Scriptores ordinis Grandimontensis

Citation preview

TRENT UNIVERSITY

LIBRARY OF RELIGION

CORPVS CHRISTIANORVM

Continuatio Mediaeualis

VIII

c. c. vm

CORPVS CHRISTIANORVM Continuatio Mediaeualis

SCRIPTORES ORDINIS GRANDIMONTENSIS

TVRNHOLTI TYPOGRAPHI BREPOLS EDITORES PONTIFICII MCMLXVII I

SCRIPTORES ORDINIS GRANDIMONTENSIS

RECENSVIT

Iohannes BECQUET O.S.B.

TVRNHOLTI TYPOGRAPHI BREPOLS EDITORES PONTIFICII MCMLX VIII

SVMPTIBVS SVPPEDITANTE Svpremo Belgarvm Magistratv PvBLICAE INSTITVTIONI atqve Optimis Artibvs Praeposito EDITVM

In memoriam Ludovici

GUIBERT

(1840-1904) Lemouicensis

U chJck>

SCRIPTORES ORDINIS GRANDIMONTENSIS quos recensuit D. Iohannes Becquet o.s.b. Nihil obstat : Locogiaci, die 14 martii anni 1965 fr. Rogerius Gazeau, o.s.b.

Imprimi potest : Locogiaci, die 15 martii anni 1965 fr. Paulus Pine au, o.s.b. Locogiacensis Prior-Administrator.

NOTITIA PRAEVIA Ordo Grandimontis fratrum, seu ordo Grandimontensis, institutorem habuit quendam Stephanum, ex Aruernia oriun¬ dum, qui solitudinis cupidus, postquam in Italia peregrinasset, in Lemouicinas partes mediante altera saeculi undecimi parte secessit. In loco siluestri, qui Muretum appellabatur, reliquum uitae tempus exegit, uias sanctitatis edocens discipulos, inter quos Hugonem Lacerta, illitteratum militem, memorare decet. Hic etenim Hugo, cum post pii patris mortem (a. 1124) fratres a Mureto in proximum et asperum “grandem montem” migrassent, ad Stephani doctrinam in scriptum redigendam opem contulit. Sed crescente fratrum numero et pluribus cellis etiam longinquis acquisitis, Stephanus alius, de Liciaco nuncupatus et prior Grandimontis quartus (a. 1139-1163), regulam ad mentem Stephani Muretensis conscribi fecit, uita ipsius fere eodem tempore redacta. Denique, Hugonis defuncti (a. 1157) uitam quidam ordinis sacerdos, scilicet Guillelmus Dandina de Sancto Sabino, ante annum 1170 ac¬ curato sermone enarrauit. Exeunte saeculo duodecimo, Grandimontensis prior septi¬ mus Gerardus Iterii (a. 1188-1198) plura conscripsit opera, tum ad compilanda et augenda antiquissima ordinis monu¬ menta, tum ad religionem et concordiam in ordine fouendam. His praecipuis Grandimontis scriptoribus nonnulla opuscula hic addere libuit, praesertim consuetudines in totius ordinis capitulis regulae temperius additas, ut quidquid de rebus Grandimontensibus primo saeculo ordinis litteris commendatis su¬ perfuerit, in promptu haberet lector. Qui tamen lector me¬ minerit duos saltem scriptores minores nobis deperditos uideri, scilicet Gregorium et quendam “fratrem pauperrimum”, quorum prior de inchoatione Grandimontis apud Muretum, alter plurimos sermones scripsisse dicantur, quin certissime sciantur. De unoquoque scriptore uel opere loco suo pauca dicemus, edendi rationem singillatim reddituri. Hic tantum adnotantur quae ad totam “Bibliothecam” spectant. In orthographicis hodiernum usum secuti sumus ; uarias lectiones in apparatu adsignandas non omnes duximus, cum coaeuos codices fere non haberemus, sed saepe transsumpta posterioris aetatis, quibus orthographia ipsius auctoris pure et secure non tradita esset. Si in apparatu fontium omnes locos parallelos ac imitationes dare uoluerimus, opus in longius protraheretur ; utilius uisum est pauca maioris momenti adnotare quam plura superuacua.

NOTITIA PRAEVIA

VIII

Prudentissime his in argumentis necnon in plagulis corrigen¬ dis et in indicibus conficiendis cl.u. Franciscus Glorie strenuus nobis exstitit comes et socius. Libenti animo gratias ei exhibe¬ mus quam maximas. De ceteris adiunctis quae ad ordinem Grandimontensem eiusque scriptores spectant plura uidesis in nostris et aliorum editis inuestigationibus, quarum seriem recentiorem lectori proponere liceat :

De

scriptoribvs Grandimontensibvs in genere

J. Becquet, Les premiers ecrivains de 1’Ordre de Grandmont, in Revue Mabillon, xliii, 1953, p. 121-137. Id., Bibliotheque des Ecrivains de l’Ordre de Grandmont, ibid., lui, 1963, p. 59-69 (corrige : numeri 4 et 12 ad unum eundemque scriptorem spectare postea uisi sunt; cf. infra, p. 228).

De Stephano Mvretensi J. Becquet, Etienne de Muret, in Dictionnaire de Spiritualite, iv, 1961, coi. 1504-1514.

De primis Grandimontensis ordinis temporibvs C. Dereine, L’obituaire primitif de l’Ordre de Grandmont, in Bulletin de la Societe Historique et Archeologique du Limousin, lxxxvii, 1958-1960, p. 325-331. J. Becquet, La regie de Grandmont, ibid., p. 9-36. Id., La premiere crise de 1’Ordre de Grandmont, ibid., p. 283324Id., La liturgie de 1’Ordre de Grandmont, in Ephemerides Liturgicae, lxxvi, 1962, p. 146-161. Id., Le bidlaire de 1’Ordre de Grandmont, in Revue Mabillon, xlvi (1956) —liii (1963), passim (addenda et indices in fine). G. Souchal, Les emaux de Grandmont au xiie siecle, in Bulletin Monumental, cxx, 1962, p. 339-357 ; cxxi, 1963, p. 41-64, 123-150, 219-235, 307-329J.-R. Gaborit, L’ architecture de 1’Ordre de Grandmont, in Positions des theses ... Ecole des Chartes, 1963, p. 67-73. Cum Steenbrugenses monachi eorumque adiutores doctis¬ sima recensori praestiterint auxilia, eidem liceat omnibus haud paruas rependere grates ! J- B.

IX CONSPECTVS Hac in bibliotheca continentur : I.

Liber de doctrina uel Liber sententiarvm sev RATIONVM BEATI VIRI STEPHANI PRIMI PATRIS RE¬ LIGIONIS Grandimontis ab Hugone Lacerta sociis eius collectus ante annum 1157.

II.

Regvla

venerabilis

viri

Stephani

et

Mvretensis

auctore Stephano de Liciaco, priore Grandimontensi (a. 1139-1163). III.

Vita

venerabilis

viri

Stephani

Mvretensis

a

Stephano de Liciaco seu alio coaeuo redacta. IV.

Epistola

Petri Bernardi, Grandimontensis prioris quinti (a. 1163-1170).

V.

Vita beati Hvgonis Lacerta

VI.

Epistola

a Guillelmo Dandina de Sancto Sabino (a. 1163-1170). Guigonis de Blauone, fratris Grandimon¬

tensis.

VII.

Epistolae

apocryphae uel pseudepigraphae Guillelmi de Trahinaco, Grandimontensis prioris sexti, et sociorum eius (a. 1170-1188).

VIII.

Revelatio

de

domino

Gvillelmo,

sexto

priore

Grandimontensi, auctore Willelmo, fratre Grandimontensi ultimi decennii saeculi duodecimi. IX.

Epigrammata

priorvm

Grandimontis,

et Versvs

ab Odone, fratre Grandimontensi exeuntis saeculi duodecimi. de virtvtibvs Stephani Mvretensis,

X. XI

a Guillelmo et Imberto fratribus Gran¬ dimontis conscriptum.

Itinerarivm

Stephani Mvretensis ampliata a Gerardo Iterii, septimo priore Grandimontis (a. 1188-1198).

a.

Vita

b.

De revelatione beati auctore eodem Gerardo.

c.

De

Stephani

Mvretensis

exemplis ex sancti Stephani confessoris vir¬

tvtibvs. d.

Conclvsio

vitae

Stephani Muretensis,

ab

eodem

Gerardo. e.

Tractatvs de disciplina et correctione morvm,

ab eodem auctore sic dictus, reipsa “De institutione nouitiorum” ab Hugone de Sancto Victore. f.

Sermo vel tractatvs ad tione sev envcleatione

ab eodem.

fratres de

confirma¬

“Speculi Grandimontis”

CONSPECTVS

X

XI

g.

Explanatio

svper

Librvm

sententiarvm

beati

Stephani Mvretensis ab, eodem. h.

XII.

Explanatio altera. Elogia priorvm Grandimontensivm, incerti aucto¬

ris exacti saeculi duodecimi. XIII.

Sermones dvo

de Stephano Muretensi, incerti aucto¬

ris eiusdem temporis.

XIV.

Institvtio

seu consuetudines ordinis Grandimontis,

exeunte saeculo xn et ineunte saeculo xiii.

XI

ELENCHVS CODICVM Bibliothecae Reipublicae, m (Phillippicus 1772). s. xiii (olim Cisterciensis). Praebet: f. 1-39 : II.

Berolinensis,

Trinitatis Collegii, Praebet : f. 90-95* : III f. 95-97* : XIV f. 97^98* : XIII.

Cantabrigiensis,

1222

(O.3.50). s.

xiii in.

Bibliothecae municipii, 362.iv. s. xvii. Praebet : [foliorum numeri combusti sunt a. 1944] : XIV.

Carnotensis,

Seminarii, 10. s. xvm. —- In quo sunt non¬ nullae transcriptiones a Nadaud factae a codice Tvronensi, Bibliothecae municipii, 631, anno 1940 combusto. Praebet: f. xix-xxxvi + lv-lxiv : XI f. xxiv : I (conclusio) f. xxxvi-xlii : II f. lv 4- lvii : IXB f. lxxi : XII [f. lxxxv-xcii (praecisis) : V].

Lemovicensis,

Seminarii,

Lemovicensis,

35bis. s. xvm.

Praebet : f. 59^-63 : X.

Seminarii, Limoges). s. xn-xm. Praebet : f. init, sine numero +

Lemovicensis,

3-30 + 50-53 f. 2 f. 30-31 + 48-49 f. 31-72

68

: 111 : I (prologus) IXb

XI.

Seminarii, 81. s.

Lemovicensis,

(Arch.

xvi.

Praebet: f. 3 sqq. : III

f- 51-54 : V (§§ 49-50) f. 57-74 : X f. 74-75 : X

(Epistula Philippi).

Dep.

Haute-Vienne,

ELENCHVS CODICVM

XII

Seminarii, Praebet : f. 116-129 : X.

Lemovicensis,

82.

s.

xvi.

Mediolanensis, Bibliothecae Ambrosianae, C.83.sup. s. xiii. Praebet : f. 1 sqq. : II. Bibliothecae Nationalis, Baluzius 212. s. xvn. Praebet : f. 1-39 : II.

Parisinvs,

Bibliothecae Nationalis, Latinus 1338. s. Praebet : f. 77 + 124 + 136 + 138 + 170 : IXA.

Parisinvs,

Parisinvs,

Bibliothecae Nationalis,

Latinus

4341.

xiii.

s. xvn.

Praebet : i 1-83 : II. Parisinvs, Bibliothecae Nationalis, Latinus 10.891. s. xn uel xiii in. Praebet : f. 1-28 : III f. 27v-30v : IXB f. 30-78 : I. Bibliothecae Nationalis, Latinus 12.705. s. Praebet : f. 189-205 : II.

Parisinvs,

ex.

xviii.

Parisinvs, Bibliothecae Nationalis, Latinus 12.764. s. xviii. Praebet: f. 69-72 : VI. Parisinvs,

Bibliothecae Nationalis,

Latinus 13.771. s.xm in.

Praebet : f. 1-26 : I. Parisinvs,

Bibliothecae Nationalis, Latinus 13.825. s.

xviii.

Praebet : f. 49-59 : II. Parisinvs,

Bibliothecae Nationalis,

Latinus 14.762. s. xiii.

Praebet: f. 204-223v : II.

Parisinvs, Bibliothecae Nationalis, Latinus 17.187. s. xviii.

ELENCHVS CODICVM

XIII

— Non utitur eo codice, cum sit apographum a Martene transcriptum a codice Lemovicensi, Seminarii, 68. Praebet : f. 66-162 : XI.

Parisinvs, Bibliothecae Sanctae Genouefae, 1652. s. xvm. Praebet : f. 55-76 : II.

[Tvronensis, Bibliothecae municipii, 631. — Combustus anno 1940 ; uide : Cod. Lemovicensis, Seminarii, 10.] Vaticanvs, Bibliothecae Apostolicae, Reginensis latinus 21. s. XIII.

Praebet: f. 479-483 : II (emendatio anni 1247).

Vindocinensis, Bibliothecae municipii, 156. s. xm in. Praebet: f. I02v-i03 : VIII.

'

I LIBER DE DOCTRINA uel LIBER SENTENTIARVM SEV RATIONVM BEATI VIRI STEPHANI PRIMI PATRIS RELIGIONIS GRANDIMONTIS ab Hugone Lacerta et sociis eius collectus ante annum 1157

MONITVM Quidquid sit de regulae Grandimontis auctore, proximam Stephano Muretensi de religione sua expositionem in isto libro habemus. Hugo Lacerta siquidem, miles illitteratus, sed memoria tenax necnon fundatoris discipulus fidelissimus habebatur, ut in uita sua, paulo post mortem redacta, declaratur (1). Textum ipsarum sententiarum laudabiliter ediderunt Grandimontenses saeculi xvn, quem resumit Adrianvs Baillet sequenti saeculo, et ex editione Baillet tandem resumit J.P. Migne. Hunc textum denuo edendum censuimus, quamquam nec tituli, nec diuisiones capitulorum eadem auctoritate pollerent ac tomi primi “Speculi Grandimontis” (2). Etenim duo apographa, mutua dependentia carentia, unum exeuntis saeculi xn (Paris, B.N., lat. 10.891, f° 30-78 = A), alterum ineuntis saeculi xm (Paris, B.N., lat. 13.771, f° 1-25 = B) alias diuisiones, nullo numero uel titulo appositis, ipsissimum textum praebent, ad quorum fidem nonnul¬ las correctiones admisimus de quibus, si ambo consenserint, nihil in apparatu faciemus, nisi aliter constiterit ; ipsorum apographorum per rubricas diuisiones in textu infra eddendo reddimus lit¬ teris crassioribus. Nescio quo auctore prologus “Quoniam proprium...” redactus sit, quem Gerardo Iterii in initio uitae fundatoris ab ipso ampliatae in iam dicto “Speculo” collocandum bene placitum est. Forsan prior Grandimontis, tempore Hugonis, ut puta Stephanus de Liciaco, ista scriptura uenerabilis patris Stephani in codice nunc de¬ perdito sententias authenticas facere uoluerit. Genuina uero libri initium et finem Gerardus Iterii in suo saepedicto “Speculo” transcripsisse et explanasse uidetur (3), ad cuius fidem hic altera uice initium restituere conati, incerti tamen de totis et singulis textus et Gerardi explanationis separationibus re¬ manere fatemur. Conclusio autem operis melius dignosci ualet, utpote quae iam pridem in modum prologi editae, nonnullis apographis conseruetur.

(1) Infra p. 204-205. (2) De quo infra p. 266. (3) Infra p. 266.

LIBER DE DOCTRINA

PL 1005

PL 1006

PL 1007

PROLOGVS Quoniam proprium est seruorum fidelium, quos constituit Dominus super familiam suam, intendere super discipulos suos, ne a statu rectitudinis labantur, in quo nimirum maior ratio salutis ipsorum, quibus cura commissa est, consistere 5 creditur. Cum caritas pastoralis non quaerit quae sua sunt, nihilominus discipuli semper habent intueri uitam boni doctoris, qui cum beato Paulo dicere potest : Imitatores mei estote, ut deinde sumant in omnibus exemplar necessarium conuersationi suae. Illum enim cuius adiutorio ueritas fidelibus 10 reseratur a Domino, uerbis simul et operibus dignum est ut ipsi fideles super omnia uisibilia diligant. Quod nos certe, fratres Grandimontis, possumus dicere de Stephano reuerendissimo nostrae religionis pastore primo. Quamuis enim ad fidei lumen iamdudum uenimus, tamen per hanc semitam 15 iustitiae quam aggressi sumus, nullatenus recto calle transire possumus, nisi ductorem sequamur, scientem uitare cuncta periculosa diuortia, sicut ouis quae pastorem suum ad uber¬ rima pascua ducere uolentem, herbis praesentibus inhaerens, sequi contemnit, aut a lupis quandoque deuoratur, aut tenuis 20 atque deficiens balando nescia quo tendat, exclusa remanet ab ouili. Magna quidem salus omnium discretio pastoris est, gloria discipulorum magister sapiens est; tunc quoque solum¬ modo parietes aedificii firmi sunt, cum a fundamento non discrepant, quod sapiens posuit architectus. Summum igitur 25 gaudium nostrum, fratres dilectissimi, post fidei perceptio¬ nem, sit bonum habere pastorem, cuius profecto miracula incessanter oculis aspicimus, et indeficienter manutenemus. Quae sunt enim alia tributa nostra uel agriculturae magnae, aut ingens possessio pecudum, siue quaestus per ecclesias, 30 unde tot fratres congregati in unum cotidie pascamur, nisi pura fides ipsius ? Nos mercedem lacrimarum atque ieiuniorum eius percipimus ; nos longae paupertatis, quam in¬ desinenter amplexatus est, fructus tota die colligimus, ut uidetis, ubicumque transmutamur per obedientiam, non ha35 bentes sustentaculum temporalium rerum, nec deficiendi metum, cum solummodo exspectemus Dominum. Quemad¬ modum igitur in illo prouerbio dicitur : Cuius panem manducaPROLOGVS. 1/2 cf. Matth. 24, 45. 5 I Cor. 13, 5. 7 I Cor. 4, 16 ; 11, 1. 37/38 cf. H. Walther, Lateinische Sprichworter..., I, Gottingen, 1963, n. 3976.

PROLOGVS. — Textum editionis Migne (PL 204, 1005^-1008*) emendauimus ad fidem codicis Lemouicensis Seminarii 68, p. 2. C. C. VIII

4

40

45

50

55

60

65

70

LIBER DE DOCTRINA, Prologvs

mus, eius laudem teneamus ; post Domini misericordiam, fidei constantiam Stephani pastoris nostri memoriter commendemus, in qua per Christi gratiam salutem speramus aeternam. Taceo quia nullus nostrum qualibet sapientia sua huius uiam libertatis tentans arripere, nisi clare praemonstrata et undique ab omni cupiditatis seruitute clausa foret ab isto patre ; uel certe si quis tentaret arripere consummare nesciret, ut uidemus de pluribus in incepta paupertate non perseuerantibus. Vnde iucundius memoriam huius patroni uenerari debe¬ mus. Haec autem idcirco dicimus, ut fratres beneuolos redda¬ mus, et attentos ad legendum ea quae de praefato uiro posita sunt in hac scriptura, communi causa uidelicet, quoniam diligi non ualet quod penitus ignoratur ; fides enim ex auditu, ut ait apostolus, praesertim cum fides adhibenda sit relationi disci¬ pulorum illorum a quibus ista audiuimus. Veraciter namque per uisum et auditum cognouerunt a principio, et adhuc superstites uerborum suorum ueritatem operibus attestantur. Verumtamen si multa sunt apposita de perfecto uiro Dei, quae non omnes imitari, sed admirari possumus, idcirco ta¬ men ea neglegere non oportet auditores ; immo carius am¬ plecti, ut per haec fragilitatem nostram subtilius agnoscamus, et mundemus aciem mentis in exemplis tanti patris. Tanto magis enim quisque proficit in Deum, quanto magis per bona alterius uilitatem suam attendit. Et haec est in humano cor¬ pore membrorum firma concordia, quia manus et pedes, licet minime uideant, diligunt tamen oculos per quos ad necessaria diriguntur. Et nos quoque diligamus excellens meritum uenerabilis Stephani, quoniam ad utilitatem omnium nostrum tanta gratia collata est ei diuinitus. Quisquis autem uerbum ueritatis audire solummodo renuit, aut uix aut numquam illud operando seruabit. Hoc autem pro eo dicitur qui in hac stulti¬ tia detinetur. Sed Deo gratias agamus, quoniam a fratribus remota est penitus huiusmodi arrogantia. Porro quia tracta¬ tum per capitula distinximus, ideo sententias breuiter in serie huius lectionis posuimus, ad intellegendam uerborum seriem facilius, et a modo propositum exsequimur.

50 Rom. 10, *i7.

38 post] propterea PL 40 qua] quam PL 44 arripere] om. PL 55 sunt] fuissent PL 60 magis1] om. PL quisque] quisquis PL 72 huius] om. PL.

PL 1008

LIBER DE DOCTRINA Haec

est

Doctrina

salvtifera

beati

viri

Stephani,

PRIMI PATRIS RELIGIONIS GRANDIMONTENSIS, QVI IN QVANTVM POTVIT, Deo inspirante, tam dictis qvam factis secvtvs EST EVANGELIVM CHRISTI. 5

io

15

20

25

30

35

Non est alia regula nisi euangelium Christi! Fratres, scio quod post mortem meam nonnulli requirent qualis ordo uel regula a uobis tenetur, alii causa discendi, alii causa reprehendi. Quibus humiliter respondete : “Vos re¬ quiritis qualem regulam, ac si essent duae, cum non sit nisi una tantum regula, scilicet unitatis. Dominus Iesus Christus est solummodo uia qua ascenditur ad regnum caelorum. Ipse namque est ostium quo quisque ingreditur ecclesiam ; gratia et ueritas, quae communis est regula, per ipsum facta est, quemadmodum dicit euangelium, non per doctorem alium”. Sed forsitan adhuc dicet aliquis : “Sanctus Benedictus scripsit monachorum regulam, ut ait beatus Gregorius”. Verum est, sed ideo regula dicitur quia de regula, hoc est de euangelio sumitur. Omnes etiam christiani possunt dici mo¬ nachi qui in unitate consistunt; specialiter tamen illi dicuntur qui iuxta apostolum a negotiis saecularibus amplius elongan¬ tur nec cogitant nisi de Deo tantummodo. Primo siquidem sermone quem suis fecit Iesus discipulis, sicuti in euangelio reperitur, locutus est de institutione monachorum, cum dice¬ ret : Beati pauperes spiritu, et sic denique suam incoepit regulam. Nam infinitae essent regulae si homines eas fecissent. In suo etenim tempore unusquisque doctorum libenter docuit quem¬ admodum quisque ad Deum procederet, siue loquendo, siue scribendo. Igitur, si ab illis regula fieret, dici posset : “Quot prophetae, tot regulae; quot apostoli, tot regulae; quot doctores, tot regulae”. Dum autem dicit aliquis quod a sancto Benedicto facta est regula, similiter potest dici de beato Paulo apostolo et de Iohanne euangelista, qui de Domino amplius et perfectius locuti sunt. In regula Dei, a quocumque tenetur, cum uxore potest saluari et absque uxore, quod nequit fieri in regula sancti Benedicti; est nempe magnae perfectionis, sed alia est maioris perfectionis, uidelicet regula sancti Basilii. Attamen,

DOCTRINA. Introd. (cf. Gerard. It., expiati, [infra p. 427-462]). 11/12 cf. Ioh. 10, 7.9. 12/13 Ioh. 1, *I715/16 Greg. I, dial., II, xxxvi (PL 66, 200). 18/21 cf. Gerard. It., uit. Steph. ampl., XXXIV, 100/103. 20 cf. II Tim. 2, 4. 24 Matth. 5, 3.

6

LIBER DE DOCTRINA I

totum sumitur de communi regula, id est de euangelio, nec 40 etiam nisi unus homo saluabitur, id est Christus Iesus cum membris suis. Igitur sciri potest non esse nisi unam regulam et Dei Filius dixit : Sine me nihil potestis facere. Ideo extra regulam iudicatur quisquis a Dei praecepto discedit, et semper in regula permanet qui eius mandata adimplet. I. Quid dicatur et ostendatur nouitio religionem intranti

[j] Sicut Iesus Christus ait in euangelio : Qui uult uenire PL post me, tollat crucem suam et sequatur me, similiter pastor 1088 noster eis dicebat quos in disciplina sua recipiebat. Cum ali¬ quis causa ueniendi ad eum caritatem ab eo postularet, ante5 quam ei tribueret, hoc modo respondebat : “Frater, quomodo poteris onus sustinere quod tibi uis imponere ? Aspice crucem, multum est difficile ibi manere. Si huc adueneris, in ea con¬ figeris, et amittes dominationem quam habes in temetipso, in oculis et in ore ac in ceteris membris. Manducandi, ieiunan10 di, dormiendi ac uigilandi tuam relinques uoluntatem, multa¬ rumque rerum aliarum ; et hoc quod in saeculo diligis con¬ tinget tibi odio habere. Exinde non reuerteris ad domum cognatorum tuorum, et si ipsi ad te uenerint, nequaquam eis paupertatem tuam ostendes. 15 [2] “Poterisne, frater, fossor esse, ligna et fimum portare, cunctisque fratribus seruire ? Hoc totum esset facile, sed captus tali carcere manebis, ubi non est foramen, per quod ad saeculum reuertaris, nisi tu ipse feceris ; et ego tui curam non agam, nec temetipsum agere sinam, a saeculo quippe 20 meos abscidi pedes ; et si propter me non redeo, propter te non redibo. Adhuc aliud superfuerit : forsitan mitterem te in ali¬ quod nemorum, et annonam quam manibus cum ligneo ligone laborando acquisieris, ego acciperem, et eis qui me hic custo¬ diunt tribuerem." 25 [3] “Aliud uero restat horribilius; centupliciter tibi melius est damnari in saeculo, quam hic ; qui enim ab altiori cadit, amplius laeditur ; et si hinc in infernum caderes, omnibus aliis perditis inferior esses. Tu uero pergere potes ad quodlibet monasteriorum, ubi magna inuenies aedificia, cibosque delica30 tos suis temporibus constitutos. Illic bestias reperies terrarum¬ que latitudinem, hic tantum crucem et paupertatem.” [4] Talibus uerbis uir bonus experiebatur si ille firmum relinquendi saeculum cor haberet. Simoniacum enim eum aestimaret, si cuiuslibet terrenae rei promissione in religionem 33 ueniret. Similiter etiam, postquam aduenerat, si quid ex con¬ suetudine postularet, tandem eo respondente : “Propter hoc

42 Ioh. 13, 3. I. 1/2 Luc. 9, *235/31 cf. Guill. Dand., uit. Hug., 13, 238/264. 12/14 cf. Gerard. It., expiari, ait., 661/664. 16/21 cf. Gerard. It., explan. ait., 140/144. 29/30 cf. Gerard. It., explan. ait., 183/184.

LIBER DE DOCTRINA I-II

7

totum sustinendum huc uenire desidero, nec crescendi causa, sed minuendi,” pastor eum inter alios fratres recipiebat, ipsumque cum eis communiter talibus uerbis edocebat :

5 PL 1089 10

15

20

25

30

35

40

[r] Religio est gratia, iustitia atque custodia. Cumque Deus aliquem in eam adducit, ipsum in paradisum reducit. Sicut autem Dominus Adae quod ei necessarium non erat prohibuit, cetera uero omnia eidem concessit, similiter facit illis qui in ueritate consistere uolunt. Dum contenti sunt his quae sibi sunt utilia, in requie permanent. Cum uero sese extendunt ad cetera quae sibi non expediunt, in tribulationem et angustiam corruunt, sicut fecit Adam. Qui enim in Deo delectatur, ubique paradisum inuenit, et in caelo conuersatur ; qui se ab illo separat, omnibus in locis infernum reperit. Ideoque uir religiosus in omne quod loquitur et operatur, deberet Dei meditari praesentiam qui semper eum intuetur, et angeli sui, diabolus etiam, qui uult eum extrahere a paradiso. Ille enim numquam a bono discedit, in tantum uult illud dissipare, et tamen totus inde separatus est. [2] Et qui tantopere spectatur, ualde sibi necessarium est ut sit circumspectus atque sollicitus, debetque discere loqui, am¬ bulare, sedere, aspicere, operari. Deumque deprecari, atque omnia alia facere aliter quam in saeculo faciebat. Loqui discat hoc modo, quatenus in sermone suo tale retentaculum faciat ut semper quod dixerit, uerum esse possit; quodcumque enim uerbum aut sententiam uir religiosus dicat, nisi sit fructus corporis uel animae sibi uel alteri, saecularitas est. Ire debet honeste ac sine strepitu, sedere humiliter atque collectus, laborare sine murmure ac moderate. Cum aliquid concupiscibile aspexerit, oculos in carcere teneat, ne eos ibi defigat, sed uisum auertat. Quando Dominum rogabit, tumultum non faciat, Deus enim uocem cordis exaudit ; qui uero sic orat ut aliis noceat, ab oratione caritatem excludit, quam ibi Deus amplius diligit. [3] In omnibus his atque in ceteris oportet ut fratribus, cum quibus est, caueat ne prauum exemplum ostendat, unde in ipsum scandalizentur. Quisquis autem non mutat gestus corporis, cum ad religionem aduenerit, non est simile quod habitum immutet animae, sed semper eius animum in saeculi uanitate esse. Exterior enim compositio interiorem ostendit aliquando, et qui saecularis est in dictis et actibus, quomodo religiosus erit in suis cogitationibus ? Facilius enim ualet aliquis ad libitum suum membra corporis retinere quam cogitationem. II. i/2 cf. Gerard. It., confirm., LXXX, 2,3/4.9/11.77/78 ; LXXXI, 16.24.26 ; LXXXII, 2. 8 cf. Gen. 3, 6 sqq. 17/19 cf. Gerard. It., confirm., LXXXI, 35/37-

II. Sermo ad nouiter conuersos de gratia, iustitia, at¬ que custodia totius religionis.

' .: rj; 11!

8 III. De tentatione prima neophyto¬ rum.

IV. De conflictu uiri religiosi cum Zabulo.

LIBER DE DOCTRINA III-VI

Primas mittit diabolus insidias homini ad conuersionem uenienti, quatenus ei bonum cum quo uenit auferat, id est fidem, quam habebat in saeculo de bono quod erat in religione. Hanc ei primam uult auferre diabolus, quando uidet fratres 5 quod sibi necessarium est operantes. Homo namque nouitius amplius tentatur de bonis quae sibi non placent, quam de alia re ; non est autem simile quod bellum superet, qui in primis ictibus cadit et arma sua amittit; et est multum debilis quem infirmus praecipitat, id est diabolus. Hoc deberet meditari uir religiosus quod in montem altum ascendit, ubi Deus eum adduxit ad pugnandum cum diabolo, suumque ius defendendum, quemadmodum aliquis pugilem suum. Luctamen autem in summitate montis incipit, sed per PL 5 collem fiunt conflictationes, et est unus superior, alter inferior 1090 uicissim, et quis deuictus fuerit, ignoratur ; uerumtamen ad planum quandoque uenient, et tunc apparebit cuius uictoria fuerit. Mons est amor diuinus quo saeculum contemnitur, in illo amoie non semper eodem modo permanet aliquis, 10 quoniam a diabolo semper infestatur. At saltem per cliuum (quod est fides et bona opera) colluctando cum eo, ius Domi¬ nicum ab homine defendatur. Nec mirum, dum colluctationes fiunt, diabolum quandoque fore superiorem, hominemque ualde tentatum. Dominus quippe postmodum illum sua gratia 15 consolatur, superiorque consistit. Verumtamen in extre¬ mo luctaminis, id est in fine, tunc homo penitus pedem teneat super gulam ipsius.

V. De diuersitate tentationum quas patitur nouiter conuersus.

Cum mundus ab homine diligitur, inimicus eum post se trahit ad libitum suum. Cumque saeculum ab aliquo relinqui¬ tur, diabolus postpositus multis eum modis insequitur. Ipse enim mille-artifex nuncupatur, uenitque cum diuersis potioni5 bus ut sciat quam ipse receperit, eamque, in qua plus eum de¬ lectari cognoscit, postmodum diu subtrahit, ut circa finem ipsum inde prosternat ; ac maiori proditione permittit homi¬ nem longo tempore quietum in bona uita manere. Maior enim securitas est quando eum in primis durius impugnat.

VI. Qualiter euitentur a uiro reli¬ gioso Zabuli insi¬ diae.

[j] Propter hoc, ingens sensus necessarius est ad diabolicas deuitandas insidias, quia semper iuxta bonum est, numquam cum bono ; quemadmodum aliquis cuilibet interest consilio, nec tamen cum consilio, uolens illud dissipare. Deus quoque 5 ubique exsistens est in malo homine, nec tamen cum eo, quia minime concordat cum eo, quemadmodum dicit euangelium, quia lux in tenebris lucet, et tenebrae eam non comprehenderunt. V.

1/9

VI.

7

cf. Greg. I, dial., II, xxx (PL 66, 188).

Ioh. 1, 5.

LIBER DE DOCTRINA VI

9

Immo augetur sua poena prauo homini quia diuinam respuit gratiam, nec uidet in semetipso claritatem illius quae fulget 10 ubique eam intuentibus. Similiter bono homini sua corona accrescit, respuendo tenebras a diabolo sibi illatas. [2] Dulcius ingreditur diabolus in hominem aliquando quam mei et fauus sit, uel alia dulcedo corporea. Si enim primum adueniens eum tali gladio percuteret, unde dolorem sentiret, 15 homo fugeret ; nec quod sibi admonet umquam perpetraret. Adhuc diabolus in tantum est callidus, quod nonnullos ho¬ mines uult bona opera facere, ita tamen ut in uno crimine possit eos tenere, unde habeat eos in fine. Cumque ad suam redeunt conscientiam, dicit eis diabolus : "Numquam prop20 ter hoc damnaberis, quoniam haec et haec bona opera tu per¬ agis." Postremo si quid in hoc dubitas, saltem in fine confiteri poteris. Homini uero religioso minime uult dicere : "Istud crimen perfice," quoniam agnosceretur. [3] Aliter autem incipit ei 25 consulere : "Si modo illic esses, istud perageres, amplius uigilares, ieiunares ac de Deo loquereris in illa religione, quam hic cum ista paupere gente, tota die in afflictione laborandi per¬ manente, quemadmodum alii laboratores saeculares, et etiam in disciplina ; uel si adhuc fores in saeculo, satis quandoque 30 posses huc aduenire." Cum huiusmodi specie facit ei con¬ temnere et odio habere bonum ad quod uenerat. [4] Multoties etiam inuitat eum ad hoc, de quo certissime scit, quia numquam ei credetur, propter hoc solummodo ut possit eum retardare uno momento ab amore diuino. Cumque 35 diabolus ita laboret ad hominem retardandum ne ascendat in caelum unde ipse cecidit, sine utilitate quam inde praestole¬ tur, nonne homo salutem exspectans deberet ei ualde resistere atque illud facere quod ei displiceret, propter eius solummodo displicentiam ? Deberet quisque Deum diligere, quamuis nul40 lum aliud commodum inde sciret habere ; quemadmodum ille qui dimicat in saeculo multa operatur sine alia utilitate, nisi tantum ut inimicus suus inde fiat iratus.

45

[5] Omnibus consiliis a diabolo sibi illatis respondeat disci¬ pulus : "O inimice, bene scio quia stultus es. Quid mecum loqueris ? an ignoras quomodo fecerim ? meipsum dedi, meus non sum. Si mecum uis dimicare, uade ad pastorem meum cuius sum et ipse tibi respondebit. Ego sum post eius cly-

DOCTRINA. VI.

47 cuius sum] om. B.

IO

LIBER DE DOCTRINA VI-VIII

peum, et uerba Dei quae mihi loquitur ab uniuersis tuis me protegent iaculis ; quantoque impetuosius uenies cum malis 50 cogitationibus, tanto amplius dehonestatus atque deuictus reuerteris exeundo a nobis.” [6] Praeterea tantum est uersutus diabolus, quia quosdam homines adducit in religionem, postea reducit eos in saeculum, uel tenet eos inoboedientes in claustro inter alios fratres, ut 55 maiorem poenam habeant. Multo magis enim Deum amittit impius, cum uiro iusto sese nolens emendare, quam cum alio quemadmodum ludas cum Iesu Christo. Aliter enim nihil ibi Deus amplius homine uideret, si mutatione ab uno castro in aliquod nemus, esset aliquis bonus sine bonis operibus. Domi60 nus autem aliquando conuertit eum per gratiam suam, quem diabolus ibi adduxerat, suumque reputabat, praebendo ei hu¬ militatem, qua omnes eius laqueos calcat, qui sunt etiam den¬ siores quam fila araneae apparentia, quando magnus calor fit in aestate. VII. Item de dia¬ boli insidiis uitandis.

Est alius diaboli laqueus, qui grauiter potest intellegi grauiusque uitari. Cum aliquis homo saeculum reliquerit ac bono animo religionem ingressus fuerit, noti eius quandoque locum uisitant quo aduenerit. Tunc incipit ei dicere diabolus 5 sub specie boni : ‘‘Multum debes gaudere, quia tantum be- PL neficium uenit in hanc congregationem propter te ; numquam 1092 aliquis de patria tua huc aduenit, donec tu aduenisti ; quin etiam pater tuus et mater tua, numquam aduenirent nisi tu ad¬ fuisses.” Quisquis autem diabolicas ignorat insidias, delectatur 10 in hoc quod ab eo sibi dicitur, uerumque esse reputans uanam incidit gloriam. Nec solum iste quem parentes sui uisitant, sed illi qui cum gente saeculari loquuntur, arbitrantes causa sui bo¬ num in congregationem aduenire, hoc ipsum incidunt uitium.

VIII. De inani glo¬ ria qnae aliquando aufert homini fi¬ dem quam debet habere in Domino, et fratribus et seipso.

[r] Inanis autem gloria aufert homini fidem, quam debet habere in semetipso et in aliis fratribus, et etiam in Domino ; semetipsum enim debet unusquisque credere, scire atque cognoscere plus ceteris fratribus esse peccatorem. Nam si 5 bonus est, melius sua peccata uidet quam aliena, debetque se submittere cunctis raptoribus atque meretricibus, credens se fore deteriorem ; nec cogitet diuinam gratiam nisi usque ad se non posse attingere. Tunc enim hoc cogitat, si alios despiciat qui possunt a peccatis in quibus sunt surgere ; ipse uero a bono 10 in quo est decidere. [2] Non enim magnum est si cunctis se subiciat fratribus qui boni sunt, prout debet credere ; debet etiam approbare ac

VII.

13 congregationem aduenire] religionem uenire B.

LIBER DE DOCTRINA VIII

II

diligere humilitatem ipsorum, magisque quam suam, quando¬ quidem meliorem ac maiorem eam existimat. Hoc enim facit 15 uir iustus, postquam longo tempore in aliqua congregatione permanserit : quanto amplius in eo Dominus hospitatus fuerit, tanto melius intellegit atque cognoscit officium et opus quod omnes alii habent en religione. Vnicuique etiam pro¬ prium locum inuenit, semetipsum considerans nihil aliud ibi 20 esse nisi impedimentum ; et tamen forsitan Deus alios eius amore procurat. [3] Omnem istam fidem aufert homini uana gloria, insuper et diuinam, dum de bono quod Dominus solummodo per gra¬ tiam suam operatur, honorem illi subtrahit, credens illud 25 causa sui fieri. Certissime namque unusquisque ab alio laudari appetit, eumque sibi gratum exsistere de hoc quod in animo suo cogitat : “Hoc fit propter me." Vana quippe gloria: prout sibi uidetur, habet id quod non habet, magnum sensum magnumque posse, prudentes etiam sermones atque alia bona 30 quamplurima, grauiusque decipitur arbitrando se habere, cum nihil horum habeat. Multos enim facit Deus credi bonos propter utilitatem aliorum, qui tantum boni sibi in eis inueniunt, quantum credunt. Ipsi uero peribunt de quibus cre¬ dulitas habetur, nisi boni sint. 35 \_4\ Sed huiusmodi attractione et occasione uult Deus suis auxiliari. Ne quis autem hunc diabolicum incidat laqueum, sua opera quae fecit inspiciat, et si bene se discutit, cognoscet sine dubio se nihil nisi poenam meruisse. Et ita credat, propter alios qui diutius Deo seruierunt, bonum in religionem adue40 nire. Sed si quid aduersitatis euenerit, inde semetipsum in¬ culpet. [5] Nullus enim sermo uel scriptura sic hominem Deo facit proximum, quemadmodum suorum cognitio peccatorum, unde ipsius postulatur auxilium. Nihilque Deo acceptabilius 45 est in uiro iusto a quo ualde diligitur, quam cum iustus nihil in se reperit quod Deo placeat, nisi quod Deus in ipso operatur. Nec etiam uult iustus pro bono suo a Deo adiuuari, uel saluari nisi gratia ipsius. Dei quoque Filius qui de caelo descendit, sciens quomodo illuc ascenderetur, dixit et docuit neminem 50 illuc ascensurum nisi sese humiliando. Verumtamen maior hu¬ militas quae possit haberi coram Deo, superbia est, prout homo debet meditari ; nullus enim ualet se tam aestimare miserum, quin deterior sit, et si quis humilitatem Iesu Christi aspiciat,

3.

VIII.

49/50 cf. Matth. 18,

VIII.

40 aduersitatis euenerit] aduersitati aduenerit B 53 Iesu] om. B.

existimare Gerard. It., exempl., 23/24

52/53 cf. Gerard. It., exentpl., 23/24.

52 aestimare]

LIBER DE DOCTRINA VIII-IX

12

55 IX. Alius sermo ad nouiter conuersos.

omnino sua nihil erit. Qui uero tantum habet quantum ualet, Deus in eo habitat, et ei suam concedit.

[j] Multi malunt in docendo damnari quam in discendo saluari, uolentes esse pastores quia nesciunt esse discipuli : quod primitus scire deberent; quemadmodum sunt omnes qui nouiter ad religionem uenerunt, incipientes praeire antequam 5 sequi nouerint. Modo hic unus adsit, loquamurque cum eo : “O tu qui recenter a saeculo aduenisti, quomodo uis docere quod nescis ? Nonne tuam regulam reliquisti, quam nos docere posses, si te requisissemus, et ad nostram non requisitus ad¬ uenisti ? Sequere priores uiam scientes ubi nondum fuisti, io multumque gaudeas si eos sequi ualeas ; si enim ad dexteram uel ad sinistram diuertas, uepres et spinas inuenies, ac latrones tibi insidiantes. [2] Memento etiam, dum in potestate tua et regimine fuisti, per quas uias ambulabas, uel qualiter te regebas ; propterea 15 quaesisti ductorem, quoniam ire nesciebas. Oportet itaque ut eum sequaris ; nam si tu caecus prior incedas, in foueam cades, et alii te sequentur. An nescis quod nulla umquam creatura lucrata sit aliquid in suo regimine ? Angelus benignus factus est diabolus quando semetipsum regere uoluit. Adam quoque 20 sequens eum exiuit de paradiso. [3] Tale namque consilium est homini primitus necessa¬ rium, ne de se habeat consilium, id est tantum sensus habeat, qui uult sequi Dominum Iesum Christum, quatenus sensum suum amittat seque abiiciat, si se inuenire desiderat ; in ni25 hilum quoque se redigat, si Dei Filium uult imitari, qui semet¬ ipsum exinaniuit. Tantum enim boni necessarium est homini cognoscere nihil in se haberi boni, nisi Deus immittat atque custodiat. Et haec est prima uia qua Deus uenit ad hominem : cognitio suae ignorantiae. 30 [4] Sed fortasse, dum frater nouitius retrahitur ab eo quod loquitur uel operatur, ipse considerabit diuitias uel potentiam, censum uel litterarum scientiam quae habebat in sae¬ culo. Nunc autem reminiscatur si propter quodlibet horum maiorem habuit potentiam malum operandi, uel amplius a 35 Deo discedendi. Quod si in corde suo inuenire ualeat, paeniteat se umquam habuisse uel censum, uel diuitias, quibus Deum impugnabat. Numquid se ditiorem aestimaret quia maiorem habebat in saeculo facultatem malum agendi, quam aliquis pauper ? Non sunt aliae diuitiae uel census, nisi Deo adhaere-

IX.

16 Matth. 15, 14.

IX.

23 Dominum] om. B.

25/26 Phil. 2, 7.

39/40 Ps. 72, *28.

PL 1094

LIBER DE DOCTRINA IX

PL 1095

13

40 re ; qui uero ab illo separatur, quidquid habeat, ei in dedecus uertitur. [5] Non est autem mirum si animalis homo quando nouiter ad conuersionem uenerit, uult membra Christi regere ; ipsi namque discipuli Domini libenter illum docerent, si uellet illis 45 credere, eique consulerent ne mortem susciperet aut passio¬ nem. Tale est saeculare consilium circa religionis negotium quale ipsi Iesu Christo tribuebant. Et sicut discipuli numquam intellexerunt opera Dei, licet ea uiderent, donec pertransissent angustiam de morte eius habitam, eisque Spiritum 50 sanctum dedisset, sic homo diutius in peccatis delectatus, non ualet intellegere dulcedinem Dei, donec pertranseat an¬ gustiam quam exigit crux Iesu sufferendam. Ideo namque Do¬ minus non dederat apostolis Spiritum sanctum, dum esset cum eis, quia postea, quando ipsum eis tribuit, placuit ipsis 55 mors illius et dolor quem inde habuerant, et quoniam ab eis recessit corporaliter. [6] Et quemadmodum lignum quod mansit in aqua, inde recenter abstractum clare non ualet ardere, donec sit exsicca¬ tum, similiter homo, quamdiu plenus est humore uitiorum, in 60 amore diuino non ualet incalescere, donec sit exsiccatus. Nihilque potest uidere aliquis clausis oculis; oculi tamen nihil uident nisi aliud sibi illucescat, sed dum claritas corporalis coniungitur ei quae est in homine, tunc ipse potest uidere, simili¬ ter est de spiritali dum aliquantulum ex ea homo habet in se, 65 intellegitur alia quae ab ipso auditur. Et propterea uir saecula¬ ris dum de qualibet parua re sibi dicitur : “Frater, hoc est offensa,’’ nequaquam ab eo cognoscitur, tot alias habet in seipso maiores claritatem ei auferentes. [7] Sed in quantum homo nouitius suam defendit saeculari70 tatem, tantumdem alius qui diu stetit in iustitia defendat ratiocinando suam religionem, ipsumque uerbis et operibus doceat, iuuans eum corporaliter ac spiritaliter pro posse suo. Melius enim credit aliquis sibi bonum facienti quam alii, nisi daemones in se habeat; quisquis autem minime credit alii 75 omnibus modis sibi subuenienti, quomodo crederet si malum sibi faceret ? Summa superbia est ne quis emendetur, dum ab alio corripitur, nec propter obliuionem desinit homo quodlibet agere, postquam ei ostensum est, sed propter superbiam quae tollit ei memoriam ; humilitas enim semper in timore permanet 80 delinquendi; superbia uero non curat quidquid sibi dicatur.

42 I Cor. 2, 14.

63 tunc] om. B, sup. lin. add. A

14 x.

De scientia ne-

uiendum

Deo Sra-

tionabiliter.

5

io

15

20

25

30

35

40

LIBER DE DOCTRINA X

[j] Qui magis Deum diligit sapientior est atque religiosior, sed in nulla re tanta scientia necessaria est homini, quanta ad seruiendum Deo rationabiliter. Dominus autem tradit fideli suo supellectilia et utensilia amori suo necessaria, sicuti diues aliquis suam munit domum ornamentis sibi conuenientibus. In nullo quoque tam delinquit uir religiosus quam in hoc, quia minime intellegit quae sint utensilia a Deo sibi commissa ad suum seruitium peragendum ; nam ideo quia non cognoscit ea, incipit aliquando operari cum supellectili nequaquam a Deo sibi tradita, fatigatusque continuo postmodum illam uerecunde deserit, quando praesumit uirtutem nondum sibi at¬ tributam, praetermittens aliam in qua Deus uellet ut ipse exerceretur. [2] Dominus enim non uni cunctas uirtutes attribuit ; superbia quippe prosterneret eum, si posset eas habere ad libitum suum ; facitque Deus magnam miserationem denegando ho¬ mini quod a se postulat, dum illud ei malum futurum agnoscit, sicuti mater non uult infanti tradere cultellum quo sese incide¬ ret. Vnam autem uirtutem uni, aliam uero tribuit alii; postremo quoque totus conuentus unius religionis format Iesum Christum. [3] Vult etiam Deus amplius uirum iustum gratulari in bono quod habet commune cum ceteris in fide et unitate, quam in uirtute prae ipsis habita. Illa namque nihil ei prodesset absque unitate, quemadmodum oculo nihil prodest uisio postquam semotus est a capite. Oculis autem tantumdem placet auditus aurium quantum intuitus ipsorum, ac propter unitatem quae est in membris, oculus uadit, pes uidet, os au¬ dit, auris loquitur, et si quid alicui necessarium est, cetera omnia ei subueniunt; et tamen si quodlibet proprium dimit¬ teret officium, nullatenus hoc agere posset. Quisquis autem pes, uel manus, uel aliud debet esse membrum in corpore Iesu Christi, et inde se subtrahit, Dominus ei imputat quod eum demembrauit, et a ceteris membris omnibus accusatur, quia recessit ab eis, et, quantum ualuit, ea dehonestauit. Dominus autem tam sapiens est quod loco illius reponat alium, ipsi tamen nulla rependatur gratia, quia corpus Iesu deinceps honorabitur. [4] Idcirco oportet ut unusquisque frater suam probet uirtutem, et qua parte poterit transire ad Deum. Quemadmodum aliquis uiator cum ad paludem aliquam uenit, prius eam tentat, uidens autem se transire non posse, diuertit aliunde, si enim in lutum caderet, se suosque socios retardaret ; similiter uir religiosus debet probare quomodo corpus disponat et ani- PL

X.

19 alii] alteri B

32 deberet B

Iesu]

om. B

41 uenerit B

LIBER DE DOCTRINA X-XI 45

50

55

60

65

15

mam, ne sibi inuicem faciant iniuriam. Nihil enim alter alteri ex sibi debitis ualet subtrahere quin damnum sit ambobus commune. Corpus debet pro anima uigilare, ieiunare ac labo¬ rare ; Deus enim minime condonat ei quem uult tenere in iustitia, dum corporale beneficium est sibi necessarium, quemadmodum aliis fratribus, quin ipse similiter operetur pro posse suo. Est enim aliquis prius incipiens uitam contemplatiuam quam nouerit actiuam, cumque sese inspicit, non est Martha nec Maria. Quanto enim ab omnibus liberior est operibus, eo amplius malas congerit cogitationes, et qui de minori nescit curam gerere, id est de disponendo corpore, uix faciet de maiori, uidelicet de anima. [5] Quamobrem necessarium est ut unusquisque probet sollicite quanto cibo, quantaque dormitione quantisque pan¬ nis poterit sustineri, et in iustitia permanere. Deus enim fidelis est, non crudelis ; et sine querela corporis et animae uult ut sibi seruiatur in gaudio et timore. Quisquis autem non ualet sufferre ac Deo seruire cum sibi necessariis, uix toleraret si omnibus indigeret. Propter quod melius est unumquemque cibum sufficienter sumere, et oboedientem esse, quam ultra modum ieiunare, aliosque contemnere et Dei seruitium prae¬ termittere. Modum enim excedere nullatenus est abstinentia, denique quoquo modo faciat, seipsum inde reprehendat.

[r] Cum imus frater corrigit alium ex caritate, quantum ualet, et ille irascitur, faciens disciplinam pro peccato suo iram illius contingere credat, accusetque semetipsum quia nesciuit eum reprehendere eo modo et ea lenitate qua deberet, et ille 5 in pace susciperet ; et hac humilitate quam considerabit, Deus illum mitigabit, si ad bonum praeuisus est. Rursus ille qui fecit disciplinam et se de ira alterius inculpauit, si postea reprehen¬ ditur et inde grauatur, omnino debet credere quod pro peccato suo illam grauitatem patitur. io [2] Veritas enim semper est dulcis, nec ob aliud difficilis est homini nisi propter rubiginem uitiorum quam habet in se, quemadmodum aegrotus propter amaritudinem in qua est, inuenit escam amaram quae ei esset dulcis si esset incolumis ; oculo quoque non uidenti nihil est clarum. Ideo falsus reli15 giosus nequit auscultare iustitiam, quia timet ut eam operibus

XI. 30/31 cf. Cic., de republ. IV (apud Aug., ciu. dei, II, 9 [CC 47, 42, 29/30]), fragm. x, 12 (ed. Orelli) : “displicuisse romanis uel laudari quemquam in scaena uiuum hominem uel uituperari” ; Aug., de trin., XIII, m (CC 50, 389, 47/48) : “Laudari omnes uultis, nemo uestrum uult uituperari” ; supra VIII, 25/26.

47/48 laborare] laborem tolerare B, quod exp. A.

XI. Item sermo de correctione.

16

LIBER DE DOCTRINA XI-XII

tenere cogatur ; uix autem opus faciet qui uerbum tolerare non ualet. [3] Est etiam tam insipiens aliquis, quia magis uult audire in aliquo sermone reprehensionem uitiorum unde non est cul20 pabilis, quam aliorum quae habet in se, de quibus sibi melius esset, ut reprehenderetur ; nullamque reprehensionem tam bene quisquam recipiet, quam cum ipse prior se reprehendit. [4] Et ille qui non uult ab alio corrigi bene facit, si talis est discipulus in quo non inueniatur unde reprehendatur. Discipli- PL 25 na uero non affert rubiginem in homine, sed submouet eam. 1097 Sicuti uirga non immittit cinerem in lixouium, sed submouet illum qui illic aderat, unde lixouium fit turbidum, sic ille cui displicet quando reprehenditur, non se bene purgauerat eo quod in eo ab alio reperitur. 3° [5] Verumtamen nemo debet appetere ab alio laudari uel uituperari. Qui enim scienter agit illud, unde blasphemetur, insipiens est ; qui facit bonum uolens inde laudari, stultus est similiter. Cui uero displicet dum uituperatur, placet dum lau¬ datur. XII. De misericor¬ dia quam Deus fa¬ cit homini ad reli¬ gionem uenienti.

[j] Hanc misericordiam facit Deus homini ad religionem uenienti cum ceteris, quoniam illud quod magis pertimescit uideturque sibi non posse tolerare, in maiorem ei postmodum dulcedinem uertit, dum iustitiae consentit, et similiter in om5 nibus quae pro Dei seruitio fiunt ; sed in eo quod minime time¬ tur, maior aliquando difficultas inuenitur. Ille uero qui non¬ dum pertransiit nequaquam sibi dicenti credit. Hoc autem exemplo posset animaduertere : mulieres ad monumentum pergentes corpusque Iesu Christi inungere uolentes, magis 10 erant anxiae de lapide reuoluendo, quam de alio, et de hoc primitus consilium inuenerunt ; corpus Iesu Christi quod ibi certissime fore putabant minime repererunt. Discipuli quoque qui fugerunt quando dixit eis Dominus quod nisi carnem suam manducarent et sanguinem biberent, uitam aeternam non ha15 berent, si antea fugissent, tunc reuerti deberent, quoniam in nulla re maiorem eis Deus misericordiam dicere potuit. [2] Sed ueritas in primis difficilis est homini, postmodum in dulcedinem rediens sempiternam ; mendacium atque pec¬ catum placet primitus, et inde postmodum angustiam incidit 20 homo perpetuam. Cui uero difficilis est religionis institutio deberet cogitare laborem in quo fuit in saeculo, et praesentem

XII.

XI. XII.

8/10 cf. Mare. 16, 1-8.

25 hominem B 13 quod] om. A. B

13/15 cf. Ioh. 6, 54.

30 deberet B

33 dum2] quando B.

16 Deus] om. B.

LIBER DE DOCTRINA XII-XIV

25

PL 1098

17

leuius toleraret ; quin etiam passionem, quam Iesus Christus pertulit absque peccato. Non est ergo mirum si toleret homo miserias quas meruit, ac cotidie peccando meretur ; qui uero permanet in iustitia, de tribulatione quam habet dicat in corde suo : ‘‘Deus, benedicaris, quia nunc me defendis ab illa de¬ lectatione pro qua forsitan abirem in infernum.”

[j] Imperitus est miles qui sine coactione et absque pauore de munitione sua ubi tute consistit, egrediens uadit foras inter inimicos suos a quibus obsidetur, faciens ut ab eis capiatur. Similiter uir religiosus secure permanet, quamdiu est in claus5 tro suo, si illud de semetipso fecerit; nam aliud claustrum non est nisi ut homo se claudat, ne diabolus in eo foramen inueniat a quo tenetur obsessus. [2] Audiens autem religiosus amicum suum proeliantem in saeculo cum peiore inimico quem illic habebat, si amplius uelit 10 ut amicus opprimat, et iniuriam faciat inimico, quam inimicus amico, nullatenus est in religione, sed in saeculo gerit bellum iaciens lapides et iacula, quoniam a corde suo iustitiam expu¬ lit. Propterea bonum est ne quis de patria sua rumores audiat nisi quominus potuerit, cumque sic incidat aliquis in manus 15 diaboli sola cogitatione, penitus incideret si corpore et anima ad saeculum exiret.

XIII. De compara¬ tione imperiti mi¬ litis et ueri religio¬ si.

[j] Tantum unicuique fidelis est Deus, quod nequaquam ei consulit pro salute aliorum damnare seipsum, immo praecipit ei ut seipsum prius saluum faciat, Dominum prae omnibus dili¬ gendo ac bona opera faciendo ; postea uero manum proximo porrigat, et eum ad regnum caelorum secum trahat. Iterum cum Deus homini praecipiat diligere proximum suum sicut seipsum, nullum excedit modum ; nihil enim in eo nisi bonum imperat diligendum : bonum autem sic est diligentis sicut et facientis. Cur ergo rem suam unusquisque non diligeret ? Idcirco uir bonus audiens bona opera alterius, laudat Domi¬ num dicens in corde suo : ‘‘Deus, benedictus sis ; hoc enim bo¬ num est meum, et iste qui pro amore tuo laborat, mihi ope¬ ratur sicut et sibi.” [2] Nec solum recte uiuens debet Domino gratias agere dum audit bonum alterius sed etiam dum audit malum : de bo¬ no laetetur quia suum est, de malo Deo gratus sit quoniam inde sese protexit ab illo quod audit uel a peiori, quia nullus eum in¬ terfecit nec ipse alium, nec sibi quidpiam abstulit nec ipse alii. [3] Homini quippe ueraciter iusto nihil ualet auferri de suo. Censum enim corporalem si habeat, nequaquam pro suo repu¬ tat ; diuitias spiritales nullus ei rapere potest, immo augentur dum census ei temporalis minuitur sicut Iob. Quanto magis enim Dominus uirum iustum uult esse pauperem et afflictum propter se, tanto amplius eum bonis ditat spiritalibus, ita

XIV. Quomodo unicuique sit Deus fidelis.

5

10

15

20

18 25 tamen XV. De dilectione Dei erga hominem.

LIBER DE DOCTRINA XIV-XVIII ut

corporalem

paupertatem

patienter

sustineat.

In hoc ualet intellegi magna dilectio quam Deus fert homini, quia quidquid aliquis ad suam ueram utilitatem corporaliter uel spiritaliter operatur, Deus pro suo computat. Cum autem facit quod sibi nocet, Deus homini irascitur, quia minime sibi 5 uiuit ; et propter hoc amplius irascitur, quoniam homo pro nihilo discedit ab eo. Ista uera dilectio quam Deus exhibet homini, magnusque labor quem pro ipso pertulit, super omnia debet ei suorum afferre uerecundiam peccatorum. Nam propter bonum quod Deus confert homini et quia suum ei loquitur 10 commodum, redditur ei ab homine retributio mali. Bonum enim si adsit, Deus illud solummodo facit, tantum enim Deus hominem diligit, quia tunc gratulatur cum ab eo sua gratia libenter accipitur.

XVI. Quid sit cen¬ tuplum euangeli¬ cum.

Idcirco uult homo habere temporalia ut et in ipsis gaudeat, et inde uiuere ualeat. Vnum quippe gaudium habetur de filio, aliud de uxore, et sic de singulis. Omne uero gaudium quod inde habetur adauget Deus innumerabiliter homini saeculum 5 propter se relinquenti, eumque sequenti, quoties ei tribuit aduenientes uincere tentationes, protegens eum ab aliis a quibus prosterneretur, si aduenirent; gaudium quoque quod habetur de uictoria quae agitur, fideique confirmatio quam tunc Do¬ minus fideli suo de salute tribuit, uocatur a Iesu Christo 10 centuplum in euangelio. Magis enim uir bonus in eo laetatur quod non habet, sed habiturum se sperat, quam malus in censu saeculi, si suus esset uniuersus.

XVII. Quam sit horribile a Deo se¬ parari.

Tantum est horribile a Deo separari quia uix aliquis, nisi cotidie uideret et alius sibi diceret, deberet credere, quod ab illo quispiam auderet recedere. Deus enim per gratiam suam uoluit esse particeps humanae paupertatis ac miseriae ; homo 5 uero tantum est superbus atque dedignans : non uult esse particeps diuitiarum eius et gloriae !

XVIII. De fide iusti quam habet in Domino.

Propter hoc credit uir iustus potius quam propter aliud quod eum Deus in caelo secum regnare faciet in perpetuum, quia tantum Dominus se dignatur humiliare quod in uiro iusto qui uas terrenum est, et in hoc saeculo dignatur habitare.

XVI.

10 cf. Matth. 19, 29.

XV. et XVI. mutuo interuertit B. XVI. XVII.

8/9 Dominus] Deus B. 6 et] om. B.

PL 1099

LIBER DE DOCTRINA XIX-XXII

PL IIOO

19

Nihil ex toto corde potest homo diligere, nisi Deum solum¬ modo ; si enim aliquis multum quodlibet diligat, nequaquam pro eo deseret quin aliud concupiscat. Non igitur illo amore totum cor adimpletur, quandoquidem ab eo adhuc amplius 5 capitur, sola uero diuina dilectio totum illud adimplet ex¬ pellens inde cupiditatem. [j] Multum deberet unusquisque mirari dulcedinem man¬ datorum Dei. Si enim Deus homini diceret : “Nequaquam tuam orationem exaudiam nisi magna gens audierit dum me rogaueris, neque tuam eleemosynam recipiam, nisi dum eam 5 feceris a multis uideatur hominibus,” difficile ei foret semper congregare populum, quando uellet facere bonum. Sed cum Deus bonum in abscondito facere iubet, multo facilius est quam si diceret : “Nullatenus illud accipiam nisi ab omnibus uideatur.” 10 [2] Similiter leuius est ut aliquis pauper sit et humilis quam superbus et diues, secundum opera quae requirit humilitas at¬ que superbia. Humilitas exigit ut census habitus contemnatur, superbia uero ut non habitus colligatur ; quod est difficilius. Humilitas expetit ut in inferiori loco recumbatur, ibique 15 citius quilibet adfuerit, cum ad nuptias uenerit ; superbia uult ut in altiorem ascendatur ; quod est laboriosius. Ac propter haec omnia Iesus Christus debet laudari, quia minime dixit : “Opulentior uel eloquentior, siue genere nobilior, maior erit in regno caelorum,” sed minori maius promisit, quia facilius 20 est minui quam augeri. Magis uult aliquis sequi diabolum et quas admonet an¬ gustias, quam Dominum, et requiem quam praecipit ; propter quod homo iuste damnabitur. Maior enim labor est mentiri quam dicere uerum, quoniam mendacium uult abscondi et 5 operiri ne agnoscatur, ueritas uult manere nuda et discooperta. Iesus Christus consulit ut intretur per ostium in ouile ouium : quod facilius est quam cum diabolus insinuat ut illuc aliquis ex alto corruat. Dominus suis imperat fidelibus, ut eum diligere ualeant liberius, quatenus huius saeculi curam super eum ponant et ipse erit eorum dispensator ; facitque maiorem miserationem,

XIX. XX. XXI.

XX.

3/4 cf. CXIV. 18/19 cf. Matth. 18, 4. 6 Ioh. 10, 1-2.

2.7 Deus] Dominus B.

c. c. vin

XIX. De dilectione hominis erga De¬ um.

XX. De dulcedine mandatorum Dei.

XXI. Cur damnetur.

homo

XXII. Quomodo fi¬ deles huius saeculi curam supra Do¬ minum ponant.

20

LIBER DE DOCTRINA XXII-XXVI

quoniam eos inde liberat, quam si diceret : "Quidquid uobis 5 necessarium est procurate, et postea me diligite." XXIII. Quomodo intellegatur dulce¬ do diurnorum prae¬ ceptorum.

Optime potest intellegi magnam esse dulcedinem Domini, cum eius praecepta nonnullis tam dulcia sunt hominibus, ut eos odisse faciant quod in hoc saeculo diligunt magis, uxores et liberos atque alias possessiones. In hoc quoque scire potest 5 aliquis numquam electos in regno caelorum compassionem habituros de perditis, quandoquidem etiam nunc in hac uita diuinus amor facit iustos obliuisci quos secundum saeculum diligebant.

XXIV. Qualiter homo Dominum inuenire potest.

Multo leuius est homini, si ipse intellegeret, quia melius potest prope Dominum inuenire, quam si abiret eum longius quaerere, id est in semetipso, quem habet propius quam aliud. Homo uero tam insipiens est quod magis uult quaerere gau5 dium et requiem exterius in nihilo, quam in semetipso, ubi reperiret ; nec uult aliquis facere gratis, quod certissime scit se facturum ingratum, hoc est contemnere saeculum. Vix autem habebit gaudium cui omne gaudium est odiosum, id est Dominus.

XXV. Qualiter ho¬ mo delectetur in operibus Christi, et quanta sit uirtus patientiae.

XXVI. De dulce¬ dine in uerbis Dei exsistente.

[1] Bonum est delectari in operibus Christi. Ipse namque suos misit discipulos sicut agnos inter lupos, et si quilibet alius uellet cum lupis pugnare eosque deuincere, nequaquam agnos ad pugnam eligeret; Dominus autem, causa maioris honoris, PL 5 maluit lupos expugnare cum agnis quam cum ursis uel leoni- noi bus. [2] Et quoniam agnus magnum ferre non ualet onus, exonerauit eos Deus a cura saeculi quae foret eis impedimentum, feceruntque suam in patientia uictoriani. Patientia namque 10 talis est uirtus quod quisquis ea caret seipsum non habet; qui uero semetipsum non habet, cum quo Deo seruiet ? [j] Propter dulcedinem in uerbis diuinis exsistentem placet multum uiro iusto, quia Dominus numquam tribuit homini terminum bene faciendi. Cumque Deum malus accuset quod finis sui diem ignoret, bonus eum laudat et dicit in corde suo : 5 "Deus, quam magnam facis misericordiam, quia minime uis ut suam mortem sciat aliquis, sed semper eam coram se teneat, ut unusquisque melius in requie tuae dilectionis intentus exsistat !" XXV.

2 Luc. 10, 3.

XXIII.

2 nonnulla B

XXV.

5 cum*] om. B.

XXVI.

4 ignorat B.

sint B PL.

LIBER DE DOCTRINA XXVI-XXX

21

[2] Non enim foret simile Deum tantopere uelle, quatenus 10 homo semper sibi seruiret, si finem ei scire tribueret, quando¬ quidem ab illo se separat cum diem uel horam nesciat. Tantum placet uiro iusto, quia nullam sibi Deus intermissionem bene¬ faciendi tribuit. Quod si quis ei diceret : “Vna die permane, ne bonum opereris,” tantumdem ualeret ac si diceretur : “Discede 15 a gaudio et in ira consiste.” [3] Crux enim Iesu sua requies est. Malus homo dicit e contrario : “Ad Deum conuerterer, si diem mei finis scirem.” De hoc sibi credendum non est quod ipse Deo inhaereret, si sciret absque dubio se adhuc uno anno uicturum, quandoqui20 dem ab illo discedit, et non est certus uitae unius diei.

PL 1 102

Grandis admiratio est, cum Deus homini sit necessarius semper, et semper ei uelit et possit auxiliari, cur eum semper homo non diligat. Cumque sine fine uelit homo a Deo saluari, et post mille annos nolit a gloria eici, iniustum est ut terminum 5 uel interpositionem ponat aliquis ad eius seruitium facien¬ dum.

XXVII. Ne aliquis terminum interpo¬ nat ad Dei serui¬ tium faciendum.

Ille qui ueritatem loquitur, Deum deprecetur ut eam sibi tribuat dicere ueraciter. Mendaciter enim eam dicit, nisi operibus teneat quod ore pronuntiat. Quemadmodum est dum in psalmo dicitur : Oculi mei semper ad Dominum, quamuis 5 uerbum Dei sit uerax, quisquis illud loquitur mentitur, nisi cum Deo concordet, nec bonum sibi bonum est, dum in corde suo minime placet.

XXVIII. De ueritate proferenda.

Quaedam sunt in quibus magna sapientia est exemplum ex malo sumere ad bonum faciendum, sicuti hoc est : “Homo proditionem aliquam uel aliud peccatum cogitans, magnopere cauet ne alius sciat qui sibi illud impediat, cum tamen sibi ne5 cessarium esset.” Cumque sic ille malum custodiat, omnino bonum operans debet cauere ne inde se iactet, quoniam a uana gloria sibi subriperetur.

XXIX. Qualiter homo exemplum sumat de malo ad bonum faciendum.

[j] Quisquis in religionem aduenit, si non ualet exemplum sumere ex bono quod alius operatur, saltem ab ipsis suis ma¬ lis in quibus exstitit, sumere debet exemplum hoc modo, qua¬ tenus tantam sollicitudinem, tantumque laborem quantum 5 pro suo incommodo tolerabat pro sua utilitate sustineat.

XXX. De illo qui in religionem ad¬ uenit quomodo se¬ quatur exemplum praecedentium.

[2] Bonus homo debet semper loqui cum Deo uel de Deo ; nam in oratione sua cum Deo, cum proximo loquitur de Deo. XXVIII. XXIX.

4Ps. 24, 15. 4 illud] om. B.

22

LIBER DE DOCTRINA XXXI-XXXV

XXXI. Ignorantia uel caecitas de¬ lictorum.

In nulla re potest aliquis melius sua impedimenta uidere, quam in hoc quia non cognoscit ea. Abundantia quippe de¬ lictorum impedit ne uideantur ; tunc enim cognoscuntur quan¬ do deleta sunt; quemadmodum tenebrae, cum aliquis inde 5 egressus fuerit, quas nemo potest uidere, dum aliquis in eis consistit.

XXXII. Quomodo audiendum uerbum Dei.

Qui uerbum Dei audit, si bonum habet animum, prius ac¬ cusat semetipsum ex eo quod audit. Si autem malam uoluntatem habeat, remouet a se accusationem retorquendo super alium.

XXXIII. Qualiter se accuset uir per¬ fectus in bonis quae operatur.

Perfectius est ut aliquis semetipsum accuset in bonis quae facit quam in malis. Quis enim nesciat, dum malum perpetrat, se culpabilem esse ? Sed dum bonum operatur, tunc sapienter cogitet quanta mala in se retinet, ut inspiciendo culpas uirtutes 5 cum humilitate custodiat.

XXXIV. De cogi¬ tatione quam de¬ bet habere aliquis in dulcedine con¬ siliorum diuinorum.

XXXV. Qualis de¬ bet esse quisquis est in uia Dei.

[j] Multum deberet cogitari quam dulciter et absque diffi¬ cultate Deus consulit homini. Facilius enim posset unusquisque semetipsum discutere et quid intus habeat inspicere, quam alium ; propter quod a Domino praecipitur quia leuius est, et 5 maior utilitas. Diabolus monet e contrario ut homo deserens suum trabem habentem oculum, abeat purgare alienum; multique ipsius consilio malunt longe abire et in tumultu manere alterius oculum curando, quam prope remanere et in pace consistere semetipsos discutiendo. Non est autem simile io ut qui alium reprehendit ex eo unde magis ipse culpabilis est, PL quatenus illud ex caritate faciat, sed odio uel inuidia seu inani 1103 gloria. [2] Idcirco rectum est consilium quoties aliquis incipit mur¬ murare aduersus alium, quatenus ad semetipsum rediens suas 15 inspiciat cogitationes, dicta quoque sua et facta. Cumque se bene discusserit, uidebit alium de quo murmurabat tam procul ante se currere quod numquam eum consequi poterit, et place¬ bit Domino, quia sibimetipsi displicebit. [3] Est etiam melius ut aliquis uincatur et uincat, quam ut 20 uincat, et postea uincatur, sicuti milites in proelio maius ha¬ bent honoris qui primitus fugiendo, postmodum uero reuertendo suos uincunt inimicos, quam alii qui fugabant et postea deuincuntur. [j] Obseruare debet quisquis est in uia Dei ne se torpore retardet, neque superbia corruat. Nullus enim in agrum messis ueniens totum habet onus suum ad primam spicam, nec sanc-

XXXI.

4 tenebra A B.

LIBER DE DOCTRINA XXXV-XXXVI

23

tus Petrus totum suum peregit lucrum eo die quo crucifixus 5 est: diu spicas collegerat, sed tunc suum integrauit fasciculum. [2] Prima quoque uia qua ad Deum pergitur est poenae formido, cum in tantum aliquis Dominum pertimescit quod inferni timore malum agere deserit ; quod bonum est. Nemo uero debet in hoc desidia remanere. Melius est enim Deum 10 diligere ac bona opera facere amore iustitiae, quemadmodum Martha faciebat, quae Iesum Christum hospitabatur et procu¬ rabat propter amorem quem illi deferebat. [3] Superbia tamen aliquando praecipitat hominem ab huiusmodi bono. Aliud autem his omnibus habetur piaestan15 tius, omnem saeculi curam obliuisci, et in Deo solummodo delectari. Haec est perfecta caritas a qua aliquis numquam damnabiliter corruet, postquam eam semel habuerit; quis¬ quis autem eam possidet in tantum Deum diligit, quantum sibi uidetur eum non posse diligere. Quo enim ardentius eum 20 desiderio spiritus amplectitur, eo amplius sibi uidetur illum amittere, et a se Deum elongare. [4] Non enim uult Dominus ut in hoc saeculo uir iustus suo satietur amore, sed semper habeat famem sitimque iusti¬ tiae. Et sicut pater filio pomum afferens uel aliud, retrahit 25 illi capere uolenti causa maioris commotionis, sic Deus semetipsum retrahit se ualde diligentibus causa maioris incendii, sed semper eos deserit sua gratia consolatos.

PL

1104

[j] Perfectius est uiro iusto eleemosynas unde uiuat accipe¬ re, quam donare, hoc modo : dum aliquis est in saeculo, in potestate sua, potest agere malum et bonum aliquando, cum sibi placet eleemosynas tribuere, ad orationes pergere, et alia 5 quamplurima ; sed cum ipse deserit malum et bonum quod agere ualet propter melius, semetipsum Domino tribuens, nequit tam magnas tamque acceptabiles Deo eleemosynas facere. [2] Nam ceteri eleemosynarii, quamuis magnum censum 10 praebeant, semper aliquid uel semetipsos, uel aliud retinent. Deinde cum homo sese reliquerit et ad pedes Iesu sese proiecerit, propter sermones illius audiendos eiusque uoluntatem facien¬ dam, nequaquam ei Dominus praecipit ut iterum ad Marthae sollicitudinem regrediatur, id est ad bonum quod in saeculo 15 facere posset. Plus enim laudauit Iesus Christus Mariam pedibus suis assidentem et uerba illius auscultantem, quam Martham, quae ministrabat et sororem suam nihil agere co¬ gitabat. Tamen Maria Magdalene timuit ne Dominus sibi di¬ ceret : “Surge et adiuua illam” ; ille uero minime dixit, immo

XXXV. XXXVI.

11/12 cf. Luc. IO, 40. 11/20 cf. Luc. 10, 39-42.

XXXVI. Qualiter uir iustus eleemo¬ synas accipiat.

LIBER UE DOCTRINA XXXVI-XXXIX

XXXVII. De Chri¬ sti pauperibus.

XXXVIII. Quali¬ ter pastor erga subiectos se habeat.

XXXIX. De retri¬ butione iustorum qui ceteris prae¬ bent bonum exem¬ plum.

20 defendit eam, et ait quod melius ista, et bonum faciebat illa. [3] Deinceps cum uir bonus, quem Deus propter se laudan¬ dum elegit, bona corporalia recipit quae sibi a saecularibus afferuntur, nihil de alienis accipit, sed ei sua redduntur. Neque cogitat: “Ille uel ille me procurat," sed Deo solummodo gratias 25 referens pro suis ministratoribus orat. Deus enim propter bonos omnia facit et sustinet, et procurans etiam malos, qui nihil habent iuris in membris quae possident quoniam a Deo discedunt, nedum in aliis rebus, quamuis habeant potestatem ad maiorem damnationem. [j] Christi uero pauperes qui semetipsos reliquerunt et maiores eleemosynas quas potuere fecerunt, nihil habentes proprium, nec se nec aliud, magis debent gaudere, quia ne¬ queunt eleemosynas dare, quam si rursus eis potestas tribuere5 tur. Est enim aliquis qui Deum amittit propter bonum quod agere ualet et agit, quando de Deo loquitur uel eleemosynas largitur, quae sunt bona opera, et ea propter uanam gloriam operatur. Sunt alii qui lucrantur Dominum propter bonum quod nec agunt, nec agere possunt ut sibi uidetur, sicuti sunt 10 isti pauperes Christi, cum alios conspiciunt eosque iuuare uolunt, nec ualent agere, quia non habent unde Deus illis imputat quod omnia fecerunt, propter bonam uoluntatem : et fortasse si facultatem haberent, bonum cor amitterent, nihil enim ita bonam uoluntatem generat sicut spiritalis pauper15 tas. [2] Sed adhuc isti qui liberi sunt, si rursus inquirant qualiter eleemosynas agere ualeant, non se bene reliquerunt ; et est simile eos aliquid retinuisse unde eas faciant. Si enim se bene reliquissent, nec pedem, nec manum, nec aliud membrum ha20 berent, quibus eas facerent. Verumtamen pastor, cui licet, si quid exterioribus tribuit PL pauperibus, tunc omnino caueat ne interioribus noceat, quan- 1105 doquidem omne bonum quod agit est commune discipulis, caute debet obseruare ne illud eis auferat. Quidam enim si ui5 derent eleemosynam tribui, quamuis eis tunc placeret, postea sibi displiceret, dum quolibet indigerent, et conquerentes di¬ cerent : “Propter hoc quod pastor noster praebuit, habemus nunc inopiam." Et haec est natura uiri sapientis quod tunc, cum bonum operatur, penitus caueat ne sibi uel alii noceat. Quisquis bonum ostendit exemplum, de cunctis audientibus bonis et malis suam habet remunerationem : de bonis, quia eum sequuntur ; de malis, quia nolunt eum sequi, et sua sponte

XXXVI. XXXI III.

22 corporalia] temporalia B. 7 praebuit] tribuit B.

LIBER DE DOCTRINA XL-XLII

25

facerent. Deus autem illi imputat eos omnes saluos fecisse ; 5 pax enim quae ab auditoribus non recipitur, ad praedicatorem, si fidelis est, reuertitur. Si quis sponte sua peccata deserit criminalia, optime placet Domino ; sed si leuitas loquendi uel irascendi, seu aliquid tale culpabile erat in eo, magis Deo placet, ut illud expugnet quod semper eum insequitur. Hoc est enim abnegare atque 5 relinquere semetipsum.

XL. De consilio unicuique homini necessario.

Homo damnandus, si poenas et tormenta uideret infernalia, qualia sunt et passurus est, nullum traheret ad se membrorum quae possidet, ibidem terrore moreretur ; qui uero saluabitur, si gaudia uideret caelestia qualia sunt, et habiturus est, con5 festim prae dulcedine transmigraret. Non enim potest res cor¬ poralis in hac uita sustinere spiritalem, ut eam intueatur.

XLI. De differen¬ tia poenarum in¬ fernalium et gau¬ diorum caelestium.

[j] Idcirco Deus amorem immisit in auro et argento ceterisque rebus terrenis, ut suus amor esset inde carior meritique maioris ipsum habituris. Cum enim aliquis uult concupiscere quodlibet huius saeculi, a Deo sibi datur optio, quasi diceret : “Elige quod malueris, aut me qui sum Deus, aut rem tempora¬ lem. Si me elegeris, magis tibi dabo quam concupiscere possis ; si aliud elegeris, totum amittes/’ [2] Attamen Dominus bene concedit homini quidquid sibi necessarium est, nullusque propter hoc umquam damnabitur, si omnem censum congreget quem acquirere poterit, tali modo ne sibi primum inde faciat iniuriam nec alii. Eo namque modo quo census ab aliquo colligitur Dominus disponit ut expenda¬ tur. Quisquis enim peruerse et iniuste congregat, insipienter deuastat ; qui uero iuste congerit, Deo cooperante, in bonum expendit. [3] Nec ideo pauper spiritu esse desistit quisquis illud so¬ lummodo concupiscit cum quo Deo seruire possit, sed in nulla parte sui cordis uelit, ut in qualibet re possessa alius inde damnum habeat, uel ipse a Dei praecepto discedat. Et semper cum aliquis uult peccare, super omnia cetera damna debe¬ ret hoc cogitare : “Numquam hoc faciam ; amor namque diuinus inde mihi minueretur’’ ; et hoc timore a Deo protegeretur. Portaret etiam uerecundiam ante peccatum, non peccatum ante uerecundiam.

XLII. De amore diuino qualiter ha¬ bendus sit.

5

10

15

20

XXXIX. XLI.

6 reuertitur] add. ut ait Dominus in euangelio B.

3 possidet] add. sed B.

26 XLIII. De gratia et bonitate diurna qua quisque uisitatur.

5

10

T5

20

25

30

XLIV. Qualiter se aliquis apud semetipsum habeat.

XLV. De remuneratione eleemosy¬ nae ab aliquo per¬ petratae.

LIBER DE DOCTRINA XLIII-XLV

[j] Deus tradit bonum suum unicuique homini tali pacto, quasi diceret ei : “Cum hoc bono auxiliare mihi, quantum poteris, et si iuxta facultatem tuam operaris, ego qui Deus sum, perficiam quod tu facere nequis, gratia mea te saluabo, et quod omnia feceris imputabo ; si uero cum hoc quod tibi com¬ misi mihi non seruis, si amplius tibi traderem, esset in perdi¬ tione.” [2] Ideoque in omnibus in quibus Deus alicui maius quam ceteris attribuit, debet inspicere dispositionem qua Deus illud efficit. Si censum habet, cogitet eum a Deo sibi traditum ad suos pauperes procurandos, et in eo sperat atque confidit de illis. Ideoque permittit eos habere inopiam ut eos diues sibi pascat, sicut debet credere. Omnis enim census, ubicumque sit, semper Dei est. [3] Cumque eum mutat aliquis et pauperi tribuit, nihil ibi Deus nisi uoluntatem intuetur. Nullus enim ualet tantam elee¬ mosynarum facere congeriem quae caelum attingat, sed bona uoluntas omnes caelos penetrat, cum eleemosyna praebetur propter hoc tantum, ut Deus inde laudetur. Et est certum diuitem amplius lucrari cum paupere, quam pauperem cum illo. \_4\ Similiter quisquis fortis est ad laborandum, uel sapiens ad loquendum, credat suam fortitudinem atque sapientiam alios meruisse, et tam pro se quam pro aliis eam sibi a Deo donatam fuisse. Hoc idem de singulis debet cogitari uirtutibus. [5] Tunc enim bonum prodest homini, cum illud a se remouet, credens a Deo sibi traditum, ut inde ceteris deseruiat. Ideoque melius debet credere quoniam ipse potest damnari propter uirtutes quas habet, nisi eas ab elatione custodiat, et alius inde proficiat. Malum uero debet quisque sibi proximare hoc modo, quod qualicumque modo sibi contingat ; illud se meruisse credat, et eum Deus immunem faciet quoniam inde sese accusabit.

Melius potest uidere homo id quod est, quam id quod non est. Cognoscat igitur homo se esse peccatorem, et cognoscet ueritatem. Nequaquam se iustum credat, quoniam mendax esset ; in hoc est enim omnis uiri iustitia, quatenus credat so5 lum Deum habere iustitiam. [j] Postquam aliquis sepultus est, nullum habet tam bonum amicum quin ab illo discedat ac domum redeat. Non longe uero Pi¬ sunt daemones animam capere uolentes. Sola autem eleemosy- 1107

XLIII. om. B.

que]

10 uoluntatem] add. bonam B

24 Deo] Domino B

31 quis-

LIBER DE DOCTRINA XLV-XLVII

27

na numquam ab illo discedit, si ab eo perpetrata fuerit; immo 5 praecedit et animam post se ponit, praeparans clypeum suum contra daemones qui uolunt irruere, eosque repellens, dicit eis : “Numquid hic me conspicitis ?” Postea dicit animae : “Ne timeas.” Tandem uenientesad iudicium ante Dominum, diabolus suas narrat accusationes, dicens : “Sic et sic meum 10 operata est obsequium.” Eleemosyna respondet : “Quidquid fecerit, ab omnibus peccatis suis immunem facio.” [2] Bonum est igitur ut talis socius acquiratur. Est uero multum auarus, qui Iesu Christo panem et uinum denegat, quod nequaquam suum est nisi propter dispensationem, 15 quandoquidem ipse carnem suam et sanguinem pro homine dedit. Sunt autem nonnulli maiorem gerentes sollicitudinem de solo condimento ciborum, qualiter sit eis sapidum, quam de anima sua, somniantque manus plenas habere diuitiis ; ex¬ pergiscentes uero, et ab hoc saeculo proficiscentes, nihil nisi 20 uanitatem inueniunt.

5

10

15

5

[j] In multis dissident stultus et sapiens, sed in hoc omnino. Stultus dum bonum operatur non ibi diuinam aspicit uoluntatem, sed propriam ; cumque uult eleemosynam suam eis tri¬ buere quibus non est magna necessitas, et possent inde sufferre, Deus, illi ex aduerso respondet : “Quid de illo censu facies quem tibi commisi ? quo uis eum deferre ? Hic me adiuua in isto paupere ubi magis affligor fame, frigore atque miseria, et me uisitante careo.” Stultus respondet : “Hic te adiuuem ubi tu uelles ? Vae sibi qui hoc fecerit, immo tibi huc uadam auxiliari unde nullam mihi rependas gratiam ?” [2] Hoc dicit operibus. Nam eleemosyna quam tribuit nihil ei prodesset, ut sibi uidetur, nisi prius eam amisisset quam ab eo fieret. Hoc enim sibi Deus respondet : “Si faceres ad placi¬ tum meum, ego te laudarem, et ab omnibus angelis meis te laudari facerem ; quia uero, iuxta deliberationem tuam, hoc agis, idipsum quod postulas non habebis.” Ita stultus super arenam aedificat, et quantulacumque pluuia laudis humanae, dum ab aliquo dicitur quod bene fecerit, totum inde defert aedificium. [x] Vir autem sapiens aliquando de qualibet parua re medi¬ tatur : “Istud pro anima mea tribuam, sed nimis est mini¬ mum ; at saltem secundum Dei uoluntatem, si possum, faciam, ne penitus minuatur.” Si uero magnum est quod uult tribuere, tunc omnino uir prudens obseruat ne ignaua electione illud amittat, dicens in corde suo : “Deus, ubi mauis ut hoc tibi reddam, aut cui membrorum tuorum amplius est necessa¬ rium ? nam illi uellem erogare.” [2] Dum hoc autem sciscitatur, eleemosyna sudat, floret et

XL VII.

3 at saltem] ac A, atta men PL.

XLVI. De differen¬ tia stulti et uiri sa¬ pientis.

XLVII. Item de meditatione uiri sa¬ pientis.

28

LIBER DE DOCTRINA XLVII-XLIX

10 fructificat in manu uiri sapientis. Cumque suam caritatem aliquis uerecundo pauperi tribuit, magna miseratio est ut ei similiter uerecunde praebeat, cauens ne agnoscatur. Deus PL enim manifestat bonum quod occultatur, faciens illud obii- 1108 uisci quod ostentatur. 15 [3] Quisquis ergo uult honorari, totam intentionem in Do¬ mino ponat, semper elaborans qualiter bonum suum augeat. XLVIII. De subuentione paupe¬ rum.

[j] Perfectius est aliis subuenire pauperibus quam suis cognatis. Quamuis enim sancta scriptura minime prohibeat propinquorum auxilium, immo concedat, tamen carnalitas tra¬ hit hominem ad illum amorem, quo sinistra subripit aliquid 5 dexterae. Quod Iesus Christus prohibet. [2] Praeterea bonum est succurrere cunctis auxilium poscen¬ tibus, orphanis et uiduis, ceterisque pauperibus super hoc quod requirunt ; sed multo melius ac Deo acceptabilius est ut ei corporaliter ac spiritaliter subueniatur, a quo salus animae 10 suae postulatur.

XLIX. De discre¬ tione necessaria ad bonum perficien¬ dum quod incep¬ tum fuit.

[j] In initio boni non parua deliberatio necessaria est, et magna firmitas, dum aliquis illud operatur, ne ipsum deserat donec perficiatur. [2] Hac ratione quisquis causa orandi Hierusalem aut quem5 libet sanctorum adire desiderat, prius debet meditari uniuersum obsequium quod ecclesiae suae in oblationibus ceteris¬ que rebus facturus erat, dum immorabitur in eundo ac redeun¬ do ab orationibus ; quod debitum prius ab eo persoluatur ante¬ quam illuc proficiscatur. Nam propter quodlibet bonum quod 10 homo uelit agere, nequaquam Deus consulit iniuriam facere, immo prohibet. Et haec est prima iustitia iniustitiam deuitare ; propter quod, ante omnia debet ecclesiae debitum persoluere, cuius filius est, multumque decipitur qui pro nihilo bonum operatur, quod uniuersi faciunt qui diuinam ibi uoluntatem 15 non inspiciunt. Sed certe hoc modo omne bonum quod perpetrauerit, et laborem quem in peregrinatione tolerauerit Deus recipiet gratius propter iustitiam quam erga suam ipse fecerit ecclesiam ; quin etiam omne diuinum officium quod in ea fiet erit suum. 20 [3] Praeterea cum uadit ad orationes debet hoc cogitare, dicens in corde suo : “Sed ego quo pergere uolo ? quandoqui¬ dem cum illo sancto nihil loquar, nec ipse mihi dicet aliquid. Deus, propter hoc illuc proficiscor, quoniam ipse tibi seruiuit ; faciam ergo similiter.” Atque cum hoc animo potest remanere, 25 uel si uult, illuc abire.

XLVIII. 6/7 Propterea bonum est cunctis auxilium poscentibus uiduis ceterisque subenire pauperibus B

: orphanis,

LIBER DE DOCTRINA L-LIII

29

[1] Haec est ultima superbia quae lit in fine, cum aliquis proprium coemeterium deserit, faciens se in alio sepeliri. Tunc enim omne bonum abnegat quod in ecclesia sua receperat, ubi ueniebat causa consulendi, cum se uellet emendare et a uitiis 5 surgere. [2] Nullus enim rectior est peregrinus, quam ille qui ad ec¬ clesiam suam proficiscitur. In hoc quoque potest intellegi mise¬ ricordia quam Deus exhibet pauperibus, quoniam ipsi ubi de¬ bent sepeliuntur.

L. De superbia quam facit aliquis relinquendo pro¬ prium coemete¬ rium.

[j] Plurima peccata quae fiunt, propter incredulitatem fiunt. Quoties enim aliquis uult peccatum facere, diuinum ei prae¬ ceptum dicit e contra : “Ne facias.’’ Et a conscientia reprehen¬ ditur, et hoc totum discredit homo cum peccat. Nam quicum5 que peribit, numquam gaudia credidit caelestia, nec poenas infernales, quamuis dicere audiat, uel in scripturis legat, siue ceteris annuntiet. Non enim mauult Deus ab inimicis suis secreta sua cognosci, quam aliquis saecularis homo a suis maleuolis et a quibus cotidie impugnatur, o [2] Dominus autem cum sibi placet, confirmat fidelem su¬ um in fide et in dilectione boni, aliquando plus, aliquando minus. Cumque fides illa atque dilectio elongatur ab eo, sal¬ tem reminiscatur quod eam semel habuerit; et eum ibi Deus reducet, si se a malo custodiat.

LI. Cur Deus pec¬ cantibus sua secre¬ ta celare consueuit.

Nihil est peius homini quam in hac uita habuisse omnia bona sua, nihilque melius quam habuisse omnia mala sua. Ille nam¬ que qui omne bonum suum habuit, quantumcumquedurauerit, in transitu fuit, grauiusque sustinebit angustias in quibus fue5 rit in aeternum ; alius qui mala pertransiit cum maiori gaudio bona recipit, et omnis labor quem pertulit placet ei propter requiem in qua permanet. Hoc Abraham respondit diuiti qui cruciabatur in inferno : Fili, recordare quia recepisti bona in uita tua, et Lazarus similiter mala ; nunc autem hic consolatur, o tu uero cruciaris.

LII. De illo qui in praesenti sua bona recepit.

Si quis electorum moriatur ante iudicium statimque resur¬ gat, feceritque peccatum aliquod unde sit ei necesse purgari, tantam poenam tamque longam in uno momento temporis moriens sustinebit, quantam alius tolerauerit pro eodem pec5 cato, qui mille annis uel eo amplius permanserit in igne pur-

LIII. Ratiocinatio subtilitatis diuini examinis.

LII.

LII. LIII.

8/10 Luc. 16, 25.

2 nihilque] et nihil est B.

4 tolerauerit] sustinebit B, tolerauit PL.

30

LIBER DE DOCTRINA LIII-LVI

gatorio. Nisi enim ita esset, tempore Deus indigeret ad suam iustitiam faciendam ; ipse uero plus potest agere quam homo dicere uel cogitare. LIV. De fatua anxietate stulti.

[1] Stultus est anxius de bono uiro quid agat, dum uidet eum in uno loco manentem, nec aliquid operantem ; in hoc autem posset animaduertere quod aliquis laborator in minima portione terrae tota die repetit quid faciat, nullaque est neces5 sitas ut sit otiosus. Cur ergo cogitaret aliquis de illo, qui cum Deo permanet et cum Deo ambulat per caelum et per terram cogitatione, quatenus ei desit operatio. [2] Nam in quolibet angusto loco uir bonus spatiose consis¬ tit propter caritatem quam hospitatus est ; malus autem ab 10 uniuerso regno capi non ualet, immo manet stricte, propter iram quam fert aduersus alium.

LV. De differentia intentionis cuius¬ libet.

[j] Yniuersa opera quae fiunt, bona uel mala sunt propter intentionem. ludas autem et Iudaei, quantum potuerunt, de morte Christi tractauerunt, unde mundus redemptus est ; nihilque sibi profuit, quoniam praua erat intentio. Sanctus 5 Petrus et alii discipuli Domino moriente contristati sunt, nec in illa tristitia damnum aliquod habuerunt, quia bonus fuit intellectus. [2] Propter hoc etiam fit pictura crucis, cum Adam ad pedes crucifixi depingitur. Ipse namque designat omnes iustos qui 10 eiant in inferno praestolantes mortem Iesu ad suam libera¬ tionem, multumque sibi placuit cum eam ipse pertulit; propter quod Adam leuat manus ad Dominum prae gaudio quod ha¬ bet, quoniam ipse est in cruce. Mater uero Dei et sanctus Ioannes euangelista, qui iuxta pinguntur, tristes erant de 15 passione ipsius et eis sua salus displicebat. Tantum est homo nescius in hoc saeculo !

LVI. Quae fuit in¬ firmitas sancti Pau¬ li.

Infirmitas sancti Pauli erat sibi clauis uirtutum. Sicut enim aliquis diues thesaurum suum reseruat in quodam loco secreto, tuto et ualido, et postea firmat ostium, ne quis fur ingrediatur, ita fecit Deus in dilecto suo Paulo. Misit in eo thesauros sa5 pientiae et postmodum hrmauit ostium clauem inde deferens, cumque eam apostolus ab eo requisisset, noluit ei tradere. Thesaurus enim minueretur, si eum Deus ab infirmitate sana¬ ret.

L.VI.

L.V.

1/6 cf. II Cor. 12, 7-9.

9 depingitur] om. B.

PL 1110

LIBER DE DOCTRINA LVII-LX

31

Est aliquis cui conuenit bonum operari cum credulitate per¬ dendi. Quisquis est in uno crimine nolens illud relinquere, nequaquam pro eo deserat bonum agere quod poterit ; immo instantius illud faciat tali intentione ut in corde suo dicat : 5 “Deus, ego bonum istud operor, sed certissime scio me sine fine damnandum, si in hoc peccato deprehensus fuero ; sed idcirco bonum facio, ut des mihi crimen odio habere.'’ Et hac fide Deus eruet illum a peccato, et tunc omne bonum suum recuperabit quod primitus fecerat ; alioquin si putaret se sal¬ io uandum cum crimine, desperatus esset. Est enim spes ut bo¬ num operando salutem aliquis a Deo praestoletur ; a spe ce¬ cidit qui malum agendo se saluandum arbitratur.

LVII. Ne aliquis desinat operari bo¬ num dum perma¬ net in crimine.

Peius operatur in terra stultus cui creditur, quam exercitus alienus. Exercitus enim breuibus abit diebus, et a stulto longo tempore deuastatur. Hinc Salomon ait : Vae terrae, cuius rex est puer !

LVIII. De assidui¬ tate stulti malum operantis.

[j] Omnia peccata displicent Domino ; sed penitus ei dis¬ plicet, cum aliquis peccat spe boni faciendi. [2] Verbi gratia, quisquis aliquod opus optimum uult age¬ re, scilicet relinquere saeculum, uel aliud quodlibet, et spe hu5 iusmodi prius facit unum de criminibus, dicens in corde suo : “Vniuersa peccata in quibus maneo simul relinquam.’’ Tunc quasi interdicit Domino ne se ad bonum perducat quod cogi¬ tabat, facitque similiter ac si aliquis in luto uolutaretur, cum se uult balneare ; deberet autem potius suos pedes abluere, ut 10 absque sorde balneum intraret.

LIX. Qualiter ali¬ quis debet mun¬ dum relinquere.

[j] Quisquis usuram accipit, delinquit ; et qui eam tribuit, similiter ; hoc modo : cum aliquis immoderantia sua fecit ex¬ pensam quam sua nequit tolerare facultas in cibo uel in uestibus, siue ceteris rebus, possetque uitam suam quoquo modo 5 cum re possessa sustentare, postmodum propter illam super¬ fluitatem pergens ad feneratorem, similiter peccat in censu quem illi tribuit, quemadmodum alter qui accipit. Nullus enim umquam inopiam haberet, si in modestia permaneret, et unum crimen impellit eum in aliud, numquam etiam sine inopia fuerit 10 qui semper suos reditus, antequam illos habeat, expendit.

LX. Tractatus de usura.

[2] Multis modis in usura delinquitur, sed ab eo penitus, a quo pignora capiuntur. Postquam enim ea susceperit circa

LVIII.

LX.

3/4 Eccle. 10, *i6.

4 et posset B

32

LIBER DE DOCTRINA LX-LXII

finem uitae suae filio suo uel cui uult ea relinquere, dicit ; hoc uero dicit operibus ualidius sermone loquentibus : “Fili, ego 15 moriar, et Deum impugnaui, quamdiu uixi, nec mihi sufficit, sed te uicarium pro me relinquam, ut illum cum hac eadem usura impugnes.” [3] De isto potest dici quod, etiam postquam mortuus est, adhuc fenerator est, et assidue pecuniam suam dat ad usuram. 20 Quidquid enim recipitur praeter id quod commissum est, usura est. [4] Rursus aliquis hereditate peccatum patris requirit, decimas quas abstulit uel aliam terram ; quod tantumdem sibi ualet ac si infernum hereditate postularet. Sciat autem in25 dubitanter se numquam illic adfuisse ; nam si uno tantum momento illic exstitisset, numquam pro uniuerso censu mundi illuc redire uellet. lxl De uiro sa-

plente'

LXII. De iustitia.

[j] Vir sapiens sermonem suum considerat, antequam illum proferat. Stultus uero qui rationem suam minime prouidet, dicit aliquando cum audit bona opera alterius : “Multum de¬ bet Deus huic esse gratus, qui tantum bonum illius amore 5 operatus est.” O stulte, cur hoc dicis, quod Deus homini de bono sit gratus? numquid Deus erit gratus homini, quia uidet oculis uel ore loquitur, aut incedit pedibus ? Sed homo Deo gratias agat, quia sibi tribuit pergere, loqui atque uidere, et similiter quia praebet sibi opera bona perpetrare. 10 [2] Adhuc dicit insipiens de illis qui suos deuicerunt inimi¬ cos, quosdam capiendo, alios interficiendo : “Isti quod sibi est utile peregerunt.” Errat qui hoc dicit ut homo suam utilitatem operetur, cum a Deo discedit et infernum acquirit. Nonne quisque se deceptum arbitraretur, si tantum quodlibet mem15 brum ab eo auferretur ? quid ergo de illo fiet qui corpus et animam suam interficit ? Omne quod homo expendit foret sibi necessarium ut ex PL iusto possideret ; sin autem, saltem illud quod iustius haberet, mz in expensam panis mitteret. Saepius enim eleemosynae de pane quam de ceteris rebus fiunt. Et qui non uult omne malum 5 relinquere ad praesens, tamen quandam partem deserat. Sic debet uir sapiens malum hominem docere. Cum eum omnino conuertere non ualet, demonstret ei qualiter in ipsa malitia quodlibet bonum faciat, et credet sibi melius quam si diceret ei malum uniuersum relinquere.

16 relinquam] derelinquo B

LXI.

22 acquirit B.

4 amore] add. ipsius B.

LIBER DE DOCTRINA LXIII-LXV

33

[j] Mirabilis scientia est, multumque Deo placet, ut homo, dum malis interest operibus, a malo se contineat ; quod potest hoc modo fieri: miles in expeditionem proficiscens causa domi¬ ni sui naturalis cui se non ualet subtrahere, si uult Deo adhaerere, dicat hoc primitus in corde suo : “Domine Deus, in hanc expeditionem ibo, sed uestrum militem ibi me futurum asse¬ ro, nihil in ea nisi uestrum agere uolens obsequium, dissipare malum et inquirere bonum hinc et illinc quantum potero/' [2] Cum hac intentione abire incipiat, praecurrens ac si uellet omnia capere ; quos autem uiderit faciat eos fugere ne capiantur ; aut si alius illos capere uoluerit, miles Dei prior eos capiat, et postea soluat, suosque socios a malo defendat, et alios, quantum poterit ; et ita potest esse monachus clypeum collo deferens, et reddere quae Caesaris sunt Caesari, et qtiae sunt Dei Deo. [3] Sed penitus unusquisque caueat ne de rapina eleemosy¬ nas faciat ; amplius enim peccat aliquis eam pauperibus tri¬ buendo quam aliis auferendo. Dum enim illam auferret, malum esse non dubitabat; cum autem eam pauperibus erogat, inde se liberum esse putat, et sic a Deo recipitur, ac si quis coram patre filium interficeret, et postmodum ei sanguinem ad bi¬ bendum cum aureo scypho deferret. Est etiam maius pecca¬ tum auferre quam furari, quia maior est superbia.

LXIII. Quomodo miles in expeditio¬ ne se habeat.

Nullo modo ualet aliquis tam bene se ulcisci de inimico suo, quam hoc illi auferendo cum quo sibi malum ingerit ; si uero malum ei pro malo reddatur, malitia augebitur, nec inde quis¬ quam ultus fuerit, immo eam adauxerit. De hoc profecto nemo 5 se uindicat quod plus auget, quam minuat. Qui uero bonum pro malo suo reddit inimico, tunc de malitia se plene ulcisci¬ tur, quia destruit eam, auferens ei locum suum ubi manebat, uidelicet illius animum qui ad bonum aliquando conuertitur ; aut si non conuertitur, penitus ei poena infernalis augetur, et 10 inde ualde ultus est.

LXIV. De ultione inimicorum.

[j] Dominus dicit in euangelio cuilibet offerre uolenti : Si offers munus tuum ad altare, et recordatus fueris quia frater tuus habet aliquid aduersum te, relinque ibi munus tuum ante altare, et uade prius reconciliari fratri tuo. Hoc autem duobus modis 5 debet intellegi : ille namque qui fecit iniuriam iusto iudicio

LXV. Qualiter fiat oblatio altaris.

5

10

15

20

LXIII. LXV.

LXIV.

14/15 Matth.

22,

*2i.

1/4 Matth. 5, *23-24.

4 Nemo profecto de hoc ~ B.

34

LIBER DE DOCTRINA LXV-LXVII

debet pacem inquirere, nec magnam fecit perfectionem, immo peccaret, nisi hoc ageret. [2] Cum autem iniuriam aliquis sibi fecerit, et postea factor eusdem maleuolus fuerit, tunc est perfectio ut pacem inquirat. 10 Sic enim Iesus Christus egit in cruce : prius suis crucifixoribus condonauit, antequam ab illo requirerent. Propterea debemus credere quod similiter in illo sermone euangelico praecipit et uult ut ita fiat. [3] Rursus quisquis alii fecerit iniuriam, si postulet ab eo 15 ueniam, ille uero nullo modo sibi uelit indulgere, Deus uertit super illum sententiam quae erat super istum de malefacto, nec propter aliud peccatum quisquam Deo demandat ne sibi indulgeat, nisi cum suo dimittere non uult inimico. LXVI Quomodo amens custodiatur.

[t] Aliquando turbatur homini cerebrum, sensusque muta¬ tur, abnegat etiam, iurat, ignorans omne bonum atque semetipsum. Si uero in illa perturbatione moriatur, nequaquam credi debet ut ideo damnetur, si antea dum conualesceret non erat 5 in crimine, et a malo se conseruans Deo adhaereret. Deus enim est fidelis, et iudicabit eum secundum memoriam sanitatis. [2] Tale uero consilium foret ei necessarium qui hac infirmi¬ tate detinetur, ne quis eum ad sanctos duceret, nec alibi nisi quominus posset. Populus enim inde rident, et in ecclesiis 10 amittunt suam orationem ; quin etiam uerberatur et omnino turbatur ei cerebrum, crescitque infirmitas et est magnum peccatum ; uerumtamen in quadam domo secretius deberet teneri, temperate custoditus a frigore et a calore, et amici sui orarent pro illo.

LXVII. Ne aliquis laicus clericos in¬ aniter reprehendat.

[j] Aliquis laicus propter peccata sua defendenda dicit aliquando : “Cur peccant clerici scientes scripturas atque secreta Dei ?” Vir autem sapiens hoc modo ei respondeat : “Amice, quandoquidem clerici reatum agnoscis, sapientior illo 5 es circa rem huiusmodi; cur ergo non caues ne illud facias unde alium reprehendis ? Scriptura cordis quam tibi Deus immisit, tibi semper ostendit quid relinquere debeas uel agere ; sic itaque scienter peccas ac si clericus esses.” [2] Certissime scias quod numquam tibi proderit, si alius 10 pereat, et tu illum sequaris. Stultiorem enim rationem nemo requirat quam illius est, qui pastori suo dicit : “A te requirar, si me ad perditionem deduxeris.”

LXV. LXVI. LXVII.

16 istum] istud

B.

8 detinetur] tenetur 3 ei] sibi

B.

B

9 ridet

B.

'PL >1114

LIBER DE DOCTRINA LXVIII-LXXI

35

[r] Plus conqueritur homo multoties de hoc quod sibi non expediret, quodque Deus numquam ab eo requireret, quam de cetero propter quod damnabitur. Quemadmodum ille qui dicit : “Non habeo censum cum quo Deo seruiam, uel unde 5 eleemosynas faciam.’' [2] Vir autem sapiens ostendat eum esse locupletem hoc modo, quatenus ei dicat hoc : “fu itaque, frater, cum ita sis pauper, quo pretio pedem, uel quodlibet membrorum tribueres ?” forsitan respondebit : “Nullo, Domine.’’ Item : “Oculos quan10 to censu a te erui permitteres ?” uix dicet : “Pro tanto.” Sa¬ piens uir potest ei dicere : “Multum igitur es diues quando¬ quidem pro magno censu non dares quod possides.” Diligenter itaque membra custodi, sed tantum ea dilige ne perdas ea perenniter in inferno.

LXVIII. De con¬ silio dato unicui¬ que.

[j] Cum aliquis infert malum religiosis, et ipsi clamorem ad Deum faciunt legentes maledictiones pro suis malefactoribus, tunc quasi interdicunt Domino ne sumat inde iustitiam. Deus autem qui praesto aderat ad faciendam uindictam respondet 5 eis : “Reuertar itaque, quoniam me non exspectastis, et uos ipsos ulti estis maledicendo.” [2] Prius enim malefactor conueniri deberet quare hoc egisset. Si uero responderet se fecisse propter inopiam, religio ei succurreret ; si autem propter superbiam hoc egisset, uni10 uersus claustri conuentus Dominum ex toto corde rogaret ut hoc ei dimitteret; et aut illum Deus conuerteret, aut suam ab eo iustitiam sine dilatione sumeret.

LXIX. Qualiter se habeant uiri reli¬ giosi cum aliquis infert malum.

[j] Pastori licet mittere suum discipulum ubique pro sua religione sustinenda. Si uero discipulus causa orandi Hierusa¬ lem adit uel quoslibet sanctos, sua deliberatione uitam suam abnegat, ignorans bonum ad quod uenerat. Nam pecuniam il5 luc ferre non ualet nisi diu ceteris eam furatus fuerit. Postremo quomodo Romam perget uel alibi qui sibi pedes abscidit ? [2] Tandem cum pastor et uniuersus conuentus absoluunt discipulum inobedientem causa illuc abeundi, nequaquam eis sufficit ut ipse solummodo a Deo discedat, nisi simul omnes 10 peccati sint participes, abitque discipulus in infernum liber ut sibi uidetur, quoniam ab eis absolutus est. Si enim excommu¬ nicaretur, formidaret iugiter et forsitan reuerteretur. [3] Si uero pastor causa orandi quopiam proficiscitur, ille penitus claustrum absque retentaculo perforat, dicens omnibus 15 aliis ut similiter faciant.

LXX. Ne liceat cuiquam, uel pas¬ tori, aut discipulo, claustrum suum exire causa orandi.

Cum aliquis sermonem audit Dominicum, quamuis totum retinere non ualeat, tantum proficit cum sibi placet, quantum

LXXI. Qualiter sermo diuinus au¬ diatur.

LXVIII.

5 faciam] tribuam B

7 quatenus ... hoc] om. B. C.

C. VIII

36

LIBER DE DOCTRINA LXXI-LXXIII

deficeret si displiceret. At saltem quisque tantum eniti deberet ut inde retineret unde posset anima uiuere, donec iterum de Deo 5 loqui audiret : quemadmodum aliquis ad mensam residens tantum de cibo sumit, ut ad aliam comestionem attingere PL possit. Vtrique enim necessarium est ut comedat tam corpori 1115 quam animae, et neutrum diu ualet uiuere postquam ei cibus omnino deficit. LXXII. De bono quolibet, qualiter, uel quemadmodum fiat.

[j] Multis exemplis quisque posset animaduertere ; quidam enim radendo bonum suum metiuntur, quidam autem accu¬ mulant, nonnulli etiam additamenta ponunt. Quando bonum fit retrahendo, nec cum magna uoluntate, tunc fit radendo ; 5 cum opus bonum placet, placere et delectari est cumulus boni. Item nonnullis ob maiorem perfectionem displicet, quia melius non egerunt, et ecce additamenta. Huiusmodi uero bonum cumulatum et coagitatum ac supereffluens debet homo Do¬ mino reddere, qui comparauit eum carissimo pretio sui san10 guinis. [2] Rursus malum ita crescit, dum placet, sicut et bonum : quamobrem maius peccatum est suum inimicum occidere quam amicum. Nam de interfecto amico unusquisque iratus est, et a Deo dimittitur, quoniam homo inde ex corde poenitet. 15 Tantum uero placetalicui se inimicum suum occidisse, quia uix inde ualet ad indulgentiam peruenire ; et postquam etiam iudicium inde sumpserit, deinde in corde suo dicit : “Deus, bene¬ dictus sis qui me ad poenitentiam de isto peccato perduxisti. Verumtamen multum mihi placet illum esse mortuum qui milii 20 nocebat." Et dum hoc considerat, numquam tam longe fuit a poenitentia. [3] Est enim poenitentia, ut quisque poeniteat, quam Deus homini solummodo per gratiam suam attribuit. Nam presbiter faciens iudicium prius peccatorem interrogat utrum poeniten25 tiam afferat, uel ei peccatum displiceat ? Si ipse respondet : “Minime poenitet," quod iudicium potest ei facere, nisi poe¬ niteat ? Si uero dicat : “Poenitet me," potest eum iudicare et poenitudinem concedere, quam Deus illi tribuit, uidelicet ut semper inde poeniteat.

LXXIII. De maio¬ re labore quem pa¬ titur aliquis in mo¬ dico bono, quam si bonum esset mag¬ num.

[j] Maiorem laborem patitur aliquis in modico bono, quam si bonum esset magnum : nam paruum bonum minime per¬ ducit hominem ad perfectionem diuinae dilectionis in qua requies est, sed magnum bonum facit eum ibi peruenire.

LXXII.

7/8 cf. Luc. 6, 38.

LXXII.

15/16 uix ... et]

om. B

25 ei]

om. B.

LIBER DE DOCTRINA LXXIII-LXXVI 5

37

[21 Quod si quis quaerat quod bonum est paruum uel quod magnum ? Quisquis bona facit opera, potest hoc in semetipso uidere, nam alii non expedit scire. Si bonum ei placet, et in requie manet dum illud operatur, magnum est ; si autem dis¬ pliceat et in inquietudine consistit, paruum est bonum.

Malus homo plorat iracundia et anxietate, uir autem bonus plorat gaudio et dulcedine aliquando. Malus uero minime uult egredi de tribulatione in qua consistit ita ut moriatur, timet enim ut in inferno sibi augeatur ; iustus autem ex dulcedine 5 in qua manet spe maioris migrare desiderat. Potest etiam unusquisque scire quod magnum erit gaudium quando ridebit homo cum Deo, quandoquidem in praesenti tantum est, dum lacrimatur.

LXXIV. De ira¬ cundia et anxietate nequam hominis, et de gaudio et dulcedine uiri iusti.

[j] In multis sunt similes uir bonus et malus. Ambo possunt uigilare, ieiunare, eleemosynas dare et alia bona quamplurima facere ; bonus autem potest ex corde dimittere, malus uero minime. [2] Quemadmodum si cuilibet uiro ditissimo diceretur : "Praebe unum obolum aut interficieris,” facile praeberet eum pro uita saluanda. Si quis autem diceret alicui pauperi : "Da mille marchas argenti, uel suspenderis,” suspendi posset, et numquam eas tribueret, quoniam non haberet. Sic et uir bonus est tam opulentus in bono, quod minime grauatur dum ex corde dimittit ; tantum repletur indulgentia, quod antea con¬ donat quam ab eo postuletur. Malus uero tam est pauper in bono, quod nullatenus hoc ualet agere, nec etiam credere quod a bono perficiatur. [3] Est autem aliquis qui ob superbiam respuit indulgen¬ tiam, cum a uiro iusto sibi impenditur, dicens : "Non curo ut mihi dimittas.” Qui uero remissionem exhibet eam nolenti recipere, sic agit ac si prunas super caput et humeros ei per¬ flaret. Tantopere superbienti atque dedignanti poena infernalis augetur.

LXXV. De diffe¬ rentia uiri iusti, et nequam hominis.

[j] In hoc potest intellegi quod magnae fuerint poenae quas impius patietur. Vult enim Deus ut sui fideles in hac uita tri¬ bulationes sustineant pro suis peccatis redimendis, quibus suam mortem addidit atque suum laborem ad illorum re5 demptionem. Cumque mors illa nihil prodest perituris, immo poenam eis adauget; nec propter peccata sua laborem tolerant

LXXVI. De poenis quas patiuntur iniusti.

5

10

15

20

LXXV.

18 cf. Rom.

LXXV. LXXVI.

6 eum]

12, 20.

om. B

6/7 poenam ...

om. A B. immo] om. B 8 et]

38

LIBER DE DOCTRINA LXXVI-LXXVII

quem Deus recipiat, immo quantum praeualent ea faciunt, et inde iusti sese custodiunt. Sciri potest itaque quod magnam poenam sunt habituri; sed uoluntas peccandi aufert eis for10 midinem poenae.

[2] Tam fidelis est Deus quod mauult a se postulari magnum aliquid quam minimum. Cum uero minus ab eo postulatur, uidelicet huius saeculi diuitiae, quandoque denegatur; maius autem si quis ab eo bene petierit, sine dubio dabit, uidelicet 15 suum regnum ; et ut trahat ad melius, subtrahit aliquando deterius.

20

Lxxvii. De boni et^mah magmtu

[3] Quisquis in pace et gaudio sustinet, cum necessaria ructui non habet, nondum perfecte est abstinens, attamen bene facit; sed tunc est abstinentia perfecta dum habet coram se quod corpus concupiscit, et inde se continet ne eo utatur. In PL hoc autem maior est abstinentia, quod aliquis minus appetit 1117 de rebus huius saeculi.

[j] In magnitudine boni est magnitudo mali quandoque : nam qui Dominum plus agnoscit, quod est magnitudo boni, ualidius delinquit cum ab eo dissentit. Propter hoc, fuit tam magnum diaboli peccatum, quia tantopere Dominum 5 cognoscebat ; et deinde peccatum Adae, quoniam in tanto bono consistebat. Similiter unusquisque homo quo amplius ei Deus bona sua tribuit corporaliter uel spiritaliter, maiorem iniuriam facit, cum ab eo dissentit. Hoc etiam debet im¬ mittere magnum timorem omnibus hominibus, quod angelus 10 benignus pro quadam mala cogitatione factus est diabolus, et cecidit perenniter. Quid igitur fiet de homine qui cotidie malum cogitat et operatur ? [2] Maius bonum arbitratur malus homo se facere pro Do¬ mino cum ad tempus a malo se abstinet, quam bonus dum 15 assidue bonum operatur. Quicumque enim est iustior, magis omne bonum suum despicit, quamuis carius habeat quam aliud. Quod uidetur esse contrarium, sed hoc modo debet in¬ tellegi : quisquis amplius elaborat pro Domino et magis in bo¬ nis enititur operibus, in tantum incitat eum sanctus Spiiitus 20 quod opera quae facit paruipendit, quia nequit ea facere me¬ liora, uideturque sibi tardari, quia totum non ualet agere quod ei sui spiritus uoluntas suggerit. [3] Et ita facit Dominus uirum iustum suum paruipendere

7/8 et inde] unde

LXXVII.

B

add. homini B. PL,.

11 Deus]

17 aliud] alius

LIBER DE DOCTRINA LXXVII-LXXX

39

bonum, ne illud amittat, et tamen illud tantum diligit quod 25 nullo modo uult ab eo separari. Quisquis autem hoc non in¬ tellegit, non multum de diuina dilectione sensit. [1] Magis pertimescit uir iustus de bonis in quibus est ne se coram Deo accusent, quam de criminibus quae fecit dum esset in saeculo. Nam de criminibus bene nouit unusquisque quod dimissa sunt, ita tamen ut inde poeniteat, nec deinceps ad ea 5 redeat; bona uero multis modis homo potest perdere, si alium inde despiciat, aut ea ex se arbitretur habere ; uel si dignum se credat quia Deus ea sibi tribuit facere ; siue putet quod propterea debeat a Deo saluari, aut si laudari appetat, ut inde Deo honorem auferat, seu propter aliam remunerationem fa10 ciat quam in hoc saeculo habeat. [2] Multis etiam aliis modis damnatur aliquis propter Dei beneficia, propter eius sacrum eloquium, et propter sanctae ecclesiae sacramenta, quoniam aliquis accedit ad ea cum sit indignus. Maiorem enim patietur poenam qui pro bono et malo 15 peribit, sicuti falsi christiani, quam qui pro malo tantum damnabitur, quemadmodum increduli. [5] Cumque Dominus fidelem suum protegit ab omnibus insidiis bonum impedientibus, gratior est ei et amplius eum laudat quam quia condonat sibi crimina quae fecit in saeculo. 20 Ipsa namque remissio foret ei damnatio nisi a Deo defende¬ retur, quemadmodum in euangelio, seruo qui alii dimittere noluit. Deus autem tam sapiens custos est, quod bono suo malum adici non permittit; cum uero aliquis sibi illud attribuit, Deus 25 eum in manus inimici tradit. Valde autem decipitur qui pro bono suo reprobatur.

LXXVIII. De ti¬ more uiri sapientis quem habet erga bona diuina.

Aliquis stultus dicit hoc : “Satis esset mihi mansisse uno anno in religione, tantum ut in fine Dominus me in bonis operi¬ bus inueniret, et possem esse confitens.” Vir autem sapiens hoc modo sibi respondeat : “Frater, uis ut Deus a gloria sua 5 post mille annos te proiciat ? an ut te perpetuo saluet ?” Forsitan respondebit : “Salutem exopto." Itaque cum sine termino et absque fine uis a Deo saluari, cur ei uis interponere terminum uel intermissionem ad suum seruitium faciendum ?

LXXIX. De re¬ prehensione uerborum stulti qualiter ei uir sapiens res¬ pondeat.

[x] Summa stultitia est ut homo differat peccata sua confi¬ teri, Dominum exorare, eleemosynas dare usque ad finem uitae ; studiose enim et pro posse suo Dominum impugnat aliquis

LXXX. De consi¬ lio dato unicuique ne aliquis stultitia sua bona differat operari.

LXXVIII. LXXIX.

om. B B 8

13 aliquis] 7 imponere

17 Dumque

B

25 eum]

om. B. B.

intermissionem] interpositionem

40

LIBER DE DOCTRINA LXXX-LXXXI

triginta annis uel quadraginta, et postmodum quamcitius uult 5 ut Deus sibi remittat. Tantumdem autem ad minus deberet elaborare ad faciendam concordiam, quantum elaborauit ad discordiam; amplius enim quisque moratur ad aliquod abluendum quam ad contaminandum. [2] Postremo uero in nullo opere tanta incolumitas uel 10 tanta uis est homini necessaria, quanta ad Deum deprecan¬ dum, et ex toto corde diligendum. Cumque corpus deficit atque memoria sibi minuitur, quomodo eum exorabit ac confessus fuerit ? Magis enim laborat aliquis solummodo in oculis suis aperiendis cum ualde infirmatur, quam si una die pergeret 15 dum conualescit. Nec est rectum consilium cum aliquis dicit : “Ego Deum deprecarer, nisi aegrotarem.’’ Illi qui benefecerit respondet Dominus : “Cur alias orationes requiris nisi me ? Ego sum hic tecum, meum peragens officium.’’ Si uero negle¬ genter egerit, dicit ei Deus : “Bene scio qualiter egeris dum 20 esses sanus.’’ [3] Quin etiam non expediret homini ut in fine suo haberet unde sibi uel una eleemosyna fieret uel quo inuolueretur ; magis enim una sibi proderit si sanus eam fecerit, quam in¬ numerabiles factae post mortem suam ; et uix diligetur ab 25 alio magis quam a semetipso. [4] Tantum enim stultus est aliquis, quoniam omne quod possidet uult esse bonum, tam maius quam minus. Verumtamen de anima quae totum gubernat, operibus dicit : “Sit cuiuscunque possit’’; nam in potestate inimici eam tradit cum 30 a malo minime se custodit. LXXXI. De festi¬ nantia ad bonum faciendum.

[j] Omnibus horis atque aetatibus multum Deo placet, si PL quis ad eum conuertitur ; sed dum aliquis est iuuenis et corpus 1119 uiride sanguisque feruescit, omnino placet Domino si quis ei seruire incipiat, membra retrahens a malo quod possunt age5 re, et ad bonum ea conuertens. Tunc enim fit hostia uiua et Deo placens. [2] Ideoque deberet quisque festinare ad bona opera facien¬ da, quoniam ille qui unam orationem amittit uel aliud bonum, numquam illud deinceps recuperabit, quemadmodum tempus 10 praeteritum retro redire non ualet. Nec tantummodo reddet homo rationem Domino de superfluis cogitationibus uanisque sermonibus ac malis operibus, sed de bonis quae deberet agere, dum mala perpetrat. Quoties enim quisque non agit quae Deo placere cognoscit, criminaliter peccat ; nec de hoc solo peccato 15 ualet quispiam agere poenitentiam, nisi Deus ei remittat per gratiam suam.

LXXXI.

2

dum] cum

B.

LIBER DE DOCTRINA LXXXII-LXXXVI

41

[2] Aliquando contingit grauis tentatio uiro iusto in oratione sua ; et ecce cum ipse dicit : “Domine Deus, adiuua,” tentationes ei crescunt. Dominus uero respondet illi spiritaliter : “Modo te adiuuo ; quanto ualidius tentaris, tanto melius tibi 5 subuenio, quia te uinci a tentationibus non permitto, nec uales aliter coronari nisi legitime certaueris ; quid enim tibi modo faceret consolatio, donec angustias pertranseas, et quam necessarius tibi sim agnoscas.” [2] Fidelis autem Deus est, nec tantum uult suum onerare 10 iumentum, quamuis uideat ualidum, ut ei spina frangatur, nec uerberat ut illud prosternat, sed ut in uiam reducat et citius pergat.

LXXXII. De graui tentatione cuius¬ libet iusti.

Hac ratione uir iustus ualidius tentatur quam alius, quia magis sibi displicent tentationes. Non enim peius cogitat ceteris qui malam uoluntatem sequuntur, sed quanto melior est, tanto magis sibi displicet mala cogitatio, et amplius inde 5 se reum existimat quam alius, dum mala opera perpetrat.

LXXXIII. Item de eodem.

[2] Eodem modo placet Deo cum uir bonus suffert tenta¬ tiones, quemadmodum placet quia gratulatur de uisitatione diuinae dulcedinis ; quod hoc exemplo potest animaduerti : quisquis uxorem habet, si eo absente alius cum illa de adulte5 rio loquitur, nec illa consentiat, nullatenus eam ideo minus diligit quando reuertitur ; immo tantumdem placet ei quia sese defendit, quantum placet gaudium quod habet quoniam ipse uenit. [2] Milites etiam cuiuslibet munitionis si se ab aliquo defen10 dant exercitu, absente suo domino, tantum placebit aduenienti domino quia sese defenderunt, quantum gaudium quod habe¬ bunt de suo aduentu. Similiter placet Deo quando uir bonus suffert tentationes, et postmodum in ipso Deo gratulatur.

LXXXIV. Item de eodem.

[2] Est aliquis cui melius est ut a bono retrahatur quam a malo. Non est enim necesse ut uiro bono dicatur : “Caue ab homicidio uel ab aliis criminibus.” Si enim bonus est, cauet quantum ualet. 5 [2] Sed cum bonum operatur, tunc debet ei dicere quando¬ que pastor a quo regitur : “Melius posses hoc agere,” quatenus discipulus eo magis humilitatem custodiat, quia reprehenditur atque retrahitur ab ipso bono.

LXXXV. Qualiter aliquis a bono ali¬ quando retrahen¬ dus sit.

[2] In hoc potest uideri bonum humilitatis : nullus enim tam peccator est, si ex corde se humiliat, quin Deus eum iustum

LXXXVI. De bo¬ no humilitatis cog¬ noscendo.

LXXXII.

2

Deus] om. B

10

spira B.

42

LIBER DE DOCTRINA LXXXVI-LXXXIX

faciat. Multum igitur adauget uirtutes uiri iusti, quando¬ quidem omnia delet mala peccatoris ; et ualde Deo placet 5 quando iustus sese humiliat, cum sibi tantum placeat de pec¬ catore, quia cum eo concordat. [2] Superbia e contra uirtutes destruit cum se uiro bono inserit. Sciri potest itaque quia malos peiores reddit. [3] Multum debet homini placere in bona uita diu uiuere ; 10 multos enim dies tribuit ei Deus cum tanta gratia, quia si quislibet malus unum ex illis in fine uitae suae haberet, absque dubio saluus fieret. Magnum erit igitur fidelis praemium qui cotidie lucratur Dei regnum, quemadmodum malus acquirit infernum. LXXXVII. De re¬ cordatione pecca¬ torum quibus uir religiosus fuit ali¬ quando corruptus in saeculo.

[j] In hoc cognoscit religiosus peccata in quibus erat in saeculo, quia contingit aliqua dierum ut defleat, et in tantum se accuset quod Deus eum faciat ab omnibus immunem cri¬ minibus. Sed post bonum cordis affectum inuenit in se peccata 5 innumerabilia ipsa die qua defleuerat, quamuis post poeniten¬ tiam non sit lapsus in crimen. In quo potest intellegere peccata in quibus erat in saeculo, quando cum Deo minime concorda¬ bat. [2] Aliud est uincere semetipsum, et aliud uinci a semetipso : 10 qui uitia calcat, seipsum superat ; qui a uitiis prosternitur, a semetipso deuincitur.

LXXXVIII. De admiratione cae¬ lestium gaudiorum.

LXXXIX. Quali¬ ter Deus honoratur tam in reprobis quam in electis.

[1] Hoc erit mirabile in caelesti gaudio cum ceteris bonis. Omnes electi pariter ibi adfuerint; nullus praecedet alium quamuis prior natus sit et obierit ; nullique uidebitur tarde se illuc aduenisse. Omnes enim simul uidebunt qualiter diuina 5 prouidentia in regno caelorum adfuerint, antequam mundus fieret. [2] Cognoscent etiam quomodo pro peccato suo illud gau¬ dium amiserunt, quod postmodum Deus per gratiam suam eis restituit, et sicut laudabunt Dominum, quia salus eorum fine 10 carebit, laudabunt etiam quia numquam habuit initium in PL conspectu Dei. 1121 [r] Eodem modo Deus honorabitur in reprobis quemadmo¬ dum et in electis. Sicut aliqua potestas proelians cum alia, si potest eam in proelio deuincere et in carcerem suum mittere,

LXXXVI. LXXXVIII.

9 uiuere] manere B. 3/4 illuc se tarde B

8 eis] illis B.

LIBER DE DOCTRINA LXXXIX-XCI

43

tantum honorem habebit in deuictis inimicis, quantum in 5 praemio quod suis dabit coadiutoribus ; sic erit laus Deo poena quorundam et salus aliorum. [2] Sed adhuc erit aliud, quia misericordiam faciet Domi¬ nus in his qui peribunt, non eis, sed in eis ; faciet eam ceteris. Quemadmodum si aliquis malignum raptorem destruit, mag10 nam miserationem facit in eius destructione populo, quem malus opprimebat ; sic Dominus in reprobis misericordiam faciet electis suis, quia remouebit hos ab illis ne deinceps eos affligere ualeant. [3] Hanc misericordiam Iesus Christus fecit discipulis suis 15 quando corporaliter ab eis recessit, et inde ludam amouit. Nimis enim illos uexaret si cum ipsis remaneret. Sed dum Deus corporaliter adesset, ipse permittebat ut ludas expensam deferret, quatenus ceteri essent expediti, ut et latro occupatus esset in nihilo in quo suum habebat animum. [x] Beatus est cuius peccata nullus uidet nisi ipse, et Deus : haec est enim una de magnis miserationibus, quas sese diligenti Deus exhibet. Vitia quae habet in se, minime delet Deus ex toto quamdiu uiuit in hoc saeculo, sed tegit ea quemadmodum 5 ignis tegitur a cinere ; nec ea uidet alius nisi Deus et uir bonus. Cum uero Dei famulus ea cognoscit, a semetipso dissentit, et illa discordia pacis est initium. [2] Postremo bonum quod Deus immittit in eo per gratiam suam ostendit populo, facitque uirum iustum laudari, ex hoc 10 quod nihil ad illum attinet. Verumtamen omnis honor est Domini; nullus enim bonus aestimaretur, si alius uideret quod ipse quandoque meditatur. [3] Multoties enim uidetur aliquis ubi non est, et non uidetur ubi est ; corpus in bonis uidetur operibus, cor autem longe 15 est ab eo. Propterea Deus facit magnam misericordiam, quia celat hominis cogitationes.

XC. De diuinis mi¬ serationibus erga animam.

[x] Aliquando displicet homini Dei misericordia, aliquando uero eiusdem iustitia. Hoc modo: continget aliquem impium esse in qualibet patria, dicetque populus : “Cur patitur Deus malitiam istius ? minime deberet pati.” Tu uero qui con5 quereris, de temetipso quid dicis ? fecisti umquam aliquid in¬ sipienter ? quod si feceris, uis ut te Deus disperdat ? Respon¬ debis mihi : “Nolo.” Itaque cum tibi non displiceat quoniam a Deo toleraris, cur accusas in alio suam misericordiam, cum similiter tibi sit necessaria ? Malitia hominis debet tibi dis10 plicere, sed Dei misericordiam debes admirari et ex toto corde laudare.

XCI. De Dei mise¬ ricordia et eiusdem iustitia quae ali¬ quando displicet homini.

[2] Alio modo displicet homini iustitia Dei. Certum est quod Dominum deberet super omnia unusquisque diligere ; quisquis autem hoc non agit, saltem placeat ei semper amor qui sibi

44

LIBER DE DOCTRINA XCI-XCII

15 confertur diuinitus. Item si ualde non placet, caueat ne sibi displiceat, et hoc ei sufficiet. Respondebit aliquis: “Numquam mihi displicebit amor quem mihi Deus exhibet.” Verumtamen hoc intellegat : toties incidit homo in hanc displicentiam quoties ei displicet dispositio diuina et iustitia in qua Deus 20 uult illum tenere cum aegritudine uel paupertate, siue angus¬ tiis quas sibi immittit, ut deserat malum et faciat bonum. [3] Propterea haec uirtus prae ceteris omnibus est homini necessaria, quatenus recto corde concordet cum omnibus diuinis actibus atque sermonibus, nullumque reprehendat. Propria 25 uero opera displiceant unicuique, quia cuncta sunt inutilia ; et laudet ea quae Dei sunt, a quo bona fiunt. [4] Quisquis autem hoc ignorat, sese prorsus accuset ; peccata quippe sua impediunt, quoniam hoc non intellegit. Et in nullo potest aliquis melius cognoscere se peccatorem esse, 30 quam in hoc quia non uidet secreta Dei, quae sunt apertiora quam dies his qui recte uiuunt. XCII. De magna misericordia quam facit Deus homini iusto.

5

10

15

20

25

[1] Tantam misericordiam facit Deus super uno iusto qui diu in bona uita permansit, cum eum saluat, quantam super aliquo peccatore, qui circa finem uitae suae conuertitur. Quod si quis quaerat quomodo hoc esse ualeat quin sit maior misericordia salus peccatoris, qui pro ea nullum laborem pertulit, quam iusti, qui diu laborauit, nos ei respondeamus : “Non est solummodo tanta misericordia salus iusti, sed etiam maior. Certum est enim quod in eadem peccata in quae cecidit alius uel in peiora corruisset iustus, nisi semper diuinis manibus teneretur.” [2] Corruptio namque uitiorum in cunctis est hominibus. Dupliciter itaque Deus facit suam iusto misericordiam, cum eum protegit ne peccet, et ei tribuit delectabiliter uiuere in operibus iustitiae, postmodum illum saluans per gratiam suam. Nonne maior est uirtus ut ignis et calor uitiorum non ardeat ubi adest, quam si penitus defuisset ? Tandem iustus poena carebit quam alius patietur pro peccatis suis siue in hoc saecu¬ lo, siue in igne purgatorio. [3] Et ecce alia miseratio : propter hoc etiam facit Deus maiorem gratiam super iusto, cum eum saluat, quam super alio. Qui enim iustior est, maiorem habet necessitatem maiusque saluandi desiderium. Ille uero qui subuenit homini neces¬ sitatem patienti et mendicanti, ex eo quod optat, maiorem facit PL misericordiam quam si subueniret alii curam non habenti. 1123 Impius autem nullum habet affectum nec curam salutis ; ius¬ tus suspirat et plorat quoniam inde abest. Quamobrem maior est misericordia ut Deus eius desiderium adimpleat.

xci.

20

illum] eum B.

LIBER DE DOCTRINA XCIII-XCV

PL

45

[j] Tanta est altitudo diuitiarum Dei, quia si de illo nihil amplius sciret aliquis, nisi solummodo scriptum reperisset, quod semel in caelo totius mundi meminisset, magis deberet homo Domino seruire pro illa sola memoria, quam seruiat ei 5 pro omnibus quae fecit, et cotidie facit ad salutem hominis. [2] Item si Deus dixisset : “Illos, qui fecerint uoluntatem meam sine line saluabo,’’ et ab eo quaereretur : “Domine, dic eam nobis,” ipse uero minime diceret, nec ab aliquo fieret; tunc posset homo qualemcunque excusationem habere de pec10 catis quae facit per superbiam, possetque dicere ueniens ad iudicium : “Ego malum non egissem, si scirem quod Deo dis¬ pliceret.” Deus autem minime suam celauit uoluntatem : prius per patriarchas et prophetas eam annuntiauit: ipse etiam in terram adueniens penitus eam locutus est, et postmodum 15 apostoli, ceterique doctores ; adhuc dicit eam unicuique ho¬ mini in conscientia, quando tribuit ei discretionem mali et boni. [3] Quin etiam diuina praecepta sunt tanta dulcedine plena, quia, quamuis ea Deus non dedisset, homo deberet ea 20 rationabiliter ab eo postulare et dicere : “Domine Deus, con¬ cede nobis hoc agere, quod nobis erit leuius, nos inuicem dili¬ gere, et in pace consistere.” Itaque, cum Deus hoc praecipiat, nonne est multum crudelis et magna poena dignus quisquis non uult hoc agere ?

XCIII. De extol¬ lentia diuitiarum Dei.

Hoc posset rationabiliter dici communicare uolenti : “Fra¬ ter, uis recipere corpus Iesu Christi? uis etiam ut Deus se tibi totum praebeat ? Si hoc desideras, Deus paratus est ut se to¬ tum tibi tribuat tali pacto, ut te totum ei similiter praebeas, 5 quandoquidem illum habere totum exoptas.” Considera quo¬ que in corde tuo si Deus ultra modum aliquid requirat, quia tibi dicit : “Te totum mihi da, ego me totum tibi dabo.” Et tu frater quod illi tribues retinebis, eritque tuum. Ceterum quod retinebis, nec ei dare uolueris, erit in perditione. Qui enim 10 amat animam suam perdet eam, et qui perdiderit, lucrifaciet eam, quemadmodum dicit euangelium.

XCIV. Qualiter sit corpus Christi ac¬ cipiendum.

[j] Cum hac cogitatione oporteret unumquemque surgere, atque cubare et omnia opera sua facere, ut semper uoce cordis diceret : “Domine Deus, hodie tantum me defende, ne disce¬ dam a te ; heri quippe non me bene continui, sed hodie me 5 modis omnibus emendabo, quandoquidem finis meus adest” ; et quasi coram oculis suis mortem teneret, cotidie quoque

XCV. De cogita¬ tione necessaria circa finem.

1124

XVIII. XCIV. 33-

*

1 Rom. 11, 33. 9/10 Ioh. 12, 25.

10/11 Matth. io, *J9 ; Mare. 8, +35 ; Luc. 17,

46

LIBER DE DOCTRINA XCV-XCVI

bona opera faceret pro unius diei induciis, quasi, ut ita dicam, pedem teneret subleuatum causa mutandi in aliud saeculum. [2] Postremo cum in aegritudinem uenerit et cognoscet 10 se non diutius uicturum, postquam confessus fuerit et de peccatis suis poenituerit, conuertat cor suum ad gratiam Iesu Christi et ad amorem quem habet erga membra sua ; memine¬ rit etiam maioris boni quod ei Deus facere tribuit, et inde ei gratias agat ; tandem cum memoria bonorum operum, cum 15 fide quoque et spe salutis migraret ex hoc saeculo. [5] Verumtamen unicuique necessarium esset ut ad hoc diu laboraret, et ut saltem auderet obire, deberet quisque uelle in iustitia permanere ; qui enim Dominum diligit, aliquando mi¬ grare appetit ipsius uidendi desiderio, nec propter aliud debet 20 aliquis uelle mori. XCVI. De carita¬ te et excellentia caritatis.

5

10

15

20

25

[j] Vera caritas suum habet honorem in caelo, et maiori excellentia, quia Deus est suus amicus, nec uult se degenerare. Ex omnibus quae corporaliter aspicit, minus semper appetit, uiliora uestimenta, et deteriorem cibum, tantum ut quoquomodo praesentem diem transire ualeat, et frequenter reuisere thesaurum thalami sui, uidelicet Iesum Christum, quem habet in corde suo. [2] Et plures pretii facit rex huius saeculi quendam obo¬ lum, quam caritas uniuersas mundi diuitias ; numquam enim meliorem uult habere domum quam caelum. Potest etiam di¬ ci quod multum est cupida, cum totus mundus ei sufficere non ualeat. Quisquis autem eam habet, non curat ut aliquis de illo loquatur ; magis uult absconditus et abiectus in hoc sae¬ culo permanere, obseruatque plenius diuina praecepta ; non enim terret eum aduersitas, neque paupertas. Rex uero cae¬ lestis facit admirabilem pulchritudinem ipsius cunctis suis ciuibus, quia sese abierit ; unusquisque angelus scit melius lau¬ dare et honorare Dei amicum, quam mundi homines uniuersi. [3] Item multum placet uerae caritati, quia Deus ei praecipit inimicos suos diligere, leuius enim manet dum eos diligit, quam si odio haberet ; et penitus gratulatur, quia Deus ei iubet pro suis orare persecutoribus. Hoc etiam considerans maxi¬ mam misericordiam faciet eis Dominus qui pro illo labores patiuntur, quandoquidem pro ceteris amicos suos torquentibus uult rogari, eisque uult misereri. [4] Haec sunt opera et cogitationes uerae caritatis. Sed fortassis dicet aliquis : “Ecquis eam potest habere ?” Procul dubio haec est uia qua sanctus Petrus ceterique electi

XCV. XCVI.

10 confessus] conuersus B. 12 hoc saeculo] mundo B.

LIBER DE DOCTRINA XCVI-XCVIII

47

ascenderunt in caelum. Qui uero tantumdem uult habere, 30 quantum unus ex ipsis, et sic saluari desiderat sicut et illi, nonne faciet quidpiam de hoc quod ipsi fecerunt ? saltem tan¬ tum faciat.” Credat absque dubio quod facere deberet. Quod si bene credit, declinabit a malo et faciet bonum pro uiribus suis.

5

10

15

20

25

30

[j] Qui totum habet cor suum in gratia Iesu Christi, laeta¬ tur, quoniam Abraham ceterique patres ueteris testamenti descendebant in infernum cum morerentur. Si quis enim solis bonis operibus posset saluari, numquam Moyses, nec sanctus Ioannes Baptista, et alii quamplures illuc descendissent, qui perenniter ibi adessent, nisi Dei Filius eos inde liberaret. [2] Opera quippe iustorum omnium qui sunt ab initio mun¬ di usque ad finem, si cuncta forent unius uidelicet ab illo facta, malum quoque quod alii fecerunt esset bonum, et totum foret eiusdem, adhuc ei non sufficeret ut uno tantum momento cae¬ lestem gloriam uideret, si Dei gratia defuisset. Nullus enim uiribus suis ualet quidquam promereri nisi poenam. Illi uero qui amplius obsecutus est Domino, satis Deus fecisset, si eum tantum a poenis infernalibus liberaret, nec non etiam matri suae, quandoquidem omnes homines eas meruerunt pro pec¬ catis in quibus nascuntur. [3] Hoc est autem summum cunctis hominibus consilium, ut unusquisque recte uiuat quo amplius potuerit, praestolando Dominum. Ipse uero quod ei placuerit faciat siue de poena, siue de salute. Quamuis enim certissime sciret aliquis se fore damnandum, non ideo oporteret ut a Dei seruitio cessaret. [4] Quandoquidem Iesus Christus omnia peregit quae hu¬ manae saluti sunt necessaria, nec in illo defuerit quin homo saluetur, nisi in culpa uniuscuiusque, cur ergo suum aliquis subtraheret ei seruitium ? Verumtamen Deus non est crudelis, sed fidelis, et saluabit obsequentes sibi. Bona uero opera, quae Deus operatur in homine, ex gratia sunt, salusque similiter ; et ex una gratia uult Deus ut speretur et alia. Qui uero pri¬ mam respuit, id est bona opera, non est dignus secunda, hoc est salute.

Multis modis Deus se diligentem honorat. Maior quippe honor erit homini, quia Deus eum tantummodo gratia sua saluabit, quam si saluaret eum bonis suis operibus. Nonne honorabilius esset cuilibet pauperi, si quidam rex abiret illum 5 longe quaerere in alienam terram, eumque adducens ad curiam

XCVII. XCVI1I.

10 tantum] om. B 4 abiret] abiisset

24 in]

B

om. B.

XCVII. De gratia Iesu Christi erga electos.

XCVIII. De hono¬ re iustorum.

48

XCIX. De inhones¬ tate reproborum.

LIBER DE DOCTRINA XCVIII-CI

suam sibi consedere faceret, ac regni sui dominum constitueret, quam si pauper regem quaereret ? Similiter ouis, quae perierat, nonne honorabilius rediit ad domum cum ipse pastor eam quaesiuit, suisque humeris imposuit, quam si ipsa sua sponte xo uenire inciperet, nec alius eam deferret. Sic maior honor est homini, quia Deus est de eius salute sollicitus. [j] Hac etiam ratione potest intellegi dedecus et inhonestas reproborum ; illi namque nulli rei culpam imputabunt nisi sibimetipsis, qui uoluntate sua sese damnauerint. Deus enim neminem umquam damnabit, nec habet unde, nisi quis ei tra5 diderit ; immo libenter eos saluat qui eum sequi desiderant.

10

[2] Tunc homo delectatur in Deo, cum Deus primum de¬ lectatur in eo ; tunc aliquis requiescit in Deo, cum Deus pri¬ mum requiescit in illo ; tunc homo Deum recipit, cum Deus est in ipso. Deus enim in nulla re ualet requiescere nec delectari nisi in semetipso, nec aliud Deum potest recipere. Nisi enim ita esset, aliud bonum Deus inuenisset praeter semetipsum, in quo bonum est uniuersum.

C. De securitate quae debet haberi tantummodo in Domino.

[j] In nullo potest inueniri securitas nisi in Deo. Qui enim uitas sanctorum auscultat, et quos pro Domino labores per¬ pessi sunt, nihil aliud sibi dicunt nisi quod itidem faciat. Eorumque passiones non sunt redemptiones nisi sibimetipsis ; 5 immo sunt terrores ei qui non uult illos imitari. [2] Similiter creaturae ratione carentes et assidue in Domi¬ nica dispositione permanentes debent homini magnam uerecundiam magnumque terrorem incutere, quoniam ipse ratione utitur, et tamen a diuina dispositione discedit; et sic in cunctis 10 rebus terror inuenitur. [5] Sed solus Iesus Christus se diligenti dicit: “Omnia opera mea feci pro te, tibi sum natus atque baptizatus, mea mors est uita tua, mea resurrectio est tua remissio, mea ascensio est tua glorificatio.’’ Apparet itaque quod cetera omnia terrent ho15 minem ; et Deus solummodo qui pro eo passus est eumque magis diligit, securum reddit.

CI. De quaestione discipuli facta ad pastorem.

[j] Quidam discipulus quaesiuit hoc a pastore nostro : “Domne, cum in tot et tantis rebus ius diuinum defendis, qua

CI.

2/4 cf. Ex. 3, 21-22; 12, 33-36.

9 quaesiuit] requisiuit B

37 Dan. 3, *ji ; cf. Dan. 3, 23-24.

sua] om. A. XCIX. 11 Deus] om. B. CI. 1 Quidam] Item Guill. Dand., uit. Hug., 25 nostro] om. Guill. Dand., uit. Hug., 25 2 Domne cum in] Quandoquidem uiribus Guill. Dand., uit. Hug., 25

LIBER DE DOCTRINA CI

49

ratione praecepit Dominus filiis Israel ut thesaurum ab Aegyp¬ tiis mutuarent secumque deferrent ? uidetur esse rapina.” 5 Cui respondit : “Frater, hoc aperte iustum fuit ; isti namque illis diu seruierant, illi uero pro seruitio malum istis retri¬ buerant ; iusto quoque iudicio Deus aequus iudex uoluit ut isti mercedem laboris sui secum deferrent, quam illi sibi defraudauerant. Est autem alius spiritalis intellectus, quod similiter io membra Christi thesaurum sanctae scripturae acceperunt a Iudaeis remanentibus in Aegypto, id est in huius saeculi tene¬ bris.”

15

20

25

30

35

[2] Iterum idem discipulus hoc eum interrogauit : “Domne, tu dicis quod Hierosolymitanam terram Deus dilexit magis quam aliam, in tantum quod de ceteris regionibus amicos suos illuc adduxit; ipse etiam ibi de uirgine natus est, et frequenter in scripturis uocat eam terram promissionis. Mi¬ rum est itaque quia uoluit eam talem esse ; non enim ibi sunt prata speciosa, nec optimi fontes, nec ditissima flumina ; sed aqua in cisternis, asperitas etiam atque calor magis quam in multis terris.” Hanc quaestionem pastor soluit hoc modo: “Fra¬ ter, in hoc potest considerari quam admirabilis est dispositio diuina. Ideo namque corporalem inde remouit delectationem, ut amici sui in eo tantum delectarentur, et amor suus esset eis pratrum, fons ac flumen, et quodlibet aliud refugium. Nisi enim Deus sciret aliud saeculum esse melius, nullatenus amicos suos illuc transferret, quin etiam matrem suam nullo modo deciperet.” [3] “Sed pro caelesti gaudio praesens subtrahit aliquando, non tamen eo modo quatenus amicos suos in hoc saeculo tristes deserat ac desolatos, sed tantum quasi Deus hoc uult agere, quia tunc seruos suos in maiori tenet requie, cum mundus con¬ siderat quod ipsi laborem patiantur ; magis enim inde honora¬ tur, cum in angustiis eos requiescere facit. Aliquando uero ut infideles erubescant, ostendit populo dulcedinem in qua cor¬ poraliter amici sui consistunt, dum cruciantur, sicut legitur de tribus pueris, qui benedicebant eum in igne fornacis ; alios uero quos ita non liberat corporaliter, ut fideles ibi sumant exem-

3

filiis Israel] Israelitis Guill. Dand., uit. Hug., 25 4 uidetur esse] nonne est Guill. Dand., uit. Hug., 25 6 diu] Deo Guill. Dand., uit. Hug., 25 illis] om. Guill. Dand., uit. Hug., 25 6/7 retribuebant Guill. Dand., uit. Hug., 25 7 iusto quoque] uero ergo Guill. Dand., uit. Hug., 25 8 laboris] operis Guill. Dand., uit. Hug., 25 9 alius spiritalis] spiritaliter Guill. Dand., uit. Hug., 25 10 receperunt Guill. Dand., uit. Hug., 25 15 quod] ut Guill. Dand., uit. Hug., 26 18 quia] quod Guill. Dand., uit. Hug., 26 20 etiam] om. Guill. Dand., uit. Hug., 26 25 ac] et B 31 quasi] quia Guill. Dand., uit. Hug., 26 32 quia] qui Guill. Dand., uit. Hug., 26 35/36 corporaliter] ueri Guill. Dand., uit. Hug., 26 38 liberat] om. Guill. Dand., uit. Hug., 26

50

LIBER DE DOCTRINA CI-CIV

pium patientiae, tantopere consolatur in spiritu, quod maio40 rem laborem patiuntur qui eos cruciant, quam serui Dei qui cruciantur.” cii. De diuina dui-

Multum est Deus dulcis dominus ; quoties enim aliquis uult humiliter cum eo loqui in oratione sua, Deus adest paratus ut hominis sermonem audiat. Si quis autem uellet secreto loqui cum quadam saeculi potente persona, posset fieri quod nequa5 quam ea die cum ipsa loqueretur qua ante eam uenisset.

CIII. De doctrina salutari ad unum¬ quemque.

Hoc debes intellegere quicumque cum Deo loqui familiariter exoptas, quod te Deus non exaudiet, nisi tecum fueris cum eum rogaueris. Nam quomodo tuus amicus ad te ueniret, si tu, cum eum inuitas, prior fugeres ? Caue itaque ne uanis cogitationibus 5 cor tuum discedat a te, et in oratione tua Deum praesentem inuenies.

CIV. De quaestio¬ ne cuiusdam disci¬ puli facta ad ma¬ gistrum cum de oratione loquere¬ tur, et de respon¬ sione eiusdem.

[j] Cum pastor de oratione loqueretur, praedictus discipulus interrogauit eum qualiter esset ibi manendum. Cui respondit sermonem huiuscemodi : “Moyses in oratione sua manus ad Deum erigebat, cum Iosue minister eius pugnabat cum Ama5 lec, et quamdiu manus eleuatas tenebat, populus suus uincebat ; cum manus demittebantur, ille uincebatur ; tandem Aaron et Vr sustentauerunt ei manus donec uictoria fuit per¬ petrata.” [2] “Alibi reperitur quod Maria Magdalene ueniens ad Domi10 num pro suorum remissione peccatorum, procidit ad pedes eius ; cui Deus condonauit propter magnam dilectionem qua replebatur : nam antea diligebat eum, quam illuc aduenisset. Et ita Moyses manus leuabat ut magis Deum diligeret et me- PL lius exoraret; Maria Magdalene inclinauit se ad pedes Iesu. 1128 15 Idcirco cum aliquis in oratione sua secretius fuerit, eo modo se aptet quo Deum amplius diligere potuerit, uel sedendo siue stando, aut humi prostratus, siue flexis genibus.” [3] “Verumtamen secum ducat humilitatem, sine qua Domi¬ nus illum non audiet ad suam utilitatem. Cum enim ipsi disci-

C1V.

3/8 cf. Ex. 17, 8-13.

9/12 cf. Luc. 7, 36-47.

39 tantopere consolatur] tantum consolantur Guill. Dand., uit. Hug., 26 cruciarunt Guill, Dand., uit. Hug., 26.

CIV. 4 cum] contra Guill. Dand., uit. Hug., 22 11 condonauit] Guill. Dand., uit. Hug., 22 16 aptet] adaptet Guill. Dand., uit. Hug., 22 eum Guill. Dand., uit. Hug., 22 potuit Guill. Dand., uit. Hug., 22 17 tus] stratus Guill. Dand., uit. Hug., 22 19 audit Guill. Dand., uit. Hug.,

40

donauit Deum] prostra¬

22

LIBER DE DOCTRINA CIV

5i

20 puli sanctus Iacobus, sanctusque Ioannes rogarent Iesum Christum absque humilitate, respondit eis : Non est meum dare uobis sedere ad dexteram meam, uel ad sinistram, sed quibus paratum est a Patre meo. Estote alii quam modo sitis per humi¬ litatem et dabitur uobis. Omnis enim uis orationis est in 25 magnitudine diuinae dilectionis ; amor uero diuinus locum suum non inuenit, nisi in humilitate, et ideo Iesus Christus humilitati promisit excellentiam in regno caelorum, quia nihil aliud in terra reperit a quo diligatur.” [4] ‘‘In omnibus etiam operibus uult Deus ut tempus ob30 seruetur et locus, nisi in oratione. Secundum tempus uult ut psalmos dicat aliquis, et de Deo loquatur, audiatque loqui atque laboret ; et sic de ceteris. Nam propterea Deus diuersa dedit praecepta, ne quis in suo seruitio fastidiret, possetque mutari ab uno in aliud causa maioris delectationis ; sed in uno35 quoque opere uult ut semper eum quisque deprecetur, dicens in corde suo : ‘Deus, hoc tantum facio ut te diligere ualeam’.” [5] ‘‘Alicui uero quodlibet agere uolenti dicit Dominus : ‘Si uelles, ego tecum pergerem, teque iuuarem in hoc quod agere disponis’. Tunc qui saeculum diligit, respondet : ‘Alii auxi40 liare, mihi uero minime’. Hoc operibus dicit, quoties a diuinis praeceptis discedit, et ob superbiam qua homo diuinam respuit societatem, respondet postmodum ei Dominus in oratione sua : ‘Quia me noluisti habere socium in illo opere, ego modo precem tuam non recipiam’.” 43

PL

129

[6] In cunctis operibus placet Domino disciplina, sed peni¬ tus in oratione, hoc modo : quando uir bonus Deum depreca¬ tur pro tribulatione sui ipsius, uel alterius, et tandem sic ad Domini uoluntatem suam conuertit, quod nec audet eligere, nec uult dicere : ‘‘Deus, ita perfice” ; sed totum in eius ponit 50 electione, tunc iustus in Dei permanet disciplina, unde oratio eius est commoda, quemadmodum fidelis discipulus in oboe¬ dientia sui pastoris consistit, postquam semetipsum abnegauit, nec uult suam eligere uoluntatem. [7] Quisquis autem firmam habet fidem, sic laudat Deum ex 53 eo quod sibi denegat, quemadmodum de cetero quod sibi attribuit, tam in rebus corporalibus quam in spiritalibus. Sic¬ ut enim Deus censum praebet ut inde sibi seruiatur, ita sub¬ trahit ut magis diligatur; et quemadmodum unam uirtutem iuuamen tribuit ad salutem, ita subtrahit aliam ne quis 60 corruat in superbiam. 21/23 Matth. 20, *23.

22

uel] siue Guill. Danet., uit. Hug., 22 25 locum] meritum Guill. Dand., uit. 39.42 respondit Guill. Dand., uit. Hug., 22 51 commode B 58

Hug., 22

quemadmodum] add. una uirtus 5

PL. C. C. VIII

52

LIBER DE DOCTRINA CIV-CVI

[-30.

58/59

cf. Ioh. 8, 38.41.

61/63

cf. Matth.

68 cf.

Matth.

Rom.

8,

12.

50/52

10, 22; 24,

22,

21.

Rom. 8, *30.

1 Petr. 3, 11. 13.

70/72

Mal.

65/66 1,

53/54

57/58 61 Eph. 4, 25. 18, *2o. 66/67 Ps. 88, *i5. 72/73 Matth. 22, 21. 77/78 cf. Ps. 44, 11.

00 1 Petr. 2, 11. Ez.

*6.

216

DE CONFIRMATIONE LXXXII-LXXXIII

409

LXXXII. De custodia. Rehgio est gratia, iustitia atque custodia. Haec est quasi uia trium dierum omni homini religioso, scilicet gratia uisitatrix ad adducendum, consolatrix ad permanendum, iustitia ad 5 recte operandum et unicuique quod suum est fideliter red¬ dendum, id est sibi et proximo. Custodia est ad obseruandum omnia et ad consummandum unde dicitur : Omni custodia serua cor tuum. Et alibi : Custodi me a laqueo quem statuerunt mihi, et cetera. Et propheta ait : Super custodiam meam stabo, 10 et audiam quid respondeam ad interrogantem me. De hac cus¬ todia dixit alibi propheta : Dilectio illius custodia legum est. Haec est enim illa custodia, id est obseruantia qua obseruare debemus obseruationis religionis, id est traditiones quas tra¬ diderunt nobis praedecessores nostri. LXXXIII. De uia tridui omnium religiosorum.

5

10

15

20

Festinemus igitur, dilectissimi, ad haec tria obseruanda, quia haec tria sunt quasi uia trium dierum, per quam incedere debemus uia regia, ut neque ad dexteram, neque ad sinistram declinemus, sed semper recto tramite itinerantes, cum omni diligentia obseruemus que nobis iniuncta sunt. Nam forsitan haec est illa uia tridui quam nobis Dominus Iesus demonstrauit dicens : Ecce hodie eicio daemonia, crastina die sanitates perficio et tertia die consummor. De hoc triduo propheta sic | ait : Viuifcabit nos post dies duos et in die tertia suscitabit nos et sciemus sequemurque et ambulabimus in uiis Domini. Omni homini religioso necesse est ut per hanc tridui uiam festinan¬ ter, firmiter, fideliter, feliciterque incedat. Sit ergo ei diuina gratia quasi dieta prima, iustitia secunda, custodia quasi tertia dieta et consummans. Vnde merito dicatur Deo : Con¬ summatus in breui, expleuit tempora multa. Prima dieta facit remotum, secunda remotiorem, tertia remotissimum. Prima datur ad cognitionem, id est ad mentis illuminationem ; se¬ cunda ad operationem seu uirtutem, tertia ad obseruationem siue ad consummationem. Prima est in agnitione ueritatis, se¬ cunda in operatione uirtutis, tertia in consummatione per¬ fectionis. Prima inchoat omne bonum, secunda operatur omne bonum, tertia festinat ad omne bonum. Prima flagrat boni¬ tate, secunda abundat sanctitate, tertia superabundat omni

LXXXII. 9/10

140, 9.

LXXXIII. 15/16 Sap. 4,

2 Hugo Lac., Hab. 2, *i.

4/5 13.

Deut.

5,

doclr., II, [i], i. 11 Sap. 6, *I9. 32.

8/9

Luc.

7/8 13,

Prou. 4, 23.

*32.

10/11

Os.

8/9

Ps

6,

*}.

410

DE CONFIRMATIONE LXXXIII-LXXXIV

25 ueritate. Prima est dieta incipientium, secunda proficientium, tertia peruenientium. Primi quasi moriuntur cum Domino, quia moriuntur saeculo. Vnde : Beati qui in Domino mori¬ untur. Secundi quasi consepeliuntur Christo, quia omnino eradicantur a mundo. Vnde : Consepulti enim estis, et uita 30 uestra abscondita est cum Christo in Deo. Tertii iam mente resurgunt cum Christo quia iam est in caelis eorum conuersatio secundum apostolum. Vnde : Cum autem apparuerit Christus uita uestra, tunc et uos apparebitis cum ipso in gloria. LXXXIV. De aedificatione quinque porticuum huius pis¬ cinae.

5

10

15

20

25

Audita autem explanatione trium uerborum quae beatissi¬ mus confessor egregius luculentissimo sermone composuit, aggrediamur quinque porticuum, Deo cooperante et sermonem confirmante, aedificationem rectissimam. Attamen uolumus, si possumus, explanare aliter has porticus quam superius alias ceterarum piscinarum explanauimus. Nam porticus cetera¬ rum piscinarum singillatim exposuimus. Has uidelicet porticus huius piscinae indifferenter et generaliter atque commu¬ niter tractare et quasi aedificare desideramus. Nam omnes istae porticus huius ultimae piscinae quasi ad unam intellegen¬ tiam tendunt. Nam de prima nascitur secunda. De secunda progreditur tertia. De tertia oritur quarta. Ab omnibus his nutritur et fouetur quinta. Prima, ut diximus, dicitur dilectio Dei et proximi, secunda affectus uel amor discendi, tertia fre¬ quentia interrogandi, quarta memoria retinendi, quinta honor magistri. Haec sunt quinque claues sapientiae quibus reuelatur omnis sapientia quae a Domino Deo est. Haec est uera | sapientia quae est in mysterio uelata, quae claudit et nemo aperit, aperit et nemo claudit, quae attingit a fine usque ad finem fortiter et disponit omnia suauiter, de qua Paulus sic ait : Sapientiam loquimur inter perfectos, in mysterio absconditam, quam nemo principum huius saeculi cognouit. Nobis autem, id est fidelibus reuelauit per gratiam suam. Itemque ait : Nos praedicamus Christum Dei sapientiam et Dei uirtutem, Iudaeis quidem scan¬ dalum, gentibus autem stultitiam. De hac Iacobus ait aposto¬ lus : Sapientia que desursum est primum pudica est, deinde paci¬ fica, et cetera. Hanc scribere docet in tempore otii propheta

27/28

LXXXIV.

32/33

25/27

Coi. 3, *3 ; cf. Rom. 6, 4; Coi.

2, 12.

31/32

Coi. 3, *4.

8/6 Mare. 16, *2o.

20/21 Apoc. 3, *72, 10.

29/30

Apoc. 14, 13.

cf. Phil. 3, 20.

15/18 diximus ... : supra 22/24 1 Cor. 2, *6-7. 28/29 lac. 3, *i7.

21/22 Sap. 8, x.

1 Cor. 1, *23-24.

LXXVII, 9/12.

24/25

1 Cor.

>. 218

DE CONFIRMATIONE LXXXIV-LXXXV

411

cum dicit : Sapientiam scribae in tempore otii, non attramento neque in tabulis lapideis, sed in tabulis cordis carnalibus. Tempus otii est, dilectissimi, tempus quo uacare debemus lectioni, orationi, meditationi, contemplationi, et cessare a negotiis mundanae conuersationis, et uidere et inquirere dili35 genter sapient erque ac studiose quae sit haec uera sapientia, aeterna sapientia, quae de sursum est, id est de Patre Deo aeter¬ naliter generata, quae primum pudica est deinde pacifica. Haec reuelatur paruulis, id est humilibus, sancto otio et contempla¬ tioni uacantibus. Sentite de Domino in bonitate et in simplici40 tate cordis quaerite illum, quoniam non inuenitur ab his qui tentant illum, apparet autem eis qui fidem habent in ipso. Probata autem uirtus corrigit insipientes, quoniam in maliuolam animam non introibit sapientia, nec habitabit in corpore subdito peccatis. Benignus est enim spiritus sapientiae et non 45 liberabit maledictum a labiis suis, sed auferet se a cogitationibus quae sunt sine intellectu. Haec est illa sapientia de qua dicitur per prophetam : Fili, concupisti sapientiam, serua mandata et Dominus praebebit illam tibi. Sin autem tibi dicetur : Quae altiora te sunt ne quaesieris, et profundiora te ne scrutatus fueris, sed 50 quae praecepit Deus illa cogita semper. 30

LXXXV. De sapientia.

5

. 219 10

Nunc audistis, si placet, dilectissimi, qualiter ueram sapien¬ tiam quae a Domino Deo est, inuenire poteritis, et hoc scilicet in tempore otiositatis, id est uacationis, si tamen concupieritis eam uel amplecti uolueritis, seruando uidelicet mandata. Sin autem, ut audistis, nullo modo eam inuenire uel accipere pote¬ ritis. Beatus siquidem est ille qui inuenit sapientiam et qui affuit prudentia. Qua repletus custodit mandata | Domini. Hanc quaeramus, hanc inuestigemus, hanc ubi habitat diligenter perscrutemur. Audiamus ergo quid ipsa dixerit : Do¬ minus possedit me in initio uiarum suarum antequam quidquam faceret a principio. Ab ipso ordinata sunt, necdum erant abyssi et ego parturiebar, necdum montes, necdum fontes, et ego iam

30/31 cf. Prou. 7, 3. 30 Eccli. 38, *2.$. 30/31 11 Cor. 3, *}. 36 lac. 3, ♦17. 36/37 cf. Eccli. 1, 4. 37 lac. 3, *i7. 37/38 cf. Matth. 11, 25. 39/41 Sap. 1, *i-2. 42/44 Sap. 1, 3-4. 44/45 Sap. 1, 6. 45/46 Sap. 1, 5. 47/48 Eccli. 1, *33 ; cf. Prou. 7, 2 ; Matth. 19, 17. 48/50 Eccli. 3, *22. LXXXV. Prou. 3, 13. Prou. 8, *30.

4 Eccli. 38, *25. 5 cf. Prou. 7, 2; Matth. 19, 17. 10/12 Prou. 8, *22-23. 12/13 Prou. 8, *24-25.

7/8 13/14

LXXXV. Hunc capitulum duabus partibus nescio ubi secet (alterius partis asseruato solo titulo De dilectione Dei et proximi) S'.

412

DE CONFIRMATIONE LXXXV

concepta eram, ludens per singulos dies coram eo. Inuenta est 15 ergo sapientia a filiis suis, ubi pauset, ubi cubet in meridie, id est in feruore dilectionis. Filii uerae sapientiae, id est Christi, qui est Dei sapientia et Dei uirtus, sunt apostoli et eorum sequaces, qui terrena despiciunt, caelestia appetunt. Humilia de se sentiunt, quibus uera sapientia, id est Dei Filius semet20 ipsum manifestat et pandit. Vnde ipse in euangelio ait : Con¬ fiteor tibi, Pater caeli et terrae, qui abscondisti haec a sapientibus et prudentibus et reuelasti ea paruulis. Ita Pater, quod sic pla¬ citum fuit tibi. Animaduertite ergo, carissimi, quomodo reuelatur ac manifestatur sapientia filiis suis, paruulis suis, se hu25 militer quaerentibus, se in corde suo in tempore otii, non atra¬ mento, sed spiritali uirtute scribentibus. Inde est quod ipse in Apocalypsi promittit dicens : Vincenti dabo manna abscondi¬ tum et calculum candidum et in calculo nomen nouum scriptum quod nemo scit nisi qui accipit. Manna istud est dulcedo et 30 agnitio secretorum diuinorum in quibus uelatur et cooperitur infidelibus notitia uerae sapientiae, id est Saluatoris Domini nostri Iesu Christi qui secundum naturam diuinitatis ante om¬ nem creaturam tam spiritalem quam corporalem, et ante om¬ nia saecula, et antequam formaretur terra et orbis a saeculo et us35 que in saeculum genitus est a Patre, Deus de Deo, lumen de lu¬ mine, lux de luce quae illuminat omnem hominem uenientem in hunc mundum. Qui cum in forma Dei esset, non rapinam arbi¬ tratus est esse se aequalem Deo sed semetipsum exinaniuit for¬ mam serui accipiendo, in fine temporum natus ex Maria uirgine, 4° et inuentus est homo, non amittendo quod erat sed assumendo quod non erat. Qui ludebat coram Domino Patre per singulos dies, id est per singula opera diuinorum signorum quae iugiter faciebat coram omni populo, incipiens a Galilaea usque in Hie¬ rusalem. Ipse denique est calculus candidus ac rubicundus, qui 45 est in utraque natura, id est in natura diuinitatis et natura humanitatis. | Rubicundus secundum diuinitatem, candidus p. 220 secundum humanitatem ; de quo in Canticis sponsa dicit : Amicus meus candidus et rubicundus. Hunc calculum et rubi¬ cundum, id est semetipsum unicuique uincenti, scilicet incen50 tiua carnis suae, uincenti diabolum, uincenti mundum, uincenti semetipsum, donat ac manifestat. In quo, id est in Christo, est nomen nouum scriptum quod nemo scit nisi qui accipit. Hoc nomen dicitur nouum, quia innouat hominem nomen istud

15 Cant. 1, *6. 20/23 Matth. n, *25-26. 23/24 cf. Matth. ii, 25. 25/26 Eccli. 38, *25. 26 11 Cor. 3, 3. 27/29 Apoc. 2, *ij. 34 Ps. 89, *2. 34/35 Symb. Nicaen., 6. 35 Symb. Nicaea., 8. 36/37 Ioh. 1, 9. 37/39 Phil. 2, *6-739 Symb. Nicaen., 15. 40 Phil. 2, *j. 40/41 conc. Tolet. vi (a. 638), symb.; cf. in circumc. Dni., antiph. ad Benedictus. 41/42 cf. Prou. 8, 30. 43 Act. 10, 37. 43/44 cf. Apoc. 2, 17. 44 Cant. 5, 10. 48 Cant. 5, 10.

DE CONFIRMATIONE LXXXV

2.2.1

413

ueraciter accipientem, et de filio tenebrarum facit lucis filium. 55 Ex hoc nomen scriptum est in calculo isto quia a Christo christiani uocamur. Haec sunt mysteria uerae fidei, haec sunt mysteria uerae sapientiae, id est Christus Filius Dei, quae uelata sunt in mysterio et abscondita infidelibus et reuelata sunt paruulis, id est fidelibus et humilibus. Haec audientes et haec 60 attendentes, studeamus et acceleremus accedere ad dilectio¬ nem Dei et caueamus ne languor aut torpor uel ignauia reuocet nos a dilectione Dei et proximi. Sed uenire nequaquam potue¬ rimus, nisi mandata eius obseruando fideliter tenuerimus. Dictum quippe est superius : Concupisti sapientiam, serua 65 mandata. Et Dominus in euangelio : Si diligitis me, mandata mea seruate. Mandata sunt decem in lege conscripta. Tria perti¬ nent ad cultum et dilectionem Dei, septem uero spectant ad dilectionem proximi. Requisitus autem Dominus quodam tempore a quodam legisperito quod esset mandatum maxi70 mum in lege, respondit dicens : Diliges Dominum Deum tuum ex toto corde tuo et ex tota anima tua, et ex omni mente tua, hoc est primum et maximum mandatum. Secundum autem simile est huic : Diliges proximum tuum sicut teipsum. In his duobus mandatis uniuersa lex pendet et prophetae. Ille autem uolens 75 iustificare semetipsum, interrogauit dicens : Et quis est meus proximus ? Suspiciens autem Iesus in caelum dixit : Homo quidam descendebat a Hierusalem in Iericho, et incidit in latro¬ nes, qui etiam despoliauerunt eum, et plagis impositis abierunt semiuiuo relicto. Accidit autem ut sacerdos quidam descenderet 80 eadem uia, et uiso illo, praeterluit. Similiter et leuita, cum esset secus locum, fecit similiter. Samaritanus autem descendebat eadem uia, et uiso illo misericordia motus est. Et accipiens eum ligauit uulnera eius infundens oleum et uinum, imposuitque super iumentum suum et duxit in stabulum et curam illius egit. 85 Crasti\na autem die uocauit seruum suum et dixit illi : Curam illius habe. Et protulit duos denarios et dedit stabulario dicens : Curam illius age, et quodcumque super er ogaueris, ego cum re¬ diero reddam tibi. Et dixit : Quis horum trium uidetur tibi esse proximus illius qui incidit in latrones. Respondit legisperitus : 90 Qui fecit misericordiam in illo. Cui Dominus : Recte respondisti. Vade et tu fac similiter. Hominem istum qui incidit in latrones, scimus significare genus humanum quod in principio incidit in manus inimicorum suorum, id est zabulorum propter pecca-

54 cf. Eph. 5, 8 ; 1 Thess. 5, 5. 58/59 cf. Matth. 11, 25. 64/65 Eccli. 1, *33 5 cf. Prou. 7, 2 ;Matth. 19, 17. 65/66 Ioh. 14, 15. 66 Deut. 30, *io. 68/70 cf. Matth. 22, 35-36. 70/74 Matth. 22, *37-40 ; cf. Luc. 10, 27. 74/91 Luc. 10, *29~37. 00 Luc. 10, 28.

414 95

100

105

no

115

120

125

130

DE CONFIRMATIONE LXXXV

tum primi parentis Adae,et descendebat de Hierusalem in Iericho, quia primi parentes a paradisi gaudiis, a uisione pacis deiecti sunt, in hac ualle miseriae et plorationis tenebrarum et infelicitatis, uanitatum ac defectionis. Via est per quam descenderunt, naturae humanae mortalitas, quae alio loco dici¬ tur torrens inundans, torrens omnia consumens et consummans. Sacerdos et leuita descendentes eadem uia, lex et prophetia, uiso sauciato illo praeterierunt, nec eidem auxilium uel con¬ silium ullum contulerunt uel conferre potuerunt. Hic est mor¬ tuus ille, filius uidelicet Sumamitis qui per baculum Elisei suscitari minime potuit, usquequo idem propheta uenit et super puerum sese tertio incuruauit. Sauciatus quidem et exspoliatus erat homo ille descendens ab Hierusalem in Iericho, quia in primo parente genus humanum stola immortalitatis male fuit exspoliatum, et plagis innumeris, id est culpis, uitiis, delictis ac suggestionibus pessimis a latronibus istis inique confectum. Sed ueniens optimus Samaritanus, pius et miseri¬ cors ac miserator Dominus, qui custodit Israel, mundi scilicet redemptor, angelus magni consilii, misericordia motus est super eum, id est genus humanum. Qui praedestinauerat ab aeterno ut descenderet eadem uia absque peccato, ut de peccato damnaret peccatum in mortem, et inclinauit caelos et descendit, id est humiliauit semetipsum, et alligauit uulnera eius id est peccata dimisit, infundendo oleum et uinum, id est misericordiam et iudicium. Ipse est uerus Samaritanus, cui improperando dicebant Iudaei : Nonne bene dicimus nos quia Samaritanus es tu et daemonium habes ? Quibus respondens ait: Ego daemonium non habeo, et cetera. | Vnum ex his duobus p. 222 tacuit, et aliud repudiauit dicens : Ego daemonium non habeo, et cetera. Vnde datur intellegi quod ipse uerus est Samarita¬ nus. Samaritanus interpretatur custos. Ipse denique est cui per Isaiam dixit : Custos, quid de nocte ? Custos, quid de nocte ? Et alibi : Nisi Dominus custodierit duitatem, frustra uigilat qui custodit eam. Hic Samaritanus apprehedens sauciatum posuit in iumentum suum, cum corpus suum quod traxerat de uirgine, crucis supplicio exposuit, et sic ouem errabundam in cruce moriendo et tertia die resurgendo, ad ouile cum ceteris reuexit in humeris. Quod est ouile ? Hoc est et stabulum. Per ouile et stabulum significatur ecclesia fidelium. Hunc saucia¬ tum, hunc exspoliatum, hunc semiuiuum, quia de uita eius iam desperabatur tradidit Samaritanus ad confouendum, ad

»9 Is. 30, 28 ; Ier. 47, 2. 102/105 cf. iv Reg. 4, 25-34. 110/111 Ps. no, *4. 111 Ps. 120, 4. 112 Is. 9, 5 (LXX et Vet. lat.). 115/116 Ps. 17, 10. 116 Phil. 2, 8. 118 Ps. 100, 1. 119/121 Ioh. 8, *48-49. 122 Ioh. 8, 49. 124 cf. Aug., in Ioh. euang. tract. XLIII, 2 (PL 55, 1707); Hier., nom. hebr., Lag. 66, 3 (CC 72, 142). 125 Is. 21, 11. 126/127 Ps. 126, 1. 130/131 cf. Luc. 15, 5-6.

DE CONFIRMATIONE LXXXV-LXXXVI

415

nutriendum, ad sanandum, ad uestiendum, ad recuperandum, quod perdiderat stabulario, id est doctorum magisterio et rectorum sanctae uidelicet ecclesiae, cum abiret in regionem longinquam accipere sibi regnum et reuerti, id est cum post resurrectionem suam Dominus Iesus Christus ascenderit in 140 caelis et miserit Spiritum sanctum de superius, qui inflam¬ maret corda fidelium et magistrorum uniuersalis ecclesiae, dans illis intellectum ut scirent et intellegerent quid significa¬ rent duo isti denarii prolati a Samaritano quibus educandus erat homo ille quondam sauciatus usquequo reuerteretur ille 145 in fine saeculorum, reddere unicuique quod supererogauerit. Isti duo denarii significant duo praecepta caritatis, scilicet dilectionem Dei et proximi in quibus consistit uniuersa lex et prophetae.

135

LXXXVI. Quid significent duo denarii. Istis duobus denariis, id est duobus praeceptis caritatis, omnis multitudo fidelium uiget, educatur, dilatatur et impin¬ guatur, recreatur, consolatur, uiuificatur, purificatur, donec 5 ueniat Dominus qui illuminabit abscondita tenebrarum et mani¬ festabit consilia cor dium et tunc laus erit unicuique a Deo. Iste est proximus noster, hic est Deus noster in aeternum et in sae¬ culum saeculi, quem toto corde, non ex parte, tota anima, id est omni uoluntate, tota mente, id est tota cordis intentione, dili10 gere debemus et bono affectu optimoque amore discere quae sit uoluntas eius bona, beneplacens et perfecta, et frequenter in¬ terrogare ab eo et dicere cum psalmista : Domine, doce me fa¬ cere uoluntatem tuam quia Deus meus es tu. Voluntas Filii est uoluntas Patris et haec uoluntas Patris de qua dicit Filius : 15 Voluntas tua, Pater, est ut cognoscant te uerum Deum et quem misisti Iesum Christum. Cum autem didicerimus, et obtinue¬ rimus quae sit uoluntas Domini beneplacens et perfecta, oportet ut iugi meditatione memoriae ad retinendum com¬ mendemus, ne caeci, uel claudi, seu aridi, in huius piscinae 20 porticibus reperiamur. Voluntas Domini bona est in coniugatis, beneplacens in uiduis, perfecta in sanctae ecclesiae ma¬ gistris. Item : bona est in inchoantibus, beneplacens in profi¬ cientibus, perfecta in peruenientibus. Et iterum : bona est in conuersis, beneplacens in clericis, perfecta in utrorumque 25 magistris. Itemque : bona est uoluntas Domini in beati Stephani confessoris conuersatione, beneplacens in eius Regulae

137/138 Luc.

19, 12.

LXXXVI. 10/11.17 Rom.

4/6 1 12, *2.

146/148

cf. Matth. 22, 37-40.

*5. 12/13 Ps.

Cor. 4,

7/8 Ps. 142,9-10.

47,

15. 15/16

8/8 Ioh.

Matth.

17, *3.

22,

37.

416

30

35

40

45

50

55

60

DE CONFIRMATIONE LXXXVI-LXXXVII

austeritate, perfecta in eiusdem eruditione. Haec omnia au¬ dientes, iugi meditatione obseruare studetote, ut ignis diuinus, id est Spiritus sanctus ardeat, id est ferueat in nostris meditationibus, ut quod optime didiceritis de diligendo Deo, de diligendo proximo, de honorificando magistro uestro, fide¬ liter adimplere cum omni diligentia ualeatis. Vnus est magis¬ ter uester, unus est summus magister omnium, qui a uobis summopere honorandus est et extollendus, qui de semetipso ait : Vnus est magister uester : Christus, qui in caelis est. A quo omne magisterium sumpsit initium. Per quem facta sunt omnia, per quem cuncta subsistunt elementa, a quo accepi¬ mus omnia optima ac melliflua documenta, quem ut Deum diligere debemus et proximum, uenerari et honorare et extolIere ut summum magistrum. Post quem et per quem et propter quem accepimus magistrum beatum Stephanum confessorem sanctissimum, doctorem mirificum qui uerbo et exemplo re¬ pletus Spiritu sancto nos ineffabiliter ac mirabiliter erudire, fouere, educare, et educere, nullo tempore destitit. Hunc amemus ut filii patrem, hunc ueneremur ut subiecti pastorem, hunc honoremus ut discipuli doctorem, qui de prima piscina suae conuersationis nobis confert aquam, id est doctrinam salutis, et de secunda profert undam purificationis, et de | p . tertia defert aquam refocillationis, id est doctrinam mellifluam, eruditionem sanctissimam, probatissimam atque lucu¬ lentissimam gratia Spiritus sancti, ignitam uerbis compendioribus ac profundioribus, confertam et coagulatam ac peroptime expositam, et amoenitatibus paradisi undique circumseptam, id est spiritalibus delectationibus sufficienter repletam. His de causis beatus Stephanus diligendus, uenerandus, honorandus, sublimandus est a filiis sui, a subditis suis, a discipulis suis, quia gloria patris filius sapiens. Audiat sapiens sapientior erit et intellegens gubernacula possidebit. Et hoc non immerito quia scimus eum esse honoratum a Domino, a summo magistro, a creatore suo, propter humilitatem, cari¬ tatem, mansuetudinem mentis, et corporis munditiam, qui¬ bus meruit et obtinuit coronari a Patre luminum quattuor coronis. LXXXVII. De quattuor coronis. Quarum prima fuit ex auro mundo, secunda argento, tertia de lapidibus pretiosis, quarta gloria et honore. Aurea corona

35

Matth. 23,

i, *j.

62

*I0.*9.

36/37

Symb. Nicaen., 11 ; cf. Ioh. 1, 3.

57/58

lac. 1, 17.

LXXXVII.

2 cf. Zach. 6, 11.

2/3

cf. Ps. 20, 4.

3

cf. Ps. 8, 6.

Prou.

224

DE CONFIRMATIONE LXXXVII-LXXXVIII

417

significat immortalitatem quam meruit per humilitatem. 5 Secunda, id est argentea, significat doctrinam praedicationis uel famam sanctae conuersationis exornatam moribus bonis, quibus meruit indui stola iucunditatis, et coronari corona pulchritudinis. Hanc obtinuit per uirtutem caritatis. Et quia imitator factus est uestigiorum passionis Christi, patienter 10 tolerando aduersa huius saeculi, coronam meruit adipisci de lapidibus pretiosis quam obtinuit uirtute mansuetudinis, qui dum uiueret in terris, pollebat uirtutibus peroptimis pro quarum meritis nunc redimitus, id est coronatus, fulget in caelis. Item gloria et honore coronatur pro mentis et corporis 15 munditia de qua solummodo dum uiueret in terris in Domino humiliter gloriabatur atque iucundabatur. LXXXVIII. De quattuor uirtutibus.

5

10

15

20

25

Hae sunt, fratres carissimi, quattuor uirtutes, id est uera humilitas, uera caritas, uera mansuetudo mentis et corporis munditia quae uobis necessaria sunt ad oboedientiam obseruandam usque in finem, imitantes patrem uestrum sanctissi¬ mum, beatum dico Stephanum, ut per obseruantiam harum quattuor uirtutum supradictarum, quattuor coronas ualeatis promereri cum Christo, quibus ipse a Patre secundum huma¬ nitatem meruit coronari. Nam de prima corona, scilicet aurea, dictum est Zachariae prophetae : Facies coronam au¬ ream et pones eam super caput lesu summi sacerdotis. Iste Iesus summus sacerdos fuit Dominus noster Iesus Christus | cui dictum est per psalmistam : Tu es sacerdos in aeternum secundum ordinem Melchisedec. Secundam, id est argenteam meruit a Patre per sanctae praedicationis doctrinam. Nam per argentum sacra scriptura designatur. Vnde per psalmista dicitur : Eloquia Domini eloquia casta, et cetera. Et item : Stola iucunditatis induit eum Dominus, et coronam pulchritu¬ dinis posuit super caput eius. Tertia de lapidibus pretiosis per tolerantiam suae passionis. Inde est quod psalmista canit : Posuisti, Domine, super caput eius coronam de lapide pretioso. Quarta fuit gloria et honore, quam habuit per resurrectionem et ad caelos ascensionem. Vnde scriptum est : Gloria et honore coronasti eum, Domine, et cetera. Estote ergo, fratres dilectissimi, oboedientes usque ad mortem sicut et Christus fuit et beatus Stephanus uobis in sua Regula praecipit, ut mereamini

8/9 cf. I Petr. 2, 21.

14 Ps. 8, 6.

LXXXVIII. 10/11 Zach. 6, *n. 13/14 Ps. 109, 4. 17 Ps. 11, 7. 18/19 offic. mart. et confess., resp. 21 Ps. 20, *4. 23/24 Ps. 8, 6. 24/25 cf. Phil. 2, 8.

418

DE CONFIRMATIONE LXXXVIII-LXXXIX

cum ipso corona aurea coronari, id est uita immortali. Imi¬ tamini illum per doctrinam praedicationis, per bonam famam sanctae conuersationis, exornatam moribus bonis, ut merea30 mini stola iucunditatis superuestiri et corona pulchritudinis coronari. Item sectamini uestigia passionis Christi tolerando patienter aduersa huius saeculi ut coronam de lapidibus pre¬ tiosis mereamini adipisci. Iterum uos admonemus ut imitari satagatis perseuerantiam oboedientiae ipsius, quatenus merea35 mini duplici corona coronari, scilicet gloria et honore. Et qui tantorum magistrorum, id est Christi et beati Stephani eius sequacis, exemplaria habetis, nolite ergo, dilectissimi, nolite obdurare corda uestra, sicut in irritatione legentes seu audien¬ tes uerba huius uoluminis quod de Vita ac conuersatione sanc4° tissima beati Stephani confessoris et Regula ipsius, quam pro¬ fessi estis et ceruicibus uestris imposuistis, et Doctrina eius ueridica ac dulcedine spiritali plena, ad salutem omnium uestrum et ad utilem et pernecessariam eruditionem prout potuimus Deo donante cum multo labore composuimus. LXXXIX. De confirmatione huius uoluminis. De quo uolumine firmiter statuimus quatenus cum digno amore et honore ab omnibus tam clericis quam conuersis sus¬ cipiatur et saepissime audiatur ne, quod absit, a uobis quasi 5 stulti et infideles et desidiosi et imbecilles ad mensam tam pretiosam ac speciosam, tanti talisque uoluminis, tamque decori, tam fructuosi, tam laetabundi residentes, cibum eius delectabilem uitam aeternam conferentem, omnem languorem procul pellentem uelitis respuere. Qui enim | uolumen istum p. 10 benigne receperit et ueraciter dilexerit atque omnia quae in ipso fideli stilo, Spiritu sancto dictante, conscripta sunt pro uiribus suis obseruare studuerit, benedictionibus Domini re¬ pleatur bonisque operibus adornetur, uitam aeternam conse¬ qui mereatur, ubi stola immortalitatis superuestiatur ac felici 13 iucunditate et perenni laetitia perfruatur. Si quis autem con¬ tra uolumen istum ausu temerario ire praesuiwpserit, anathema sit, usquequo humillima confessione et salutifera satisfactione ad paenitentiam reuertatur.

31/32 cf. 1 Petr.

2,

21.

37/38 Ps. 94, 8.

LXXXIX. 13/17 Gal. 1, 8.9 ; cf. praesertim finem litterarum apostolicarum temporis auctoris.

LXXXIX.

1 confirmatione] S', conuersatione S.

224

DE CONFIRMATIONE XC

419

XC. De nomine huius uoluminis. Statuimus iterum et confirmamus ut hoc uolumen uocetur hac de causa : quia quemadmodum aliquis in speculo uultum natiuitatis suae inspicere dicitur, ut 5 uideat et percipiat utrum aliqua enormitas in faciem suam innata fuerit, qua inconueniens et immundus et indecens om¬ nibus uideatur, ita equidem in hoc uolumine quasi in speculo poteritis uidere et intellegere omnes omnia quae uobis conueniunt ad salutem, seu quae spectant ad intentionem. Et Do10 minus pacis ac consolationis det uobis in omnibus intellectum qui est benedictus in saecula. Arnen. Grandimontis Specvlvm

XC. 4 lac. 1, *239/10 11 Thess. 3, *i6. Tim. 2, 7. 11 Rom. 1, 25.

XC. 1/11 totum capitulum habet S' scripturis quod sequatur fuisse testatur S'.

10 cf. 11 Cor. i, 3.

4 dicitur] debet S'

11

11 Amen] aliis

C. C. VIII 28

XI

G

EXPLANATIO SVPER LIBRVM SENTENTIARVM BEATI STEPHANI CONFESSORIS ab eodem Gerardo

EXPLANATIO SVPER LIBRVM SENTENTIARVM BEATI STEPHANI CONFESSORIS PRAEFATIO Incipit Praefatio domni Geraldi prioris septimi GranDIMONTENSIS SVPER LIBRVM SENTENTIARVM BEATI STEPHANI CONFESSORIS PRIMI PATRIS NOSTRI ORDINIS.

Audite, filii et fratres carissimi, et attendite, dilectissimi, 5 audite, inquam, uniuersi qui ad magisterium et eruditionem patris Stephani uenerabilis confessoris mirabilisque doctoris, prudentissimi eruditoris, peroptimi institutoris ordinis Grandimontensis, de uana et misera mundi conuersatione, diuina inspirante gratia, gratuita uoluntate ac prouida, aduolastis io et accessistis, et quia Doctrina uiri sancti utilis est et melliflua, idcirco moneo caritatem uestram ut eam benigne sapienterque recipiatis, quam in libro Sententiarum eiusdem quem caritati uestrae atque dilectioni Deo opitulante, exponere desideramus, inuenire poteritis, si uolueritis. 15 Equidem cernimus inter uos esse aliquos qui huc usque neglegentes circa huius libri scrutinium exstiterunt; alii uero iuxta ipsum ignorantes et imbecilles transierunt; ceteri si¬ quidem liuore et malitia diaboli confecti hunc librum con¬ tempserunt. Nec primi, nec secundi, nec tertii dulcedinem quae 20 in uerbis huius uoluminis latet per experientiam gustauerunt, sed euanuerunt in cogitationibus suis et ambulauerunt extento collo, in quibus semen iactum uelut [in] infructuosa terra et infertili miserabiliter deperiit. Vnde primi quasi torpentes et somno dediti, noluerunt euigilari. Ignorantes uero et imbecil25 les, | nimia caecitate depressi nequiuerunt ambulare in luce claritatis internae, quia sibi est tenebrosa aqua in nubibus aeris. Nam et maliuoli ueneno diabolicae fraudis decepti, uelut aranea et animal putridum contabuerunt, eo quod doctrinam et eruditionem uiri iusti respuere et obnubilare iniquis oblatrati50 bus peruerse conati sunt. Nam malitia et liuor nutrit impu¬ dentiam. Approbamus etenim in quarto loco illos qui huius uoluminis uerba igne caritatis accensi bono corde et animo uolenti atque benigno scrutinio inquirere preualuerunt, nec defecerunt scru35 tantes scrutinio, sed ueluti bona terra et fertilis, semen recep¬ tum centupliciter ex se emiserunt, et ut sibi et aliis proficerent, non segniter peregerunt. Nos autem tanto morbo tantaque infructuositate obuiare cupientes et de longe torporem,

21 Rom. 1, 21. 21/22 Is. 3, 16. 26 Ps. 17, 12. 35/36 cf. Matth. 13, 8 ; Mare. 4, 8 ; Luc. 8, 8.

PRAEFATIO. 35 Ps. 63, 7.

34/

424

EXPLANATIO, Praefatio

ignorantiam malitiamque aspicientes, ut omnia haec procul 40 pellantur et abiciantur, Dei misericordia auxiliante, medelam seu antidotum apponere desideramus, ne torpentes in suo frigore amplius detineantur, ne ignorantes in sua caecitate ulterius opprimantur, ne maliuoli et oblatrantes in sua peruersitate de cetero afficiantur. Fiat igitur ad eos admonitio 45 nostra redundans in omnibus, et excitemus primos cum uerbis apostoli dicentis : Euigilate iusti et nolite peccare. Et iterum : Surge qui dormis et exsurge a mortuis et illuminabit te Christus. Et in Salomone : Vsquequo, piger, dormis ? Vsquequo de somno consurges ? Parum, inquit, dormies, parum dormitabis. 50 De ignorantibus autem qui in secundo loco inueniuntur. Dominus dicit in euangelio : Sinite eos, caeci sunt, duces caeco¬ rum. Et apostolus : Caecitas ex parte cecidit in Israel. Et alibi : Ignorans ignorabitur. Impii autem, qui in tertio loco reperiuntur, audiant quid de eis scriptum est : Semen impiorum peribit. 55 Et iterum : Non sic impii, non sic, sed tamquam puluis quem proicit uentus a facie terrae. Et iterum ad Ezechielem : Iniqui subuersores sunt tecum. Et rursus per Isaiam comminatur di¬ cens : Si auerterit se iustus a iustitia sua et fecerit abominationes quas operari solet impius, numquid uiuet ? Et Salomon : 60 Abominabilis est coram Deo uita impiorum. Et apostolus : Si iustus uix saluabitur, impius et peccator ubi parebunt ? Et psalmista : Quoniam qui malignantur exterminabuntur. | De- p . relinquat igitur impius uiam suam et uir iniquus cogitationes suas, et reuertatur ad Dominum Deum nostrum et miserebitur 65 eius, quoniam multus est ad ignoscendum. Et : Exsurgat Deus et dissipentur inimici eius, et fugiant qui oderunt eum a facie eius, et cetera usque iusti epulentur et exsultent in conspectu Dei et delectentur in laetitia. Auditis tot et tantis comminationibus atque attestationibus 70 sanctarum scripturarum, redite ad cor, praeuaricatores, et conuertimini et paenitemini ut deleantur uestra peccata. Conuertimini, inquam, ad sapientiam, prudentiam, scientiamque, ut uitam perpetuam consequi ualeatis et audite Dei sapientiam uocantem uos et dicentem : Conuertimini ad me et uiuite. En 75 proferam uobis sermones meos et ostendam uerba mea. Nolite, dilectissimi, nolite respuere uerba seu sermones caelestis sa¬ pientiae quos uobis ostendit per os doctoris uestri Stephani in hoc uolumine Sententiarum eiusdem. Est enim liber Vitae quasi mensa coram uobis apposita, diuersis ferculis spiritali-

46 1 Cor. 15, 34. 47 Eph. 5, 14. 48/40 Prou. 6, 51/52 Matth. 15, *I452 Rom. 11, * *25. 1 Cor. 14, *38. 54 Ps. 36, 28. 55/56 Ps. 1, 4. 56/57 Ez. 2, *6. 58/59 Ez. 18, *24. 60 Prou. 15, *9. 60/61 1 Petr. 4, 18. 62 Ps. 36, 9. 62/65 Is. 55, *7_ 65/67 Ps. 67, 2. 67/68 Ps. 67, 4. 70 Is. 46, *8. 7lAct. 3, *i9. 74 Is. 45, 22 ; Ez. 18, *32 ; Ioel 2, 12. Ez. 18, 32. 74/75 Prou. i, *23.

229

EXPLANATIO,

Praefatio

425

80 bus affluenter et effluenter onerata, in qua si recte intellegere uolueritis, poterunt paruuli, id est simplices, inuenire lac ad mulgendum, adolescentes, id est proficientes, uinum ad ex¬ hauriendum, fortes, id est perfecti, panem ad edendum, delicati, id est contemplatiui, nectar cum balsamo ad se in85 ebriandum et refocillandum. Lac etenim, id est simplex doctrina, paruulis, id est parum scientibus, recte largitur in fomentum, unde apostolus : Lac uobis dedi -potum, non escam, quasi diceret : “ Administraui uobis simplicem doctrinam, non profundam et inscrutabilem”. Adolescentibus uero, id est ad 90 recte uiuendum anhelantibus seu ad recte intellegendum, id est proficientibus qui de uirtute in uirtutem ascendere cupiunt, datur uinum austeritatis, id est correctionis, ut fidi uirga disciplinae et eruditionis, ad summum uirtutum quandoque possint peruenire. 95 Fortioribus autem, id est perfectis, panis apponitur, id est fortior eruditio, ut habeant iuge scrutinium in obscurioribus locis huius uoluminis Sententiarum, ut cum psalmista merito ualeant decantare : Meditationes cordis mei in conspectu tuo semper. Et iterum : Meditabor in mandatis tuis quae dilexi. 100 Et alibi : Qui meditabitur in lege Domini die ac nocte, dabit fructum suum in tempore suo, et erit tamquam lignum quod transplantatur ad decursus aquarum. Et merito talibus panis apponitur quia in sudore uultus sui pane, id est iugi medita¬ tione diuinarum scripturarum cum labore quandoque reficiun105 tur. Vnde Salomon : Qui apponit scientiam, apponit et laborem. Labor iste semper exercendus est, sollicitudo tollenda iuxta Hieronymum. Nectar cum balsamo, id est suauissimus sermo, delectabilis atque iucundus, in hac mensa, id est in scriptura huius uoluminis, delicatis, id est contemplatiuis diuinitus no aspiratur, quo inebrientur, quo in laetitia delectentur, quo refocillentur qui nil terreni ambiunt, nil terrenum sapiunt, nil mundanum appetunt, sed semper caelestia quaerunt et obliuiscuntur ea quae retro sunt, et effundunt se super se usquequo ueniant in domum Domini in locum tabernaculi ad115 mirabilis diuinae uisionis, in loco exsultationis et confessionis, cupientes audire quae non licet homini loqui, ubi est Beniamin delicatus in mentis excessu, id est filius dexterae, subaudis : uitae aeternae, ubi plateae Hierusalem sternuntur auro mundo et cantatur alleluia perpetuum cum iucunditate et dignum 120 melos cum suauitate. Vos autem fratres, haec audientes et haec legentes, com¬ pungimini et circa hanc mensam, id est eruditionem proficuam

87 1 Cor. 3, *2. 91 Ps. 83, 8. 102 Ps. x, *2-j. 105 Eccle. i, 25 (PL 26, 45a)113 cf. Phil. 12, 4. 116/117 Ps. 67, *28.

98/99 Ps. 18, *i5. 99 Ps. 118, *47. 100/ *i8. 106/107 cf. Hier., comm. in Matth., 6, 3, 13. 114/115 Ps. 41, *5. 116 nCor. 118/120 cf. Tob. 13, 22.

426

EXPLANATIO,

Praefatio

cum omni assiduitate quasi comedentes conuersamini, ne famelici siue uacui merito inueniamini et quasi imbecilles uel 125 tepidi redarguimini. Et uos maxime qui acessistis non ad montem caliginosum, non ad montem obscurum, non ad montem paruum, sed ad montem magnum, ad montem excelsum, ad montem clarificatum, ad montem purgatum, ad montem diuinitus illuminatum, ad montem optime sagina130 tum, ad montem fructuosum, ad montem iucunditatis, ad montem ueritatis, non uanitatis, ad montem suauitatis et caritatis, ad montem diuinae cognitionis, ad montem diuinae contemplationis, ad montem purgationis, ad montem oratio¬ nis, ad montem pernoctationis, ad montem uerae eruditionis, 135 in quo inueniuntur thesauri uerae sapientiae, fructuosae scien¬ tiae optimaeque doctrinae, uobis incumbit ut edatis et bibatis, iucundetis et exsultetis atque inebriamini super mensam, id est Doctrinam huius uolumi|nis, quam sic honestam, confer- p . tam, coagulatam, cumulatam diuersis ferculis, id est diuinis 140 Sententiis cum additamentis nouae expositionis salubriter inuenire poteritis. Adaperiat ergo Dominus omnipotens cor uestrum in senten¬ tiis libri huius, et det uobis cor omnibus, ut recte intellegatis eum, recte credatis, perfecto amore diligatis, digno honore, 143 ut decet, ueneremini, ut inde uitae aeternae praemium ac salutis perpetuae remedium ac pascuae sempiternae subsidium accipere mereamini et cum beato patre Stephano ad regnum aeternae beatitudinis peruenire possitis, ubi uobiscum meritis ipsius patris adiuuantibus precibus uestris mereamur quando130 que peruenire, ipso praestante Domino nostro Iesu Christo, qui cum Patre et Spiritu sancto uiuit et regnat unus et uerus Deus per infinita saecula. Arnen. Explicit praefatio, id est praelocutio.

125/126 cf. Is. 13, 2.

138/139 cf. Luc. 6, 38.

142 11 Mach. 1, 4.

230

EXPLANATIO SVPER LIBRVM SENTENTIARVM BEATI STEPHANI CONFESSORIS Incipit

Explanatio

GrANDIMONTENSIS STEPHANI

5

domni

SVPER

CONFESSORIS,

Geraldi

LIBRVM

PRIMI

prioris

SENTENTIARVM

PATRIS

NOSTRI

septimi BEATI

ORDINIS,

DE

VNITATE DIVERSARVM REGVLARVM ET DISTINCTIONE EARVNDEM.

Haec est doctrina salvtifera beati Stephani, et cetera. Ad distinctionem ceterarum regularum uoluit uir iustus declarare suis discipulis quae esset superior regula et opulen¬ tior. Quamobrem hic dicitur atque intitulatur : Haec est io doctrina salutifera. Doctrina dicitur a docendo, siue a doctore prolata, unde apostolus : Siue qui docet in doctrina. Doctrina alia bona, alia mala, alia uera, alia falsa, alia utilis, alia in¬ utilis. | De prima, id est bona, uera et utili dicitur : Sapientiam atque doctrinam stulti despiciunt. Et iterum : Sapientia enim 15 doctrinae secundum nomen est eius, et non multis est manifesta ; quibus autem agnita est, permanet usque ad conspectum Dei. De mala, falsa et inutili, dicit Dominus in euangelio : Qui soluerit unum de mandatis istis minimis et docuerit sic homi¬ nes, minimus uocabitur in regno caelorum. De bona ac ueraci 20 et utili dicit iterum : Qui fecerit et docuerit, hic magnus uocabitur in regno caelorum. Et apostolus ad Timotheum : Tu autem loquere quae decent, sanam doctrinam. Et de inutili, mala atque peruersa doctrina scribitur in libro Sapientiae : Aqua furtiua et panis dulcior, et iterum : Sapientia occulta et thesaurus 25 occultus, quae utilitas in utrisque ? Cum autem hic scribitur : Haec est doctrina salutifera, ideo dicitur ut ostendat[ur] beatum Stephanum suis discipulis salubriter, ueraciter, utiliter fuisse locutum. Cuius doctrina suauis, melliflua, ueridica et secundum euangelium prolata atque descripta esse 30 perhibetur. Quapropter caritatem uestram exhortamur in Domino, dilectissimi, ut doctrinam et eruditionem ueridici doctoris Stephani magistri uestri prompto animo et alacri fide benigne recipiatis, ne quasi stulti et insipientes peruersique a Domino merito redarguamini, illud prouerbium attendentes 35 et audientes : Disce, sed a doctis ; indoctos doctus ipse doceto. Et in prophetia : Disce ubi sit sapientia, ubi sit prudentia, et cetera.

EXPLANATIO. 6.9/10.26 Hugo Lac., doctr., introd., 1. 11 Rom. 12, 7. 13/14 Prou. 1, 7. 14/16 Eccli. 6, *2320/21 Matth. 3, 19. 21/22 Tit. 2, 1. 23/24 Prou. 9, *I724/25 Eccli. 20, *32. 35 cf. H. Walther, Lateinische Sprichmrier, I, Gottingen, 1963, n. 5884. 36 Bar.

428

EXPLANATIO

Optime ergo composuit scriptor uerba ista in hunc modum : Haec est doctrina salutifera, et addidit beati viri Stephani, 40 ostendere cupiens quis aut quantus sit uir iste cuius doctrinam uocat salutiferam. Beatus siquidem est iuxta psalmistae at¬ testationem : Beatus quem elegisti et assumpsisti, Domine, habitabit in atriis tuis. Et iterum : Labores manuum tuarum quia manducabis, beatus es et bene tibi erit. Et alibi : Beatus 45 uir qui timet Dominum, in mandatis eius cupit nimis. Et qui¬ dem scimus eum electum fuisse a Domino et postmodum as¬ sumptum ut habitaret in atriis domus Dei sui, in qua qui habitant beati in saeculum saeculi laudabunt eum. | Hanc beatitudinem sempiternam uir iste beatissimus triplici p. 50 de causa meruit, ut credimus, obtinere : quia pauper fuit, quia uirgo, quia humilis. Accipe documentum : Beati pauperes, quia uestrum est regnum Dei. De uirginitate : Virgines enim sunt, et sequuntur Agnum quocumque ierit. De humilitate in psalmo : Humiles spiritu saluabit. Haec sufficiant de beatitudine ipsius. 55 Cauere uolumus, si possumus, a nimietate prolixitatis propter fastidium. Virum autem illum nuncupat scriptura ob uires quas habuit, quia superauit tyrannidem saeculi, contumaciam carnis suae, argumenta diabolicae fraudis. Vnde merito de eo dicitur : Beatus uir qui non abiit in consilio impiorum, con60 sentiendo suggestioni daemoniorum, et in uia peccatorum non stetit, repugnando aduersus redarguentem se, si aliquo modo peccauit, quia non est uir iustus super terram qui non peccet, nec infans unius diei. Et in cathedra pestilentiae non sedit, id est prauo exemplo corrumpendo ceteros, sed semper pugnauit 65 cum antiquo serpente, et declinauit a semitis impiorum, au¬ diendo uocem psalmistae qui dicit: Declina a malo et fac bonum. Et ideo non immerito meruit uir appellari, qui fortiter triumphauit de hoste maligno, de saeculo nequam, de familiari inimico, id est de carne sua, de qua dicit propheta : Caue ab 70 illa quae dormit in sinu tuo. Stephanus recte uocatur quia Stephanus dicitur laureatus, id est coronatus. Coronatum esse credimus quattuor coronis, propter quattuor uirtutes quibus specialiter refulsit : oboe¬ dientiam, patientiam, uirginitatem, humilitatem. His quattuor 75 uirtutibus fuit redimitus quasi quattuor coronis. Prima dicitur aurea, secunda lapidea, tertia aenea, quarta argentea. Primam dicimus auream, quia caelesti sapientia quae auro comparatur, id est caritate fulget. Nemo enim aliter potest diuinis prae¬ ceptis oboedire nisi diuini amoris fuerit repletus caritate. Vir

39 Hugo Lac., doctr., introd., 1. 42/43 Ps. 64, *543/44 Ps. 127, 2. 44/45 Ps. in, *i. 47 Ps. 133, 1. 47/48 Ps. 83, *551/52 Luc. 6, 20. 52/53 Apoc. 14, *4. 54 Ps. 33, 19. 59/61 Ps. i, 1. 62 Eccle. 7, *20. 63 Is. 65, *20. Ps. 1, 1. 64/65 cf. 11 uesp. apost., antiph. ad Magnif. 66 Ps. 36, 27. 69/70 Micb. 7, *j.

EXPLANATIO

429

80 autem iste sequens Christi uestigia perseuerauit usque ad mortem, ambulando accensus caritate in mandatis diuinis sine querela. Hanc uirtutem obseruat et sequitur patientia quae 234 merito illi adiungitur et coronae | de lapidibus factae recte comparatur, quia patientia robur fortitudinis semper assumit, 85 et clypeum suum opponit contra ictus inimicorum, ne iaculis aduersariorum eneruiter obruatur. Vnde de uno quolibet iusto commendabilem sententiam scriptura profert dicens : Melior est uir patiens uiro forti et expugnatore urbium. Et in psalmo dicitur : Scuto bonae uoluntatis tuae coronasti eum, Domine. 90 Et alibi : Scuto circumdabit te ueritas eius. Scutum autem in superiori parte amplius et largius, in in¬ feriori parte strictius habetur. Per quod significatur uita per¬ fecta et intentio iustorum quae in inferioribus strictior et austerior, in superioribus autem largior, melior, efhcacior 95 habetur. Inter quos specialiter uir iste Stephanus scuto uolun¬ tatis diuinae circumdatus optime inuenitur, qui mundana spernens contra omnia aduersa munimine regio septus patiens exstitit. Vnde et coronam de lapidibus pretiosis compositam perenniter a Domino accipere meruit. Tertiam coronam quam 100 aeneam uocamus uirtute integerrimae uirginitatis Deo donante fiducialiter acquisiuit. Aes etenim durabile est metallum et fulgidum, per quod significatur gloriae futurae perennitas et honorificentia, qua gloria et honore meruit perenniter coronari uir iste Stephanus, eo quod uirgo permansit integerrimus. Cui 105 uirginitati subsequenter adiungitur uirtus humilitatis ut conseruatrix et custos uirginitatis. Est equidem humilitas quasi turris et uirginitas quasi murus in possessore suo, ut de turre murus et turris de muro defendatur. Cum enim haec duo habentur in aliquo, machinamenta diabolicae fraudis de no facili queunt superari. Vnde credimus et confitemur quod sanctus iste de quo loquimur his uirtutibus contra omnia aduersa a dextris et a sinistris uiriliter incedebat armatus. Nam mente et corpore uirginali, cogitatione, locutione, actione humilis pollebat, fulgebat, rutilabat coram suis disci115 pulis. Et ideo credimus eum esse coronatum quasi corona argentea. Argentum denique est sonorum metallum atque splendidum per quod significatur sonus praedicationis et exem¬ plum bonae actionis, quae duo ueraciter fuerunt in Stephano 235 beatissimo, | quia quod praedicabat, exemplo praemonstrabat. 120 Vnde Gregorius : Vita iusti, uiua praedicatio. Istis siquidem

80/81 cf. 1 Petr. 2, 21. cf. Matth. 10, 22. 81/82 cf. Luc. 1, 6. 86 cf. Eph. 6, 16. 87/88 Prou. 16, *32. 89 Ps. 5, *i). 9i Ps. 90, 5. 86/97 orat, missae ; P. Bruylants, Les oraisons du Missel romain, I, Louvain, 19 5 2, n. 315. 120 Greg. I, reg. past., III, xl (PL 77, 124); cf. Steph. Lic., reg., XLVIII, 6/7 ; Gerard. It., explan., 300; expiati, ait., 21/22.

430

125

130

135

EXPLANATIO

quattuor coronis, ut diximus, est adornatus beatus Stephanus quia diuinis praeceptis oboediens, in aduersitate patiens, mente et corpore continens, de seipso humilem uiuendi for¬ mulam ostendens ueraciter exstitit. Prima corona habet fulgorem, secunda decorem, tertia uirorem, quarta gloriam et honorem. De prima dicitur ad Zachariam prophetam : Facies coronam auream et pones eam super caput Iesu summi sacer¬ dotis. Hic est ille sacerdos de quo dicitur : Tu es sacerdos in aeternum secundum ordinem Melchisedech. De secunda dicitur : Posuisti, Domine, super caput eius coronam de lapide pretioso. De tertia dicitur : Stola iucunditatis induit eum Do¬ minus, et coronam pulchritudinis posuit super caput eius. De ultima, id est quarta, scriptura testatur : Gloria et honore coronasti eum, Domine. Haec autem sufficiant de quattuor coronis quia alibi de illis tractauimus.

Sed ad propositum nostrum redeamus et dicamus : Haec est doctrina salutifera beati uiri Stephani, primi patris religionis Grandimontensis. Primum patrem uocat et dicit duabus de causis : quia uita et conuersatione prae ceteris refulsit, et quia 140 primus ordinis Grandimontensis religionis fundator fuit. Denique, post eum nullus discipulorum eius exstitit, quamuis nonnulli sanctam conuersationem ac Deo placentem, ut credi¬ mus, duxerint, qui ad eius caelibem uitam arduamque et pene incredibilem posset attingere. De longe aspicimus et intuemur, 145 sed ingredi omnino formidamus. Attamen uelut pater spiri¬ talis nos uerbo et documento, usquequo Christus formetur in nobis, spiritaliter genuit. Et his de causis dumtaxat primus pater uocari meruit religionis Grandimontensis. Religio dicitur quasi religatio, siue iterum gerendo ligatu150 ram, seu duplex ligatio. Prima ligatio fuit in baptismo, secun¬ da in heremo quae est secunda tabula post naufragium. Prima ligatura fuit cum ad fontem regeneratiuum baptizandi seu purgandi acceleramus, nomen nouum quod nemo scit nisi qui accipit, accipere cupientes in quo promisimus nos Christianos 155 esse futuros, id est uestigia Christi, a quo christiani uocamur, bene uiuendo secuturos. Sed quia post bap|tisma inquinauimus p. uitam, quae est quasi ruptio primae ligaturae, opportuit iterum religari sub iugo oboedientiae cuiuslibet professionis, quod pertinet ad emendationem uitae et conuersationis, se160 eundum quod ait beatus Gregorius : Quia post baptisma in-

126/128 Zach. 6, *n. 128/129 Ps. 109, 4; Hebr. 3, 6 ; 7, 17. 130/131 Ps. 20, *4. 131/132 ix uesp. confess., antiph. ad Magn. ; Eccli. 6, *32. 132 Eccli. 6, *32. 133/134 1 uesp. mart., uers. ; Ps. 8, *6. 136/138 Hugo Lac., doctr., introd., 1 /2. 146/147 Gal. 4, *i9. cf. 1 Cor. 4, 15. 153/164 cf. Apoc. 19, 12. 155/156 cf. 1 Petr. i, 21. 160/161 Greg. I, hom. in euang., X, 7 (PL 76, ni4B).

236

EXPLANATIO

43i

quinauimus uitam, rebaptizemus lacrimis conscientiam. Et iterum : Tergat ergo sordes praui operis qui Deo praeparat do¬ mum mentis. Itemque : Mutet ergo uitam qui uult accipere uitam. Et Hieronymus : In religione religiose uiuere summa 65 perfectio est; in religione non religiose uiuere summa damnatio est. Sed quia alibi plenius tractauimus quid sit religio, nunc ad sequentia manifestanda properemus. Grandimontis religio dicitur quia ab incolis huius loci man¬ data Regulae ceterarumue obseruationum praecepta ibi religi7° ose conseruantur atque custodiuntur. Grandimons autem locus est situs in montanis, in territorio Lemouicensi, austerus et gelidus, infertilis et scopulosus, nebulosus et uentis expositus, cuius aqua frigidior, deterior ceteris, quae infirmitatem plus generat quam sanitatem. Lapidibus etiam fortissimis exuberat 75 ad aedificandum, riuulis et sabulo, sed ligna ad aedificium apta ibi pauca raro inueniuntur ; omnis enim terra quae in confinio huius loci habetur uix aut numquam potest sufficere ad ea quae ibi sunt necessaria ob infertilitatem et sterilitatem egestatem¬ que illius territorii. Attamen, ad radicem montis istius de quo 80 loquimur, sunt uineae et arbores fructiferae quae quandoque gelu et nebulis infructiferae efficiuntur. Sunt autem ibi prata uirentia, horti et agriculturae quae aliquando fructificant iuxta possibilitatem terrae. Hunc talem locum ad sibi sup¬ plicandum et seruiendum elegit Deus et iudicauit, tempore 85 Petri secundi prioris huius religionis quemadmodum alibi plenius explanauimus. Locus uero iste solitarius est, aptus paenitentiae et religioni, in quo qui permanent asperam ducunt uitam cibis et indu¬ mentis, et incedunt fideliter ac feliciter per arduam uiam quae 90 ducit ad uitam multitudinis quorum est cor unum et anima una in Domino, uiriliter adimplere cupientes illud psalmistae dicen¬ tis : Ecce quam bonum | et quam iucundum habitare fratres in unum. Quorum conuersatio talis est ut tam clerici quam conuersi semper habeant in commune unum oratorium, unum 95 claustrum, unum capitulum, unum refectorium, unum dor¬ mitorium, unum habitum, unum etiam uiuendi modum, ut qualis clericus talis sit et conuersus, nec est aliqua distinctio inter eos nisi ut alibi diximus, in tonsura capitis et barbarum nutrimento. Regula autem eorum et loci institutio circum-

162/163 Greg. I, hom. in euang., XXX, 2 (PL 76, i22iA). 163/164 Greg. I, loc. non rep. 164/166 Hier., loc non rep.; cf. Gerard. It., explan. ait., 475/476. 166 alibi : cf. Gerard. It., confirm., LXXX-LXXXII. 185 alibi : cf. Gerard. It., uit. Steph. ampl., XLVII-L. 189/191 Act. 4, *J2. 192/193 Ps. 132, 1. 194/199 Gerard. It., confirm., LXXI, 5/12; cf. Gerard. It., explan. ait., 329/333.

EXPLANATIO. 168 Grandimontis ...] annot. De qualitate loci Grandi¬ montis habetur hic et supra in prefatione in marg. manu s. xiv S

432

EXPLANATIO

200 cinget eos undique praeceptis austeritatis ut, ex quo ingressi fuerint solitudinem, ulterius non redeant ad saeculi uanitatem, id est ad nullum saeculi negotia pertractanda neque ad ha¬ bitacula parentum suorum uisitanda, neque ad nundinas uel fora seu aliqua mercimonia peragenda, neque ad placita uiro205 rum exteriorum pertractanda, sed quasi mortui et abiecti a mundo semper maneant in solitudinis heremo. Vnde ait apostolus : Mortui enim estis et uita uestra abscondita est cum Christo in Deo, et cetera. Horum autem indumentum tale est ut ad exemplum Nini210 uitarum qui egerunt paenitentiam in saccis ad carnem nudam, saccis, id est stupeis uestibus induuntur, desuper uero pelliciis quandoque et postmodum tunicis brunis undique clausis scapularibus et cappis, capellis rotundis de consimilibus pannis factis, caligis a parte pedum abscissis, pedulibus laneis, 215 sotularibus bouinis fissis, nocturnalibus de quauis pelle mor¬ tua compositis perfruuntur. Nullo tempore carne et sagimine nec sani nec aegroti utuntur. Ab Exaltatione etenim uerae crucis usque ad Pascha ieiuniis assiduis, exceptis dominicis diebus et Natali Domini, continuatim afficiuntur. A festo denique 220 omnium sanctorum usque ad Natale Domini et a Septuagesi¬ ma usque ad Pascha, ouis et caseis minime uescuntur. A Pascha uero usque ad Exaltationem uiuificae crucis, bis in die, exceptis ieiuniis illius temporis spatio constitutis, uesci per¬ mittuntur. Sunt autem multa alia praecepta atque instituta 225 de quibus non est modo dicendum per singula, quibus arcentur et circumuallantur atque onerantur, eo quod plenius habean¬ tur in regula et in libro institutionum eorundem. Vacant enim assidui in orationibus diuinis officiis die noctuque, iugis meditationibus et lectionibus, uigiliis, ieiuniis, 230 | laboribus quamplurimis, praeter instantia eorum cotidiana, quae intrinsecus et extrinsecus sunt, dicentes cum apostolo : In labore et aerumna, in frigore et nuditate, iugum Domini suaue et onus eius leue fideliter feliciterque portantes, et membra sua cum uitiis et concupiscentiis secundum apostolum assidue 235 crucifigentes. Nec mirum si haec et alia multa patiuntur propter Dominum quia ipse horum maiora propter eos pa¬ tienter sustinuit, id est crucem, alapas, sputa, probra, ir-

207/208 Coi. 3, 3. 209/210 cf. Ion. 3, 5. 211/216 cf. instit. Grandini., 27-28. 216/217 Steph. Lic., reg., LVII, 15/17. 217/219 Steph. Lic., reg., LVII, 6/8. 219/221 Steph. Lic., reg., LVII, 11/14. 221/224 Steph. Lic., reg., LVII, 3/6. 227 cf. Steph. Lic., reg. ; instit. Grandini. 230 cf. 11 Cor. 11, 28. 232 11 Cor. 11, *27232/233 cf. Matth. 11, 30. 233/234 Gal. 5, *24; cf. Coi. 3, 5.

217 nec sani nec] in nisi debiles et corr. manu recent. S

1. 238

EXPLANATIO

433

risiones, contumelias, clauos, lanceam et ad ultimum fellis et aceti nimiam amaritudinem. 240 Hi autem de quibus loquimur priorem debent semper habere presbyterum cui a subditis suis permaximus honor atque reuerentia iugiter defertur, cuius potestas omnino libera habetur, cuius oboedientia a discipulis suis ex necessitate absque contradictione aliqua adimpleri cogitur, ante cuius 245 praesentiam fratres undique uenientes humiliter ex debito prostrantur, quibus non licet ut ante aliquem alium, nisi ueniam ab eo petierint, ullo modo prosternantur, sed pastori quandoque transeunti coram fratribus assurgere debent cum digno honore et reuerentia, et ei humiliter demittere uultum 250 et capita, et si placuerit, sequi eius uestigia. Caueant autem fratres ne eum omnino praecedant, sed semper subsequantur. Per Deo ipsum acceperunt super se ac pro Deo uenerentur. His autem ita ex necessitate pertractatis, prosequamur se¬ quentia. 255

Nam subditur : Qvi in qvantvm potvit, Deo inspirante, TAM DICTIS QVAM FACTIS SECVTVS EST EVANGELIVM CHRISTI.

260

265

270

275

Attendite, dilectissimi, prudentiam scriptoris dicentis : Qui in quantum ;potuit, Deo inspirante, secutus est euangelium Christi, id est beatus Stephanus pro posse suo aspiratione diuina et gratia repletus, tam dictis quam factis, id est predicando uerbum Dei et bene operando, secutus est, id est imitatus euangelium Christi. Scriptor itaque fidelissimus at¬ que uerax historicus prius ostendit doctrinam uiri beatissimi esse salutiferam, ut admoneat atque incitet audientes atque legentes ad eius salubrem intellegentiam, deinde commendat doctorem, cupiens manifestare audientibus siue legentibus quantae uirtutis quantaeque perfectionis exstiterit, aut quo¬ modo uel quemadmodum diuina miseratione seu gratia prae¬ monitus fuerit, ita inquiendo : Qui | in quantum potuit, Deo inspirante, et cetera. Aspiratio magna et admirabilis uirtus fuit huic uiro a Deo collata, ut uerbo et exemplo euangelii Christi perfectionem sequi, ideo imitari posset. Et bene et conuenienter scriptor recitauit quia dictis et factis secutus est euangelium Christi. Sciebat etenim uir sanctus scriptum de Domino Iesu Christo in Actibus apostolorum : Coepit Iesus facere et docere. Ad cuius exemplum beatus Stephanus prius operari coepit, et postea docere secundum euangelium Christi. Euangelium

255/256.257/259.269/270 Hugo Lac., doctr., introd.,

240 Hi autem ...] annot. Nota in marg. S

/ .

2 4

276 Act. 1, 1.

434 280

285

290

295

300

303

310

315

320

EXPLANATIO

etenim bonum nuntium dicitur ; Christus interpretatur unctus, quia unxerat eum Pater caelestis secundum humanitatem oleo inuisibili, id est Spiritu sancto, attestante psalmista, qui dixit : Vnxit te Deus, Deus tuus, oleo laetitiae prae participibus tuis. Alii siquidem habuerunt Spiritum sanctum ad fidem, ad scientiam, ad gratiam ; Christus autem pro omnibus aliis ad impletionem. De ista unctione spiritali dicit Ioannes euan¬ gelista in epistola sua : Vnctio eius docet nos de omnibus. De ista unctione unctus fuit beatus Stephanus ut secundum euangelium Christi operaretur atque doceret. Audiebat si¬ quidem Dominum in euangelio dicentem : Sine me nihil potestis facere. Ideoque ab eo postulabat auxilium, ut secun¬ dum eius doctrinam uiuere posset, conuersari, operari atque docere. Sciebat denique illum qui in suo dixerat euangelio : Qui soluerit unum de mandatis istis et docuerit sic homines, minimus uocabitur in regno caelorum. Qui autem fecerit et docuerit in regno caelorum maior uocabitur. Cum autem haec omnia uir sanctus audiret et alia multa quae in euangelio sunt a Domino recitata, festinanter pro posse suo adimplere curabat, non tantum uerbo et doctrina, sed actione et uita, attendens illud scriptum beati Gregorii dicentis : Vita iusti, uiua praedicatio. Quod dicit quod secutus est euangelium Christi, non attendamus uel intellegamus quod ipse omnia quae in euangelio scripta sunt adimplere desideraret, sed quae perfectiora et quae ad religionem sunt congrua, siue quae ad propositum suae conuersationis poterant conuenire, ea satagebat fideliter atque ueraciter adimplere. Nam sciebat Dominum praedicasse : Si uis perfectus esse, uade, uende omnia quae habes et da pauperibus et sequere me. Et alibi : Qui uult uenire post me, abneget semetipsum et tollat crucem suam cotidie et sequatur me. Et item : Si quis uenit ad me | et non odit patrem p. suum et matrem suam, non potest meus esse discipulus. Et qui non baiulat crucem suam et uenit post me, non potest meus esse discipulus. Et : Omnis qui reliquerit domum aut patrem aut matrem aut uxorem, aut filios, aut agros, propter nomen meum, centuplum accipiet et uitam aeternam possidebit, et multa alia in hunc modum quae spectant ad perfectionem et congruunt omni homini religioso ad perfectionem anhelanti. Attamen, multa sunt scripta in euangelio quae non omnia bene conueniunt uiro religioso. Secundum hanc autem doctrinam et eruditionem euangelicam, uir ille suos discipulos informabat et instruebat, qui hanc doctrinam memoriter et concorditer retinuerunt, scripto282/283 Ps. 44, *8 ; Hebr. 1, *9. 283/284 cf. 1 Cor. 12, 8-9. 286 1 Ioh. 2, 27. 289/290 Ioh. 13, 5. 293/295 Matth. 5, *i9_ 300 Greg. I, reg. past., III, xl (PL 77, 124); cf. Steph. Lic., reg., XLVIII, 6/7 ; Gerard. It., explan., 120 ; expiati, ait., 21/22. 306/307 Matth. 19, *2i. 307/309 Luc. 9, *23. 309/ 312 Luc. 14, *26-27. 312/314 Matth. 19, *29.

240

EXPLANATIO

435

que commendauerunt, iuxta quod ab illo audierunt uel uiderunt. Affectabat homo Dei igne Spiritus sancti accensus, in¬ formare et instruere atque erudire discipulos suos quos secum 325 coniunxerat qualiter perfectionem euangelii sequerentur, nec declinarent ad dexteram uel ad sinistram, sed per arduam uiam quae ducit ad uitam uiriliter absque ulla retractatione incederent nec deficerent a semitis iustitiae, ueluti qui suos pedes posuerant in compedio sapientiae. Non enim aliter 33° docere satagebat quam uiuere. Erat enim eius uita ardua et austera, atque perfecta in omnibus, ita siquidem quod nemo discipulorum eius ad perfectionem uitae et conuersationis ipsius ullatenus posset attingere. Quis autem hominum quamuis sit sanctus, quamuis sit perfectus posset ieiunare per biduum aut 335 triduum, seu per totam unam hebdomadam nihil comedens, quod et uir sanctus Deo repletus saepissime faciebat, insistendo orationi, uacando contemplationi atque meditationi ? Nimis erat assiduus uigiliis, eleemosynis, genuflexionibus deditus, dicebatque discipulis suis quod non esset alia regula nisi 340 euangelium Christi. Isti autem discipuli ab eo peroptime instructi, post transi¬ tum eiusdem, ut superius dictum est, ueraci stilo scripto commendauerunt quod ab eo audierunt et uiderunt ; et maxi¬ me quidam eius discipulus prae ceteris familiarior, Hugo 345 nomine, cuius uita et conuersatio placens erat Deo, meruit omnia retinere quae ab eo didicerat uel uiderat, uti ille qui 241 secretarius, qui conscius eius erat, quia prudentior | sapientiorque ceteris in arte iustitiae, in eminentia uirtutum, in sublimitate bonorum operum decenter ornatus uirtutibus 350 praepollebat. Hic uir sanctus Hugo circa sanctitatem patris spiritalis, circa eius eruditionem affectuosissime sollicitus erat, ut cum omni diligentia quidquid ab eo uidere uel audire poterat, non tamquam factus surdus auditor, uel quasi bona terra et oliua fructifera in domo Dei semen Doctrinae in se 355 iactatum bona fide reciperet et conseruaret ut non periret. Qui uigiliis, ieiuniis, lacrimis in orationibus suis multotiens profusis ac postulationibus, obsecrationibus precibusque assiduis meruit obtinere a Domino ut uisa et audita a memoria cordis eius per obliuionem non recederent. O pietas et miseri360 cordia diuina ! O ineffabilis et indeficiens bonitas ! quae sicut uis omnia disponis et in quemuis scientiam erigis, sapientiam¬ que largiris, doces ueritatem, acuis memoriae intelligentiam, confers prout placet assuetam gratiam, quae gratuita bonitate

325/326 cf. Deut. 5, 32 ; 28, 14. 327 Matth. 7, 14. 328 cf. Ps. 22, 3. 328/ 329 cf. Eccli. 6,25. 329/330 cf. Grcg. I,dial., II, prooem. (PL 66,126). 334/ 337 cf. Steph. Lic., uit. Steph., XX, 2/6 ; Incert. auct., serm. I, 66/71. 342/343 superius: Gerard. It., discipl., 22/23. 339/340 Hugo Lac., doctr., introd., 5. 353/354 Ps. 51, *io. 355 Is. 38, 17. 29

C. C. vrn

436

EXPLANATIO

et solita clementia huic uiro illiterato tantam largiri dignatus es gratiam, scientiam, prudentiam sapientiamque, ut omnia quaecumque uidit et audiuit a doctore Stephano magistro suo perenni memoria pleniter retinere potuit ! Quapropter, dilectissimi, admoneo caritatem uestram ut uerbis et eruditionibus doctoris uestri beati Stephani quae 370 retenta sunt a ueridico eius discipulo et nobis per ipsum ueraci relatione prolata, fidem adhibeatis, ne de incredulitate uestra et cordis duritia merito puniamini, quamquam non omnia quae uidit et audiuit ab eo nobis ausus est declarare, eo quod sibi ab ipso inhibitum fuerat, ne ea de eo proferret in medium 375 quae fidem minuer^ possent, quamuis uera essent plus quam augere, et increduli punirentur qui ea surda aure renuerent. Vnde accidit quadam die quod requisitus a fratribus et con¬ discipulis suis ut uerbum aliquod causa aedificandi de patre suo Stephano diceret, ilico respondit : Si terrena dixi uobis et 380 non creditis, quomodo si dixero caelestia credetis ?. Et adiecit : Huc usque non inueni cui de patre spiritali loqui possem. Attamen si inuenire possem uerum fidelem litteris diuinis im¬ butum ac scientia praeditum, in quo de Doctrina et eruditione magistri nostri fiducialiter confiderem, maiora de ipso de uerbo 385 ad uer\bum ueraciter dixissem quam scripta sunt in libro p. Moralium beati Gregor ii. Et quia inuenire nequeo cui tantum thesaurum tamquam pretiosum committere possim, plus tacere appeto quam iacere margaritas ante porcos nec dare sanctum canibus. O mira et miranda et inaestimabilis prudentia uiri 39° istius sapientissimi, in quem et per quem Spiritus loquebatur diuinus, qui talentum sibi commissum non inaniter et in¬ fructuose uolebat manifestare, sed plus appetebat illud apud se sapienter retinere ubi fructum centuplicatum faceret, quam imprudenter erogare, de quo usuram minime acciperet ! 395 Adhuc autem mirari possumus de uerbis praetaxatis ab eo ubi dixerit : Si terrena dixi tiobis, et non creditis, quomodo si dixero caelestia credetis ? Qui tanta, tam praeclara, tam ho¬ nesta, tam ueridica, tam fructuosa, tam spiritalia quae de patre sanctissimo sapienter promulgauerat et scripto ueraci 400 stilo commendauerat, unde tres libellos luculentissimo ser¬ mone composuerat, id est libellum Conuersationis eiusdem cum adiacentibus miraculis, librum Regulae datum in praeceptis, librum Sententiarum ipsius collatum nobis in doctrinis. Quod terrena diceret, et alia quae sub silentio cooperire disponebat, 403 caelestia testabatur. Nos autem haec terrena ab eo dicta nobis miseris caelitus collata habemus pro caelestibus, suscipimus pro spiritalibus, capimus pro perennibus ; et si de illis 365

379/380.381/389 Hugo Lac., loc. non rep. 387/389 Matth. 7, *6. cf. Matth. 13, 8 ; Mare. 4, 8 ; Luc. 8, 8. 393/394 cf. Matth. 25, 27. Hugo Lac., loc. non rep.

392/393 396/397

EXPLANATIO

437

caelestibus quae apud se uir sanctus prouide prudenterque retinuerat, gustare peccatis nostris exigentibus, uix aut 410 numquam possumus, saltem in his terrenis ab eo dictis, spiritum sapientiae et intellectus, humiliter, sapienter, pru¬ denterque quaeramus, spiritum consilii et fortitudinis, spiri¬ tum scientiae et pietatis, id est spiritum Domini qui repleuit orbem terrarum, a quo repleti et illuminati cogitemus de 415 singulis in quibus et a quibus illuminemur, saginemur, eru¬ diamur, informamur, illustremur, ne quasi torpentes et uacui et famelici, iuxta mensam coram nobis appositam et quasi triplici edulio conuenienter ponderatam, enormiter rema¬ neamus. 420

Dicat ergo beatus Stephanus et doceat nos de omnibus : Sic enim suis dicebat discipulis, dum de uita eorum aut moribus quan¬ doque sermo oriretur. Sapiens doctor ac prouidus semper erat sollicitus de grege sibi commisso, de ouibus Christi ab ipso 425 sibi commendatis, quomodo in pascuis uberrimis eos ducendo ac deducendo fideliter | conseruaret, ne a lupo malignissimo et iniquissimo, id est diabolo, inuaderentur. Idcirco cum omni diligentia, cum omni cautela, cum omni peritia, uita et mori¬ bus, uerbis et eruditionibus, exemplis et orationibus uelut 430 sedulus pastor eas uisitabat, instruebat, consolabatur ac dilige¬ bat, et uiam per quem ad suarum pastorem et episcopum animarum eorum recte, secure feliciterque incederent osten¬ dere praemonstrabat, ita inquiendo : “Fratres et filii mei, quos per euangelium gignere cupio usquequo informetur in uobis 435 Christus, non est alia regula nisi euangelium Christi”, quasi diceret : “Ad hanc regulam quae caput est omnium regularum et magistra, Deo inspirante uos uocaui, id est ad ipsam doctri¬ nam euangelii Christi.” Optimum mihi uidetur ut ad uenam fontis inexsiccabilis 440 accedam et inhaeream unde maneat aqua fontis salientis in uitam aeternam, de qua qui biberit non sitiet umquam, quam discurram post riuulos manantes a fonte ipso clariorem, meliorem, largiorem, saniorem, mundiorem, lucidiorem, abundantiorem aquam inuenio in ipso fonte numquam uel nus445 quam deficienti ; de quo qui plus hauserit et plus gustauerit, plus accipiet quam in riuulis iugiter ab ipso fonte manantibus et non stantibus sed fugientibus, quia numquam homo in eodem statu permanet. Fons ergo iste Christi est euangelium, sub Non est alia regvla nisi evangelivm Christi.

411/413 Is. II, 2. 413/414 Sap. 1, *j. 421 Hugo Lac., doctr., introd., 5. 431/432 cf. 1 Petr. 2, 25. 433/435 cf. Gal. 4, 19. 434 cf. 1 Cor. 4, 15. 434/ 435 Gal. 4, *I9435 Hugo Lac., doctr., introd., 5. 440/441 cf. Ioh. 4, 14, 441 cf. Ioh. 4, 13. 447/448 Iob 14, 1.2. 448/449 cf. Eccli. 51, 34.

438

EXPLANATIO

cuius iugo et disciplina colla submisimus et uia est per quem pergamus ad Christum qui est fons uitae aeternae, de quo propheta ait : Fons patebit in domo Dauid in ablutione men¬ struatae, et cetera. Ad quem fontem se immerserat doctor Stephanus, cupiens de uena eius indeficienti indeficienter haurire, et inde gustare, et idem de Doctrina eius suos erudire 455 discipulos, attendens illud psalmistae : Gustate et uidete quam suauis est Dominus. Et iterum : Vacate et uidete quoniam ego sum Deus. Et illud uaticinium Isaiae prophetae dicentis : Haurietis aquas in gaudio de fontibus Saluatoris, et cetera. Eapropter uir sanctus uacabat doctrinae et eruditioni euan460 gelii Christi ut exinde quasi de fonte hauriret praecepta iustitiae quibus se submitteret, crucem Christi assidue baiulando, carnem suam domando, membra sua cum uitiis et concupiscentiis feliciter crucifigendo, et ut discipulos suos quasi animalia sancta ad sacri |hcium uel ad sacrificandum p, 465 uocata et praeparata ligaret ad uitem, id est Christo coniungeret, qui est uitis uera, nitebatur ut carperent fructus eius in sempiternum et ut essent palmites illi adhaerentes in saecu¬ lum, qui de semetipso ait : Ego sum uitis uera, et uos palmites.

450

47°

475

Ad hanc uitem et ad hunc fontem uenerat pius pater ut per eum et cum eo et iuxta eum et secundum eius exemplum, uiueret et conuersaretur cum grege sibi commisso, quem ut biberet, gustaret, conuersaretur ac permaneret sub regula euangelii, sub doctrina et eruditione sermonum Christi die noctuque, et cum omni diligentia ac ueritate solliciti responderent de uita et moribus suis inquirentibus, diligenter ammonebat tali modo : Fratres, scio qvod post mortem meam nonNVLLI REQVIRENT QVALIS ORDO VEL REGVLA A VOBIS TENETVR,

Videte, dilec¬ tissimi, intellegite, filii caritatis, uidete inquam, uirum pru480 dentem, uirum prouidum, uirum Spiritu sancto plenum, uirum erga discipulos suos bonum affectum habentem, eosque de omnibus bene instruere cupientem, Christum bonum pastorem, summum magistrum atque pontificem imitari cupientem, qui se in euangelio comparabat gallinae pullos 485 habenti, ita inquiendo : Hierusalem, Hierusalem, quotiens uolui congregare filios tuos quemadmodum gallina congregat Pullos suos sub alas et noluisti ? Ita siquidem hic prouidus pastor atque promptissimus Iesu Christi boni pastoris imitator fidelissimus, uigilanti cura 49° de omnibus discipulos suos edocebat ut saperent et intellegerent alii cavsa discendi, alii cavsa reprehendi.

451/452 Zach. 13, *i. 455/456 Ps. 33, *p. 456/457 Ps. 45, 11. 12, 3. 462 cf. Luc. 14, 27. 462/463 Gal. 5, ^24 ; cf. Coi. 3, 5. 15, 1. Ioh. 15, *5. 476/478 Hugo Lac., doctr., introd., 6/8. cf. Ioh. 10, 11. 485/487 Matth. 23, 37. 490/491 Deut. 32, *29.

458 Is. 468 Ioh. 482/483

244

EXPLANATIO

495

500

439

ac nonissima prouiderent. Videbat enim per spiritum quod multi ab eis requisituri essent qualis esset ordo uel regula, quod unum et idem est, seu qualis esset modus uiuendi, eo quod minime uiderent eos sub monachali habitu esse positos, nec etiam canonicorum indumentis esse indutos, sed nouum et inauditum esse quod ab illis teneretur, quorum alii bono animo ac bona uoluntate requirerent, scire cupientes quae et qualis esset uita eorum et conuersatio aut modus uiuendi ut ad instar perfectionis eorundem uitam suam moresque bene intellegendo corrigerent. Ceteri uero nequam spiritu ducti, liuore malitiae nequiter confecti, nouum uiuendi modum actusque eorum reprehensuri essent.

Qvibvs hvmiliter respondete : Vos inquiritis qualem regillam, ac si essent duae, cum non sit | nisi una regula, uide505 licet unitatis. Bona et utilis ac prouidens responsio, qua potest instrui qui cupit erudiri, et qua potest confutari qui iniquo schemate appetit redarguere bonum quod ab aliquo sit. Qui enim appetit instrui, cum humili corde, cum submissa uoce ac uultu demisso petit a doctore ut de quibus inscius est 510 ad plenum instruatur. Qui autem maligno corde ducuntur, nequaquam uolunt erudiri, sed erudire et docere semper quae nesciunt et corrigere ea de quibus sibi melius esset ut ab aliquo corrigentur, qui ducunt in malis dies suos, et portant animam suam uenalem, et cupiunt uideri ab hominibus et 515 uocari rabbi, facti similes sepulchris dealbatis, foris apparentes aurei et nitidi, intus sunt bono uacui omni spurcitia pleni, malitia et liuore inuidiae tabefacti, insidiatores facti, sussurones, detractores, Deo odibiles, qui multotiens disputant de doctrina et eruditione diuersarum regularum, quasi defenden520 do iustitiam uelamen iustitiae habentes in malitiam, quam cum se defendere putant, offendunt et corrumpunt non solum uerbis, sed etiam prauis exemplis, et dicunt aliquando : “Bona est haec regula, sed illa melior ; optima est beati Au¬ gustini regula, sed Basilii Benedictique perfectior”, disputan525 tes cum Stephano.

Qui habet aures audiendi, id est intellegendi, audiat, scilicet intellegat quomodo uir sanctus Stephanus eos refellit et percutit euangelicis attestationibus suffultus, sic dicendo : VOS REQVIRITIS QVALEM REGVLAM, AC SI ESSENT DVAE, CVM 530

NON SIT NISI VNA TANTVM REGVLA, SCILICET VNITATIS.

DO-

503/505 Hugo Lac., doctr., introd., 8/10. 511/512 cf. Is. 42, 16. 513 cf. Iob 21, 13. 513/514 Eccli. 10, *io. 514/515 Matth. 23, *-/. 515/516 Matth. 23, *27. 517/518 Rom. 1, 29-30. 519/520 cf. 1 Petr. 2, 16. 524/ 525 Act. 6, 9. 526 Matth. xi, 15. 529/535 Hugo Lac., doctr., introd., 8/14.

EXPLANATIO

440 minvs

Iesvs

Christvs est solvmmodo

TVR AD REGNVM CAELORVM.

via

qva ascendi-

IPSE NAMQVE EST OSTIVM QVO

QVISQVE SANCTAM INGREDITVR ECCLESIAM ; GRATIA CERTE AC VERITAS, QVAE COMMVNIS EST REGVLA, PER IPSVM FACTA EST, 535 QVEMADMODVM DICIT EVANGELIVM, NON PER DOCTOREM ALIVM.

540

545

550

Numquid non intellegitis, dilectissimi, quam bene, quam conuenienter eos redarguit euangelicis sententiis optime prae¬ munitus uir beatissimus, eos qui quasi ignorantes et orbitantes de regulis disputant, ostendens eis regulam unitatis, id est euangelium Christi, sub cuius iugo et eruditione seu disciplina et correctione omnes christiani possunt, si uolunt, saluari; et ut eis clarius eluceat, ostendit eis uiam salutis Dominum Iesum Christum, per quem itur ad regnum caelorum, qui est ostium quo ingreditur ad pascu|am aeternae uiriditatis, sicut p ipse de semetipso ait : Ego sum uia, quasi diceret : “Id est exemplum ueniendi ad regnum’’ ; et : Ego sum ostium, per me si quis introierit saluabitur, et ingredietur et egredietur, et pascua inueniet, quasi diceret mundi Saluator : “Non potest aliquis per alium doctorem introire in regnum caelorum, nisi per me qui sum uia, qui sum ostium, qui sum ueritas et uita, per quem facta est gratia et ueritas manifestata et communis regula, id est norma uiuendi. Vnde clamat euangelium : Gratia et ueritas per Iesum Christum facta est. Sed

555 DICTVS

forsitan adhvc SCRIPSIT

dicet aliqvis

MONACHORVM

:

REGVLAM,

“Sanctvs VT

AIT

BeneBEATVS

GrEGORIVS’’. VERVM EST, SED IDEO REGVLA DICITVR QVIA DE

560

565

570

regvla, hoc est de evangelio svmitvr. Ne alicui uideretur quod beatus Stephanus derogaret sanctitati et eruditioni beati Benedicti, has attestationes euangelicas defert in medium, commendando unitatem Christi et euangelium, quod est prima et principalis regula a qua omnes regulae sumpse¬ runt exordium. Nemo enim per Benedictum uel per Augusti¬ num siue per alium aliquem doctorem potest saluari, nisi per solum Christum qui est salus omnium qui sic ait : Nihil potestis sine me facere. Ministri autem sunt Christi, ut ait Paulus, et doctores ueritatis, quorum regulae quasi riuuli sunt, manantes et defluentes ab ipso fonte sacratissimo, id est Christi euangelio quod est, ut superius diximus, regula salutis unitatisue, et ueritatis ac sanctitatis et misericordiae. Christus etenim est fundamentum totius bonitatis, sanctitatis, uerita-

532/533 cf. Ioh. 10, 7.9. 533/535 Ioh. 1, *i7. 543/544 cf. Ioh. 10, 7.9. 545 Ioh. 14, 6. 540/548 Ioh. 10, ^9. 550 Ioh. 14, 6. Ioh. 10, 7.9. Ioh. 14, 6. 551 Ioh. 1, *i7. 551/552 cf. Tob. 12, 11. 552/553 Ioh. 1, 17. 554/557 Hugo Lac., doctr., introd., 15/18. 554/556 Greg. I, dial., II, xxxvi (PL 66, 200). 563/564 cf. Act. 4, 12. 564/565 Ioh. 15, *5565 11 Cor. 11, *23.

EXPLANATIO

441

tis, caritatis ac iustitiae ceterarumque uirtutum in quo sunt omnes thesauri sapientiae et scientiae Dei absconditi, quia ipse est thesaurus qui requiescit in ore sapientis, qui in suo euange¬ lio ait : Simile est regnum caelorum thesauro abscondito in agro, 575 quem qui inuenit homo abscondit et prae gaudio illius uadit et uendit uniuersa quae habet et emit agrum illum; et alibi: Vendite quae possidetis, ei habebitis thesaurum magnum in caelo ; et item : Thesaurizate uobis thesauros in caelo, et cetera usquequo dicatur : Vbi est thesaurus tuus, ibi est cor tuum. 580 Hunc thesaurum, id est Christum, requirebat beatus Stephanus quem absconderat in agro pectoris sui, pro quo non solum uendiderat omnia quae habebat, id est carnis petulan¬ tiam, mundi conuersationem ua|nam atque perniciosam diabolicamque suggestionem, prauam ac malitiosam, sed etiam 585 dimiserat, reliquerat, abiecerat et fugerat ad ipsum Christum fontem uiuum qui est fundamentum omnium bonorum. Vnde dicit apostolus : Fundamentum enim aliud nemo potest ponere praeter id quod positum est, qui est Christus Iesus. Super hoc autem fundamentum quidam aedificant aurum, quidam argen590 tum, alii lapides pretiosos, quidam ligna, alii foenum, ceteri uero stipulam. Aurum denique significat sapientiam, quam aedifi¬ cant qui Christum sequuntur, et sapientia caelesti, id est Dei et proximi dilectione peroptime replentur. Vnde rutilant et fulgent sicut stellae in firmamento caeli. Per argentum, quod 595 est metallum nitidum et tinniens, significatur doctrina et uita iustorum qui quod aliis praedicant, operibus adornant, audien¬ tes uocem illius qui dicit : Vt uideant opera uestra bona et glorificent Patrem uestrum qui in caelis est; et alibi : Sic luceat lumen uestrum coram hominibus, et cetera. Lapides pretiosi 600 significant actus bonos, affectus optimos et uirtutes quibus fidelis quisque peroptime adornatur. Hoc etenim triplici aedificio uiri iusti ac sancti qui saeculum reliquerunt, qui mundum contempserunt, qui religiositati et sanctae conuersationi intenti fuerunt, Deo semper per omnia placuerunt. 605 De quorum numero uir beatissimus Stephanus exstitit qui repletus sapientia, sanctitate et iustitia, ceterisque uirtutibus per arduam uiam et per austeram uitam Christum ueraciter est secutus. Melius sibi erat ut sequeretur Christum et eius euangelium quam Augustinum uel Benedictum uel aliquem 610 alium. Et quamuis sit iustus Augustinus et Benedictus uel aliquis alius, quorum regulae sunt omni acceptione dignae, tamen supergreditur iustitia Christi ac sanctitas omnem iustitiam ac sanctitatem uniuersorum. De quo scriptura

571/572 Coi. 2, *3572/573 cf. Coi. 2, 3. ; Prou. 14, 33. 574/576 Matth. 13, . 576/577 Luc. 12, 33. 577 Matth. 19, *2i ; Mare. 10, *2i ; Luc. 18, *22. 578 Matth. 6, 20. 570 Matth. 6, *2i. 587/591 1 Cor. 3, *n-i2. 597/598 Matth. 5, 16. 598/599 Matth. 5, *i6. 606 cf. Matth. 7, 14. 44

EXPLANATIO

442

615

620

testatur : Non adaequabitur ei topazion de Ethiopia ; et alibi : Non est discipulus super magistrum. Eapropter recte ista loquimur ut ostendamus Christi euangelium maioris perfectionis esse, quod est caput et ma¬ gisterium omnium regularum, quam institutio uel regula beati Augustini uel sancti Benedicti uel alterius alicuius sancti. Non enim haec loquimur quasi derogantes eorum sanctitati et iustitiae, sed commendare cupimus et extollere Christi euangelium in omnibus, ad cuius perfectionem uenerat et se submiserat fidelis Stephanus qui subsequendo ait : Omnes

625

VNITATE QVI

etiam

IVXTA

APOSTOLVM

ELONGANTVR

630

635

640

645

650

christiani

CONSISTVNT ; NEC

possvnt

SPECIALITER A

NEGOTIIS

COGITANT

NISI

dici

mo|nachi

TAMEN

ILLI

qvi

in p.

DICVNTVR

SAECVLARIBVS AMPLIVS DE

DEO

TANTVMMODO.

Videte, dilectissimi, et intellegite quid prudens doctor dixerit: Omnes christiani possunt tiocari monachi, sed maxime qui in unitate consistunt. Considerate uestigia Christi, quantae per¬ fectionis sunt, quantaeque iustitiae quantaeque sanctitatis. In illis denique salus nostra omnis inuenitur. Eius certe uestigia sunt humilitas, caritas, paupertas multimoda, pax, patientia, longanimitas, bonitas, benignitas, suauitas, castitas : aduersus huiusmodi, ut ait apostolus, non est lex. Qui enim per haec Christi uestigia graditur, recte Christianus appellatur, et non solum Christianus, uerum etiam monachus potest ap¬ pellari. Monachus etenim custos sui dicitur ; cui etiam per prophetam dicitur : Omni custodia serua cor tuum, quoniam ex ipso uita procedit. Recte siquidem dicit beatus Stephanus quod omnes chris¬ tiani monachi possunt appellari, maxime illi qui in unitate conuersantur, quorum multitudinis est cor unum et anima una in Domino, qui sunt ueri imitatores Christi et custodiunt pedes suos ne ambulent in semitis impiorum nec stant in uia pec¬ catorum et in cathedra pestilentiae non resident, sed seruant unitatem spiritus in uinculo pacis. Tales denique sunt ueri christiani, ueri monachi, sed specialiter illi qui amplius se remouent et abscedunt a negotiis saecularibus. Vnde apostolus : Nemo militans Deo implicat se negotiis saeculari¬ bus ut ei placeat cui se probauit. Et Dominus in euangelio : Nemo mittens manum ad aratrum et respiciens retro aptus est regno Dei. Aratrum quippe significat doctrinam euangelicam

614 Iob 28, *ic). 615 Matth. io, 24. 624/627.629/630 Hugo Lac., doctr., introd., 18/21. 626/627 cf. 11 Tim. 2, 4. 630 cf. 1 Petr. 2, 21. 633/635 Gal. 5, *22-23. 639/640 Prou. 4, *23643/644 Act. 4, *32. 644 cf. 1 Cor. 4, 16 ; 11, x ; Eph. 5, 1. 645 cf. Prou. 1, 15 ; Eccle. 4, 17. Prou. 4, 14. 646 cf. Ps. 1, *i. 646/647 Eph. 4, 3. 650/651 11 Tim. 2, 4. 652/653 Luc. 9, *I2.

248

EXPLANATIO 655

660

.

249

665

443

qua arare et proscindere debemus terram cordis nostri, quatenus germinare nequeat spinas et tribulos, id est cogitationes pernefarias et actus nequissimos, sed quasi bona terra aratro rectitudinis satis exculta et praeparata, germinet fructus decoris, fructus honestatis, fructus centupliciter duplicatos, et sit terra Zahulon et terra Nephtalim, id est fortis et pulcherrima faciens saltus de uirtute m uirtutem, sicut ceruus emis¬ sarius et donet eloquia pulchritudinis, id est eloquia casta, uelut argentum examinatum, probatum terrae, purgatum centu¬ plum. Isti cogitant de Deo, et meditantur in lege diuina die ac nocte, et gustant assidue quoniam suauis est Dominus et ascendunt de uir\tute in uirtutem, id est per gradus uirtutum, per gradus decoris, per gradus amoris, per gradus honestatis, usquequo uideant Deum deorum in Sion. Sequitur :

Primo

siqvidem

sermone

qvem

svis

fecit

Iesvs discipvlis, sicvti in evangelio reperitvr, locvtvs 670

EST DE INSTITVTIONE MONACHORVM, CVM DICERET :

BEATI

PAVPERES SPIRITV, ET SIC DENIQVE SVAM INCOEPIT REGVLAM.

Intellegat caritas uestra, fratres carissimi, quam recte, quam conuenienter loquitur ac disputet uir sanctus de unitate diuersarum regularum et distinctione earundem, congruas in675 ducens sententias, ut ostendat et discernat quae uel qualis earum sit melior, salubrior, utilior, perfectior superiorque, inter quas prima ac principalis regula Christi apparet lucidior, strictior et maior. De qua, ut saepissime diximus, omnes aliae regulae ducunt originem. Haec autem Christi regula, ad quam 680 omnes monachi, canonici, heremitae et uniuersi christiani suum habent refugium, in monte congregatis omnibus disci¬ pulis suis et coadunatis, ut Matthaeus testatur, instituta est et collata, ubi dicitur : Beati pauperes spiritu, quoniam ipsorum est regnum caelorum. — Et sic suam incoepit regulam coram om685 nibus qui ad eum accedere ualuerunt, positam et exhibitam. Haec paupertas siquidem uoluntaria, quae secundum uoluntatem spiritus apprehenditur, omnibus Christianis et uerbo et exemplo praedicatur. Nam Christus qui caput est omnium iustorum hanc exercuit uirtutem, ita quidem quod nec etiam 690 haberet ubi caput suum reclinaret. Denique post eum apostoli qui ad instar uitae et conuersationis Iesu Christi magistri sui fundamentum totius religionis posuerunt, hanc uirtutem specialiter dilexerunt et quasi constituerunt in medium, ut esset quasi regina et imperatrix residens in cathedra iustitiae

658 Eccli. 24, 23. cf. Matth. 13, 8 ; Mare. 4, 8 ; Luc. 8, 8. 659 Is. 9, 1. 660 Ps. 83, 8. 661/663 Ps. 11, 7. 663/664 Ps. 1, 2. 664 Ps. 33, 9. 666/667 Ps. 83, *8. 668/670 Hugo Lac., doctr., introd., 21/25. 670/671 Matth. 5, 3. 681/682 cf. Matth. 5, 1. 683/684 Matth. 5, 3. 684 Hugo Lac., doctr., introd., 24/25. 690 cf. Matth. 8, 20.

EXPLANATIO

444

ac sanctitatis, tenens in manu sua uirgam auream et rectam, id est uirgam aequitatis qua corrigat et castiget si qua corri¬ genda sunt in palatio uirtutum, cuius palatii quasi prima et principalis et posita in initio obtinet principatum. Hanc Christus dum mundum ingreditur inuenit, dilexit, concupiuit 700 et duxit in uxorem, ne quamdiu uiueret usque ad mortem non dimitteret. Nocte ac die quocumque pergeret, non discedebat ab eo, quasi sponsa sibi copulata. Assidue uidebat eam ut ipse testatur per prophetam : Ego uir uidens paupertatem ; et alibi : Ego sum pauper et dolens. 705 Hanc discipulis et omnibus sequacibus suis commendauit, | ut eam sibi obseruarent, ne umquam discederent ab ea. Et p. idcirco, posuit eam Dominus Iesus Christus in introitu porta¬ rum urbis Hierusalem caelestis, ut per eam quisque intromittere¬ tur, rapiendo per uim beatitudinem regni caelorum, cuius 710 auctrix est et regina in praesenti, quando quidem meruit ha¬ bere regem caelorum in coniugem. O uirtus caelica ! O uirtus amabilis ! O uirtus incomparabilis ! O uirtus desiderabilis ! quae tantam habes dignitatem ac potestatem ut per te tantum acquiratur praemium, tantumque talentum, tantumque 715 margaritum, id est regnum caelorum. Per te reges regnant spiritales, per te imperant caelestes imperatores, per te adipiscuntur diuitias aeternales et regni caelestis beatitudines. Tu non curas de mundanis uel nobilibus indumentis seu dulci¬ bus escis, sed semper quaeris aspera, semper appetis grauia, 720 cuius uerba humilia, cuius opera dulcia, usquequo subleueris ad sublimia. Tu es firma et specialis regula, tu es regia, nobilis et egregia, tu quidem uirtutum omnium obseruatrix, tu om¬ nium bonorum auctrix et amatrix, tu aeternae beatitudinis consecutrix. Quis umquam te confoederauit, quem tu non 725 sublimares, quem tu non erigeres, quem tu diuitem et deliciosum non faceres, quem tu Christo coniugi tuo non coniungeres, quem tu deliciis spiritalibus abundare non faceres ? Ideoque amanda es, diligenda es, sectanda es, ad¬ hibenda es, coniungenda es et coniunganda, amplectenda, 730 miranda, postulanda, frequentanda, laudanda, extollenda, honore preuenienda, in pace sustinenda quandoquidem Christus amator tuus, coniux tuus te ut meliorem, certiorem, securiorem, rectiorem, beatiorem, pulchriorem, honestiorem, utiliorem, elegit in tantum ut tecum obdormiret in crucis 735 patibulo. Te indicauit ac coronauit, ditauit, extulit, honorauit, sublimauit, beatihcauit, coram discipulis in monte ita 695

703 Thren. 3, 1. 704 Ps. 12. 715 cf. Prou. 8, 15.

,

68

.

30

707/708 Ter. 1, *i5.

697 in palacio uirtutum ...] annot. Nota in marg. S

709 cf. Matth.

,

11

250

EXPLANATIO

445

inquiendo : Beati pauperes spiritu, et sic te constituit regulam esse omnium religiosorum et normam uiuendi, et posuit fun¬ damentum et caput totius bonitatis et sanctitatis seu reli740 giositatis. Nam infinitae essent regvlae si homines

eas fecis¬

Iustius siquidem fuit ut per Dominum Iesum Christum qui fons totius bonitatis est, haberet exordium et originem regula et religio quam per homines. sent.

745 251

In svo etenim tempore vnvsqvisqve doctorvm libenter DOCVIT

QVEMADMODVM

QVISQVE

AD

DEVM

PROCEDERET,

|

SIVE LOQVENDO, SIVE SCRIBENDO. IGITVR, SI AB ILLIS REGVLA FIERET, DICI POSSET : “QVOT PROPHETAE, TOT REGVLAE; QVOT APOSTOLI,

TOT

REGVLAE ;

QVOT

DOCTORES, TOT

REGVLAE”.

75° Patet quidem scriptura nec mihi uidetur quod aliqua in¬ digeat explanatione, sed admiratione qua admirari debemus quomodo uir prouidus rationabili uerborum ostensione ea quae dicebat conuenienter affirmabat et enucleabat, ut clarius sole uerba eius fulgerent atque rutilarent. Etenim ius do755 minicum et honorem, ut fidelis seruus et prudens, quem consti¬ tuerat Dominus supra familiam suam, ut daret illis tritici mensuram, conabatur modis omnibus quibus poterat asserere et testificari ne aliquis praesumptuosus et imprudens ausu temerario seruum Domino, discipulum magistro, hominem 760 Deo anteferre praesumeret. Et ne infinitas aut nimietas regularum, si sic uocarentur dicta prophetarum uel apostolo¬ rum seu doctorum qui pro tempore et loco aut gratia a Deo sibi collata peroptime de Deo locuti sunt, quam pluribus uerteretur in taedium, eorum dicta minime uocantur regulae. 765 Verbis siquidem compendioribus multis in locis, in eorundem uidelicet scripturis siue disputationibus, reperitur quidquid necessarium est uel fuit ad salutem, sicuti est : Declina a malo et fac bonum, et alibi : Miserere animae tuae placens Deo, et multa alia in hunc modum de quibus non est modo dicendum 770 per singula. Attamen in communi regula, id est in euangelio, inuenitur dictum a Domino : Quidquid tibi non uis fieri, alii ne feceris, et : Quaecumque uultis ut faciant uobis homines, et uos facite illis similiter.

737 Matth. 5, 3. 741/742 Hugo Lac., doctr., introd., 26. 745/749 Hugo Lac., doctr., introd., 26/31. 755/750 Matth. 24, *45 ; Luc. 12, *42. 750/757 Luc. 12, *42. 707/708 Ps. 36, 27. 708 Eccli. 30, 24. 770 Hugo Lac., doctr., introd., 39. 771/772 Steph. Lic., reg., XXVIII, 7 ; Lampr., uit. Alex. Seu., 51 (apud Aug., de doctr. cbrist., III, xiv, 22 [CC 32, 91, 13/14]; e.a.) ; cf. Bened., reg., IV ; LXI; LXX ; Gerard. It., uit. Steph. ampl., LXXIII, 705/706 ; expiati., 1099/1100; explan. ait., 959/960 ; Incert. auct., serm. I, 5 ; Tob. 4, *i6. 772 Matth. 7, *I2 ; cf. Luc. 6, 31. 772/773 Luc. 6, 31 ; cf. Matth. 7, 12.

446

Sequitur : 775

EXPLANATIO Dvm avtem dicit aliqvis qvod a sancto Be-

NEDICTO FACTA EST REGVLA, SIMILITER POTEST DICI DE BEATO Pavlo apostolo et de Iohanne evangelista, qvi de Do¬

780

785

790

795

800

805

810

mino amplivs et perfectivs locvti svnt. Nemo autem dum haec audit, seu legendo inuenerit putet uirum sanctum et iustum dictis uel factis beati Benedicti esse contrarium uel contra regulam ipsius reprehensorem exstitisse, cum in subsequentibus eam breuiter commendasse uidebatur, sed omnia ista loquitur, ut superius praelibati sumus, quatenus ostendat doctrinam euangelicam seu apostolorum esse meliorem, per¬ fectiorem, abundantiorem in omnibus. Vnde ait apostolus : Non enim sufficientes sumus aliquid loqui de nobis quasi \ ex p. nobis, sed sufficientia nostra ex Deo est. Eapropter optimum est currere ad ipsum, qui abundat in omnibus et nouit docere omnem scientiam ac ueritatem, qui potens est in omni scientia, iustitia, ueritate ac sanctitate ac fons sapientiae esse perhibetur, qui fundauit mare et aridam, et fabricauit auroram et solem, cui stellae caeli dicunt: Adsu¬ mus, cui sol et luna deseruiunt per tempora, qui caeci nati oculos illuminauit et ea quae non erant uoluit ut fierent, ipse creator omnium et totius mundi saluator atque gubernator, qui omnia quaecumque uoluit fecit in caelo et in terra, in mare et in omnibus abyssis, per quem saluati et liberati sumus de potestate tenebrarum, qui dilexit nos et lauit nos a peccatis nostris in sanguine suo, ut adoptionem filiorum reciperemus, in quo clamamus : Abba, Pater !, quam ad Benedictum uel Augustinum siue ad Basilium seu ad aliquem alium quibus ab ipso saluatore, meritis eorum exigentibus, salus iamdudum collata est. Quamquam eorum uita et conuersatio atque doctrina per uniuersum orbem salubriter resplendeat in Dei ecclesia, unde per eorum doctrinam atque admirabilem conuersationem ab errore uitae suae ad Deum conuertantur cotidie, sed quia doctrina Christi perfectior, salubrior largiorque et abundantior, securiorue et altior habeatur, ita siquidem quod omnis homo ac femina tam uxoratus quam liber a matrimonio possit in ea uel per eam saluari.

Idcirco uir sanctus et praecedentia et subsequentia ad laudem et honorem eruditionis Christi euidentissime dog-

774/777 Hugo Lac., doctr., introd., 31/34. 785/786 11 Cor. 3, *5. 790 Ion. 1, *9791 cf. Ps. 73, 16. cf. Bar. 3, 34. 791/792 Bar. 3, 35. 792 Venant. Fort., hymn. mat. b.M. uirg. ; cf. U. Chevalier, Repert. hymnol., n. 16347. 795 Ps. 113, 3bie; 134, *6. 795/796 Ps. 134, 6. 796/797 Coi. 1, *i3. 797/ 798 Apoc. 1, 5. 798 Gal. 4, 5 ; cf. Rom. 8, 15. 798/799 Rom. 8, 15 : cf. Gal. 4, 6.

785 de] ex S

252

EXPLANATIO

447

matizat, non quasi subsannando uel derogando aut paruipendendo sanctorum scripta uel regulas, sed quia extollere ap¬ petit et commendare in omnibus perfectionem saluberrimae 815 eruditionis euangelii Christi, ita subsequendo : In regvla Dei, a qvocvmqve tenetvr, cvm vxore potest salvari et ABSQVE VXORE, QVOD NEQVIT FIERI IN REGVLA SANCTI BE¬ NEDICTI ; EST NEMPE MAGNAE PERFECTIONIS, SED ALIA EST MAIORIS

PERFECTIONIS,

VIDELICET REGVLA SANCTI

BaSILII.

820 Attamen, totvm svmitvr de commvni regvla, id est de

253

evangelio. Audiat et intellegat caritas uestra quam bene, quam conuenienter de omnibus rationem reddere procuret ne reprehensibilis in aliquo uideatur a quoquam. Salua pace Benedicti et eius regula, consequenter ostendit uir sanctus 825 omnem hominem tam uxoratum quam liberum posse saluari in | regula, hoc est in euangelio Christi, quod nequit fieri in obligatione professionis regulae sancti Benedicti. Legimus siquidem in scripturis diuinis tres gradus hominum esse in ecclesia Dei qui sperant habere salutem per euangelium 830 Christi. Primi dicuntur uxorati, secundi contemplatiui, tertii gubernatores et magistri. De istis tribus gradibus ornatur atque componitur omnis ecclesia Christi. Primi, id est in¬ feriores, sunt quasi molentes in molendino, coniuncti in ma¬ trimonio et laborant cum Iob beatissimo in carnis suae ster835 quilinio. Secundi, id est gubernatores et magistri, sunt quasi arantes in agro et quasi sustinent cum Noe procellas et tur¬ bines huius mundi, ueluti in naufragio. Tertii, id est contem¬ platiui, quiescunt in lectulo, orationi, lectioni, meditationi instantes cum Daniele castissimo. Hos autem tres uiros in 840 figura horum trium graduum indicauit Dominus prophetae Ezechieli esse saluandos tantummodo, ita inquiens : Si fuerit in conspectu meo omnis multitudo filiorum Israel, non saluabitur aliquis, nisi Noe, Daniel et Iob. De istis tribus gradibus alibi Dominus sic loquitur in euangelio : Duo enim sunt in molen845 dino, unus assumetur et alter relinquetur ; et duo in agro, unus assumetur et alter relinquetur ; et duo in lecto, unus assumetur, uidelicet ad praemium et gloriam, alter relinquetur ad incen¬ dium et poenam perpetuam. Molendinum autem, seu mola in qua primi, id est uxorati 830 cum beato Iob repperiuntur, significat mundi instabilem conuersationem, turbidinibus, perturbationibus, tribulationi¬ bus ac tentationibus assiduis plenam, quam patiuntur uelint nolint qui mundum amant et diligunt et eius gloriam, quae uana est et indeficiens, modis omnibus quaerunt. Vnde quia 855 laetantur cum male fecerint et exsultant in rebus pessimis,

815/821 Hugo Lac., doctr., introd., 35/39841/843 Ez. 14, *i4-*20 ; cf. Is. 1, *i2. 844/845 Matth. 24, *4i ; Luc. 17, *35845/846 Matth. 24, *4o ; Luc. 17, 35. 847 Luc. 17, *34-

448

860

865

870

875

880

885

890

895

EXPLANATIO

relinquuntur et ducuntur ad inferos cum ceteris miseris. Alii uero qui legali coniunguntur matrimonio, quamuis permaneant in mundo, tamen agunt paenitentiam cum beato Iob in fauilla et cinere et ducunt in bonis dies suos, redimentes peccata sua eleemosynis et incedunt in ma[n]datis diuinis sine querela. Hii assumuntur cum tricesimo fructu coronandi ad pal¬ mam supernae uocationis Iesu Christi. Per agrum siquidem significatur ecclesia in quo ueluti in agro sunt aratores, id est magistri et gu|bernatores quibus p. 254 commisit Dominus gregem suum ad pascendum, ad fouendum, ad deducendum in pascuis uberrimis, et ut defendant eum et protegant quasi boni pastores a morsibus lupinis, nec fugiant aut discedant ueluti mercenarii ipsis aduenientibus lupis. Eapropter Dominus Iesus Christus quasi homo nobilis, cum uellet peregre proficisci in regionem longinquam accipere sibi regnum et reuerti, contulit illis bona sua dicens : Negotiamini dum uenio ; et alii dedit quinque talenta, alii liero duo, alii siquidem unum, et cetera que in euangelio subsequuntur. Equidem illi in bono affectu bonaque uoluntate repleti curam sollicite gerunt de grege sibi commisso quasi peroptimi uigiles qui circu[m]eunt duitatem, obseruantes uigilias noctis super gregem suum, inuigilant contra uitia et peccata opponentes se murum pro domo Israel, et pecuniam sibi a Domino creditam non cessant iugiter accommodare ad usuram, ut cum uenerit Dominus eorum et inuenerit sic facientes, dicat illis : Euge, serue bone et fidelis, intra in gaudium Domini tui. Hii namque assumuntur ad regnum decoris, ut mercedem et coronam consequantur sui laboris. Denique alii qui talentum Domini sui in sudario ligauerunt et fodientes in terram absconderunt, nec de grege sibi a Domino commisso curam ullo modo habere uoluerunt, sed euanuerunt in cogitationibus suis, curam carnis suae facientes, nec secundum gratiam et intelle¬ gentiam a Domino sibi collatam, subiectis impertiri nullatenus minime uoluerunt, sed quasi mercenarii et contemptibiles in domo Dei parum aut nihil operantes permanserunt. Qua¬ propter confusi sunt, quoniam Deus spreuit eos, et merito in ex¬ tremis positi, a Domino audituri: Serue male et piger, quare non dedisti pecuniam meam nummulariis, ut cum uenissem, ac¬ cepissem illud cum usura ? De ore tuo te iudico, serue nequam. Isti siquidem redarguendi sunt a Domino et puniendi, quia

858/859 Iob. 42, 6. 859 Iob 21, 13. cf. Dan. 4, 24. 859/860 cf. Luc. 1, 6. 860/861 cf. Matth. 13, 8 ; Mare. 4, 8. 861/862 Phil. 3, M4. 867/868 cf. Ioh. 10, 12-13. 869/873 Matth. 25, M4-15 ; Luc. 19, M2-13 ; cf. Mare. 13, 34. 875/876 Cant. 3, *3 ; 5, *j. 876/877 Luc. 2, *8. 878 Ez. 13, 5. 878/879 cf. Matth. 25, 27 ; Luc. 19, 23. 880/881 Matth. 25, 21.23. 883/884 cf. Luc. 19, 20. 884/885 cf. Matth. 25, 18. 886 Rom. 1, 21. 887 cf. Rom. 13, 14. 891 Ps. 52, 6. 892/894 Matth. 25, *zG-zi ; Luc. 19, *23. 894 Luc. 19, 22.

EXPLANATIO

900

905

910

915

920

925

930

935

449

torpentes, quia desidiosi et neglegentes exstiterunt. Et sic relinquentur ne puniantur in ignem aeternum, ubi erit fletus et stridor dentium. Per lectulum namque quies et otium sanctae religionis accipitur, ubi contemplatiui quiescunt a laboribus saeculi, uacantes lectioni, orationi, meditationi, contemplationi, reddentes siquidem uitulos labiorum suorum, et que retro obliti, in anteriora se ex|tendunt, dicentes cum apostolo : Nostra conuersatio in caelis est. Virgines enim sunt, et sequuntur Agnum quocumque ierit, qui nullo tempore coinquinantur cum mulieribus, sed permanent mundi corde, carnis curam paruipendentes, sanctum otium obseruantes, mundana spernentes, quae sursum sunt quaerentes et inuestigantes quae sit uoluntas Dei bona et beneplacens et perfecta. Bona siquidem est in coniugatis, beneplacens in magistris, perfecta in uirginibus. Vt autem sapiant et intellegant ac nonissima prouideant, discunt ubi sit sapientia, ubi sit prudentia, longiturnitas dierum et uitae, cum psalmista clamantes : Beati qui habitant in domo tua, Domine, in saecula saeculorum laudabunt te, et iterum : Quando ueniam et apparebo ante faciem Dei mei? Itemque : Satiabor cum manifestabitur gloria tua, Domine. Et rursus : Replebimur in bonis domus tuae. Et : Bonum mihi adhaerere Domino et ponere in Domino Deo spem meam. Et : Inebriabun¬ tur ab ubertate domus tuae, et torrente uoluptatis tuae potabis eos. Et : Gloriabuntur in te omnes qui diligunt nomen tuum. Et : Domine, apud te est fons uitae, et in lumine tuo uidebimus lumen. Et : Ecce nunc benedicite Dominum, omnes serui Domi¬ ni, et cetera omnia que in ipso psalmo subsequuntur. Et : Confitemini Domino quoniam bonus, quoniam in saeculum misericordia eius. Et illud : Benedicite Dominum omnes electi eius, agite diem laetitiae et confitemini illi. Et iterum : Hymnus omnibus sanctis eius, filiis Israel populo appropinquanti sibi ; gloria haec est omnibus sanctis eius. Talibus nempe instrumentis, talibus meditationibus ignitis, talibus occupationibus mellifluis sese occupant uirgines isti prudentes in laudibus diuinis, habentes secum oleum, id est gratiam Spiritus sancti in uasis suis, id est in cordibus suis cum lampadibus, uidelicet bonis operibus, dicentes cum apostolo : Gloria nostra haec testimonium conscientiae nostrae. Re uera isti uirgines, isti contemplatiui, isti per897 Matth. 25, 41. 897/898 Matth. 8, *i2 ; 22, *i3 ; 24, *51 ; 25, *30. 902 cf. Os. 14, 3. 902/903 cf. Phil. 3, 13. 904 Phil. 3, 20. 904/906 Apoc. 14, *4. 908 cf. Coi. 3, 1. 908/909 Rom. 12, 2. 910/911 Deut. 32, *29. 913/914 Ps. 83, 3. 915 Ps. 41, *3916 Ps. 16, M5. 917 Ps. 64, 5. 917/ 918 Ps. 72, *28. 918/920 Ps. 35, 9. 920 Ps. 3, 12. 921/922 Ps. 33, *io. 922/923 Ps. 133, 1. 924/925 Ps. 105, 1. 925/926 Tob. 13, *io. 926/927 Ps. 148, 14. 928 Ps. 149, 9. 930/933 Matth. 25, *4. 934/935 11 Cor. 1,

450

940

945

950

955

960

965

970

975

EXPLANATIO

fectissimi, isti fortissimi, isti assumuntur de lectulo sancto otiositatis, de lectulo sincerissimae puritatis, de lectulo flo¬ rido, de lectulo odorifero, de lectulo purpureo, de lectulo uernanti, de lectulo uiridi, de lectulo suauitatis, de lectulo castitatis, de lectulo claritatis et gratiae, de lectulo sanctitatis et munditiae, id est de conscientia bona, de conscientia pura ac|cipiuntur ad uiriditatem supernae iucunditatis et intrant p, cum sponso Christo ad nuptias et clauditur ianua. Nonissime autem ueniunt et reliquae uirgines, uidelicet fatuae, dicentes : Domine, Domine, aperi nobis. Quae merito respu¬ untur a Domino ac spernuntur quia non habent oleum secum, scilicet claritatem internae iucunditatis, internae uiriditatis, internae pulchritudinis, id est testimonium bonorum operum ac uirtutum, quia sunt fatuae, quia imprudentes, quia quaesierunt inanem gloriam, conuersationem mundanam, sectantes carnalem concupiscentiam, nec uoluerunt habere Deum in notitiam, ideo tradidit illas Deus in reprobum sensum et in ignominiam, ut facerent quae non conueniunt, turpitudinem operantes in semetipsis. Quapropter auditurae sunt uocem uirtutis, uocem amaritudinis, uocem miseriae et calamitatis, uocem dominici furoris, uocem repudiationis, uocem increpa¬ tionis, uocem subsannationis Domini dicentis : Arnen dico uobis, nescio uos. Ite in ignem aeternum qui paratus est diabolo et ministris eius. Tunc ibunt in supplicium aeternum, ubi relinquentur, ubi torquebuntur, ubi cremabuntur, ubi terror et poena gehennalis affliget eos usque in sempiternum. Et quia noluerunt habere lectulum floridum, odoriferum, habe¬ bunt lectum putridum, lectum fetidum, lectum uermibus, scorpionibus ardoribusque expositum. Iusti autem ibunt in uitam aeternam, ubi satiabuntur et gaudebunt de bonis Do¬ mini et laetabuntur in cubilibus suis. Sed quare hoc totum dixi ? Vt euidenter ostenderem uerba uiri iusti esse uera et ueridica, ubi ait : In regula Dei, a quo¬ cumque tenetur, cum uxore potest saluari et absque uxore, quod nequit fieri in regula sancti Benedicti. In regula Christi, id est in euangelio, ut saepe diximus, fratres carissimi, potest saluari si tamen uoluerit omnis Christianus tam uxoratus quam liber. In regula sancti Benedicti tantum uirgines et magistri perfecti, quae tamen magnae perfectionis est, sed alia est maioris, regula uidelicet sancti Basilii, sed nulla maior uel perfectior siue conuenientior euangelio, a quo omnes aliae regulae diriuantur atque eliciuntur.

942/943 Matth. 25, *io. 944/945 Matth. 25, *n. 944 cf. Matth. 25, 3. 952/953 Rom. 1, *28. 953 cf. Rom. 1, 26. 953/954 Rom. 1, *zf. 956 cf. Soph. 1, 15. 958 Matth. 25, 12. 958/959 Matth. 25, *4i. 959 Matth. 25, 46. 964/965 Matth. 25, ^46. 966 Ps. 149, 5. 968/970 Hugo Lac., doctr., introd. 35/37. 974/975 Hugo Lac., doctr., introd., 37/38.

EXPLANATIO

45i

\ nde et sequitur, dicente beato Stephano : Tamen, totum sumitur de communi regula, id est ex euangelio. Omnis etenim 980 diuina scriptura fere unitatem denuntiat, sicuti est : Multitu¬ dinis credentium erat cor unum et anima una in Domino. Et .257 alibi : Ecce quam bonum | et quam iucundum habitare fratres in unum. Et iterum : Vnus Dominus, una fides, unum baptisma. Et apostolus : Seruantes unitatem spiritus in uinculo pacis. 985

Vnde et sequitur : SALVABITVR,

ID

Nec etiam nisi vnvs homo tantvmmodo

EST CHRISTVS

lESVS

CVM

MEMBRIS

SVIS.

Inde est quod in euangelio reperitur : Nemo ascendit in caelum nisi qui descendit de caelo Filius hominis qui est in caelo. Item : Pater, uolo ut sicut ego et tu unum sumus, ita et isti unum sint 990 mecum. Et apostolus : Multi unum sumus, inuicem alter alterius membra. Videte et animaduertite diligenter quam prudenter dogmatizat uir sanctus, quam bene, quam sapienter disputauerit de distinctione diuersarum regularum, neminem offen¬ dens, neminem laedens, sed auctoritatibus et documentis 995 euangelicis rationabiliter uerba sua doctrinamque confirmat et corroborat atque colorat. Deinde, quantum et quale sit bonum unitatis paucis exhibet uerbis dicens : Nec etiam nisi unus homo tantummodo saluabitur, id est Iesus Christus cum membris suis. Intellegite dili1000 genter quid dixerit doctor Stephanus : Nonnisi unus homo saluabitur, et cetera. A superioribus pendent haec uerba ubi indicare uoluit unitatis bonum cum dixit : Omnis etenim scriptura diuina fere unitatem denuntiat, satis superius pluri¬ bus attestationibus inductis, quid sit unitatis bonum, quod 1005 uel quale bonum quaerimus melius aut maius, nisi ut com¬ paginemur cum Christo. Quid amplius quaerimus ? Quid am¬ plius uolumus aut desideramus ? Nonne hoc, ut audistis, petiit a Patre suo ut essemus unum cum ipso, membra scilicet cum capite, serui cum domino, discipuli cum magistro, ho1010 mines cum Deo, terrestres cum caelesti, temporales cum aeterno ? O Christi pietas ! 0 immensa bonitas ! O inennerabilis suauitas ! O misericordia sine merito ! O dignatio sine modo ! Qui bonorum nostrorum nullatenus indiget, miseri¬ cordia motus super miseria nostra, miseros nos et indignos 1015 sibi compaginat, coniungit et etiam piis precibus Patrem mi¬ sericordiarum ut ita fiat, patenter inducit. Quis umquam talia audiuit, talia uidit ? Quis est qui non contremiscat, qui non

978/979 Hugo Lac., doctr., introd., 38/39. 980/981 Act. 4, *32982/983 Ps. 132,1. 983 Eph. 4, 5. 984Eph. 4,*3. 985/980.998/999.1000/1001 Hugo Lac., doctr., introd., 39/41. 987/988 Ioh. 3, 13. 989/990 Ioh. 17, *24.*2i. *22. 990/991 Rom. 12, *r). 1002/1003 Steph. Muret., loc. ignot. 1007/ 1008 cf. Ioh. 17, 24.21.22. 1013/1014 Luc. 10, 33. 1015/1016 cf. 11 Cor. 1, 3. 3°

C. C. VIII

EXPLANATIO

452

1020

1025

1030

1035

1040

1045

1050

obstupescat ? O homo miser et miserabilis, intellege dignita¬ tem tuam, honorem tuum, celsitudinem tuam, praemium tuum. Conserua, obserua, retine, caue ne perdas tantum bene¬ ficium tibi caelitus collatum. Vide, inspice, cogita, recogita ne ignauia, torpore, desidia, ma|litia uel aliquo modo perdas, p. Obserua igitur bonum unitatis, noli esse in scissura, noli esse scismaticus aut diuisus in fratribus. Non enim uenit Christus ut diuideret, sed ut congregaret. Sic enim pius magister cuidam petenti ab eo respondit : Domine, praecipe fratri meo ut diuidat mihi hereditatem meam. Cui ait : “Vade, non enim ueni ut diuiderem sed ut congregarem/’ Tu autem, quamuis sis clericus aut conuersus, quare uis permanere diuisus? Numquid aestimas te meliorem esse fratre tuo, aut ditiorem, siue superiorem cum sis cinis et puluis, uas stercorum, uile sperma, esca uermium, arbor infructifera et infructuosa, deterior cane mortuo, officina diaboli, peripsema factus. Vt quid superbis, puluis et uermis, factus subsannatio et abiectio plebis ? Exspectant te uermes, dracones, sibilus ser¬ pentium ignitorum, cachinni et irrisiones daemoniorum, flammae et incendia infernorum, poenae incredibiles et in¬ numerabiles. Attende nunc tibi, fili carissime, et esto placabilis super nequitia tua, ne sis erroneus aut furibundus aut scismaticus, aut diuisus in fratribus. Reuertere ergo, reuertere secundum Salomonem, et miserere animae tuae, placens Deo et dilige et sequere bonum unitatis, non solum exterioris, sed etiam interioris, quae maior, utilior, conuenientior habetur in uinculo pacis, in dilectione fraternae caritatis, quae est uinculum inuincibile. Ipsa denique caritas et pax non ficta ubique obseruant bonum unitatis inter fratres. Qua de causa uir sanctus hanc ligaturam superius commendauit quatenus omni tempore omnibusque modis inter fratres corporaliter ac spiritaliter indeficiens perseueret. Dicat ergo, dicat beatus Stephanus subsequenter et con¬ cludat et ad finem uerba sua usque perducat tali modo : Igitvr sciri potest non esse nisi vnam regvlam et Dei Filivs

1035

dixit

:

“Sine

me

nihil

potestis

facere”.

Ideo

EXTRA REGVLAM IVDICATVR QVISQVIS A DEI PRAECEPTO DISCE¬ DIT,

ET SEMPER IN REGVLA PERMANET QVI

EIVS MANDATA

Congruis argumentationibus uoluit concludere sermonem suum quem fecerat de distinctione diuersarum adimplet.

1026/1027 Luc. 12, *i3. 1027/1028 cf. Matth. 5, 17. 1031 cf. Gen. 18, 27 ; Eccli. 10, *9. 1032/1033 cf. Iudae 12. 1033 cf. 1 Reg. 24, 15. 1034 Eccli. io, *9> 1034/1035 Ps. 21, *j. 1038/1039 Ex. 32, 12. 1040 Cant. 6,12. 1041 Eccli. 30, 24. 1044 Eph. 4, 3. 1046 cf. 11 Cor. 6, 6. 1053/ 1057 Hugo Lac., doctr., introd., 41/44. 1054 Ioh. 15, 5.

258

EXPLANATIO 1060

1065

1070

1075

1080

1085

1090

1095

453

regularum, in quo breuiter, salubriter conuenienterque ostendit regulam euangelii esse meliorem, superiorem, perfectiorem artioremque et regulam unitatis extra quam testatur et perhibet esse illum qui diuina mandata non obseruat. Et iudicat et indicat in ipsam regulam unitatis ipsum semper permanere qui praecepta | Dei adimplere procurat. Vnde Dominus dicit in euangelio : Si quis diligit me, sermonem meum seruabit. Et alibi : Si diligitis me, mandata mea seruate, quasi diceret pius ac summus magister doctorque ueritatis : “Aliter non poteritis mandata mea obseruare quae sunt lex caritatis et unitatis, nisi me dilexeritis”. Diligendus est itaque Deus et obseruanda est lex prae¬ ceptorum ipsius, quae est lex et uia per quam itur de uirtute in uirtutem, usquequo ipse Deus apprehendatur, uideatur, au¬ diatur, intellegatur, amplectetur, glorificetur, collaudetur in saeculum. Haec uia salubris est, scilicet mandatorum Christi et secura, per quam qui currunt celeriter ad Deum perueniunt. Hanc uiam et hanc legem inuenerat psalmista cum diceret : Viam mandatorum tuorum cucurri cum dilatasti cor meum. In dilatatione cordis intellegitur caritas, quae est lex ignea, unde dicitur : In dextera tua ignea lex. Viae cursus demonstrat operationem bonam, quam quisque agit et adimplere satagit, accensus feruore caritatis, dum cuiuslibet cor dilatatur ad praecepta diuina perpetranda et exsequenda. Hanc legem requirebat a Deo ut sibi imponeretur psalmista cum dicebat : Legem pone mihi Domine uiam iustificationum tuarum, et exquiram eam semper. Nunc, dilectissimi, potestis conicere quod lex est uia iustificationum, id est praeceptorum diuinorum, quibus iustificari merentur qui fideliter adimplere conantur. Praecepta etenim dominica non nisi per dilectionem quae est lex communiter data complentur. Attamen triplicem legem inuenimus in diuina pagina, primam et secundam et tertiam. Prima dicitur naturalis, quae non attramento, sed inspiratione diuina descripta est in cordibus piorum. Secunda dicitur timoris, quae digito Dei scripta est in tabulis lapideis ad correctionem Hebraeorum. Tertia dicitur amoris, quae prolata est ab ore Saluatoris ad eruditionem cunctorum. In prima fit naturaliter cognitio boni, in secunda cognitio delicti, in tertia cognitio ueri. Prima respicit ad tertiam, media continet primam et tertiam, tertia

1005/1006 Ioh. 14, 23. 1066 Ioh. Ps. 118, 32. 1079 Deut. 33, *2. 11 Cor. 3, 3. 1093/1094 cf. Ex. 31,

, 15. 1071/1072 Ps. 1081/1085 Ps. 118, 33. 18 ; Deut. 9, 10. 14

, 8. 1077 1092/1093 cf.

83

EXPLANATIO

454

complet alterutram. De prima dicitur : Quod tibi non uis fieri, alii ne feceris. Hoc erat primis quasi lex naturalis, id est naturaliter intellecta et quasi descripta in cordibus humanis, et illud : Quaecumque uultis ut faciant uobis ho\mines, et uos p. facite illis similiter. In his studebant primi patres sub tem¬ pore naturalis legis ; unde fiebat sibi quasi cognitio bonitatis. 1105 De lege timoris dicitur : Hoc est onus quod neque nos neque patres nostri potuimus portare, et cetera. Sub hoc onere quod erat sibi graue et importabile, Iudaei assiduis uerberibus afficiebantur, comminabantur, ut si quis hoc uel illud faceret, talionem reciperet, ut alter alterum merito puniret. Vnde est 1110 illud : Diligite amicos uestros et odio habebitis inimicos uestros. Carnales etenim erant unde legem carnaliter adimplere uolebant nec ualebant. Timorem illis incutiebat et per poenam eos afficiebat. Inde siquidem dicebatur lex timoris, et erat sibi quasi cognitio offensionis. Vnde apostolus : Per legem enim 1115 cognitio peccati. De tertia dicitur : Hoc est praeceptum meum ut diligatis inuicem. Et iterum : Diligite inimicos uestros, bene¬ facite his qui oderunt uos, et cetera in hunc modum. Hoc est modernis quasi lex data de supernis, scilicet lex amoris, di¬ lectionis, sanctitatis, ubi fit cognitio ueritatis, perfectionis, 1120 iustificationis. Vnde apostolus : Iustificati enim per fidem, et cetera. Per primam iustificantur fideles, quae est quasi uirga sus¬ tentationis. Per secundam puniuntur rebelles, quae est quasi uirga furoris. Per tertiam consolantur humiles, conferuntur 1125 beatitudines, quae est uirga subleuationis. Prima est quasi uirga aequitatis, unde : Virga aequitatis, uirga regni tui. Secunda dicitur uirga feritatis, id est percussionis, unde apostolus : Qui in lege peccabunt, per legem indicabuntur. Tertia dicitur consolationis, unde : Virga tua et baculus tuus, 1130 ipsa me consolata sunt. Prima est quasi panis siligineus, secun¬ da quasi panis ordeaceus, tertia quasi panis triticeus. Primus panis fidelis, quia ex fide conficitur. Secundus panis crudelis

iioo

1099/1100 Steph. Lic., reg., XXVIII, 7 ; Lampr., uit. Alex. Seu., 51 (apud Aug., de doctr. cbrist., III, xiv, 22 [CC 32, 91, 13/14]; e.a.); cf. Bened.,reg.,IV ;LXI ;LXX ; Gerard. It., uit. Stepb. ampl., LXXIII, 05/706 ; explan., 771/772 ; explan. ait., 959/960 ; Incert. auct., serm. I, 5 ; Tob. 4, *i6. 1102 Matth. 7, *i2 ; cf. Luc. 6, 31. 1102/1103 Luc. 6, 31 ; cf. Matth. 7, 12. 1105/1100 Act. 15, *io.

1110 Leu. 19, *i8. Matth. 5, *43. 1114/1115 Rom. 3, 20. 1115/1110 Ioh. 15, 12. 1110/1117 Matth. 5, 44. 1120 Rom. 5, *i. 1120 Ps. 44, *7. 1128 Rom. 2, *i2. 1129/1130 Ps. 22, 4.

1100

onere] honore S

1135 Fonsitan S.

EXPLANATIO

455

quia cum timore et amaritudine comeditur et accipitur. Ter¬ tius dulcis et confortatiuus, quia ex caritate progreditur. 135 Forsitan, nisi fallor, isti sunt tres panes euangelici qui ab amico accomodari petuntur. Vide rationem et intellege rei ueritatem. Primordiales ete¬ nim homines uiri iusti ac fideles, in fide fundati fuerunt, spem et caritatem habuerunt cum quibus tribus uirtutibus 140 Deo uiriliter et non segniter seruierunt. Numquid Noe uir iustus spem non habuit quando ingressus in | arcam cum uxore et filiis et eorum uxoribus, exspectabat Dei patientiam ut saluaretur ab eo, et iterum cum omni progenie sua egredere¬ tur de arca ? Numquid Abraham in fide fundatus non fuit 145 de quo canitur : Senex fidelis prima credendi uia est. Et illud apostoli : Credidit Abraham Deo et reputatus est ei ad iustitiam. Ideo meruit uidere Deum in specie trium angelorum. De quo et fertur : Tres uidit et unum adorauit, cui in figura passionis Christi uitulum de armento immolauit, ut inde Pater miseri150 cor diarum et Deus totius consolationis ad plenum reficeretur. Cui dumtaxat, saluo maiorum intellectu, eodem tempore Sara in figura ecclesiae tria sata farinae accipiendo, id est tres mensuras per quas fides Trinitatis sanctae non inconuenienter accipitur, uel etiam fides, spes et caritas figuraliter in hoc 155 facto ueraciter designantur, panem ad ipsum similiter refi¬ ciendum gratanter immolauit. Euidenter autem potes conicere, si placet, quomodo in fide, spe et caritate fundati fuerant priores ante legem, qui in suis actibus per omnia Deo placuerunt. Nam in fide fundati, Dei 160 Filium exspectabant ut ueniret ad saluandum eos. Ob cuius amorem et desiderium uidendi naturalem legem in quantum ualebant, Deo donante, adimplere satagebant ; quibus erat lex ista naturalis quasi panis siligineus, dulcis uidelicet ad gustandum, sed parum uidebatur illis esse confortatiuus ; unde 163 erat quasi insipidus, quia nequibant attingere tempus con¬ solationis ac uisitationis suae, quo ad plenum reficerentur. Eapropter, quasi de longe aspicientes et salutantes cum omni stupore magnificabant, glorificabant, benedicebant admirabanturque tempus diuinae gratiae quo uenturus erat in mun170 dum Dei et hominis Filius, per quem se saluandos cum suis successoribus perfectissime credebant et praestolabantur, ut quandoque per ipsum salui fierent et liberarentur. Ad panem autem hordeaceum accedentes, uideamus quid

1135/1136 cf. Luc. II, 5. 1145 loc. non rep. ; cf. Gerard. It., confirm., XVI, 39/40; J. Jullian, A Dictionnary of Hymnology, London, 1892, p. 647. 1146 Rom. 4, *31147 cf. Gen. 18, 2. 1118 Ambr., de fide, I, 13, 80 (PL 16, 547). 1149/1150 11 Cor. 1, 3. 1158/1159 cf. Coi. 1, 10.

456

EXPLANATIO

significetur per ipsum. Scimus etenim, ut supra diximus, ante1175 quam legem, legem uidelicet timoris, per talem panem non inconuenienter significari. Vt in euangelio Ioannis reperitur, cum Dominus uidisset maximam multitudinem uenientem ad se et dixisset ad Philippum : Vnde ememus fanes ut manducent hi ?, respondit Philippus et dixit : Est puer unus | 1180 hic portans quinque panes hordeaceos. Per quinque panes hordeaceos uetus testamentum quod in quinque libris diuiditur, Augustino attestante, euidenter intellegitur. Puer autem portans panes hordeaceos significat Iudaicum populum sub uelamine litterae praefatae legis pueriliter atque carnaliter 1185 uiuere cupientem, qui quasi animal stolidum plus appetebat corticem comedere et ruminare, quae populo ignoranti uim inferebat, quam medullae dulcedinem quae intus latebat degustare. Vnde in figura eorum quasi improperando propheta dicebat : Pulli asinorum mixtum migma comedent. Mixtum 1190 migma est palea simul trita cum grano, per quod significatur exterior sensus litterae cum interiori. Vide quid propheta dixerit : Pulli asinorum, et cetera. Pullos asinorum uocat eos propheta ob tarditatem et fatuitatem eorum, quia uidebat eos carnali et puerili sensu esse depressos, nec ualebant in1195 gredi ad medullam internae dulcedinis, quia caecitas ex parte cecidit in Israel, et ideo pulli, id est paruuli sensu et intellectu habebantur. Vnde et merito mixtum migma, hordeum cum palea, corticem cum medulla, amurcam cum oleo, acinum cum uino, nucleum cum testa simul transglutire appetebant. 1200 Hos autem quidam eorum, Petrum loquor, cum post illumi¬ nationem et acceptionem sancti Spiritus animaduerteret lu¬ culentissimo sermone se ereptum ostendit dicens : Hoc est onus quod neque nos neque patres nostri potuimus portare sed gratia Iesu Christi credimus esse saluuandos quemadmodum et illi. 1205 Patet equidem quod lex uetus per panem hordeaceum euidentissime intellegatur, sub cuius umbra et uelamine noua lex, id est Christi euangelium operiebatur atque concludebatur. Relinquendus est igitur et contemnendus cortex ut medulla tritici aperiatur et reueletur, manifestetur et declaretur, id est 1210 lex carnalis et insipida, ut panis triticeus qui confortat cor hominis inde percipiatur, id est intellectus spiritalis, iucundus et suauis nobis a Deo donetur, ut in fortitudine cibi huius am¬ bulemus de uirtute in uirtutem, quemadmodum Helias, de quo legitur quod ambulauerit in fortitudine cibi huius usque 1215 ad montem Dei Oreb. Cibus iste panis est spiritalis de quo

1177/1178 Ioh. 6, 5. 1179 cf. Ioh. 6, 7. 1179/1180 Ioh. 6, *91180/1182 cf. Aug., in Ioh. euang. tract. XXIV, 5 (PL 35, 1594). 1189.1192 Is. 30, *24. 1195/1190 Rom. xi, *25. 1202/1205 Act. 15, *io-ii. 1213 Ps. 83 8. 1214/1215 ni Reg. 19, *8.

. 262

EXPLANATIO

457

uiuit spiritus hominis. Vnde Dominus in euangelio : Non in

solo pane uiuit homo, sed in omni uerbo quod procedit de ore Dei. De hoc pane triticeo de quo | loquimur, Dominus alibi in euangelio loquitur : Fidelis seruus et prudens, qtiem constituit 220 Dominus super familiam suam, ut det illis tritici mensuram. Per panem triticeum non inconuenienter intellegitur lex caritatis, lex amoris, lex dilectionis, lex immaculata conuertens animas, testimonium fidele, quae lex praestat paruulis sapientiam. Paruuli sunt humiles, Deum timentes qui replen225 tur caelesti sapientia, id est caritate, dilectione et amore spi¬ ritali, quibus Dominus praecipit in euangelio : Hoc est prae¬ ceptum meum ut diligatis inuicem. Et apostolus : Nemini quidquam debeatis, nisi ut inuicem diligatis. Et alibi : Diliges proximum tuum sicut teipsum. Itemque : Qui diligit proximum, 230 legem impleuit, id est euangelium in quo iubetur : Diliges

235

240

245

250

255

Dominum Deum tuum ex toto corde tuo, et ex tota anima tua et ex omni uirtute tua, et proximum tuum sicut teipsum. In his duobus mandatis uniuersa lex pendet et prophetae. Et iterum Dominus in euangelio : Audistis quia dictum est antiquis : Diliges amicum tuum et odio habebis inimicum tuum. Ego autem plus uobis dico : Diligite inimicos uestros, benefacite his qui oderunt uos et orate pro persequentibus et calumniantibus uos, et cetera. Nonne intellegis quod remouendus erat cortex, ut denudaretur et discooperiretur medulla tritici, quia remouendus erat sensus carnalis, ut appareret intellectus spiritalis. Nam Iudaei, in tantum carnales erant positi sub lege timoris, ut uix aut numquam intellegere possent quis eorum esset amicus qui diligendus erat ab eis ex praecepto legis, siue inimicus qui praecipiebatur ab eis odiendus. Amicus eorum, qui diligendus erat ab eis Deus erat et proximus. Inimicus autem eorum qui semper est odiendus, satanas non inconuenienter intellegitur qui semper humano generi ut pessimus inimicus, insidiatur. Et quia illa lex antiqua nequibat ab eis ad plenum intellegi, erat sibi quasi palea et uelut cortex durissimus et tenax, sub quo lex mansuetudinis, lex pietatis, lex gratiae et suauitatis concludebatur, id est euangelium Christi, quod est lex multi¬ plicitatis quam per Spiritum intellexit Sophar Naamatites cum ad beatum Iob dixisset : Vtinam Deus loqueretur tecum et aperiret labia sua tibi, protinus addidit : ut ostenderet tibi

secreta \ sapientiae et quod multiplex sit lex eius.

1216/1218 Matth. 4, 4. 1219/1220 Matth. 24, 45 ; Luc. 12, *42. 1220 Luc. 12, 42. 1226/1227 Ioh. 15, 12. 1227/1228 Rom. 13, 8. 1228/1229 Matth. 19, 19; 22, 37. 1229/1230 Rom. 13, 8. 1230/1232 Luc. 10, ^27; cf. Matth. 22, 37.39 ; Mare. 12, 30.31. 1232/1233 Matth. 22, 40. 1234/1238 Matth. 5, *43~44. 1254 cf. Iob 11, x. 1254/1255 Iob n, 5. 1255/1256 Iob 11, *6.

EXPLANATIO

458

Publica supernae sapientiae sunt opera, cum omnipotens Deus regit quos creat, perficit bona quae inchoat, et aspirando adiuuat quos uisitationis suae lumine illustrat. Cunctis 1260 etenim liquet quia quos gratis condidit, benigne disponit et cum spiritalia dona largitur, ipse perficit quod ipse ex mu¬ nere suae benignitatis inchoauit. Secreta uero sapientiae su¬ pernae sunt opera cum Deus quos creauit deserit, cum bona quae praeueniendo ceperat, nequaquam prosequendo con1265 summat, cum claritate nos suae illustrationis illuminat et ta¬ men permissis carnis tentationibus tenebris caecitatis pulsat, cum dona quae contulit, minime custodit, cum et mentis nostrae ad se desideria excitat et tamen occulto iudicio diffi¬ cultate nos nostrae imbecillitatis angustat. Quae nimirum 1270 secreta eius sapientiae pauci ualent inquirere, sed nullus inuenire, quia super nos est quod de nobis ab immortali sapien¬ tia non iniuste disponitur, iustum profecto est, ut a nobis ad¬ huc mortalibus ignoretur. Sed haec ipsa illius secreta conspi¬ cere utcumque iam incomprehensibilitatis eius est potentiam 1275 uidere ; quia etsi in ipsa iam consiliorum eius inquisitione de¬ ficimus, deficiendo tamen uerius discimus quae timeamus. Post secreta sapientiae Dei bene subditur quod multiplex sit lex eius, sed quid hoc loco Dei lex accipi nisi caritas debet, per quem semper in mente leguntur praecepta uitae, qualiter 1280 in actione teneantur ? De hac etenim lege uoce ueritatis dicitur : Hoc est praeceptum meum ut diligatis inuicem. De hac Paulus ait : Plenitudo legis est dilectio. De hac iterum dicit : Inuicem onera uestra portate, et sic adimplebitis legem Christi. Quid congruentius intellegi lex Dei quam caritas potest ? 1285 Quam tunc uere perficimus, cum fraterna onera ex amore tole¬ ramus ? Sed haec eadem lex multiplex dicitur, quia studiosa sollicitudine caritatis ad cuncta uirtutum facta dilatatur, quae a duobus quidem mandatis uel preceptis incipit, sed se ad innumera extendit. 1290 Huius namque legis initium Dei dilectio est ac dilectio proximi. Sed Dei dilectio per tria distinguitur, quia ex toto corde, ex tota anima et ex tota fortitudine diligi conditor iubetur. Qua in re notandum est quod diuinus sermo cum Deum diligi praecipit, non solum narrat ex quo sed etiam informat ex 1295 quanto, cum subiungit 3 10, 4 10, 10, 10, lo,

13 20 22 27

confirm., ix explan. ait. explan. ait. uit. Hug., 15 uit. Steph. ampl., prol. explan. confirm., iv confirm., iv doctr., I uit. Steph., prol. confirm., xvi explan. confirm., xvi confirm., iv confirm., iv uit. Steph., xlvii reg., lxv reg., xxxiv reg., xxxrv reg., prol. reg., vi confirm., lii explan. ait. doctr., xxv explan. ait.

cf. confirm., xiv uit. Steph., xlv uit. Steph., xxiii cf. confirm., lxxxv explan.

cf. explan. 10, 28 10, 29-37 Io, 30-34 10, 33 10,38-42 10,39-42 IO, 39-40 IO, 39

cf. cf. cf. cf. cf.

explan. confirm., lxxxv confirm., lxxxv uit. Steph. ampl., conci., vm explan. confirm., lxxiv doctr., xxxvi it in., epist. Phil. confirm., vm confirm., lxxiii

lin. 7/8 7 *4 368 4 138/139 65/66 68 9/12 543/349 14/15 * 17/18 436 35/36 392/393 658 19/21 437 436/437 378 33/35 ♦652/653 6/7 53/54 ♦1/2 ♦19/21 ♦58 *3°7/3°9 56.56/57 6/7 53/54 65/66 ♦9/10 10/11 *i 1/12 74/75 8/9 17/19 ^966/967 2 149/150 366 20/21 ♦20/22 10/11 70/74 ♦1230/1232 1291/1292 1295 90 *74/9I 15/16 1013/1014 7/i 1 11/20 11/12 28/29 *43/44

pag36 85 I IO 261 385 426 J37 137 50 180 369 369 475 423 436 443 354 476 475 176 274 442 349 350 6 103 360 434 360 349 350 137 98 85 85 67 74 384 488 20 468 474 357 133 IJ7 4i3 457 458 458 4i3 4i3 324 45i 399 23 263 354 398

INDEX LOCORVM S. SCRIPTVRAE loc.

559 lin.

pag.

Lucas : io, 39

cf. explan. ait.

io, 40

cf. doctr., xxxv

IO, 41

explan. ait. reg., xxxv reg., liv cf. confirm., lxxiii confirm., xv confirm., lxi

278/279

cf. confirm., 1

IO, 42

II, 3 ”, 5

543/544 11/12

cf. explan. 11, 9-10 11, 22 11, 33 cf. cf. cf. 11, 41

11, 44 11, 52

cf.

cf. 12, 13

12, 32 I2> 33

serm. I uit. Steph., xxi confirm., xlviii explan.

12, 36 12, 42

85

2

92 398

33/34 20

358

16/17

389

100/101

345 455

*749/751 16/17

12, 45

cf. explan. ait.

confirm., xli confirm., lxxxiii confirm., xxvm explan. ait.

13, 32 14, 11

14, 16-17 14, 18 14, 19 14, 20 14, 26-27 14, 26 14, 27

cf. cf. cf.

14, 3° 14, 33

15, 4

cf.

15, 5-6

cf.

15, 7

cf.

confirm., xlvi confirm., xlvi confirm., xlvi confirm., xlvi explan. explan. ait. uit. Steph., xxxi explan. explan. ait. reg., prol. confirm., lxxvi uit. Steph., prol. confirm., xvi explan. ait. confirm., lxxxv doctr., cvn uit. Hug., 24

483 388 90

5 6/7 378

176

33/35

274

115

18/19

326

84/85

33i

9 *3 5/3 8

366

348

22/23

394

*23/24 ^1026/1027

293

*37/38

576/577 ^385/387 *754/755 4i/42 *3/4 *n/i3

*75 5/75 6-*75 6/75 7

452 251 441

474 483 508

Il6 382

*z6/2~J

445 457 477 377

*i 219/1220.1220

13, 24

23 472

8/9

1135/1136

explan. ait. confirm., lx reg., XLvm uit. Steph., xx uit. Hug., 15 uit. Steph. ampl., prol. uit. Steph. ampl., conci.. xii uit. Steph. ampl., conci.. XV confirm., xxn confirm., 111 confirm., lxix confirm., lxviii explan. itin., epist. praeu. explan. explan. ait.

478

504/505

*8/9

409

10/11

370

399/400 1149/1150

475 493

7/9

380

*9/io

380

10/11

380

*Il/l2 *309/3i2 *579/58o

434

380

479

2/3

120

462

438

816

485

*78/79

67 402

*6i/62 17/18

103

*6i/62

361

889

486

130/131

414

13/14

53

*6o4

181

15, 8-9

cf. explan. ait.

895/896

487

15, 8

cf. explan. ait.

889

486

4

369

15, 13

confirm., xxv

INDEX LOCORVM S. SCRIPTVRAE

560

lin.

loc.

pag-

Lucas :

15,

i?

16, 8

cf. cf.

16, 9 16, 19 sqq.

cf.

16, 19 16, 23

cf.

16, 25 17, 10

17,

i?

17, 32 17, 33

cf.

cf. T7>

34-35 17, 34 17. 35 18, 13 18, 16

cf.

18, 22

18, 41 18, 42 19, 12-13 19, 12

19. 13

19, 20

cf.

19, 22 19, 23

19, 35

cf. cf.

19, 41-42 20, 35-36 20, 36 21, 8 21, 21,

19 34

21, 36

cf.

22, 25 cf. 22, 26 cf. cf.

22, 35-36 22, 35 22, 36 22, 41-44

explan. ait. doctr., cvii uit. Hug., 24 uit. Steph. ampl., conci.. uit. Steph. ampl., conci.. instit., 26 confirm., xxii doctr., lix exempl. confirm., xxvxi confirm., xlix reg., prol. doctr., xciv confirm., xvi confirm., xl explan. explan. uit. Steph. ampl., lvii confirm., 1 confirm., xxvii explan. explan. ait. confirm., xlix confirm., xlix explan. confirm., lxxxv confirm., lii confirm., liv explan. ait. explan. explan. explan. confirm., iv confirm., vi confirm., lxvii confirm., xxiv confirm., lxiii explan. ait. confirm., xxxvi confirm., xxxiv instit., 21 uit. Hug., 16 explan. ait. explan. ait. reg., lix uit. Steph., vi explan. ait. instit., 57 explan. ait. reg., xxx reg., xxx

cf. confirm., xliii

confirm.,

uit. Steph., xxxiii confirm., xv confirm., xv confirm., xv

24, 13 24, 21 24, 25-26

cf.

xliii

xv XIII

475

7

53

598

181

^83/84

331

13/15

327

*6/7

5i9

17/18

366

8/10

29 3i5

20/21

8

370

9/10

382

75/76

67

♦io/ii

45

56.56/57

360

*29/3T

377 447 447

*847 ♦844/845.845/846 267/268

146

86/87

345

*Il/l2

370

*577 *754/75 5

441

15/16

382

483

*i8/i9

382

♦869/873

448

137/138

4i5

22.30

384

34 3/4

385

721/722

482

883/884

448

894

448

878/879.*892/894

448

385

8/9

349

2/3

352

♦5/8

392

*Il/l2

368

♦23/24

390

*I7I

469

9/lO *II ♦2/3

374 373 518

397

176

396

474

396/397 *5/6

474 95

13

108

397

474

♦20/21

523

♦818/820

485

15/16

83

l6

84

19/21

378 378

22

124 5/6 ♦6/9 ♦11/13

358 358

OO , V~\

22, 42 23, 46

*435/436

INDEX LOCORVM S. SCRIPTVRAE loc.

561 lin.

pag.

Lucas : 24» 44

confirm., xv

*31/32.33/34

359

356 356

Iohannes : 1, 1

cf. confirm., xm

28/29

1, 2

cf. confirm., xm

28/29

i> 3

cf. confirm., lxxxvi

36/37 7

416

118

362

31/32

371 412

1. 5

doctr., vi

i> 9

confirm., xvi confirm., xxvm confirm., lxxxv confirm., lxxxi doctr., introd. explan.

i, 16 1. 17

1, 19-24 1, 22 1, 23 i> 47 i> 5i

3. 3 3. 5 3. 8 3. 11 3, 12

3. 13

uit. Steph. ampl., xxxvi uit. Steph. ampl., xxxvi uit. Steph. ampl., xxxvi cf. explan. ait. explan. ait. explan. ait. explan. ait. epist. Petri explan. ait. discipl. confirm., lxix

36/37 *4i

3» 20 3» 29 4> 6

4, 10 4, 11 4, 13 4. 14

4, 48 5, 3

5. 4 5, 5-7 5, 8-15 5, 8 5, 9 5, 14 5, 17

407

*I2/l3

5

*533/535-*55 i

440

552/553

440

♦1 15/122

141

168/169

143

167 409

i43

278/279 278/279 278/279

475 472 472 472

6

163

278/279

472

11/12

337 394 394 396

12/14.15/16 20/21.34.41

confirm., lxx explan. explan. ait. serm. I reg., xlix cf. confirm., lxxviii cf. confirm., lxxviii cf. confirm., lxxviii cf. explan. cf. uit. Steph., xii confirm., lxxviii cf. explan. cf. explan. ait. cf. reuel. Steph., m rtuel. Steph., v confirm., xix confirm., xxxvi confirm., xxxvn confirm., xl cf. confirm., xli cf. confirm., xliii cf. confirm., li cf. confirm., lxviii confirm., lxxvii confirm., xl cf. confirm., xl cf. confirm., xl cf. confinn., xxxiv confirm., xl cf. confirm., xxv confirm., xl cf. confirm., lxix

8

5/6 987/988 338/339 30

45i 473

*Il/l2

507 90

Il/l2

403

12

403

7/8

403

441 12

437

10/11

403

440/441 553/555

437 478

147/148

284

57/58

288

♦12/14 *5/6

4/5 2/3

112

365

374 375 376

3

377 378

9/i°

383

2/3

2

392

♦12/15

403

19

376 376 376

16/21 22/25

6/7 24

373 376

9/i° ♦24/25

369

54/55

395

376

INDEX LOCORVM S. SCRIPTVRAE

562

loc.

lin.

Pag-

Iohannes : 5, 19 5, 24 5, 25 5, 3° 6, 5 6, 7

cf. cf.

6, 9 6, 26 6, 32 6, 38

cf. 6, 47 6, 54

cf.

6, 64

7» 18 7, 38

cf.

8, 11 8, 12

8, 34 8, 38 8, 41

cf. cf.

8, 48-49 8, 49 8, 51

8, 54 8, 58 10, 1-2 IO, I

IO, 7

10, 9

IO, II

10, 12-13 IO,

30

II, 35

11, 39 11, 43 11, 52 12, 2 12, 6 12, 13 12, 14 12, 24-25 12, 24 12, 25

cf. cf.

cf. cf. cf. cf.

confirm., lxix explan. ait. expiati, ait. explan. ait. confirm., xlii explan. explan. explan. explan. ait. explan. ait. confirm., xvi confirm., xlii explan. ait. doctr., xii explan. ait. confirm., xxxn explanc ait. tat. Steph., xn confirm., xxxn confirm., xl confirm., xliii confirm., xliv confirm., xlix explan. ait. confirm., lxxxi confirm., lxxxi confirm., lxxxv confirm., lxxxv explan. ait. uit. Steph., xxxii explan. ait. doctr., xxi explan. ait. doctr., introd. explan. explan. explan. ait. doctr., introd. explan. explan. explan. explan. confirm., xxx

cf. confirm., lxvii cf. serm. I serm. I cf. confirm., lxviii confirm., lxxiii explan. ait. cf. confirm., vi cf. confirm., iv cf. confirm., vi confirm., xlviii explan. ait. doctr., xciv reg., 11 confirm., xvi cf. confirm., xvi

10/11

395 472 472 472 378

1177/1178

456

ii79 *ii79/n8o

456 456

278/279 278/279

472 472

*8o/8i

361

10/11

378 472

* 5 4/ 5 5 278/279 278/279 278/279

278/279 13/15 278/279 *8/9 *i40i

16

472 372 499

12

112

2

372 376

*24/25 36/37

7/8 *i9

379 379 382

278/279

472

57/58 57/58

408 408

*I 19/221

414

122

4i4 472

278/279 15/16

121

278/279

472

6

19

278/279

472

11/12

5

532/533-543/544

440

550 278/279

472

440

11/12

5

532/533-543/544

440

^546/548.550

440

482/483

438

867/868

448

7/8

37i 392

5 109

509

115/116

510

24/25

393 398

43 *37i/373

5/6 8/9 2/3

474 352 349 352

9/10

382

278/279

472

9/10 8/10

45 7i

56

360

56/57

360

INDEX LOCORVM S. SCRIPTVRAE loc.

lin.

Iohannes :

I2> 35

confirm., xxx

12, 36

confirm., serni. II serm. II

13, 12 13, 16 13, 20 13, 21

I3. 25 13. 34

x3> 35 13, 38 M, 2 14, 6

14, 12

14, 13 !4, 15 14, 16 14, 18 M. 23 14, 26 14, 28 O

M-

15, 1 15,5

15, 12

15, 16 15, 26 16, 20 16, 23 J7> 3 17, 21

17, 22

17, 24

37

xliv

confirm., lxxx explan. ait. explan. ait. explan. ait. cf. explan. ait. doctr., cvn uit. Hug., 24 explan. ait. confirm., lxxv explan. ait. cf. reg., prol. epist. Petri discipl. explan. explan. ait. reg., x explan.ait. reg., x confirm., explan. reg., x

lxxxv

reuel. Steph., 1 cf uit. Steph., viii

explan. explan. ait. confirm., xxx confirm., lxix cf uit. Steph., xxxiv confirm., lxxx explan. doctr., introd. reuel. Steph., 111 confirm., lxxx explan.

confirm., explan.

563

lxxv

confirm., lxxx explan. ait. explan. ait. explan. ait. confirm., lxxxvi explan. cf explan. explan. ait. confirm., lxix explan. cf explan. explan. ait. confirm., lxix

pag-

*29/3o *8/9 61/62 61/62 36 278/279 278/279 278/279

372 379 5ii 5ii

405 472 472 472 478 53 181 474 400 472

5 52/5 53 5 595/596 390/391 *23/25 278/279 32/33 *4°/4I

66

164 338 440 494 76 472 76 4i3 45 3 76 278 109

*6o/6i

545-55°-55° *I2II 19/21 278/279 *I9/2I 65/66 1066 19/21 42 6

1065/1066 40 *5

56 27/28 30/31 468 42 3i 3i 289/290 *468 *5 64/565 1054 22/23 1115/1116 1226/1227 1281 *31/32 38/39 278/279 278/279 *i 5/16 ^989/990 1007/1008 *3 37/338 *Il/l2 *989/99° 1007/1008 *3 37/338 *Il/l2

453 466 37i 395 125 405 438 6

281 405 434 438 440 452 400 454 457 458 405 466 472 472 4i5

45i 45i 473 394 45i 45i 473 394

C. C. VIII

INDEX LOCORVM S. SCRIPTVRAE loc.

Iohannes : 17, 24

explan.

cf. explan. 18, 36 19, 17 19, 23 19» 19, 19, 19. 19» 20,

24 28-29 30 34 35 17

20, 20, 20, 21, 21,

23 25 27 1-5 4

21» 21, 21, 21,

5 9 12 17

21, l8 21, 20

cf.

cf. cf. cf. cf. cf. cf. cf. cf.

cf.

explan. ait. explan. ait. confirm., xxx confirm., lxviii confirm., lxviii confirm., lxvii confirm., lxxvi confirm., lxvii uit. Hug., 27 uit. Steph., xxxiv confirm., lxix uit. Steph. ampl., xxxiv reuel. Steph., v reuel. Steph., v confirm., xv confirm., xv confirm., xv confirm., xv confirm., xv confirm., lxxiii explan. ait. explan. ait. uit. Hug., 27

lin.

Pag-

»989/99° 1007/1008 »337/338 654/655

451 451 473 481

17 *14/15

371 393 393 392 401 392 182 125

N3A4

9/11 25 12 653 N 00 N) 'O

564

*8o/8i 85/86 54/5 5 37 13/15 23/24 »16 »26/27 26 22 268 278/279 651

395 141 287 287 358 358 358 358 358 398 47i 472 182

Actus Apostolorum : 1, 1

1, 1, 1, 2 2, 2,

6 8 11 4 11

2, 2, 2, 2,

37 38 44 46

cf. cf. cf. cf. cf.

cf.

3, 19

4 4, 12 4, 32

cf. cf.

explan. uit. Hug., 51 confirm., lxxx confirm., iv doctr., cxm confirm., iv confirm., iv confirm., xiv confirm., xiv reg., prol. explan. ait. confirm., 1 confirm., xiv explan., praef. explan. explan. reg., prol.

cf. reg., prol. reg., lv uit. Steph., vi uit. Hug., 1 confirm., xl confirm., lxviii explan.

explan. cf. explan. explan. cf. explan.

ait. ait. ait. ait.

276 1663 33 10 4/5 23/24 24/25 24 2(3 108 333/334 »49 25/26^26 »71 1400/1402 563/564 17 105/106.108 109/110 »4/6 10/11 »36/38 »8/9 »26/27.» 2 8/2 9 »189/191 »643/644 »980/981 »161/162 164 »326 363

433 206 405 349 56

349 349 357 357 67

473 344 357 424 461 440 65 67

68 93 108 167 376 393 43i

442 45i 469 469 473 474

INDEX LOCORVM S. SCRIPTVRAE loc. Actus Apostolorum : 4, 34

lin.

reg., lv confirm., lxviii

4> 35

reg., lv

»//. Steph., vi confirm., lxviii

5> 6, 6, 7» 7, 7. 7, 8,

1-10 2 9 3 6 49 59 20

cf. explan. ait.

reg., liv expiati, uit. Hug., 9 cf. uit. Steph., iv reg., lix cf. explan. ait.

expiati, ait. uit. Steph. ampl., lxiii cotifirm., lxv

9, 5 9, 28 IO> 10, 14, 15, 15.

37 38 21 10-11 IO

uit. Steph., ix cotifirm., lxxxv confirm., xxxiv cf. discipl. explan. cf. confirm., n explan.

20, 29

cf. explan. ait.

23> 3

cf. confirm., xxii cf. explan. ait.

24> 15

cf. confirm.,

565

vi

pag-

*4/6 *27/28 *4/6 11/12

93 393 93 108

27 363/364.373/375 5/6 524/525 132/133 3/4 15 1087/1088 375/376 460 12/13

393 474

7 43 13/14 33/34 *i202/1205 48/49 *iio5/iio6

263/265 9/10 1170 10/11

92

439 170 io7 96 491 474 !5i 391 109 412 373 338 456 347 454 47i 366 493 352

Ad Romanos :

1» 17 1, 21 i, 25 1, 26

cf.

» 27 1, 28 1, 29-30 1

1, 29

cf.

, 3i

cf.

1

2, 12 3» 4 3, 20 4, 3 4, 2i 5, 1 5, 3-5

8, 14

cf.

explan. ait.

953 *935/954 *95 2/953 517/518 198/199 195/197 195/197 *II28 *23 1114/1115 *I 146 61/62 *II20 * 3 3/34 *I2/l5 0

5 20 4 9 12 13

*i5 1 21 886 11

00

5, 5, 6, 6, 8, 8,

explan. ait. explan., praef. explan. confirm., xc explan. explan. explan. explan. explan. ait. explan. ait. explan. ait. explan. uit. Steph. ampl., prol. explan. explan. reuel. Steph., v explan. reuel. Steph., n confirm., xxxvi confirm., lxxvi confirm., lxxii confirm., lxxxiii confirm., xv confirm., lxxxi confirm., xvi confirm., xxxn explan. ait.

* 12/13 29/30 37/38 77/78 *io4/io6

5/6 43.48/49 444/445 477/478 ^640/641

468 423 448 419 450 450 450 439 470 469 469

454 273 454 455 288 454 279 374 402 397 410 359 408 362 372 466 476 477 480

INDEX LOCORVM S. SCRIPTVRAE

566

loc.

lin.

Pag-

Ad Romanos : 8, 15

cf.

8, 17 8, 23 cf. 8, 28

8, 29-30 8, 29 8, 30

8,

cf.

39

10, 16

10, 17

11, 25

11»

33

11, 34 12, 1 12, 2

12, 12,

5 7

12, 15 12, 18 12, 20

cf. cf.

13, 7 13, 8

explan. explan. explan. ait. explan. ait. confirm., lxiii confirm., lxiii doctr., cvin it in., epist. praeu. confirm., lxxxi confirm., lxix confirm., iv confirm., lxxxi explan. ait. reg., prol. explan. ait. doctr., prol. reuel. Steph., v confirm., 111 confirm., xxvm explan., praef. explan. explan. ait. doctr., xcin uit. Steph., iv confirm., 11 confirm., lxxxvi explan. explan. explan. confirm., 11 reg., xxx doctr., lxxv uit. Hug., 18 confirm., lxxviii uit. Hug., 47 explan.

798

446

798/799

446

50/51

466

♦642/643

481

20/21

39° 39°

31 ♦16/17

54

16

251

♦49/5°

408

♦78/79

395 349

IO ♦50/52

408

656

481

92

67

32/33

465

♦50

4

*35

287

♦31/32

348

♦18/19

370

♦52

424

♦1195/1196

456

♦448

476

1 ♦13/14

34/36 ♦10/11A17 908/909 ♦990/991

13, 11

cf.

13, 12-13 13, 12 cf. cf.

cf.

serm. I serm. I confirm., xvi explan. explan. ait. explan. ait.

cf.

confirm., lxxv explan. ait.

cf.

13» 13 13, 14 cf.

14, 12

15» 5-6 15, 20

uit. Hug., 29 explan. explan. ait. serm. I confirm., xvi confirm., xvi confirm., xxvm confirm., lxxx

346

4i5 449 45i

11

427

27

346

♦7/8

83

18 488/489 23

37 177 403

♦1448

201

1227/1228

457 457

1229/1230 13, IO

45 107

738/739

184

1282

458

517/518

478

♦54

508

♦122/124

362

♦115/116

362

27

37i

85

406

39.58

508

87

509

♦106/107

362

887

448

444

476

361/362

473

25/28

400

526/527

478

I ad Corinthios : 1, 21

cf.

1, 23-24 1, 24

cf.

confirm., iv confirm., lxxxiv confirm., iv

15

349

♦25/27

410

15.17

349

INDEX LOCORVM S. SCRIPTVRAE loc.

567 lin.

Pag-

ad Corinthios :

confirm.,

c 24

explan. ait. explan. ait.

1, 27-28 1, 2, 6-7 2, IO 2,

14

3,

1-2

3,

2

cf.

3» 3 3, 4 3, 11-12 3» 20 3, 22-23

4, 3 4,

15

cf.

4, 16 cf. 5, 2

OO

CN

6, 13

7» 5 7. 3i

cf. cf. cf.

9» 22

9»

27

cf.

cf. 10»

7

cf.

IO, 11

10, 21 11, 1 cf. 11, 18 11, 30 12, 8-9

lxiv

cf.

13, 4-6

13, 4

confirm., lxxxiv confirm., lxxxiv doctr., ix confirm., ix explan. ait. confirm., 11 explan., praef. reuel. Steph., 1 confirm., lxviii reuel. Steph., 1 explan. uit. Steph., xxiii reg., iv confirm., lvh confirm., lxxxvi explan.

reuel. Steph., xxvm confirm., xxxvm confirm., lxxv explan. cf. 13, 6

explan. ait. explan.

390

483

1407

499 410

24/25

410

42

13 354 499

1397/1398

*24 *87

425

31.31/32

277

♦19/21

346

3i

393 277

♦587/591

441

9

117

31/32

72

4/5

386

♦4/6

4i5

146/147

430

434

437 3

7 644

442

42

466

74/75 5/6

254

373

7/9

86

105/106

141

16/17

380

♦6

504

3/4 11

391

♦22/24

4/3

doctr., prol. explan. explan. ait. itin., lect. m confirm., xxxiv reg., xxxix uit. Steph., ampl., xxxiv confirm., xlv elogia, v uit. Steph., xvi uit. Steph. ampl., conci., confirm., xxvi confirm., 11 discipl. confirm., lxxx explan. ait. doctr., prol. explan. confirm., lxviii confirm., xliii explan. explan. reg., xxvi reuel. Steph., xxvm confirm., xxxvm confirm., lxxv explan. doctr., prol. reg., xxvi

13, 3

16

19 *735/736

114

50

321

13/14

369

49 31/32

347 338

IOI

406

♦698/699

482

7

3

644

442

♦18/19

393 378

4 283/284

434

♦1406/1409

461

8/9

82

2

302

25/26

376

7/8

400

1409.1410/1411

461

1411.1413.1415

461

5

3

♦8/9

82

2/3

302

25/26

376

7/8

400

1417.1418/1419

461

1421.1423

462

814

485

1425/1426.1427/1428

462

INDEX LOCORVM S. SCRIPTVRAE

568

loc.

I

lin.

pag-

ad Corinthios :

confirm., 111 confirm., m explan., praef. explan., praef.

9 13, 12 14, 38

15, 34

II

8/9

348

*9/io

348

*J2 46

424 424

IO

419

1015/1016

934/935

45i 455 279 449

1270/1271

496

ad Corinthios : 1,

3

cf. cf.

7 1, 12

1, 19

cf.

2, 17

3, 3

cf.

3, 5 3, i5

cf.

cf.

3,

18

4, 2 6,

5

6, 6-7 6,6

cf. cf.

6,

7

6, 10 6, 14 6, 15

6, 17

7,

cf.

10

8, 9

9, 7 11, 2

cf.

3

cf.

”,

11, 14 11, 21

11, 22

cf.

11, 23

11, 27

11,28

cf. cf.

11, 29 12, 1 12, 2 12,

4

confirm., xc explan. explan. reuel. Steph., 11 explan. explan. ait. confirm., iv discipl. epist. Petri confirm., lxxxiv confirm., lxxxv explan. explan. confirm., in confirm., 111 confirm., 111 confirm., 111 discipl. confirm., xxm confirm., lxxiii confirm., lxxiv explan. confirm., lxvii reg., iv uit. Hug., 27 uit. Hug., 27 explan. ait. explan. ait. explan. ait. confirm., xxm uit. Hug., 51 uit. Steph., xn it in., lect. n itin., lect. 11 confirm., lxxiv confirm., lxxviii explan. ait. confirm., xxm explan. confirm., xxm confirm., lxvii confirm., lxxii explan. explan. ait. explan. explan. ait. confirm., 11 confirm., lxiii confirm., xvn confirm., xvn explan., praef. explan. ait.

1149/1150

*32

16/17

349

36

338

26/27

163

*3°/3I

411

26

412

IO92/IO93

453

^785/786

446

29/30

348

*33 4i/43

348

IO

348

36

338

*22

367

*io/ii

398

22/23

399 452

IO46 23/24

349

30

392 72

^696

183

*695 /696

183

*699/70o

482

45i

476

*6io/6n

480

*5/6

367

1621

205

17

112

43/44 *44

253 253 399

28

5/6

403

409

475

*22

367

♦565

440

21/22

367

*2I/23

392

*Il/l2

397

*232

432

*78 8/789

484

23O

432

789/790

484

30/3I

346

25/26

390

7/8

363

I3A4 I l6

425

*547/54«

478

363

INDEX LOCORVM S. SCRIPTVRAE loc.

569 lin.

Pag-

ad Corinthios : 2,

2,

7-9

cf.

12

cf.

doctr., lvi discipl.

1/6

30

17/20

337

d Galatas : i»

4

cf.

i, 8.9 I, IO i, 14

cf.

2,

II

cf.

2, 19

cf. cf.

4, 3 4, 5

cf.

4. 6

cf.

4, 7 4» 19 cf.

5, 5,

6 13

5, 16

5, 22-23 5, 22 5, 24

cf.

serm. I confirm., lxxxix explan. ait. uit. Steph., xxxviii expiati. reg., iv explan. ait. explan. ait. explan. explan. explan. ait. explan. explan. explan. confirm., xvi explan. ait. confirm., xvi confirm., xxxii explan. ait. explan. confirm., confirm., confirm., confirm., explan.

lxxv

IOO

509

15/17

418

1409/1410

499

6/7

127

1400/1402

461

12/13

72

117/118

467

47

466

798

446

798/799

446

639

480

♦146/147

43° 437 437

433/435 *434/435 ♦120/121

362

393

474

107/108

362

7

372

445/446

476

*593 ♦633/635

479 442

9/11

400

7

352

vi vi

9/i°

352

lxxii

9/10

397 432 438

♦233/234 ♦462/463

6, 6,

2

8

6, 10 6, 14

cf. cf.

6, 17

cf.

explan. ait. reg., lvi explan. explan. ait. confirm., xxxiii explan. ait. reg., xxxvi uit. Steph., vi explan. ait. explan. ait. explan. ait.

*476/477

32/33

477 94

♦1283

458

394

474 373 477

♦8/11 ♦483/484 ♦13/M

86

17/18

108

H9

468

803

484

907/908

487

118

467

47

466

♦16/17

349

d Ephesios : 2, 2 2, 14

3, 17-18

3» 4,

17 2

4. 3

cf.

explan. ait. confirm., iv confirm., xvi confirm., lxxvi confirm., lxxiii explan. ait. confirm., lxx confirm., lxxiv explan.

explan. ait.

♦76

361

♦26/28

401

8/9 ♦349

398 473

18

396

15

399 442

646/647 ♦984

45i

1044

452

*334/335

473

652/653

481

INDEX L0C0RVM S. SCRIPTVRAE

570

lin.

loc.

d

4, 4 4, 5

cf.

confirm., confirm.,

lxxiv

15/16

lxviii

31

explan. explan. ait. confirm., lxix explan. ait.

4, io 4. 14

983

335/336 »24/25 * 13 86/1387 *i 3 89/139 0

4, 25 4, 26

5,

1

cf.

5» 5 5, 8

cf. cf. cf.

5, 9 5. i4

cf.

5, 20 5, 21 6, 12

6, 13 6, 16

d

Pag-

Ephesios :

cf.

confirm., lxxxi confirm., xxxxi explan. uit. Hug., 29 doctr., cvii uit. Hug., 24 confirm., lxxxv explan. ait. confirm., lxxv confirm., xvi explan., praef. serm. I reg., lvii explan. ait. uit. Stepb., xl explan. ait. confirm., xv explan.

61

399 393 45i 473 394 499 499 408

2

372

644

442

*744

184

7 598

181

54 »590.592 9/11

53 4i3 479 400

113/114

362

47

424

»97/98

509

25/26

95 474

393 8/10

128

44/45 *44/45

466

86

429

»23

465

359

Philippenses :

1, 10 1, 21 cf. 2, 6-7 2, 6 2,

cf.

7 cf.

cf.

2, 8-9 2, 8

cf. 2, 15-16 2, 21

cf. 3, 8

cf.

3, 13-14 cf.

3.

13

cf. cf. cf. cf. cf. cf.

explan. ait. uit. Hug., 30 explan. ait. confirm., lxxxv confirm., xxx doctr., ix confirm., xxvm confirm., xxvm confirm., lxxviii confirm., lxxxv reg., 1 confirm., xliii confirm., lxxxv confirm., lxxxviii explan. ait. reuel. Steph., xxviii confirm., xxxvin confirm., xliii confirm., lxxv explan. ait. uit. Steph., prol. reg., v confirm., vi reg., iv uit. Hug., 51 confirm., xli explan., praef. explan. explan. ait.

787

186

813/814

485

*37/39

412

7

37i

25/26

12

7/8

370

»19/20

370

9/10

403

»40

412

*3T/34

70

18/19

378

Il6

414

24/25

4i7

»66/68

466

2/3

302

26

*5

376 378

8.8/9

400

814/815

485

22/23

103

»5/6

73 352

16/18

6/7

72

1669/1671

206

28

378

113

425

902/903

449

90/91

467

422

475

INDEX LOCORVM S. SCRIPTVRAE loc.

571 lin.

pag-

Ad Philippenses 3»

M

3. 19

3.

20

4, 5 4,

d

12

confirm., l explan. explan. ait. confirm., xxxiv confirm., xli confirm., lii explan. ait. confirm., vii confirm., lxxx cf. confirm., lxxxiii explan. confirm., xxxiv indit, retract., 29

383 ♦861/862

448

*ii56/ii57

493 373 377

4/5 *3/4

6

384

192/194

469

7

353

89

406

31/32

410

9°4

449 373

12/13

7/8

527

1158/1159

45 5

*796/797

446

Colossenses :

I, IO 1.

cf.

13

1, 23 2,

3 cf.

2, 8

cf.

2, 12

cf.

2, 17

cf.

2, 18

2, 20

cf.

3.

cf.

1

cf. 3, 2

3. 3-4 3, 3

explan. explan. confirm., v explan. explan. explan. ait. confirm., lxxxiii confirm., xiv explan. ait. explan. ait. confirm., lxxvi explan. uit. Hug., 27 confirm., 111 reg., xxxi confirm., lxxxiii explan. explan. ait.

3. 4 3, 5 cf. cf.

3,

confirm., confirm., confirm., explan.

lxxxiii vi lxxii

explan. ait. serm. I explan. ait.

16

4, 6

25/26

35i

*57i/572

441

572/573 47

441

29/30

410

466

34/35

357

42

466

47 5i 908

466 402

449

^697/698

183

10/13

348

11/12

84

♦29/30

410

207/208

432

♦922/923

487

♦1029/1030

490

♦32/33

410

7/8 9

352

462/463

397 432 438

♦839

485

233/234

♦58/59

508

28/29

465

*I377/i378-I386

♦15

499 499 79 39i

34

352

I ad Thessalonicenses : 2,

7 cf.

4, 6

4,

17

5. 5

cf. cf. cf.

5. 7 5» !9 5> 23

explan. ait. explan. ait. reg., xvi confirm., lxv confirm., v doctr., cvii «7. H#£., 24 confirm., lxxxv .rer/». 7 explan. ait. confirm., lxxv

1396/1397

8/9

7

53

598

181

54

4i3 5°7

30/3!

49

466

♦28/29

400

INDEX LOCORVM S. SCRIPTVRAE

572

loc.

lin.

pag.

II ad Thessalonicenses : 2> 3

2, 17 3. 6 3, 7

3, 16 I ad Timotheum : 2, 1-2 2, 3-4 2, 9 3» 15 3, 23

6,

10-11

6, 10

confirm., x Petri explan. ait. explan. ait. confirm., xc

uit. Steph. ampl., conci. xiii tat. Steph. ampl., conci. instit., 26 explan. ait. uit. Steph., xiii cf. reg., xxxix uit. Steph., vii uit. Hug., 29

12 *20/2I

355 163

I35I/I352

498

*I366/1 367 *9/io

498 419

*J3/55

328

56/58 10

328 519

333/334

473

3

743/744

113 86 109 184

20 2/3 19/20 626/627 650/651

5 84 384 442 442

7/9 *io/ii

II ad Timotheum : 2, 4

cf. doctr., introd. reg., xxxi confirm., lii

cf. explan. explan. explan. ait.

cf. explan. ait. 2, 7

2, 22 2, 24 3, 11 4, 1 4, 2

confirm., xc cf. reg., xxxix reuel. Steph., 11 instit., 61 cf. explan. ait. cf. uit. Steph., xxxii uit. Steph. ampl., conci., xrv

73/75

466

702/703 968/969 1021 1080 10 7/9 *5/6 74i 48/49 32/33

482 489 490 491 419 86 280 524 483 122 329

21/22 9/10 *6/7

427 349 163

*n/i2 27 64.65/66 *67 ^282/283 61

352 383 395 395 434 288

*45

Ad Titum : 2, 1

2, 14 3» 5

explan. confirm., iv epist. Petri

Ad Hebraeos :

1» 3

1, 6

1, 9

,

3 8 3» 15 4, 1 4, 12

4, 13 5 6 5, i4

,

6, 14

7,

17

confirm., vi confirm., xlix confirm., lxix confirm., lxix explan. reuel. Steph., v confirm., xxxvi reuel. Steph., v confirm., xxxvi reuel. Steph., v confirm., xxxvi confirm., xvi explan. ait. explan. confirm., 111 explan. ait. explan.

19

374

61

288

19 61

374 288

19 *ioi/io3 *i30o 1301

374 362 497

128/129 *2i/22

43° 348

*4i7/4i8

475 430

128/129

INDEX LOCORVM S. SCRIPTVRAE loc.

573 lin.

Pag.

Ad Hebraeos :

io» 37 ii,

i sqq.

cf.

ii, i

11,6 ii, 9

cf.

12, 13 12, 20 13, 2 13»

cf.

9

13, i4

confirm., xm explan. reuel. Steph., v reuel. Steph., xxvm reuel. Steph., xxvm explan. ait. confirm., l confirm., xli uit. Hug., 29 confirm., xxxm

cf.

explan. ait. reg., iv

cf.

confirm.,

lxxiv

22

356

1331/1402

460

*5 3/54 *5/6 4/5

287

412/413

473

302 302

*io/ii

383

*6 732/734

377

11/13

373

*i3°4/I3°5 3/4

497 72 399

20/21

184

Epistola Iacobi :

1» 5

1,

6

1, 8 1» 17

1, 19 cf. 1, 22 cf. 1, 23

2, IO

cf. cf. cf.

3» 2 3» 17

uit. Hug., 54 confirm., xxvm confirm., lvii confirm., lxxviii discipl. explan. ait. reg., xl explan. ait. uit. Steph., xxiv reuel. Steph., 11 confirm., lxxxvi uit. Steph. ampl., reuel. Guill. reg., prol. confirm., xxiv confirm., iv confirm., xxxvm confirm., xc uit. Hug., 29 reg., prol. confirm., lxxxiv explan. ait. confirm., xxvn uit. Steph. ampl., confirm., xiv reg., l

4, 4 4» 6 4, 9 5, 16

conci.,

lvii

xiv

1857

210

28

37i

*6

386

16/17

403

6/8 *I339/I34°

498

337

18

87

1340/1341

498

2.3

117

28/29

279

62

416

6.6/7

329

5

231

*i3

65

8/9

367

64/65

350

19

375

*4

419

739/7'40

184

88

67

^28/29

410

*36-*37 *442/443

411

10/11

370

476

*26o/26l

146

*43/44

358

16/17

9i

I Petri :

2, 3 2,

9

2, 11-12 2, 11

2, 16

cf.

2, 21-22

2, 21

cf.

reg., prol. uit. Steph., xvi discipl. confirm., xxm confirm., xxxi confirm., xvi confirm., lxxxi explan. ait. explan. confirm., xlii confirm., lxxvi uit. Steph., prol. confirm., xxm confirm., lxxiv

*io6/io7

67

*2

114

*66/67

338

4/5

366

*8/20

372

96/97

361

60

408

^446/447

476

519/520

439 378

9/10

43/45

401

9/10

103

4

366

15/16

399

INDEX LOCORVM S. SCRIPTVRAE

574

loc.

I

lin.

Pag-

8/9 31/32 80/81

4i7

Petri :

2, 21

cf. confirm., lxxxvii cf. confirm., lxxxviii cf. explan.

155/156

cf. 2, 25 3. 11 3. !4 3. 15 4, 5

4, 4. 5» 5. 5,

8 18 2

II

cf. explan. cf. cf. cf. cf.

5

6

5, 7 5, 8

630 160 1130/1131 431/432 591/592

explan. ait.

cf.

explan. ait. confirm., lxxxi reuel. Steph., u uit. Steph., xxxii uit. Steph., xxxii confirm., xlix reg., prol. explan., praef. confirm., lxxiii confirm., xxvn confirm., xxvm explan. ait. uit. Steph., vi confirm., lxxx

58/59 4i 34/35 48/49

27/28 109 60/61 21/22 10/11 4/5 1374

14/15 94/95

418 429 430 442 469 492 437 479

408 280 122 122 383 68 424 398 370 37° 499

108 406

Petri :

1, 4 sqq. 2. 9 2, 22

3, 7 3, 13

cf. reg., xxxix

7/9

explan. ait. reg., prol. cf. confirm., vi cf. confirm., lii cf. explan. ait.

cf.

474

*76/77-77 19 8/9

352

577

479

1027 362 412/413

explan. ait. explan. ait.

86

362

67 384 490 474 475

I Iohannis : passim

cf.

2, 15 2, 16 2, 17 2, 27 3,

2

3, 18

cf.

4,

cf.

1

4, 18 5, 5,

17 19

uit. Steph. ampl., confirm., xlv explan. ait. confirm., xlvi explan. ait. confirm., xlv uit. Steph. ampl., explan. uit. Steph. ampl., confirm., 111 confirm., xxxi confirm., lxxiv uit. Steph., x explan. ait. confirm., lviii explan. ait. explan. ait. explan. ait. serm. I

prol.

11/12 17

441/442 *2/3 xxxvi xxxvn

*458/459 18 135/136 286 *i87

14/15.15/16 18/19 *24/2 5 12 *34

15 767 364.369 588/589

273

380 476 380 476 380 142 434 143

348 372 399 IIO

465 387 484 474

*33

479 5°7

1032/1033

452

Iudae :

12

cf.

explan.

INDEX LOCORVM S. SCRIPTVRAE loc.

575

lin.

Pag-

Apocalypsis : i»

2,

5

7 17 cf.

2, 23

cf.

3, 7 3» 17 3. 18 7, 15 12, 9 14, 14,

cf.

4-5 4

14, 7 14, 13 cf.

18, 4

cf.

4

cf.

19.

19.

9

19,

i2

cf.

cf. 19, 16 21»

5

22, 12

confirm., lxix explan. expiari, ait. explan. ait. uit. Steph., prol. confirm., lxxxv confirm., lxxxv explan. ait. confirm., lxxxiv explan. ait. confirm., xlviii confirm., xxvi it in., lect. 11 confirm., xxvi explan. confirm., lxxvi confirm., lxxxiii explan. ait. explan. ait. explan. ait. explan. ait. confirm., xvn confirm., xvn uit. Steph. ampl., confirm., xiv explan. confirm., xiv confirm., lxxxi confirm., xlix

lxxiv

*86/88

395

797/798

446

9OO/9OI

487

203

470

33/34 *27/29

412

104

43/44

412

1292/1293

496

*20/2I

410

*ii79/ii8i

494

6

382

10/11

369

43/44

253

*6/io

369

*52/53

428

*904/9o6

449

52/53

402

27/28

410

5 5 5/5 56

478

784

484

♦1028

49°

451

476

15/16

363

19/20

363

22

364

803

160

4/5 153/154

357 430

*5/7

357

M/15

407

*28

383

INDEX AVCTORVM loc.

lin.

Pag.

Ambrosius

De fide

(PL 16) :