Scritti agiografici. 1893-1900 [Vol. 1] 8821001423, 9788821001420

Citation preview

STUDI

E

TESTI

------------------------ 221 --------------------------

PIO FRANCHI DE’ CAVALIERI

SCRITTI AGIOGRAFICI Volume I (1893-1900)

CITTÀ D E L VATICANO BIBLIOTECA APOSTOLICA VATICANA

1962

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

STUDI

101. Mercati, Angelo. Il Sommario del processo di Giordano Brano. 1942. pp. 155. 102. Almagià, Roberto. L’ opera geografica di Luca Holstenio. 1942. pp. x, 172. Il tav. 103. Vale, Giuseppe. Itinerario di Paolo Santonino in Carintia, Stiria e Carniola negli anni 1485-1487. 1943. pp. x, 303, 1 tav. 104. Fragmentum Vaticanum De eligendis magi­ stratibus, e codice bis rescripto Vat. gr. 2306 edidit Wolfgangus Aly. 1943. pp. 53, 3 tav. 105. Laurent M. H. Fabio Vigili et les biblio­ thèques de Bologne au début du XVe siè­ cle d’après le ms. Barb. lat. 3185. 1943. pp. XLvin, 416, 2 tav. (face.). 106. Rome, Adolphe. Commentaires de Pappus et de Théon d’Alexandrie sur l’Almageste; texte établi et annoté... Tome III. Théon d’Alexandrie, Commentaire sur les livres 3 et 4 ... 1943. pp. [ cvh]- cxxxix, [807]-1086. 107. M. Patzes, Μ. Μ.Κριτον τον Πατζή Τυιούκειτος. Librorum LX Basilicorum summarium. Li­ bros XXIV-XXXVIII ediderunt S. Hoermann et E. Seidl. 1943. pp. xli, 338. 108. Ramberti de’ Primadizzi de Bologne. Apo­ logeticum veritatis contra Corruptorium. Edi­ tion critique par dora Jean Pierre Muller. 1943. pp. XXXIV, 217. 109. Sella, Pietro. Glossario latino italiano. Sta­ to della Chiesa. Veneto — Abruzzi. 1944. pp. XXXII, 687. 110. Monneret de Villard, Ugo. Lo studio del­ l’IsIàm in Enropa nel xn e nel xui secolo. 1944. pp. IV, 86. 111. Hoberg, Hermann. Die Inventare dee papstlichen Schatzes in Avignon, 1314-1376. 1944. pp. XXVIII, 620. 112. Rationes decimarum Italiae nei secoli xin e XIV. Sicilia, a cura di Pietro Sella. 1944. pp. [4], 187. 1 c. geogr. pieg. 113. Rationes decimarnm Italiae nei secoli xm e XIV. Sardinia, a cura di Pietro Sella. 1945. pp. [5], 295. 1 c. geogr. pieg. 114. Jngie, M. La mort et l’ Assomption de la Sainte Vierge. 1944. pp. vin, 747.

E TESTI

117. Landgraf, A. Commentarius Porretanus anonymus in Epistolam I. ad Corinthios. 1945. pp. XV, 225. 118. G raf, Georg. Geschichte der christlichen arabischen Literatur. 1. Bd. Die Uebersetzungen. 1944. pp. xliv, 662. 119. D am m ig, E. Il movimento giansenista a R o ­ ma nella seconda metà del see. xvm . 1945. pp. XXI, 418. 120. Lugano, P lacido T om m aso. I Processi ine­ diti per Francesca Bussa dei Ponziani... 1945. pp. xi, 346. 3 tav. 121-126. Miscellanea 6 voi. ili., tav.

Giovanni M ercati.

1946.

127. Garitte, Gérard. Documente pour l’ étude du livre d’Agathange. 1946. pp. xvm , 447. 128. Rationes decim arnm Italiae nei secoli xm e XIV. Latium, a cura di G iulio Battèlli. 1946. pp. XXXI, 550. 1 c. geogr. pieg. (in busta). 129. Laurent, M.-H. Le bienheureux Innocent V (Pierre de Tarentaise) et son temps... 1947. pp. IX, 547 [1 ]. 4 tav. (face.). 130. Cian, Vittorio. Π cantare quattrocentesco di s. Giovanni Evangelista. 1947. pp. 104. 131. Loenertz, R . J. Les recueils de lettres de Démétrius Cydonès. 1947. pp. xiv, 139. 132. Levi D ella V ida, G iorgio. Frammenti cora­ nici in carattere cufico nella Biblioteca Vati­ cana. 1947. pp. xn, 64. 20 tav. (facs.). 133. G raf, Georg. Gescbicbte der christlichen arabischen Literatur. 2. Bd. Die Schriftsteller bis zur Mitte des 15. Jahr. 1947. pp. χχχι, 512. 134. Sussidi per la consultazione dell’ Archivio Vaticano. Vol. III. Mercati, Angelo. Π « Builarium generale » dell’ Archivio Vaticano e supplemento al registro dell’ antipapa N icco­ lò V . 1947. pp. 104. 135. Guidi, Pietro. Inventari di libri nelle serie dell’Archivio Vaticano, 1948. pp. 84. 136. Rossi, Ettore. Elenco dei manoscritti persia­ ni della Biblioteca Vaticana. Vaticani Barberiniani Borgiani Rossiani. 1948. pp. 200. 137. Paschini, P io. Il carteggio fra il card. Marco Barbo e Giovanni Lorenzi ... 1948. pp. 235. 138-140. Hanssens, I . M. Amalarii episcopi Opera liturgica omnia. 1948-50. 3 voi.

115. Ilarino da Milano. L’eresia di Ugo Speroni nella confutazione del maestro Vacario. 1945. pp. XXXII, 608. 1 tav.

141. Devreesse, R obert. Essai sur Théodore de Mopsueste. 1948. pp. vii, 439.

116. Candal, E. Nilus Cabasilas et theologia 8. Thomae de Processione Spiritus Sancti. 1945. pp. XV, 427.

142. Mercati, Giovanni, card. Osservazioni a Proe­ mi del Salterio di Origene Ippolito Eusebio Cirillo Alessandrino e altri, con frammenti inediti, 1948. pp. [4 ], 167.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

1

-

221

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

P. Franchi fi©5' Cavalieri Cavaliere professo fiel S. M, Ordine di Malta im uniforme e com F «abito di pinata »

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

STUDI

E

TESTI

------------------------ 221 ------------------f

PIO FRANCHI DE’ CAVALIERI

SCRITTI AGIOGRAFICI Volume I (1893-1900)

CITTÀ D E L VATICANO BIBLIOTECA APOSTOLICA VATICANA

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

IM P R IM A T U R : V icariata Civit. Vatic, die 7 Maii 1962 t Fr. P etr us Can isiu s v a n L ie r d e , Ep. Porphyr. V i e . G en . C iv . V a t .

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

H 6 agosto 1960 si spegneva a Eoma Pio Franchi de’ Cavalieri, dopo una degenza sopportata con fortezza nell’Ospedale S. Carlo di quel Sovrano Militare Ordine di Malta, che a lungo lo aveva visto devotissimo tra i propri cavalieri professi. Affilato nei linea­ menti, fragile nella figura, incurvata oramai da lungo tratto, con una vista ed un’andatura che a mano a mano s’erano rese malsi­ cure, aveva raggiunto in perfetta lucidità la scadenza terrena. ïfon mancavano più di venticinque giorni perchè raggiungesse i novan­ tuno anni; da sette, fedele all’impegno espresso nella contenuta e commovente « avvertenza » all’ultimo suo volume, s’era accomiatato per sempre dagli studi, che avevano formato l’occupazione princi­ pale della sua vita, proponendosi, come fece, di exspectare D om i­ num cum silentio.

Ben presto e costantemente ottennero la dovuta risonanza i non comuni meriti dell’uomo e dello studioso, stimato e venerato. Tut­ tavia la sua modestia riuscì sempre ad evitare che lo si facesse se­ gno di quelle onoranze, che pure è doveroso costume tributare a chiunque dopo una vita di attività scientifica e di dedizione ope­ rosa. Gli era bastato considerare per sè un onore il servizio della Santa Sede, per dedicarvi intera la sua vita e la sua opera come Scrittore della Biblioteca Apostolica Vaticana, come Conservatore del Museo profano e cristiano della stessa Biblioteca, e in numerose e molteplici altre incombenze. Di ogni incarico riportò sempre am­ biti riconoscimenti, senza peraltro averne mai rimunerazione o ri­ compensa di sorta: ad esse volle sempre con fierezza sottrarsi, pago di assolvere a quello che interpretava semplicemente come dovere religioso della propria vocazione di cavaliere. Mons. José Buysschaert, cui la Pontifìcia Accademia Bomana di Archeologia aveva chiesto di commemorare nella seduta pubblica del 22 giugno 1961 la figura e l’opera di chi per lunghi anni ne

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

vin

Presentazione

era stato eminente Socio e per due volte degno Presidente, lanciò in quell’occasione l’idea di raccogliere gli scritti di Pio Franchi de’ Cavalieri disseminati in pubblicazioni diverse e di raccoglierli in due volumi della collana Studi e testi a coronamento dell’ampia serie di ricerche agiografiche già in essa pubblicate (J. Euysschaert, Com­ memorazione del socio Pio Franchi de'Cavalieri, in A tti della Pontificia Accademia Romana di Archeologia, s. I l i , Rendiconti, vol. X X III [1960 - 1961], pp. 67-68). Sua Eminenza Eev.ma il Sig. Cardinale Eugenio Tisserant, Bibliotecario e Archivista di S. E. C., volle subito fare sua l’idea e Sua Eminenza Eev.ma il Sig. Cardinale Anseimo M. Albareda, allora Prefetto della Biblioteca Apostolica Vaticana, affidò a chi l’aveva proposta l’ incarico di realizzare l’ iniziativa, mettendo a sua disposizione ogni necessario aiuto. Non si trattava - è ovvio - di levare un postumo tributo di onoranze, le quali sarebbero andate contro la manifesta volontà dello Scomparso; l’intento era piuttosto quello di permettere con tale intrapresa che più larga, diretta, completa, divenisse l’efficacia esercitata dall’opera dello Studioso. Per nessuno è agevole rintracciare e raccogliere le ricerche di­ stribuite in sedi diverse, ove giacciono praticamente inutilizzabili; ed invece la loro conoscenza ed ima facile consultazione sono con­ tinuamente indispensabili per trarre pieno frutto dagli altri studi apparsi nella collana. Ovviare all’inconveniente è il proposito della presente iniziativa. È previsto inoltre un terzo volume di Indici (Studi e testi, 223), i quali abbraccino, assieme alla materia dei due ultimi volumi, anche quella di tutti i precedenti studi di Pio Fran­ chi de’ Cavalieri pubblicati negli Studi e testi. Sarà così facilitato il ricorso ad un’opera estesa e troppo spesso, ratione materiae, fram­ mentaria; potranno acquistare evidenza i tesori di erudizione e di scienza agiografica ed antiquaria, che la ritrosia dell’autore tendeva piuttosto a dissimulare che ad esibire; avrà modo di esprimersi un imparziale giudizio sull’insieme della cospicua opera agiografica. Degli articoli ristampati due soli, i primi, non sono di argomento agiografìco. La loro inclusione è sembrata tuttavia giustificata in quanto costituiscono i più antichi esempi di un metodo di lavoro già maturo e mai più abbandonato nel seguito; rispettivamente per­ chè risultano in tale modo riunite tutte le ricerche di Pio Franchi de’ Cavalieri non comprese finora negli Studi e testi. Certamente anche altri campi di ricerca hanno impegnato lo Studioso, segnatamente la paleografia. Gli Specimina codicum Grae­ corum editi assieme al Lietzmann, i cataloghi di manoscritti greci e latini, le edizioni e descrizioni accuratissime nella serie dei Codi-

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Presentazione

IX

ces e Vaticanis selecti depongono a favore di una indiscussa compe­

tenza in tale settore. Pure già qui si rivela chiaramente una pre­ disposizione caratteristica per l’agiografia, solo che si pensi al Ca­ talogo dei manoscritti agiografici della Biblioteca Vaticana o alla monumentale e magistrale edizione fototipica del Menologio di B a­ silio I I . E proprio agli atti, alle passioni, alle leggende dei martiri si volgerà con esclusività definitiva la peculiare produzione scien­ tifica di Pio Franchi de’ Cavalieri. Le armi difensive e offensive della critica sono impiegate con destrezza impareggiabile, con vigore tenace, in più occasioni con coraggio indomito, nella battaglia per la verità da questo ultimo Crociato, che, esattamente come i primi, si è battuto in tutta la sua vita perchè fosse restituita ai cristiani del suo tempo la realtà, concreta e sublime, del Legno Santo della Croce. Ne può destare meraviglia alcuna che a teatro delle sue imprese abbia scelto l’epoca eroica del Cristianesimo. L ’ordine Cavalleresco che nei secoli non è stato certo avaro di difensori della Chiesa, con Lui può vantarsi di aver annoverato nelle sue fila il combattente più intrepido sul fronte della scienza agiografica. Nella preparazione della presente ristampa mons. Ruysschaert si è valso del concorso dei colleglli Rino Avesani, Paul Canart e par­ ticolarmente Paul Kùnzle e Vittorio Peri. Guy Ferrari, O.S.B., Conservatore della Copia Vaticana dell’Indice di arte cristiana, non ha lesinato un aiuto premuroso per la messa a punto del materiale figurato. A loro tutti il lettore dovrà essere riconoscente del lavoro spesso ingrato cui volenterosamente si sono sobbarcati nella speranza di fare cosa utile. * A. R a e s , S. I., prefetto

* Gli articoli sono stati riprodotti nel tenore originale salvo le sviste evi­ denti e gli errori di stampa. Le rare aggiunte sono state introdotte solo quando siano state stimate indispensabili per l’intelligenza del testo o richieste dalla nuova paginazione; si sono in ogni caso indicate comprendendole tra paren­ tesi quadre H J.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

O P E R E D I P . F R A N C H I D E ’ C A V A L IE R I *

NEGLI S T U D I E T E S T I 3.

L a P a ssio ss. M a r ia n i e I a c o b i, 1 9 0 0 .

6 . I M a r tir ii d i s. T e o d o to e d i s. A r ia d n e , c on u n a p p e n d ic e su l te sto o rig in a le d e l M a r tir io d i s. E le u te r io , 1 9 0 1 .

8 . N o t e a giog rafich e. I . A n c o r a d e l M a r tir io d i s. A r ia d n e . I I . G li A t t i d i s. G iu s tin o , 1 9 0 2 . 9 . N u o r e n o t e a giog rafich e . I . I l te s t o g re co o rig in a le degli A t t i delle ss. A g a p e , Ir e n e e C h ion e. I I . O sse r v a zio n i so p ra g li A t t i d i s. C ri­ sp in a . I I I . I m a r tir i d e lla M a ssa C a n d id a . I V . D i u n a p r o b a b ile fo n te d e lla le g g e n d a d e i ss. G io v a n n i e P a o lo , 1 9 0 2 . 1 9 . H a g io g r a p h ic a . 1 . O sse r v a zio n i su lle le g g e n d e d e i ss. m a r tir i M e n a e T r ifo n e . 2 . D e lla le g g e n d a d i s. P a n c ra zio r o m a n o . 3 . I n to r n o a d a lc u n e rem in isce n ze cla ssich e n e lle le g g e n d e agiografich e d e l i v

se­

c o lo , 1 9 0 8 . 22.

N o t e a giog rafich e . F a sc ic o lo 3 ° , 1 9 0 9 .

2 4 . N o t e agiog rafich e. F a sc ic o lo 4 ° , 1 9 1 2 . 2 7 . N o t e a giog rafich e. F a sc ic o lo 5 ° , 1 9 1 5 . 3 3 . N o t e a giog rafich e , F a sc ic o lo 6 °, 1 9 2 0 . 4 9 . N o t e a giog rafich e . F a sc ic o lo 7 °, 1 9 2 8 . 6 5 . N o t e a giog rafich e, F a sc ic o lo 8 ° , 1 9 3 5 . 1 7 1 . C o n s ta n tin ia n a , 1 9 5 3 . 1 7 5 . N o t e agiog rafich e. F a sc ic o lo 9 ° , 1 9 5 3 . 2 2 1 - 2 2 2 . S c r itti a gio g ra fici, 1 9 6 2 .

NELLA C O L L E Z IO N E P A L E O G R A F IC A V A T IC A N A 1 . M in ia tu r e d e lla B i b b i a c o d . V a t . R e g in . g re co 1 e del S a lterio cod . V a t . P a la t, g reco 3 8 1 , 1 9 0 5 .

NELLA S E R IE S M A IO R DEI C O D IC E S E V A T IC A N IS SE LE C T I Q U A M S IM IL L IM E E X P R E S S I

5 . II ro tu lo d i G io su è , c o d ice V a tic a n o P a la tin o greco 4 3 1 , 1 9 0 5 .

8 . I l m e n o lo g io d i B a s ilio I I (cod. V a tic a n o g reco 1 6 1 3 ), 2 v o l., 1 9 0 7 . 9 . C assii D io n is C occeia n i H is to r ia r u m r o m a n a r u m lib . L X X I X - L X X X q u a e su p e rsu n t. C o d e x V a tic a n u s g ra ecu s 1 2 9 8 , 1 9 8 8 . 1 9 . C la u d ii P to le m a e i G e o g ra p h ia e c o d e x U r b in a s g raecu s 8 2 , 2 v o i., 1 9 3 2 .

* Una bibliografia completa sarà pubblicata nel volume di In d ic i (Studi e testi, 223). La presente lista si propone solamente di rendere agevolmente reperibili i rimandi dei due volumi di S critti ag iog rafiei.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

LA PANOPLIA D I PEITETEEO E D I EDELPIDE (Studi italiani di filologia classica, I, 1893, pp. 485-511)

Π ΕΙ.

άλλ’ εγώ τοί σοι λέγω δτι μένοντε δεϊ μάχεσθαι λαμβάνειν τε των χυτρών,

ΕΥ.

τί δε χύτρα νώ γ ’ ωφελήσει; Π ΕΙ. γλαυξ μεν ου πρόβειοι νων. τοϊς δε γαμψώνυξι τοισδί; Π ΕΙ. τον οβελίσκον άρπάσας

ΕΥ.

εΐτα κατάπηξον προ σαυτοϋ. ΕΥ. τοϊσι δ’ δθφαλμοϊσι τί; ΠΕΙ. δξύβαφον έντευθενί προσθοϋ λαβών ή τρύβλιον. Aristopli. Α νν. 356 sqq.

Ohe Peitetero faccia, non solo degli spiedi (v. 388), ma eziandio delle χύτραι e de’ τρύβλια altrettante armi onde sostenere la carica degli uccelli, è posto, sembrami, fuor di dubbio dal v. 435, in cui a tutto l’insieme degli oggetti adoperati dai due vecchi alla difesa, si dà il nome di πανοπλία. So che il Kock nella sua seconda edizione degli Uccelli (al v. 357; cf. Introd. p. 25), allontanandosi dalla comune opinione, assegna alle χύτραι l’ufficio di fortificazioni. Ma, come vedremo in seguito, i versi 365. 386. 391, sui quali il Kock si appog­ gia, non conducono, almeno necessariamente, alla sua sentenza, la quale, d’altronde, va incontro ad una difficoltà, a parer mio, insupe­ rabile. È egli verosimile, si domanda, che le χύτραι servano di bastioni, mentre, certo fino al v. 386, esse sono dai due Ateniesi tenute in mano, o tutt’al più sul capo? In mano o sul capo dei due campioni, armati di spiedi, difesi il volto da τρύβλια (nota che il Kock al v. 361 ? legge con l’Haupt προσδοϋ), le χύτραι | non potevano evidentemente ricordare agli spettatori altro che delle armi. Yero è che le espressioni adoperate da Peitetero nell’indicare al compagno i diversi arnesi, onde questi si ha a provvedere, non ci dicono chiaro di qual arma precisamente egli intenda facciano le veci le χύτραι e di quale τρύβλια. Poiché peraltro codesti vasi debbono secondo ogni verosi­ miglianza tener luogo degli elmi e degli scudi, non essendo ragione­ vole il supporre che alla πανοπλία improvvisata da Peitetero man­ chino le armi difensive più essenziali,1 il campo sembrami aperto a

486

1 Credo di non dovere spender parole a far rilevare la poca verosimiglianza della interpretazione difesa nn tempo dal Kock (al v. 357 nella prima ediz.) e

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

2

P. Franchi de’ Cavalieri, Scritti agiografici, I

due sole interpretazioni. O si danno col Wieseler1 e col Blaydes2 le parti di scudi ai τρύβλια, quindi quelle di elmi alle χύτραι o viceversa, seguendo lo scoliaste (ai w . 386. 390), si fanno fare alle χύτραι le veci di brocchieri e', per conseguenza, quelle di celate ai τρύβλια. Delle due sentenze quale si avrà | a ritenere più verosimile? Ciò è quanto mi propongo ora di ricercare. If on è dubbio che all’intelligenza del luogo da noi preso in esame, potrebbe per lo meno tornare di gran vantaggio la conoscenza, sia anche approssimativa, della forma della χύτρα. Se invero da qualche antica testimonianza risultasse che con la voce χύτρα si solea desi­ gnare una sorta di vaso aperto e piano, a mo’ , per esempio, di tegame 0 di teglia, dovremmo senza più rinunziare alla interpretazione difesa dal Wieseler e dal Blaydes. Quando all’incontro l’esame de’ luoghi che parlano della χύτρα ci conducesse ad una forma chiusa e pro­ fonda, quasi di piccola vettina o di pentola, ragione vorrebbe si con­ siderasse poco verosimile la interpretazione propostaci dallo scoliaste. Ma il fatto è che sulla forma della χύτρα, il vaso da cucina più volgare e più indispensabile, gli scrittori antichi ci somministrano pochissime e non molto rilevanti notizie.3 Platone 4 ed Eunico 5 ricorpoi da lui stesso rigettata, secondo la quale sarebbero stati impiegati alla difesa del capo tanto i τρύβλια che le χύτραι. Non si può supporre in alcun modo che la grave arm atura de’ due vecchi mancasse dell’arma di difesa più essenziale; dell’arma che nessuno, improvvisamente assalito, avrebbe trascurato mai, e perchè più facile a coprirsene dell’usbergo e perchè più adatta a proteggere di questo e dell’elmo; dell’arma infine, che anche per prendere solo l’ aspetto di combattente (come p. e. è il caso delle donne de’ Sinopesi in Enea Tattico, P oliorc. 40, 4), tornava pressoché indispensabile. 1 A dversaria in A ristophan is A ves (Gottingen 1843) p. 89, Schedae c r i­ ticae in A ristoph. A ves (ib. 1882) p. 8. 2 Nella nota al v. 358 (p. 239 sq. della sua II ediz., Halle 1882). Della stessa sentenza fu Didimo, Schol. Avv. 43: Δίδυμος δέ ψησιν άμυντήρια αύτούς των ορνέων βαστάζειν, άντί όπλου μεν το κανοϋν, άντI δέ περικεφαλαίας την χύτραν. Dove si noti che, secondo ogni verosimiglianza, quel grammatico, seguito poi dal Bergler (vedi C om m entarii in A ristoph. com . coll. Chr. D. Beckius, voi. I l i , Leipzig 1811, p. 370, n. al v. 43 degli U ccelli), identificò il κανοϋν del v. 43 col τρύβλιον del v. 361 e del v. 387. Malamente, se non altro, perchè, non portando 1 due Ateniesi che un solo κανοϋν per ciascheduno, se al v. 361 si fosse voluto indicare quel vaso, sarebbe stato necessario l ’articolo determinato (cf. v. 357 των χυτρών). Ma non occorre recar prove di una cosa evidente. 3 Della χύτρα tratterò diffusamente altrove. Intanto v. Th. Panofka R e­ cherches sur les véritables nom s des vases grecs et su r leurs différen ts usages (Paris 1829) p. 15 sqq., e I. L. Ussing D e nom in ibus vasorum graecorum dispu tatio (Copenhagen 1844) p. 87 sqq. 4 H ip p . I p. 288 d: καλών χυτρών εΐσί τινες δίωτοι. 5 Fr. 1 Kock: λαβοϋσα των ώτων φίλησον την χύτραν.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

487

La panoplia di Peitetero e di Euelpide

3

dano i manichi della χύτρα, Egesippo 1 il coperchio, Polluce (VI 97) i fianchi sporgenti: τον δε κώθωνος ai εκατέρωθεν πλενραί, ώσπερ καί τής χύτρας, άμβωνες καλούνται. Queste parole, è bene avvertirlo, non impor­ tano che la χύτρα ed il κώθων fossero somiglianti tra loro, nè che la χύτρα, per il rientrare delle pareti, avesse la bocca, relativamente al ventre, assai stretta. Per convincersi che nessuna somiglianza poteva avere il κώθων con un vaso da cuocere, basta soltanto riflettere ch’esso era una specie di borraccia certamente fornita di collo.2 Dal trarre poi una conclusione sulla picciolezza |della bocca della χύτρα dissuade il largo significato della voce άμβωνβ che ottimamente prestavasi a designare in genere i fianchi de’ vasi, poco o molto rigonfj che fos­ sero, poco o molto ripiegati verso l’interno. Altre notizie esplicite sulla forma della χύτρα, oltre le tre sopra indicate, non abbiamo; ma fra i varj suoi u si4 uno ce ne occorre, che, se io male non giudico, ci permette di trarre una conseguenza

488

1 Fr. 1 Kock, vv. 13-14: τούπίθημα τής χύτρας — αφελών εποίησα τούς δακρύοντας γελάν. Ci. Hesych. επικύθριον · τό πώμα τής χύτρας. 2 Che il κώθων avesse il collo si ricava, parmi, con sicurezza dal fatto che in un vaso con le pareti profondamente ripiegate all’indentro (Critias fr. 3, ap. Ath. X I 483 b; Plutarch. Lyourg. 9) e senza collo riescirebbe impossibile il bere. Una menzione esplicita del collo si credette leggere in Teopompo (fr. 54 Kock): εγώ γάρ κώθωνος εκ στρεψανχενος || πίοιμι τον τράχηλον άνακεκλασμένη; Ma a στρεψαύχην, che soleva interpretarsi col collo ricurvo, sembra si debba dar forza attiva, spiegando che fa p iegare (a chi beve) la cervice alV indietro. Da Critia, invero (fr. cit.), si raccoglie che nel κώθων la bevanda era, almeno un poco, visibile (μη λίαν κατάδηλον τό πόμα), cosa che non par conciliabile con un collo ricurvo. Per maggiori notizie sul κώθων vedi Ussing o., c. p. 54 sqq. e O. Jahn, B eschreibung der V asensam m lung K ôn ig Ludw igs in der P in akoth ek zu M ünchen (München 1854), p. xcm -iv. 3 "Αμβων dicevasi di qualunque protuberanza; de’ monti (Hesych. s. v. άμβωνες), del labbro de’ vasi (Erotian. p. 53, 9 Klein) e, secondo Eustazio (p. 1636, 50), d’un rialzo nell’mterno delle λαπάδες, come pure, a sentenza di Epitersi (ap. Erot. 1. c.), quella parte dello scudo ch’è più vicina Άλί'ϊτυς (cf. Hesych. s. v. άμβη). S’incontrano non di rado nelle pitture vascolari de’ broc­ chieri assai concavi (cf. Tyrtae. fr. 11, 23 sq. Bergk*; Aesch. S ept. 495-96; Eurip. E era clid . 823-24), che presso l’orlo si ripiegano verso l’interno a modo de’ fianchi d’una caldaia (Euripide 1. c. parla dei πλευρά dello scudo), illustrando, a mio giudizio, mirabilmente l’affermazione di Epitersi (vedi p. e. K u lturhistorischer B ild eratlas. I . A ltertum . Bearbeitet von Th. Sehreiber, Leipzig 1885, tav. 36, 8). 4 La χύτρα non serviva già soltanto a cuocere i cibi. Yi si scaldava l’acqua (Ar. A charn. 1175, Antiphan. fr. 177 Kock), vi si riponevano delle frutta (Aristot. P robi, x ’ 9. 923b 25-26), vi si portava il fuoco (Ar. L y s. 297. 308. 315; Xenoph. H ell. IV 5, 4), vi si conservavano talora delle piante (Eustath. p. 1701, 47). Euelpide e Peitetero pare che nelle loro χύτραι portassero il fuoco tolto dalla madrepatria, secondo l’usanza di coloro che andavano a fondare una nuova colonia (vedi Kock a v. 43).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

4

P. Franchi de’ Cavalieri, Scritti agiografici, I

molto importante. È cosa nota che in Atene al tempo di Aristofane, per esporre i bambini si adoperavano, almeno in certi casi, le χύτραι.1 Ora non | sembra che a tal ufficio si sarebbe potuto prestare un recipiente chiuso e profondo, poiché è contro ogni verosimiglianza che i bambini venissero introdotti nella χύτρα diritti in piedi, a morirvi di disagio, o forse anche soffocati, dopo brevi istanti. D ’altra parte, alla ipotesi d’un recipiente a pareti alte e a bocca angusta si oppone, sembrami, direttamente il verso 509 delle Tesmoforiazuse: το γάρ ήτρον τής χύτρας ελάκτισεν (sc. το παιδίον), dal quale risulta che il fan­ ciullo stava nella χύτρα adagiato, poiché era in grado di agitare le gambe, dando de’ calci nel ventre del vaso. Si obietterà che i fanciulli esposti nella χύτρα, se non sempre, certo assai spesso venivano a morte; dacché il verbo εγχντρίζω, che per solito adoperavasi nel senso di esporre, acquistò il significato di uccidere, bielle Vespe infatti (w . 286 sqq.) si legge:

489

αλΧ, ώγάθ\ άνίστασο μηδ’ όντως σεαυτόν εσθιε, μηδ' άγανάκτει. καί γάρ άνήρ παχύς ήκει... δν δπως εγχντριείς.

Dove lo scoliaste notò: εγχντριείς: ( αντί τον φονεύσεις · εκ τον παρεπόμε­ νόν) — άποκτενείς · μετενήνοχεν δε από των εν ταΐς χύτραις εκτιθεμένων βρεφών... διό καί Σοφοκλής άπόκτεΐναι χντρίζειν ελεγεν εν Πριάμω και Αισχύλος Λαΐω και Φερεκράτης. De’ luoghi perduti di Eschilo, di

Sofocle, di I Ferecrate non possiamo dir nulla; ma quanto al passo delle Vespe, non trattandosi ivi d’un fanciullo, sibbene d’un uomo adulto, è troppo ridicolo pensare, nessuno potrà negarlo, che il poeta dicesse: esponilo nella χύτρα. Quindi è che si cercarono dagl’inter­ preti e si proposero altre spiegazioni più o meno plausibili. Chi vide mAV εγχντριεϊς un accenno all’urna giudiziaria (κάδος, καδίσκος) che 1 Ar. B an n . 1190: χειμώνος δντος εξέθεσαν êv όστράκω (so. ΟΙδ'ιποδα). Schol. το δέ εν όστρακο), έπεί εν χύτραις εξετίθεσαν τά παιδία. Cf. Schol. V esp. 289, Thesm . 505; Schol. Platon. M in. p. 315 d; Hesych. s. vv. εγχντριείς, χντρίζειν, χυτρισμός; Snid. s. Υ.εγχντρίστριαι; E t. Μ . p. 313, 39 e 41; Moeris p. 138, 3 (dove leggi la nota del Pierson). Che Erodoto (I 113) designi con la voce αγγος precisamente la χύτρα, come mostrano di ritenere il Meineke (cit. dal Kock al fr. 247 di Ferecrate) ed il Blaydes (al v. 505 delle T esm oforiazuse, Halle 1880), sembrami tutt’altro che manifesto. Perchè invero lo storico dovette attribuire ad un popolo barbaro una usanza propria esclusivamente dell’Attica? D ’altra parte con la voce generalissima αγγος s’indicava qualsiasi vaso, qualsiasi reci­ piente. Euripide lo n . 32 chiama αγγος Ι’άντίπηξ, specie di canestra o di cesta (V. 37 sqq.), in cui Creusa ha esposto Ione.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

490

La panoplia di Peitetero e di Euelpide

5

raccoglieva i voti di condanna,1 chi pensò alle urne destinate a custodire le ceneri de’ cadaveri arsi sul rogo,2 e chi alle έγχυτρίστριαι, donne che con aspersioni di sangue purificavano le anime de’ morti.3 La spiegazione dell’Holzinger, il quale, ravvicinando il verbo εγχντριεϊς alΙΊΙσθιε del v. 287 e al παχύς del v. 288, gli diede il primi­ tivo significato di porre nella χύτρα per cuocere, sembrami di gran lunga la più felice, anzi ardirei di dire, la vera.4 Ohe del rimanente la forma della χύτρα non fosse di per sè tale da uccidere e nemmeno da tener in troppo disagio un bambino postovi dentro, lo dimostra un luogo delle Tesmoforiazuse (v. 502 segg.), donde risulta che i bam­ bini adagiavansi in χύτραι anche quando si volesse soltanto tra­ sportarli da un luogo in un altro celatamente. Parmi adunque di potere non senza probabilità conchiudere che la forma della χύτρα non differiva essenzialmente da quella di una σκάφη, ossia alveus, conca, culla,5 di cui teneva in certo modo le veci. Ciò vuol dire che, se la χύτρα era un vaso a ventre pieno e rigonfio,6 tanto da nascondere | in gran parte un fanciullo messovi dentro a 491 giacere, aveva peraltro, a guisa di caldaia, la bocca molto ampia.7 Potrei quasi dispensarmi dall’osservare che nessuna difficoltà offre alla mia conclusione sulla forma della χύτρα il verso di Antifane (fr. 52 Koek): τροχού ρύμαισι τενκτόν κοιλοσώματον κύτος, in cui, com’è noto, si accenna alla χύτρα. L’epiteto κοιλοσώματος indica invero una forma concava qualsiasi, non già necessariamente una 1 Vedi Holzinger D e verboram lusu ap u d A ristophanem (Wien 1876) p. 48-49. 2 Stephani T hesaurus s. v. εγχυτρίζω. 3 Ussing D e nom in ibus vasorum graecorum p. 88. 4 L ’ Holzinger (p. 50) spiega il luogo liberamente così: ‘ Noli temet ipsum ira consumere! Crastinum opperiare diem! Pinguiorem devorabis offam! Quam in olla tua bene coctam et elixam mordicus tenebis ’ . 6 Ciò non toglie, ben è inteso, che la χύτρα fosse molto più concava della σκάφη e, per conseguenza, tanto più adatta a celare un bambino adagiatovi. 6 Cf. Suid.: χύτραις λημάν καί κολοκύνταις, ίπί τών άμβλυωττόντων. Phereer. fr. 68: χύτρας καλοϋσι τάς μελαίνας ίσχάδας. 7 Una comprova della mia conclusione parrebbe ritrovarsi in un luogo di Passamo nei G eoponiea II 4, 2: ποιησάτω άγγεΐον μολιβδοΰν ώς ή μ ισ φ α ίρ ιο ν η κύθραν, ed un’altra anche più chiara presso lo scoliaste di Clemente Alessan­ drino, P aed ag . 2, 3: λεπαστή χυτροειδες εκπωμα. Si sa infatti che la λεπαστή era una coppa grande (Schol. Aristoph. P ac. 916; Athen. X I 485 a), una sorta di φιάλη profonda (Anaxandr. fr. 41 K.; cf. Aristoph. fr. 165; Antiphan. fr. 45). Ma non voglio dare troppo peso a testimonianze post-classiche. Quanto a σκάφη = alveus, cu lla, v. Phylarch. fr. 25, ap. Ath. X III 606 f-607 a: δτε δέ κλαίοι (se. το παιδίον) τη προβοσκίδι (sc. ή έλέφας) την σκάφην εκίνει καί κατεκοίμιζεν αυτό. Plutarch. B om . 3: ένθέμενος εις σκάφην τά βρέφη (cf. Liv. I 4, 6: ‘ flui­ tantem alveum quo expositi erant pueri ’ ). 2

-

221

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

6

P. Franchi de’ Cavalieri, Scritti agiografie!, I

forma chiusa. Una prova di ciò, se pure fa mestieri di alcuna prova, ci vien offerta da Eschilo, là dove (Sept. 495-96) applica allo scudo l’epiteto κοιλογάστωρ, tanto affine a quello dato da Antifane alla χύτρα.1 Da ultimo, riguardo ai ravvicinamenti della χύτρα al γανλός ed al κάδος, che s’incontrano in Esichio,2 e che ad alcuno potreb­ bero sembrare in opposizione a quanto io ho creduto di stabilire sulla forma di quel vaso, mi basterà ricordare, come notoriamente i lessicografi, nel ravvicinare tra loro le diverse specie di vasi, non avevano quasi mai considerazione alle forme, sibbene agli usi loro.3 Non voglio però omettere di notare a proposito del γανλός che, quan­ tunque sulla sua forma ci manchino affatto notizie, pure, stando agli usi cui lo troviamo | adoperato,45nulla c’impedisce d’immagi- 492 narcelo siccome un mastello od un secchio emisferico, ciò è a dire d’una forma non molto diversa da quella da noi assegnata alla χύτρα.6 Eesta adunque ferma la mia conclusione che la χύτρα non era un vaso alto, panciuto, ristretto alla bocca, ma ben concavo insieme ed aperto. Tale conclusione che ci permette ella di stabilire circa l’ufficio reso dalle χύτραι a Peitetero e ad Euelpide? Nulla, sembrami, di sicuro; giacché è manifesto che, se ima delle maggiori χύτραι, di quelle p. e. capaci, come si legge in Platone {Hipp. I p. 288 d), di sei χόες ( = 1.19,44 e), non poteva far l’ufficio nè rendere verosimil­ mente l’aspetto che d’uno scudo, una piccola χύτρα, invece, si pre­ stava meglio a tener luogo di elmo. Risulta però chiaramente dalla nostra ricerca che da parte della forma della χύτρα, nè la interprètazione del Wieseler e del Blaydes, nè quella dello scoliaste incontra difficoltà. A spargere qualche maggior luce sull’arma rappresentata dalla 1 Allo scudo si trova anche l’epiteto di κοίλος. Vedi p. e. Alceo (fr. 15 Bergk4): κοίιλαί τε κατ ασπίδες βεβλήμεναι; Teocrito (X X II 143): κοίλοις βαρυνόμενοι σακέεσσι (ef. X X I V 24). 2 Γαυλοί — τινες δέ καί τάς χύτρας γαυλούς καλοϋσι. ”Αμβικα · χύτραν, κάδον (cf. E t. Μ . 80, 18: αμβικον · χύτραν, κάδον). 3 Vedi Letronne, O bservations su r les nom s des vases grecs (Paris 1833) p. 9. 4 In Omero (t 223) è vaso in cui si munge il latte: γαυλοί τε σκαφίδες τε τοϊς ενάμελγεν (cf. Theocr. V 58; Leonid. A nth. P a l. VI 35), in Erodoto (VI 19) è secchia da attingere. Presso Antifane (fr. 224) γανλός vien detto sinonimo di κάδος {τούς κάδους μεν οϋν ||καλοϋσι γαυλούς πάντες οΐ προγάστορες), secchia d a attin ­ gere, ο secchiello d a vino, di forma probabilmente emisferica (vedi Aen. Tact. P óliorc. 40, 4: αντί οπλών καί π ε ρ ι κ ε φ α λ α ί ω ν τ ο ύ ς τ ε κ ά δ ο υ ς καί τά όμότροπα τούτοις δάντες χαλκώματα. Antiph. fr. 109 ό δέ καλός πίλος κάδος). Ma il senso di tutta l’espressione d’Antifane, forse corrotta, riesce assai oscuro. 5 Quindi non dà alcun fastidio Schol. Theocr. V 58: γαυλοί Αγγεία χυτροειδή γαλακτοδόχα. 3 Vedi Nissen, G riech. und ròm . M etrol. (in I . M uller's H andbuch I), p. 673.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

La panoplia di Peitetero e di Euelpide

7

χύτρα nella πανοπλία dei due Ateniesi, gioverà per avventura l’esame de’ seguenti versi dei Cavalieri ( 1 1 6 8 - 1 1 8 0 ) , anche sott’altro aspetto importanti. ΑΛΑ. εγώ δε μνστίλας μεμνστιλημένας υπό τής θεοϋ τή χειρί τήλεφαντίνη. ΔΗΜ. ώς μέγαν άρ είχες, ώ πότna, τον δάκτυλον. ΚΛΕ. εγώ ημών ουχ ήπτοντο:1 il Robinson l’ha soppresso. La proposizione το δε ύψος τών δένδρων ήν ώσεί κυπαρίσσου μήκος ha l’ultima parola affatto oziosa, e che con ogni probabilità deve riguardarsi per una glossa: il Robinson non ne fa motto. Imme­ diatamente dopo, l’ama- | nuense scrisse per distrazione κατεφέρετο δέ τά δένδρα, invece di τα φύλλα {quarum folia cadebant): poi, senza stare a radere il vocabolo errato, aggiunse τά φύλλα. Di ciò nulla ha colpito il Robinson: egli merita, però, questa volta più scusa dell’Harris, che avrebbe almeno dovuto osservare, come nel codice di Gerusalemme da lui trascritto, sulle parole τά δένδρα corrono quattro lineette orizzontali, a significare per l’appunto ch’esse s’in­ tendono cancellate. Ma che dire del luogo corrottissimo: ήσαν δε

μεθ’ ημών... οΐ τέσσαρες άγγελοι άλλήλων ενδοξότεροι ύφ’ ών εφερόμεθα * πτοουμένους δέ ημάς καί θαυμάζοντας και άπέθηκαν καί άνέλαβονί Π Robinson non fa che stampare com’è, la lezione del codice. Eppure ognuno vede che mancano le parole corrispondenti a qui ubi vide­ runt nos — ecce sunt, e che questa mancanza è con quasi certezza dovuta all’essere sorvolato l’occhio d’un amanuense dal primo τέσσαρες άγγελοι al secondo (cf. lat. alii q u at t uo r an g eli fuerunt clariores ceteris... et expavescentes q u a t t u o r i l l i angel i ) . Ognuno vede che l’articolo οί, o deriva da un originario άλλοι, o fu aggiunto in seguito alla omissione testé accennata, mercè della quale i quattro nuovi angeli del giardino celeste vengono a confon­ dersi con i primi quattro. Che la vera lezione sia quella del greco, non può passar per la mente ad alcuno. È assurdo pensare che Saturo si ricordi di menzionar lo splendore degli angeli che sono scesi a prenderlo in terra, soltanto ora. Lo splendore, la bellezza sono le prime cose che colpiscono, e quindi le prime a esser poste in rilievo da chi narra o descrive. Un’altra conseguenza della lacuna è Vάλλήλων, che malamente risponde a ceteris. L ’originario τών άλλων non si comprendeva più affatto, dopo sparita la menzione de’ nuovi angeli: bisognava dunque tentare di mutarlo in modo che desse almeno un senso. | Oltre queste corruzioni del testo greco, meritava d’esser notato

72

73

1 Nel latino: quorum m anus nos non tangebant. Il cod. Cassinense ha tan ­ gebat, e così stampa il Eobinson, giudicando il plurale una correzione inutile. Io non sono di questo avviso: poiché mi pare che quando anche lo scrittore avesse parlato d’un solo angelo, avrebbe dovuto sempre adoperare il plurale. Grli esempj addotti dall’inglese, e cioè an im am nostram addixim u s (cap. X V III) e gladio pen etran ti in eorum corpore (cap. X X I), non fanno quindi al caso.7 7 - 221

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

86

P. FrancM de’ Cavalieri, Scritti agiografie!, I

l’errore commesso, sebbene senza colpa, credo io, dall’interprete, riferendo expavescentes cum admiratione (chè così leggeva con i codd. di Compiègne e di Salzburg) ai martiri, anzi che agli angeli, come il latino. L’errore deve esser nato dalla circostanza, che le parole citate, nel codice tenuto avanti dall’interprete trovavansi, per una di quelle trasposizioni tanto frequenti ne’ mss., posposte a qui gestabamt nos. E di fatto nel greco πτουμένους δε ημάς καί θαυμάζοντας segue precisamente a νφ’ ών έφερόμεθα ( = qui gestabant nos). La particella δέ fu inserita per togliere al discorso lo slegamento cagio­ nato dalla lacuna sopraddetta. Come guaste nota a buon dritto il Robinson le parole: καί άπέθηκαν καί άνέλαβον καί οδόν λαβόντες, ma lungi dal tentarne l’emenda­ zione, non ispende nemmeno una parola a spiegarne la corruzione. Eppure la cosa non è disperata, anzi neanche tanto difficile, quanto forse sembrerebbe a prima vista. Secondo me, la lezione originaria era: ημάς... άπέθηκαν, καί εύρεϊαν οδόν λαβόντες διήλθομεν το στάδιον etc. Π και davanti ad άπέθηκαν deve ripetersi, secondo ogni verosimi­ glianza, da una svista dell’amanuense che avea cominciato a scri­ vere il prossimo και εύρεϊαν οδόν λαβόντες, ο καί άνέλαβον καί. Di queste tre parole la seconda è, se io ben m’appongo, ima corre­ zione sbagliata di un testo difettoso e mancante; l’ultima, una conseguenza di tal correzione. Come άνέλαβον possa essere una cor­ rezione infelice, non bisogna penar molto a vederlo. Basta supporre un testo in cui fossero svanite le due prime sillabe di εύρεϊαν, ripetute due volte le sillabe λαβον di λαβόντες (cosa facilissima, specialmente in fin di riga) e la voce οδόν scritta sopra λαβον.1 |Le lettere ανλαβον fecero pensare ad άνέλαβον: e perchè άνέλαβον οδόν λαβόντες κτλ. non andava, fu inserito un καί prima di οδόν. La espressione οδόν λαβόντες, poi, che io completo, senza troppa incertezza, con un aggettivo corrispondente al latino lata, significa ‘ presa un’ampia via, messici per una larga via ’ , e rende quindi abbastanza rigorosa­ mente il via lata = per una larga via ’ . Ecco dunque come l’opposi­ zione fra i due testi, che in questo punto fu quasi ritenuta inespli­ cabile, si dilegua del tutto.2 Non farò una colpa al Robinson d’aver conservato la lezione: Σάτυρον (in origine probabilmente fu scritto, conforme ai codd. latini, Σατουρνϊλον) καί Άρτάξιον τούς εν αύτω διωγμω ζώντας κρεμασθέντας. ΟΔΟΝ i Così: Κ Α Ι...ΑΝΛΑΒΟΝ AABONTEC. 2 La correzione dell’ Harris: καί άναλαβόντες την όδόν è per lo meno insuffi­ ciente.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

La Passio ss. Perpetuae et Felicitatis

87

Ma credo ch’egli non abbia giusto motivo di annoverare senz’altro questo luogo fra quelli che palesano la derivazione del testo greco dal latino. Certo l’espressione ζώντας κρεμασθέντας non dà un senso ammissibile: nè vale punto a difenderla la sottile distinzione fatta dall’Harris e dal Gifford, fra impiccamento per le braccia e impic­ camento per la gola (pp. 55-56); perchè, come notava l’Hilgenfeld, si è impiccati vivi in ambedue i casi. Nè più felice è la spie­ gazione proposta dallo stesso Hilgenfeld in Zeitschr. fiir wissensch. Théologie 1891 p. 128: ‘ Es liegt sehr nahe, dass anch das griechische κρεμασθέντας bedeuten soli crematos, vielleicht weil das lateinische cremare anch in das Puniscile oder in das Punisch-Griechische fiberging ’: poiché è assolutamente illecito supporre nel greco una forma κρεμασθαι corrispondente a cremari, non foss’altro, per il fatto che il verbo κρεμάννυμι esiste già con diverso significato, quello di sospen­ dere, appiccare, ed in tale significato ricorre spesso |anche nelle Passioni de’ martiri (cf. Le Blant Les Actes des martyrs pp. 163-164). Ma il trovar ingiustificabile la espressione greca non è ragion sufficiente per riconoscervi un indizio di versione dal latino. Due ipotesi si pos­ sono infatti proporre: o l’interprete ebbe dinanzi un testo corrotto, o è corrotto il κρεμασθέντας. La prima ipotesi si manifesta subito per la meno probabile. Bisognerebbe supporre che invece di passi (il qual participio non ha corrispondente nel greco; ma si deve pur rammentare ch’esso manca nel cod. Cassinense ed è, con ogni vero­ simiglianza, interpolato) l’interprete leggesse pensi, o che sopra le tracce della parola, nel suo esemplare mezzo evanida, ricostruisse per congettura suspensi. In questo caso nel greco sarebbero andate perdute dopo ζώντας, o dopo κρεμασθέντας, le voci εν πυρί, dirette a rendere il concetto di arserunt.1 La ricostruzione del traduttore ζώντας εν πυρί κρεμασθέντας non presenterebbe certo, quanto al senso, alcuna seria difficoltà. È notorio che i condannati alle fiamme venivano avvinti con funi od affìssi con chiodi ad un palo eretto in mezzo al rogo,2 e che quando essi trovavansi così attaccati, si dice­ vano precisamente κρεμώμενοι.3* Ma quanto è più ardua e compli-

75

1 Se non ammettessimo l’ accennata lacuna nel cod. gerosolimitano, sa­ remmo costretti a supporre nel cod. lat. avuto a mano dall’interprete un’ulte­ riore corruttela: sunt o fu eru nt, in cambio di arserunt. 2 Tertullian. A poi. c. L.; D e pud. c. X X I I. M artyr. P oly c. cc. X III 3; X IV 1 (Funk O pp. patr. ap . I5 p. 296). A cta P io n ii c. X X I ; P ass. P h ilip p i ep. H erael. c. X III; P ass. A frae c. I l l (Ruin. pp. 127. 372. 401 ed. Veron.). Eus. D e m art. P a l. II 2; X I 19 etc. 3 Vedi p. es. A eta K a rp i, P a p y li et A gathonices c. 40 (ed. Harnack, Texte und TJntersuch. I l i , 1888, p. 450, 10-11): ώς δε δ στρατιώτης τα ξύλα επιτιθείς

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

88

P. Franchi de’ Cavalieri, Scritti agiografici, I

cata codesta ipotesi, del supporre corrotta, per sola colpa d’ama­ nuensi, la forma κρεμασθέντας, da un originario κατακαυθέντας, | ο καταπρησθένταςί È vero che, a giudicare dal suono, la corruttela non si direbbe troppo facile a spiegarsi; ma paleograficamente non è così, come mi facea pur avvertire il eh. prof. E. Forster. Alla cor­ ruzione potrebbe aver contribuito, se la lezione originaria era καταπρησθέντας, l’uso non troppo comune di questo verbo. Con tutto ciò, io preferirei di restituire κατακαυθέντας; come di uso più. generale1 e, nella grafia, meno lontano da κρεμασθέντας? Al cap. XTT dixerunt nobis: stemus, et stetimus et facem fecimus viene reso dal greco: εΐπον προς ημάς · Σταθώμεν καί προσευξώμεθα. L’uno e l’altro testo sembra dare a prima vista un senso soddisfa­ cente. Tuttavia, soggiungendosi immediatamente et pacem fecimus, καί είρψοποιήσαντες, e non parlandosi più affatto di preghiera, credo che ognuno vorrà concedere il senso preferibile esser quello contenuto nel latino. Non senza buona verosimiglianza il Robinson riguarda il προσευξώμεθα come una congettura, o un tentativo di sanare la falsa lezione serbataci dal codice di Com- |piègne, stemus et stemus con l’aiuto di una formula liturgica.3 Ben fondata è pure l’osservazione dell’inglese, che nelle parole: angeli quattuor stabcmt, qui introeuntes vestierunt stolas candidas, le quali si leggono poco innanzi, nello stesso cap. X II, il greco ha cre­ duto introeuntes un nominativo, mentre esso è indubbiamente accu­ sativo. Sembra, in effetto, che nel suo esemplare latino fossero cadute le due parole stabcmt qui e che 1'introeuntes vi fosse accompagnato da un nos (cf. la lezione viziatissima del cod. Compendiense: erant angeli quattuor i n t r o e u n t e s

et n o s

vestiti etc.).

νφήπτεν, ô άγιος Καρπός κρεμώμενος εϊπεν κτλ. — Di una circumlocuzione, in luogo del semplice κατακαυθήναι, ci offrono un esempio gli A cta graeca 8 . A p ol­ lon ii c. 22 (A n al. B ollan d . X IV , 1895, p. 290): επί πυράς άλώμενον ζωντα. 1 Ζών κατακαυθψαι ο καυθψαι era espressione tecnica (ν. M artyr. B olg e, co. V 2; X II 3 [Funk l. e. pp. 286. 296]; A cta K a rp i etc. c. 36 [ed. Harnack l. e. p. 449, 10]; Dionys. Al. ap. Eus. Ξ . e. VI 41, 7. 15 etc.). Essa, del rimanente, è d’uso classico, e ricorre fin già in Erodoto I 86. Quanto a καταπρησθψαι, πρησθήναι, v. Ioseph. D e bello Iu d . V i l i 3, 1: πάσας τάς δυνάμεις του αγίου πνεύ­

ματος ώ ς χορηγεΐ τή άγια εκκλησία..., προς ήν κ α ί επέμφθη πάντα τά χαρίσματα εν πάσιν διοικούν, έκάστφ ώς έμέρισεν δ θεός, άναγκαίως και άναμιμνήσκομεν και προς οικοδομήν είσάγομεν, μετά αγάπης ταϋτα ποιοϋντες είς δόξαν θεού καί ha μή πως ή αβέβαιος τις και ολιγόπιστος, ή και τοΐς π α- 25

♦Signa: ** ** corrupta; * * suspecta; [ ] deleta; addita. 1 πρω 3 γαλινοϋ διογμόσ 4 σατουρνίλοσ ρεούκατοα φιληκητάτη 6 παραδείγματα Harnack, Robinson coni.; δείγματα Bolland.; δόγματα cod. 8 άναγνώση post δοξασθή verba excidisse videntur (c/. lot. et homo confortetur), id quod etiam Harnack et Rob. animadvertunt 9 εφ’ έκάτερα Piccolomini coni.; έκατέραν Rob.; έκάτερα cod. 9-10 ώφέλιαν 10 ώσαύτόα παραδοθείη coni. Harris, sed praestat fort, παραδοθήσεται, cod. παραδοθεΐσ 11 σεμνότερα 12 ώσαύτόα γεννήσεται 13 τήμια 14 δτε] δτι Harris δή] δε νοήσθαι 15 έχοντα] Piccolomini coni, εξέχοντα; Gebhardt έσχατα τελεί 16 επηγγειλμένησ αΐαχάταια 17 προφητεύσωσιν 18 θυγατέραισ 19 πρεοβύτε έν ύπνίοις]ι (pr.) supra lineam additum in cod. 21 om. και (sec.) cod. 22 χωρηγεϊα Picco­ lomini coni.; χωρηγεί Harris, Rob.; χωρηγή cod. post εκκλησία hiatum signa­ vi; cf. lat. deputamus 24 άναμημνήσκομεν είσάγωμεν 25 ή. άβέβαιόστησ.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

110

P. Franchi de’ Cavalieri, Scritti agiografici, I

fidei apnd veteres tantum aestimet gratiam divinitatis conversatam, sive in martyrum sive in revelationum dignatione, cum semper Deus operetur quae repromisit, non credentibus in testimonium, credentibus in beneficium, et nos itaque quod audivimus (et vidimus > ξ ^ 1 5 et contrectavimus annuntiamus et vobis, fratres et filioli, ut et vos qui l-sl interfuistis rememoremini gloriae Domini, et qui nunc cognoscitis per auditum communionem habeatis cum sanctis martyri bus, et per illos cum Domino Iesu Christo, cui est claritas et honor in saecula saeculorum, amen. io II. Apprehensi sunt adolescentes catechumini, Eevocatus et Felicitas conserva eius, Saturninus et Secundulus; inter hos et Yibia Perpetua, honeste nata, liberaliter instituta, matronaliter nupta, habens patrem et matrem et |fratres duos, alterum aeque catechu- 108 minum, et filium infantem ad ubera, erat autem ipsa circiter anno15 rum viginti duo. haec ordinem totum martyrii sui iam hinc ipsa narravit, sicut conscriptum manu sua et suo sensu reliquit. III. Cum adhuc, inquit, cum prosecutoribus essemus, et me pater verbis evertere cupiret et deicere pro sua affectione perseve­ raret: Pater, inquam, vides, verbi gratia, vas hoc iacens, urceolum, 20 sive aliud? et dixit: Yideo. et ego dixi ei: Numquid alio nomine vocari potest, quam quod est? et ait: Non. Sic et ego aliud me dicere non possum nisi quod sum, Christiana, tunc pater motus in hoc verbo mittit se in me, ut oculos mihi erueret; sed vexavit tantum, et profectus victus cum argumentis diaboli, tunc paucis diebus quod 25 caruissem patrem Domino gratias egi et refrigeravi absentia illius, in ipso spatio paucorum dierum baptizati sumus: et mihi Spiritus dictavit non aliud petendum ab aqua, nisi sufferentiam carnis, post paucos dies recipimur in carcerem: et expavi, quia numquam experta1 1 divinatis A 2 om. in (pr.) A 4 verba et vidimus swpplenda esse vidit Bob. 5 ut] + Mi A 10 adolescentes] ex hoe verbo ine. D R evo­ catus] ex hoc verbo ine. B 11 om. Saturninus A; Satirus et Saturninus D hos] quos B ubia A; vivia C 12 honeste nata] honesta A 14 erat autem] et erat BD 14-15 annorum circiter BD 15 duo] et duo B; et duorum C haec ordinem] hoc ordine D 16 narravit] legend, vid. narrabit (Piccolomini) suam manu B 17 essemus] essem A 18 om. verbis A evertere cupiret] avertere B; avertere cuperet D 19 inquit A videns B 20 aliud nomine D 21 quam quod est] CD; quam quid est B; om. A ait] dixit B 22 nisi quod sum] quam quod sum D om. in AD 23 misit B everteret B vexavero B 24 profectus] profecto A 25 patrem] patre D deo B refrigeravi D; refrigeravit A ; refrigerata sum BC 26 et mihi] mihi autem BD 27 non] nihil B ab] in B sufferentia B 28 paucos] + vero D.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

La Passio ss. Perpetuae et Felicitatis

111

λαιοΐς μόνον την χάριν καί την δύναμιν δίδοαθαι νομίση, εϊτε εν τοΐς των μαρτύρων εϊτε εν τοΐς των αποκαλύψεων άξιώμασιν, πάντοτε εργαζομένου τον θεόν a έπηγγείλατο είς μαρτύρων μεν των άπιστων, είς αντί- ||λημψιν δε των f- 4ΐν πιστών, καί ημείς â ή κ ο ύ σ α μ ε ν κ α ί έ ω ρ ά κ α μ ε ν κ α ί ε ψ η λ α φ ή σ α μ ε ν εύαγγελιζόμεθα ύ μ ϊν , αδελφοί καί τέκνα, σθώσιν δόξης θεοϋ, καί οι νϋν δι

ϊνα κ α ί οι σνμπαρόντες άναμνη- 5

άκοης γινώσκοντες

κ ο ιν ω ν ία ν έ χ η τ ε

μ ε τ ά των άγιων μαρτύρων, καί δι αυτών μετά τοϋ κυρίου ημών "Ιησού Χρίσ­ τον, φ ή δόξα είς τους αιώνας τών αιώνων, αμήν. II. "Εν πόλει Θουρβιτάνων τή μικροτέρα συνελήφθησαν νεανίσκοι κατηχού­ μενοι, 'Ρεονκάτος καί Φιλικητάτη σύνδουλοι, καί Σατουρνΐλος καί Σεκοϋνδος,

ίο

μετ" αυτών δε καί Ουιβία Περπετούα, ήτις ήν γεννηθεισα ενγενώς καί τρα-

109

φεισα πολυτελώς γ α - | μηθεΐσά τε έξόχως. αυτή εΐχεν πατέρα καί μητέρα καί δύο άδελφούς, ών ό έτερος ήν ωσαύτως κατηχούμενος · εΐχεν δε καί τέκνον, δ προς τοΐς μασθοΐς έτι έθήλαζεν. ήν δε αυτή ετών είκοσι δύο · ήτις πάσαν τήν τάξιν τοϋ μαρτυρίου εντεύθεν διηγήσατο, ώς καί τώ voi αυτής καί τή 15 χειρί σνγγράψασα κατέλιπεν, όντως είποϋσα · III. "Έτι, φησίν, ημών παρατηρονμένων, έπεχείρει ό πατήρ μου λόγοις πείθειν με κατά τήν εαυτού ευσπλαγχνίαν τής προκειμένης ομολογίας εκπεσεΐν, κάγώ προς αυτόν · Πάτερ, εφην, όρος λόγου χάριν σκεύος κείμενον ή άλλο τι τών τοιούτων; κάκεϊνος άπεκρίθη · 'Ορώ. κάγώ * "Άλλο όνομάζειν 20 αυτό μη θέμις...; ουδέ δύναμαι... εί μή δ είμί, τουτέστιν χριστιανή. τότε ό πατήρ μου, ταραχθείς τώδε τώ λόγω, επελθών ήθέλησεν τούς οφθαλμούς μου έξορύξαι. "έπειτα μόνον κράξας έξήλθεν νικηθείς μετά τών τού διαβόλου μη­ χανών. τότε όλίγας ημέρας άποδημήσαντος αυτού, ηύχαρίστησα τώ κυρίω καί ήσθην άπόντος αυτού, καί εν αύταις ταις ήμέραις εβαπτίσθημεν · καί εμέ 25 νπηγόρευσεν το πνεύμα το άγιον μηδέν άλλο αίτήσασθαι από τού ϋδατος τού βαπτίσματος εί μή σαρκός υπομονήν, μετά δέ όλίγας ήμέρας εβλήθημεν εις φυλακήν, καί εξενίσθην · ον γάρ πώποτε τοιοϋτον έωράκειν σκότος, ώς δεινήν1

1 ante καί est π deletum in cod. 2 άποκαλύψαιων 3 έπιγγεΐλατο eia αντί I eie άντίλημψιν 5 συνπαρόντεσ 6 εχειτε 9 θουβριτάνων μικρώ­ ν έρα 10 φιληκητάτη αατορνίλοσ σεκοννδόα 11 Ιουλία καί περπετούα γεννηθήσα 11-12 τραφήσα 12 γαμηθήσα 14 ετι] ετη post ετών excidit fort, είς ηκοσι 15 νοή 16 κατέλειπεν 17 έπεχεΐρι 18 ευσπλαχνίαν 19 post κείμενον excidisse reor κεράμιον 21 αυτήν θέμησ post θέμις et δύναμαι ν. exciderunt: supplenda haec fere εί μή δ εστι; κάκεϊνος άπεκρίθη· Ού. ουδέ δύναμαι εμέ, εί μή etc. είμί] είμή 22 ταραχθήσ 23 επιτα μόνην κράξας le­ gendum fort, άράξας νικηθήσ 25 έβαπτήσθημεν 26-27 τοϋ βαπτίσματος glos­ sam esse suspicor, nisi forte add. interpres 27 εί μι υπομονεϊν 28 ώς] ώ Gebh. coni.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

112

5

io

i5

20

P. Franchi de’ Cavalieri, Scritti agiografie!, I

eram tales tenebras, o diem asperum! aestus validus turbarum bene­ ficio, concussurae | militum, novissime macerabar sollicitudine infantis ibi. tunc Tertius et Pomponius, benedicti diaconi qui nobis ministrabant, constituerunt praemio ut paucis horis emissi in meliorem locum carceris refrigeraremus, tunc exeuntes *de carcere*universi sibi vacabant; ego infantem lactabam iam inedia defectum; sollicita pro eo adloquebar matrem et confortabam fratrem, com­ mendabam filium; tabescebam ideo quod illos tabescere videram mei beneficio, tales sollicitudines multis diebus passa sum: et usurpavi ut mecum infans in carcere maneret, et statim convalui et relevata sum a labore et sollicitudine infantis, et factus est mihi career subito praetorium, ut ibi mallem esse quam alicubi. IY. Time dixit mihi frater meus: Domina soror, iam in magna dignatione es, tanta ut postules visionem et ostendatur tibi an passio sit an commeatus, et ego quae me sciebam fabulari cum Domino, cuius beneficia tanta experta eram, fidenter repromisi ei dicens: Crastina die tibi renuntiabo, et postulavi, et ostensum est mihi hoc. video scalam aeream mirae magnitudinis, pertingentem | usque ad caelum et angustam, per quam nonnisi singuli ascendere possent, et in lateribus scalae omne genus ferramentorum infixum, erant ibi gladii, lanceae, hami, macherae, ut si quis neglegenter aut non sur­ sum adtendens ascenderet, laniaretur et carnes eius inhaererent ferramentis, et erat sub ipsa scala draco cubans mirae magnitudinis, qui ascendentibus insidias praestabat et exterrebat ne ascenderent.

1 tales experta eram B 0 diem asperum] odium asperum D estus validus A; estos validos B; aestus validos D 2 concussure A; concussura B; concurrere D novissimo B 3 Pomponius] Pomporius D 3-4 benedicti diaconi qui nobis ministrabant] diacones stabant benedicti D 4 constituerunt praemium CD; continuerunt premium B ut] + hii A (c/. p. 110, 6) mis­ si B 5 refrigeremur B exeuntes] exierunt D de carcere] forsitan ad­ ditamentum 6 sibi] qui ibi inedia defectum] in taedio defecto D 7 pro] de B fratrem] matrem B; fratri C; et confortabam fratrem om. D 8 om. ideo B illos] illo A videram] viderem D 8-9 meo benefitio cum seqq. B 10 convalui] scribendum puto cum Gebh. convaluit 11 subito] -f- quasi B 12 esse BD; essem A alicubi] A; alibi BCD 13 frater] pater B 14 di­ gnatione] AD; dignitate BC (Ruin.) es tanta] et tantese es B; ista es D 16 beneficia AD; benefitia B; beneficio C (Ruin.), Rob. fidens B repro­ missa ei B; repromissionibus eius C (Ruin.) 17 crastina die] cras D 18 ae­ ream CD; auream B; om. A magnitudinis] longitudinis D 19 et + ita B om. per B ascendi A 20 infixum] fixum D 20-21 erat ibi gladium, lan­ ceam, maebere B; erat, ibi gladii, ibi lanceae aereae D 21 verba hami — si quis om. D hami] ami A; om. B 22 ascendens adtenderet BC ( + et B) inhaererent] + in B; haererent D 24 praestabat] parabat BCD.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

no

112

La Passio ss. Perpetuae et Felicitatis

113

ημέραν καύμά τε σφοδρόν · καί γάρ ανθρώπων πλήθος ήν εκεί, άλλως τε καί

111

στρατιωτών σνκοφαντίαι | πλεισται · μεθ’ â δή πάντα κατεπονούμην διά το νήπιον τέκνον. τότε Τέρτιος καί Πομπόνιος, εύλογημέ\\νοι διάκονοι οϊ διηκό- ί· i νουν ήμϊν, τιμάς δόντες εποίησαν ημάς εις ήμερώτερον τόπον τής φυλακής μεταχθήναι. τότε αναπνοής ετνχομεν, και δή έκαστοι προσαχθέντες εσχόλαζον 5 εαυτοις, και το βρέφος ήνέχθη πρός με, και έπεδίδουν αυτω γάλα ήδη αυχμω μαρανθέν' τή μητρ'ι προσελάλουν, τον αδελφόν προετρεπόμην, το νήπιον παρετιθέμην * ετηκόμην δε ότι εθεώρουν αυτούς δι εμε λυπουμένους, ούτως περίλυπος πλείσταις ήμέραις οϋσα, ήτησα και το βρέφος εν τή φυλακή μετ’ εμού μένειν · κάκεΐνο άνέλαβεν, κα'ι εγώ έκουφίσθην από ανίας καί πόνου, καί ίο ιδού ή φυλακή εμο'ι γέγονεν πραιτώριον, ώς μάλλον με εκεί θέλειν είναι, κα'ι ούκ άλλαχοϋ. IV .

Τότε ειπέν μοι ο αδελφός · Κυρία άδελφή, ήδη εν μεγάλα» άξιώματι

υπάρχεις, τοσαύτη οϋσα ώς ε ’ι α’ιτήσειας οπτασίας, οπτασίαν λάβοις αν εις το δειχθήναί σοι εϊπερ αναβολήν έχεις ή παθεϊν μέλλεις, κάγώ ήτις ήδειν με 15 δμιλούσαν θεω, οϋ γε δή τοσαύτας ευεργεσίας είχον, πίστεως πλήρης οϋσα επηγγειλάμην αυτω είποϋσα · Αϋριόν σοι άπαγγελώ. ήτησάμην δε, και εδεί-

113

χθη μοι τούτο, εΐδον κλίμακα χαλκήν θαυμαστού μήκους \ \ής τού μήκους] αχρις ουρανού ’ στενή δε ήν ώς μηδένα δι

αυτής δύνασθαι, ε ’ι μή μοναχόν

[ενα\, άναβήναι. ε ξ εκατέρων δε των τής κλίμακος μερών παν είδος ήν εμπε- 20 πηγμένον εκεί ξιφών, δοράτων, άγκιστρων, μαχαιρών, οβελίσκων, Iva πάς δ άναβαίνων άμελώς και μή άναβλέπων, τοις ακοντίοις τάς σάρκας σπαραχθείη. ήν δε ύπ

αυτή τή κλίμακι δράκων υπερμεγέθης, δς δή τούς άναβαίνοντας

ενήδρευεν εκθαμβών όπως μή τολμώσιν άναβαίνειν. άνέβη δε δ Σάτυρος, δς

2 σνκοφαντίαι πλεισται corr. Gebh.; συκοφαντίαις πλείσταις Harris, Bob.; συκο­ φαντίαισ πλήσται cod. 3 παμπόνιοα 5 ετύχωμεν εοχόλαζων 7 μαρανθέντι correxi; μαρανθέν cod., Harris, Bob. προετρεπώμψ νίπιον 8 ετικόμην 9 πλησταισ ήτησα corr. Bob.; εϊθισα Harris coni.; ήθησα cod. 10 μένην 11 πραιτόρων καί] librarius scribere coeperat, ut vid., ή 14 ύπάρχησ αίτήσιασ όπτασίας corrigendum, vid. οπτασίαν (Piccolomini) 15 ήτις] αίτεΐσ ίδεΐν 16 όμηλονσαν είχον] malim, έαχον 18 ϊδων κλήμακα μίκονσ verba ής τον μήκους expunxi; Harris coniecit ής το μήκος 19 αοχησ 20 ενα glossam expunxi κλήμακοσ 20-21 εμπεπιγμένον 21 οβελίσκων collocandum existimo post είδος 1. 20 22 post άκοντίοις υ. fort, excid. προσκολληθείη κα'ι σπαραχθήει 23 κλήμακη post δράκων supplendum vid. κείμενος 24 post Σάτυρος forsitan supplend. πρότερος, cf. c. X X : Σάτυρος... πρότερος άναβάς.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

114

5

xo

is

20

P. Franchi de’ Cavalieri, Scritti agiografie!, I

ascendit autem Saturus prior, qui postea se propter nos ultro tra­ diderat, quia ipse nos aedificaverat, et tunc cum adducti sumus praesens non fuerat, et pervenit in caput scalae, et convertit se et dixit mihi: Perpetua, sustineo te; sed vide ne te mordeat draco ille. et dixi ego: Non me nocebit, in nomine Iesu Christi, et desub ipsa scala, quasi timens me, lente eiecit caput; et quasi primum gradum calcarem, calcavi illi caput, et ascendi, et vidi spatium immensum horti et in medio sedentem hominem canum, in habitu pastoris, grandem, oves mulgentem: et circumstantes candidati milia, multa, et levavit caput et aspexit me et dixit mihi: Bene venisti, tegnon. et clamavit me et de | caseo quod mulgebat dedit mihi quasi buc­ 114 cellam; et ego accepi iunctis manibus et manducavi; et universi cir­ cumstantes dixerunt Amen, et ad sonum vocis experrecta sum, commanducans adhuc dulcis nescio quid, et retuli statim fratri meo; et intelleximus passionem esse futuram, et coepimus nullam iam spem in saeculo habere. Y. Post paucos dies rumor cucurrit ut audiremur, supervenit autem et de civitate pater meus, consumptus taedio, et ascendit, ad me ut me deiceret, dicens: Miserere, filia, canis meis; miserere patri, si dignus sum a te pater vocari; si his te manibus ad hunc florem aetatis provexi, si te praeposui omnibus fratribus tuis; ne me dederis in dedecus hominum, aspice fratres tuos, aspice matrem tuam et materteram, aspice filium tuum, qui post te vivere non poterit, depone animos; ne universos nos extermines; nemo enim 1 ultra B 2 quia ipse nos aedificaverat] C; qui ipse nos aedificaverat BD; om. A et] ut BC adducti] adprehensi BC 3 in] ad B convertit] BC; evertit A se] + ad me BC 4 mihi om. D te mordeat] mordeat te A; om. te B om. ille B 5 non me] nemo B nomine] -(- domini BC; domini nostri D et] + draco C desub] sub D om. ipsa BD 6 eiecit] elevavit BC quasi] cum BCD 7 calcarem] calcassem B illi] illius C vidi] video D 8 canum] sanum A 9 circumstantes candida­ ti] A; c. candidatos BC; circumstantium candidatorum D 10 om. me B venies tegnum B; venisti nec non D 11 quod] quem D; 12 om. ego D 13 ad sonum vocis] om. vocis A; a sono vocis D sum] + et B exper­ recta] expergefacta D 14 commanducans] manducans D adhuc dulcis] (Ruin.)·, adhuc dulci B; adhuc dulcedine D; om. A om. et B 16 om. et (pr.) B nullam] nulla A cepimus iam nullam B 17 paucos] + vero D ut] quod BD 17-18 supervenit autem et] et supervenit B 18 om. et (see.) A 19 miserere filia canis meis] miserere filia patri C; filia miserere patri B; filia miserere carnis meae D 20 patri] patris A; canis meis B a] ad B si his te] si istis D om. ad hunc B 21 si te praeposui] si te proposui B; et te praep. D 22 dedecus] opproprium B aspice fratres-filium] A; aspice ad fratres tuos, aspice ad filium B 24 potest B ne universos nos exter­ mines] et noli nos universos exterminare BC om. enim B.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

La Passio ss. Perpetuae et Felicitatis

115

δή ύστερον δι ημάς έκών παρέδωκεν εαυτόν, αυτοϋ γάρ και οίκοδομή ή μεν, άλΧ δτε σννελήφθημεν οπήν, ώς οϋν προς το ακρον τής κλίμακος παρεγένετο, εστράφη καί εϊπεν · Περπετούα, περιμένω σε * άλλα βλέπε μή σε δ δράκων δάκη. καί εϊπον · Ου μή με βλάψη, εν όνόματι ’Ιησού Χρίστον, και υποκάτω τής κλίμακος, ώσε'ι φοβούμενος με, ήρέμα τήν κεφαλήν προσήνεγκεν. και ώς 5 εις τον πρώτον βαθμόν ήθέλησα επιβήναι, τήν κεφαλήν αυτοϋ έπάτησα. || και f. 42v είδον εκεί κήπον μέγιστον, και εν μέσω του κήπου άνθρωπον πολιόν καθεζόμενον, ποιμένας σχήμα εχοντα, υπερμεγέθη, δς ήμελγεν τα πρόβατα * περιειστήκεισαν δε αύτω πολλα'ι χιλιάδες λευχειμονούν των. επάρας δε τήν κεέθεάσατό με καί εϊπεν · Καλώς ελήλυθας, τέκνον. καί εκάλεσέν με καί 10

115

εκ τον τυρόν ού ήμελγεν, εδωκέν | μοι ώσεί ιρωμίον ’ καί ελαβον ζεύξασα τάς χεϊράς μου καί έφαγον · καί είπαν πάντες οι παρεστώτες · 'Αμήν, καί προς τον ήχον τής φωνής έξυπνίσθην ετι τ ί ποτέ μασωμένη γλυκύ, καί ευθέως διηγησάμην τώ άδελφώ, καί ενοήσαμεν δτι δέοι παθειν. καί ήρξάμην εκτοτε μηδεμίαν ελπίδα εν τώ αίώνι τούτα) εχειν. V.

15

Μ ετά δε ημέρας δλίγας έγνωμεν μέλλειν ημάς άκουσθήσεσθαι. παρε­

γένετο δε καί ό πατήρ εκ τής πόλεως αδημονία μαραινόμενος, καί άνέβη πρός με προτρεπόμενός με καταβαλεΐν, λέγων · Θύγατερ, ελέησον τάς πολιάς μου, ελέησαν τον πατέρα σου, εϊπερ αξιόν είμι δνομασθήναι πατήρ σου · μνήσθητι δτι ταις χερσίν ταύταις προς το τοιοντον άνθος τής ηλικίας άνήγαγόν σε, καί 20 προειλόμην σε υπέρ τούς αδελφούς σου... δρα τήν σήν μητέρα καί τήν τής μητρός σου αδελφήν, ϊδε τον υιόν σου δς μετά σε ζήν ον δύναται. άπόθου τους θυμούς καί μή ημάς πάντας εξολοθρεύσης · ούδείς γάρ ημών μετά παρρησίας

2 σννελεϊφθημεν κλημακοσ (item I. 5) 3 περιμαϊνω σαι 4 δάκει εϊπων 5 προσήνεγκε 6 post έπάτησα supplenti, fort, cum Harris και άνέβην 7 ϊδων έμμεσο) 8 ήμελγεν correxi; cod., Harris, Bob. ήλμευγεν (item l. 11) 8-9 περιήστήκησαν 9 χειλιάδεσ λευαχημονοϋντων 11 μοι] με ελαβων 12 εφαγων 13 έξύπνήσθην μασσομένη 14 δηήγησάμην έννοήσαμεν 15 τοΰτο 16-17 παρεγένετο] έν supra lineam add. in cod. 17 πόλεως άδημονία conieci; πόλεως άπ ακηδίας (vel άκηδία) Gebh.; πόλεως απ’ οδύνης Duchesne; πολλήσ αποδημίας cod. μαρενόμενοσ. 18 θυγάτηρ 21 προήλώμην post αδελφούς σου hiatum indi­ cavi, unum vel alterum versum librarius omisit (c/. lat. ne me dederis — fratres tuos) homoeoteleuto deceptus (... δρα τους αδελφούς σου), ut iam Harris animad­ vertit. 23 έξ’όλοθρεύσεισ.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

116

5

io

is

20

P. Franchi de’ Cavalieri, Scritti agiografici, I

nostrum libere loquetur, si tu aliquid fueris passa, haec dicebat quasi pater pro sua pietate, basians mihi manus, et se ad pedes meos iactans, et lacrymis me non filiam nominabat, sed dominam, et | ego dolebam casum patris mei, quod solus de passione mea gavisurus non esset de toto genero meo, et confortavi eum dicens: Hoc fiet in illa catasta quod Deus voluerit; scito enim nos non in nostra esse potestate constitutos, sed in Dei. et recessit a me constristatus. VI. Alio die cum pranderemus, subito rapti sumus ut audiremur, et pervenimus ad forum, rumor statim per vicinas fori partes cucur­ rit, et factus est populus immensus, ascendimus in catastam; inter­ rogati ceteri confessi sunt, ventum est et ad me. et apparuit pater ilico cum filio meo, et extraxit me de gradu, supplicans: Miserere infanti, et Hilarianus procurator, qui tunc loco proconsulis Minuci Timiniani defuncti ius gladii acceperat: Parce, inquit, canis patris tui, parce infantiae pueri, fac sacrum pro salute Imperatorum, et ego respondi: ' ISTon facio. Hilarianus, Christiana es? inquit, et ego respondi: Christiana sum. et cum staret pater ad me deiciendam, iussus est ab Hilariano deici, et... virga percussit, et doluit mihi casus patris mei, quasi ego fuissem percussa; sic dolui pro senecta eius misera, tunc nos | universos pronuntiat et damnat ad bestias; et hilares descendimus ad carcerem, tunc quia consueverat a me infans mammas accipere et mecum in carcere manere, statim mitto ad patrem Pomponium diaconum, postulans infantem, sed pater dare noluit, et quomodo Deus voluit, neque ille amplius mammas

1 nostrum] + in saeculo D loquitur BD feceris B om. quasi A 2 hasians] osculans D 3 et lacrymis A; iam lacrimans B; etiam lacrimans CD nominabat sed dominam] sed dominam me vocabat BD dominam] domina A om. et (sec.) B 4 casum] D; causam A; canos B 6 casta B quod deus] quodns B 6-7 non in — dei] in dei non in nostra potestate futuros B; non in n. p. esse futuros s. i. d. D 7 me] + pater B 9 om. et B partes fori B 10 et ascendimus catastam B; in catasta A 11 om. est et D 11-12 pater ilico] A; ibi pater B; illic pater D 12 supplicans] A; dicens: sup­ plica D; et dixit supplicans B 13 infanti] canos meos BC (Ruin.) helarianus B loco] in locum BC 13-14 defuncti proconsulis minutii teminiani B; pio solus m. timiani D 14 dixit parce canos B 16 respon­ di] + dicens D fatiam et helarianus, ergo Christiana es? et ego B; facio et hilarianus dixit ch. es D 17 cum staret] contemptaret B om. ad B deiciendam] decipiendam D 18 elariano B deici] proici BD percussit] percussus est BCD: ante virga percussit apparet aliquid excidisse, ut Bob. ani­ madvertit (c/. Gr. δορυφόρων τις) 19 dolui] mihi doluit B; enim dolui C; doluit D om. pro D 20 misera] Miser cum seqq. B universos nos B 22 mam­ mam B 23 pompinianum BC 24 om. amplius D mammam B.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

ne

iis

La Passio ss. Perpetuae et Felicitatis

117

λαλήσει, εάν τ ί σοι συμβή. ταϋτα ελεγεν ώς πατήρ, κατά την των γονέων έννοιαν, καί κατεφίλει μου τάς χεϊρας καί εαυτόν ερριπτεν έμπροσθεν των ποδών μου, και επιδακρύων ούκέτι με θυγατέρα, άλλα κυρίαν επεκάλει. εγώ

117

δε περί τής διαθέσεως τον πατρός [ ήλγουν, δτι εν δλω τω εμω γένει μόνος οϋκ ήγαλλιάτο εν τω εμω πάθει. παρεμυθησάμην δε αυτόν είποϋσα · Torno 5 γενήσεται εν τω βήματι εκείνα) δ αν θέλη δ κύριος · γνώθι γάρ δτι οϋκ εν τή ήμετέρα εξουσία, άλλ’ εν του θεοϋ εσόμεθα. και έχωρίσθη άπ εμοϋ άδημονών. V I.

Καί τή ημέρα εν ** ή ώριστο ** ήρπάγημεν iva άκουσθώμεν. και

ώσπερ έγενήθημεν εις την αγοράν, φήμη ευθύς εις τα εγγύς μέρη διήλθεν, καί συνέδραμεν πλεΐστος δχλος. ώς δε άνέβημεν εις το βήμα, εξετασθέντες οι λοιποί ίο ώμολόγησαν. ήμελλον δε κάγώ εξετάζεσθαι, καί εφάνη εκεί ||μετά τοΰ τέκνου f. 43 μου ο πατήρ, καί καταγαγοον με προς εαυτόν, εΐπεν · Έπίθυσον έλεήσασα το βρέφος, καί 'Ιλαριανός τις επίτροπος, δς τότε τοΰ ανθυπάτου άποθανόντος Μινουκίου ’ Οππιανοϋ εξουσίαν είλήφει μαχαίρας, λέγει μοι · Φεΐσαι των πολιών τοΰ πατρός σου, φεΐσαι τής τοΰ παιδιού νηπιότητος · έπίθυσον υπέρ 15 σωτηρίας των αύτοκρατόρων. κάγώ άπεκρίθην · Ου θύω. καί εΐπεν 'Ιλαριανός · Χριστιανή εΐ; καί εΐπον * Χριστιανή είμι. καί ώς εσπούδαζεν δ πατήρ μου καταβαλεϊν με από τής δμολογίας, κελεύσαντος 'Ιλαριανοϋ εξεβλήθη · προσέτι δε καί τή ράβδω των δορυφόρων τις ετύπτησεν αυτόν, κάγώ σφόδρα ήλγησα,

119

έλεήσασα το γήρας | αυτόν, τότε ημάς πάντας προς θηρία κατακρίνει, καί 2ο χαίροντες κατίημεν εις φυλακήν, επειδή δε ύπ

εμοϋ εθηλάζετο το παιδίον

καί μετ’ εμοϋ εν τή φυλακή είώθει μένειν, πέμπω προς τον πατέρα μου Π ο μ πόνιον διάκονον, αΐτοϋσα το βρέφος, δ δε πατήρ οϋκ εδωκεν. πλήν, ώς δ θεός ωκονόμησεν, ούτε δ παϊς μασθούς έπεθύμησεν εκτοτε, ούτε εμοί τις προσ-

5 ήγαλλιάτω πάθη 6 γεννήσειαι δ αν conieoi; δ èàv Bob.; εάν cod. θελει γνώθη 7 εσώμεθα έχωρήσθη 8 εν ή ωριστο] verba corrupta; D u­ chesne, recte opinor, coni, εν & ήριστώμεν; at, si hoc verum, post τή addendum est άλλη 9 εγεννήθημεν μέρει 10 πλήστος 12 post με verba fort, excidd. τοϋ βήματος. 13 τις perperam expunxit Harris δς] ώσ post τότε exci­ disse puto αντί 14 οπιανοϋ verbum fort, corruptum ex Τειμινιανοϋ είλήφη φήσαι 15 φήσαι νιπιότητοσ 16 δυ (deletum) θύο ήλαριανόσ 17 ehτων 18 verba από τής δμολογίας Harris haud recte opinor inclusit 19 ήλγισα 20 κατακρίνη 22 εΐώθη μόνην 24 ούτε (pr.)] ούτα’ ι (sic) cod. 9 - 221

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

118

5

10

is

20

P. Franchi de’ Cavalieri, Scritti agiografici, I

desiderat, neque mihi fervorem fecerunt, ne sollicitudine infantis et dolore mammarum macerarer. VII. Post dies paucos, dum universi oramus, subito media ora­ tione profecta est mihi vox et nominavi Dinocraten; et obstipui quod numquam mihi in mentem venisset nisi tunc, et dolui commemorata casus eius, et cognovi me statina dignam esse, et pro eo petere de­ bere. et coepi de ipso orationem facere multum, et ingemescere ad Dominum, continuo ipsa nocte ostensum est mihi hoc. video Dino­ craten exeuntem de loco tenebroso, ubi et complures erant, aestuantem valde et sitientem, sordido vultu et colore pallido; et vulnus in facie eius, quod cum moreretur habuit, hic Dinocrates fuerat frater meus carnalis, annorum septem, qui per infirmitatem facie cancerata male obiit, ita ut mors eius odio fuerit omnibus hominibus, pro hoc ergo orationem feceram, et inter me et illum | grande erat diastema, ita 120 ut uterque ad invicem accedere non possemus, erat deinde in ipso loco ubi Dinocrates erat, piscina plena aqua, altiorem marginem habens quam erat statura pueri; et extendebat se Dinocrates quasi bibiturus. ego dolebam quod et piscina illa aquam habebat, et tamen propter altitudinem marginis bibiturus non esset, et experrecta sum, et cognovi fratrem meum laborare, sed fidebam me profuturam labori eius, et orabam pro eo omnibus diebus quousque transivimus in carcerem castrensem; munere enim castrensi eramus pugnaturi: natale tunc Getae Caesaris, et feci pro illo orationem die et nocte gemens et lacrymans ut mihi donaretur.

1 desideravit BD effecerunt B sollicitudine] sollicitudinem D 2 et dolore] et dolorem A; aut dolorem B maceraret A*B 3 subito ante dum B oremus B 4 profecta] prolatum B; perfecta D om. vox B nomi­ na Vidicraten A; nomina Vidinograte B 5 mente A 5-6 memorato casu B 6 patere B; pati C (Bum.) 7 de] pro BD ipso] illo D multam B om. multum — ad dominum D ingemescere restitui ex cod. A 8 deum B hoc] + in oromate CD; -f- in oratione B 9 complures erant] complures loca erant tenebrosa A 10 valde post sitientem BD 10-11 facie eius] faciem eius AD 11 moraretur B abiit AB 13 om. ita B 14 om. et (pr.) B dia­ dema A; idiantem B; diantem C (Buin.); spatium D om. ita B 15 pos­ sumus B 15-16 om. in ipso loco A 16 erat dinogratis B aquae B 16-17 habens marginem quam staturam pueri B 18 et (pr.)\ de D haberet BC; bibebat D 19 esset] + ex ea D et experrecta] expergefacta D 20 fra­ trem] stratum D confidebam B; considerabam C me profuturam] pro­ futuram orationem meam BC 21 om. omnibus diebus A 22 carcerem castrensem: munere] carcere. Munera B 23 natali cesarie cum preeed. B Ge­ tae] cetae A; gente D; om. BC (Buin.) pro illo] pro eo D 24 om. ge­ mens A.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

La Passio ss. Perpetuae et Felicitatis

119

γέγονεν φλεγμονή · ’ίσως Iva καί τή τον παιδιού φροντίδι καί τή των μασθών άλγηδόνι καταπονηθώ. V II.

Και μετ

δλίγας ημέρας προσευχόμενων ημών απάντων, εξαίφνης

εν μέσω τής προσευχής σφήκα φωνήν καί ώνόμασα Δεινοκράτην · και έκθαμ­ βος εγενήθην διότι ουδέποτε ει μη τότε άνάμνησιν αύτοϋ πεποιήκειν · ήλγησα 5 δε εις μνήμην ελθοϋσα τής αύτοϋ τελευτής, πλήν ευθέως έγνων εμάντην αξίαν ούσαν αίτησιν ποιήσασθαι περί αύτοϋ, καί ήρξάμην προς Κύριον μετά στε­ ναγμών προσεύχεσθαι τα πλεϊστα. καί ευθέως αυτή τή νυκτί εδηλώθη μοι

τούτο, δρω Δεινοκράτην έξερχόμενον εκ τόπου σκοτεινού, όπου καί άλλοι πολλοί καυματιζόμενοι καί διψώντες ήσαν, εσθήτα εχοντα ρυπαρόν, ωχρόν τή χρόα · ίο καί τό τραύμα εν τή δψει αύτοϋ, * τελευτών * ό'περ περιών έτι εΐχεν. οϋτος δέ ό Δεινοκράτης, δ καί αδελφός μου κατά σάρκα, επταετής τεθνήκει άσθενήσας καί τήν δψιν αύτοϋ γαγγραίνη σαπείς, ώς τον θάνατον αύτοϋ στυγητόν γενέσθαι πασιν άνθρώποις. εθεώρουν ούν μέγα διάστημα âvà μέσον αύτοϋ καί εμού, ώ ς μή δύνασθαι ημάς άλ- \ λήλοις προσελθείν. εν εκείνω δέ τω 15 τόπια \\ εν

ώ

ήν δ αδελφός μου, κολυμβήθρα ήν ϋδατος πλήρης, ύψηλοτέραν

f. 43 ν

δε εΐχεν τήν κρηπίδα υπέρ τό τοΰ παιδιού μήκος, προς τούτην δ Δεινοκράτης διετείνετο πιείν προαιρούμενος · εγώ δέ ήλγουν διότι καί ή κολυμβήθρα ήν πλήρης ϋδατος, καί τό παιδίον ούκ ήδύνατο πιείν διά τήν υψηλότητα τής κρηπίδος. καί εξυπνίσθην, καί έγνων κάμνειν τον αδελφόν μου. · επεποίθειν 20 δε δύνασθαί με αντω βοηθήσαι... εν ταΐς âvà μέσον ήμέραις, εως κατήχθημεν εις τήν άλλην φυλακήν, τήν τοϋ χιλιάρχου * εγγύς γάρ ήν τής παρεμβολής ού ήμέλλομεν θηρίομαχεΐν · γενέθλιον γάρ ήμελλεν επιτελείσθαι Καίσαρος. εΐτα προσευξαμένη μετά στεναγμών σφοδρώς περί τοϋ άδελφοϋ μου ημέρας τε καί νυκτός, δωρηθήναί μοι αυτόν ήξίωσα.

25

1 μή Harris supplevit φροντίδη 2 άλγιδώνι καταπονιθώ 3 εξέφνησ 4 εμμέσω όνώμασα δινοκράτειν 5 εγεννήθην πεποιήκην ήλγεισα 8 έδηλώθι 9 σκοτινοϋ 11 τελευτών var. led. (e/. Lat. moreretur) existimo ver­ borum περιών ετι (cf. Lat. moraretur B); περιόν ετι, οπερ τελευτών εΐχεν Harris coni. 12 ό καί] om. καί Harris qui non bene in cod. legerat δσ τεΟνήκη 16 ύψηλωτέραν 17 κριπίδα μίκοα 18 κολυμβίθρα 19 ύψηλώτητα 20 κριπήδοσ εξ’νπνήσθην κάμνην επεποίθην 21 post βοηθήσαι lacunam indicavi, verba excidisse videntur qualia καί προσηυξάμην υπέρ αύτοϋ μέσων εως conieci; εν αΐς cod. 22 χειλιάρχου 23 θηριωμαχήν 25 δωρεθήναι.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

120

P. Franchi de’ Cavalieri, Scritti agiografici, I

Y III. Die quo in nervo mansimus, ostensum est mihi hoc. video lo­ cum illum quem retro videram, et Dinocraten mundo corpore, bene ve­ stitum, refrigerantem; et ubi erat vulnus, video cicatricem: et piscinam illam quam retro videram, summisso margine usque ad umbilicum 5 pueri, et aquam de ea * trahebat * sine cessatione, et super mar­ gine, fiala aurea plena aqua, et accessit Dinocrates, |et de ea bibere coepit; quae fiala non deficiebat, et satiatus accessit * de aqua * ludere more infantium gaudens, et experrecta sum. tunc intellexi translatum eum esse de poena. io IX . Deinde post dies paucos Pudens miles optio praepositus carceris, [qui] nos magnificare coepit intellegens magnam virtutem esse in nobis; qui multos ad nos admittebat ut et nos et illi invicem refri­ geraremus. ut autem proximavit dies muneris, intrat ad me pater meus consumptus taedio, et coepit barbam suam evellere et in ter­ is ram mittere, et prosternere se in faciem, et inproperare annis suis, et dicere tanta verba quae moverent universam creaturam, ego dolebam pro infelici senecta eius. X. Pridie quam pugnaremus, video in horomate hoc venisse Pomponium diaconum ad ostium carceris et pulsare vehementer. 20 et exivi ad eum et aperui ei; qui erat vestitus discinctam candidam, habens multiplices calliculas. et dixit mihi: Perpetua, te expectamus: veni, et |tenuit mihi manum, et coepimus ire per aspera loca et flexuosa, vix tandem pervenimus anhelantes ad amphiteatrum, et induxit me in media arena, et dixit mihi: Xoli pavere, hic sum 1 die] + autem B nervo] + constricto D 1-2 locum illum] in loco illo D 2 ont. retro B videram] + tenebrosum esse lucidum B 4 retro] p B summissa marginum B 5 trahebat] trahebam D: verbum delendum censeo: excidit fort, 'participium velut decurrentem 5-6 margine] marginem BC 6 fiala] + erat BCD 7 quae] et quasi B 7-8 saciatus accessit de aqua ludere AD; accessit ludere satiatus de aqua C; accessit deludere satiatus de ea aqua B: verba de aqua mihi suspecta 8 infantum CD experrecta] expergefacta D sum] + et D tunc] et B 9 de poena] + ad requiem sanctam iustorum D 10 Prudens C 11 qui delevi cf. Gr. magnificare coepit intelle­ gens] BC; m. coeperat i. D; magnifice coepit intelligere A virtutem] + dei BD 12 om. qui BD multos] + fratres BCD ille B 12-13 refrigeremus B 13 om. autem B intravit B; introivit D 15 om. et (pr.) B inprope­ rare] inproperans se B 16 moveretur A 17 infelici senecta] infelicitate senectutis D 18 hoc] huc B 19 om. carceris B pulsasse BD 20 om. et (pr.) B distinctam candidam A; discincta candida BC; veste d. c. D 21 calliculas AB ( + ex auro et argento B); galliculas C; caliculas D 22-23 om. et coepimus—vix B 23 pervenimus anelantes A; a. p. D; ambulantes perveni­ mus B amphiteatrum] AD; amfiteatrum B 24 medio arenae B; mediam arenam D pavere] expavescere BD.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

La Passio ss. Perpetuae et Felicitatis

121

V i l i . Καί ευθύς εν vfj εσπέρα εν ή εν νέρβω εμείναμεν, έδείχθη μοι τούτο, δρω εν φ εωράκειν τόπο), τον Δεινοκράτην καθαρό) σώματι δντα καί καλώς ήμφιεσμένον καί άναψύχοντα ■ καί όπου το τραύμα ήν, ουλήν δρω. κα'ι ή κρηπϊς τής κολνμβήθρας κατήχθη εως τον ομφαλίου αυτόν · ερρεεν δε ε ξ αυτής άδιαλείπτως ύδωρ ’ καί επάνω τής κρηπϊδος ήν χρυσή φιάλη μεστή, κα'ι προσελθών & δ Δεινοκράτης ήρξατο ε ξ αυτής πίνειν, | ή δε φιάλη ουκ ενέλειπεν. κα'ι έμπλησθε'ις ήρξατο παίζειν, άγαλλιώμηνος ώς τά νήπια, και εξυπνίσθην, κα'ι ενόησα δτι μετετέθη εκ των τιμωριών. IX . Κα'ι μετ ολίγος ημέρας Πονδης τις στρατιώτης δ τής φυλακής προ­ ϊστάμενος, μετά πολλής [τής] σπουδής ήρξατο ημάς τιμάν και δοξάζειν τον ίο θεόν, έννοιαν δνναμιν μεγάλην είναι περί ημάς, διό και πολλούς είσελθειν προς ημάς ουκ εκώλυεν εις το ημάς διά τών επαλλήλων παραμυθιών παρηγορεϊσθαι. ήγγισεν δε ή ήμερα τών φιλοτιμιών, και εισέρχεται πρός με δ πατήρ τή ακηδία μαρανθείς, και ήρξατο τον πώγωνα τον ίδιον εκτίλλειν ρίπτειν τε επί γής, καί πρηνής κατακείμενος κακολογεΐν, τα εαυτού έτη κατηφορών καί is λέγων τοιαντα ρήματα ώς πάσαν δύνασθαι τήν κτίσιν σαλενσαι. εγώ δε επένθουν διά το ταλαίπωρον γήρας αυτού. X . Π ρο μιας ούν τού θηρίομαχείν ημάς, βλέπω όραμα || τοιούτον. Π ο μ - f· α πόνιος δ διάκονος, φησίν, ήλθεν προς τήν θύραν τής φυλακής καί έκρουσεν σφόδρα. εξελθοϋσα ήνοιξα αυτώ · καί ήν ενδεδυμένος έσθήτα λαμπρόν καί 20 περιεζωσμένος, εΐχεν δε ποικίλα υποδήματα, καί λέγει μοι · Σ ε περιμένω, ελθέ. καί εκρά- | τησεν τάς χεϊράς μου, καί επορεύθημεν διά τραχέων καί σκολιών τόπων, καί μόλις παρεγενόμεθα εις το άμφιθέατρον, καί είσήγαγέν με εις το μέσον καί λέγει μοι. Μή φοβηθής, ενθάδε είμί μετά σού συγκάμνων

1 έσπερο.] corrigend. vid. ημέρα. 2 δρω εν φ εωράκειν τόπφ corr. Piccol. cl. cod. Ambros. in loco ilio; τον τόπον εν φ εωράκειν τον Δεινοκράτην φωτεινόν δντα κα'ι τον Δεινοκράτην Harris, cod. Oompend. secutus; δρω τόπω εν ώ έωράκην τον δεινοκράτειν cod. κάλλαια. 3 κριπήσ 4-5 άδιαλήπτωσ 5 κριπίδοα 6-7 έμπλεισθησ 7 εξυπνήσθην 7-8 εννόησα cod., sed ν pr. delet. 8 μετετέθην τημωριών 9 τίστρατιώτησ 10 τής expunxit Harris ήρξατω τημάν 12 εκόλυεν 12-13 παρηγορήσθαι 13 ήγγησεν ή supra lin. add. 14 πόγονα εκτεΐλειν ρήπτειν 15 πρινήσ 16 κτήσιν 17 ταλαάπορον 18 θηρίομάχην 21 περι­ μένω 22 τραχείων]ι supra lin. script, in cod. 23 παρεγενόμεθα 24 μέσων φοβηθεϊσ συγκάμνον σου.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

122

5

10

is

20

P. Franchi de’ Cavalieri, Scritti agiografie!, I

tecum et conlaboro tecum; et abiit, et adspicio populum ingentem adtonitum; et quia sciebam me ad bestias damnatam esse, mirabar quod non mitterentur mihi bestiae, et exivit quidam contra me Aegyptius foedus specie cum adiutoribus suis, pugnaturus mecum. veniunt et ad me adolescentes decori adiutores et fautores mei. et expoliata sum, et facta sum masculus; et coeperunt me favisores mei oleo defrigare, quomodo solent in agonem, et illum contra Aegyp­ tium video in afa voluntatem, et exivit vir quidam mirae magnitu­ dinis, ut etiam excederet fastigium amphiteatri, discinctatus, purpuram inter duos clavos per medium pectus habens, et calliculas multiformes ex auro et argento factas, efferens virgam quasi lanista, et ramum viridem in quo erant mala aurea, et petiit silentium, et dixit: Hic Aegyptius, si hanc vicerit, occidet illam gladio; et, si hunc vicerit, accipiet ra- |mum istum; et recessit, et accessimus ad invi­ cem et coepimus mittere pugnos, ille mihi pedes adprehendere vole­ bat, ego autem illi calcibus faciem caedebam, et sublata sum in aere, et coepi eum sic caedere quasi terram non calcans, at ubi vidi moram fieri, iunxi manus ut digitos in digitos mitterem, et adprehendi illi caput, et cecidit in faciem, et calcavi illi caput, et coepit populus clamare, et favisores mei psallere, et accessi ad lanistam et accepi ramum, et osculatus est me et dixit mihi: Filia, pax tecum, et coepi ire cum gloria ad portam Sanavivariam. et experrecta sum, et intellexi me non ad bestias, sed contra diabolum esse pugnatu-

1-2 om. ingentem— sciebam D 2 adtonito B om. me B bestiam B damnatam] dampnatam D; datnm A; donatam B 3 mittebantur B con­ tra me quidam B 5 et ad me veniunt B fautores] factores (om. mei et) B 6 om. et facta sum B masculos B favisores A; factores B; fautores D 7 defrigare] B; defrigere A; defricare C; perungere D in agone BCD 8 afa] aqua BC; qua D volutantem et exivit] voluntate me te­ nuit D 9 ut] qui D etiam] iam B; et D amphiteatri] D; anpitheatri A; anfiteatri B discinctatus] A; discinctus D; discinctam habens tunicam et BC 9-10 purpuram] purpura D 10 et om. AD calliculas] AB; gallieulas C (Ruin.); caliculas D 11 efferens] et ferens BC; et virgam f. D virga A 12 mala aurea] malum aureum D petit B 13 illam] eam D et si] A; haec si BC; haec autem si D 14 accipiat B istud A 15 om. et coepi­ mus mittere pugnos D 15-16 volebat; ego autem] querebat et ego B 17 ae­ re] A; re B; aerem D quasi terram non calcans] BC; terram concalsans A; terram non calcans D 18 iunexi A*B; vinxi C manus] + ita BC in digito B 19 om. et cecidit— caput B 20 favisores A; fauces oris D 21 om. et (pr.) B 22 cepit B sanavivaria A; sanevivariam BCD experrec­ ta] expergefacta D 23 a bestiis A; a bestia B om. esse B.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

La Passio ss. Perpetuae et Pelicitatis

123

aor καί άπήλθεν. καί ιδού βλέπω πλεϊστον δχλον άποβλέποντα τή θεωρία σφοδρά· κάγώ ή'τις fôsiv προς θηρία με καταδικασθε ΐσαν, εθαύμαζον ότι ούκ εβαλλόν μοι αυτά, και ήλθεν πρός με Αιγύπτιός τις άμορφος τω σχήματι μετά των ύπουργούντων αύτω, μαχησόμενός μοι. και ’έρχεται πρός με νεανίας τις εύμορφότατος, τω κάλλει έξαστράπτων, και έτεροι μετ’ αύτοϋ νεανίαι ωραίοι, ύπηρέται τε σπουδασταί εμοί. και εξεδύθην, και εγενήθην άρρην και ήρξαντο οι άντιλήμπτορές μου έλαίω με άλείφειν, ως έθος εστίν εν άγώνι· και άντικρυς βλέπω τον Αιγύπτιον εκείνον εν τω κονιορτω κυλιόμενον, εξήλθεν δέ τις Ανήρ θαυμαστού μεγέθους, ύπερέχων τοϋ άκρου τον Αμφιθεάτρου, διεζωσμένος εσθήτα, ήτις εϊχεν ου μόνον εκ των δύο ώμων την πορφύραν, άλλα 10 καί άνά μέσον επί τοϋ στήθους, εϊχεν δε καί υποδήματα ποικίλα εκ χρυσίου καί Αργυρίου· εβάσταζεν δε και ράβδον, ως βραβευτής ή προστάτης των μονο­ μάχων, έφερεν δε καί κλάδους χλωρούς έχοντας μήλα χρυσά, καί αίτήσας

127

σιγήν γενέσθαι, έφη · Οϋτος ό Αιγύπτιος εάν ταύτην νικήση, ανελεΐ αυτήν μαχαίρψ αντη δε εάν νικήση | αυτόν, λήγεται τον κλάδον τούτον καί απέστη. 15 προσήλθομεν δε Αλλήλοις και ήρξάμεθα παγκρατιάζειν. εκείνος εμού τούς πόδας κρατεΐν ήβούλετο. εγώ δε λακτίσμασιν τήν οψιν αύτοϋ έτυπτον. και Ιδού επήρα èiì Αέρος, και ήρξάμην αυτόν ούτως τύπτειν ως μή πατούσα τήν γήν. Ιδοϋσα δε ώς ούδέπω ήκιζον αυτόν, ζεύξασα τάς χεΐράς μου καί δακτύλους δακτύλοις εμβαλοϋσα τής κεφαλής αύτοϋ επελαβόμην, καί έρριψα αυτόν επ’ 20 δψει καί έπάτησα τήν κεφαλήν αύτοϋ καί ήρξατο πας δ ’όχλος βοάν, καί οι σπουδασταί μου || εγαυρίων. καί προσήλθον τω βραβευτή καί έλαβον τόν f. 44V κλάδον. καί ήσπάσατό με καί εΐπ εν Ειρήνη μετά σοϋ, θύγατερ. καί ήρξάμην ευθύς πορεύεσθαι μετά δόξης πρός πύλην τήν λεγομένην ζωτικήν, καί εξυπνίσθην, καί ενόησα δτι ού πρός θηρία μοι, αλλά πρός τόν διάβολόν 25

1 πλεϊστον corr. Harris; πιστόν cod. άποβλέποντα] Gebh. absque causa coni, άπόπληκτον θεωρεία 2 κάγώ ήτις ήδειν correxi; κάγώ ήτις εϊδον Harris, Bob. 'perperam; καί εϊτισ ϊδεν cod. κατάδικααθήσαν εθανμαζών 4 μαχησώμενοσ 5 κάλει 6 τε Piccol. suppi. εγεννήθην 7 άλήφην 8 κοιλιάμενον 10 διεζοσμένοσ εϊτισ 11 στίθουσ 12 προστατών 13 χλορουο 14 σηγήν νικήσει 15 λεΐψεται 16 προσήλθωμεν ήρξάμαιθα 17 κρατήν ετυπτων 18 επήρα επ’ άέρος coni. Forster; επήρα αέριος dubitanter Harris, επήρα άπο άέροα cod. τνπτιν 19 ήκιζων δακτύλους] δακτύλοισ 20 επελαβώμην 22 προσήλθων 23 είσπάσατο ήρξώμην 24 om. τήν (pr.) cod.; c/. p. 137, 3.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

124

P. Prandii de’ Cavalieri, Scritti agiografici, I

ram; sed sciebam mihi esse victoriam, hoc usque in pridie muneris egi; ipsius autem muneris actum, si quis voluerit, scribat.

5

10

is

20

X I. Sed et Saturus benedictus hanc visionem suam edidit, quam ipse conscripsit. Passi, inquit, eramus, et exivimus de carne, et coepimus ferri a quattuor angelis in orientem, quorum manus nos non tangebant, ibamus autem non supini sursum versi, sed quasi mol­ lem clivum ascendentes, et liberato primo mundo vidimus lucem im- I mensam, et dixi Perpetuae, erat enim haec in latere meo: H oc 128 est quod nobis Dominus promittebat: percepimus promissionem, et dum gestamur ab ipsis quattuor angelis, factum est nobis spatium grande, quod tale fuit quasi viridiarium, arbores habens rosae et omne genus flores, altitudo arborum erat in modum cypressi, qua­ rum folia cadebant sine cessatione, ibi autem in viridiario alii quat­ tuor angeli fuerunt clariores ceteris: qui ubi viderunt nos, honorem nobis dederunt, et dixerunt ceteris angelis: Ecce sunt, ecce sunt, cum admiratione, et expavescentes quattuor illi angeli qui gestabant nos, deposuerunt nos. et pedibus nostris transivimus stadium via lata, ubi invenimus Iocundum et Saturninum et Artaxium, qui eadem persecutione vivi arserunt, et Quintum, qui et ipse martyr in carcere exierat, et quaerebamus de illis ubi essent ceteri, angeli dixerunt nobis: Venite prius, introite, et salutate Dominum. | 1 esse victoria A; victoriam imninere BCD hoc] hos A pridie] pridiem D om. muneris B 2 om. ipsius— scribat B scribat] + v is io s a t v e i A; describat D 3 quam] + et B; etiam D 4 carne] carcere BC 4-5 cepimus fieri B 5 om. non D 6 tangebant BD; tangebat A versus BCD 6-7 molle A 7 glebam B liberato primo mundo] A; 1. p. mundum D; liberati primum iam mundo B; liberati primam iam C (Ruin.) vidi­ mus] videmus D 8 dix perpetua B quoniam a latere nostro erat B; quoniam erat a latere nostro C haec] hoc A 9 dominus nobis B 11 grande] magnum B viridiarium] formam restitui ex cod. A arboris habens rosa B; rosam C (Ruin.)·, rosas D 12 flores A*; floris A2B; flo­ rum D altitudo] + autem B; + vero D in] ad B 13 cadebant ABD; ardebant C; canebant inepte coni. Rob. 13-14 fuerunt quattuor angeli alii B om. fuerunt clariores ceteris D 14 ubi] ibi C (Ruin.) nos] + et BC (Ruin.) 15 dederunt] + nos A* ecce sunt ecce sunt] om. ecce sunt (see.) BC (Ruin.)·, accesserunt et D 16 cum admiratione, et expavescentes] expavescentes cum admiratione BC (Ruin.) 16-17 gestabant nos] stabant BC (Ruin.) 17 pedi­ mus A 17-18 via lata] B; violata A; violatum Rob. parum probabiliter coni. 18 ubi] ibi BD iucundum, satyrum, artaxium B 19 eadem persecu­ tione] eandem persecutionem passi B; eadem persecutione passi D 20 de] ab BD 20-21 ubi essent ceteri, angeli dixerant nobis scripsi; ubi essent, ceteri ang. d. n. A; ubi essent ceteri, dixerant autem nobis angeli B; u. e. ceteri, et dix. n. ceteri angeli D 21 prius introite] primum intro B; primum introite D.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

La Passio ss. Perpetuae et Felicitatis

125

εστιν ή εσομένη μάχη, καί σννήκα δτι νικήσω αντόν. ταϋτα εως προ μιας των φιλοτιμιών έγραψα, τά εν τω αμφιθεάτρου γενησόμενα δ βέλων συγγραψάτω. συγγράψας έφανέρωσεν τοιαντα είρηκώς. ’Ή δ η , φησίν, ή μεν ως πεπονθότες 5 κα ι εκ τής σαρκός εξεληλύθειμεν, και ήρξάμεθα βαστάζεσθαι υπό τεσσάρων αγγέλων προς άνατολάς, και al χειρες < αυτών > ημώ ν ούχ ήπτοντο. επορευόμεθα δε εις τα ανώτερα, και ούχ ύπτιοι, άλλ’ olov ως δι ομαλής άναβά-

129

a εως εφερόμεθα. καί δη εξελθόντες τον πρώτον κόσμον, φώς λαμπρό- |τατον εϊδ ο μ εν καί εΐπον προς την Περπετούαν, πλησίον γάρ μου ή ν Τοϋτό εστιν δπερ ό κύριος ήμώ ν επηγγείλατο

10

· μετειλήφαμεν τής επαγγελίας, αΐω-

ρουμένων δε ήμών διά τών τεσσάρων αγγέλων, εγένετο στάδιον μέγα, δπερ ώ σεί κήπος ήν, έχων ρόδου δένδρα καί παν γένος τών άνθέων. το δε ύψος τών δένδρων ήν ώ σεί κυπαρίσσου * μήκος * , άκαταπαύστως δε κατεφέρετο

[τά δένδρα] τα φύλλα αυτών, ήσαν δε μεθ’ ήμών εν αύτώ τω κήπ φ * οι * 15 τέσσαρες άγγελοι, άλλήλων ενδοξότεροι... ύφ’ ών εφερόμεθα' πτοονμένους

* δε * ημάς καί θαυμάζοντας [καί] άπέθηκαν, [καί άνέλαβον] κ α ί... οδόν λαβόντες διήλθομεν το στάδιον τοις ήμετέροις ποσίν. ε κ εί εϋρομεν ’Ιουκοϋνδον καί Σάτυρον καί Ά ρτά ξιο ν, τούς εν αύτώ τώ διωγμώ ζώντας ** κρεμασθέντας * * , εϊδομεν δε Κοΐντον τον μάρτυρα τον έν τή φυλακή άποθανόντα.

20

εζητοϋμεν δε καί περί τών λοιπών, που άρα ε ίσ ίν καί εΐπον οι άγγελοι προς ή μάς' Δεϋτε πρώτον έσω Iva άσπάσησθε τον κύριον. |

1 ισωμένη 2 γενησώμενα 5 πεπονθώτεσ 6 εξεληλύθημεν ήρξάμαιθα 7 άνατωλάσ αυτών suppl. Harris ονχίπτοντο 8 ϋπτιοι]ι (pr.) supra lin. add. in cod. 9 εφερώμεθα δη εξελθόντες] Gebh. coni, διεξελθόντες sine causa 10 ϊδομεν εϊπων 11-12 έωρουμένων. 14 κη^παρήσου (sic) μίκοσ verbum for­ tasse delendum άκαταπάστωσ 1δ ret δένδρα expunxi οί] corrigendum άλλοι vel potius delendum 16 τέασαρισ post ενδοξότεροι lacunam notavi; cf. lat. qui ubi viderunt — ecce sunt πτωουμένουσ 17 δε expungend. vid. θαυμάζοντοσ del. καί (sec.) Harris άνέλαβοιν v. καί άνέλαβον expunxi: Har­ ris scripsit άναλαβόντες, om. sq. λαβόντες καί... οδόν] ante οδόν hiatum signavi, adiectivum intercidisse videtur εύρεϊαν; cf. Lat. via lata: Harris scripsit την οδόν 18 διήλθωμεν 19 διογμώ aut participium κρεμασθέντας corruptum ex κατακαυθέντας, aut post ζώντας verba nonnulla exciderunt qualia εν πνρί.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

126

fi

10

is

20

P. Franchi de’ Cavalieri, Scritti agiografici, I

X II. Et venimus prope locum, cuius loci parietes tales erant, quasi de luce aedificati; et ante ostium loci illius angeli quattuor stabant, qui introeuntes vestierunt stolas candidas, et introivimus, et audivimus vocem unitam dicentem Agios, agios, agios, sine cessatione. et vidimus in eodem loco sedentem quasi hominem canum, niveos habentem capillos et vultu iuvenili, cuius pedes non vidimus, et in dextra et in sinistra seniores quattuor, et post illos ceteri senio­ res conplures stabant et introeuntes cum admiratione stetimus ante thronum, et quattuor angeli sublevaverunt nos, et osculati sumus illum, et de manu sua traiecit nobis in faciem, et ceteri seniores dixerunt nobis: Stemus; et stetimus et pacem fecimus, et dixerunt nobis seniores: Ite et ludite, et dixi Perpetuae: Habes quod vis. et dixit mihi: Deo gratias, ut quomodo in carne hilaris fui, hilarior sum et hic modo. X III. Et exivimus et vidimus ante fores Optatum episcopum *ad dexteram* et Aspasium presbyterum doctorem ad sinistram, separatos et tristes, et miserunt se ad pedes nobis, et dixerunt: Com­ ponite inter nos, quia existis, et |sic nos reliquistis, et diximus illis: 132 Non tu es papa noster, et tu presbyter, ut vos ad pedes nobis mittatis? et moti sumus et conplexi illos sumus, et coepit Perpetua graece cum illis loqui, et segregavimus eos in viridiarium sub arbore rosae, et dum loquimur cum eis, dixerunt illis angeli: Sinite illos refrigerent; et si quas habetis inter vos dissensiones, dimittite vobis invicem, et conturbaverunt eos. et dixerunt Optato: Corrige plebem 1 cuius loci] cui loco D 2-3 erant angeli quatuor (om. stabant) B 3 qui introeuntes vestierunt stolas candidas (stola candida D) AD et] intro­ euntes et nos vestiti stolas candidas B introivimus] + et vidimus lucem immensam B 4 unitam] mutatam B dicentium BD om. semel agios D; agius, agius, agius B 5 eodem loco] medio loci illius BC 7 sinistra] + eius BD quattuor] viginti quattuor BCD om. ceteri D 7-8 om. se­ niores B 8 et introeuntes] introivimus BD cum] + magna B admi­ 10 illum] scabellum pedum eius D traie­ ratione] -f et B 9 om. nos B cit nobis in faciem] tetigit nobis faciem D 11 om. nobis B stetimus] stemus B 12 ite et ludite] exsultate in domino D dixi Perpetuae] di­ xit perpetua B 13 dixit mihi] dixi B 13-14 hilariorem et hic (om. modo) B 14 sum et hic modo] sim etiam modo D 15 ohtatum A 16 om. ad dex­ teram D; verba fort, delenda; cf. Gr. 17 nobis et] nostros BD dixerunt] + nobis B 18 reliquistis] dereliquistis D illis] + optati B; + optate C 19 non] nonne C papa noster es B; pater noster es C presbyter] + no­ ster D ut] quid C nobis] nostros BCD 20 moti sumus] misimus nos B conpleximur illos (om. sumus) B 21 om. graece A eos] illos D viri­ dario BD 22-23 sinite illos refrigerent] quiescite et refrigerate BC (Ruin.); quiescite ab illis ut refrigerent D 23 om. si BD 24 invicem] in invi­ cem A obtato A; obtate B.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

La Passio ss. Perpetuae et Felicitatis -

131

127

X I I . K a l ήλθομεν πλησίον τον τόπου εκείνου, τον εχοντος τοίχους ώσανεί εκ φωτός άκοδομημένους" καί προ τής θύρας τον τόπου εκείνου είσελθόντες ο ί τέσσαρες άγγελοι ενέδυσαν ημάς λεύκάς στολάς. και είσήλΟομεν και ή\\κού- f· 15 σαμεν φωνήν ήνωμένην λεγόντων "Αγιος, άγιος, άγιος, άκαταπαύστως. και είδομεν εν μέσω τοΰ τόπον εκείνου καθεζόμενον ώς άνθρωπον πολιόν ου 5 αί τρίχες δμοιαι χιόνος, και νεαρόν το πρόσωπον αύτοΰ, πόδας δε αύτοϋ ούκ έθεασάμεθα. πρεσβύτεροι δε τέσσαρες εκ δεξιών καί τέσσαρες εξ ενωννμων ήσαν αυτού, δπίσω δε των τεσσάρων πολλοί πρεσβύτεροι. ώς δε θαυμάζοντες είσεληλύθαμεν καί εστημεν ενώπιον τον θρόνου, ο ί τέσσαρες άγγελοι επήραν ημάς· κα ί έφιλήσαμεν αυτόν, κα ί τή χειρί περιέλαβεν τάς όψεις ημών, ο ί ίο δε λοιποί πρεσβύτεροι είπον προς ημάς· Σταθώ μεν καί προσευξώμεθα. καί είρηνοποιήσαντες άπεστάλημεν υπό τών πρεσβυτέρων, λεγόντων Πορεύεσθε καί χαίρεσθε. καί εΐπον Περπετούα· "Ε χ εις δ εβούλου. καί ε ίπ ε ν

Τώ θεω

χάρις, ΐνα, ώς εν σαρκί μετά χαράς εγενόμην, πλείονα χαρώ νϋν. X I I I . Έ ξήλθομεν δε καί είδομεν προ τών θνρών Ό πτάτον τον επίσκοπον 15 καί Ά σ π ά σ ιο ν τον πρεσβύτερον προς τά αριστερά μέρη διακεχωρισμένους καί περίλυπους, καί πεσόντες προς τους πόδας ημών, εφασαν ή μ ΐν Διαλλάξατε

133

ημάς προς άλλήλους, δτι | εξεληλύθατε καί ούτως ημάς άφήκατε. καί είπαμεν προς αυτούς· Ονχί σύ πάπας ήμέτερος εΐ, καί συ πρεσβύτερος; ΐνα τ ί ούτως προσεπέσατε τοϊς ήμετέροις π οσ ίν; καί σπλαγχνισθέντες περιελάβομεν αύ- 20 τους, καί ήρξατο ή Περπετούα Ε λ λ η ν ισ τ ί μ ετ

αυτών όμιλείν, καί άνεχωρή-

σαμεν σύν αύτοϊς εις τον κήπον υπό * το * δένδρον * τού * ρόδου, καί λαλούντων αυτών μεθ’ ήμών,

άπεκρίθησαν ο ί άγγελοι προς αυτούς' Έ ά σα τε

αυτούς άναψύξαι, καί ε ϊ τινας διχοστασίας έχετε μεθ’ εαυτών, άφετε υμείς

1 ήλθωμεν 2 οίκοδομημένονσ πρώ 3 είσήλθωμεν 5 ίδωμεν εμμέσω 6 τρίχαισ 7 τέσσαρησ (item II. 7. 9) ευονοίμων 8 εϊσαν όπήσω 10 εφηλήσαμεν 12 πορενεσθαι 13 χαίρεσθαι είπον Περπετούα scrissi cf. Lat. ; εΐπον Περπετούα cod., Harris, Bob. 14 πλεΐωνα 15 εξήλθωμεν ίδω­ μεν πρώ 16 post πρεσβύτερον supplend. fort, τον διδάσκαλον 20 σπλαχνησθέντεσ 21 ελληνηστή 22 το... τοΰ inclusi 23 εάσαται 24 εχεται.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

128

P. Franchi de’ Cavalieri, Scritti agiografie!, I

tnam, quia sic ad te conveniunt quasi de circo redeuntes et de fac­ tionibus certantes, et sic nobis visum est quasi vellent claudere por­ tas. et coepimus illic multos fratres cognoscere, sed et martyras. universi odore inenarrabili alebamur, qui nos satiabat, tunc gaudens 5 experrectus sum. X IV . Hae visiones insigniores ipsorum martyrum beatissimorum Saturi et Perpetuae, quas ipsi conscripserunt; Secundulum vero Deus maturiore exitu de saeculo adhuc in carcere evocavit, non sine gratia, ut bestias lucraretur, gladium tamen etsi non anima, certe io caro eius agnovit. | X V . Circa Felicitatem vero, et illi gratia Domini eiusmodi contigit. cum octo iam mensium ventrem haberet (nam praegnans fuerat adprehensa) instante spectaculi die, in magno erat luctu ne propter ventrem differetur, quia non licet praegnantes poenae repraesentari, is et ne inter alios postea sceleratos sanctum et innocentem sanguinem funderet, sed et commartyres graviter contristabantur, ne tam bo­ nam sociam quasi comitem, solam in via eiusdem spei relinquerent, coniuncto itaque unito gemitu ad Dominum orationem fuderunt ante tertium diem muneris, statim post orationem dolores invase20 runt; et cum pro naturali difficultate octavi mensis in partu laborans doleret, ait illi quidam ex ministris cataraetariorum: Quae sic modo doles, quid facies obiecta bestiis, quas contempsisti cum sacrificare noluisti? et illa respondit: Modo ego patior quod patior; illic autem alius erit in me qui patietur pro me, quia et ego pro illo passura 1-2 factionibus] BCD; fatigationibus A 3 cognoscere] recognoscere D om. sed et B martiras A; martyres B 4 universi] ubi B; ubi universi D saciabat A; sanabit B gaudens] + et B; exaudiens D 5 experrecta A; expertus D 6 bae] Holst. D; et AB insigniores] sunt in signo B; insignio­ rum D 8 maturiore] martiris D om. saeculo adhuc in D revoca­ vit B 9 gladium] gaudium B; gladios D etsi et B anima certe] a. ta­ men D 11 uero] + nam B 12 octo iam] aethalamo (sic.) D mensium] mensuum A; meti suum B nam praegnans fuerat] non pregnatus erat B 13 instante spectaculi die in magno] expectans expectaculum diem. Imago B luctae C {Ruin.) 14 ventrem] ventre A; hoc D differeretur A; possit deferri B pregnantes penas presentari B 15 alios] aliquos B 16 com­ martyres] -f- eius BD 17 comitantem B om. in B derelinquerent B 18 coniuncto] consulto D itaque] + et B gemito ad deum B fece­ runt BD 19 statim post orationem] A; et statim p. o. B; et p. o. statim D dolores] + eam BD 20 naturali] natura B 21 catarectariorum A; cataractareorum B om. sic AD 22 faties cum abiecta fueris B quia con­ tempsisti et B 23 noluisti? et] voluisti B; om. cum sacrificare noluisti D dicens ego modo B; dicens m. e. D illic] ille B 24 alius erit in me qui patietur] alius est qui in me patitur D pro me patietur B.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

i34

La Passio ss. Perpetuae et Felicitatis

129

άλλήλοις. κα'ι έπέπληξαν αυτούς, καί είπαν Ό π τ ά τ φ ' ’ Επανόρθωσαι το πλή­ θος σου · οϋτω γάρ συνέρχονται πρός σε, ώ σεί από Ιπποδρομιών επανερχό­ μενοι και περί αυτών φιλονεικονντες. ενομίζομεν δε αυτούς ώς θέλειν από­ κλεια αι τάς πάλας, και ήρξάμεθα εκ εί πολλούς των αδελφών επιγινώσκειν, αλλά γε καί τούς μάρτυρας, ετρεφόμεθα δε πάντες οσμή άνεκδιηγήτφ, ήτις ούκ έχόρταζεν ημάς, και ευθέως χαίρων έξυπνίσθην. X I V . Α ϋται a i δράσεις εμφανέστατοι των ||μαρτύρων Σατύρου καί Π ερ πετονας, αυτοί συνεγράψαντο. τον γάρ Σεκοϋνδον τάχιον δ θεός εκ τοϋ κόσμου μετεπέμψατο' εν γάρ τη φυλακή της κλήσεως ήξιώθη, σύν τη χάριτι πάντως κερδάνας το * μ η * θηριομαχήσαι · πλην εΐ καί μ η την ψυχήν, άλλ’ οϋν γε την σάρκα αυτού διεξήλθεν το ξίφος. \ X V . ’Αλλά καί τη Φιλικητάτη ή χάρις τοϋ θεού τοιαύτη εδόθη. εκείνη γάρ συλληφθείσα οκτώ μηνών έχουσα γαστέρα, πάνυ ώδάρετο διότι ούκ εξεστιν εγκύμονα θηριομαχείν ή τιμω ρείσθαι, μήπω ς ύστερον μετά άλλων ανοσιών εκχυθή το αίμα αυτής το άθωον. άλλα και οι συμμάρτνρες αυτής περίλυποι ήσαν σφόδρα οϋτω καλήν συνεργδν και ώσεί συνοδοιπόρον, εν δδώ τής αυτής ελπίδας μ η θέλοντες καταλείπειν. προ τρίτης οϋν ημέρας τοϋ πά­ θους αυτών κοινώ στεναγμώ ένωθέντες προσευχήν προς τον κύριον έποιήσαντο. και ευθύς μετά τήν προσευχήν ώδινες αυτήν συνέσχον, κατά τήν τοϋ ογδόου μηνάς φνσιν χαλεπαί. και κατά τον τοκετόν καμοϋσα ήλγει · εφη δέ τις αυτή τών παρατηρούντων υπηρετώ ν E l νϋν ούτως άλγεΐς, τ ί έχεις ποιήσαι βληθεισα προς θηρία, ών κατεφρόνησας δτε * επιθνειν κατεφρόνησας και * ούκ ήθέλησας θϋσαι; κάκείνη άπεκρίθη' Νϋν εγώ πάσχω δ πάσχω' εκ εί δε άλλος

3 φιλονικοϋντεσ 3-4 άποκλήσαι 5 ετρεφώμεθα ώσμή 6 ούκ] corrigerai, fort, οϋν (Piccolomini) εχώρταζεν έξνπνήσθην 7 ωράσεισ σατόρου 8 om. ας cod., suppi. Harris σέκουνδον τάχειον 9 μετεπέμψατω χάριτη 10 μη inclusi θηριωμαχήσαι 12 ίδώθη εκήνη 13 συλληφθήσα πάνυ όδύρετο ante haec verba nonnulla fort, exciderunt (cf. Lat. instante spectaculi die) 14 ίγκνμωνα Οηριομαχην τιμωρησθαι 15 συνμάρτυρεσ 16 εϊσαν ώσεΐσ 18 ένοθέντεσ εποιήσαντο\ν supra lin. script, in cod. 19 συνέσχων 20 φύσι χαλαιπαϊ κατά τον τοκετόν conieci; μετά τοϋ τοκετού Harris; μετά τον τοκετόν cod., Hob. ήλγη 21-22 βληθήσα 22 ό'τε] δτι verba επιθνειν κατεφρόνησας (cod. κατεφόρησασ) καί delenda videntur 23 δ] ώ 24 verba εν εμοι restitui εσται— πάθη glossam expunxi.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

130

5

io

is

20

P. Franchi de’ Cavalieri, Scritti agiografie!, I

sum. ita enixa est puellam, quam sibi quaedam soror in filiam educavit. | X Y I. Quoniam ergo permisit et permittendo voluit Spiritus Sanctus ordinem ipsius muneris conscribi, etsi indigni ad supplementum tantae gloriae describendae, tamen quasi mandatum san­ ctissimae Perpetuae, immo fideicommissum eius exequimur, unum adicientes documentum de ipsius constantia et animi sublimitate, cum a tribuno castigatius eo tractantur, quia ex admonitionibus hominum vanissimorum verebatur ne subtraherentur de carcere incantationibus aliquibus magicis, in faciem ei respondit: Quid utique non permittis nobis refrigerare noxiis nobilissimis, Caesaris, scilicet, et natali eiusdem pugnaturis? aut non tua gloria est, si pinguiores illo producamur? horruit et erubuit tribunus; et ita iussit illos huma­ nius haberi, ut fratribus eius et ceteris facultas fieret introeundi et refrigerandi cum eis, iam et ipso optione carceris credente. X Y II. Pridie quoque, cum illam cenam ultimam quam liberam vocant, quantum in ipsis erat non cenam liberam |sed agapen cenarent, eadem constantia ad populum verba iactabant, comminantes iudicium Dei, contestantes passionis suae felicitatem, inridentes concurrentium curiositatem dicente Saturo: Crastinus satis vobis non est, quod libenter videtis quod odistis, hodie amici, cras inimici? notate tamen nobis facies nostras diligenter, ut recognoscatis nos in

1 puella A om. quedam B filia A 2 edocavit AB 3 promi­ sit B 4 etsi] ut si A indigni] D; indigne B; indigna A 5 describen­ dae] describenti A; illorum describende B 6 om. Perpetuae D exequamur B 7 continentiae et de anima B 8 tractanti A cum—quia] quia (qua D) tribuno castiganti [-e C (Ruin.)] eos et male tractante (-i D), quoniam (qui D) BCD ammonitionibus A 9 verberatur B; admonebatur et ve­ rebatur D 10 ei] et BD respondit] + perpetua et dixit B; perpetua r. et d. D. 8-10 locum cum a tribuno—respondit edidi Rob. secutus, sed nondum, sanatum, existimo. Scribendum fortasse cum a... (e/. Gr. ώς ôè πλείους ήμέραι etc.), tribuno castiganti (vel -e) eos et male tractanti (vel -e) quia etc., in faciem ei respondit Perpetua. 11 permittis nobis] dimisisti nos B nobilissimi BC 11-12 silicet et natalis A: scis qua natale B 12 eius sumus pugnaturi (om. aut) B; eius depugnaturis D 12-13 pinguior est illuc B 13 om. ita B 13-14 humanius habere BC; manibus hiberi A 14 facultas fieret] f. fuerit D 15 iam et] tamen A; tamen et D ipso optione carceris credente] ipsa opinione carceris crescente D 16 om. quoque D illa cena ultima A 17 ipsis] illis D agapen] adipem B 18 verba] + ista A 19 domini A constantes B passioni. A suae] sue et B inritantes A; inredeantes B; irridentes C 20 crastinus] + dies B; crastina D vobis satis BD 21 quod] quid CD; qui B vidistis B 22 nobis] A; vobis BC (Ruin.) D.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

136

i38

La Passio ss. Perpetuae et Felicitatis

131

σχω υπέρ αυτόν, ετεκεν δε κοράσιον, δ μ ία των αδελφών σνλλαβοϋσα είς θυγα­ τέρα άνέθρεψεν αντή. |

137

X V I . ' Η μ ϊν δε άναξίοις ουσιν επέτρεψεν το άγιον πνεύμα άναγράψαι την τάξιν την επ ί ταϊς φιλοτιμίαις παρακολονθήσασαν πλην ώς εντάλματι της μακαρίας Περπετούας, μάλλον δε ώς κελεύσματι νπηρετοϋντες άποπληροϋμεν 5 το προσταχθεν η μ ϊν . ώς δέ πλείους ήμέραι διεγίνοντο εν τη φυλακή αυτών δντων, ή μεγαλόφρων καί ανδρεία ώς αληθώς Περπετούα, τοϋ χιλίαρχου άπηνέστερον αύτοϊς προσφερομενού τινών προς αυτόν ματαίως διαβεβαιωσαμένων το δεϊν φοβεϊσθαι μήπω ς επωδαϊς μαγικαϊς τής φυλακής νπεξέλ-

ίο όνομαστοϊς καταδίκοις Καίσαρος γενεθλίοις άναλωθησομένοις; || μ η γάρ ούχ'ι ί· ίο

θωσιν, ενώπιον άπεκρίθη λέγουσα· Δ ια τ ί η μ ϊν άναλαμβάνειν ούκ επιτρέπεις,

σή δόξα εστίν, έφ δσον πίονες προσερχόμεθα; προς ταϋτα εφριξεν κα'ι εδυσωπήθη ό χιλίαρχος, εκέλευσέν τε αυτούς φιλανθρωπότερον διάγειν, ώς κα'ι τον αδελφόν αυτής κα'ι λοιπούς τινας δεδυνήσθαι είσελθεϊν κα'ι άναλαμβάνειν μ ετ αυτών, τότε κα'ι αυτός δ τής φυλακής προεστώς επίστευσεν. X V II.

139

όνομάζουσιν,

is

Α λ λ ά κα'ι προ μιας, δτε τό έσχατον εκείνο δεϊπνον δπερ ελεύθερον δσον

δέ

έφ’ εαυτοις

ούκ

ελεύθερον

| δεϊπνον άλΧ άγάχπην

*άπεκάλουν,* τή αυτών παρρησία προς [δε] τόν όχλον τόν εκεϊσε παρεστώτα ρήματα εξέπεμπον [μετά πολλής παρρησίας ] αύτοϊς άπειλοϋντες κρίσιν θεόν, άνθομολογούμενοι τόν μακαρισμόν τον πάθους εαυτών, καταγελώντες 20 την περιεργίαν των συντρεχόντων Σατύρου λέγοντας' ~ Η αϋριον ημέρα νμΐν ούκ επ α ρ κεϊ; τ ί ήδέως ορατέ ονς μ ισ είτ ε, σήμερον φίλοι, αϋριον εχθροί; πλήν

5 κελλεύσματι άποπληροϋμεν] άπεπληρονμεν cod.; Harris non bene legerat άναπληροϋμεν 6 πληουσ 6-7 δντων αυτών (Harris) 7 el μεγαλόφρον χειλιάρχου 8 άπεινέστερον 9 φοβήσθαι 10 επιτρέπησ 11 άναλωθησωμένοισ 12 πίονεσ eorr. Harris, cod. πλεΐονεσ 13 ante αύτους excidisse videtur περί 16 εκεϊνω 18 άπεκάλονν ν. corruptum corrigend. puto άπετέλουν, nisi forte prae­ stat έπετέλουν; Harris scripsit επεκάλουν δε delevi των δχλον εκεϊσαι 19 με­ τά πολλής παρρησίας delevi orni, την cod. 20 καταγελόντεσ 21 περιέργειαν λέωντοσ ημϊν 22 μισείτε] μασήται.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

132

P. Franchi de’ Cavalieri, Scritti agiografici, I

die ilio, ita omnes inde adtoniti discedebant: ex quibus multi cre­ diderunt.

5

lo

is

20

X Y III. Inluxit dies victoriae illorum, et processerunt de carcere in amphiteatrum, quasi in caelum, hilares vultu decori, si forte, gaudio paventes non timore, sequebatur Perpetua lucido incessu, ut matrona Christi, ut Dei delicata, vigore oculorum deiciens omnium conspectum, item Felicitas, salvam se peperisse gaudens ut ad bestias pugnaret, a sanguine ad sanguinem, ab obstetrice ad retiarium, lotura post partum baptismo secundo, et cum ducti essent in por­ tam et cogerentur habitum | induere, viri quidem sacerdotum Sa- i40 turni, feminae vero sacratarum Cereri, generosa illa in finem usque constantia repugnavit; dicebat enim: Ideo ad hoc sponte perveni­ mus, ne Ubertas nostra obduceretur; ideo animam nostram addixi­ mus, ne tale aüquid faceremus; hoc vobiscum pacti sumus, agnovit iniustitia iustitiam; concessit tribunus, quomodo erant, simpliciter inducerentur. Perpetua psaHebat, caput iam Aegyptii calcans. Kevocatus et Saturninus et Saturus populo spectanti comminabantur de hoc. ut sub conspectu Hilariani pervenerint, gestu et nutu coeperunt Hilariano dicere: Tu nos, inquiunt, te autem Deus, ad hoc populus exasperatus flagellis eos vexari pro ordine venatorum postulavit; et utique gratulati sunt quod aliquid et de dominicis passionibus essent consecuti.

1 ilio] + iuditii B; + iudicii C omnes] multi BC (Ruin.) discesse­ runt BD 1-2 crediderunt] + pa ss io v t s u p r a A 4 in (pr.)] ad B ampMteatrum ABD in caelum] + ituri D hilares] + et BD si forte] quasi BC 6 timore] pavore B lucido] placido vultu et pedum B; pla­ cido vultu et incessu pedum D 6 om. ut (sec.) B delicata] dilecta BC 6-7 vigorem oculorum suorum deitiens ab omnium conspectu B; vigorem ocu­ lorum suorum docens omnium conceptum D 7 perisse B gaudebat D 8 depugnaret D ad] a AB om. ad sanguinem ABC 9 lotura] locutu­ ra D 9-10 et delati in portam cum essent B; et c. deducti e. in p. D 10 ha­ bitu A 10-11 Saturnini feminarum vero sacrorum generosa in finem usque constantiam repugnabit B 11 cererum A 12 om. constantia D dice­ bant A enim] ergo B 13 ne] de B adduceretur B animas nostras BC 13-14 addiximus] C; adduximus AB 15 iustitiam] + et BC tribu­ nus] + ut BCD 16 om. Perpetua A 16-17 revocatus satyrus et Saturninus populum expectanti perminabantur B satirus et saturnus D 17-18 de hoc] Dehinc BC 18 ut] iam B sub conspectu] usque ad conspectum D pervenerant B nutu coeperunt Hilariano dicere] noto hilariano dicere coe­ perant D 19 inquiunt] iudicabit C; om. B ad] non ad B 20 flagel­ las B om. eos D per ordinem BCD et utique] utique illi BD 21 et de] ex B.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

La Passio ss. Perpetuae et Felicitatis

133

έπισημειώσασθε τα πρόσωπα ημών επιμελώς, ha καί επιγνώτε ημάς εν εκείνη τη ημέρα, όντως απόντες έκεϊθεν εκπληττόμενοι εχωρίζοντο, εξ ών πλείστοι έπίστευσαν. X V III.

Έπέλαμψεν δε ή ημέρα τής νίκης αυτών, καί προήλθαν εκ τής

φυλακής εις το άμφιθέατρον ώς εις ουρανόν άπιόντες, ιλαροί καί φαιδροί τφ προσώπω, πτοούμενοι, εΐ τύχοι, χαρά μάλλον ή φόβω. ήκολούθει δέ ή Περ­ πετούα πράως βαδίζουσα, ώς ματρώνα Χρίστου, εγρηγόρω όφθαλμφ, και τή προσάψει καταβάλλουσα τάς πάντων δράσεις, ομοίως και ή Φιλικήτάτη χαίρουσα επί τή τον τοκετού υγεία ϊνα θηριομαχήση, όσιό αίματος είς αίμα, από μαίας προς μονομαχίαν, μέλλοναα λούσασθαι μετά τον τοκετόν βαπτισμώ 10 δευτέρφ, τουτέστιν τώ Ιδίω αϊματι. δτε δε ήγγισαν προ τοϋ αμφιθεάτρου

141

ήναγκάζοντο ενδύαασθαι | σχήματα, οι μεν αρρενες ιερέων Κρόνου, ai δε θήλειαι... τής Δ ή μ η τ ρ α ς , άλλ’ ή ενγενεστάτη εκείνη * Περπετούα * παρ­ ρησία ήγωνίσατο έως τέλους' ελεγεν γάρ· Διά τούτο έκουσίως εις τούτο εληλνθαμεν, iva ή ελευθερία ημών μή ήττηθή, διά τούτο την ψυχήν ημών 15 παρεδώκαμεν, ha μηδέν τών τοιούτων πράξωμεν' τοϋτο συνεταξάμεθα μεθ’ υμών, επέγνω ή αδικία την δικαιοσύνην καί μετέπειτα επέτρε\\ψεν δ χιλίαρχος f. 46v iva ούτως είσαχθώσιν ώς ήσαν. και ή Περπετούα έψαλλεν, την κεφαλήν τοϋ Αιγυπτίου ήδη πατούσα. 'Ρεουκάτος δε καί Σατουρνιλος καί Σάτυρος τώ θεωροϋντι δχλφ πρόσωμιλούν και γενόμενοι

έμπροσθεν 'Ιλαριανοϋ κινήμασιν 20

καί νεύμασιν έφασαν Συ ημάς, και σε δ θεός, προς ταϋτα άγριωθείς ο δχλος μαστιγωθήναι αυτούς έβόησεν άλλα οι άγιοι ήγαλλιάσθησαν δτι ύπέμεινάν τι και εκ τών κυριακών παθών.

1 έπισημειώσασθαι επιγνώται 4 om. ή Bob. 5 άμφηθέατρον 6 πτωούμενοι et] ή ήκολούθη 7 post Χρίστου verba interciderunt fort, ώς αβρα τοϋ θεοϋ 8 ωράαεισ 9 νγία θηριωμαχήσει 10 μονομαχίαν corrigendum fort, μονομάχον 11 δευτέρφ corr. Bob.; δέ ύστέρω cod. τουτέστιν τώ ίδίω αϊματι glossam marg. interpres fort., ut Bob. putat, recepit (of. Acta brevia p. 103, 7 Bob. sanguinis effusione meruit reiavari) ήγγησαν πρω fort, corrigend. πρός et ante τοϋ αμφιθεάτρου supplend. την πύλην 13 θηλίαι post θήλειαι Matum notavi, V. excidit Ιερείων (cf. lat. sacratarum) περπετούα suspectum 13-14 παρρησία] παρρησία Harris, Bob. 14 ήγονίσατο 16 συνεταξώμεθαμεθα συνεξετάζεαθαι 17 δικαιωσύνην 19 ρεούκατοσ σατορνίλοσ 19-20 θεωρούντη 20 προσδμήλουν forte legebat eoncionabantur (Bob.) γεννόμενοι 22 μαστηγωθήναι 23 om. εκ Harris, Bob. 10

-

221

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

134

5

10

is

20

P. Franchi de’ Cavalieri, Scritti agiografici, I

X IX . Sed qui dixerat Petite et accipietis, petentibus dederat eum exitum quem quisque desideraverat, nam, si quando inter se de martyrii sui voto sermocinabantur, Saturninus quidem omnibus bestiis velle se obici profi- |tebatur, ut scilicet gloriosiorem gestaret coronam, itaque in commissione spectaculi ipse et Eevocatus leo­ pardum experti etiam super pulpitum ab urso vexati sunt. Saturus autem nihil magis quam ursum abominabatur; sed uno morsu leo­ pardi confici se iam praesumebat, itaque cum apro subministraretur, venator potius qui illum apro subligaverat, subfossus ab eadem bestia post dies muneris obiit, Saturus solummodo tractus est. et cum ad ursum substrictus esset in ponte, ursus de cavea prodire noluit, itaque secundo Saturus inlaesus revocatur. X X . Puellis autem ferocissimam vaccam, ideoque praeter con­ suetudinem comparatam, diabolus praeparavit, sexui earum etiam de bestia aemulatus, itaque dispoliatae et reticulis indutae produ­ cebantur. horruit populus alteram respiciens puellam delicatam, alteram a partu recentem stillantibus mammis, ita revocatae et discinctis indutae, prior Perpetua iactata est, et concidit in lumbos, et ubi I sedit, tunicam a latere discissam ad velamentum femoris reduxit, pudoris potius memor quam doloris, dehinc, acu requisita, et dispersos capillos infibulavit. non enim decebat martyram sparsis capillis pati, ne in sua gloria plangere videretur, ita surrexit, et 1 dix B dedit B 1-2 cum exitum que in quis desideraverat accepit B; desiderabat accipere D 2 om. se D 3 martyrii] + sui D voto] vocis B sermocinabatur B 4 ut scilicet] scilicet ut felicem et B 5 coronam] cu­ ram B itaque] + cum B in commissione] in commissionem D ipse et om. A 5-6 leopardum experti] BC; leopardo expertus AD 6 vexati sunt] BC; erat vexatus AD locus ipse et revocatus—vexati sunt nondum sanatus: scribendum puto in commissione spectaculi ipse cum Revocato leopardo ex­ pertus, etiam super pulpitum ab urso erat vexatus 7 sed] et B 7-8 leopardisse B 8 conficisse AB consumebat B cum] + iam BC aper C aprum subministraverat BCD 9 suflossos B 10 diem BCD tractus] tractatus D 11 substrictus] subreptus B; subrectus C exire BD no­ luit] + Pudens miles (milis B) de industria efferatorum (effratorum B) adfirmasset portas putris carnibus magis ne mitteretur (mittetur B) efficit (effigit B) BC (Ruin.) glossam delevit iam Ruin. 12 itaque] ita BC 13 om. ideo­ que B consuetudinenem paratam B 14 praeparavit] praeparaverat D sexuigenarum B 15 spoliate B om. et reticulis indutae BC 14-15 promo­ vebantur BC 16 alteram respiciens] aspitiens BD dilectam B 18 et discinctis indutae] discinguntur. Inducitur B; discinctis induuntur D iactata est et] iacta B concidit] incidit B; cecidit D lumbis B 19 ubi sedit] ut conspexit BC; ibi consedit D tonicam A a lateribus conscisam B 19-20 femorum adduxit B acu requisita] acu recusuta D; a quo recurrit B; requisita A 22 ne in] non B plangere] placere D ita] itaque D.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

142

144

La Passio ss. Perpetuae et Felicitatis

135

X IX . Άλλ’ δ είπών ■ Α Ι τ ε ϊ σ θ ε καί λήψεσΟε, εδωκεν τοΐς αΐτήσασιν ταύτην την δόξαν ο'ίαν έκαστος αντών έπεθύμησεν. εϊποτε γάρ μεθ’ εαυτών περί τής ευχής του μαρτυρίου συνελάλουν, Σατουρνϊλος μεν πάσιν τοΐς Οη143

ρίοις βληθήναι εαυτόν θέλειν |..., πάντως ϊνα ενδοξότερον στέφανον άπολάβη. εν αρχή γοϋν τής θεωρίας αυτός μετά 'Ρεουκάτου πάρδαλιν ύπέμεινεν άλλα καί ύστερον επί τής γέφυρας υπό άρκου διεσπαράχθη. Σάτυρος δε ούδέν άλλο ή άρκον άπεστρέφετο. καί ενι δήγματι παρδάλεως τελειοϋσθαι αυτόν επεποίθει. ώστε καί τώ συϊ διακονούμενος εσυρη μόνον, σχοινίω προσδεθείς, ό δε θηρατής ο τώ συΐ αυτόν προσβαλών υπό του θηρός κατετρώθη ούτως, ως μεθ* ημέραν τών φιλοτιμιών άποθανεΐν. άλλα καί προς άρκον δια­ δεθείς..., υγιής πάλιν διέμεινεν · εκ γάρ τοΰ ζωγρίου αυτής ή άρκος ούκ ήθέλησεν εξελθεϊν.

10

X X . Ταΐς μακαρίαις δέ νεάνισιν άγριωτάτην δάμαλιν... ήτοίμασεν δ διά­ βολος, το θήλυ αυτών παραζηλών διά τοϋ θηρίου, καί γυμνωθεϊσαι γοϋν και δικτύοις περιβληθείσαι προσήγοντο · οθεν άπεστράφη δ οχλος, μίαν μεν τρυφε­ 15 ρόν κόρην βλέπων, την δε άλλην μασθοΐς στάζουσαν γάλα, ως προσφάτους 145

κυήσασαν. και άναληφθεϊσαι πάλιν, ενδιδνσκονται ύποζώσμασιν δθεν είσελθουσών αυτών, ή Περπετούα πρώτη κερατισθεΐσα επεσεν | επ’ όσφύος· καί άνακαθίσασα, τον χιτώνα εκ τής πλευράς αυτής... συναγαγοϋσα εσκέπασεν τον εαυτής μηρόν, αΐδοϋς μάλλον μνημονεύαασα ή πόνων [αΐδουμένη, μηδαμώς

20

φροντίσασα τών άλγηδόνων]. καί επιζητήσασα βελόνην καί τάς τρίχας τής κεφαλής τάς εσπαραγμένας συνέσφιγξεν \περι\\έδησεν\ ου γάρ επρεπεν τή f. 47

1 αΐτείσθαι λεΐψεσθαι 3 σατορνίλοσ 4 post θέλειν υ. excidit velwt ελεγεν (Bob.); εθελεν Sarris non bene coni. 5 θεωρεϊασ παρδαλήν 6 αλλω fort, corrigend. μάλλον 7 εν supplevi cf. p. 137, 15 δείγματι 8 επεπόθη διακονούμενος] Parris dubitanter et satis inutiliter coni, δεικνύμένος μόνω σχυνίω 10 φιλοτημιών 10-11 δ'ισδεΟησ post διαδεθείς ν. intercidisse vid. επί τής γέφυρας 11 ύγιεϊσ 11-12 ήθέλησεν cod.; εθέλησεν Parris, Bob. 13 νεάνησιν post δάμαλιν hiatum notavi; ef. lat. ideo que praeter consuetudinem comparatam 14 θήλοι γυμνωθήσαι 14-15 verba καί δικτύοις περιβληθεϊααι (δεικτύοια περιβληθήσαι) perperam leguntur in cod. 1. 17 post άναληφθεϊσαι πάλιν 16 (ίλην 17 κυΐσασαν άναληφθήσαι 18 κερατησθήσα cod., ε supra Un. add. δσφύωα 19 âvaκαθήσασα χειτώνα post αυτής Matum notavi; excidit, ut vid., σχισθέντα 20 αίδοΰ 20-21 αΐδονμένη μηδαμώς φροντίσασα (cod. φροντήσασα) τών άλγηδόνων glossam delevi; αΐδουμένη tantum incl. Parris 21-22 καί τάς τρίχας τής κεφαλής τάς εσπαραγμένας συνέσφιγξεν correxi, deleto περιέδησεν; τά εσπαραγμένα συνέσφιγξεν καί τάσ τρίχασ τήσ κεφαλήσ περιέδησεν cod., quem Parris, Bob. secuti sunt.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

136

5

10

is

20

P. Franchi de’ Cavalieri, Scritti agiografici, I

elisam Felicitatem cum vidisset, accessit et mannm ei tradidit et su­ scitavit illam, et ambae pariter steterunt, et populi duritia devicta, revocatae sunt in portam Sanavivariam. illic Perpetua a quodam tunc catechumino Eustico nomine, qui ei adhaerebat, suscepta et quasi a somno expergita (adeo in Spiritu et in extasi fuerat) circum­ spicere coepit, et instupentibus omnibus ait: Quando, inquit, pro­ ducimur ad vaccam illam, nescio, et cum audisset quod iam evenerat, non prius credidit nisi quasdam notas vexationis in corpore et habitu suo recognovisset, exinde accersitum fratrem suum, et illum catechuminum, adlocuta est dicens: In fide state, et invicem omnes dili­ gite, et passionibus nostris ne scandalizemini. X X I. Item Saturus in alia porta Pudentem militem exortabatur dicens: Ad summam, inquit, certe, sicut prae- | sumpsi et praedixi, 146 nullam usque adhuc bestiam sensi, et nunc de toto corde credas, ecce prodeo illo, et ab uno morsu leopardi consumor, et statim in fine spectaculi, leopardo eiecto, de uno morsu tanto perfusus est sanguine ut populus revertenti illi secundi baptismatis testimonium reclamaverit: Salvum lotum, salvum lotum, plane utique salvus erat qui loco modo laverat. tunc Pudenti militi inquit: Yale, inquit, memor fidei et mei; et haec te non conturbent, sed confirment, simulque ansulam de digito eius petiit, et vulneri suo mersam reddidit ei here-

1 elisam] helisam A, (h supra Un. add.) tradidit] porrexit D 1-2 acces­ sisset ei manum etradidit et sublevavit B 3 porta B sane vivariam A; sane viva D; om. B a] ad A 4 qui ei] quia tunc B suscepta] su­ scepit B 5 de somno expergefacta BD et in] quae in D fuerat] fuerit A; fuerat. Nam B; fuerat constituta D 6 stupentibus BD 6-7 produ­ cimur] proiciemus D 7 nescio] + quam BC (Ruin.) D et] sed B ve­ nerat B 8 vexationes ABD et] C; et in B; om. A 9 recognovisset] + Et illum cathecuminum A et exinde accersito B 10 est] + eos B ut in fide starent et invicem se deligerent B om. omnes D 12 aliam portam D om. Pudentem A 13 dicens: Ad summam inquit certe] AD; dicens. Adsum certe BC praesumpsi] promisi C. 13-14 om. et praedixi, nullam usque adhuc bestiam sensi BC 14 nullam] + vim D et nunc] et nunc ut CD; nuntiet B 16 ecce producor illuc CD; et cum producar illuc B ab uno] et nunc BC; uno D fort, legendum consummor 15-16 in finem D 16 leopardi obiectus B; leopardus obiectus C; leopardo obiectus D quod forsitan restituendum morsu] + eius B tanto] tantum D 17 revertenti illi] revertendi B secundi baptismi B; secundo baptismati D 18 declarave­ rat dicens. Salvum locum plane. Utique B reclamaverit] reclamaverint di­ centes D erat] erit D 19 qui hoc modo laverat] om. B; qui hoc spec­ taculo claruerat (? C) (Ruin.) vale] vade D om. inquit (pr.) B inquit] inquit et (?) A; ait B 19-20 memor] memto BD 20 et mei] D; meae Holst.; mei AB confortent simul qui B 21 annulum C de digito eius] eius de dictu D petit B versam B om. ei B.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

La Passio ss. Perpetuae et Felicitatis

137

μάρτυρι θριξίν σπαραχθείσαις όράαθαι ΐνα μη εν τη Ιδία τιμή δοκή πενθεΐν... καί κρατήσασα της χειρός αντης ήγειρεν αυτήν, καί έστησαν Άμα. τής δε σκληρότητος τοϋ όχλου έκνικηθείσης άνελήφθησαν εις την πύλην την ζωτικήν, εκεί ή Περπετούα υπό τίνος κατηχουμένου δνόματι 'Ρουστίκου, δς παρειστή­ κει αυτή, άναδεχθεϊσα καί ώς εξ ύπνου έγερθεΐσα ( ούτως εν πνεύματι γέγονεν 5 εκστασιν παθοϋσα) καί περιβλεψαμένη, θαμβούντων απάντων εφη· Πότε βαλλόμεθα προς την δάμαλιν ήν λεγουσιν; καί άκονσασα δτι ήδη έξεληλύθει προς αυτήν, ον πρότερον έπίστευσεν πριν ή σημείά τινα τής βλάβης έν τω ίδίω σώματι... εωράκει... καλέσασα τον ίδιον αδελφόν καί αυτόν τον κατη­ χούμενον, παρεκάλει ΐνα εν πίστει διαμείνωσιν, καί άλλήλους άγαπώσιν, καί 10 τοις παθήμασιν έκείνοις μη σκανδαλισθώσιν τοιούτοις ούσιν. X X I. 147

Καί εν ετέρα πύλη δ Σάτυρος τω στρατιώτη Πούδεντι πρόσωμίλει

καθόλου λίγων δτι, Κατά την πρόλεξιν την εμήν, | ώς καί προείπον, ουδέ εν θηρίων ήψατό μου εως άρτι, ιδού δε νυν, ΐνα εξ δλης καρδίας πιστεύσης, προ­ σέρχομαι καί έν ενί δήγματι παρδάλεως τελειονμαι· καί ευθύς εν τέλει τής 15 θεωρίας πάρδαλις αύτώ έβλήθη, καί έν ενί δήγματι τοϋ αίματος [τοϋ άγίου\ ένεπλήσθη * τοσοντον αίμα έρρύη *, ώς λογισθήναι δευτέρου βαπτισμοϋ μαρτύρων, καθώς καί έπεφώνει δ δχλος βοών καί λέγων Καλώς έλούσω, καλώς έλούσο). καί μην υγιής ήν δ τοιούτω τρόπο) λελουμένος. τότε τω στρα­ τιώτη Πούδεντι εφη· Ύγίαινε καί μνημόνευε πίστεως καί έμοϋ" καί 20 τά τοιαΰτα καί στερεωσάτω σε μάλλον ή ταραξάτω. καί δακτύλιον αίτήσας

1 μάρτνρη σπαραχθείσαις corr. Garris; σπαραχθήσαν cod. ώρασθαι δωκεϊ post πενθεΐν hiatum notavi: verba, ut vid., ούτως άνέστη καί κερατισθεϊααν Ιδοϋαα την Φιλικητάτην, προσηλθεν αυτή librarius omisit ‘ transiliens a καί κερατισθεΐσαν ad καί κρατήσασα ’ (Garris) 2 ήγηρεν 3 σκληρώτητοσ εκνικηθήσηα 4-5 παριστίκη 5 verba άναδεχθεϊσα καί (cod. αναδειχθήσασα \sed σα see. delet.] καί) hoc loco inserui, quae in cod. post έωράκει (l. 9) leguntur εγερθήσα 7 βαλλώμεθα δάμαλην εξεληλύθη 8 πριν ή] πρηνί 9 post σώματι hiatum si­ gnavi, V. excidd. καί σχήματι εωράκη ante καλέσασα suppi, vid. μετά ταΰτα ( = exinde); cf. p. 139, 2 9-10 κατειχονμενον 12 προσομήλει 14 αρτη πιστεύση] perperam Garris legerat διαπίστευσης 15 δείγματι (item l. 16) 16 θεω­ ρείασ πάρδαλησ verba τοϋ άγιου expunxi 17 ν. τοσοντον—έρρύη delenda censeo post τοσοντον add. δή Garris έρύει λογησθήναι δεύτερον 18 επεφώνη 19 νγιεΐσ τοιοντο 20 πουδεντίω νγίεναι τής supplevi 21 καί (pr.) mihi suspectum στερεωσάτο.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

138

P. Franchi de’ Cavalieri, Scritti agiografie!, I

ditatem, pignus relinquens illi et memoriam sanguinis, exinde iam exanimis prosternitur cum ceteris ad iugulationem solito loco, et cum populus illos in medio postularet ut gladio penetranti in eorum corpore oculos suos comites homicidii adiungerent, ultro surrexerunt 5 et se quo volebat populus transtulerunt, ante iam osculati in- | vicem ut martyrium per solemnia pacis consummarent, ceteri qui- 148 dem inmobiles et cum silentio ferrum receperunt; multo magis Satu­ rus, qui et prior ascenderat, prior reddidit spiritum; nam et Perpe­ tuam sustinebat. Perpetua autem, ut aliquid doloris gustaret, inter xo ossa conpuncta exululavit, et errantem dexteram tirunculi gladiatoris ipsa in iugulum suum transtulit, fortasse tanta femina aliter non po­ tuisset occidi, quae ab inorando spiritu timebatur, nisi ipsa voluisset.

0 fortissimi ac beatissimi martyres! o vere vocati et electi in gloriam Domini nostri Iesu Christi! quam qui magnificat et honoi5 rificat et adorat, utique et haec non minora veteribus exempla in aedificatione Ecclesiae legere debet, ut novae quoque virtutes unum et eundem semper Spiritum Sanctum usque adhuc operari testificentur, omnipotentem Deum Patrem et Filium eius Iesum Christum Dominum nostrum, cui est claritas et immensa potestas 20 in saecula saeculorum, amen. | 1 pignus] pinguens A beatam hereditatem relinquens ei pignus (illi BD; pugnos B) et memoriam tanti sanguinis BCD 1-2 deinde iam animis B 2 ingulatione A in solito B et] sed B 3 in medium BC postolaret A; postulasset B ut] + et B penetrante B 3-4 corpore eorum B; corpora eorum D 4 committentes homicidia B ultro] vulso B surre­ xerunt] porrexerunt D 5 quo] quod A voluerat B ante] + se D osculati] -)- in (supra lin.) A 6 martyrem B consumarent A + et B 7 et cum silentio] consilio B 8 et prior] + scalam BCD reddendo BC Perpetuam] perpetua A; perpetuum B 9 sustinebat] exspectabat BC v. multo magis— sustinebat ab interpolatore esse Piccolomini suspicatur ut] + ipsa B 9-10 gustasset inter qnostas B 10 conpuncta] conpunc (sic.) A; puncta B gladiatoris trunculi B; trunculi gl. D 11 transtulit] posuit B fortasse] + enim BD aliter] alibi B 12 quae] que B; qui A 13 o vere] o viri B; om. D 14 quam] A; quoniam C; quem D; om. B 14-15 magnifi­ cant et honorificant D om. et honorificat C 15 adorat] honorat sanctos BC utique] + habebit (-bat B) vitam aeternam BC non minora] nomina A; minora BC om. in B 16 aedificatione A; aedificationibus D; fort, legend, aedificationem legere] lege B debet] debemus BC; debebunt D ut] B; et A nova quoque virtutis B 17 et eundem] eundemque D 17-18 testificentur, et] Holst.; testificemur A omnipotentem Deum] domi­ num omnipotentem D 17-19 ad hoc credamus operari, ut testificetur omnipo­ tentis Dei et filii eius Iesu Christi Domini nostri gloria BC 19 cuius claritas in saecula saeculorum, a m e n . B; cui sit claritas una cum spiritu sancto D.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

La Passio ss. Perpetuae et Felicitatis

139

παρ’ αύτοϋ καί ένθείς αυτό τφ ίδίω αιματι, εδωκεν αύτφ μακαρίαν κληρονο­ μιάν, άφείς μνήμην και ενθήκην αίματος τηλικούτου. μετά ταντα λοιπόν εμπνέων ετι άπήχθη μετά καί των άλλων τφ συνήθει τόπω. εις σφαγήν δέ ό δχλος ήτησεν αυτούς εις μέσον μεταχθήναι, όπως διά των αγίων σωμάτων έλαυνόμενον το ξίφος θεάσωνται. και οι μακάριοι μάρτυρες τοϋ Χρίστου εκόντες 5 ήγέρθησαν ήσχύνοντο γάρ ολίγους μάρτυρας | |εχειν επί τφ μακαρίω θανάτω t. ΐ7ν 149

λήλους Iva το μύστη- |ριον διά των οικείων τής πίστεως τελειώσωσιν. και μετέπειτα ασμένως νπέμειναν την διά τοϋ ξίφους τιμωρίαν, πολλφ δέ μάλλον δ Σάτυρος, δ καί πρότερος την κλίμακα εκείνην άναβάς, . .. ως καί επεισεν τήν Περπε- ίο τούαν άναβαίνειν. ή δε Περπετούα, iva καί αυτή γεΰσηται των πόνων, περί τα δστέα νυγεϊσα ήλάλαξεν, καί πεπλανημένην δεξιάν απείρου μονομάχου κρατήσασα προσήγαγεν τη κατακλεϊδι εαυτής, ίσως τήν τοσαύτην γυναίκα τοϋ ακαθάρτου πνεύματος φοβουμένου καί... * φονευθήναι * μή βουλομένην. Ώ άνδρειώτατοι καί μακαριότατοι μάρτυρες καί στρατιώται εκλεκτοί, 15 εις δόξαν κυρίου Ίησοϋ Χρίστου κεκλημένοι. πώς μεγαλύνωμεν υμάς ή μακαρίσωμεν, γενναιότατοι στρατιώται; οϋχ ήσσον των παλαιών γραφών [α] εις οικοδομήν εκκλησίας άναγινώσκεσθαι οφείλει ή πανάρετος πολιτεία τών μακαρίων μαρτύρων δι ών δόξαν άναπέμπομεν τφ πατρί τών αιώνων, άμα τφ μονογενει αύτοϋ υίφ, τφ κυρία) ημών ’Ιησοϋ Χριστφ, συν άγίιρ πνεύματί' 20

φ ή δόξα καί τό κράτος εις τούς αιώνας τών αιώνων, αμήν. |

1 αυτό] αύτώ 2 ενθίκην 3 έμπνέον ετη συνήθη είσφαγήν 4 μέσων 5 θεάαονται 6-7 verba ήσχΰνοντο — θανάτω αυτών ab interpolatore sunt, nisi forte ab ipso interprete 7 δει κατεφήλησαν 8 μυστήριον] legend, fort, μαρτύρων 9 άσμένοσ 10 καί (pr.)] perperam Harris δή πρώτεροσ κλήμακα post άναβάς verba excidisse existimo πρότερος τό πνεύμα (vel τήν ψυχήν) άπέδωκεν ώς] Har­ ris haud recte corr. δς επεισεν corr. Harris; εφησεν cod. 11 άναβαίνην 12 ώστέα νυγήσα τήν supplevit Harris 13 κατακλήδη ϊσοσ τοϋ corr. Harris; ύπο cod. 14 post καί lacunam notavi, v. intercidisse videntur haec fere φονεϋσαι μή δυναμένου φονευθήναι glossam suspicor βουλομένην Harris coni.; βουλομένου cod. quem secutus est Bob. 16 άνδριώτατοι verba και στρατιώται librarius fortasse add. ut archetypum lacunosum compleret; item (l. 16-17) πώς— στρατιώται et (l. 18) ή πανάρετος πολιτεία κτλ. 17 ουκ ίσον a delevi 18 post εκκλησίας Harris add. άναγινώσκεται άναγηνώσκεσθαι ώφίλει 19 post μαρτύ­ ρων hiatum not. Harris, Bob. haud recte άναπέμπωμεν.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

140

P. Franchi de’ Cavalieri, Scritti agiografici, I

Fig. 2-3 - [Codice Gerosolimitano, S. Sepolcro 1, f. 41r e 47V.J

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

La Passio ss. Perpetuae et Felicitatis

141

M iai.· · ' .J••■li!l IpiAjpH p stillilo· cu W

pà U

V od!

11·

·

a p fy

e» ·

u e *»çr tu u lA fû u rii, Φ » ρ WMS^” ® ’ -

xjL^~ruptboéirr6ü.;hturGyl’W ^o \mxxr‘c f â

&‘

â l φ W y U.jui> et OTctp ajrk

pi-v*lvylp(W p ii y j/ii Τ β ^ β Η * p jk /k i Μ «^ λ ο

0|·τ4ΐονο(|«|(Μ·ριόυ U àwnxr τόυ ttontt : 1 " Ψ”^ J'''''·: ·- - ' ·>■'>?**■■'

S. Agnese nella tradizione e nella leggenda

319

l’arte la giovinetta semplice e quasi ridente dell’altare primitivo e di alcuni vetri del iv secolo 1 diviene nel mosaico della conca del­ l’abside della basilica Nomentana una donna matura, severa, irri­ gidita nell’abito straricco d’imperatrice bizantina e col volume della Legge in mano.2 Eisaputasi la grande libertà di Agnese nel predicare la religione proscritta, il magistrato la fa subito arrestare e menarsela davanti. Nella versione siriaca è scomparsa ogni traccia d’interrogatorio; non così nel greco, dove alla domanda del giudice: Qual è il tuo nome? Agnese risponde, come tanti altri martiri, Χριστιανή. Di nuovo interrogata sul nome impostole dai genitori, dice: Mi chia­ mano Agnese, e sono serva di Cristo. Ciò sentendo il giudice, ordina che essa sia completamente denudata al cospetto di tu tti:3 al che senza sgomentarsi: Tu | non potrai pregiudicare, dice la santa, alla nobiltà della mia anima, nè alla purezza della mia mente. Io ti sto dinanzi col corpo quale il mio creatore e mio Dio lo ha formato, nè ho vergogna di questa nudità, anzi mi glorio negli stigmi del mio Signore. Or via, riprende il giudice, sacrifica agli dei, e non far tante chiacchiere, perchè altrimenti ti manderò al lupanare. Ed Agnese: Io non sacrifico; e quanto alla tua minaccia, ne lascio il pensiero a Dio. È chiamato allora il lenone,4 al quale la santa vergine vien

30

1 La scultura della precinzione dell’altare è ottimamente riprodotta in Wilpert, D ie Gottgeweihten Ju n g frau en tav. 2 n. 2. Cf. p. 22, dove si parla anche di due immagini sul vetro del iv secolo. Sono quelle già riprodotte, ma meno bene, dal Garrucci, Arte cristiana 6 tav. 401, 10; Vetri tavv. 21, 5; 22, 1. Cf. Ròm ische Quartalschrift 1889 tav. 1, p. 59 sqq. 2 La migliore riproduzione del musaico (opera di papa Onorio a. 625-638) in de Rossi, M usaici see. VII, fase. 3-4. Erroneamente il Kraus, Geschichte der christlichen K u nst 1, Freiburg i. B. 1896, p. 420, asserisce che la santa è ivi rap­ presentata « mit dem Kreuz ». 3 Particolare che sembrerà inverosimilissimo a chi ricordi quanto narra Ammiano Marcellino 28, 1, 28, cioè che avendo ardito un carnefice di condurre al supplizio una matrona dopo denudatala affatto, venne punito di morte, nefas adm isisse convictus im m ane. E certo tali barbare scene del denudamento delle martiri nei tribunali romani per ordine del giudice e del condurle così per le vie della città, occorrono s p e c i a l m e n t e negli Atti apocrifi come i nostri (vedi gli esempi citati dal Galloni, De ss. martyrum cruciatibus, Romae 1594, p. 191). Già Eusebio però (De mart. P ai. 9, 7) riferisce che un tribuno mandò in giro per tutta Cesarea una vergine ignuda, sebbene soltanto dalla cintola in su. Quando poi si veniva alla tortura, il reo era di regola spogliato delle sue vesti, uomo o donna che fosse (cf. A cta Claudii, A sterii etc. 4. 5, Ruin. p. 235), e cinto solo, tranne rari abusi (cf. e. g. Eus. H. e. 8, 9, 1), di pochi stracci o di un panno (v. Le Blant, L es actes des martyrs p. 86-87). Questo riguardo veniva usato anche verso i condannati ai supplizi sommi; cf. sopra p. 309 not. 3. 4 Nella versione siriaca è una donna, una μαστό οπός, come direbbero i greci.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

320

affidata

P. Franchi de’ Cavalieri, Scritti agiografici, I

con l’ordine che sia esposta per meglio allettare i giovinastri. Il testo siriaco, secondo la versione latina datane dall’Assemani, qualificherebbe codesta tunica per tenuissima et perspicua; ma veramente i due epi­ teti non occorrono affatto nel siriaco come non si trovano nel greco.2 Ed eccoci al momento principale della scena descritta da Pru­ denzio, ma qui alquanto sviluppata ed esagerata. Perchè, invece di narrarci come la moltitudine, per un sentimento di naturale pietà e di pudore torce gli sguardi dalla giovinetta, l’agiografo ci descrive un gran numero di libertini accorrenti pieni di libidine al bordello, i quali però non appena entrati nella cella, sentono spegnersi l’im­ pura fiamma e divengono incapaci di pur muovere un passo. Uno solo più audace degli altri, ridendosi della loro debolezza, entra con gran furia e fa per avventarsi alla santa; ma improvvisamente cade a terra, morto, non soltanto, come in Prudenzio, cieco e semivivo. E quello che lo uccide non è un bagliore, ma un angelo bianco vestito, che si tiene a fianco di Agnese. Alle grida, al tumulto, accorre il giu­ dice, il quale informatosi dell’accaduto, prega la martire ad ottenere dal suo Dio che risusciti il giovine, poiché non è riescito a recarle alcun male. E Agnese accondiscende. In un attimo, quasi destan­ dosi da un grave sonno, il giovane torna a respirare ed a vivere. Ecco come una vaga | voce, da Prudenzio accennata fugacemente, diviene sulle labbra di altri un fatto certo e noto perfino nei suoi par­ ticolari. Alcuni scellerati allora gridano che il prodigio è seguito per arte magica, il popolo se ne persuade, ed il giudice condanna la gio­ vinetta al fuoco. Essa ringrazia Iddio di averla serbata immaco­ lata e resa degna della gloria del martirio; lo stesso ringraziamento postole in bocca dal poeta spaguolo: te sequentem, Christe, animam προς την πομπήν1 τον πορνείου,

μετά ενός χιτώνος,

voca II cum virginalem, tum Patris hostiam. In questa leggenda greca appariscono come fuse insieme la ver­ sione prudenziana e la damasiana, sebbene questa ultima a mala pena riconoscibile. Il richiamo che fa l’agiografo sul principio della Passione a quei molti che conobbero la sua vita, rammenta la testi­ 1 Non si veda in questa parola un accenno a quella specie di pompa con cui sembra che a volte venissero le fanciulle condotte al luogo del disonore. Cf. Apoll. Tyr. 30: T ertia vero die Thartia antecedentibus turbis et sym phoniacis ducitur ad lupanar. Di un vero corteo, ma di diversa indole, troveremo parola nella leggenda latina. 2 Devo una esattissima versione del testo siriaco alla cortesia del eh. mons. Ugolini. Io del resto non nego che l’ autore abbia pensato appunto ad una di quelle tuniche trasparenti, διαφανή χιτώνια, adoperate soprattutto dalle corti­ giane (cf. sopra p. 314 not. 2 e Marquardt, V ie privée des R om ains 2 p. 126).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

S. Agnese nella tradizione e nella leggenda

321

monianza dei contemporanei invocata da Damaso, sebbene con grande riserbo. La libertà ed il coraggio con cni Agnese prosegue ad insegnare la dottrina di Cristo, non ostanti le minacce, πολλών άπειλούντων, potrebbe far pensare al v. damasiano: sponte trucis cal­ casse minas rabiemque tyranni. La scena del denudamento in tri­ bunale, indipendente da quella del postribolo, pare una oscura remi­ niscenza di quell’altro: nudaque etc., dove infatti non si allude punto al lupanare. La morte di fuoco, in ultimo luogo, la leggenda greca non l’ha comune che con l’epigramma del pontefice poeta. Si direbbe che l’episodio del luogo infame è stato dal greco agiografo fuso in certo modo con la versione damasiana, come da Prudenzio è stato unito alla versione ambrosiana. Circa la edizione che io do di questo testo, me la passo con poche parole. Il codice da cui l’ho tratto è l’Ottoboniano greco 54 del se­ colo X (anzi probabilmente della prima metà di esso), per una descri­ zione del quale abbastanza particolareggiata, rimando al Catalogus codicum hagiographicorum graecorum bibliothecae Vaticanae, che i Bollandisti vengono pubblicando in appendice ai loro Analecta. 1 Mercè poi di una eccellente fotografia che mi sono potuto procurare per gentile concessione del ch. P. Cleofa, ho collazionato | il testo vaticano con un codice esistente nella biblioteca del patriarcato greco di Gerusalemme.2 È il cod. 17 di quelli provenienti dal mona­ stero τον αγίου Σταύρον, e tanto per l’età (see. xvi), quanto per il testo di assai inferiore al vaticano. Esso tuttavia mi ha offerto qualche buona lezione, fatto correggere in qualche luogo il testo 3 e colmare più di una lacuna già avvertita da me, ma, com’è natu1 La descrizione che ne danno Feron e Battaglini, Codices m anu scripti graeei Ottoboniani bibliothecae V aticanae, Romae 1893, p. 37, è, come purtroppo convien dire in genere di tutto il volume, affatto insufficiente. Perfino l’età è grossamente sbagliata, attribuendosi il codice al secolo x i i , sebbene con qualche perplessità. 2 Un luogo che non credo mi sia riescito di sanare, è quello verso il prin­ cipio: και ώσπερ άπό τον θείου βαπτίσματος καί τίμιου πνεύματος φερωνύμως εξουρανίου πίστεως καί αγάπης, κατά την γραφήν, φερωνύμως καί τον βίον (cod. τώ βίω) καί την διαγωγήν κεκτημένης. Il Gerosol. più guasto e più mutilo non giova a nulla. Io ho supposto caduto un το δώρον, o simile, dopo il primo φερωνύμως. Quindi il senso sarebbe: « e tenendo per grazia del battesimo e dello Spirito il dono della fede e della carità in modo corrispondente al suo nome, e in modo corrispondente al suo nome tenendo altresì il suo sistema di vita » etc. Ma con­ fesso che il greco procede ancora molto stentato e duro. 3 P. es. dove il Vat. dice che il giudice volle coperta Agnese nel πορνείον di una sola tunica προς το έτοιμον ύπάρχειν αυτήν τούς επιθυμοϋντας την άπρεπή πράξαι ηδονήν, io avevo già rilevato che dopo επιθυμοϋντας si desiderava un verbo quale προτρέπειν. Il Gerosolimitano ha in fatti πεϊσαι.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

322

P. Franchi de’ Cavalieri, Scritti agiografìe!, I

rale, non potuta riempire con le precise parole andate perdute.1 L ’edizione ciò non ostante è lontana dall’essere perfetta, parte per insufficienza mia, parte per difetto de’ codici che tutti e due fanno capo ad un archetipo già guasto e mancante.2 | 5. La leggenda latina si svolse dalla greca E siamo al notissimo testo latino della leggenda, nel quale molti si sono ostinati a voler riconoscere un documento ampliato bensì nel secolo iv incirca; ma non privo, in fondo, di ogni valore storico. Non è la falsità di questa sentenza, oggi universalmente abbando­ nata,3 che io mi accingo a combattere (e che del resto spiccherà chia­ rissima da tutto il complesso del mio studio), e molto meno voglio gettare il mio tempo a dimostrare che il compilatore non ne fu s. Am­ brogio. Ma la leggenda latina presenta altri problemi d’importanza non trascurabile, i quali aspettano ancora una soluzione. È essa una semplice versione dal greco, come pretendeva Giovanni Bandini,4 affermando di averne veduto l’originale nella biblioteca Vaticana? Quale è la sua composizione? Quando venne scritta? È essa opera di una, sola mano, o di più? Per quanto riguarda il primo problema, si deve osservare anzi tutto che in realtà la leggenda latina rivelasi come uno sviluppo di quella greca testé esaminata, e non viceversa la greca come un com­ pendio della latina. La composizione dei due scritti è invero preci­ samente la stessa, come si raccoglie da una prima lettura; ma il la­ 1 Vedine la descrizione in Papadopoulos Kerameus, 'Ιεροσολυμιτική βιβλιο­ θήκη 3 p. 46, η. 11. 2 Forse sarò incorso nella taccia di troppo audace in uno o due passi, nei quali i codd. erano entrambi corrotti. Così nel principio, dove il Vat. legge διήγεν μεν κατά την ρωμαίων πάλιν μείζω πασών δόξαν εν τή αρχή τής ευγενίας μαρτνρουμένη e il (Aerosol. parole omesse nei codici; [ ] da espungersi. 1 καλήπεδος G. 2 πράξις κ. β. καί] è chiaro che queste parole sono passate nel testo dal titolo che in origine doveva suonare Πράξις και βίος και μαρτύρων τής άγιας παρθενομ. ’Αγνής. 3 Manca il δέκα in VG; l’ho restituito sulla fede della versione siriaca, quantunque in G il nostro martirio sia riferito Ιαννουαρίω κθ' (nota che in V il numero del giorno fu eraso, forse perchè non rispondeva al προ δύο del testo). 4 φευρουαρίου G. 5 αφανή (— ή G) VG. 6 Dopo Iva ho segnato lacuna, si desidera un verbo quale παραλειφθή (il siriaco in silen tio m aneant). 7 Ινδρίσατο G. 8 om. μεν V. 9 ho scritto ανώτερα; GV άνώτερον. 10 μείζωνα V. 11 può darsi che, dopo τούς, sia caduta qualche parola, come αυτής πράξιν και βίον ο αυτής έργα (sir. cognitores eiu s vitae ra tion is); ma è anche possibile che og­ getto sottinteso di γινώσκοντας sia il precedente δσα πέπονθεν etc. 12 δραγματουργήσαντας V. 13 μείζω — μαρτυρουμένψ ho scritto; μείζω πασών δόξαν εν τή άρχή τής εύγε­ νείας μαρτυρουμένη V; ή μεϊζον πασών των ύπό των ρωμαίων αρχήν μαρτνρεϊται πόλις G. 14 δε V; γάρ G.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

356

P. Franchi de’ Cavalieri, Scritti agiografìe], I

ρίου καί σωτήρος ημών Ί η σ ο ϋ Χ ρ ίσ τ ο ν 1 χριστιανήςβ καί πρόσφορον τώ βίω 3 έχούσης το δνομα προς την αγνείαν,4 καί ώσπερ από τοϋ θείου βαπτίσματος καί τίμιου πνεύματος φ ερω νύμω ς..} εξουρανίου πίστεως καί άγάπης, κατά την γραφήν, φερωνύμως καί τον β ίο ν 6 κα ί την G . 228.

διαγωγήν \ κεκτημένης,7

π ολλα ί8 των δυναστών γυναίκες προς αυτήν |[ έφοίτουν,9 τήν αγνείαν a i τής καί τήν πίστιν ζηλοϋσαι, διαφόρως θαυμάζουσαι αυτής τον βίον. καί a l μ ε ν 10 τον λόγον εξεπλήσσοντο,11 εμενον δε παρ’ αυτή, ποικίλως αυτής άπολαύοντες τής διδασκαλίας · τινες δε τήν εκείνης θεοσέβειαν άσκεΐν προήρηντο.12 ταϋτα έ κ ίν ε ι13 14 ’Ρωμαίους εις οργήν, εις θυμόν προσεκαλεΐτο,19 είς άρχήν

V.

72.

δραμάτων16 ορμάν επ οίει.17 ύστερον δέ ||τινες τών προς αυτήν είσιουσών γυναι­ κών πρώτον μεν άφίστασθαι αυτής τήν πίστιν τοϋ Χ ρίστου συνεβσύλευον. ε ί 18 δε μ ή , καν λανθάνειν19 αυτήν προέτρεπον . ή δε ούτε τον τοϋ Θ εο ϋ 20 λόγον αρνήσασθαι,21 ουδ’ άλως22 λανθάνειν23 ήνέσχετο . καί δή πολλών αυτήν απειλούν- ||των καί νόμων φοιτώντων 24 πικρά τε τών αρχόντων διανοουμένων, έτι φανερώτερον εδίδα σ κε25 τάς προσιούσας τον λόγον, καί μετανοειν εφ’ οΐς δεδρακέναι26 καί γινώσκειν Χριστόν προέτρεπεν, καί ταϋτα φανερώς μετά πολλής παρρησίας.

1 κυρίαν ημών ίησοΰ χριστού καί θεοϋ καί σωτήρος G. 2 χρηστιανής V. 3 τον βίου GrV. 4 τον ονόματος της άγνείας G·. 5 credo che qui sia andato perduto un rò δώρον τής o simile, e che, invece di εξουρανίου debba leggersi ο επουρανίου, o (forse meglio) εξ ουρανού·, con tutto ciò il passo da καί ώσπερ a κεκτημενης non mi sembra ancora sanato. 6 τον βίαν ho corretto, τώ βίώ V. 7 γραφήν — κεκτημενης] γραφήν τής προσαγομένης καί φερωνύμως γεγενημένης G. 8 πολλών G-. 9 έφύτουν Gr. 10 καί al μέν] al dai G. 11 εξεπλείσσοντο V ; εξεπλήττοντο G. 12 προείρηντο G. 13 εκείνη V ; κινεί G. 14 om. τούς GY. 15 προαεκαλεϊτο om. G. 16 δραγμάτων VG. 17 εποίει] ποιεί V. 18 ή G. 19 λανθάνην V. 20 τοϋ θεοϋ G; θν (scii, θεόν) V. 21 άρνεΐσθαι G. 22 o U G; οϋτ V. 23 λανθάνην V ; λαθάνην G. 24 κα'ι νόμων φϋτόντων G; om. V (ef. sir. quanto m agis m in ae legum frequ en ­ tes erant). 25 εδίδασκεν G. 28 δεδρα . . κέναι V, con rasura.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

S. Agnese nella tradizione e nella leggenda

357

'Ω ς δ έ 1 εις άκοάς ήλθεν τοϋ άρχοντας, αρπάζεται μεν ευθέως καί παρίσταται τφ βήματι. Ιδών δε αυτήν δ αρχών φησϊ προς αυτήν · Τ ί σου το δνομα; ή δε είπεν · Χ ριστιανή.2 δ αρχών εφη· Το δνομά σου επερωτώ το επικληθέν παρά των γεννησάντων σε. || ή αγία είπεν * 'Α γνή λέγομαι τήν προσηγορίαν, mi.72. δούλη δέ ε ίμ ι Χ ρίστου, ταϋτα άκούσας δ δόλιος εκέλευσεν αυτήν εκδυθήναι των ΐμα τ ίων κα ι γυμνήν παραατήναι μέσον πάντων. ||ή δε άγια παρισταμένη

εΐπενθ.229ν.

προς αυτόν Ού βλάψεις 3 μου 4 τής ψυχής τήν ευγένειαν, ούτε τοϋ νοϋ το ακέραιον · σώ μα τί σ ο ι 5 παρίσταμαι οΐόν μ ο ι δ πλαστουργός καί Θεός διέπλασεν, καί ούκ αίσχύνομαι 6 τήν γύμνωσιν τούτην, αλλά μάλλον καυχώμαι, εν τοίς στίγμασιν τοϋ κυρίου μου άγαλλιωμένη. δ αρχών ε ίπ ε ν Θϋσον καί μ ή πολυλόγει, επ ει εις πορνείαν σε άποστελω. ή δέ δούλη τοϋ Χ ριστοϋ είπεν · Ον πείθομα ι σοι, ούτε θύω οίς αναγκάζεις μ ε εϊδώλοις · κα ι περί τοϋ ε ίπ ε ΐν 73

Ά π ο σ τελ ω σε εν πορνείω , 7 1μέλησις 8 περί τούτου τφ ποιήσαντί μ ε Θεω, δς εκφεύξειν μ ε ποιήσει τή αύτοϋ βουλήσει εκ τής τοιαύτης παγίδος.9 Ταϋτα άκούσας δ αρχών μ ε - || ταστέλλεται τον || πορνοβοσκόν και παρα-,Τ·^^ δίδωσιν αύτώ ...10 πρός τήν πομπήν τοϋ πορνείου, μετά ένός χιτώνος προστάξας οο1· 2· αυτήν έστάναι, πρός τό έτοιμον11 ύπάρχειν αυτήν τους επιθυμοϋντας π ε ΐσ α ι12 τήν άπρεπή πραξαι ηδονήν.13 ως δε εν άσέμνω εστη τόπω, θάρσους πρός τον κύριον γέμουσα,1* τήν πίατιν διέσωζε, Θεόν εννοσυμένη,15 Χριστόν όνομάζουσα συχνώς. προσήρχετο ονν έκαστος τοϋ ενυβρίσαι αυτήν προαιρούμενος...13 καί επιθυμίαν ήμβλύνετο, καί εβιάζετο μεν τοϋ δράν, εδύνατο11 δέ ούδέν, τοϋ Θεοϋ παρε-

1 sembra qui caduto un ταϋτα. 2 χρηστιανή Y . 3 βλάψης G·. 4 μου om. V. 5 σοι] σου G·. β εσχύνομαι V. 7 εις πορνείω Gr. 8 μελίσει G. 9 δς εκφεύξη με εκ τής τοιαύτης παγίδος, τή αύτοϋ βουλήσει G. 10 si desidera l’oggetto di παραδίδωσιν, forse τήν φερώνυμον 'Αγνήν, come leg­ ge l’ antico compendio del nostro testo ap. Assemani, A cta m ari. or. 2, 151-152. 11 ετοίμως G. 12 om. πεΐσαι Y . 13 τής άπρ. — ηδονήν om. G. 14 θάρσους — γέμουσα (γενοϋσα G) om. V. 16 θεόν ενν. τήν π. διέα. YG; il cambiamento leggiero nell’ordine delle parole, parmi anche autorizzato dal sir. in Deum suum asp icien s erat et C hristum dom i­ num suum vocans erat. 19 Dopo προαιρούμενος (προειρημένος G) ho posto il segno di lacuna, è caduto un άλλ’ ευθύς άπενάρκου, come legge il compendio sopra citato, o qualche cosa di simile. 17 ήδύνατο G. 24

- 221

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

P. Franchi de’ Cavalieri, Scritti agiografie!, I

358

στώ τος 1 τή μάρτυρι . καί γάρ ούτε μέχρις 2 αυτής προηρχετο 3 f 4 αψασθαι G. 229.

αυτής · άλλ’ ήν νεκρός δλως 8 και διαλελυμένος τοίς | |μέλεσιν. καί ώς ταϋτα διεπράττοντο εις καί δύο καί μέχρι πλείους των νεωτέρων, δ δήμος άλλήλους το παράδοξον θαϋμα εξήγγελλον. πολλούς γάρ των ακολάστων ή τοϋ κάλ­

V . 72v

col. 2. λους

II αυτής ευπρέπεια καί τής ώραιότητος εφείλκυεν. δμως πάντες 6 δίπρακτοι

καί κατησχυμμένοι άνεχώρουν. εις δε των άκολάστων νεώτερος είσπηδήσας εν τω οίκήματι καταγελών καί καταγινώσκων 7 των πρώην προσελθόντων την 8 άνανδρείαν, 9 μετά πολλής10 είσήει11 μανίας καί προθυμίας πίκρας, ώς δε είσήλθεν, ϊσχυσε 12 μεν ούδέν, εκειτο δε παραχρήμα νεκρός απνους καί άφω­ G. 229

col. 2. νος.

II ώς δε έξεδέχοντο τούτου 13 οί συνηλικιώται την εξοδον,14 το τί δέδρακεν

μαθεϊν βέλοντες, ό χρόνος δ ε 18 τής βραδυτήτος πολύ παρετείνετο13 καί πολλή ήν ή σιωπή 17 καί ουδείς ήν ό εξ ιών, ύποπτεύσας18 τις τών συνηλικιωτών V . 73.

το γεγονός, έτοίμως 19 είσήει,20 |ούδεν βεβουλευμένος21 μ εν 22 ποιήσαί τι κατά τής αγίας παρθένου, άλλ’ iva τής βρα- | |δυτήτος τήν αιτίαν μάθη. ώς δέ είσήλθεν καί εΐδεν 23 το γεγονός, άνεβόησε24 · Μεγάλη ή πίστις τών χριστια­ νών · αληθώς ή παρθένος αυτή εγνωσται25 τω Θεώ. Ταϋτα αύτοϋ άκούοντες οί [εταίροι] 26 εξω δντες τών συνηλικιωτών πεν-

1 παρεστώτι V. 2 μέχρι G. 2 προσηύχετο G. 4 ή GV. 1 όλος G. β πάντες om. G. 7 καταγγέλλουν καί κατεγνωκώς G. 8 τήν om. V. 8 ανδρείαν G. 18 μεθ’ δλης G. 11 είσήει G; εΐσίη V. 12 ϊσχνσεν G. 18 τούτον V. 14 om. τήν εξοδον V. 15 ώς δε δ χρόνος G. 18 πολύς παρεκτεΐνετο V; γέγονεν G. 17 πολλή ήν ή σιωπή G; σιωπή ήν V. 18 υπό πεύσας V. 18 έτοιμος V. 28 είσίει V. 21 βεβουλενμένως V; βεβουλευμένον G. 22 om. μεν V. 28 ϊδεν V. 24 άνεβόησεν G. 26 εγνωστε Υ. 28 ο questa parola è interpolata, o, se non erro, deve espungersi il prossimo τών συνηλικιωτών.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

S. Agnese nella tradizione e nella leggenda

359

βουντός τε καί βοώντος...1 καί πόσης τorno της πόλεως μαθούσης, ούκ ήγνώ-\\ ησεν τούτο ουδέ αρχών, άλλα θανμάσας καί εκπλαγείς το γεγονός, ελθεΐν 2g.229v. ουκ ώκνησεν εως τοϋ τόπου, το μεν απιστία, το δέ θαύματι κατεχόμένος, καί λέγει προς την καθαρωτάτην παρθένον · Που, φησιν, δ νεώτερος καί τί το γεγονός, καί πώς τούτον άπέκτεινας; πάντα σαφώς άνάγγειλόν μοι. ή δέ άγια 'Αγνή λέγει αύτώ · Έ ξ αρχής, φησιν, δτε σύ 3 παρανόμως έκέλευσας ύβρισθήναί με την τοϋ Θεοϋ | |δοΰλην, παρευθύ εκ τοϋ δικαστηρίου ήκολούθησέν μοι νέος τις Joi. & λευχειμονών,4 καί 5 είσελθών είστήκει παρ’ εμοί* άπορρήτω τινί λόγω τών είσιόντων την επιθυμίαν άμβλύνων · οϋτος 7 καί τον ανδρα τοϋτον, νεκρόν , θρασύτερον είσελθόντα, επειδή μετά πολλής ύβρεως καί αλαζονείας είσήει, καί πριν ή αψηταί μου, πριν ή ρίψη φωνήν, τοιοϋτον είργάσατο.8 δ αρχών εφη 9 · Τις οϋν εκείνος; ή άγια λέγει · 'Ο τά πάντα έπιβλέπων Θεός, καί δ μέγας εν δυνάμει καί δ πλούσιος εν οίκτιρμοΐς, 10 αυτός επιβλέψας την άνομόν σου ψήφον την εις εμέ εξενεχθεΐσαν,11 άπέστειλεν τον άγγελον αϋτοΰ τοϋ κωλϋσαι12 εις εμέ τοιαύτην γενέσθαι ϋβριν . δ αρχών λέγει · Ει τοίνυν βούλει τούτοις ημάς πιστεϋσαι, 13 ώσπερ οϋν εφης διά σέ | |τον νεανίσκον τετελευτηκέ- G. 230. vat,14 παρακάλεσον τον Θεόν σου, iv a διά σέ πάλιν τοϋτον | ά- | |παλλάξη 15 ν. 73ν. τοϋ θανάτου · ούτε γάρ σέ τι ήδίκησεν, καθώς σύ λέγεις, ή δέ άγια 'Αγνή λέγει. Παρέστη 16 δ καί τότε συνδιατριβών άγγελός μοι, δν ’ί σω ς 17 μέν υμείς ούχ 1 Dopo βοώντος ho segnato lacuna, manca la fine della proposizione; il compendio sopra ricordato suggerirebbe είσήλθον καί ■ Μεγάλη ή τοϋ Χριστού δύναμις, μιφ φωνή πάντες εβόηααν. 2 om. ελθεΐν V. 3 σύ]σοι G; σοί V. 4 λευχιμονών V ; λευαχήμονος Gr. 5 om. καί G. 6 παρ’ έμοί G. (così anche il compendio); μετ’ εμού V. 7 όντως GY. 8 τον ανδρα-βλέπεις άρτι] ho tentato di sanare questo luogo mercè il com­ pendio greco e la versione siriaca; i due codd. leggono τον ανδρα τοϋτον θρασύ­ τερον είσελθόντα νεκρόν είργάαατο. επειδή μετά πολλής ύβρεως καί άλαζωνίας είσήει (εΐαίει V) καί πριν ή αψηταί μου πριν ή βήξει φωνήν (le quattro ultime parole mancano in V) τοιοϋτον πέπσνθεν. Le parole fra parentesi angolari sono del compendio gre­ co. Dopo τοιοϋτον ritengo caduto prob. olov βλέπεις άρτι, come ha il compendio stesso, o qualche cosa di simile. 9 om. δ αρχών εφη V. 10 οίκτειρμοις V. 11 εζενεχθήσαν G. 12 κολύσαι V. 13 dopo πιστεϋσαι credo caduto un λόγοις. 14 τηλεντηκέναι V. 15 απαλλάξει V. 16 παρέστην G; prima di questo verbo si leggeva prob. in origine l’avverbio ίδού.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

360

P. Franchi de’ Cavalieri, Scritti agiografici, I

ορατέ διά την ούσαν είς υμάς 1 απιστίαν,2 εγώ δε διά το πιστεύειν καί βλέπω καί τολμήσω υπέρ 3 τον νεανίσκου τούτου παρακαλέσαι τον κύριόν μου καί Θεόν, καί είποϋσα ταϋτα εγονυπέτει* καί γοννπετούσης 5 αυτής, ώσπερ εκ βαθέως cól? 2? ύπνου ||το σώμα διατεινόμενος,6 άνέστη δ νεανίσκος . καί μεγάλη φωνή έγένετο τοϋ δήμου καί έκπληξις τον δικαστοϋ καί φόβος επί τούς παρόντος απαντας. Ά λλ’ ουδέ ούτως δ ασεβής δικαστής εσωφρόνησεν, ούτε επείσθη 7 τω λόγω τοϋ Θεοϋ · άλλά τινων βσησάντων ανόμων καί ασεβέστατων άνδρών, ώς ταϋτα διά μαγγανείας8 καί γοητείας φαίνει9 ή γυνή, άπατηθείς δ λοιπός côhï όχλος φονενεσθαι προστάττει10 αυτήν ’ καί δ αρχών ||τήν άγίαν παραδοθήναι G.230V. πυρί προσέταξεν . ή δε μακαρία ώμολόγει11 Κυρία) χάριν, | |ότι τής μέν είς το σώμα ύβρεως άπηλλάγη,12 υπέρ τής πίστεως δε τής είς Θεόν τελειωθήναι κατηξιώθη. αϋτη οϋν άγια 'Αγνή νομίμως άθλήσασα καί ώς νύμφη άγνή άγνω νυμφίω Χριστώ τφ Θεώ ήμών προσαρμοσθεϊσα,13 πρεσβεύει υπέρ ημών, όπως καί ήμεις, εύσεβώς 14 ζήσαντες εν τω νϋν αίώνι, τύχωμεν τών επηγγελμένων15 αγαθών 16 χάριτι καί φιλανθρωπία τοϋ κυρίου ήμών Ίησοϋ Χριστού, φ ή δόξα καί το κράτος είς τους αιώνας τών αιώνων, αμήν. \

1 ημάς G. 2 άπιστείαν V. 2 υπέρ ho corretto; νπό GV. 4 εγωννπέτει V. 6 γωννπετούσης V: dopo γον. αυτής v ’ ha proh, una lacuna, che il compen­ dio e la versione siriaca ci farebbero cosi colmare καί τάς χεϊρας είς ούρανόν άράαης, παραυτίκα. 8 διατινόμενος G. 7 επίστει G. 8 μαγκανίας G. 9 φαίνη G. 10 προστάττη G. 11 όμολόγη G. Prima di questa parola suppongo caduto un participio quale καιομένη (cf. il sir.). 12 άπηλλάγει Y. 13 πρόαάρμωσθεΐσα V; προσαρμωσΟείσα G. 14 εύσ. + καί δικαίως G. 15 G aggiunge καί Ατελεύτητων. 18 dopo άγαθ&ν in G, dove si voleva ad ogni costo finire d’empiere la pa­ gina, si prosegue év τή βασιλείρ. των ουρανών ής γένοιτο πάντας ημάς επιτυχεϊν (230ν col. 2) χάριτι καί φιλανθρωπία τον μεγάλου Θεοϋ καί σωτήρος ήμών Ίησοϋ Χριστοϋ ■αύτώ ή δόξα καί τό κράτος, καί ή τιμή καί ή προσκύνησις . συν τφ άνάρχφ αντοϋ πατρί καί τφ παναγίφ καί ζωοποιφ αντοϋ πνενματι νϋν καί άεί καί είς τούς σνμπαντας αιώνας τών αίώνονν. άμήν.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Π .1 Μαρτύριον τής άγιας Α γνή ς μαρτνρησάσης2 μηνί Ίαννουαρίω κα'. εύλόγησον πάτερ. 1. ’Αμβρόσιος δούλος Χριστού ταϊς ίεραϊς παρθένοις. Τήν εορτήν ημέραν 3 τής Ιερωτάτης παρθένου επιτελούμενΑ ενθεν 5 ψαλμοί διαντηχώσιν,β εκεϊθεν συνανατρανώσιν ai αναγνώσεις " ενθεν των λαών οι όχλοι άγάλλονται, εκεϊθεν έξανίστανται 1 οΐ Χριστού πένητες. 8 πάντες ούν συγχαρώμεν εν Κυρία) και προς οικοδομήν τών παρθένων όπως πέπονθεν 'Αγνή ή μακαριωτάτη παρθένος9 εις μνήμην επανέλθωμεν. τ ώ 10 τρισκαιδε- | |κάτω τής κείρας 11 αυτής ενιαυτώ . 220. τον θάνατον άπώλεσεν καί τήν ζωήν εϋρατο, 12 δι ότι τον μόνον τής ζωής ήγάπησεν αρχηγόν . και τή μεν νήπιότητι13 κατεψηφίζετο εν το ις 14 έτεσιν, άλλ’ ήν γηραλέα15 τή διανοία αμέτρητος.16 σώματι μεν ήν νέανις, άλΧ ήν τή ψυχή πεπολιωμένη,17 ώραία τή όψει, ώραιοτέρα τή πίστει. 2 . Έ ν τώ ούν αυτήν από τής σχολής επανέρχεσθαι έπιποθεϊται παρά τώ

1 Ho relegato in nota la lezione della versione ambrosiana (A), non perchè ritengo questa versione inferiore o posteriore (che anzi credo l ’opposto); ma perchè essa ci è pervenuta molto più malconcia e lacunosa della vaticana (V) [[V = Vat. gr. 866, A = Ambros. F 144 sup.]]. 2 μαρτυρισάσης V. 3 lat. diem festu m ; pare che l’interprete prendesse festum per un sostan­ tivo. 4 έπιτελοϋμεν] leggeva celebram us, come del resto molti codd. 5 ενθεν A; ένθα V. 6 διανταχώσιν AV. 7 leggeva laetan tu r... sublevantur come molti dei codd. latini. 8 παίνεταις V. 9 παρθένος è omesso in A. , 1» το V. 11 κήρας A. 12 ηϋρατο A. 13 il greco, a quanto pare, prese in fan tia per un ablativo dipendente da com putabatur, e ritenne soggetto della proposizione: in fan tia com putabatur in an n is, non in fan tia, ma A gnes. 14 τοις om. Y. 15 γηραλαΐα V; forse il traduttore trovò nel suo cod. senecta, e lo credette un aggettivo di A gnes. 16 άμέτριτος AV. 17 πεπολιομένη V.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

362

P. Franchi de’ Cavalieri, Scritti agiografici, I

υίώ τού έπαρχου. 1 οΰτινος οι γονείς

εν δσω

έζήτουν 2

το

καί ενρηκότες3 ήρξαντο αυτή προσφέρειν4 πλεϊστα καί πλείονα

ασφαλές, τούτων

ύπισ- I χνεΐσθαι.5 τοιγαροϋν προσηγάγετο 6 μεθ’ αυτόν ί (da corr., a mio avviso, μηδενα, lat. nullum ) πάρεξ αύτοϋ έτερον εραστή προσβάλοιμι · ένέδυσέν με κυκλάδα χρυσόν και μέτροις δώρημα εμέ κόσμησεν · ύπέδειξεν μοι θησαυρούς άαυκρίτους seguono 4 linee in cui non si legge altro che εϊπερ αύτώ, poi sotto continua προσεπηγγείλατο · ού δυνήσομαι ούν... προτέρου μου εραστον ή καθοράν άλλον, κάκεϊνον εγκαταλείψαι, μεθ’ ού είμ'ι περιφθεϊσα τή αγάπη, ούτινος ή ευγένεια υψηλότατη, ή δυναστεία Ισχυρά, ή πρόσωψις ωραία, ό πόθος τερπνότερος καί πάαη χάριτι (il traduttore A leg­ geva om ni gratia non om nis gr. come l’interprete Y) έκλελεγμένος A. 3 ένθα μοί] παρ’ ον Α . 10 οίκοδομεΐται] καθϊδρύνθη Α. 11 ού — μουσικαίς] ούτινός μοι τά όργανα γοεραίς Α. 12 om. μοι Α. 13 ούτινος Α. 14 δικαιοτάτοις ασμασιν] γλνκεραίς φωναίς Α. 15 λοιπόν] ήδη Α. 16 καί] ήδη Α. 17 περιπλοκήμασιν περιέσφιγμαι Α. 18 λοιπόν] ήδη Α. 12 εκόσμισεν AV. 20 leggevano entrambi gli interpreti A e V genus m eum , non genas m eas, come ha giustamente la maggior parte dei codd. 21 ούτινος A.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

364

P. Franchi de’ Cavalieri, Scritti agiografie!, I

τήρ θήλυ ονκ εγνω, φ καί άγγελοι ύπουργοϋσιν, 1 την ωραιότητα ήλιος 2 καί σελήνη θανμάζουσιν, οϋ 3 τή δσψρήσει νεκροί άναζώσιν 4 καί τή άφή ασθενείς ενδυναμοϋνται, 3 ον τά εδέσματα β ουδέποτε εκλείπουσιν, ούτε ό πλούτος σέσηππat.7 αύτώ μόνον φυλάττω 8 πίστιν, αυτφ με πάσαν θυσιάζω, δν δτε αγα­ πήσω αγνή είμι, δτε αψομαι9 καθαρά είμι, και 10 δτε λάβω παρθένος δια­ μένω . κα'ι ούχ ύστερήσουσιν11 μετά τούς γόμους τέκνα 12 ένθα ό τοκετός εκτός 13 πόνου επέρχεται καί ιλαρότης14 καθημερινή εφίσταται.13 | 4. Άκούσας ταϋτα ό ασύνετος16 νεανίας, πόθω παιδεύεται17 τυφλω, και μεταξύ ...18 τού σώματος καί τής καρδίας ώδυνάτο τώ πνεύματι.13 επί δε τούτοις πάσιν εν κλίνη καταστρώννυται, καί διά σφοδρών 19 ό πόθος υπό 20 των ιατρών φανεροϋται.21 καί γνωρίζονται22 τώ πατρί τά υπό τών ιατρών εύρηθέντα,23 καί αυτή τή 24 πατρώα φωνή τά ήδη λεχθέντα παρά τού υιού πρός δέησιν τής παρθένου άνακυκλοννται.25 άρνεΐται26 ή μακαριωτάτη 'Αγνή

1 καί ό — ύπουργοϋσιν ] οϋτινος ό πατήρ θηλιάν ούκ οϊδεν, οϋτινος (leggeva qui cu ius in cambio di cui) oi άγγελοι δουλεύουσιν, οϋτινος A. 2 δ ήλ. A. 3 οϋτινος A. 4 άναζώσιν oi νεκροί A. 6 ενδυναμοϋντai oi άσθ. A. 6 οϋτινος a i περιούσιοι A. 7 οϋτινος τά πλοντη ου μεισϋνται Α. 8 μόνω τηρώ την Α. 8 με πάσαν — αίρομαι] έμαυτήν δλη τή καθ'δαιότητι συμβαλοϋμαι, οντινα άεί (cor­ reggi et) ποθήσω άγνή ε'ιμι · εί προσψανσω Α. 10 και\ δν Α. 11 κα'ι ούχ ύστ.] ουδέποτε άπώντες είσίν Α . 12 υιοί Α . 13 ανευ Α . 14 ήλαρώτης V. 15 επέρχεται — εφίσταται] απέρχεται