Türk Mitolojisi 9786059113410

Citation preview

Mitolojisiz bir halk, mitsiz bir ülke olmaz.

BAHATTiN USLU

• •

TURK •

•

•

MITOLOJISI

BAHATTİN USLU

İÇİNDEKİLER Türk Mitolojisi Tabiat Kültleri Türk Mitolojisi'nde Kuşlar Türk Mitolojisi'nde Anne � Hayvan Ata/Ana Ağaç Ata/Ana Dağ Ata/Ana Babasız Türeme Yakut Tanrıları Ana Maygıl, Akene Umay Albıs, Al Karısı Ateş, Ocak Ruhu Türk Mitolojisi'nde Su Kültü veya Da Taşı Türk Mitolojisi'ne Göre Güneş, Ay Ve Yıldızlar Güneş "Güneşin Oluşu"yla İlgili Efsaneler Ay Aydan Türeyen Türk Soyları Yıldızlar Yıldız Bilgisi, Zaman ve Yönler İçin Önemliydi. Kutup Yıldızı Eski Türklerde Kurban Kanlı Kurbanlar Bazı Küldere Bağlı Olarak Kesilen/Sunulan Kurbanlar

................ . . . ............ ............................. ...................

9

........ ....... .. . . .... .................. ......... ..............................

ıı

............. . ........................ ..................... .

2ı

.. .... .. ...................... ................. .............

27

. ........ .... . . ........ ....... .............. .. ........ ......................

36

................. ... ..... .... . ......... ......... ...... .. ..... ............. .... ...

39

.................. ... ........ ... .................... .......... ....................

41

... ........ ... . ........ ..... .. ..................................... ...........

42

............... . .................................. ..... .... ..... ..... .. ........

43

...... ................... .. ...... .... . .. ........... ........ . .... ........

43

......... ....... ............ ... . ..... ....... . ... .................. ...... ... .......... .. ........

44

............... . .................... ............................. ..............

45

... ................................................. .. ......... ......... ....

49

.......... . ............ .........

50

........... . ......... .. .

64

.............................. . ..... ....... . ..... ............................ .... . ............

64

...... ......... .. .......... .................

66

.....................................................................................................

69

.... ...... ...... ..... ........ .................. .........

70

. ................................ .............................. ........... .................

71

....... . ...............

71

.......... ....... . ................... .......... .... ........... .. .. ................

73

.......... ........................................ .......... .....

74

........ .... . . . .. .................... .. ... .. .... ............. ................

76

...........

79

6

Türk Mitolojisi

Türk Destanları. . . . . . . . .. 8ı İslamiyet'ten Önceki Türk Destanları. . . .. . . . 82 Yaratılış Destanı. . .. . .. . . . .. .. . .. . . . . 82 Alp Er 1\ınga (Tonga) Destanı . . .. . .. .. . .. . 84 Şu Destanı . .. . . ... . . 88 Oğuz Kağan Destanı . .. . . .. . . . . 92 Oğuz Kağan Destanı'nın İçeriği .. .. . . . .... . . . 94 Bozkurt Destanı. .. . . ... ... .... . . . . . . . 98 Ergenekon Destanı .. . . . .. . . . . . . 99 Efsanenin Sadeleşmiş Özet Hali . .. . ı 00 Uygur Destanlan . .. . .. . . . .. . .. . . .. . ıo3 Türeyiş Destanı . . . .. .... .. . . . . . . . . . .... . .. ı 04 Göç Destanı . . . . . .. . . ı OS Çin Kaynaklarına Göre Göç Destanı . . . ı os Han Orba Destanı . . .. . . . . . .. . . . .. . . . ... . .. . .. ı o7 Han Orba Destanı'nın Özeti. . . . .. . . .. . .. . . ı o8 Türklerde Kurt Motifi . .. . . . . . . ıı2 Türk Mitolojisi'nde Ruhlar Doğanın Sahibi Olan Ruhlar . . ı ı S Yeraltı Ruhları . . . . .. .. . . . ... . . . ..... .. .... . . . . . . .. . .. ı ı 7 Doğum v e Ölüm Ruhtan . ... . . . . .. .. . . . . . . . ıı9 Türk Mitolojisi'nde Hayat Ağacı . . . ı 20 Hayat Ağacı ve Kartal . .. . . . . . . . . ı 23 Hayat Ağacı ve Bilgi Ağacı .. . . . . ... .. . . . . . . . . 125 Kayın Ağacı . .. . .. .. . . . .. . .. . . . .. . .. . .. ı26 Şamanizm 127 Şamanın (Kam'ın) Özellikleri... .. . . Bl Mitoloji, Din Ve Ritüel Ilişkisi... .................................................. 133 Türk Mitolojisi'yle Diğer Mitolojiler .. . . . . . 139 Arasındaki Benzerlikler Ve Farklar . .. .. 139 Türk Mitolojisi'nde Yaratılış . . . . . . . . . 139 Yunan Mitolojisi'nde Yaratılış .. . . . .. . . . . . l39 Sümer Mitolojisi'nde Yaratılış . . . . . . . . . . . 140 Çin Mitolojisinde Yaratılış . . . . ı40 Okyanusya-Avustralya Mitolojisi'nde Yaratılış . . l40 Lilith ve Türk Mitolojisi'nde Albastı (Alkarısı) . . . . . . 141 İskandinav Mitolojisi'nin Kökenindeki Türk Mitolojisi... . 143 Tanrı Odin'in Türk Kökeni Hakkında Iddialar . . 148 İskandinav Mitolojisi'nin Yaşam Ağacı: Y ggdrasil... ................. ISO İskandinav Mitolojisi'nin Diğer Ögeleri Ve .

. . ........ .. ..... ........... . . ................. ..

..

... ..... ........ ..

..

.......

. .

. . ... .

..

.

........... .

. .... . ......

.....

. ........ ...... .

...... .. ... ..

... ... ..... .. .

....... .... . .. . ..

.

....

.. . .... . . .. . . .... ... . .. .... .. ....... . . . . . . ..... ....................

......... . .. .

.. .

... . ..

.

. ... ....

.. .

...

. .... .. ... .........

..

.... .... ... ... ...

..... .. . .

. ...

.

......... ....... ... ....

...... ..... ..

. .. . .

... .... .. ................... .

.

... .

...

....

..... . ...... . .

....... . ... . .....

.

..

.

.. .

. ..... . . . .....

... . ........... ...... .... ... .. ..... . . .....

..

.

.... .

.

.... .. .... . .. . .

.......

... ...

.........

.

... ....... . ..

.............. .

.

. ...

........... . .

. ...

..

.

........ .. ...... .. .. ... .. .

.. .... .

.......... ...... .... .... .. ..........

.

.. .

.. .... ..

. .................. ....

..

.. ...... ... ... .. .

.

. . . ......

.. ... ..

.... ....

.

.. ....

.. ..... . ..... .......... ... ...

.

..

..

..

. ...

..

.. ...

...

..

.

. ..

.

.

..... .... .

... ....

.

..

.. ........ ..

. ... . . .. .. ...... .... .......

.

..

.

.... . .

...

..

. .

..

.... .

.. .

.

.

.

. ..

..

.

. ... . .. ...

..

...

. ...........

.

.

...

.

.... ..

.

..

..

...

.

. ..

. ... ..

..

.

..

. .....

.....

.

.

....

..

.

. .....

... ........ . ..... ...... .. .... . . .... .. ..... ....

... . .... ....... . . .... .. .. ..... ..... .. .... .....

. .. . ...... .

. ...... .

. ..

. ..

.. .. ... . ...... .... ... ..... .

. ...

.

.

..

..

..

... ...

.

.

......

.......................................................................................

..... . . . ... .......... ...... .......... ..... .....

....

.....

............. ..

... .

..... ..

....... . .. ............. .. . .........

. ...... .. ..

.

.. ........ . ....... ...

...... . ..

.... .... .

.

... .

...

......

..

..

.....

.... . ...... . . .

.. ... .....

.

......

....

. ........ .. .. .... . . .... ....

.

.

.. ... ........ .... ............... ..... . .......... . .... ..

.. ......... .

.......... ..

. . .... .... ... ....

..

... ... .

... ... .... ......

. .. ....

7

Bahattin Uslu

Olası Türk Mitolojisi Kökenieri . . . .. . .. ... . 152 "Na'vi"ler Türk Mü? ... . . .... . . .. . . .. . . . .. . 155 Yerle Göğü Birleştiren Ağaç Türklerde Göğün Direği Olan Hayat Ağacı 155 Dedem Korkut'un Ağaca Seslenişi... ........................................... 157 Na'viler ve Turkler . .. .. . . . . . . . . . .. . . 158 Na'vi Klanı ve Türk Klanları . . . . . . . .. ... 158 İnsan Merkezli Dünya-Doğa Merkezli Dünya . . . . . . 159 Turk Mitolojisi'nde Geçen Kişiler, Kavramlar, Tanrılar . . 161 Rüzg�rlar 357 Kaynakça . . . . ... . . . . .. . . .. . 359 . ...... . .....

. . ...

. ....

.

....... ... ......

...... ..

..... ..

....

.. .........

... ..... .. ......

........ ......... . . .... ............ ... . ....

...... ......... .... ........ ...

. ....

.

. .

.. ... .

........

......... ..... . . .. ..

... .. ....

........................................................................................

...... . . ......... .

..... . . .................... ............

.. .......

....

9

TÜRK MİTOLOJİSİ Mitolojisiz bir halk, mitsiz bir ülke olmaz. Sözel ve sanatsal, halk kültürü her zaman kendi içinde mitolojinin en derin izlerini taşır. Arkaik mitolojik efsanelerden başlayarak büyülü öyküler, tören folkloru ve bilmeeelere kadar tüm halk kültürü türlerinin kaynağı mitolojidir. Mitoloji, milli kültür ve etnik-kültürel değerlerin doğ­ ru anlaşılması bakımından ilk kaynaktır. Bir semboller bilimi olup mistik anlamlar içeren mitoloji, milli-geleneksel kültürün kaynağı ve tarihsel olarak en eski şeklidir. Onun sembolleri sözleridir. İlk felsefi sistemler bile kaynağını mitolojiden alırlar. İlk inanış sistemleri ça­ ğında yaratılmış sözler yaşadıkça, mitolojinin kuralları çerçevesinde yaşanır, düşünülür ve davranılır. Geleneksel düşünce ve davranış şe­ killerinin temelini de bu kurallar oluşturur. Mitoloji bütün semavi dinlerin de kutsal bilinen yazısının kaynağını oluşturmuştur. Mit­ te, insan uygarlığının ilk bilgileri ve ilk dini inanışları yansımasını bulur. Mitte kavrayış anlayışı, geleneksel anlamıyla anlaşılan bilgi kazanmak değil, bir dünya görüşüdür. Böylece mit konularında, in­ sanın kendi kendini kavrayışının çeşitli şekilleri kendi ifadesini bu­ lur. Milletleri millet yapan bir dizi etmenlerin başında mitolojinin gelmesi, onun gizli bilgi kaynağı, eski insanın düşünce tarzı olmasın­ dan ve kendini yaşadığı dünyada bulmasından dolayıdır. Mitolojik şuurun ürünü olan mitler, her milletin milli kültürünün temeli, mil­ li bilincinin özüdür. Bu bağlamda mitolojik öğeler zamanla değişir, ancak tamamen kaybolup gitmez. Bu bilincin farkında olmayan Batı dünyası uzun zaman mitolojiyi yalnız Yunan ve Roma Mitolojileri bağlamında düşünmüş, kendi kültür çevresini bu mitolojik sistem dahilinde kurmuştur. Medeni dünya ve vahşi dünya ayırımı kültür-

10

Türk Mitolojisi

lerin yüksek ve aşağı diye ikiye ayrılmasına neden olmuş, mitoloji bir dizi kültürel öğeler gibi yalnız medeni dünyaya, yüksek kültür taşıyıcılarına ait olarak görülmüştür. Teoriler de bunu desteklemiş, medeni dünyanın dışındaki kavimlerin mitolojik olguları hiçe sayıl­ mıştır. Türk Mitolojisi de uzun zaman bakir bir alan olarak kalmış, yalnız 20. yüzyılın ikinci yarısından sonra araştırma konusu olmuş­ tur. Oysa yazılı belgelerin kısıtlı olmasına bakmaksızın Türklerin halen de canlı olan mitolojik olguları vardır; ki Batı dünyası bunu çoktan kaybetmiştir. Folklor düşüncesinde varlığını sürdüren ve Şa­ manist öğelerde mevcut olan Türk Mitolojisi özelliği ve zenginliğiyle diğer halkların mitolojilerinden ayrılmaktadır. Mitoloji eski insanın eğitim sistemi olarak kabul edilebilir. Doğa ve toplumdaki olaylar insanı eğiterek onu hayata hazırlayan birer fel­ sefi kanıtlar rolünde meydana çıkar. Bu manada mitoloji gerçekliğin yansıması gibi anlam belli eden mitolojik bilgilere dönüşmüş du­ rumdadır. Demek ki mitoloji olayları değil, olayların meydana çıkma sebeplerini açıklar, reel dünyanın resmini çizmez ama bu dünyanın simgelerle algılanmasını sağlar. Mitler tarih öncesi dönemlerde oluş­ tuğu için onların izlerini bulmak, aslına ulaşmak, hatta hangi millete ait olduğunu belirlemek araştırıcılar için oldukça wrdur. Mitlerin en belirleyici özelliği inançla ilgili olmasıdır. Belki de bu yönü mitle­ rin yok olmamasını, günümüze kadar taşınmasını sağlamıştır. Mi­ tolojide tabiat külderiyle ilgili inançların araştırılması karmaşık bir konudur. Konunun karmaşıklığı her nesneden önce soruna değişik yönden yaklaşım olanaklarıyla belirlenir. Tabiat mitolojik düşün­ cenin konusunu ve içeriğini oluşturur. Türk Mitolojisi'ndeki tabiat kültleriyle ilgili çok değişik inanç biçimleriyle karşılaşmaktayız. Türk mitolojisi'yle ilgili ilk araştırmalarda bulunanların yaban­ cılar olduğu bilinmektedir. İlk olarak Çin kaynaklarından Türk Mi­ tolojisi ve tarihiyle ilgili önemli bilgileri Rusçaya aktaran papaz İ. Biçurin olmuştur.

i. Biçurin'in üç ciltten ibaret eserinde yaratılış mit­

lerinin daha kapsamlı yer aldığı görülmektedir. Türk Mitolojisi'yle il-

ll

Bahattin Uslu

gili Rusça kaynaklar içerisinde W. Radloff, G. Potanin, Y. Pekarski, N. Dırenkova, V. Jirmunskiy, L. Gumilyov,

Ç, Velihanov,

i. Stebleva, O.

Freydenberg, V. Propp, A. Losev, S. Tokarev, Y. Meletinskiy ve çok sayıda yazarın Türk halklarının eski ve geleneksel dünya görüşle­ riyle ilgili meseleleri bu veya diğer şekilde ortaya çıkaran kıymetli eserleri vardır. Bu açıdan A . Divayev'in etnografık makaleleri, Yakut Şamanizmine dair G. Ksenofontov'un malzemeleri Sibirya'nınTürk halklarının geleneksel dünya görüşleri hakkında bilgi vermektedir. Avrupa