da başlıca bu yö rel erden sökül m ekt edi r. Galanıhus'a çok benzeyen bu bi t ki ondan şu şeki l de ayı r edi li r: - Çi çek sayısı 1; dış t epal l e r uzun, sivri; iç t epal l e r kısa küt ve gi rinti l i ; ant e r i e rin ucu ç ıkınt ı l ı . . . . . . . . . . Galant hus

R esim 9a- L eucojum aesrivum L. ,Te r m e.

Çi çek sayısı 1 ' den çok; t epal l e r bi rbi rine benz e r , eşi t uzun! ukt a; ant eri erin ucu ç ı kınt ı l ı deği·l . . .. . . . . Leucojum .

.

Leucojum yu rt dışına uzun yı l l ardan beri süs bi t ki si ola­ rak sat ı l makt adı r. Ancak son yıllarda bu bi t ki nin Bulgarist an ' da bi r i l aç f i r m as ına da sat ıl dığ ı görül m ekt edi r. 1 97 2-77 yıl la r ı arasında yıl da yaklaşık 2 m i l yon adet soğan i hraç edi l mi şti r. 1978 yılında i hraç edi l me m i ş olan bu bi t ki ni n soğanlar ının 1 9791 983 yıl l a r ı a rasında 5 -6 m i l yon civar ında sat ı l dığını g örüyoruz. K esin ol m ayan ve ril e re g ö r e 1 984 yıl ında ise Leucojum i hra­ cat ının öne m l i öl çüde a r t arak 1 3 m i l yon seviyesine çıkmas ı di kkat i çek m ekt edi r , ( bak. t ablo 2). B i t ki M a r t -Hazi ran ayl a r ı arasında çi çek açar. Soğan sökü mü ise m ayıs sonlarında veya hazi ran başl a r ında yapıl ı r. Ç evre uzunluğu 7 , 5 c m ve daha yukar ı olan soğanlar i hraç edi l i r. . İhracat al t ı soğanl a r ı bi r şahıs BeySO

şehi r Gölü kenarında ne m l i ve batak l ı k bi r arazi ye di kt i rerek büyüt m ekt edi r. Samsun, Ter m e ve Çarşa m ba çevr ele ri nde bi t ­ ki nin çi çekl e ri , sapl a r ı i l e bi r l i kt e t oplanarak, çi çekçi dükkan­ Iarında kes m e çi çek ol arak, süs amacıyla sat ıl maktadı r. Leuco­ jum 1 un yet i ş t i ği di ğer öne m l i bi r alan ol an K onya Beyşehi r çevresinde i se son yıllarda doğadan söküm yapı l ma m aktadı r. Burada g e r ekt i ğinde i hracat al t·ı soğanların di ki l di ği al andan sökü m yapıl ı r. Tıbbi amaçla rla Bulgarİstana sat ılan soğanl a r i se yalnızca T rakya ' dan sökül ü r. İlaç f i r m ası bi t ki ni n he m soğanlarını hem de t aze yaprakla rını i st e m ekr edi r. Topl anan yap rakların bozul ­ madan fabri kaya ul aşt ı rt l ması i çin 24 saat i çi nde i hracat ın g e r çekl eş m esi g e r ek m ekt edi r. Bu sebepl e Bulgarist an • a sat ılan m i kt arın t a ma m ı , yakınlığı sebebi yle T rakya ' dan t oplan m akta­ dı r.

Resi m

9b-

L eucojum aest i vu m L , Beyşehi r. sı

Bu bi t ki nin t abi at t an sökümü sonucu t ahrip ol duğu ko­ nusu (Trakya ha ri ç) di ğer yör el e rde t i t izl ikle a raşt ı r ı l mışt ı r. Samsun yöresi nde bi t ki nin habi t at olarak sulu ve batakl ık yer­ l e ri se ç m i ş ol ması, bu alanların bitkinin g e l i ş m e döne m i nde sularta kapl ı bulun ması sebebiyl e örnek l i k alanlar t esbi t edi l erek yı l l ı k sayı m l a r yapıl a m a m ışt ı r. Burada daha çok proj e eleman­ larının ye rinde g öz l e m l e ri ve sökücülerle yap ılan ka rşılıkl ı mü­ lakat ve bilgi f o r m l a r ı yardı m ı yl a du r u m değ e r l endi r m esi ya­ pıl m ışt ı r. Bütün bunların sonucunda bit kinin bugüne kada r öne m l i bi r t ahribe uğ ramadığ ı aniaşı i mıştı r. Bundan bi t kinin yetiş t i ği sulu ve çam u r l u habi tatın ve i hracat alt ı soğanların Beyşehi r ' de di ki l e rek i yi değerlendi ri l mi ş ol masının öne m li katkıları olduğu kanısındayız. Ancak, son yı lla rda bu bi tkinin i hracatındaki önem l i a r ­ t ışla r mut laka, bit kinin tahribi ne sebep olacakt ı r. Bi tki , yetiştiği alanlarda yoğun ol makla bi rlikt e bu alanların büyüklükle r i pek fazla deği l di r. Bu bakı m dan i hraç miktarının 5 m i l yon adet ola­ rak sını riandı n i ması yerinde olacakt ı r. Ayr ı ca yukarda bu bi t ­ ki ni n t ıbbi amaçlarla d a sat ıl dığını beli r t m i ştik. B u durum i l e rki yılla rda bitki ye olan t a l ebi art ı rabi li r. O sebeple bu bi tkinin

Res i m l O a - Cycl amen hederi fol ium Ai ton,Aydın,K öşk.

52

i h racat ının t i t izlikl e kont rol al t ında t utul ması gerektiği kanısın­ dayız. S- CYCLAMEN L. , (Pri mulaceae) , Resi m lOa, lOb.

Yöresel adları: Lalekovan ( A ydın, K öyk) ; Topalak ( Mar­ maris); Ebegö m eci ( Beyşehi r); Domuztu rpu, Yersomunu, Deveta­ banı ( Aydın, Bayındı r-K ızıloba) ; Döl çi çeği (Isparta, Süt çül e r , Çandı r); K ı r m enekşesi , Do muzarşa ğ ı , Do m uztopaJağı (Tokat ,zi l e). Bi tki çokyı l l ık, yu m rulu, otsu. Yaprakla r tabanda, uzun sapl ı , t üysüz , dai re veya böbrek şeklinde, t abanı yüreksi , ke­ nan düz veya haf i f dişli ; üst yüzü çoğunlukla açı k r enk lekel i , al t y üz çoğunlukla m or. Çi çekl e r t ek, sarkık. Pedi sel uzun, meyva zam anı hel ezon biçi m inde. Sepall e r 5 !oplu. K orolla kısa tüpl ü, kı r m ızı , pembe veya beyaz, 5 !oplu, loplar g eriye kıvrık. Sta­ m enler 5 ade t , sapları kısa, başçıkları büyük ve bi rbi rle riyle bi rleşik. Meyve kapsül .

Resim I O b - Cyclamen c i l icicum Boiss. et 1-I eldr.,lspa rta,Bar l a.

Çi çeklen me zamanı: Şubat -Mayıs; Eylül - K ası m . Y e t i ş m e o r t a m ı : 0-2400 m ' le r arası. çoğunlukl a o r m anlar, ağaç al tları , çal ı l ıkla r , kayal ık yamaçlarda g ölgelik ve yu muşak t op rakl ı yerle r. 53

Resim J O e - Cyclamen hede r i folium .1\ i t on ' un i h racat arttığı Yavruları , A ydın.

Türkiye yayılışı: O r t a , Doğu ve Güneydoğu hariç Anadolu. Genel Yayı l ışı: Ege adal a r ı , Yunanistan, K ıb rıs, Su riye, Bal kanlar , K ı rı m , Kafkasya. Cyclamen cinsinin ül kemizde doğal olarak 1 0 t ü rü yetışı r. Bu t ür l e r i n bir kısm ı i l kbaha rda bi rkı s m ı ise sonbaha rda çiçek açar. İlkbaha rda çiçek açan t ür l e r : C. C. C. C. C. C.

persicum Miller repandum Sm. , (Ende m i k). pseudoibericum Hildebr. , ( Ende m i k). coum Miller, t rochopterahthum O. Schwarz, (Ende m i k) parviflorum Pobe d. , (Ende m i k)

Sonbaha rda çiçek açan t ü r l e r C. C. C. C.

hederi folium Ait o m (Sin. : C. neapolitanum Ten. ) g raecum Link, cilicicum Boiss. et Heldr. , (Endem i k) m i rabile Hildebr. , (Ende m i k)

Cyclamen türleri yap rak ve çiçekl e ri ni n g üzel liği bakı m ın­ dan sevi len b i r süs b i t kisi d i r . Bu amaçla yet işt i ri len bi r çok 54

kül t ür formu vardır. Ayrıca ülkemi zde doğal olarak yetişen t ürlerden b i r kıs m ı da t abiatt an sökül erek 8Üs bi t kisi olar .ı.k başta Hollanda ol m ak üze re Avrupa ül kelerine ihraç edil m ek­ t edi r. Ülkemizden ihraç edi l en başl ıca türler şunla rdı r: C. hederifolium Aiton (Sin. C. neapolitanum Ten. ) - C. cilicicum Boiss. et Heldr. - C. mi rabile Hildebr. �

Bu üç t ür de sonbahar da ç i ç ek aç maktadı r ( çoğunlukla Eylül -Kası m ). Cyclamen ' in uzun yıllar ( ı 9 70-78) genellikle yarım m i l yon adet civarında sat ışı yapıl makla bi rlikt e, bu miktar 1 9 79 ' da ı mi lyon aşm ış , 1 982 ' ye kadar 2 m ilyon civarında seyret miş, 1 9 8 3 ' de 3,5 mi lyon ve 1 984 ' de ise 5 milyona ulaş mışt ı r. Çycla­ m en i l e i l g i l i araz i çal ışmaları m ız 1 9 8 1 yıl ı sonbaharında baş­ lam ış, bi t kinin yalnız sonbaharda çi çek açan türlerinin dış sa­ t ı m ı yapıl ması ve yu m ruların Güneybat ı Anadoludan sökül mesi sebebiyl e ilk çal ışmalar bu bölge üzerinde yoğunlaşt ı rıl mışt ı r. Çalışmalarım ızın başladı ğı 1 9B ı yıl ına kadar g enellikle ı m i l ­ yondan a z ola rak ger çekleşti ri len dış sat ı rn ın bu bitkide gözle görül ür bir tabiat t ahribine sebep ol madığı t esbi t edi l m işt i r. Bizi bu yargıya göt üren nokta, a raşt ı r m a yap t ı ğ ı m ız bölg el erde 5- 1 5 yıldı r söküm yapıl masına rağ m en halen bol m iktarda Cyclamen ' e rast lan masıdır. K onuştuğumuz sökücü ve t oplayıcı­ l ardan bazıl arı , her yıl söküm yapı ldığında bir azal ma görül ­ düğünü, ancak bu şeki lde söküm yapmadıklarını , g enellikle aynı alandan i ki yılda b i r söküm yaparak- münavebe uyguladıklarını söyl e m i şl e rdi r. Proje çalışmamız sırasında söküm yapılan alan­ l arın eski duru ml a r ı hakkındaki b i l g i leri miz sökücül e r ile t op ­ layıcılardan e l d e e t t i ğ i m iz bi lgilerle sını rlı ol masına rağmen, alanla rın o anki duru mlarında Gal anthus ' a benzer bi r tahribat­ t an söz edi l e m i yeceği g örül m üştür. Ancak, bizi m bu g örüşümüz 1 979 yılı ihraç miktarı olan ve o zamana kadar g enell ikle 1 mi lyon, hat t a daha aşağı seviyelerde ( 1 9 74-77 arası o r tala ma 3 50000 ade t ) g erç ekl eş m i ş dış sat ı m için g eç erlidi r. Raporu­ muzun yazıl ması sı rasında elde e t t i ği miz bilgilere göre ihracat miktarı 1 98 3 ' de 3 , 5 mi lyon, 1 98 4 ' d e ise 5 m ilyon ( resmi r akam deği l d i r ) soğan ol muştur ki kanım ızca bu rakam çok yüksek olup, öneri ler böl ümünde beli r t t i ği miz rakamlara kesin­ likle düşürül m elidi r. Elde edi l en bilg ilere göre, bu bitki g enellikle Aydın ç ev­ r esi , Muğla-Marm aris-Bayı r K öyü çevresi i l e Beyşehi r çevre­ l erinden söktürül m ekt edi r. Torosların . diğer k esi m l e rinde de ss

vardı r , ancak fazla sökül m e mekt edi r. Yum rula rın söküm zamanı M a r t ve Ni san ayla rıdı r. Sökülen yu m rular Nazil li , B eyşehi r m e rkez l erinde toplanarak ihracatç ı f i r malara gönderil mekt edi r. Çok az mi kt arda yu m r u , söküm alanından doğ rudan İzm i r ' deki ihracat çı f i r malara gönderil mekt edi r. Cyclamen ' in yu rdumuzdan en çok ih raç edi l en t ü r ü C. heder i folium olup çiçek soğanc ı l ı ğı piyasasında daha çok eş adı olan C. neapoli t anu rn ola rak geç m ekt edi r. Yani iki isi m de aynı bi tkiye ai t t i r. Vu rdu muzdan ikinci de rec ede sat ılan t ü r ise C. cilici­ cum ' dur. Çoğunlu kla B eyşehi r ç evresinden, az olarak ve bazı yı l l a r Torosl arın doğu kes i m i nden de sökül m ektedir. Y u r du muza has, endemik b i r türdür. İçel-Antalya arasında, Toroslarda bol yetişen bi r bi tkidi r. ihraç edilen bi r başka t ür de C. Mi rabi le ' di r Bu t ür de ende mik olup yurdumuzda yalnız Güneybatı Anadolu ' da Muğla, A ydı n , Ispar t a çevrelerinde yetişmektedir. .

C. hederifolium t ü r ü pratikt e yum rularının basık ve büyük ol m ası (bak. resi m l Oa, l Oc) ile di ğer i ki t ürden kolaylı kla ayrılabi l i r. Prat ikte, yani söküldükt en sonra, depolama sı rasında bi l e kolayl ı kla farkedi l ebilecek bu özel lik yanında a razide de çi çekl i ve hat t a yap rakl ı dönemde de bu ayrı m kolayl ıkla ya­ pılabilir. Can l ı örnekle rde kökl er çoğunlukla yu m runun tepesi ve yanlarından ç ıkar ( bak. r es i m l Oa, l Ob). D i ğe r i ki t ürde i se köklenme yum runun t abanındandı r. Bi r öne m l i ayı rıcı özellik de çi çekl e rde görül ür: C. hederifolium ' un taç yap rakla r ının t opl arı t abanda kulakçık t aşır; diğer türlerde ise böyle bi r kulakçık görül mez. C. hederifoli u m i l e C. cilicicum ve C. , m irabile arasında bu bel i rg i n f arkl ıl ıkl a r ol m akla bi rlikt e , son i ki t ürün bi rbi r l e ri arası nda bu şekilde farkl ı l ı klar yokt u r. A raziden t opladı ğ ı m ız örnekler üzerinde yapt ı ğ ı m ı z çal ışmala rda da Florada ( C i l t . 6, s. 1 3 0) bel i rt i l en farkl ı l ı kların b üt ün örnekl erde deva m l ı olma­ dığı görül m üşt ür ( D AVIS, 1 98 2 ) . Vu rdu muz i ç i n endemik olduğunu b el i r t t iği miz son i k i t ür­ den C. m i rabile ' nin çok sını rlı bi r yayıl ışı vardı r. Bu t ür daha çok C. hederifolium ' la bi rlikte ( Muğla, Aydın ç evreleri) aynı bölgele rde yet i ş m ektedi r. Bu sebeple adı geçen bölgede bu b i t ­ kinin söküm ünün önl enm esi g e r eklidi r. Esas ında bu bi t ki i hraç amacıyla f azla sökül m e m ekte ise de 1 977 yıl ında Avrupa D oğal B i t ki l e r K oruma Teşki latı nca yayınlanan b i r si rkül erde, o tarihe 56

kada r S O bin adet yu m r unun A vrupa ' ya yan l ı şl ı kla gönde rildi ği bel i r t i l m ek t edi r. C. cilicicu m ' da da ende m i k bi r t ür ol makla bi rlikte To rosla rda bol ve yaygın ol ması sebebiyle yılda 5 00 bi n adedi aş mayacak m ik t a rda yu r t dışına sat ılabi l i r. C. hede r i fol i um , W ashing ton sözl eş mesi eki e r i olarak ya­ yı nlanan L i s t e ı ve 2 ' de C. neapolitanum adı i l e geç mekte ve bu bi t kini n uluslara rası sat ı şını n yasakl anması ge rekt i ği veya ancak sat an ül kede i l g i l i kuruluşl arın izni i l e sat ı l abi leceği bel i r t i l m ekt edi r. A r aşt ı rı l an bölgelerde hal en oldukça bol ol du­ ğunu t espi t e t t i ği miz bu tü rün de yı l da 500 bin adet t en fazla ol ma mak üzere sat ı l m asında mahsur ol mayacağı görüşündeyiz. Ancak, Cyclamen ' de t oplam i h racat m i kt a r ı ı m i l yon adedi aşmamal ı dı r. Cyclamen ' de fazla t ahribat ın g ö r ül m e m esinin sebepleri şunlar olabi l i r: Bi tki sonbaharda çiçek açarak m eyva ver m ekte ve e r t esi yılın M a r t - N i san ayla r ında sökül düğü için tohu ml a r ı olgunlaşabi l m ek t e v e b u şekilde çoğalabi l m ekt edi r. D i ğe r yan­ dan bi tki gölgelik yerle rde yet i ş m ekt e , yani kaya dipl e ri ile o r m an ve çalı al tla rını t e r c i h et m ekı edi r. Özellikle sı k çalı al t ında yet i şen ö rnekl e r kolayca sökül e m e m ek t e ve b i r de m ünavebe ile toplama uygulandığında bit kinin kendini yeni l e rn esi kolaylaşmaktadır. YÇS dış sat ı m ında öne m l i bi r yeri olan bu cins i l e i lg i l i söküm , veri m , potansiyel çal ışmaları ö rneklik alanla rda yapı l a m a m ı şt ı r. Bi tki yetişti ği alanda yaygın ol m asına rağmen çoğunlukla kaya ve çalı altla rındadı r. A ynı za manda düzenli b i r dağılış d a göst e r m e m ekt edi r. Cyclamen ' in çevre uzunluğu ı o c m v e daha yuka r ı büyüklükt e olan yar asız ve düzgün yum ru­ l a rı i h raç edi l i r. A ydı n ç evresinde yapt ığı m ız çal ışmalarda bu özel l i k t e ol mayan yum rula r ı n atıldığı saptan m ı şt ı r ( bak. r esi m l Oc ) . Cyclamen ' in yurdu muzda yet işen diğ e r t ü r l e r a rasında i l k ­ baharda ç içek açan C. coum Miller ve C. parvi florum Pobed. da vardır. H e r ne kadar şi mdilik dış sat ı m la r ı yok ise de i l e r­ de olabi leceği düşüncesiyle bu t ür l e r hakkında da kısa, açık­ l ayıcı bilgi ver m ek isteriz. C.coum Kuzey, O r t a , Batı ve G üney Anadolu ' da yaygın bi r t ürdür. Ayrıca yeti şt i ği alanda bol olarak bulunur. C. par­ viflorum ise yalnız Doğu K a r adeniz B ölg esinde yetişen ende m i k bi r t ürdür. Yayı l ı ş alanı dar o l m akla bi rlikte bulun­ duğu yerde bol olarak r ast lanm aktadı r . TÜBİTAK ve Tar ı m 57

Bakanl ığına verdiği miz bi r ara r aporda yu rdu muzdan ihraemın yasaklanması ist enen türlerden bi ri ol makla bi rlikt e , öze llikle K a radeniz Bölgesindeki çalışmalarım ız sı rasında bol olduğu t es­ bi t edildi ği nden bu l isteden sil ir.ebileceği kanı sındayı z. 6- FRITILL ARIA L., ( L i liaceae).

Bu cinsin yu rdu muzda 31 t ürü t abi olarak yet i ş m ektedi r. Fakat bunla rdan sadece i k i si , F. imperialis L. ve F. ersica L. t ür l e rinin soğanla r ı ihraç edil mekted i r. Bu i ki tür bi rbi ri nden aşağı daki şekilde kolayca ayı rdedi l ebi l i r: - Ç içekdurumu şe msiye; ç i ç ekler 1 - 5 adet ; t epal l e r 4-4,5 F. i mperial i s c m boyda , k ı r m ızı veya tu runcu - çi çek du r u m u uzun salkı m ; çi çekler 7 - 2 0 adet; t epal ler 1 , 5-2 c m boyda, kı r m ızımsı kahve r engi veya yeşil i m si g ri F . Pe rsica Bu t ür l e ri n özel likleri aşağı da veri l m ekt edi r: a- F. imperialis L., Resi m

ll.

Y ö r esel adları: K rallal esi , Terslale , A ğlayang elin, Şeref­ e l i l a l e , Gelinçiçeği. Bitki soğanl ı. Soğan 7-8 cm çapında, bası k; soğan yap­ r akları ki remit dizilişli. Gövde 50- 1 00 cm boyda. Y ap raklar çok , l anseolat , 4-8 yaprakl ı 3-4 dai r e biçi minde dizi li; a l t t aki ler 7 - 1 8x5- 1 0 c m. B r aktel e r 1 0- 20 t ane, 6- 1 2x0, 5- 1 , 5 c m . çiçek­ duru mu şemsiye; 1 - 5 adet; çan şeklinde. Tepal l e r 4-4, 5 c m , K ı r m ızı veya tu runcu. N ektaryu m l a r t epal lerin tabanında , beyaz , yuva rlak. F i l a men t l e r 2 5- 4 5 m m boyda. St i lus 3 0-45 m m , üç parçalı. K apsül en çok 20 m m boyda, kanat l ı , kanatlar 2 m m eninde. Çiç ekl en me zamanı: M a r t - Mayıs. Y et i ş m e o r t a m ı : 1 000-3 000 m ' l e r a rası. K ayal ı k yamaç l a r çalıl ıklar. Türkiye yayıl ışı: Doğu ve Güneydoğu Anadolu B öl g esi. Özel l i kle Elaz ı ğ , Si i rt , Bi t l is, Van , Adıyaman, Mal atya, Gazi­ ant ep ve Hakkari çevreleri. G enel yayı l ışı: İ ran , K. I rak, Afganistan, Pakistan, K eşm i r. Bu t ür ç i ç ekl e rinin g üzell i ği sebebiyle sevi l en ve aranan b i r süs bitkisidi r. Çiçekle ri kes m e çiçekçili ğe de uygundu r ve 58

Resi m 1 1 - F r i t i l l a r i a i m pe r i a l i s L. , Fakül t e bahçesi deneme a l anı ( Ankar )_

bu şekilde yur t içinde de kul lanıl maktad ı r . Bit kinin soğanları eskiden beri t abiat t an sökül e r ek ihraç edi l m ektedi r. ihraç edi l en soğanlar Adıyamanlı bi r şahıs ta raf ından özellikle Hakka ri çev­ r esinden sökt ürül mektedi r. Bu şahıs t oplat t ığı soğanla rı yu rt i ç i ndeki ih racat f i r mala r ına devret m ekt edi r. 1 98 1 yıl ında Adı­ yaman i l ine yapt ı ğ ı m ız araşt ı r m a g ezil e r i sı rasında bu bi t kinin eskiden aşır ı derecede sökt ürüldüğü ve bazı yıllar istenilen mikt arın tamamlanamaması sebebiyl e askeri makamlardan izin al ınarak I rak t a rafından da bitkinin sökt ürüldüğü öğ reni l m i ş t i r . F. imperialis ' in, hı rist iyanlarca, İsa ' nın ç a r m ı ha g eril m esine karşı çıkt ığı ve bu nedenle başı eğik şekilde ağladığına inanıl ­ m aktadı r. İ ran ' da ise bu bit kinin t epall e rinin dibindeki beyaz ve yuvarlak nektaryu m l a r Me ryemana 'nın gözyaşları ola rak ka­ bul edi l m ekt edi r. B i t kinin güzel çiçeklerine bu dini inançlar 59

da eklenince F. i mpe rial i s, çok aranan ve sevi l en bi r süs bit ­ kisi ol m aktadı r. Ihracat b aşta H o l l anda ol mak üze re Avrupa ül kel e ri ne yapılır. Bi t ki iyi işlen m i ş güneşli top raklarda , çal ı ­ l ıklarda veya yaprak döken ağaçların g öl g elerinde oldukça iyi ve kolay yet işebil mek t edi r. Nitek i m Avrupa ' da 1 6.cı yüzyıldan bu yana kül t ür ünün yapı ldığı bilinmek t edi r ( PI X , 1 9 8 1 ). b-

F.Persica L., Resi m 1 2.

Y öresel adları: İranla lesi , Adıya manlalesi , K aragöz. Bitki soğanl ı. So ğan 3 - 5 c m çapında. Gövde 20- 1 00 c m boyda. Yap rakla r en çok 1 5x3 c m , 1 0- 2 5 adet , a l t e rnat , lan­ seolat , akut. Çiçekdu ru mu uzun salkı m , 7-20 çi çekli. Çi çekler

R esim 1 2 - fo' r i t i l l a r i a persica L. ,içel Gül nar.

60

çan şeklinde, kı r m ızı msı kahverengi veya yeşili msi g ri. Tepal l e r 1 5-20x 6-7 m m . N ektaryu m l a r üçgensi , 1 , 5 m m eni nde. Fila­ m ent l e r 5-6 m m. St ilus 6-8 m m boyda. Kapsül 1 - 3 c m , ka­ natl a r 2 mm eninde. Çi çeklenme zam anı: Nisan-M ayıs. Y e t i ş m e ort a m ı : 700- 1 000 m ' le r arası. Kaya l ı k t a r l a kena r l a r ı.

ya m r � l a r ,

Türkiye yayıl ışı: Gün ey Anado lu, İçel ve Hatay çevr eleri. Genel yayıl ı şı: Su r iye, L übnan, İ ran , I r ak ve Ürdün. Bu bi t kinin ç i ç ekleri küçük ve çok sayı dad ı r . Bit ki yu r t i çinde kul lanı l maz , sadec e yu r t dışına sat ılı r. Çevre uzunluğu 1 5 c m ve daha yu kar ı olan soğanlar i h raç edi l i r. ihraç edi l en soğanla r , G üney Anadolu ' da Hatay, İçel ( Gülnar) ve Adıyam an ç evrele rinden sökül ür. Y ukarda bel i rt il en t ü rl e ri n soğanları ih raç l i stelerin de t ür adı bel i r t i l m eksizin " F ri t i llaria" adı yla yer al maktad ı r . Bu se­ bepl e i hraç miktarı ve r i l i rken iki t iirün t opl a m ı ve r i l m ekt edi r. Rakam ver i l m em ekle bi r l i k t e F. i m perial is ' i n .iaha çok ih raç edi ldiği k esindi r. İki t ür ün soğanl arını bi rbi rinden ayı r m ak

Resi m 1 3 - F r i t i l l a r i a i m perial i s L.ü ret i m i , Bolu

61

müm kündür. F. i m perialis' i n soğanları 7-8 c m çapında, basık, soğanın e t l i yap rakl arı k i re m i r dizi l işl i di r. F.pe rsica ' nın soğan­ ları ise 3 - 5 c m çapında, i ğ şek l inde ve üzeri düzdür. Tablo 2 ' de 1 972 ' den bu yana F r i t illaria dış sat ı m m i k­ t a r l a r ı i ncel endi ği nde , 1 9 77, 1 978 ve 1 980 yıll arında ihracat yapıl madı ğı , diğer yıll arda i se i hraç miktar ının 65-3 50 bin adet arasında değişt iği g ö r ül mekt edi r. Eskiden ihracat tabiat­ tan söküle rek yapıl ıyordu. Fakat son yıl la rda i hracat al t ı so­ ğanlar bel i r l i al anla r a eki l m ekt e ve büyür ül erek i hraç edil ­ m ekt edi r , ( bak. resi m 1 3 ). Bu durum t abiar tan sökümü kısm en azal m ı ş ol m akla bi rlikt e , F ritillar i a ' n ı n ihracat ı çok sıkı kon t ­ r o l edi l mekt edi r. Çünkü b u t ü r l e rden, F. imperialis nisbet en geniş bi r al anda yayıl m ı ş ol masına rağ m en tabi ortam ı nda ol­ dukç a seyrek ve az bulun m akt adı r. D i ğe r tür i se oldukça da r b i r yayıl ışa sahip olup gene o r t a mında az bulun m akt adı r. B u nedenle kont rolsuz ihracat b u b i t k i l e ri n kısa zamanda tabiat t a t üken m esine sebep olabi l i r. Tabiar t an söküm yasaklanı rsa, i h­ racat çıların bu t ürleri üret m el e ri m ümkündür. Gerek i rse b e l l i oranda tab i a t t an dam ızl ık soğan veri l m el i ancak, f i r malar mut laka üret i m e zorlan malıdır. 7- SfERNBERGIA Waldst. et Kit. , ( Amaryllidaceae),

Resim 1 4.

R esi m 1 4 - S r c rnbergia c lusiana ( K e r -GawL) K er -Gaawl. ex Sprengel , lçei ,Gülna r.

62

Yöresel adl arı (Beyşehi r , A l anya ) ; Va rget g ülü ( A kseki )

_

Bit ki soğanlı , soğan 2- 5 c m çapında, kabuk siyah. Yap rakl a r _4-6 adet , hepsi t abanda , şe ri t si , çi çekl erl e bi rli kt e veya çi çek geçt i kt en son r a g e l i şi rl er.Çi çekl er her sapt a l tane, huni msi , g enell i kl e sarı. Tepall e r 6 c m boyda, iki sıral ı , i çt eki l e r dı ştaki l e rden dar . Stamenler fa rkl ı boyda, genelli kl e i ki sıralı.M eyva kapsüLTohu m l a r kahve r engi veya si yah. Çi çekl enm e zamanı: Ocak-M a rt ( İlkbaha r ) ; Eylül- K as ı m a rası ( Sonbahar ). Yet i ş m e ortamı: 0 - 2000 m ' l er a rası . K u ru yamaçl a r , kayal ı kl a r , or man kenarları , çal ı l ı kl a r , t aşlı ya maçlar v e kül t ü r al anları. Tü rkiyP. yayılışı: K uzeybat ı , Şat ı , Güneybat ı , Güney v e Doğu A nadol u Bölg ele r i . G enel yayılışı: Akdeniz havzası , Avrupa, Bal kanla r , K af­ kasya , İ ran,I rak,Su ri ye,Tü r km eni stan, K eş m i r. Bu cinsin ü l ke mi zde 7 tü rü yet i şm ekt edi r. Bunlar dan 2 t anesi (S.candida Mathew et T.Baytop, S. schubertii Schenk) yu rdumuz i ç i n ende m i kt i r. Sternbergia candida i l kbahar da, S. fischeriana ( Herbert ) Rupr. hem i l k he m de sonbaharda, diğer tü r l e r ise sonbaharda çi çek açar. Bun l a r a r asında S.candida beyaz çiçekl i , di ğ e r l e r i ise sarı çiçekl idi r. Bu ci nsin soğanları yurdu muzda öze l l i kl e Toros Dağları ( Ant al ya , Alanya, Sapader e Yayl ası , Gündoğ muş, Çündü r e Yayl ası , A kser i , Ma rnavıl K öyü; K onya, Beyşehi r , Pı narbaşı Yayl ası , Ku rucaova, D edegöl D ağı ; İçel , Anamu r , Bozova Yay­ I ası ) çevrel e r i nden sökü l e r ek ihr aç edi l m ektedi r. Ihraç m at e r ­ yal inde tü r adı bel i rt i l m ez. ihraç edi len soğanlardan bahçede çiçek açt ı r ı lan örnekl e r i n arasında ü ç ayr ı türe ai t bi t ki le ri n bulunduğu görül müştür. Bunla r S.clusiana (K er-GawL e x Sprengel , S colchicifolia Waldst. et K it. ve S. lutea L. di r. B u t ü r l e r i n üçü d e sonbaha r da ç i ç e k açar. Bunları soğanlarından ayı r m ak mü m kün değildi r. Tabl o 2 ' ye bakıl dı ğında Sternbergia soğanla rının uzun sür e di r i hraç edi ldiği g ö rül mekt edi r. ı 97 2- 7 9 yı lları a r asında 70 bin ile ı 5 7 bin adet arasında deği şen yı l l ı k ihracat , ı 9 80 yı l ın da a r t arak 200 bi n, ı 9 8 ı - 8 2 ' de 2 5 0 bi n ve ı 983 ' de i se 3 8 5 bi n ade t e yü ksel t i l m i şt i r. ı 984 yıl ı i h r acat m i kt ar ı t esbi t edi l e m e mi şt i r. Bu dur u m son yıl l ar da bu bi t ki ye karşı t al ebin a r t t ı ğı nı gös t e r mekt edi r. Sternbergia soğanlarının sökü m al an63

larında yapt ı ğı m ı z incele m e ve göz l e m l e r , bunların pe k bol ol madı ğını ve bu sevi yede bi r dı ş sat ı m ı t abiat ın ka rşılayama­ yacağı n ı , şi m d i den bu bi t ki l erin ol dukça azal mı ş olduğunu göst er m i ş t i r. Bu sebepl e ü l ke mi zden, ihracat ının kesin ol arak yasakl an m ası görüşündeyiz. Bu c i nsi n ende m i k t ü r l e ri ni n yayı l ış ı çok da r olduğun­ dan ko ru m a alt ına alın ması şart t ı r ve bu yörelerden ( Muğla, F e t hi ye; İzmi r , To rbal ı , A h m et l i ) i h r aç a macı taşı masa b i l e kes i n l i k l e s öküm ya p t ı rı! ma malıdı r.

R Ps ı m 8-

1 5 - L i l i u m candidum L . , Mu ğ l a ,

Datça.

Lilium candidum L. , (Liliaceae),Resi m 1 5.

Yöresel adları: Beyazza mbak, Kokuluzambak, M i szamba­ ğ ı , O rakz a mbağı ( M a r m a ri s , Bayı r K öyü). 64

B i t ki 50-1 30 c m boyda,soğanl ı.Soğan 3-5 çapında, etli yaprakl a r kol ay ayr ı l ı r. D i p yaprakl ar sonbaharda , üst yap raklar i l kbaharda g övde i l e b i r li kt e gelişi r, sar mal dizi lişli ,geniş Lahseolat. Çi çekl e r 2-12 adet huni msi ,beyaz,hoş kokulu. Tepal l e r 5 , 5 -6 , 5x0 , 5 -l , 5 c m , uçları g e r i ye kıvrık. St a m enl e r 5-6,5 c m boyda. M eyva kapsül . Tohu m l a r ç o k sayıda, yassı. Ç i çekl e m e zam anı: Mayıs. Y et i ş m e o rt a m ı : 0-1 300 m ' l er aras ı . K u m t aşı ve kongl o ­ mera üzeri ndeki maki li kl er , kaya! ık ya maçla rdaki yaprak döken o r m an ağaçları al t l arı. Türkiye yayı lışı: Güneybat ı Anadol u. Genel yayılışı : Bal kanlar ,Suriye, Lübnan. L i l i u m c i nsi ni n ül kemizde 6 t ü rü t abii ol arak yet ı şı r. Bunlardan 5 t anesi sarı veya pe mbe çi çekli olup kuzey ve K uzeydoğu Anadolu ' da yet i şi r. ülke mizde beyaz çi çekli t ek t ü r ol an L. candi durn i s e Güneyba t ı Anadol u ' d a yet iş mekr edi r. Be ­ yaz çi çekl i , hoş kokulu bi r süs bi t ki si olan bu t ü rün soğanla r ı yu rt dışına i hraç edi l mekt edi r. Bu bi t ki Avrupa ve di ğer ül kel e rde ol duğu g i bi Türki ye ' de de pa rk ve bahçel erde süs bi t ki si olarak kul l anıl makt adı r.Çok eski den beri , özellikle orta Avrupa ül kel e.rinde, ki lise ve m anast ı r bahçeleri nde çok yet i şt i r i l i rdi. Çünkü bu bi t ki ,hı rist i yanl a rca Azize M e rye m ' i n saf i yetinin bi r sembolü olarak kabul edi l m ekt edi r. Bi t ki nin hoş kokulu g üzel çi çekli özel l i ği ne bi r de bu i nanç eklenince L. candidum aranan ve i st enen bi r bi t ki ol makt adı r. N i t eki m l 9 3 0 ' l u yı l la rdan beri bu b i t ki ni n Bat ı Anadolu ' da Öde m i ş ve Nazi lli yö rel erinden t oplanarak sat ıl dığına dai r bi l g i l e r vardı r , ( D A VI S , l970). Bi t ki nin son 15 yı l l ı k i hracat ı i ncel endi ği nde l970 ' li yıll a rda 40 bi n i l e 8 5 bi n adet a rasında sat ı l ı rken , bu mi kt a r 1 982-83 yıllarında 2 5 0 bi n i l e 300 bi n adet e yüksel t i l m i şt i r. Bu arada baz ı yıllar da i h racat yapıl madığı g örül m ekr edi r. Bunun sebebi anlaş ı l a m a mışt ı r. ülkemizdeki bu t ü rün yayı lış alanı sını rl ıdı r ve yet i şt i ği yör e l e rde de bo! olarak bulun ma maktad ı r. ' H ı ı bakı mdan ülke miz t abi at ı L.can dıdum un bugünkü düzeyde i hracat pot ansi yeli ni kal dıra maz . Bu yüzden bi t ki n i n t abi ar t an sökül m esini n he men yasaklanması g e re k m ekr edi r. K aldı ki bu bi t ki hem soğan hem de soğan yaprağından kolayca üret i l ebi l ­ m ekt edi r. Ayrıca yet i ş m e yönünden de tole ransl ı bi r bi t ki di r. D eğişik i kl i m ve t oprakla rda kolayca yet iş t i r i l ebil m ekr edi r.za:.. t en , şi m di ye kadar tabi ar t an yet eri kadar dam ızl ı k mate ryal 65

al ınmış ve bi r çok yerde de ü r e t i l r.ıekt ed i r. Ü r et i m hem i ç pi yasaya hem de dış sat ı ma yet er kanısındayız. Bunun i_çin , t abiat tan sökümün yasakl anması piyasada bi r sıkınt ı yar at ma­ yacak,aksine , bi t ki ni n t abi at t a zat en az kalan ö rnekle rinin korun m as ına yar dı m c ı olacakt ı r.

Resi m 1 6- Tulipa hu m i l i s Herbe r r , Fakü l t e deneme bahçes i , Ankara.

9- Tulipa hu m ul i s H erbert sinoni m: R eg el ) Bake r , ( Liliaceae'l , R esi m 1 6.

T. pul chella

(Fenzl

ex

Yöresel adları: Çobanlalesi (To rosl a r ). ' B i t ki çokyıllık, soğanlı.Soğan kabuğu g evşek, açık kahve r eng i . yap rakla r 2-4 ( - 5 ) adet , 6 -20x0, 5 - 2 c m , üzeri veya mum l u. Çi çekl e r t ek,huni msi , l eylak pembe-kı r m ızı. Tepal l e r 2-4, 5x0, 5-2 c m , oblanseolat veya dar eliptik.Stamen­ l e r sar ı , t epal l e rden kısa. M eyva kapsül. Çiçeklenme za manı: Nisan-Hazi r an. Yet i ş m e o r t a m ı : 1 000- 3000 m ' l e r arası. K a l ke r kaya l ık­ lar ,volkanik ve t o r t ul yamaçl a r , dağ st ebi , o r man ( Abi es ve juniperus) açıkl ıkl a r ı , karın yeni e r i di ği ye r l e r. Türki ye yayı l ışı: Güney ve Güneydoğu Anadolu. 66

Genel yayıl ışı: Aze rbaycan, K uzey ve Kuzeyba t ı İ ran. Bu cinsi.n ülke mizde 1 2 t ürü yet işi r. Ancak bunlardan bug ün i çi n sadece T.humilis t abi at t an sökül e rek i hraç edi l ­ m ekt edi r. Bu bi t ki kısa boylu ol masına rağmen çi çekl e rinin renginden öt ü rü aranan bi r süs bi tki s i di r. Tablo 2 ' ye bakı ldığında 1 972 ' den 1 9 76 yıl ına kadar 84 bin i l e 265 bi n a r asında sürekli a r tan m iktarlarda i hraç edi ldi ği g ör ül eb i l i r. l 9 7 7 - 78 y ı l l a r ında arka a rkaya 2 yıl i hracat yapı l m a m ış t ı r. Ancak 1979 yıl ından i t ibaren 1 984 yıl ına kadar 34 bi n i l e 1 00 bin arasında değişen miktarlarda i h racat ına deva m edi l mi şt i r. İh raç edi len soğanlar Toros Dağlarından sökül m e kt edi r. ( An t al ya , Al anya, Gökbel ve çöke l i Yaylaları;K onya: E r menek , M uzadi köyü çevresi ) . Bu yörelere yapı l an araş t ı r ma g ezi l erinde bi t kinin bol o l madı ğ ı g örül müş t ü r. Bu b i t kinin Güneydoğ u Anadolu ' daki yeti ş m e yerl erine g i di l m e m i ş ol masına rağ m en Toroslar daki du ru m tahribat ı açıkça göst e r m ekt edi r.Son yıllla rda bu bi tkinin e lekal t ı mat eryali baz ı yörele rde di ki l e rek üret i l mekt edi r. K ül t üre kolayca al ınabi l en bi r bi t ki di r.Bu yüzden t abiat tan sökül m esi kesi nli kle yasaklanmal ı ,g e rekt i ği nde yalnızca üreti mde kul l anı l ­ mak kaydı i le bi r miktar da m ızlık mat e ryal sökü müne izin veri l me l i di r. 10- A R U M L . , (Araceae). Yöresel adları D anaayağı,Yılanyast ı ğ ı , İtsi ki. Bi t ki çokyı l l ık, yum rulu. Yaprakl a r uzun sapl ı , oksu. Çi çekdu rumunun t abanında, çoğunlukl a renkl i ,büyük bi r b rakt e (spata ) vardı r.Çi çekl e r t ek eşeyli , peri ant yok.Çi çekdu rumu ( koçan) , duru mun alt kıs mında dişi , üst kısm ında spadi ks e rkek çi çekl e r , i ki kısı m a rasında ve e rkek çi çekl erin üst kısm ında t üy şeklinde veri msiz ( kısı r ) çi çekl e r , du rumun t epesinde ise e t li bi r uzant ı ( apendi ks)bulunu r. Dişi çi çekl e r erkek çi çekle rden önce olgunlaş ı r. M e yva üzü msü, kı r m ız ı , 1 -6 tohu m lu. Çi çeklen m e za manı : M a r t -Hazi ran. Yet i ş m e ortam ı : 0 - 2 5 00 m ' l e r arası. Tarla i çi , t a rla kenarları ,yol kenarla r ı , çal ıl ıklar ,dere kenarları ,ağaç alt ları , ya­ maçlar ,ne m l i çayı r l a r ,kayal ık yerl er. Türkiye yaygın.

yayıl ışı: K uzey, Güney, Bat ı

ve

İç

Anadolu ' da 67

Genel ya yıl ış ı : Avrupa, K uzey Af rika , B al kan! ar , K afkasya , İran , I rak ,Ege A dal a r ı , K ıbrıs ve Suriye. Bu cinsi n ülkemizde ll türü t abi i olarak yet i şi r. Bun·Jar­ dan 2 tür, I a l t tür ve 3 varye t e ende m i k t i r.Tür l e r i ni n çoğunluğu zehi r li olan bu ci nsi n yu m ruları ba ş l ıca yatay ve di key ol mak üze r e i ki t i pt i r. Bu yu m ru şeki l l eri tür t ayini nde öne m l i b i r ka rakt erdi r.Bi rinci t i pt eki yu m l u l a r uzun-si l i ndi rik bi r şeki lde­ di r ve sürgün yum runun üst ucundan çıkar. iki nci t i pt eki yum rular j se basık, disk biçi m i ndedi r ve sürgün üst yüzünün ortasından g e l işi r. Bu cinsin t ü r t ayini nde spat a ve spadiks özellik l e ri de çok öne m l i di r. Çiçekleri köt ü kokulu ol malarına rağ m en spata ve spadi ksl erini n renkli o l ması sebebi yle süs bi t kisi olarak kul lanı l ı rlar. ülke mizden i hraç edi len yu m rular dış sat ı m li st ele ri nde Dracunculus yum ruları i l e bi rlikte yer a l ı r.Tab l ı 2 i ncelendi ­ ği nde bu bi t ki lerin 1 9 7 2 yıl ından bu yana aral ı ksız ola rak her yıl sat ıldığı g örül m ek t edi r.l976 yıl ına kadar 12 bin i le 3 0 bi r adet arasında sat ı l ı rken 1 9 7 7 yıl ında yaklaşık üç kat ı arat a rak 90 binin üzerine çık m ışt ı r. l 97 8 yıl ında t ekrar 30 bi n adet sevi yesine düşen i h racat bundan sonra arta rak 1 97 9 yıl ında 84200, l 980 ' de 6674 5 , l98l ' de 9 5 ! 00 ve l982 ' de 3 0 3 bin ' e yüksel m i şt i r. Bu bi t ki l e rin dış sat ı m ı son i ki yı lda t ekrar azala rak 1 9 8 3 ' de 1 22690, 1984 ' t e ! 02 5 00 adet olarak g e rçekle� ­ m i şt i r. Yapt ı ğ ı m ız a razi çal ı ş m al a rı sı ras ında bu bi t ki l e ri n ülke mizde bol ve yayg ın bulunduğu, i h raç a m ac ıyl a sökül m el e nnın şi m di li k t abiat t a bi r azal ma yar at madığı anlaşıl m ışt ı r. Esasen i hraç m i kt a rl arının pek yüksek ol madığını da bel i rt m ek ge reki r. Ancak ülkemize özg ü ende m i k t ü rle'ri n, sökül m e m esi i ç i n ge rekl i t edbi rlerin mut l aka · al ı n m ası g e reki r. l l - Dracunlus vulgaris Schott, (Araceae). Yör esel adları: Y ı lanyast ığı. Bi t ki çokyıl l ı k , yum rulu. Yaprakl ar uzun sapl ı , parçal ı. Çiçekdu rum u t abanında büyük ve koyu k ı r m ız ı bi r b rakt e (spat a) bulunur. Çi çekl er ve çi çekduru mu Arum ' da olduğu gi bi di r. Apendi ks kok m uş et kokusu ( l eş kokusu) yayar. Bu özel l i ği ve yapraklarının parçal ı oluşu i l e önceki ci nst en kol ayca ayrı l ı r. Çi çekl enm e zam an ı : N i san-Hazi ran.

Y et i ş m e o r t am ı : 0-500 m ı l e r arası. Tarla kenarları ,harabel er,boş al anl a r , çal ı l ıklar ve kayal ı k bölgel er. Türki ye yayıl ışı : K uzeybat ı ,bat ı ve Güney Anadolu. Genel yayıl ışı: Doğu Akdeniz havzas ı , Bul g a ri st an.

Arum t ü r l eri g i bi zehi rli bi r bi tki olan Dracunculus' un ülke m izde yalnızca D�vulgaris t ü rü yetiş m e kt edi r. K ötü kokulu ol masına rağ m en süs amacı i l e dış sat ı m ı yapıl maktadı r.İhra­ cat ı konusunda önceki ci nsin sonunda bi lgi veri l mişt i r. 1 2-· Geraniuro t uberosum L. , (Geraniaceae). Yör esel adl a r ı : D evet abanı. Bi t ki d i k, yu m rulu, çok yı l l ı k, otsu. D i p yaprakl a r elsi pa rçalı. Gövde ı 2- 30 cm boyda, t üylü. İl k dal ian manın aşağısı yapraksız. Çi çekdurumu i ki l içat alsı dal l anm ı ş. Sepal l e r 6- 7 m m boyda, tüyl ü , t epesi ı m m kı lçı kl ı . Pet al l e r 9- 1 3 m m , Leylak r enginde, uçl arı ç el t i kl i , tüysüz. Sta menl e r ıo ade t . Meyva uzun gagal ı , kı sa t üylü. t ohu m yüzeyi düzgün. Çiçekl e m e zaman ı : Ni san- Hazi ran. Y et iş m e o rt a m ı : 0-2500 m 1 l e r arası. işl enm i ş kül t ü r arazi l e ri , nadaslar, taş l ı ya maçlar. Tü rkiye yayıl ışı: Yayg ın. Genel yayıl ışı: Güney Avrupa, K uzey Af rika , K ıbrıs, K ı rı m , K afkasya , İ ran,I rak,Su ri ye. Bi tkinin yu m ruları 1 97 7 ı lı ndan sonra yur t dışına . � i hraç edi l m eye �aşlan m ı şt ı r. Tabl o 2 ı ncelendi ği nde i l k 5 yı l da or ta­ _ l a ma 5 0 bın adet cıvarı nda sat ı lan bi tki 1 982 yı lında 1 00 bi n ' 1 9 8 3 1 de de 7 2 5 00 adet sat ıl m ı şt ı r. Bu bi t ki yu rdu muzda ol dukça yayg ı ndı r. D ı ş sat ı m ı da çok fazla deği l di r. Bu sebepl e t abi at t an söküm ü sonucu tahrip ol ması söz konusu deği l di r. A razi çal ışmalarında da he rhangi bi r t ah r i bata rast l an m a m ış t ı r.İh racat ında bi r mahsur ol madığı kanısındayız.

1 3-Colchi cum speciosum Stev. ,(Liliaceae). Yöresel adı : Ac ı çiğdem. Bi t ki çokyıl l ık, ko r muslu ( gövde yu m rusu). K o r mus 2 , 5 - 4 cm çapında, yu m u r t a m sı. Yapraklar 3-5 adet , çi çek açt ı ktan son ra gelişi r , 1 8- 2 5 x 5 , 5 - 9 , 5 c m , l anseolat -elipt i k , tüysüz. Çi çekl e r sapsız , 1"-3 ade t , çansı.Tepall e r al t t a t üp 69

şekl i nde bi r l eş m i ş ,üst t e serbes t , 4-7xl ,8-2,7 c m , pe mbe. Fila­ m en t l e r 1 0-18 m m boyda,t üysüz; ant e r l e r portakal r enginde. M eyva kapsül. Çi çeklen m e zamanı : E ylül-Eki m . Yeti ş m e ort amı: 500-3000 m ı l e r arası. Çayır l ı kl a r , or man açık! ıkiarı , yamaçlar. Türkiye yayılışı : K uzey, öze l l i k l e K uz eydoğu Anadolu. Genel yayılışı: K afkasya, K uzey i ran.

Colchicum ci nsinin yu rdu muzda 22 t ü rü t abii o l a ra k yet i ş m ekr edi r. Bunlardan 5 t ü r (C. baytopiorum B r ickel l , C. Planchon bu rt ii Meikle, C. mi er anthum Boiss. , C. balansae C. bornmuell e rii Freyn) e!nde m i kt i r . Sonbaha rda çiçek açan C. speciosum yu rdumuzdan i hraç edi l en t ek t ü rdür. K ar adeniz Bölgesinde yaygı n olan bu t ü rün i hraç edi l en soğanla r ı da bu bölgeden sökülür. Dış sat ı m m i kt a rl a r ı i se yıldan yı la farkl ı lık­ lar göst e r m ekt edi r. En fazla dış sat ı m 1 98 2 yıl ında yapıl m ış olup 5 0 bin adet t i r ( bak. Tablo 2). Yet iş m e alanla r ında bol bulunan bu t urun bugünkü m i ktarlarda sat ıl ması nesi inin azal masına şi m di li k e tki et m edi ği çal ışmal a r ı m ız s ı r asında g örül müş t ü r. Bi t kinin t ohu m la r ında kol çi sin alkaloit i ol duğundan ( B AYTOP,l96 3 )zaman zaman bi t ki ni n t ohu m l a rının da i h raç edildi ği bel i r t i l mekt edi r. 14- M USCARI Miller,(Liliaceae).

Yö r esel adl a r ı : A rapsümbülü, A r aptaşağı ( Anka ra, K a ragöl) Bi t ki çokyı l l ık ,soğanl ı . Yaprakla r di pt e , l-6 adet ,şe ri t si , yassı veya oluklu. Çi çekdu rumu salkı m . Çiçekl e r çok sayıda.Te­ pal l e r tüp şeklinde (pe ri gon) bi r l eş m i ş. Pe rigon uçta büzül müş ve 6 lopl u , m avi ,l eylak,}€şi li msi ,siyahı msı veya k r e m rengi nde. S t a m enl e r peri gon i çi nde ,tüpt en kısa. Çiçekduru munun t epesinde ve ri m l i çi çeki e r e benzer veya onla r dan farkl ı veri m siz ( kı s ı r ) çi çekl e r bulunur. M eyva kapsül. Tohu m l a r siyah. Çi çeklen m e zamanı: M a r t -Tem muz. Yet i ş m e o r t a m ı : 0- 3 000 m ı l e r a rası. Çayı r l ı kl a r , tarlalar, o r man alt ı ve açıklıkl a r ı , yol kenarları , kayalıklar. Türki ye yayıl ışı: Yaygın. Genel yayılışı: Akdeniz havzası , Avrupa, Rusya. Bu ci nsi n ülke mizde 20 t ürü yeti ş m ekt edi r. Bunl a r dan 9 t anesi ende mi kt i r ( D A VIS, 1 984). ülkemizde bol ve yayg ın olan Muscarı t ü r l e rinin i hraç edi l enl e ri üze rinde ayrınt ı l ı araşt ı r m a yapı l a m a m ı ş t ı r. Bu cins Ornithogalum gibi son y ı l l a rda i hraç e di l m eye başlan m ışt ı r. l980 yıl ında 460 bin adet dolayında olan dış sat ı m 1 9 8 3 yıl ında 5000 ' e düşmüş t ü r. Bu bi t ki l erin en fazla 70

İ t alya ' ya i hraç edi l di ği i hracat çı lar t a rafından beli r t i l mekt edi r. Çalışmal a r ı m ız sı rasında bu cinse ai t t ü r l e ri n t ah r i p ol duğuna dai r he rhangi bi r bi lgiye r ast l an m a mış ve bu bi t ki le ri n ülkemizde oldukça bol olduğu görül müştü r. Halen i hraç edi l en t ü r l erin M. comusan Mi l l e r ve M. armeniacum Leichtlinex Baker o l duğu t esbi t edi l mişti r. Bu t ü r l e r ülke mizde bol ve yayg ındı r. Ancak ende m i k t ü r l erden M aucheri Baker dışında­ ki l e ri n yayı l ışı ve bol lukları faz l a deği l di r.Bu sebeple i l e ride bu t ü rl e r e yönel i k olabilecek i h racat i st ekle rinin önlen m esi g e reki r . M. aucheri endem i k ol makla bi rlikt e yu rdu muzda ol dukça yayg ın ve bol yet işen bi r t ürdür. ..

1 5 - O r ni t hog alu m nutans L. , (Liliaceae).

Yöresel adları: A kyı ldız Bi t ki çokyıl i ı k, soğanlı. nişl i kt e , çi çekdurumu sapı salkı m , 3 - 20 ( Çi çekli Tepal l e r dı ş yüzde ort ası yeşi l bant l ı . ant e r l e r i ki veri m siz çı ki n tının

Yaprakl a r şer ı t s ı , 6- 1 5 m m ge­ 20-60 cm boyda. Çiçekdurumu 2- 3 ) c m boyda, i ç yüzde beyaz, Fi l a m ent l e r g enişl e miş, beyaz; ort ası nda. Meyva kapsül.

Çiçeklenme zamanı : M a r t - Mayıs Yetişme Ort a m ı : 0- 2000 m ' le r arası. Tar l alar ç ayı r l ı kl a r , yamaç l a r ve yol kenarları. Tür kiye yayı l ı şı : B at ı , Orta ve Güney Anadol u. Genel yayı l ı şı : Bulgarist an , Yunani st an. Bu cinsin ü l ke m i zde 23 türü t abi i ol arak yet işm e kt edi r. Bunl a r dan O. Alpigenum Stapf, O. nivale Boiss. ende m i k t ür l e r­ di r. Bu cinsin sadece O.nutans türü tabi at t an s ökül erek yur t dışına sat ı l m akt adı r. Çi çekl e r i güzel olan b u türün Avrupa ' da kül t ü rü yapı l makt adı r. Tabl o 2' de görül eceği g ibi bi t kinin dı ş sat ı m ına daha çok son yı l larda ( 1 979-82) ağı rlı k veri l m i şt i r. Fakat 1 9 8 3 yı lında i hraç edi l di ği ne dai r kayı t buluna m a m ışt ı r. Bat ı ve G üney bölg el eri m izde yayg ın olan bu t ü rün tahri bat ma ai t bul gul ara rast lan m a m ı şt ı r. 1 6- Sci l la bifolia L . , (Lili aceae). Yöresel adı:Sümbül. Bi t ki çokyıl l ık, soğanl ı. Soğan 0 , 5-2 cm çapında,dış kabuğu kahve r engi , iç kabuğu pe mbe veya beyaz. Yaprakla r 0 - ) 2 ( -7 ) adet , 50-200x3-1 5 m m.Çi çekdu rumu sapı 5 - 3 0 c m boyda. Çi çekdu rumu salkı m , 1 - 1 5 çi çekli.Tepall e r 5-!0xl , 5 - 2 , 5 m m , yayvan ,parlak mavi , l eylak veya k ı r m ız ı m s ı m avi. Meyva kapsüLTohu m l a r 2 m m çapında, kahve rengi . 71

Çi çeki en m e zamanı: Şubat-Hazi ran. Y et i ş m e o r t a m ı : I 00-2400 m ' l e r arası. K a r ı n yeni kal k t ı ğ ı o r m an açı kl ıkl a r ı , kalker kayal ıkla r ,çayı rl ıklar. Türki ye yayıl ışı:T rakya ,K uzey,O rta, Güney ve Bat ı Anadolu. Genel yayıl ı şı : Avrupa, Rusya ,K ı r ı m ,K afkasya,Su ri ye. Bu ci nsin yu rdu muzda 14 t ürü yet i ş m ekt edi r. Bunla tdan S. l ee pi i Speta,S. mesopotamica Speta t ü rl e ri ül ke miz . i çi n ende m i kt i r. Scilla t ü r l e ri a rası nda sadece S.bi folia'nın sağ'anl a r ı yu rt dışına sat ı l maktadı r.Bu t ü r Anadolu ' nun özellikle bat ı sın­ da oldukça yaygı n ve bol olarak bulunmaktadı r.Tablo 2 ' ye bakı l dı ğında bu bi t ki ni n soğanlarının en fazla 1982 yılında 275 bin adet sar ıldığı , di ğ e r yı l larda i se az v eya hi ç sat ı l ınad ığı ( 1 9 7 5 -7 8 y ı l l a r ı arası ve 1 98 3 ' de)görül m ekt edi r.Çal ış m al a rı m ızı sı rasında özel likle dağların yüksek kesi m l e ri nde kar kalkt ıkt an he m en son ra ç i çek açan bu b i t ki ni n sökü m sonucu t ahrip olduğuna i li şki n bulgulara rastlan ma m ışt ı r. 17- ALLIUM L, (Liliaceae). Bu c i nsin yu r du muzda 1 40 kadar t u ru t abi i ola rak yet i ş m ekr edi r. Bazı t ü rlerin sebze ve baha rat olarak kull an ı l ­ m a k üze r e kültürü yap ı l m akt adı r. Bazı t ü r l e r de t abiat tan t oplanarak kesm e çiçek ol arak çi çekçi l erde sat ıl maktad ı r. Ö r ­ neğin, Akdeniz ve Bat ı Anadolu ' da yayg ı n , beyaz çi çekli bi r t ü r olan A llium neapolitanu m Cyr. ' un çi çekl e ri baharın i l k g ünl eri nde sar m ısakçi çeği adı i l e çi çekçi t e rde sat ıl maktadır. Bunun yanında A. roseum L. (pembe çi çekli )ve A. nigrum L (beyaz ve p e m b e çi çekl i ) ' a çi çekçi t e rde ras t l a mak m ü m kündür. Bunla r dan yalnızca A. roseum ' un soğanları süs a m acıyla t abianan sökül e rek i hraç edi l m ekt edi r . D i ğ e r t ü r l erin i h raç edi l m edi ği t esbi t edi l m i şti r. Bu sebepl e , aşağıda yalnızca A. roseum ' un t anı t ı m ı yapı l m ı ştı r. a- A. roseu m L . Y ö r esel adları: Gül renkli soğan. Bi t ki soğanlı. Soğan 1 -1 , 5 c . n çapı nda, bol soğancıklı; soğan kabuğu delikli. Gövde 1 0-65 cm boyda. Yapraklar 2-4 adet , şe ri tsi. Çi çekdur u mu şe msi ye; şe m si ye g evşek, bazen soğancıklı.Çi çekl e r çansı.Tepa l l e r 7 - 1 2 m m ,pe m b e , gül rengi veya beyaz. Sta m en l e r t epal l e rden kısa. Meyva kapsül. Tohu m l a r siyah,köşeli. Ç i çe kl en m e zamanı: N isan-M ayıs. Y et i ş m e ortamı: 0-2000 m ' l er arası . M aki li k,kayal ıkl a r , n e m l i çayı d ıklar , kül t ü r alanl a r ı .

72

Tü rki ye yayılışı:K uzeybat ı , Bat ı ve Güney Anadolu. G enel yayı l ış ı : Güney Avrupa , Kuzey Afrika. A. r oseu m Türki ye ' de geniş bi r alana yayıl mış ol m asına rağ m en pek bol bulun maz.Tablo 2 incel endi ğ inde bu bi t kini n i l k defa l 974 ' de 1 000 adet ola rak i hraç edi l di ği görül ü r. Baş ­ lang ıçta oldukça a z olan i hraç m i kt a r l a r ı I 980 yıl ından son r a a r t ı ş g öst e r e r ek 1 980 ' de 4 7 bi n, 1 981 ' de 6 9 bi n v e 1 982 ' de 1 00 · bin ' i n üstüne ç ı k m ış t ı r. l 9 8 3 -84 yılları nda bi t kinin i hraç edi l di ği t esbi t edi l e m e m i şti r . Bat ı Anado l u ' da sökt ürücü l e r l e yapt ı ğı m ız görüş me l e rde A. r ose u m i çi n i st eği n deva m et t eğini , ancak b i t ki yi bulup sökt ü remedi kl erini beli r t m i şl e r di r.Çal ışma­ l a rı rnızda bi t ki ye yörele rde rasladı k.Fakat bol ol madığını ve sökümün ekonom i k ol mayacağını gözl edi k. Bu sebepl e zat en az bulunan bu b i t kinin i hracat ının kesi n olarak yasaklanmas ı ye ri nde olacakt ı r.

1 8-GLADIOLUS L. , (I ridaceae). B i t ki çoky ı l i ık, ko r m uslu. K o r mus kabuğu l i f l i ,kahve rengi. Alt yap rak kö rel m i ş , g övdeyi sar an bi r k ı l ı f şekli nde. Gövde yap rakla rı 2 veya çok,ince papi l l a l ı veya düzgün yüzey! i , pa ral el da m a r l ı. Çi çek durumu gevşek veya sı k,bi r veya i ki t a ra f l ı dizi li başaksı.Pe ri gon zigomorf.Tepal l e r 6 tane , farkl ı büyükl ükt e, i ki si o r t ada dördü yanda. Fi l ament l e r t epal l e re bağ l ı . M eyva kapsül. Çi çeki en m e zamanı: Şubat -Ağustos. Y et i ş m e o r t a m ı : 0 -2900 m ' l e r arası. K ü l t ü r alanları ,boş t a r l al a r , çayı rlık ye r l e r , kayal ık ya m a ç l a r , çorak alanlar , o r m an açıkl ıkl a r ı , m aki likl e r. Tü rki ye yayıl ışı: Yaygın. Genel yayı l ışı: Akdeniz havzas ı , K af kasya , İ ran , Avrupa , A ­ rap Y a r ı madası. Bu cinsin ülke mizde 9 t ü rü t abii ol arak yet i şi r. Bunlar­ dan 4 tanesi ende m i kt i r ( D A VI S , l 984) . Bu cinsi n kül t ü r f o r m l a r ı kes m e çi çekçi l i kt e çok makbüldür. Ülkemizden , zaman zaman bi tkini n soğanla r ı tabi attan sökül erek ve t ü r adı beli rt i l meden i hraç edi l m ekt edi r.Ça l ı ş m al ı r ı m ızda hangi t ü r l e r i n soğanl arının i h raç edildi ği t esbi t edi l e m e m i şt i r. Ger­ çekt en bu bi t ki le r i n yaygınl ı ğı ve i h r acat ı n Tabl o 2 ' de de gö­ rül dü ğü g i bi düzensiz ve çok az sayı da ( en çok 1 982' de 1 5 bi n adet ) yapı l m ası sebebi yl e özel bi r çal ı şm aya ge rek görül m e­ m i şt i r. Ancak i l e rde bu bi t ki l e r e i st ek a r t a r sa, ende m i k t ü r ­ l e r i o sökül m e m esi i ç i n ge rekl i t edbi r l e r al ı n m al ı dı r.

73

19- OX ALIS L. , ( Oxal i daceae). B i t ki çokyıl l ı k , rizo mlu veya soğanl ı , ot su. Yapr ak­ lar t ri f ol yat ( üç yaprakçıkl ı ) , genel l i kl e t abanda, bazan gövdede. Ç i çekl er 5 veya çok sayıda. Pet al l er beyaz , pe mbemsi beyaz veya sa rı.St a m enl er l O ade t , al t t a bi rleşi k. M eyva kapsül . Çi çekl enm e z a m anı: M ar t - Ağustos. Y et i şm e o r t a m ı: 0-1 700 m ' l e r aras ı . O r man a l t ları , bahçel er. Türki ye yayıl ı ş ı : K a radeniz ve Akdeniz böl gel eri. Genel yayıl ışı : Yayg ın Bu ci nsi n ülke m izde 3 t ü rü yet i ş m ekt edi r. Bunl ardan O. acet osella L.ve O.corniculata L. t ü rl erini n riza rn l a r ı tabi at t an sökül erek i hraç edi l i r.Bu i ki t ü r aşağıdaki şeki l de bi rbi ri nden kol ayca ayr ı l ı r: - Gövde yaprakl ı. Per al l e r sarı O. corni cul at a Gövde yapr aksız. Pet al l e r beyaz , kı r m ız ı d a m a r l ı O. ace t osell a _

He r i ki t ü r d e K ar adeniz B ölgesinden bol yet i şi r. Ihraç edi l en rizo m l a r bu böl geden sökülür. İ hracat ı az ve düzensizdi r. En ç ok ı 982 yı l ı nda 20 bin adet olarak sat ı l m ı ş ol an bu bi t ki ­ ni n ı 9 8 3 yı l ı nda dı ş sat ı mı yokt u r , ( bak. t ablo 2 ) . Ül ke mizde yayg ı n olan bu b i t ki l erin bugünkü m i kt ar l arda sat ı l m as ı yl a azal dı klarına dai r herhangi bi r del i l e rast l an m a m ı şt ı r. 20- Urginea mari t i m a ( L. ) Bake r , (Lil i aceae). Yöresel adl arı: Adasoğanı , Yabansoğanı ,Y ı l dızsü mbülü. B i t ki ç okyı l l ı k, soğanl ı. Soğan 5 - ı 5 c m. çapında. Yap­ rakl a r ı 7 - 5 0 x 2- 6 c m , geni ş ş e r i t si. Çiçek duru munun sapı ı- ı , 5 m boyda. Çiçekl er beyaz , çok sayı da ve sık bi r sal kı m duru munda. Çiçek sapları ı , 5- 2 c m uzun lukt a. Tepal ler serbest 7 - 8 m m boyda. St a m enler t abanda t epal l e r e bağl ı . Meyva üç­ geni msi kapsül. Tohu ml a r yassı , kahve rengi. Ç i çekl enm e zamanı: Ağust os-K ası m. Yet i ş m e ort a m ı : 0-300 m ' l er arası.Sahi l l e rdeki kuru yamaçl a r , boş a razi l e r , t aşlı t epel e r , kal ker kayal ı kl a r , çam or m anı alt ları. Bat ı ve Güney Anadol unun sahi l Türki ye yayı l ışı kesi m l eri. Genel yayı lışı: Akdeniz Havzası. Bu c i nsi n ülke m izde bi r t ü rü yet i ş m ekr edi r. Vatanı Akdeniz Bölgesi olan bu bi t ki ni n soğanları büyük ve zehi rlidi r.

74

Bu soğanl ar 2000 yıldan beri eczacı lıkt a diü r et i k, ekspekt oran ve kal p kuvvet l endi rİcİ ol a rak kul l anıl ır. Soğanın anat omi k yapısında bol miktarda raf i t krist ali g örülür. İğne şekl i ndeki bu krist al l er sebebi yl e soğan t ah r i ş edi ci özel l i ğe sahi pt i r. Bu yüi den halk a r asında ha ri cen romar izmaya ka rşı kullan ı l ı r. Bu bi t ki nin soğanl arı ı 97 9 yıl ından son r a yurt dı şına satıl m aya başlan m ı ştı r. En çok ı 980 ve ı 982 yı l lar ında 20 bi n adet dolayı nda sat ı l m ı ş olan bi t kinin ı 983 yı l ında sadece 2000 adet sat ı l dı ğı görül mekt edi r. ( bak, tablo 2). yet işt i ği yerlerde ol du kça bol bul unan bi t ki ni n dı ş sat ı m sonucu bi r t ah ri bat a uğradı ğı , arazi çal ı ş m al arı m ı z sı r asında g örül m e m i şt i r. Bu se­ bepl e yı l da 20 bin adedi geç me mek üzere i hr acat ını n devamın­ da şi mdi l i k bi r sakınca yokt ur. Ancak bu seviyedeki i hr acat deva m l ı olursa, beşer yı l l ı k aralarla bi t kinin t abi att aki durumu kont rol edil m el idi r. Bi t ki ni n yet i ş m e o r t a m i a r ına ulaşı m kol ay­ l ı ğı sebebiyl e kont rol r ahat l ı kl a yapıl abi l i r. 21 - Pancratium mariti muro L. , (Amaryllidaceae). Yöresel adl arı: K umzambağı . B i t ki çokyıllık, soğanl ı. Soğan 5 -5 , 5x 3 , 5 -5 c m , derinde, boyun kısmı 1 2-1 5 cm uzunlukt a. Yap rakl a r 28-40xl -2, 5 c m ,şe­ ri t si . Ç i çekdurumu sapı 1 0- 3 5 c m , kal ın. Çi çekdu rum şe msi ye.Çi­ çekl e r 3-10 adet , beyaz, hoş kokulu. t epal l e r 5 , 5 -8 , 5x0, 3-0,8 cm; ko runa 2,5-5 cm boyda, kenarı üçgensi dişli . m eyva kapsül. Tohu m lar çok sayıda, siyah. Çi çekl en m e z a m anı: Hazi r an-Eki m. Yet i ş m e o r t a m ı: D eniz sahi lleri , ku mlukl a r ,kum t epel eri. Tü rki ye yayıl ışı: K a radeniz ve Akdeniz kıyı ları. Genel yayı l ışı: Bul gari st an , Bat ı Kafkasya. Bu ci nsi n ülke miz sahi lleri nde t ek t ü rü bulunmakt adı r. Bu t ü rün soğanları t abi anan sökül erek süs amacıyl a yurt dışına sat ıl makt adı r. Ancak bu sat ı m sürekl i ol mayı p sadece bazı yı l la r yapıl makt adır .Tabl o 2 i ncel endi ğinde en fazla i hracat ın 1 982 yıl ında l O bi n adet olarak g e r çekl eşt i ği görülür. Bi t ki kıyı ku mul l a r ında yaygın ol makla bi rlikte fazla yoğun deği ldi r. Ayrıca bi t ki ni n yet i ş m e o r t a m ı sebebi yl e t u ri z m o r t a m ının et ki si al t ı ndadı r. D i ğe r ta raf t an Y ÇS ' de öne m li bi r yer tut m a m akt adı r.Bu sebepl e i hracat ının yasaklan ması yerinde olacakt ı r. 22- NARCISSUS L. , (Amaryllidaceae). ·

Yöresel adı : N ergiz. B i t ki çokyıll ık, soğanl ı. Yaprakl a r di pt e, yassı veya silindi rik. Çi çekl e r t ek veya 2-1 5 adet , şe m s i ye msi. Tepal l e r ve korona sarı veya beyaz ,genel likle hoş kokulu. M eyva kapsül. 75

Çi çe kl en m e zamanı: İ l kbaha r , M a r t -Mayıs; Sonbahar , Eylül K ası m. Yet i ş m e o r t a m ı: 0-850 m ' le r arası. N e m li ye rl e r , t arlalar , kayal ıklar , m aki l i kl e r. Tü rkiye yayı l ışı: Çoğu kül t ü r halinde , özell i kl e Ege ve Akdeniz bölgel e ri nd e. Genel yayıl ışı: A kdeniz ül kel e ri ( Eg e Adaları ,Yunani stan, İtalya,F ransa,İspanya ) , İ ran , K afkasya,Çin japonya. Bu ci nsi n ülke m izde 9 t ü rü bul unur. Bunla rdan sadece N.serot i nus L .ve N. tazetta L. t ür l e ri tabi i , di ğe r l e ri kül t ü r veya kül t ü rden kaç m ı ş ol arak bul unu r l a r. Daha çok kesme çi çekçi l i kt e kul l anılan bu cinsi n t ür l e rini n bu a maçla g eniş öl çüde kültürü yap ı l maktadı r. ülke m izde özel likle t z mi r civa r ı n­ da kül t ü r ü yapı l an Narcissus çi çekl erini n iç pi yasada g eniş bi r tüket i mi vardı r. Bu rapo rda konu edi l en t abi i ne rgizl erdi r. Bu ı: ların i hracat ının sürekl i ol mad ı ğ ı v e ancak baz ı y ı l l ar ge rçekl eşt i ği , i hraç m i kt arl arının da ol dukça deği şi k ol duğu görül mekr edi r. 1 9 7 2 y ı l ında 9 500 adet ol an i hracat 1 979 yıl ı na kada r yap ı l ­ mamışt ı r. Bu yıl 1 49 b i n adet soğan i hraç edi I mi ş , 1 980 yıl ında i se yi ne i hracat yap ı l ma m ı şt ı r. Ancak 1 981 y ı l ında 450 bi n ve 1 982 yıl ında 8 5 5 bi n adet ol arak yapı l an i hracat di kkat çeki ci di r. l 983 yılında i se bu mi kt a r l a r 1 243 50 adede düşe rek öne m l i bi r geri l eme g öst e r mi şt i r. (bak. tabl o 2 ) . A raşt ı r ma g ezi l eri ndeki t esbi t i eri mize g ö r e N.serot inus t ü rü sökül m e m ekt e, fakat N. t azet t a t ü rü t abi ar t an sökül rnek­ r edi r. Bu bi t ki bi rçok ye rde kül t ü r t a r l al arında bol mikt a rda bul un makt a (örneği n: İçel , Ana m u r ; Ant al ya, K u ml uca ) , fakat soğanlar ol dukça de rinde ol duğundan sökü mü pek hevesli yapı l m a m akt adı r. İhracat t a her ne kada r t abii ne rgiz adı kul lanı ­ ııyo rsa da i hraç mat e r yal ini n büyük kısmı kül t ü r al anl arından sökül m ekı edi r. Bizi m t esbi t l eri mi zrle bu bi t ki ! erin t abi i o r t a m ı nda bi r tah ri bat a r ast l anı! m a rn ı şt ı r. l V- T A RTIŞM A YÇS sökü m ve i hraca t ı nın t abi at t a t ah r i be yol açı p açmadığının a raşt ı n l masına yöne l i k bu çal ı ş m a yu rdu m uzda b u konuda v e b u kadar g eni ş bi r al anda yapı lan i l k çal ış m adı r. Bu guruba gi ren bi t ki l erin ekoloj i ve ü r et i ml e rine ağı r l ık ve ren, T ÜBİT A K T O A G g rubu t a rafından dest ekl enen di ğe r bi r çal ışma (TOAG-420 A) daha ol makl a bi rlikt e kesi n rapo ru mu­ zun yaz ı l ması sı rasında o çal ışmanın sonuçları henüz açıkl an­ ma mışt ı . Adı g eçen bu çal ışma he m yayı l dığı al an he m de 76

konusu yönünden bi zi m araş t ı rmam ızdan deği şi k amaçl ıdı r. Bu sebepl e rapo ru muzun bu böl ü münde daha önce yap ı l mış çal ışmal a r ol madığından , uzun yı l l ar YÇS konusunda i leri sürül en ve çoğunun sami mi ol duğuna i nand ı ğ ı mız i ddi al arın doğ rul uk de recel eri , t esbi t t e ri mizi n ışığında t a rt ışı l mı şt ı r. Özel l i kl e son 1 0 yı l i çi nde gi t t i kçe yoğunl aşan YÇS dış sat ı m ı i l e doğ rudan veya m esl ekl e ri sebebi yl e dal ayl ı olarak i lgi l i ki şi ve kurul uşların bu konudaki i ddial arı ve geçe r l i l i ği şu şeki lde t a r t ışılabi l i r. 1 - ı 970 l i yıllarda o za mana kadar yapılan ihracat sonucu t abi at ın aşı rı şeki l de t ahri p edi l di ği ve öz el l i kl e Ege ve Akdeniz böl ge l e r i nde bazı bi t ki t ü rl erinin nesi l l e r i ni n ortadan kal kt ı ğı i l eri sü rü! müşt ü r. Bu i ddi anın doğ ruluk de recesi t a r t ışılabi li r.Çünkü g e rek adı g eçen böl gel e rden sökül erek sat ı l an bi t ki t ü rl er i g e r ekse bunl arın bo ll ul:l a r ı hakkı nda yapıl mış g e çe rl i bi li msel çal ı ş m a­ lar ol madan daha çok t ah m i nl ere dayanı l a rak i l eri sürül en f i ki rler sonucu bu düşüneeye var ı l mışt ı r. Hal buki o yıl l ardan son ra YÇS i hracat ı her yıl a r t an m i kt a rl arda devam et m i ş , bu i şi yapanl ar öz el l i kl e Akseki yö r esı nı ( yüzyıla yakın bi r süreden be ri bu radan sökü m yapıldığı i çi n) örnek g öst ere rek bu i ddi al arın g e r çe k ol mad ı ğ ı n ı i l eri sür müşl erdi r. A raş t ı r m a m ız s ı r asında özel likl e Akdeniz Böl gesinde t a radı ğ ı m ız a razi kesi m l e ri nde Gal anthus ı çı n aşı rı bi r t ah r i bat ın g er çek ol duğu, bulgul ar böl ü münde de açıkl andı ğ ı gi bi , o r taya çıka r ı l m ı şt ı r. Ancak,bu sonuç Galanthus t ü r l e rinin g e ç m i ş t e bu bi lgel erde daha bol ol abi l ec eği varsay ı m dan kaynakl an m akt adı r. D i ğ e r cinsl erde ise aş ı r ı bi r azal ma sapt a­ nam a m ış ol makl a be raber bu f i ki r eli m i zde daha önce bu konuda yapıl m ı ş araşt ı rm a sonuçl a r ı o l m a masından da kaynak­ süresine proj e sonuçla r ı m ız araşt ı r ma l anmaktad ı r. Bizi m rastlayan 3 y ı l l ık bi r pe riyot t aki g özl e m l e ri mize dayan makta­ dı r. Tabi at ın aşı rı öl çüde t ahrip ol duğunun i l eri sü rüldüğ ü 1 970 ' li yı l l ardaki i ddia, o yıllardan önce yu rdu muz un bat ı kesi m i nde yaygın bi r bi t ki olan,söküm ü ve dış sat ı m ı sonucu çok aşı rı t ahri bat g ör düğü i çi n günü müzde çok bel i rli al anlar­ da seyr ek ol arak rast l anan ve hal en dış sat ı m ı yapı l madığın­ dan proj emiz kapsam ı d ışında t ut u l an Gemiana lutea L. bi t ki si i çi n geçe rli ol abi l i r. Proj e kapsam ına gi ren çeşi t l erde o za m anlar aşı rı bi r t ahri bat olup ol madığını kesi n ol arak bi l e m e m e mize ve o yı l lar dan son ra gi t t i kçe a rt an m i kt ar la r da dış sat ı m yap ı l ma­ sına rağ men Galanthus dışındaki çoğu cinslerde göz l e görül ü r 77

bi r azal ma t esbi t edi l ern e m esi i l gi nç t i r. 2 - Soğan) ı bi t ki l erin yakl aşık 5 yıl l ı k bi r öm rü ql duğu, bu süre i çi nde bi r değ e rl endi r m e yap ı l m azsa tabiar tan heba ol up gi decekl eri i l eri sürül m ekt edi r. Yapt ı ğ ı mız çal ışmal arda ve l i t e rat ü r t a ramalarında bu bi tki l e r i n yaşam sürel e ri hakkında bi l gi l er buluna m a m ı şt ı r. Bi r yör eden yapı lacak söküm çal ışmalarında o yör edeki bi t ki l erin yaş ları ndan çok veri m l eri öne m l i di r. D aha açık bi r deyi şle bi r yerde bitki az olarak yet i şi yo rsa 5 yıl son ra nasıl olsa ortadan kalkacak di ye sökm ek hat al ı bi r yönt e rn di r. Ti cari değ e ri olan , yani bel l i bi r b üyüklük kazanacak çi ­ çek açabi l ecek duru m a gel en soğanl arın sökü m ü t ahri bat sa­ yı l maz. Çünkü bunl a r kı sa bi r zaman i çi nde ölüp gi decekl erdi r. iri soğanl a r sökülünce he m seyrekl eşti ri l mi ş he m de toprak havaland ı r ı la rak s e r t leş m esi önl en m i ş ol maktadı r. Böyl ece soğancıkl a r ı n daha sağl ıkl ı ve çabuk g elişebi l mel eri sağlan­ maktadı r. B u i ddia, şayet söküm i şi yukarda bel i rt i l en şeki lde , ya­ ni büyük soğanl arın alınıp küçükl e r i ni n toprakta bı rakıl ınası şekl i nde yap ı l d ı ğ ı d üşünülürse ilk bakışta doğ ru gi bi görün­ mekt edi r. l 982-84 yı l l a r ı a rasında yapı l an arazi çal ışmalarında özel l i kl e üze ri nde du rduğumuz ve şu anda en öne m l i i hraç m at er yali olan Galanthus ' da böyl e b i r met odun kul l anıl madığ ı ­ n ı t esbi t et t i k. Bu g ö r üşün o r t aya at ıldığı 1 97 5 -80 y ı l l a r ı arasında sökü mün ne şeki l de yapı ldığı hakkındaki bi lgi l e r i miz sökücü, t oplayıc ı ve i hr acat çıların v e r di ği bi l g i l e r l e sını rlıdı r. Ancak, araş t ı r m a m ız süresince yapt ığı m ız çal ışmalarda Doğu K arade­ ni z Bölg esinde sökümü yapılan bi r yöre ha'ri ç ( adı özel l i kl e açı klanmam akt adı r) yu rdu m uzun hi ç bi r yeri nde bu şeki l de sökü m yapıl madığını t esbi t et miş bulun m akt ayız. Söz konusu al anda sökü m , yalnız bi r ai l e t a raf ından bi l i nçli bi r şeki lde ve i ddi ada i l e ri sürül en g örüş l e r doğ rul t usunda yapıl makt adı r. Beş yıldan beri sökü m yap ı l makta ol duğunu öğ r endi ği m iz bu sahada henüz hi ç bi r tahribata rast l an m a m ışt ı r. Bu du rum da e ğ e r i ddi a da i l e ri sürül düğü g i bi s öküm yapıl ı rsa t abi at t ah r i batının en az ol acağı f i krini doğ rul amakta i s e de yu rdumuzda öze l l i kl e son yıl l a r da g i t ti kçe ar tan t al ep karşı­ sında zat en bi l i nçsizce yapı lan söküm l e rde buna di kkat edi l e­ rn eyeceği aşi kardı r. 4i ddi al arın baz ı larında sökü mün m ünavebe ile yapı l ması ,ancak m üvabeni n böl gesel değil öbekl er arasında uygulan m ası i st en m ekt edi r. Yani köyl ü sökü m anında g enç örnekl e ri n bol olduğu öbekl e r e dokun m asın ( g e r çekt en genç ve 78

yaşl ı bi t ki l er al ışık bi r göz t araf ından fark edi l ebi l i r ) , yaşl ı öbekl eri söksün ve m ünavebe böyl e sağl ansın. Öbekl e r arasında m ünavebe san ı rız şu anda kul lanılacak bi r m et od deği l di r.Çok di kkat li ve i deal şart larda b i l i nçli kişi l e r ta raf ından yapı l an bi r sökü m i çi n böyl e bi r f i ki r o r t aya a t ı i abi l i r. Ancak son yıl la rda gi t ti kçe artan Galatbus dış sat ı m ı ( l 984 ' de 1 97 9 ' un i ki kat ı ) i çi n sökücü öze l l i kl e araşt ı rm a süremiz i çi nde, t abi at t a ne bulu rsa sökm eye başla m ı şt ı r. Di ğ e r yandan sökü m işini n g enel l i kl e kadın ve çocukl a r g i bi bu konuda e ği t i l m e m i ş ki şi l e r t a rafından yapı! ması da böyl e b i r uygula m anın m ü mkün ol mayacağını göst e r m ekt edi r (bak. resi m 1 7a ve 1 7b).

Res i m ı 7 a - K üpe Dağında kadın sökücüler ,Beyşehi r.

Diğe r yandan şu andan son ra özel l ikl e Galanthus i çi n Akdeniz Bölgesi nde herhangi bi r m ünavebe şekl i d e g eçerli ol amaz. Çünkü bu bi t ki aşı rı şeki l de tahri p edi l di ği nden , Akde­ nizi n ' lı1 1 bölgesi nde genç bi t ki l er çokt u r , o r adan sök m eyel i m, "b 1 1 böl g esi daha yaşl ıdı r , o r dan sökeli m gibi bi r f i ki r i l eri sürüle­ m ez D i kkat edi l i rse öne ri l e r kıs mı nda biz bölg esel münavebeyi i l eri s ü r m edi k. 79

R esi m ı 7b- Sökücü çocuk l a r , A n t a lya Gündoğmuş.

5- D oğadan hasat edi l en t ü r l e rden ekono m i k kat kısı az olan t ü rl e r sat ış l i s t el e ri nden çıka rıl mal ıdı r. Ancak bun l a r ın üret i m yoluyl a sat ışı yapıl mal ıdı r. Bu f i ki r ol dukça t a raftar t oplayacak g i bi g örün m ekt e i s e de rapo rumuzun daha önceki bölü münde ve rdi ği m i z l i st eye ( bak. t ablo 2) göz at ı ldığında bu gu ruba gi rebi l ecek t ü r l e ri n sayı l arının çok az ol duğu v e i hracat l ar ının düzensiz ola rak g e rçekl eşt i ği görül m ekt edi r. Bu s ebepl e ekono m i k ol mayan t ü rl erin dış sat ı mının yasakl an masının t abiat ın t ahribat ı i l e doğ rudan bi r i l işkisi yokt ur. 6- YÇS ' de t a rt ışı l an öne m l i konulardan bi risi de sökü m sı rasında t op r aktan çıkan i h racat büyükl üğüne yakın ol makla bi r l i kt e daha küçük ol dukl arından yurt dışına sat ı l ınayan BO

soğanlar-yaygın adı yl a el ekal t ı mat eryal dı r. E l ekal t ı mat e ryal arasında öz ell i kl e son y ı l l a rda çok küçük soğanlarında bul unması di kkat çeki ci di r. E l ekal t ı mat e ryal in m i kt a rını n ne olabi l eceği ve bunl a rın t ekrar di kt i ri l i p di kt i ri l meyeceği hususu son y ı l l a rda ol dukça tart ışma konusu ol muş t u r. l982 yıl ında haz ı rl anan yönet m el i k l e i hraca t çı depal arma ulaşan m a t e r yal a rasında % lO oran ında el ekal t ı s.oğan olabi l eceği kabul edi ! miş ol masına rağ men bizi m bulgul a rı m ızda sökücü­ den sat ın al ınan soğanl ar a rasında ortalama % 30- 3 5 hat t a bazan % 6 5 ' ! e r e ulaşan m i kt arda elekal t ı m a t e ryal e rast lan­ Galanthus ' da , mışt ı r. Y ı l l a rdı r sökü m ü yapılan i h racat çı depola r ın da t opl anan e l ekal t ı m a t eryal in sökül düğü alanlara t ekrar g önde ri l e r ek ekti ri l di ği yolunda bi lgi l e r al mamız üzerine bunların doğruluk derecesi ni ve bu ol ayın sonucunun ne ol duğunu öğ r en m e ye çalışt ık. 1 9 7 2 - 7 5 yılları arasında bazı i h racatçı fi rmal arın depalarma ul aşan e l ekal t ı mat eryali ni kaynağına geri gönde­ rerek di ki l mesi ni sağl am aya çalı ş t ı kl arını t esbi t e t t ik. İh racat çı fi r malardan e l de et t i ği miz bu bilgi l e r söküm ye r l e ri nde dol durduğumuz bi lgi for mlarının haz ı rlan ması sı rasında doğ rulandı. Ancak g e ri g önde ri l en e l ekal t ı m e t e eyali n büyük bi r kısmının bu amaçla kullanı l madığı da soruştur malar derinleşt i r i l i nc e açığa ç ı kt ı . l 974 yılında al ınan t abi at t an sökümün yasakl anı p, yal nız üret i m mat eryaline sat ış izni veri l m esi hakkındaki karar sonucu, baz ı fi r maların çi f çi l e r l e anl aşa rak yer ki raladıkl ar ı , gönde rdi kl e ri e l ekal t ı mat eryali di kt i r rn ek i st i di kl e ri , çi ft çi l erin gönde ri l en m at eryal i t ar lalara gelişi güzel şeki l de yayarak di kti kl'e r i , ancak bu i şi ci ddi bi r şeki lde yapmadıkları hal de ert esi yıl bu tarl aları g öst ererek üret i m yapı l m ış gibi m ahal lin t ekni k zi raat yet ki li l erinden belge aldıkl arı bize i fade edi l mişti r. 1 97 0 ' li yıllardaki bu yanl ı ş ve g öst e r m el i k uygulama yanında 1 980 ' li yılla rdan i t i ba r en bazı fi r m alar ,gi t t i kçe öne m kazanan YÇS ' de o r taya ç ıkan p robl e m l er e ci ddi ol arak eği l meye başlan m ışt ı r. Söküm yapı lan ye r l e rde yukarda bahsedi l en t i pt e bi r uygulamanın yararsızlığını anlayan bu f i r malar kurulşuları yanı nda veya ki ral adıkları bazı yerl erde el ekal t ı mat e ryal i le kül t ü rü yapılan çeşi t l e ri ( F ritillaria Tulipa, Lilium gibi ) yet i şt i r m e ye başla m ışlardı r. l 983-84 yıl ında bu uygula m a oldukça g eni ş a razi l e re yayı l m ı ş ve değişi k c i nsleri ( Galanthus, E ranthis,Anemone g i bi )de kapsayan bi r boyu t a ulaş m ı şt ı r ki doğa koru m ası açısından ( yu r t dışına sat ı l acak m at e ryal i n bi r kısm ının bu yol la e l de edi leceği görüşünden )sevindi rici bi r geli ş m edi r , ( bak. r esi m 1 3) 81

7 - YÇS ' de e n çok t a rt ışılan konula rdan bi risi üret i mi n n e olduğ udur ? Ö rneği n el ekalt ı mat e ryal i eki p t icari boya ulaşmasını sağlamak üret i m m i di r ,yoksa t ohu m ek e rek çağal t ­ mak m ı ü r eti m sayı lı r ? A raş t ı r m al a r ı m ız sı rasında t oplanarak dene m e bahçel e­ nı ne di kt i ği miz mat e ryal i l e bazı i hracat çı fi r malar ın köylü­ den ki ral ayarak el ekal t ı mat e ryali ekt i kl e ri t a rlala rda ve a razi de söküm yapt ığ ı m ız yer l e r de , Galanthus ' un çi çek açacak büyüklüğe geldi ği nde çoğunl ukl a 1 -2 , K a radenizin doğusunda 3-4 yavru ( soğancık) ve rdi ği gö rül müşt ü r. Taşkent civarı Fasli kan Yaylasında yapt ığı m ız söküm l e rde i se 20-22 yav ru soğancık oluşt urduğunu t esbi t e t t i k , ( bak. r esi m 4 ) . Bu sebeple elekal t ı materyal çok küçük 0-2 boyda)bi l e ol sa onu 2- 3 yıl bekl et erek he m i hracat büyükl üğü kazandı rıl m as ı , he m de bu sı rada çoğunlukla her soğanın vereceği en az bi r yav ru soğancık e l de et m eni n m ü m kün ol ması açısından bu şeki lde yapıl an di ki m i e r i n de bi r çeşi t ü ret i m sayılabi leceği açıkt ı r. D i ğe r t a raftan Galanthus' un doğal habi t at ında uygun şa r t lar bulunca tohu m dan da ürediği t a r af ı m ızdan sık olarak t esbi t edi l mi şt i r. (bak. resi m 1 8 ) . Ancak, bu bi t ki ni n kül t ü r şa r t lar ında

Resi m 1 6-

G a l a n t h u s ' un tohu m da n ü r e m esi , A ksek i , Ç i m i Y aylası. _

82

t ohumdan ü ret i m i ve bunun veri m l i l i ği konusunda, konunun p roj e amaçl a r ı dışında ol ması sebebi yle herhangi bi r çal ışma yapı l ma m ıştı r.Bu konudaki bi l g i l e r TOAG-420A nu maral ı p roj e rapo ru i l e aynı konuda yapı l m ış di ğ e r bi r çalışmadan ( ALTAN , S. , 1 982) elde edi l ebi l i r. 8- İhracat çı fi r m al a r , özelli kl e G alanthus sökü m l e r i nde söküm zam anına çok di kkat edi ldiğini bel i r t m ekt edi r l e r.Tabi ­ at ın t ahri bat ında çok ön e m l i olan bu konuda sökümün kapsül ve t ohu m la r ın ol gunlaşıp yaprakl a r ı n sar a r m aya başlamas ından sonra yapıl dığını söyl e m ekt edi r l e r. Böylece t oprağa b ı rakıl an kapsül l e rdeki olgun t ohu m l a r çi m l ene rek bi t kinin kendi ni yeni l e rn esi sağ lanmakt adı r. Arazi çal ışmal a r ı m ız sı rasında Galanthus ' un yüksekl ik, bakı ve benz e r i ekoloj i k f akt ö r l e r e g ö r e bazı değişi kli kl e r göst e r m ekl e bi rlikt e , g enel likle M ayıs sonlarında Hazi r an o r t al a r ına doğ ru olgunlaş m aya başladığ ı n ı t esbi t e t t i k. Hat t a 2 5 00 m ' den yüksek olan baz ı yerl e r , özellikle kuzey ya maçla r , o anda karla kapl ı ol duğundan, bu ralarda yet i şen o rn e kl e r t em muz ayında bi le çi çek açmakt adı rlar. Ancak o za manl ar söküm sona e r miş hat ta dış sat ı m safhası baş l a m ış olduğun­ dan bu yüksekl ikt e yet i şen bi t ki l e r sökü l m e m ektedi r. Sökü m yapılan ye r l e r , de yani Akdeniz Böl gesini n l S00- 2000 m ' l e ri , K a radenizin S U0-1 500 m ' le r arasındaki g eniş arazi kesi m i nde yet i şen Galanthus' l arda, fi r maların i ddi a e t t ikleri ve belki çok yıllar önce sökücüle r e t avsi ye t�t tikleri söküm za man ve şekl ine uymadıklarını kes i nlikle t esbi t et t i k. Ancak, söküm zamanına ve yukarda beli rt i l en şartlara Taşkent çevresi ndeki bazı tapulu şahıs t a rlaları i l e A rtvin civarındaki yalnız bi r ai l e t a r af ından söküm yapılan ye r l erde uyul makt a­ dı r. Sökü m işinin 1 00 yıldan be ri yap ı l dığı bunun i deal bi r şeki lde g e rçekleşti ri l di ği ve bu neden l e sökümün deva m edeg e l di ği söyl enen Akseki ' ni n Çi mi K öyü ' nde bi le 23/Ni san 1984 t a r i hi nde çi çekli ol duğunu gördüğümüz Galanthus' ların I haft a sonr a olgunlaşmadan söküldükl e ri t a ral ı m ızdan g örül m üş­ tür K a radeniz Bölgesi nin çoğu ye r l e ri nde arazi çal ışmal a r ı ­ m ız s ı r asında yapt ığı m ız g öz l e m l e r süresi nce , sökül en örnek­ l erde kapsülün henüz olgunlaş m a m ış ol duğunu t esbi t e t mi ş bulunuyoruz. E ranthis ve Anemone bi tki le ri de çoğunlukla tohu m l a r ı olgunlaş m adan sökül m ek t edi r. Sökücül e t bunların e r ken sökül m e l e rine sebep ola rak,tohu m l a rının olgunlaş m ası bekl e ­ ni rse, civarında yet i şen bi t ki l e rin büyüye rek kısa boylu olan 83 .

·

( yaklaşık 1 0 c m ) bu i ki bitki yi kapatacağını ve böylece bi tki leri bul makta zorluk çekecekl e ri ni bel i rt mekt edi r l e r. Bu şeki l de yapılan sökü m l e ri n bu ci nsl e rde, Gal anthus' da g örüien der ecede t ahribata s ebep ol masını bu i ki bi t ki ni n ona g ö r e daha deği şik y e t i ş m e özell i kl e rine sah i p ol ması yanında sökül en m i k t a rl a r ı n da azl ı ğ ıdı r ( son 4 yılda yaklaşık 1 0 m i l yon adet ) . Bu t ü rl e r havala r ın ı s ın m asıyla ani den t ohu m a geçebi l mekt e , aynı z amanda i hr acat al t ı i r i l ikt eki yu m ruların çoğunlukta ol duğu sahala r ver i m l i ol madığı i ç i n sökül m e m ek t e­ di r. B i r yıl önce söküın yapılan alanla r çoğunlukl a, ert esi yı ı , veri m l i ol madığından sökü l m e m ek t e böyl ece dinl endi r m e kendi l i ği nden bi r dereceye kadar sağlan makt adı r.Li l i u m candidu m ' da d a du rum aynı dır. H e r ne kadar b u b i tki ni n son yıl la r da t abi ar t an sökül m edi ği veya ancak dam ızl ı k m a t e ryal al mak amacıyla az m i kt a r da sökü! düğü i l eri sürül m ekt e ise de M a r m a r i s Bozburun arasında ve D at ça Y a r ı m adasında çi çekl i hal de ve geniş çapt a sökümün yapı ldığı 1 982 yıl ında taraf ı ­ m ızdan bel i r l en m i şt i r. Yukarda açıkça beli r t i l m eye çalışıldığı g i bi öze ll i k l e Galanthus sökümü konusundaki i ddi al a r tama m İ yl e geçe rsizdi r. Sökü m i şı şu anda i hr acat çı fi r ma l a r ın kont rolünden t a m a m en çıkm ışt ı r. K öyl ü ,Tar ı m Bakanl ığ ınca son yıllarda kaldı rılan kont enj andolayısıyla, sökeceği bütün m a l ın f i r m alar t araf ı nda.n sat ı n al ınacağ ını bi l m ekt e ve m ü m kün olduğu kadar faz l a m a l sök mek amacıyl a e rken hat t a bazan g i z l i söküm yap makt adı r. 1 984 yıl ında K ız ı l dağ Güzle Yayiasındaki bi r g özl e m i m i z bul gular böl ümünde bel i r t i l mi ş t i r. Yapılan e rken sökü m l e r sonucu toplanan soğanl a r t a m ola rak olgunl aş m adıkla r ı i çin, i hracat çı depola rına g el i nceye kadar çürüm eye başlamakt adı rlar.Böyl ece bi r yandan t abi at ın t ahribat ı şi ddet l en me kt e di ğ e r t a raftan ekono m i k zarariara yol açıl makt adı r . Özellikle 1 984 yılı i çi nde rekabetin a r t m ası ve t al ep f az l ası sabebi yl e yapılan düzensiz, b i l inçsiz e rken söküm sebebiyl e çok sayıda soğanın t el ef olduğu, baz ı i hra­ cat çı f i r malar tarafından üzül e rek bel i r t i l mişti r. 9-Tart ışılan bi r di ğ e r öne m l i konu da i h raca t ç ı f i r m al a r ­ da aran m ası g e reken hususlar ve bunları sağlayan fi r ma l a r a kont enjan ( d ı ş sat ı m m i kt arlarını beli rleyen ı z ı n )veri l i p veri l me m esi di r. Çal ı ş m al ar ı m ız sı rasında Y ÇS ' de öne m l i konul ar dan bi rinin bu ol duğunu gördük. Rapo r u m uzun önl e m l e r böl ü m ünde bi r ke r e daha vurgulanacağı g i bi bu konu yurdumuzda bu yol l a g i r en döviz m i k t a r ını v e daha öne m l i si t abi at ın t ah r i bi ni

84

yakı ndan i lgi l endi r mekt edi r. Bu konuda i le ri sürülen bi r fiki r bu iş ancak bu konuda ci ddi olarak ç a l ı şan ,beli rli bi r dış pazara, t esi sie r e ve benz eri özell i kl e re sahip f i r malara veril m e l i di r.Bu konuda haz ı r l ı ksız, t esi si ol m ayan her f i r m aya kont enj an veri l me m el i veya di ğer bi r deyi ş l e bu i şi yap m al a r ı önlen m el i di r. Bu fikre karşı i l e ri sürülen di ğ e r bi r fiki r de yurdu­ muzda t i ca r e t i n serbest olduğ u , özel l i kl e g i t t i kçe I i be r al l eşen ekonomi mizde, belki de t ekell eş m eye sebep olabi l ecek bi r duruma m eydan veri l m e m esi ,yani her i st eyeni n bu i şl e u,ğ r aş ­ masının eng ellenemi yeceği di r. Proj emiz süresince i ki nci f i ki r daha ege m en ol muş ve raporumuzun gi riş bölümünde de beli r t t İ ğİ miz gibi bu konuda ci ddi olarak çalışan f i r m alar yanında o t elci , konf eksi yoncu gibi tabi at i l e doğ rudan bi r i li şki si ol mayan m esl ekl ere ai t ki şi l e r de yu rt dışı sat ı m işine gi rişmişl e rdi r. Uzun yı l l a rdan beri t a rt ışıl makta olan bu konuya bi r açı kl ı k g e t i r m ek üzere Tar ı m Or man ve K öyi şleri Bakanl tğ ı m n konu i le i lg i l i e l e m anlar ı ,T ÜBİTAK ' ça dest ekl enen p roj e ela manl a r ı , Zi raat Fakült esi nden bazı öğreti m e l e m anları i l e Ticaret B akanlığı t e msi lc i l e rinin de kat ı l d ı ğ ı 7 -9/Ni san/1982 t ari hi ndeki t oplant ılarda yapılan çalışmalarda YÇS i le uğ raşacak f i r m alarda a r anacak özellikler ve kont enj an esasları t esbi t et m ek üzere bi r yönet m el i k haz ı rlan m ış ve 1 4/Haz i ran /1982 t ar i hi nde de Bakan onayından çıkm ışt ı r. Bu yönet m elik konuya ol dukça açıklık g et i r m esi bakı m ından öne m l i bi r çal ı ş m a ol makl a bi rl i kt e , raporumuzun gı rış böl ü münde de açı klandı ğı gibi maal esef hi ç bi r zaman uygulana m a m ışt ı r. Yönet m e l i ğ i n öne m l i bi r çalışma ol masının en büyük kan ı t ı , haz ı rlayan heyet t e i hracat fi r malarının t e msi lci l e ri n i n ol ma masına rağ m en, o t a r i ht en son r a yapılan İGEME t oplan­ t ı ları nda bu fi r mala rın i hracat boyları ve takvi miyl e i lg i l i 2 madde dışı nda diğer konula r a i ti razlarının ol m a m asıdır. Bu konuda proj e el e manlarının o r t ak fikri şudur: YÇS işine gi r en fi r m an sayısı çoğal dıkça t abi at t ah ri bi bu sayıyla orant ı l ı olarak art maktadı r. D i ğ e r bi r deyişle, r ekabet t abi at ın t ahribini a rt t ı r m akt adır. Bunun en beli rgin ö rne ği son yıllar da yaşan m ı şt ı r. l 974 yıl ında 4 olan f i r ma sayısı proj e süresi nde çeşi t li yılla rda değişi klik göst e r m ekl e bi r l i kt e 12 civarına ulaş m ışt ı r. Bunlardan l koope rat İ f ve 5 f i r ma bu i şi deva m l ı ve düzenli o l a rak yap makt adı r.Fi rmalardan çoğu A kdeniz Bölge­ sinden , i ki ve üçü K a radeniz Bölgesinden söküm yapt ı r makta­ dı r. Son yı l l a rda K aradeniz Bölgesinde, T rabzon sını r kabul edi l i rse l f i r ma doğudan, I veya 2 f i r m a bat ıdan söküm 85

yapt ı rmakt adı r. Tar ı m , O r m an ve K öyi şleri Bakanl ığ m ı n çeşi t l i t oplant ıla r da al ınan t avsi ye ka rarl a rının aksi ne 1 9 79 r aka mla­ r ını ko rumak ye rine her yıl ar tan miktarlarda kont enjan ver m esi daha doğ rusu, 1982 Nisan yöne t m e l i ği ne karşı ola rak, f i r maların i st edi kl eri hi ç bi r husus g özet m eden olduğu g i bi kabul e t m esi sonucu, tabi a t ın t ah r i bi özellli kl e G alanthu s' da hızla art m ışt ı r. Bunun yanında , Akdeniz Böl)!esinden söküm yapt ı ran fi r ma toplayıcıl a r ı ,taahhüt et tikl e ri m ikt a r i a r ı ge rçekleşt i re m eyecekl eri korkusu i le, e rken, bi rbi rinden gizli sökü m yapt ı r m ışlar ve böyl ece t abiat t ah ribat ı en üst seviyeye ulaş m ı şt ı r. Akdeniz Bölg esinde zaten çok kısı t l ı olan Galanthus'da 1984 yılında çok yüksek m i k t ardaki kon t e njan ( 8 5 m i l yon) dol ayısıyla bu bi t ki n i n kökü kesi l miş sayılabi l i r . Bu bölg ede mat e ryal i n kısı t l ı oluşunun bi l i msel göz l e m l e r e bi le ihtiya ç bı rak mayacak en öne mli kanı t ı ,l 983 yıl ında 1 50 TL.civarında olan köylüden alış f i yat ının 1 9 84 ' de 500 hat t a 600 TL ' ye f ı rlamasıdı r. Aynı y ı l K a radeniz ' de fiya t ının 1 00-150 T L civa rında ol ması i lgi nçt i r. t ah ri bat ı n ol madı ğ ı Rekabe t i n ol madı ğı bi r ye rde t a rafı m ızdan göz l en m i şt i r, (bak. resı rn 5 a). Bu böl gede yılda ort al ama 50 t on ci varı nda söküm yapm a i mkanı ol makl a bi r­ l i kt e ancak 5 - 1 0 t on civarında m at e ryal a l ı n m as ı , al ıcının t ek bi r fi rma ol m as ı , sökü mün t ek bi r ai l e t araf ından yapı l ması sonucu,al andan 5 yıl dı r söküm yapı l dığı hal de yoğun! ukt a bi r deği şikl i k, dol ayıs ıyl a t abi at t ahri bat ı g öz l en m e mi şti r. Proj e el emanl arının o r t ak f i kri t abi at ın t ah r i bi açısın­ dan, YÇS dış sat ı mında r ekabet i n m ü m kün ol duğunca önl en­ mesi di r. Bu konuda gerekl i önl e m l erin nel e r ol acağı raporu­ muzun öne r i l e r bölü münde t ekrar vurgul an mıştı r. 1 0- YÇS ' de özel l i kl e t abi at t ah r i bi ni'n a r t t ı ğ ı i l eri sü­ rül en son yıl l a rda ort aya at ı l an di ğe r bi r konu da bundan böyl e büt ün yu r t t a GalanthtıS un hat t a dile r l e rinin de sökü­ münün yasakl anm ı s ıd ı r. 1 974 yıl ındaki bi r t opl ant ıda bu yol da bi r ka rar a l ı n m ı ş ol masına r a ğ m e n b u kar a r uygulanam a m ı şt ı r. Böyl e bi r ka rara sebep ol arak hal en Akdenizde görülen ve öze l l i kl e G alanthus' da beli ren aşı rı t ah r i bat ın gi t t i kçe genişl eye rek di ğ e r t ü rl eri de i çi ne alacağ ı , şayet i l erki yıl l a r da Akdeniz ' de sökü mü yasakl anı rsa, söküm ün K a radeniz Böl gesi nde a r t acağı ve sonuçt abu böl geni n de Akdeniz Böl gesi ni n akıbet i ne uğr aya-­ cağı bel i rt i l mekt edi r. 86

Şayet bu konu i l e Tü rki ye ' de hal en i lg i l enen t ek kuruluş olan Ta r ı m O r man ve K öyi ş l e ri Bakanl ığının bugünkü tut u m u devam ederse v e öne r i l e r böl ü münde bel i rt t iği miz hususl ara t ü müyl e di kkat edi l mez ve öne rdi ği miz bi r kurul uş kurul m azsa bu i ddi a geçe r l i di r. Ancak, t abi at ın ko run m as ı konusunda bizden daha hassas olan Bat ı ülkel eri nde, ö rneği n F ransa ' da, yı lla rdan be ri Galanthus sökümü ve dış sat ı m ı yapıl m aktadı r. A raşt ı r ma­ lar ı m ız s ı rasında eli mize geçen bi r belgeden çıkardığı m ız l ist e aşağıdadı r. Bu l i st ede hem yu r dumuzdan hem de F ransa ' dan 1 970-8 3 y ı l l a rı aras ında yapı lan i hracat mi kt arları ve ri l m ekt e­ di r. Raka m l a rın PSV d e rgi sinden al ındığ ı bu belgede beli r t i l ­ mekt edi r : YIL

TÜRK İYE

1 97 0 1971 1972 1 973 1 974 1975 1 9 76 1 977 1 97 8 1 97 9 1 980 1 98 1 1 98 2 1 98 3

1 8. 7 28.7 s o 22. 263 . 3 00 1 5. 1 97 . 200

PSV

7. 5 14. 000 7. 3 3 3 . 000 7. 8 1 5. 000 6. 4 3 3 . 000 7. 295.000 d e r g i s i 1 4. 860. 000 20. 1 49. 000 2 1 . 1 30. 000 28. 804. 000

FR ANSA 305.000 2 . 9 3 8 . 200 + 2.7 1 6 kg 9.03 2 . 2 5 0 + 4. 254 kg 1 6.465. 500 + 1 7.028 kg 16. 1 92 . 600 + 1 . 3 00 kg 1 5. 6 34.000 1 3. 0 3 8. 000 20. 2 37. 000 1 8. 24 5 .000 y a y ı n l a n m a d ı 1 7. 98 5 .000 + 4. 3 00 kg 1 9.47 5. 000 1 2. 876. 000 + 8.942 kg 9.969.000 + 1 3. 240 kg

Bu t ablodan da anlaş ılacağı gibi tabi at ı kor u m a konusuna ol­ dukça öne m veren bi r Bat ı ül kesi nde de t abi at ın YÇS söküm ü v e d ı ş sat ı m ı yapı l makt a d ı r. Tabi at t ahrip oluyor di ye, t abiat ın ol u m l u yara rlanma yollarını a raşt ı r madan, ondan ya rarlanmayı yasaklamak akı l c ı bi r yol ol m ayıp i şi kol aydan a l m akt ı r. Rapo rumuzda i l e ri sürülen büt ün f i ki r l e r gibi bu m ad­ deni n baş lang ı ç kısm ında yer alan bu i ddi a da proj e eleman­ l a r ı t araf ından ayr ınt ı l ı olarak t a rt ışıl m ış ve tabi at ın, ona za­ rar verm eden yararlanm anın m ü m kün ol duğu konusunda fiki r bi rliğine va r ı l m ı şt ı r. Zat en raporu muz bu görüş açısından yola çıkarıla rak haz ı rlan m ı ş , öze l l i kl e Ta rt ış m a ve Öneri l er kıs m ı böyl ece ort aya çıkmışt ı r. Aksi halde Galanthus ' un ş u anda 87

A kdeniz Böl g esi ndeki durumunu örnek g ös t e r e r ek diğer t ü r l e ri nde i le rde bu duruma düşeceği varsayı m ından yol a çıkıp YÇS söküm ve i h racat ının yasaklanmasım t ekl i f et m ek (bu i ddi ada olduğu gibi ) bizl e r i çi n çok kolay bi r çözüm yolu olu rdu.

V. SONUÇLAR Rapo rumuzun 1 1 M at e ryal ve M etot 1 1 bölü münde de bah­ sedi ldi ği gi bi , çal ışmalarda Galanthus bi t ki sine özel bi r .öne m veri l mi ş , d ı ş sat ı m ı önem siz veya düzensiz çeşi t l e r Uze rine f azla eği l i n m e mi şt i r. Bu sebepl e , raporum uzun bu bölümünde, G alanthus başta ol mak üzere dış sat ı rn da öne m l i rol oynayan bi t kilerle, t abiat tahribi açısından öne m l i olan konulara ye r ve r i l mişti r. ı-

Galanthus

1 - Yapılan araş t ı r malar sonucu, Akdeniz Bölgesi nde g enel olarak t ahri bat ı n çok şi ddet l i olduğu g öz l en m i ş t i r. Bi l ­ hassa son ü ç yıl i çi nde, her f i r maya i st edi ği m i kt ar da söküm i m kanı yarat ı l ması ve alandan çok sayıda f i r m anın s öküm yapt ırıl ması sonucu, t ahribat 1 984 yıl ında doruk nokt asına ulaş m ış t ı r. Bu du r u m , bizi m yayg ın arazi göz le m leri miz yanın­ da, bu i şl e uğ raşan t oplayıcı ve köyl ül e r i n de di kkat l e r i nden kaç mam ışt ı r. Gal anthus söküm ü yapılan bazı köyle r , m e ral a r ı ­ nın bozulduğu g er ekçesi yl e köyl e ri çevresi nden soğan sökül m e ­ sini yasaklamışlardı r. Bi r t oplayıcı , Galanthus un Akdeni z Böl ­ g esi nde çok azal dığını bizl ere ve çeşi t l i maka mlara bi r yaz ı i le bi l di r m i ş ve bu konuda öne m al ınmasını i st emişt i r ( bak. ek 4). Bu y ı lki a razi çalış mal arı m ız s ı rasında g oruştugumüz, Beyşehi r-Şarkİkarağaç i l çe l e ri a rasında uzanan Anam as Dağı e t eklerindeki bazı köylüler de ist endi ği takdi rde aynı şeki l de yazılar ve r m eye hazı r ol duklarını ( örneği n G edikli K öyü) , çünkü Galanthus' u son yılla rda, ancak çok sarp ve çet i n yamaçlar­ dan t oplayabi ldikl e r i ni ve her yıl bu yüzden çeşi t l i kazaların m eydana g el di ği ni. i l e ride bunun can kaybına sebep ol masın­ dan endi şe et t i kl e ri ni bel i rt m i ş l e rdi r. Bölgede bu bi t kinin hayli azal ması , buna karş ı l ı k t al ebin a rt mas ı , fi yat la rının bu yıl S O O -600 sevi yesi ne ulaş m asına sebep ol muşt u r. D i ğ e r yandan , konuştugumuz köyl ül e ri n çoğu, eski den Galanthus t opla maya eşekl e gi t ti kl e ri ni , çünkü g ünde yaklaşık 80-90 kg soğan sök­ t ükl � rini , bug ün i s � ancak 1 0- 1 5 kg sökebi ldi kl e ri ni bel i rt m i ş ­ l erdı r. G erek bu ı fade l e r g e r ekse bizi m a razi g özl e m l e ri miz Galanthus' un bölgede eski den yaygı n ve bol ol duğu hal de bu­ gün ol dukça azaldığını i spat et m ekt edi r.

88

2 - K ar adeniz Bölgesinde Galant!ıus sökümü, g e rek böl ­ g e l e rden e l de e t t i ği miz bi lgi l e r , g e r ekse söküc ül e rl e konuş ma­ l a r ı m ızdan çıka r dığı mız sonuçlara g ö r e , yaklaşık 10- 1 5 yıl l ık bi r g e ç m i şe sahi pti r. Bu böl gede sökümün Akdenize g ö re çok g e ç başlaması, sökü m yapt ı ran f i r m a sayısının az oluşu ve hal kın söküm e yeni yeni a l ı ş maya başla masını yanında yıl l ık sökül en m i kt a r ın da çok az ol ması ( l S -20 t on) gibi sebepl e rle aşı rı tahribata ras t l an m a m ı ş t ı r. Söküm mikta rı a r t a rsa, Akdeniz Bölgesi ndeki benz e r sonuç alın ması kaçınıl mazdı r. Özel likle Doğu K a radeniz ' de t esbi t et t i ği m iz ve S yıldı r söküm yapı lan bazı alanlarda tahribat ol madığı gözlen m i şt i r. Ancak bu duru m , sökü m ün bugünkü ş a r t l a r v e mikt a rl a rda yapıl ması hal i nde g e ç e r l i di r. 3 - Akdeniz ' i n di nl endi r i l mesi a m acıyl a yeni bulun muş bi r böl g e olarak beli rt i l en Tokat , Zile, D eveci Dağlarında proj e m üdderi i çi nde ancak S t on civarında bi r söküm ge rçekleş t i r i ­ l ebi l mişti r. B u bölg eden az veri m elde edi l mesinin sebebi ,köy­ l ünün sökü m e al ışkın ve hevesli ol ma masıdı r. Bu sebeple de bu bölg ede şi m di li k tahribat t an söz edi l e mez. 4- Proj e çalış m al a rından çıkardığ ı m ız bi r di ğer sonuç Galanthus nesiinin yok ol mayacağı d ı r. Çünkü bu ci nse ait çe­ şi t l i t ü r l e r , kaya çat lakl a r ı i çi ndeki yum uşak toprakla rda gayet i yi g elişebi l mekt edi r , ( bak. resi m 1 9 ) . Zat en öne r i l e r böl ü m ünde Akdeniz Böl g esinde S yı l ı lk bi r di nlen m e v e kendini yeni l e m e zamanı bel i r t m e mizde t abi at bi l i m ci l eri ola rak bizi m en büyük ümi di miz, kaya çat lakla rında yet i şt İ kl eri i çi n sökül e m eyenl e r i l e söküm zaman ı kar al t ında ol duğu i"çi n s��kı:.: l ­ m eyen ye r l e rde yet i şen bi t k i l e r di r. B u bi t ki l e rin ve recekl e ri t o hu m l a r ın, taşı n m a i l e kendi l e ri ne uygun bi r ye r bulup kalayca çi m l enebi l ecekl e r i ni t a h m i n edi yoruz. D i ğ e r yandan, Galanthus tohu m l a r ının uygun o r t a m l arda % 8 5 o r anında çi m l e n m e gü­ cüne sahi p ol dukl a r ı t esbi t edi l mişti r ( ALT A N , S. , 1982).

Galanthus t ü r l e ri nesiinin ko runmasında, yukarda beli r t ­ t i ği mi z habi tat özel l i kl e ri dışında di ğ e r bazı f akt ö r l e r i n d e e t ­ kisi var dı : a- Bu bi t ki l e r soğanlarını top rak al t ında sakl a m akt adı r. B u da ko run m aları i çi n öne m l i bi r özel l i kt i r. B- G el i ş m e dön e m l e ri ( ma r t - mayı s ) , di ğ e r bi t ki l e rin henüz geli ş m edi kl e r i bi r zamana rat lar. Bu sebepl e , bunlar ,bi t ­ ki l e r arasındaki rekabet faktöründen de pek e t ki l en m ez l e r.

89