Prefaces of the Latin Bible (Studia Traditionis Theologiae) (Studia Traditionis Theologiae, 19) (English and Latin Edition) [Bilingual ed.] 9782503565071, 2503565077

Citation preview

STUDIA TRADITIONIS THEOLOGIAE Explorations in Early and ?vfcdicval 1hcology

Theology continnally engages with its past: the people, experience, Scriptnres, litnrgy, learning and customs of Christians. Thc past is prcscrvcd, rcjcctcd, modificd; but thc lcgacy stcadily cvolvcs as Christians are never indifferent to history. Even when engaging the foture, theology looks back\Vard.s: the next generation's training includ.es inheriting a canon of Scripture, doctrine, and conrroversy; while adapting the past is central in every confrontation with a modernity. This is thc dynamic rcalm of tradition, and this scrics' focus. Whcthcr cxamining pcoplc, tcxts, or periods, its volnrnes are concerned with how the past evolved in the past, am! the interplay of theology. rnlrnre, and tradition.

STUDIA 'fRADITIONIS 'fHEOLOGIAE Explorations in Early and 1v1edieval TI1eology

Scrics Editor: 'Thomas O'Loughlin, Professor of Historical Theology in the University ofNottingharn

EDITORIAL ßOARD

Dirertor Prof Thomas O'Longhlin

ßi!ilrd klembers Dr Andreas Andreoponlos, Dr Angnstine Cosiday. Dr Mary B. Cunningham, Dr Jnliette Day, Dr Johannes Holl Dr Paul Middleton, Dr Simon Oliver. Prof: Andrcw Prescott, Dr Patricia Rumsey, Dr Jonathan \Vooding, Dr Holger Zellentin

DONATIEN DE BRUYNE Prefaces to the Latin Bible

Introductions by Pierre-1vfaurice Bogaert & Thomas 01,oughlin

BKEPOLS

Publishcd wirh rhc financial supporr of"Encyclopcdic bcncdicrinc"

Cover i llnstration:

1izbult1 Peutingerit1nt1@ ÖNB Vienna: Cod. 324, Segrn. Vlll + IX ,. Yet both works rernain very nseful. For Dom De Bruyne, these elements outside the biblical tcxt were an importanr factor in proposing a first classification of \Vitnesses_, and such \Vas his task for the Comrnission for the Revision of the Vnlgate, which airned to prepare an edition, not specifically of thc prefaces, but of thc biblical

A. Pieces made to serve as a prologne to a translation, revision or edition and norrnally intended to accompany these in printed copies. In this category there is an intrinsic link, original or vcry ok!, bctwccn rhc prologuc and what follows. Tue prologne can introdnce the content (\vho is Matthew?, \vho are the Corimhians?), or jm-

F Stegrnüller, Repertoritun Biblicunl J\Iedii Aevi, ·vol. l, lYiadrid, 195 :=,, p. 253-·;. lü; vol. V111, Madrid, l97C< p. 22c-229. I have atternpted to do this for the book ofJob: 'Job latin', in RB l 22, z.c~)2., p. 48-99, 3()6-393, see p. 371382; and also 'Les prCtaccs des Bibles latines. Essai de typologie et application 8-Job', in c:h. Rllzzier and X. Her1nand eds, C'onunent le l..ivre s'elt fiiit Livre (Bibliologia, 4.J), T'urnhout, 2c 15, p. 145-154.

See D. De Bruyne, Sun11nt1ries, Divisions tutd Ru-

brics

~( the

_Latin Bible (Studia Traditionis TI-ieologiae,

18), Turnhout, v:-,T4,p. VTf-XVTl.

RB 3

·:p, 1919,

p. 375, n.

r.

RB 39, 1927, p. 264.

VII

PIERRE MAURICE BOGAERT OSB

tify publishing foaturcs (ncw translation, rcvision, „.). These prefaces are anonyrnous, except fiJr those by Jerorne. Here is an ourline inventory. 1.

Jerome's prologues to biblical books are charactcrizcd by rhc facr rhat hc dcfonds his translations against critics and cares little abour inrroducingrhc contcnt. They should be read alongside the prologues to his other works. 'lhey usually n:une the recipiems. \vhen they do not, the book should be regarded as part of a batch (like Tobias and Judith). Thcy dividc into four groups: a. the prefaces to translations of the Greek hexapla, Chronicles, Job, Psalms, rhe three books of Solomon (p. 31-32, 39, 46, IlS-119); b. the prefaces to translations fr·orn the Hebrew (p. 7-8, 22-23, 24-26, 30, Jl. )'3-34, 36, 38, 46-4;_, 12·3-J26, 134); c. the prefaces to Tobias andJudith (p. 35); d. the prologue to the rcvision of the Gospels with the Canons of Eusebius: No-

there would be an intrinsic link, at least initially, wirh a particular manuscript. TI1e poems of TI1eodulf and of Alcnin (p. 9-19); Thclcttcr and thc pocm from Florus to Ildrade on the Psalter (p. ro5-ro8); Scdulius Scorns (not printed here); Tue Bible of Saint Paul's Outside the Walls (a poem of lngoberrns, not printed here).

C. Many pieces nsed as prefaces are without an originallink with the text thot follows them; they have been tak_en frorn cornrnentaries or exegetical work. To cite some examples: Origen (p. 42-46); Hilary (p. 68, 73-76); Jerome (p. 1-7, 47-62, JI9120, n7-128, 134-136, 255, 257); ßasil translated by R11finus (p. 72-73), Niccras (p. 69-72), Cassiodorns (p. 90-ro1), lsidore (passim), Gregory ofTonrs (p. wo-w1); Ailed.n (p. 185, 191-192); Alcuin (p. 101-103, J20, 186, r92-T93); Rabanus Maurus (p. 152); Gilbert of Poitiers (p. Il 1-l 12, 262).

vurrt opv.s (p. 153-155). 2. TI1e anony111ous prologue to the Pauline Epistles: Prim um quaeritur (p. 214-215); J. Tue anonymous prologne to a lost translation of Job, unknown to De ßrnync (CSEI. 96, p. 85-87): 4. The lsidorian prooemi11, possibly linked to an edirion ofthe Bible (p11ssim); lsidore (?), at the head of a double Psalter (p. 67-68); 5. "Critical" prefaces (citing textual problems, differences from the Creek); "Percgrinus" (p. Il9, 133); 6. Tue "Monarchian" prologues to the Gos-

D. Certain pieces, which are somcrimes lengrhy, are tools to aid the reading of the books of the Bible (the Summaries are the su bject of a separate e1._1ition). ·111e 111ost in1portant are:

pels (p. 170-173, 209, 260); 7. The "Marcionite" prolognes to the Panline Epistles (p. 234-238); 8. Victor of Capna and the Codex Fuldensis (not printed here).

Lists ofkings, genealogies (p. 28); Tue prolognes to Psalms, of a pedagogical . \ nature lptiss1n1J; Consideratio psrt!momm (p. l l J-l 16); The Tituli ps11lmorum (p. 82-90; sec Sommaires, p. 563-589); Thc Psalter collccts (not pu blishcd hcrc); The Pauline concordances of Pelagius and Priscillian (p. 220-223, 224-234); 'lhe canons of Eusebius and rhe Ammonian sections (p. r58-T70); The C1pitultl lectionum (p. 196-208); Te>timoniä: OT in NT; (p. 186-188, 249-

l-t Pieces \Vritren ro serve as deELA BJBLE L_ATJJ,TE ~Ä.FTERA CENTURY

prophets, 12 am!, by extension, in every text in the two collecrions. Onc ofthe fow places where these basic iss11es were addressed, if only in a cnrt and didactic rnanner, \vas in the rexts thar \vere added by 'Nay of introducing and giving an intellectual binding to the copies of those texts. I Iere lies thc importancc ofthosc tcxts, so rarcly srndicd in the history of either exegesis or theology, which De Brnync gathercd togcrhcr in this book. These pri/aces are not merely fixe-matter tobe disposed of as part of thc process of producing a critical edition of the biblical texts, they are, singly and as a collection, a glimpse into the assumptions of those who 11sed those texts and into why they considcrcd thc rcading and srndy of thosc tcxts tobe so importanr not only as parr of their work as scholars or pastors, but to their own life of discipleship as Christians. 'lhcse texrs, bccause rhey so11ght toset out basic information and theological positions in gobbets, are a val11able g11ide to what the scriptures actually meant not to the occasional cxcgcrical gcnius but ro thc broad mass of teachers who transrnitted and forged the tradition. In the language of Thomas Kuhn, these texts are not the paradigm shaping or shattering rnornents, but the \Vitnesses to the everyday assumptions of normal science. And they witness to its very grad11al evolntion within Latin theology ovcr a pcriod of rnorc rhan a thousand ycars frorn roughly the time of Arnbrose, Jerorne and Augustine ro rhc period of the Reformation. If one wants to appreciate how a Latin Christian vie\ved_ eirher 'Scripture,' 'tl1e Scriprures,' an individ11al book, or, somewhat later, 'the Bible' at any tirne d11ring the rnedieval period, tl1en it is with these shorr texts that one sho11ld begin. 13 Bur if this ability to provide an insight into basic assumprions abcmt the scriptures - and the fact tbat in tbis book, thanks to De Bruyne's ef iürts, \ve have tl1ern in a convenient seriatirrt arThe Nicaeno-Constantinopolitan (~reed as used in the \vestern liturgies. :

2

13

Sec, für cxamplc, 'f. O'Loughlin, 'Scek.ing thc ivfedieval \Tiew of the :\'ong o._(S(JngJ', in PIBA 18, r995, p. 94-1 t 6; or ideru, 'i'eat'hfr.l rtnd C'ode-Brertker.r;_· 'J he Latin (Jenesis Tradition, 430-Yoo, 1Urnhout, 1999, p. 121-156,

XIII

rangen1ent - is their greatest valne for historians today, this does not mean that was rheir val11e to those wbo prodnced the codices which inclnded thern. 'lhc rnedieval Christian readcr, reading within the Church and the tradition ofinterprctation, saw himself as 'the ideal reader' of these rcxts. As thc ideal rccipicnt of this rorpus of di"\ine comn1unication, there \vas the il11plicit expecration that it should be accessible ro him. Bnt it did not need any great familiarity with even the rnost frmndarional texts of rhc Christian lifr, such as a gospel, to come to the realization that tl1e rnessage to be cornrnunicated \vas anytl1ing bnt easily accessible. At this point another latent assurnprion carnc into play: thc cornrnunication irself could not bc faulty, ir was rhc work of the Spirit and ipso facto was as it shonld be and it shared in thc divine perfoction. If it was difficult to understand, to relate to other parts of the depositumfidei or appeared in any other way imperfoct, such as lacking in consistency, this conld not bc thc rcs1ilt ofhmnan fallibility or historical accident. TI1e difficnlties conld only lie in one or a cornbinarion of tüur sources. First, it \vas intentionally obscure, as a result of the divine will, so that ir was a mystery thar could only be decoded by somc people, such as thc ideal readcr, frorn specific perspectives. lts meaning was latent and dcmandcd aid and g11idancc if it was ro bc madc plain. Secondly, sorne of the texts were large am! their message dealt wirh great marters, hcnce its understanding was not to be placed in the category of sirnple tl1ings. 'lhe average person \vas expected to recognize both his own Jack of intelkctual ability to grasp great truths and his own sinfnl darkened mim! which obscnred the things of God. 'Ihird, whilc thc mcdicval rcadcr saw hirnsdf as the intcnded rcader, rherc was much that was lmmanly obscure becanse tbe books \vere beino- used_ in rranslation, tl1e hisrorv thev ö ' ' presnpposed had to be absorbed, and their contingent historical backvrmrnd - such as thc övc, ö ography of the holy places - had tobe mastered. Excgcrcs nccdcd ro know a grcar dcal ofwhat wc wonld call 'stuff.' And, lastly, as human products the books wcrc !arge and complex and bhrnders

THOMAS O'LOUGHLIN

in copying could always makc thc difficulr rask ofreadingyet more problernatic. lt was these four challcngcs thar lay ar heart of rhe exegcrical endeavonrs of medieval rheologians, and it was rhis same set of Jemands rhat called forth the various fcn_.n1s of'assistances to reaL-iers' that \Ve fin1..1 collecred here. Somc of these dcments were intended to provide a key to a single book or a singlc 'sacrcd a11thor'; othcrs to sho\v rhc cohcrcncc bcrween tcxts that werc expected /1 priori to be in harmony- be that 'parallel' histories from the Old Testament or from the gospels; others were to show the coherence of the two testaments; while yct others prmided, in thc equivalent of a modern 'sound bite,' a key to an exegetical strategy or a synopsis of a complcx book. Take a look ar the introdnctions to the Book oflsaiah (pp. r2334) and onc sees an example ofcxplaining a most complex literary product in such a way that the discrepancies that were the very starting points of rnodern exegesis are not only avoidecL but the received text is presented as if it is a consistent wholc: in amhorship. tcxt, and argumcnt. And nowhere are these clairns made more succinctly, or boldly, than in these pithy inrroductions. Mcdieval exegesis may be viewed as a massive exampk of the proccss of'saving rhc appearances'; and if it is so viewed, then the texts edited in this book can be seen as tl1e surnrnary of an intellectual endcavour of rnorc rhan a rnillcnni111n's duration. Bnt we should not see these prefatory texts sirnply as apologerics post everttum nor the vulgarization i nto a system of the work of the m asters of the tradition. 'lhe rask of interacting with the scriptures presented every reader, ofi:en 1111wittingly, with a set of complex tasks that are as nmch a problem roday for Christians as they wcrc in thc middlc agcs. In ordcr to rcad thc texts, whether that involved a text frorn the New or the Old Testaments, they had tobe able to appropriatc a history that was not their own, they had to contextualize the parts of the text within the \vhole, and tl1ey l1ad to evolve ways of re-using the texts in their own Jives. A glance at virtually any biblc publishcd roday will show thc samc processes at work whetherthat is a 'note rich text' in-

tended to assist the reader at every turn (the various forms of thc .Jerusälnn Bibü comc to mind) or a text which is deliberately jejune lest it appear ro influence its readcrs wirh particular scholars' positions (rhe various iOrrns of the Ne\v Revised Standard Version, for instance) will show that, ho\vever rninirnally, every book carries with it prompts and directions which aftect how the biblical tcxt, or sho11ld wc sav 'tcxrs', arc rcad. Evcn ' the rnost recent rnanual edition ofNestle-Aland, so strenuous in its endeavour, to distance its text fro1n interpretative \vorks carries \Vith it, in its end-papcrs, a scr of live maps.'" TI1ese silently proclaim that 'here is the world of the tcxt,' 'herc are the significant movements in the lifo of Paul,' whilc silm1lrancously asscrting that 'rhar world' and 'onr world' are identical except for the Japse oftirne. One cannot produce an edition of a texr, and each mam1script copy is de.farto an edition, withont the editor / scribe makinghis or her contribution ro the subsequent intcrpretation of thc text. Therefore, these prefaces can be seen not JUSt as s11rnrnarics or glirnpscs ofcxcgcsis (as thcir crcators, such as lsidore, might have wished), 15 bnt as excgesis in their own right. Thcy are a significant element in the reception bistory of the scriptnres. 'lhat kaves two obvious L]Uesrions. hrst, if this introductorv material is of such vahic ro Christian historical investigations, why has it rcccivcd so littlc attcntion? 1\nd sccond, \vhy has the attention it has received been seen prirnarily as sideshow or as a by-product for rhc work of textual criticism? Tue answer lies in two places. hrstly, this inrcrest in the paratextual elements of texts and the !arger topic of reception history (l'Virkungsgeschichte) only began to receive scri-

XTV

;1, .l\To't.nun Test,zrnenttt1n Graece, t>vcnty-cighth rcvised edition, f)entsche Bibelgesellschaft, Stuttgart, 2012" 'lhe front end-papers contain 1naps of 'Palestine in Old 1'estan1ent 'firnes'; 'Palest.irre in 1\ e>v 'festament Tirnes'; and an inset niap 'The AreaAroundJen1salern in Old 'festament ~firnes'; vvhile the afi:er end-papers havc a n1ap of'Thc J\ncicnt Ncar East' and thc 'Journcys of thc .i\postle Paul.'

See T. ()'Loughlin, 'Isidore's L7se of Gregory the Great in the Exegesis of Genesis,' in RB I.J7, 1997, p. 26':;269.

THE PREFJlCE,ii I>ELA BJBLE L_ATJJ,TE ~Ä.FTERA CENTURY

1he Content ofDe Bruyne's Prefues de laBible Latine and Its Use

ons attention from rnainstream biblical am! theological scholarship wirh the 'hermeneurical rnrn' of the larrer half of rhe twenrieth centnry - ond still roday for rnany biblical scholars / rhcoloe,>ians, alas nsmlly those rnosr in thc thrall of their own tradiriom of interpretation, it is bnt a periphcral activity to that of expoundingwhat is 'in the text.' Now that the study of the operation of biblical rcxts in individuals and communiries is coming tobe seen os on important aspect of history and a contexr fr.)r unLlerstanding tl1e evolution of Christian theology, the time for a fresh investigation of thesc common and widdy diffused inrroductory texts offers us a rich new field of invesrigation. 'Ihc sccond reason for thcir neglcct is pracrical: gathering thern frorn rnany places in bibles, and from many volumes scattered across the various patrolo1o>ics is an ofI:pntring prospecr for any scholar intent on nsing rhem as material in an investigation, and „. De ßruyne's book, compiled initially for a very different purpose and audience," was all but unobtainablc. Today, a centnry afi:er its pnblication Prr!faces retains its ntiliry for that small band of scholars who work on the history of rhc Hible in Latin and_ "rho are engage(i in ed_itorial \vork relating to it. Hcnvever, given our conternporary interest in how the Bible was received and how it was a formative clement in Iuropean culrnrc, this book's re-publication shonld hring it to several new scholarly communities, and perhaps it will be the catalyst for opening up a new field of the l1istory of exegesis Llevored to ho\v rhese sl1ort, ofi:en anonyn1ous, ancilliary texts exerciseL-i an influence in rhe Latin rradirion that has not only gone un-noticcd but is out of all proportion to their size and the obsequium that they have been accorded by thar tradition. 17

De Bruyne arrangcd thc introchicrory material \virl1011t any guidance as to its content. His task as he saw it was to prodnce crirical editions of rhe texrs he enconntered in biblical rnannscripts and then to indicare their disrribution. His general principle was to arrange the texts sequentially following rhe order of biblical books he found mosr widcly used in Lnin biblical codiccs. Thercfrire, a basic principle in finding any text in this work is to seekit in the scqnence in which it w011ld ocrnr in a bible. Following from this he arranged rhe material under eighteen headings whcre

I to XII relate to the Ok! Testament (p. r-152); XIII to XVII relate to the Kew Testament (p. 153-264); and XVIII relates ro the Hible as a whole (p. 265266).

111e sections that De Bruyne adopred are as follows:

I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII XIII XIV XV XVI XVII XVIII

:,, See the introductory essays by ()'Loughlln and Bogaert in the edition ofthe Sornrruzires de !d Biblt: Ltztine in volunie T8 of this series (Turnhout, 1.C'T4). ;; It could be objected in the early t\1,:enty-first ccntury that if thcsc tcxts arc to bc brought into vvidcr scholarly discnssion, then it is necessary to pn bl ish thern in English translations. I flllly accept this point, and can reply: sttfft'dt diei rnalititl su"i! (lvft 6::;4_~'.

XV

111e Pentateuch Joshua, Judges, and Rmh Tue Books of the Kings 'lhc Books of Chronicles 111e Books of Ezra Tobit, J11dith, and Esther Job 111e Psalms Thc \visdom books Tue Major Prophets 'lhc Minor Prophets 111e Books of the Maccabees 'Ihe Gospels 111e Acts ofthe Aposrles 'Ihe P:rnlinc Letters 111e Catholic Letters Thc Apocalypse Orders in which the books sh 011 ld be re ad

I-2 I 22-23

24-29 30-32

33-34 35-3 7 38-41 42-I I/ 118-122 123-134

135-150 151-152

15 3-208 209-2 I 2

213-254 255-260 261-264 265-266

Prefaces de la

Bible Latine

Auguste Godenne, imprimeur-edi'teur, 79, rue de l'Jtnge, Namur . -1920

1 Pentateuchus 1. Hi 1 Hieron. Epist. (53) ad Paulinum

0

5

10

15

20

25

30

Clp 11504

Z

Zurich, Bibi. canton. C 1 'A = ZM R = Clp 6 =

M

Clm 12741

Frater ambrosius tua mihi munuscula perferens 1 detulit et 2 suauissimas litteras, quae in 3 princ1p10 am1c1tiarum, fidem probatae iam fidei 4 et ueteris amicitiae praeferebant, uera 5 enim illa necessitudo est et christi 6 glutino copulata, quam non utilitas rei familiaris, non praesentia tantum corporum, non subdola et palpans adulatio, sed dei 7 timor et diuinarum scripturarum studia conciliant. Legimus in ueteribus historiis quosdam lustrasse prouincias, nouos adisse populos, maria transisse, ut eos quos ex libris nouerant, coram 8 quoque uiderent. Sie pythagoras memphiticos uates, sie plato aegyptum et arcitam 9 tarentinum 1 0 eademque 11 oram 12 italiae, quae quondam magna graecia dicebatur, laboriosissime peragrauit, ut qui. athenis magister erat et potens cuiusque doctrinam 13 academiae gymnasia personabant, fieret peregrinus atque discipulus, malens aliena 14 uerecunde 15 discere, quam sua impudenter ingerere. Denique dum 16 Iitteras quasi toto fugiens 17 orbe persequilur, captus a piratis et uenundatus, etiam tyranno crudelissimo 18 paruit, captiuus, uinctus et seruus; tarnen quia philosophus, maior emente 19 se fuit. Ad titum liuium lacteo 20 eloquentiae fonte manantem de ultimis hispaniae galliarumque finibus quosdam uenisse nobiles legimus et quos ad contemplationem sui roma non traxerat, unius homjnis fama perduxit. Habuit illa aetas inauditum omnibus saeculis celebrandumque miraculum, ut urbem tantam 21 ingressi, aliud extra urbem quaererent. Apolonius, siue ille magus, ut uulgus loquitur, siue philosophus, ut pythagorici tradunt, intrauit persas, pertransiuit caucasum, albanos, scythas, 111assagetas, opulentissima indiae regna penetrauit et ad extrem um latissimo phison amne transmisso peruenit ad brachmanas 22 , ut hiarcam ' in throno sedentem ' 2 3 aureo et tantali fonte potantem, inter paucos discipulos de natura, de moribus 24 ' ac dierum siderum ' 25 cursu 26 audiret docentem. In de per elamitas, babylonios, chaldaeos, medos, assyrios, parthos, syros, phoenices, arabes, palaestinos reuersus alexandriam, perrexit aethiopiam, ut gymnosophistas et famosissimam mensam solis 27 uideret in sabulo. lnuenit ille uir ubique quod disceret, et 28 semper proficiens, semper se 29 melior fieret. Scripsit 30 super hoc plenissime 31 octo uoluminibus philostratus. Quid loquar de saeculi hominibus, cum apostolus paulus, uas electionis et magister gentium, qui de conscientia tanti in se hospitis loquebatur : an experimentum quaeritis eius, qui in me loquitur christus, post damascum arabiamque lustratam n ascenderit 33 hierosolymam, ut uideret petrum, et manserit 3 4 apud eum diebus quindecim? - hoc enim mysterio hebdomadis et ogdoadis futurus 35 gentium praedicator instruendus erat, - rursumque post annos quatuordecim adsumpto barnaba et tito exposuerit 36 apostolis euangelium, ne forte in uacuum curreret 37 aui cucurrisset. Habe! 38 nescio quid latentis inergiae uiua uox actus 39 et in aures discipuli de auctoris ore transfusa fortius sonat 4o, Unde et aeschynes 41 cum rhodi exsularet et legeretur illa demosthenis oratio, quam aduersus eum 42 habuerat, mirantibus cunctis atque laudantibus suspirans ait : quid si ipsam audissetis bestiam sua uerba resonantem? Nec hoc dico, quod sit aliquid in me tale, quod uel possis uel uelis discere, sed quo ardor tuus ac 43 discendi 44

4 om G 5 uetera M 3 a Z 2 om G praeferens R 7 domini G s quoram se R , in christo M 6 in christi RG , eamque ed 10 tarantinum ZM 1 11 eaque G 9 architam Z arcita G 15 uerecunda M 14 aliene R , -nis Z 12 hora ZR. 13 doctrinas GM 18 -me R 19 maiori mente RG 17 fugientes 16 cum R>.. 2 3 insed. thr. R 22 bragmanas R 21 tantum G R1 20 Jate Rsup-ras sol. m. Z 21 2° cursus M 24 motibus R , ac siderum 0 25 siderum ac dierum ed 3 1 om G 30 scribit 0 29 om R 28 ut R2 3 5 -ris R 1 34 maueret 0, mansit M 33 R2 32 -tas G 39 om actus G, 38 enim Z 37 cucurrerit R 36 Rras 40 escenis 41 1 >.. R RM -nant Rmarg actus ut uiua ut lectus R , uiua uox 4 3 et GR 42 eam Z 4 4 add. R 1

=

+

2

PENTA TEUCHUS

5

10

15

20

25

30

35

40

studium etiam absque nobis per se probari debeat. Ingenium docile 1 et sine doctore laudabile est. Non quid inuenias, sed quid quaeras, consideramus. Mollis 2 cera et ad formandum facilis, etiam si artificis et plastae cessent manus, tarnen uirtuti 3 totum est quidquid esse potest. Paulus apostolus ad pedes gamalielis legem moysi et prophetas didicisse se gloriatur 4 , ut armatus spiritalibus telis postea doceret 5 confidenter : arma enim 6 militiae nostrae non carnalia sunt, sed potentia dei 7 ad destructionem munitionum, cogitationes destruentes et omnem altitudinem extollentem se aduersus scientiam dei et captiuantes omnem intellectum ad oboediendum christo, et parati subiugare cunctam inoboedientiam. 8 Timotheum scribit ab infantia sacris litteris eruditum et hortatur ad studium lectionis, ne neglegat gratiam, quae data sit ei per inpositionem manus presbyterii; tito praecipit, ut 9 inter ceteras uirtutes episcopi, quem breui sermone 10 depinxit, scientiam quoque in eo 11 legat 12 scripturarum: obtinentem 13, inquit 14, eum, qui secundum doctrinam est, fidelem sermonem, ut potens sit exhortari in doctrina sana et contradicentes reuincere. Sancta quippe rusticitas solum 15 sibi prodest et quantum aedificat ex uitae merito ecclesiam christi, tantum nocet, si destruentibus non resistat. Malachias propheta, immo per malachiam dominus, interrogauit 16 sacerdotes legem; in tantum sacerdotis officium est interrogatum respondere de lege; 17 in deuteronomio legimus : interroga patrem tu um et adnuntiabit tibi; seniores tuos et dicent 18 tibi; in psalmo quoque centesimo octauo decimo 1 9 : cantabiles mihi erant iustificationes tuae in loco peregrinationis meae; et in descriptione iusti uiri, cum eum arbori uitae dauid, quae est in paradiso, conpararet, inter ceteras uirtutes etiam hoc intulit : in lege domini uoluntas eins et in lege eius meditabitur die ac nocte. Danihel in fine sacratissimae uisionis iustos ait folgere quasi stellas et intellegentes id est doctos, quasi firmamentum. Uides quantum inter se distent iusta rusticitas et docta iustitia? Alii stellis, alii caelo conparantur; quamquam iuxta hebraicam ueritatem utrumque de eruditis possit intellegi; ita enim apud eos legimus: qui autem docti fuerint, fulgebunt quasi splendor firmamenti, et qui ad iustitiam erudiunt multos, quasi stellae in perpetuas aeternitates. Cur paulus apostolus uas electionis 20 ? Nempe quia uas 21 legis et scripturarum sanctarum armarium 2 2 2 3. Pharisaei stupent 'ad doctrinam ' 24 domini et mirantur in petro et iohanne, quomodo Iegem sciant, cum Iitteras 25 non didicerint. Quidquid enim aliis exercitatio et quotidiana in lege meditatio tribuere so Jet, illis spiritus sanctus 26 suggerebat 27 et erant iuxta quod scriptum est, ' docibiles deo ' 28 , hoöiba.KT01 29 • Duodecim annos saluator inpleuerat et in templo sedens 30 de quaestionibus legis interrogans, magis docet, dum prudenter interrogat; nisi forte rusticum petrum, rusticum dicimus iohannem, quorum uterque dicere poterat : etsi inperitus sermone, non tarnen scientia. Johannes rusticus, piscator indoctus? et unde illa uox, obsecro, in principio erat uerbum et uerbum erat apud deum et deus erat uerbum? A61oc; 31 graece multa significat; nam ' et verbum ' 32 est et ratio et subputatio et causa 33 uniuscuiusque rei 3 4 , per quam sunt singula, quae subsistunt; quae uniuersa recte intellegimus in christo. Hoc doctus plato nesciuit, hoc 35 demosthenes eloquens ignorauit. Perdam, inquit, sapientiam sapientium et prudentiam 36 prudentium reprobabo. Uera sapientia perdet 37 falsam sapientiam; et quamquam stultitia praedicationis in cruce sit, tarnen paulus sapientiam loquitur inter perfectos, sapientiam autem non saeculi istius 3s qui destruuntur 39 prindpum 40 , sed loquimur 41 dei sapientiam in mysterio absconditam, quam praedestinauit deus ante saecula. Dei 42 sapientia christus est, christus enim dei uirtus et dei sapientia 4 3. Haec sapientia in mysterio abscondita est; de qua et noni psalmi titulus 44 praenotatur : pro occultis filii, in quo sunt omnes thesauri sapientiae et scientiae dei absconditi 45 • Et qui in mysterio absconditus erat, praedestinatus est ante saecula; praedestinatus autem et praefiguratus in lege et 46 prophetis; unde et prophetae appellabantur uidentes, quia uidebant eum quem ceteri non uidebant. Abraham uidit diem eins et laetatus est; aperiebantur caeli ezechiheli, qui populo peccatori clausi erant. Reuela, inquit dauid, oculos meos 47 et considerabo mirabilia de lege tua. Lex enim spiritalis est et reuelatione opus est 48 , ut intellegatur ac reuelata facie domini 49 gloriam contemplemur so. Liber in apocalypsi 51 septem sigillis signatus ostenditur; quem si dederis homini scienti litteras, ut legat, respondebit tibi : non possum; signatus est enim. Quanti hodie putant se 52 nosse litteras 53 , tenent signatum librum nec aperire possunt, nisi ille reserauerit, qui habet dauern dauid, qui aperit et nemo claudit, qui 54 claudit et nemo aperit? In actibus apostolorum sanctus

1 docibile R diceret G Rsup. ras. eligat G

est G om z -nem M 13 -te G

uirtute. edit. deo G om G om R

4 CXl gl. se R +ad edit. 9 10 11 12 laudat Rsup. ras 14 15 sola Rl 16 interroga ait G 18 indicabunt G 1 9""' dec. oct. /\ 17 et z 20 ""' el. uas 0 22 Rras 21 om Z 23 25 -ris Rl 24 in doctrina R est GR 26 C'V s. sp. G 27 ingerebat Z 28 a deo doc. G 29 TE"fOµUK"fO\ 30 senes G 32 om /\ 31 logus G M, flq6ocrhflrnu R 34 om rei RM, + nam et uerbum est et ratio et subputatio et causa uniuscuiusque rei RM 3 3 cura RM 3s hie R1 36 intellectum 0 1 7 perdit R 3 8 huius nec 4 0 principium Z 39 + nec RM principum saeculi istius GR 4 1 loquitur G 42 deus M 44 -Iis Rl 43 ""' dei sap. et dei uirtus Z 45 ascon46 +in M 47 " ' meos dauid R 48 habet Z diti dei R 49 dei G 50 -etur Z 52 putanles G 51 liber apocalipsin R 54 om G 5 3 + et ·Z

5

+

2+ 6

3

7

8

+

=

3

PENTATEUCHUS

5

10

15

20

25

30

35

eunuchus, immo uir, sie enim 1 eum scriptura cognominat 2, cum legeret esaiam 3 prophetam, interrogatus 4 a philippo : putasne intellegis, quae legis? reponditque 5 : quomodo possum, nisi me aliquis 6 docuerit? Ego, ut de me interim loquar, nec sanctior sum hoc eunucho nec studiosior, qui de ae1hiopia 7 , id est qui de extremis 8 mundi finibus uenit ad templum, reliquit aulam regiam et tantus amator legis diuinae scientiae fuit, ut etiam in uehiculo sacras litteras legeret; et tarnen cum librum teneret et uerba domini cogitatione conciperet, lingua uolueret, labiis personaret, ignorabat eum, quem in libro nesciens uenerabatur. Uenit philippus, ostendit ei iesum 9, qui clausus latebat in littera. Et, o mira doctoris uirtus, eadem hora credit eunuchus, baptizatur 10, fidelis et sanctus 11 est ac 12 magister de discipulo plus in deserto fonte ecclesiae, quam in aurato synagogae templo reperit. Haec a me perstricta sunt breuiter; neque enim epistolaris augustiae 13 euagari longius patiebantur 14 , ut intellegeres te in scripturis sacris 15 sine praeuio et monstrante semitam non posse ingredi. Taceo de grammaticis, rhetoribus, philosophis, geometris 16, dialecticis, musicis, astronomis, astrologis, medicis, quorum scientia mortalibus satis uel utilissima est et in tres partes scinditur 11 'in doctrinam, µavriµ8omv id est rationem "frivZ:aptvpwv et usum' 18• Ad minores artes 19 ueniam et 20 quae 21 non tarn /..Ü"fttJ 22 quam manu administrantur. Agricolae, caementarii 23 , fabri metallorum, lignorumque caesores, lanarii 24 quoque et fullones et ceteri, qui uariam supellectilem et uilia opuscula fabricantur 25 , absque doctore non possunt esse, quod cupiunt 26• Quod medicorum est, promittunt medici; tractant fabrilia fabri : sola scripturarum ars 2 1 est, quam sibi omnes passim uindicant 28 • Scribimus indocti doctique 29 poemata passim. Haue garrula anus, hanc delerus 10 senex, hanc sophista 31 uerbosus, hanc uniuersi praesumunt, lacerant, docent, antequam discant. Alii adducto 3 2 supercilio, grandia uerba trutinantes, inter mulierculas de sacris litteris philosophantur, alii discunt, proh prudor, a feminis, quod uiros· doceant; et ne parum hoc sit, quadam facilitate 33 uerborum, immo audacia 34, edisserunt 35 aliis quod ipsi non intellegunt. Taceo de meis 36 similibus, qui si forte ad scripturas sanctas post saeculares litteras uenerint et sermone conposito aures 37 populi mulserint, quidquid dixerint, hoc legem deputent 38 nec scire dignantur, quid prophetae, quid apostoli senserint, sed ad sensum suum incongrua aptant testimonia, quasi grande sit et non uitiosissimum dicendi 3 9 genus, deprauare sententias et ad uoluntatem suam scripturam 40 trahere repugnantem 41; quasi non legerimus 4 2 home~ocentonas 43, ac non sie etiam maronem sine christo possimus dicere christianum, quia scripserit : iam redit 44 et uirgo, redeunt saturnia regna, iam noua progenies caelo demittitur 4 5 alto; et patrem loquentem ad filium : nate, meae uires, mea 4 6 magna potentia solus; et post uerba saluatoris in cruce : talia perstabat 47 memorans fixusque manebat. Puerilia sunt 48 haec 49 et circuJatorum Judo similia, docere quod ignores, immo, ut cum stomacho Joquar, nec 50 hoc quidem scire quod nescias. Uidelicet manifestissima est genesis, in qua de creatura mundi, de exordio generis humani, de diuisione terrae, de confusione linguarum et gente 5 1 usque ad aegyptum scribitur hebraeorum. Patet exodus cum decem pJagis, cum decaJogo, cum 52 mysticis diuinisque praeceptis. In promptu est Jeuiticus liber 5 3 , in quo singula sacrificia, immo singulae paene syllabae et uestes 54 aaron et totus ordo leuiticus inspirant 55 caelestia sacramenta. Numeri uero nonne totius arithmeticae et prophetiae balaam et quadraginta duarum per eremum mansionum mysteria continent? Deuteronomium quoque, secunda !ex et euangeJicae Jegis praefiguratio, nonne sie ea habet quae priora sunt, ut tarnen noua sint omnia de ueteribus? Hucusque moyses hucusque pentateuchus 5 6; quibus quinque uerbis loqui se uelle apostolus in ecclesia gloriatur. e~ = CJp 9380 b = Berne A 9 m = Clm 3301 g = Clm 3901 Job 57 exemplar patientiae, quae non 58 mysteria 59 suo sermone conpJectitur? Prosa incipit, uersu Jabitur, pedestri sermone finitur; ' omnesque Jeges ' 60 diaJecticae propositione 61 , adsumptione 62 , confirmatione 63, conclusione 64

40

5 res4 -tur R 3 hesiam 0 2 commemorat R 9 dominum 0 1 etinopia 0 8 extremi 0 ""'aliq. me R 11 + factus Zsup. ras. 12 om z 1 0 -tus zo , et M 16 geometricis Z 14 -atur R/.. geumetricis M 13 -ia lh 15 sanctis RM 18 philomaten metoonten impirian 0 17 -ro M1µa, T~v µ€0ollov, -ri'Jv E'µm1piav edit. 23 ciment. 0 22 Jongo ZM 1 20 om 0 21 eaque R 19 partes 0 21 scientia 0 25 -ant O 26 capiunt M 24 lanarum 0 32 Rsup. ras. 29 z2 30 delirus oz2 3l sillogista 0 28 -cent 0 3 6 mei Z , -ciae M 35 disserunt M 34 -ci R 33 -tem Z 1M 40 -ramm R1 M 39 docendi OR 2 37 -rem RM 38 dei putant 0 44 rediit R 42 -issemus 0 puritatem Zsup. !in. 43 et uergiJiocentonas 0 4 1""' perst. tal. R, - abant Z 1 M 46 om R 45 dim. RM 52 om Z 51 -tem /.. 50 ne 0 49 om oz 48 autem RZ 57 56 'ITEVEUEi'.ouKE /.. 55 spirant 0 54 -is 0 quoque 53 ""' lib. Jeu. Z 5 8 om ebm 59 -io Rl oo omnisque Jegis Zb, omnique legis GM, omnique lege g bm 64 -nem m 63 -nem m 62 -nem m 6 1 -nem m 1 om 0 pondit 0

6

+

+

+

4

5

PENT ATEUCHUS determinat 1 • Singula in eo 2 uerba plena 3 sunt sensibus; et ut de ceteris sileam 4, resurrectionem corporum sie prophetat, ut nullus de ea 5 uel 6 manifestius uel 7 cautius scripserit 8 : scio, inquit 9, quod 10 redemptor meus uiuit 11, et in nouissimo die 12 'de terra' 13 surrecturus 14 sim et rursum circumdabor 15 pelle mea et in carne mea uidebo deum 16, quem uisurus sum ego ipse 17 , et oculi mei conspecturi sunt 'et non alius' 18. Reposita est haec spes mea in sinu meo. em p = Clp 58 ' Ueniam ad iesum naue' 19, typum domini 20 non solum in gestis '· uerum et in nomine: transit 21 iordanem 22 , hostium regna subuertit, diuidit terram uictori populo et per singulas urbes, uiculos 23 , montes, flumina, torrentes atque confinia, ecclesiae caelestisque hierusalem spiritalia regna describit 24 .

10

p

In iudicum libro quot principes populi tot figurae sunt. pro Ruth Ambian. ciuit. 7

15

20

Ruth moabitis 25, esaiae explet uaticinium, dieentis 26 : emitte agnum domine 27 dominatorem terrae de petra deserti ad montem filiae sion. Samuhel in heli mortuo et in occisione sau!, ueterem legem abolitam monstrat 28 ; porro in sadoc atque 29 dauid noui sacerdotii nouique imperii sacramenta testatur 30. pro Malachim z = Clp 11929 n = Clp 15478 Malachim, id est tertius et quartus regum Iiber, a salomone usque ad iechoniam 31 et a- hieroboam 'filio nabat ' 32 usque ad osee 33, qui ductus est in assyrios, regnum iuda et regnum describit 34 israhel. Si historiam respicias, uerba ·simplicia sunt, si 35 in Iitteris sensum latentem, ecclesiae paucitas et haeretieorum contra ecclesiam bella narrantur. Duodecim prophetae in unius uoluminis angustias 36 coartati, multo aliud quam sonant 37 in littera praefigurant. S = Stuttg. Hofb. II, 16 v = Bible de Varese

25

Osee crebro nominat ephraim, samariam, ioseph, iezrahel 3 8 et uxorem 39 fornicariam et fornicationis filios et adulteram cubieulo clausam mariti, multo tempore sedere uiduam, et sub ueste Iugubri praestolari uiri ad se reditum 40. Pro seq. Proph. Minor. : A = Am. fJ P = Clp 11514 C = Clm 3818 b = Berne A 9 v = Bible de Varese

30

loel filius phatuel describit 41 terram duodecim tribuum, eruca, brucho 42 , locusta, rubigine uastante 43 consumptam; et H post euersionem 45 prioris populi, 'effusum iri' 46 'spiritum sanctum' 47 super seruos dei et ancillas, id est, super centum uiginti credentium nomina 48 , et ' effusum iri ' 49 in coenaculo sion so. Qui 51 ' centum uiginti ' 52 ab uno usque ad quindecim 53 'paulatim et per incrementa surgentes 54, quindecim' 55 graduum numerum effieiunt 56, qui in psalterio mystice continentur 57. Arnos pastor et rusticus et ruborum 58 mora distringens 59 , paucis uerbis explicari non potest. Quis enim digne exprimat tria 60 et quattuor scelera damasci et gazae, tyri, idumaeae, filiorum ammon ' et moab ' 61 et in septimo

35

1 -atur R 2g 2eabm 3e2 4taceamg 5+ sie e 1bm 6 om ebmg 7 set 0 2 9 om m 8 quae sequuntur desunt in b, ait enim m 10 quia ebm 11 -at 0 12 om ROM 13 om g 14 resurr. E)bmg 15 -dabo Re 1 16 dominum fjbmg 18 om R 19 iesus filius naue 1 7 om m, +et non alius R 20 + gerit p 21 trans e tn in e m 22 iordanen e m 23 uieos p 24 descripsit 8/.., distribuit Op 25 moabitidis Z 26 dicens R 21 om OR/.. 28 om ORZM 1 29 +in Z 30 -antur R 31 hiech. M 32 om Z 33 iosue Z 34 descripsit R 35 sed n 36 zsup. ras., -iis 0 37 sonat ORZ 38 - f- israel Sv 39 + eius v 40 cv ad se red. uiri Z 41 descripsit R /.. 42 -chum P 44 om A 43 om v, -antibus PC 45 conuersionem C, uersionem bv 46 iri eras' effusuri MC1, effundendo C 2, effusionem v, effundendum zmarg, effusurum O, effusum R 41 spiritus sancti v 48 hominum v 49 e. uiri MR, effusuri OCP, fuerunt uiri ebv 50 t- centum uiginti evb 51 + numerus v 52 om evb 53 quintum decimum RZ 54 surgens v 55 om 0 0 8 rob. 56 -icit v 57 -etur C ORP, ruborem b 60 tres P, ter bl 59 destr. e, distinguens V 61 om b

+

PENTA TEUCHUS

5

10

15

20

25

30

35

5

octauoque 1 gradu iudae 2 et israhel? Hie loquitur ad uaccas pingues, quae sunt 3 in monte samariae 'et ruituram' 4 domum maiorem minoremque testatur. lpse cernit fictorem locustae et stantem dominum super murum litum 5 uel adamantinum et uncinum pomorum adtrahentem supplicia 6 peccatoribus 7, et famem in terra 8, non firnem panis nec sitim aquae, sed audiendi uerbum 9 dei lo. Abdias, qui interpretatur seruus domini, pertonat 11 contra edom 12 sanguineum terrenumque, fratris 13 quoque iacob 14 semper 15 aemulum hasta percutit spiritali. Ionas 16, columba pulcherrima 17, naufragio suo passionem domini praefigurans, mundum ad paenitentiam reuocat et 18 sub nomine niniue 19 salutem gentibus 20 nuntiat. Michaeas 21 de morasthi 22 coheres christi, uastationem adnuntiat filiae latronis et obsidionem ponit 23 .contra eam, quia maxillam percusserit 24 iudicis 25 israhel. Nahum 26 , consolator orbis 21, increpat ciuitatem sanguinum 2s et post euersionem illius loquitur : ecce super montes pedes euangelizantis 29 et adnuntiantis 30 pacem. Habacuc 31 , luctator fortis 32 et rigidus, stat 33 super custodiam suam et figit gradum super munitionem 34, ut christum in cruce contempletur et dicat : operuit caelos gloria eius et laudis 35 eins plena est terra; splendor eins ut Jux erit, cornua in manibus eins, ibi abscondita est fortitudo eins 36. Sophonias speculator ·et arcanorum domini cognitor, audit 37 clamorem a porta piscium et eiulatum a secunda et contritionem 38 a collibus. lndicit quoque ululatum habitatoribus pilae, quia conticuit omnis populus chanaan, disperierunt 39 uniuersi, qui inuoluti 40 erant argento. Aggaeus festiuus et laetus, qui seminauit in lacrimis, ut 41 in gaudio meteret, destructum templum aedificat deumque 42 patrem inducit loquentem 43 : adhuc unum 44 modicumque et ego conmouebo 45 caelum et terram et mare et aridam et mouebo omnes gentes et ueniet desideratus cunctis gentibus. Zacharias, memor 46 domini sui, multiplex in prophetia, iesum 47 uestibus sordidis 48 et lapidem oculorum candelabrumque 49 aureum 5o cum totidem lucernis quot oculis, duas quoque oliuas a 51 sinistris lampadis 52 cernit et 53 dextris, ut 54 post equos rufos, uarios 55, albos et 56 dissipatas quadrigas ex ephraim et equum de hierusalem, pauperem regem uaticinetur et praedicet, sedentem super pullum, filium 57 asinae subiugalis. Malachias aperte 58 et in fine omnium prophetarum de abiectione israhel et uocatione gentium : non est mihi, ait 59, uoluntas in uobis, dicit dominus exercituum; et munus non suscipiam de manu uestra; ab ortu enim solis usque ad occasum magnum est 60 nomen meum in gentibus et in 61 omni loco sacrificatur 62 et offertur 63 nomini 64 meo oblatio munda. Pro Proph. Maior. p = Clp. 58 Esaiam 65 hieremiam 66, ezechihelem 67 et danihelem 68 quis 69 potest 70 uel intellegere ' uel exponere ' 71 ? Quorum primtts non prophetiam mihi uidetur 72 texere, sed euangelium; secundus uirgam nuceam et ollam succensam a facie aquilonis et pardum 73 expoliatum 74 suis coloribus et quadruplex diuersis metris nectit alphabetum; tertius principia 75 et finem tantis habet obscuritatibus inuoluta, ut apud hebraeos istae 76 partes cum exordio geneseos ante annos triginta non legantur 77; quartus uero, qui et 78 extremus inter quatuor prophetas, temporum conscius et totius mundi philohistoricus 79 lapidem praecisum de monte sine manibus et regna omnia subuertentem claro sermone pronuntiat.

4 inruituram AC 2 -daeae AC 5 ""' litum 1 et octauo Z 3 erant P&v 7 -orum M 8 -ram AC 9 -bi M 6 -cium b m. e, luteum G 10 domini ACevb, non dixit uerba, sed uerbum (= uerbum, s. uerba A), amos ·uero interpretatur onustus Aev 13 -rem b' -res ;i...P 12 II personat G' pertonat eras' pertonantis b et Zras ORB 17 om P 1 4 ioseph Z 15 super M 15 interpretatur A, qui interpretabatur v 21 micha AP 1R1, 20 timentibus Z, in gent. P 18 om p 19 nineue ZGRePv 24 -sit RP, -serat v 23 -net R 22 morasthim ;i...R, molasthi G michae 8 28 ""' sang. ciu. e 25 -ces G 26 naum A 21 urbis P, + interpretatur A 32 -issimus P 30 -tes P 31 abacuc M, abacuch R, ambacuc G 29 -tes PM 34 monit. P 35 -des PZ lb, -de R 36 + ante faciem eius ibi mors G 33 stans b 40 uoluti P 39 dispersi sunt PM 31 -iuit A, -di G 38 -ictionem Rb 45 mouebo b 44 om P 41 om p 42 deum A 43 + et b 49 candelabrorum A, 46 memoria b 47 iesu A 48 indutum R quoque A 53 54 et G 52 lapidis b 51 om P 50 -reorum A, quem e b una a A 55 et A 56 ad e b 57 om GP 58 om P 59 om A 64 -ne p 62 -candum P 63 -renduin P 61 om p bl 60 om b 69 qui M 6 7 8 danihel RG 6 ezechiel P 6 6 +et R 65 hesiam G 73 partum zM1, pauum G 72 ""' uid. m. G 71 om G 10 possit GM p 78 om RM1 76 ipse /. . R 7 5 -ium R 11 danihel p 74 spol. p 19 philostoicus R

+

+

+ +

+

+

+

+

+

+

+

6

5

10

15

20

25

30

PENTATEUCHUS Dauid, simonides 1 noster, pindarus et alcaeus, flaccus quoque, catullus atque 2 serenus, christum lyra personat et in decachordo 3 psalterio ab inferis suscitat 4 resurgentem. Salomon pacificus et amabilis domini, mores corrigit, naturam docet, ecclesiam iungit et christum sanctarumque nuptiarum dulce canit epithalamium 5 . Hesther in ecclesiae typo populum liberat de periculo et interfecto aman, qui interpretatur ,6 iniquitas, partes conuiuii et diem celebrem mittit in posteros. f .~ Vatic. 5729 y = Vatic. ' Paralipomenon 7 liber, id est instrumenti ueteris E'mTOµ~ ' 8, tantus ac talis est 9 , ut absque illo si quis scientiam scripturarum sibi uoluerit adrogare, seipsum inrideat. Per singula quippe nomina iuncturasque uerborum et praetermissae in regum libris tanguntur 10 historiae et innumerabiles explicantur euangelii quaestiones. pro Esdra g = Clm 3901 ' Hesdras 1 1 et nehemias, adiutor uidelicet et consolator a domino' 12 in unum 1 3 uolumen 14 coartantur 15 ; instaurant templum, muros exstruunt ciuitatis omnisque illa turba populi redeuntis in patriam et descriptio 16 sacerdotum, leuitarum, israhelis 17 , proselytorum 18 ac per singulas familias murorum ac 19 turrium opera diuisa, aliud in cortice praeferunt, aliud retinent in medulla. Cernis me scripturarum amore raptum excessisse modum epistolae et tarnen non inplesse quod uolui. Audiuimus tantum quid nosse, quid cupire 20 debeamus, ut et nos quoque possimus dicere : concupiuit anima mea desiderare iustificationes tuas in omni tempore. Ceterum socraticum illud inpletur in nobis : hoc tantum scio, quod nescio. Tangam et nouum breuiter testamentum. s = Stuttg Bibi. fol. 44. Mattheus, marcus, lucas et 22 iohannes, quadriga domini et uerum cherubim 2 3, quod interpretatur scientiae multitudo, per totum corpus oculati sunt, scintillae emicant, discurrunt fulgura, pedes habent rectos et in 24 sublime tendentes, terga pennata 25 et ubique uolantia 26 , tenent se mutuo sibique perplexi sunt et quasi rota in rotam 27 uoluuntur 28 et pergunt 29 quocumque eos flatus sancti spiritus 30 duxerit. K = Clm 14179 p = Clp 58 Paulus apostolus ad septem scribit ecclesias; octaua enim ad hebraeos, a plerisque extra 31 numerum 32 ponitur; timotheum instruit ac 33 titum, philemonem 3 4 pro fugitiuo famulo deprecatur. Super quo tacere melius quam pauca 35 scribere. C Cav. U = Clm 6230 V = Vallic. 86 T = Tol. q = Clm 17040 b = Berne A 9 t = Stuttg-Bibl. fol. 80 ' Actus apostolorum ' 3 7 nudam 3 8 quidem sonare uidentur 39 historiam 40, et nascentis ecclesiae infantiam texere, sed si nouerimus scriptorem eorum lucam esse medicum, cuius laus est 4 2 in euangelio, animaduertemus pariter omnia uerba illius animae languentis 44 esse 45 medicinam 46. F = Fuldensis W ~-, Stuttg. Hofb. II, 54 K = Clm 14179 U = Clm 6230 w = Stuttg. Hofb. II, 52

35

41 43

jacobus, petrus, ioannes 47 , iudas apostoli 4 " septem 49 epistolas ediderunt tarn mysticas quam 50 succinctas, et 51 breues pariter et 52 longas, breues in uerbis, longas in sententiis 53, ut 5 4 rarus 55 quis 56 non in 57 earum 5s lectione 59 caecutiat 60. pro Apocal. KUg ut supra x Clp 104 g = Clm 3901 r = Clm 19440

2 et Z 3 -da RM simeondes 0 4 excitat Z 5 epitolamium 0 8 et epytome R, epytomae 0, om f y 6 -tatus 0 7 -minon M 9 liber 1 o -gantur 11 ezras R iste f y 12 incipit textus libri esdrae et neemiae adiutoris 13 uno R:>,g 14 -mine R;l..g uidelicet et consolatoris, qui g 15 artantur M 16 distributio 0 19 et Zg 11 israhelitis M, israhelitarum g 18 prosil. R 2 0 cupere 0 21 om R 22 -bin s 23 om s 24 ""' penn. t. s 2 5 uolitant s 26 -ta A 27 inuolu. s 28 om s 29 ""' sp. s. M 32 et K 30 ex K 31 -ro K 33 filimonem M 3 4 om p 35 om U 36 -da CT 37 -detur 0Uqb 1t 38 hystoria C storia T 39 historiam V 40 om V 41 -timus OMqbtV ""' hist. uid. V 42 ""' long. an. OR 4 3 om R 44 -camina R -tendum est U 45 -nis W 46 om OMR 47 semi K 48 tarn FWUKw 4 9 om U 5 0 ac 0.\RUK 53 5 1 -ias K 5 2 et w sit O/..RU 56 eadem K 54 qui OZRU 55 om WMRU 57 electione FW 58 cicutiat FW , balputiat Usup. ras. , discutiat MR , decuttiat K 1

+

+

PENTA TEUCHUS

7

Apocalypsis iohannis tot habet sacramenta quot 1 uerba. Parum dixi 2 et 3 pro merito uoluminis laus omnis 4 inferior s est 6 • In uerbis singulis multipliees 1 latent intellegentiae 8• 'Oro te, frater carissime' 9 , inter haec uiuere, ista meditari 10 , nihil aliud nosse, nihil quaerere. Nonne tibi uidetur iam hie 11 in terris regni caelestis habitaculum? Nolo offendaris in scripturis sanctis simplicitate 12 et quasi uilitate 13 uerborum, quae uel uitio interpretum uel de industria sie prolata 14 sunt, ut rustieam concionem facilius instruerent et in una eademque sententia aliter doctus, aliter audiret indoctus. Non sum tam petulans aut 1 s hebes, ut haec me nosse pollieear 1 6 et eorum fructus capere, quorum radiees in caelo fixae sunt; sed 17 uelle fateor, sed eniti me 1s praefero 19 , magistrum rennens; comitem spondeo. Petenti datur, pulsanti aperitur, quaerens inuenit. Discamus in terris, quorum nobis scientia perseueret in caelo. Obuiis te manibus excipiam et, ut inepte aliquid 2 0 ac de hermagorae 21 tumiditate 22 effutiam 23 , quidquid quaesieris, tecum seire conabor. Habes hie amantisimum tui 24 fratrem eusebium, qui litterarum tuarum mihi gratiam duplicauit, referens honestatem morum tuorum, contemptum saeculi, fidem 2s amicitiae, amorem christi. Nam prudentiam 26 et eloquii uenustatem 27 etiam absque illo 2 8 ipsa epistola praeferebat. festina, quaeso te, et haerentis 29 in salo nauieulae funem magis praecide quam solne. Nemo renuntiaturus saeculo bene potest uendere 3o quae contempsit ut uenderet 31 • Quidquid in sumptus de tuo tuleris, pro lucro conputa. Antiquum 3 2 dictum est : auaro tarn deest quod habet quam quod non habet. Credenti totus mundus diuitiarum est; infidelis autem etiam obolo 3 3 indiget. Sie uiuamus quasi nihil habentes et omnia possidentes. Uictus atque uestitus diuitiae 34 christianorum. Si habes in potestate rem tuam, uende; si non habes~ proiee. Tollenti tunieam, et pallium relinquendum est; scilicet nisi tu semper recrastinans et diem de 35 die trahens, caute et pedetentim 36 tuas possessiunculas uendideris, non habet christus, unde alat pauperes suos. Totum deo dedit, qui seipsum 37 obtulit. Apostoli 38 nauem tantum et retia reliquerunt. Uidua duo aera misit 39 ad 40 gazophylacium et praefertur croesi 4 1 diuitiis. facile contemnit omaia, qui se semper cogitat esse moriturum.

5

10

15

20

2. Hi 2

Praefatio S. Hieronymi

25

A

=

E> b

Amiatinus (secundum editionem Heyse-Tischendorf) Clp 9380 Z = Zurich, Bibi. canton. C 1 = Berne A9 "A = ZM

35

21

30

34 39 44

49 54

=

Clm 12741

Q = Clp 45 R = Clp 6

2 dictum est Ur 4 -nes K 3 om /1. 5 -res K 8 sententiae x 9 orate fratres carissimi G 10 -re M -cis U 1K 1 3 -tem MR 14 -te Z 15 et /1. R 16 -eor z1 1 2 -tem MR 20 +- loquar G 19 pre me fero G 11 +et R 18 sedenti me 1'. R 23 om G, effundam /1. R, 22 -tem /1. 24 om /1. R etiam G -ri M 2 2 2 29 -ti z 6 8 -tia G -te G ullo R 1 quidem R 32 antiquo Z 3 3 oboelo 0 31 uideret Z 1 uidere Z 1 ' uendere marg 37 se M 36 pede trahens Z -tia 02 3 5 om G 38 autem G 42 41 43 40 in ZR om G -sii M moysi G mittit OZ 41 uili Q 2 0R 2b 46 mei G 45 -ne Qb 48 -lo QllRb meorum Rbemarg. 52 b2 51 uerum 0 53 inlucere O , uirgula e -re b 50 emisc. e 1 5 5 -dit MO 56 syntagma OQ A29marg. om A 101

1 quod K om K 11 mihi R

2s

S. Gall 238

=

M

Desiderii mei desideratas accepi epistulas, qui quodam praesagio futurorum cum danihele sortitus est 42 nomen, obsecrantis, ut translatum in latinam linguam de hebraeo sermone pentateuchum 43 nostrorum auribus traderem. Perieulosum opus certe, obtrectatorum 44 latratibus patens, qui me adserunt in septuaginta interpretum sugillationem 4 5 noua pro ueteribus cudere; ita ingenium quasi uinum probantes, cum ego saepissime testatus sim, me 46 pro uirili 47 portione in tabernaculum 48 dei offerre quae possim nec opes alterius aliorum paupertate foedari 49 • Quod ut auderem, origenis me studium prouocauit, qui editioni antiquae translationem theodotionis miscuit 50, asterisco et obelo, id est stella et ueru 51 , opus 52 omne distinguens, dum aut inlucescere 5 3 facit quae minus ante fuerant aut superflua quaeque iugulat et confodit, maxime quae euangelistarum et apostolorum auctoritas promulgauit 54 • In quibus mvlta de ueteri testamento legimus, quae in nostris codicibus non habentur, ut est illud : ex aegypto uocaui filium meum, et : quoniam nazareus uocabitur, et : uidebunt in quem conpunxerunt, et : flumina de uentre eius fluent aquae uiuae, et : quae nec oculus uidit nec auris audiuit nec in cor hominis ascenderunt 55 , quae praeparauit deus diligentibus se, et multa alia quae proprium cruvTa-rµa 56 desiderant. Interrogemus ergo

30

6

0

+

+

1

+

z

+

+

8

5

10

15

20

25

PENTATEUCHUS eos, ubi haec scripta sint 1, et cum dicere non potuerint, de libris hebraicis 2 proferamus. Primum testimonium est in osee, secundum in esaia, tertium in zacharia 3, quartum in prouerbiis, quintum aeque in esaia. Quod multi ignorantes apocryphorum deliramenta 4 sectantur et iberas 5 naenias libris authenticis praeferunt. Causas erroris non est meum exponere. Iudaei prudenti factu m dicunt esse consilio, ne ptolemaeus 6 unius dei cultor etiam apud hebraeos duplicem diuinitatem deprehenderet. Quod maxime idcirco faciebant 7, quia 8 in platonis dogma cadere uidebatur 9. Denique ubicumque sacratum aliquid 10 scriptura testatur, de patre et filio et spiritu sancto, aut aliter interpretati sunt aut omnino tacuerunt, ut et regi satisfacerent et arcanum fidei non uulgarent. Et nescio quis primus auctor septuaginta cellulas alexandriae mendacio suo exstruxerit 11 , quibus diuisi eadem scriptitarent 12, cum aristaeas 13 , eiusdem ptolemaei 14 urrEpaamaT~..FWRb 1 54 offernnt 01 53 coccumque EFR , edidimus Wsup. ras. 5 s om C 59 edidicimus A , edimus E 2 57 iud. nec. C 62 sum b 63 parafrasten e marg61 ante CZ 1 60 +·nostrum est OE 65 s2b2 64 hebreum C , superfluum locutorem Rmarg. historiographum Ob 7 66 horo C 6 myro AFl 1 68 unguitis eEW, , myrro PeR diuinaret Q 69 sepulcrum 0 1

+

+

=

III LIBRI REOUM

26

5

contra latrantes canes, qui aduersum me rabido ore desaeuiunt et circumeunt ciuitatem 1 atque in eo se doctos 2 arbitrantur, si aliis detrahant 3, orationum uestrarum clypeos opponatis 4. Ego sciens humilitatem meam, illius semper s sententiae recordabor : dixi, custodiam uias meas, ut non delinquam in lingua mea. Posui ori meo custodiam, cum 6 consisteret peccator aduersum me 7. Obmutui 8 et humiliatus sum, et silui a 9 bonis.

2. lsid. Isidor, Prooemia R 10

15

20

25

30

35

Clp 6

V

Bern A9 [S. Gall. 11

O]

Plenitudo noui ac ueteris testamenti, quam in canone catholica recipit ecclesia, iuxta uetustam priorum traditionem ista est. In principio uidelicet quinque Jibri moysi id est genesis, exodus, leuiticus, numerus siue deuteronomium, id est recapitulatio legis et quasi secunda !ex. Huic succedunt libri iesu naue uel iudicum siue libellus, cnius est titulus ruth, qui non ad historiam iudicum ut 10 hebraei asserunt, sed magis ad principium regum pertinere uidetur. Hos sequuntur quattuor libri regum. Quorum qi1idem paralipomenon Jibri duo e latere adnectuntur, quia 11 earundem gestarum rerum continent causas, quae in 12 Jibris regum esse noscuntur. Quamquam 13 et alia sint uolumina, quae in consequentibus 14 diuersorum 1s inter se temporum texunt 16 historias 17 , ut iob Jiber uel 18 tobi, esther 19 siue iudith necnon et esdrae 20 siue 21 machabaeorum libri duo. Sed hi omnes praeter librum iob, regum sequnntur 22 historiam. Deinceps iudaeorum annales suis quibusque temporibus prosequuntur 23 , continentes ' tristia siue laeta ' 24, quae post excidium 2s ierusalem iudaico populo accesserunt. Ex quibus quidem tobi 26 , iudith siue machabaeorum hebraei non recipiunt, ecclesia tamen eosdem 27 inter canonicas scripturas 28 enumerat. Occurunt dehinc prophetici libri 29 , in quibus est psalmorum Jiber unus et 30 salomonis libri tres, prouerbiorum scilicet, ecclesiastes 31 et cantica canticorum. Duo quoque illi egregii et sanctae institutionis libelli, sapientiam dico 32 et alium 33, qui uocatur ecclesiasticus; qui dum 34 dicantur a iesu filio sirach editi, tarnen propter quamdam eloquii similitudinem salomonis titulo 35 sunt 36 praenotati. Qui tamen in 37 ecclesia parem cum reliquis canonicis libris tenere noscunfur auctoritatem 38. Supersunt Jibri sedecim prophetarum, ex quibus quattuor sunt, qui maiora uolumina condiderunt, id est esaias, hieremias, ezechiel et danihel. Reliqui uero duodecim breues sunt et contigui et ob hoc in uno uolumine coartati 39, quorum nomina haec sunt : osee, iohel, amos 40 , abdias, ionas, michaeas, nah um, abbacuc, sophonias, aggaeus, zacharias et malachias. Quidam autem hieremiae lamenta segregantes, de uolumine eius secuerunt 41 sicque quadraginta et quinque libros ueteris testamenti suscipiunt. Hinc 42 occurrit testamentum nouum, cuius 43 primum euangeliorum libri sunt quattuor ' mattheus, marcus, lucas et ioannes ' 44 . Sequuntur deinde 45 epistolae pauli apostoli quattuordecim, id est ad romanos una, ad corinthios duae, ad galatas una, ad ephesios una, ad philippenses una, ad thessalonicenses duae, ad colossenses una, ad timotheum duae, ad titum uero 46 et 47 ad philemonem 48 et 49 ad hebraeos singulae so. Epistolae quoque iohannis apostoli tres, petri duae, iudae s 1 uel iacobi singulae. Actus etiam apostolorum s2 et apocalypsis 53 iohannis.

5 om b 2 ductos C 3 detraant b, -hent S 1 ciuitates b 4 supponatis AS 8 ommutui PEFW 6 dum C 9 02 7 ""' adu. me pecc. Ass deAPZE 11 quidem v 10 om Rl 12 om v is diuersa13 quamque R 1 14 sequentibus v 19 ster Rl 16 texuntur Rv 17 historia R 18 om Rl 20 hesdra , -iae v rum R 22 om v 21 seu v 23 seq. R letitiam R 24 tristitias uel , perseq. v 25 Rsup. ras. 28 27 om R 26 +et R eosdem R aduersa prospera v 32 sapientia scilicet v 30 om v 29 R2 33 aliud R 1 31 ecclesiasten R 37 om v 3 6 om v 35 tituli R 1 38 auctoritate v s4 cum R 43 cui 0 42 hie yl 44 matthaei 40 om R1 39 coaptati v 41 secernunt v 47 om v 46 una v 45 om R , Jucae quoque atque iohannis v uidelicet et marci 50 una v 51 49 om v 48 philim. una v a Juca euangelista s2 vero v 53 apocalypsin v conscriptos 0

+

+

+

III LIBRI REOUM

5

10

15

20

25

30

35

40

fiunt ergo in ordine 1 utriusque testamenti Iibri septuaginta duo. Haec sunt enim noua et uetera, quae de thesauro dei proferuntur, e quibus cuncta sacramentorum mysteria reuelantur. Hi duo seraphim, qui 2 in confessione sanctae trinitatis iugiter decantantes ter agios hymnum erumpunt. Hae litterae sacrae, hi libri integro numero et auctoritate firmati 3 aliud cum istis nihil est conparandum. Quidquid 4 extra hos 5 fuerit 6 inter haec sancta et diuina nullatenus sunt recipienda. Disposito 7 igitur ueteris ac noui testamenti ordine librorum uel numero nunc cursim breuiterque in eis parua prooemia narrationum subiciam. Genesis, iuxta fidem historiae, describit fabricam mundi et hominis conditionem, cataclysmum et diuisionem terrae, confusionem quoque linguarum gestaque omnium patriarcharum usque ad ingressionem israel in aegyptum. Exodus continet hebraeorum seruitutem ac decem plagas aegypti, egressum populi et nubem protegentem, transitum etiam rubri maris mersumque cum curribus pharaonem et gloriae decantationem, ingressum 8 quoque· eremi, cibum mannae, ' quo aliti sunt ' 9, ' percussionem quoque ' 10 rupis et fli.tenta in dulcedinem uersa, pugnam amalec, mandata etiam decalogi et arcam testamenti dedicationemque tabernaculi et oblationem. In Jeuitico 11 autem !ex sacrificiorum hostiarumque diuersitas indumentaque pontificum et leuitarum ministeria describuntur, ciborum etiam discretio et diuersae 12 peccatorum purgationes 13 uel hostiae ordinantur. In numero uero egressae de aegypto tribus enumerantur profectionesque eorum perfectorum aetate uirorum, qui egressi sunt de aegypto, conputatio tenetur inserta, prophetia balaam, quadraginta quoque duarum per eremum mansionum sacramenta signantur 14. · In deuteronomio autem, quae est secunda !ex, narrantur ea, quae 15 inter pharan et tophel et laban et aseroth usque ad cades harne fuerunt populo dicta a moyse, mandata uidelicet atque promissa, maledictiones peccatorum et promissiones beatitudinum. Ibi canit canticum moyses, ibi dat benedictionem filiis israel; ibique terra repromissionis conspecta I6 moritur atque sepelitur. Nonnulli autem hebraeorum quattuor tantum Iibros conputant I7 Jegis, id est genesim Is, exodum, Jeuiticum siue numerum; deuteronomium autem repetitionem eorumdem Iibrorum et quasi quoddam Jegis meditatorium. dicunt, ea dumtaxat ratione, pro eo quod illi quattuor proprias rerum gestarum continent causas, iste uero omnium. In iesu naue quoque filii 19 israel duce iesu 2 0 iordanem transeunt ac secundo circumciduntur subuersisque dehinc cananaeorum gentibus, diuisionem terrae eorum haereditatis sorte suscipiunt. In libro iudicum continentur peccata et seruitutes israel, exclamationes populi et miserationes dei, prospera quoque atque aduersa bellorum. Porro liber ruth eiusdem moabitidis texit historiam, de cuius stirpe ac familia descendit dauid. Hunc hebraei Iibellum ad iudicum librum subiungunt, pro eo quod in diebus iudicum gesta 21 esse commemorantur quae in eo scripta sunt, et contra latini, pro eo quod genus regni dauid retexat 22 , ortum ex eadem moabitide ruth, ad corpus Iibri regnorum ueracius eum pertinere contendunt. Regum liber, quamuis apud latinos propter prolixitatem sui in quattuor sit partes desectus, apud hebraeos tarnen in 23 duobus diuisus est uoluminibus. Quorum primus 24 samuhel scribit archam domini a iudaeis transisse ad gentes, heli quoque sacerdotium in samuliel 25 mystice fuisse translatum et in dauid saulis regis imperium. Malachim uero reges 26 iudae et israeliticae gentis gestaque eorum per ordinem digerit temporum, ipsum quoque israel ob errorem idolatriae narrat in assyriis transmigratum, ad extremum edocet uenisse· nabuchodonosor in hierusalem captumque duxisse 27 principem ac populum et subuertisse urbem et templum

t

45

27

=

Toledo, Bibi. cathedr. 2. 2

Paralipomenon 28 apud hebraeos sub unius libri uolumine continetur 29 appellaturque 30 ab eis dabreiamin, id est uerba dierum, apud nos autem propter prolixitatem sui in duabus decisus 31 est partibus. Haec est autem 32 historia ordinem generationum et temporum continens, in qua scilicet non parua sanctarum scripturarum eruditio continetur. Namque 33 in • historia ueteris testamenti in locis suis aut omnino omissa sunt aut fortasse non plene digesta, in isto summatim 34 ac breuiter explicata sunt, cuius quidem series e latere legis siue

4 quod R2 2 om v 3 om R 1 6 + hoc R 5 om RI 1 ordinem R 7 Disposito... regum liber lin. 35 om v 8 congr. R 9 uel aliter R Io percussumque R II leuiticum R 12 diuersitas R I3 per nationes R I4 R habet : . . . enumerantur, prophetiae I5 om R balaam et quadraginta ac duarum per er. mans. sacr. sign. profectionesque eorum ceteris omissis 16 composita Rl , disposita R2 I7 ""' conp. libros R Is genesis R 20 om R2 21 ista R 1 22 retexeat R 19 filiorum R2 , iesta R2 2 5 samuhelem v 2 6 regum v 25 om R1 2 4 primum v , -gis R 28 Breuiter collectum · quid totus contineat liber paralipomenon 27 eduxisse R hii libri t 31 diuisus v 29 continentur 33 nam 30 appellanturque t 32 ""' aut. est v 34 sumopere v quaeque v

III LIBRI REOUM

28

regnorum adiuncta procedit, perueniens ad illud usque 1 tempus, quo et regnorum textus finitur 2 tenditurque J in annis tribus milibus 4 nongentis 5 septuaginta 6 duobus per generationes septuaginta 7 et duas.

*

3.

Clm 6220 5

Libros primos duos regum conscripserunt samuhel uidens, nathan propheta et gad uidens. Item ipse nathan propheta et ania propheta, addo uidens, semeia propheta et hieu, filius anani, et esaias propheta ediderunt libros regum secundos.

*

4.

Clp 16745 10

Prim um librum scripsit samuhel, sequentiam samuhelis usque ad calcem scripsit dauid, malachim totum id est tertium et quartum librum edidit hieremias; nam ante sparsus erat per singulorum regum historias.

* v

5.

Bern A 9

=

Nomina regum iuda et israhel 15

20

25

30

35

40

Hely iudicauit israhel XL annis. Samuhel iudicauit israel annis XL. Saul regnauit annis XL. Hisboseth filius saul annis II. Dauid filius ysai regnauit annos XL. Salomon filius dauid regn. annos XL. Roboam filius salomon r. a. XVII. Abia filius roboam r. a. III. Asa filius abia r. a. XLI. Iosaphat filius asa r. a. XXV. loram filius iosaphat r. a. VIII. Achazias filius ioram r. a. 1. Athalia regnauit a. VII. Ioas filius achaziae r. a. XL. Amasias filius ioas r. a. XXVIII!. Azarias filius amasiae 8 r. a. Lll. loatham filius oziae r. a. XVI. Acaz filius ioatham r. a. XVI. Ezechias filius acaz r. a. XXVIII!. Manasses filius ezechiae r. a. LV. Amon filius manasses r. a. II. losias filius iosiae r. III mensibus. Joaz filius iosiae r. III mensibus. Helyachim qui et ioachin 9 filius iosiae regn. annis XI. loachim filius ioachin r. a. III. Sedechias qui et mathanias patruus ioachim r. a. XI.

t

+ad RI 6 octoginta R

2

jinis in 1

3

sexaginta v

REGES ISRAHEL ;

Ieroboam filius nabat regn. annis XXII. Nadab filius ieroboam r. a. II. Baasa filius achia r. a. XIII!. Heia filius baasa r. a. II. Zamri reguauit dies VII. Amri regn. annos XII, in tersa annis VI. Aab filius amri r. a. XXII. Ochozias filius aab r. II annis. loram frater eius r. XII annis. Hieu filius iosaphat r. XXVIII a. Ioachaz filius hieu r. XVII a. Ioas filius ioachaz r. XVI a. Ieroboam filius ioas r. XLI a. Zacharias filius ieroboam r. VI a. Sellum filius iabes r„ 1 mense. Manahem filius gaddi r. X annis. faceia filius manahem r. II annis. Facee filius romelie r. XX annis. Osee filius ela regnauit VIII! annis.

tenditque R 8 + uel azariae

4

v2

tria milia R 9

s DCCC R ioachim

vi.

29

III LIBRI REOUM

6. Lyon, Bibi. lat. 410

5

10

Anno CCCCXXXVI egressionis filiorum israel de terra egypti regnauit dauid filius ysai de tribu iuda super cunctum israel annis XL menses VI. Post quem filius eius salomon annis XL, roboam annis XVII. Huius primrum iussionibus deseruire, institi 10 ut potui, et quia uicina est chaldaeorum lingua sermoni 11 hebraico, utriusque Iinguae peritissimum loquacem reperiens, unius diei laborem adripui et quidquid 12 ille mihi hebraicis 13 uerbis expressit, haec 14 ego accito 15 notario, sermonibus latinis exposui. Orationibus uestris mercedem huius operis 16 compensabo, cum gratum uobis didicero 1 7 me quod iubere estis dignati complesse.

p

A COQP('}Z R at 1

20

25

30

Apu-R tem R 2 6 huiuschemodi CP , eiusmodi 0 25 c-..o deus diss. Qb nas E 27 rursum Clp 18 Vat. 24 S. Genev 8 , rufini QNG>-R 28 bester GNR 2 , om clp 116 rufum clp 209 rufino P 32 hebreum 3 1 hoc E 30 theth R 29 mineo PGN>33 persequi , hebraieorum R , hebreorum Z PO 34 editionibus Q GNE 3

+

,+

8. Vatic. 5729

30

Salmanasar, rex assiriorum, hie captiuos duxit filios israel in niniuen. Sennacerib, filius eius, regnauit post eum; hie fugiens de iudea filios interfieere blasphemiam, coepit propter israel, quorum corpora sepeliebat fobias. Hie a duobus filiis suis occisus est et regnauit arcedonas filius eius pro eo.

Clp 6 Tobi pater, tobias filius, anna mater, sarra uxor, socer gabelus corisol:irinus, raphael angelus, salmanassar rex assiriorum. Hunc cum ceteris filiis israel captiuum duxit in niniuen. Post quem senacherib filius eius regnauit. Hie fugiens a iudea propter blasphemias, coepit interfieere filios israel, eorum corpora sepeliebat tobi. Hie a duobus filiis suis occisus est et regnauit arcedonas filius eius pro eo.

VI LIBRI TOBIAS, IUDITH, ESTHER

* V

Vat. 21

=

37

9. d

=

Darmstadt 895

In anno sexto ezechiae regis salmanasar rex assyriorum, capta samaria cum rege eius osee, transtulit israel in assyrios et collocauit eos in ala et in abor iuxta fluuium gozan in ciuitatibus 1 medorum. Liber sermonum tobiae 2 , filii tobiel, filii ananiel, filii aduel 3 , filii gabiel, filii asiel, filii gabaliel ex tribu neptalim, qui captiuus ductus est in diebus salmanasar regis assyriorum.

*

5

m

=

10.

Madrid Bibi. N. A7

Tobi priscae legis imaginem tenuit, cuius oculos indaice passeres obcaecati 4 in eos luminis sacramentum male intellegentes obcaecant. Tobias filius eius domini nostri iesu christi imaginem habuit, qui uelut absconditam et obcaecatam figurae caligine legem caritate 5 suae uirtutis inluminat.

*

10

11.

Esth. 11, 2-12 (ex versione antiqua)

F

15

20

=

Clm 6225

f

Vatic. 5729

Anno secundo regnante artaxerxen, rege medorum 6, prima mensis 7 nisam 8, qui est scandicus, uisum uidit mardochaeus, qui tuit iarim, qui semei, qui ciseus, ex tribu beniamin, homo magnus curans 9 in aula 10 regis. Et erat 11 ex captiuitate, quam adduxit nabuchonodonosor 1 2 cum iechonia, rege iudae 13. Et hoc erat ipsius uisum : ecce uoces et tumultus et tonitrll.1 14 et terrae motus ' et pugnae ' 1s et conturbatio magna super terram. Ecce duo dracones magni parati prodierunt uterque 16 luctari 11. Et facta est 18 illorum magna pugna et dominabantur et populus adnuntiabatur 19 de 20 tenebroso et malo et strepitus magnus in his, qui sunt super terram. Et timuerunt praedictionem 21 et exclamauerunt 22 ad dominum et 23 a uoce clamoris eorum 2 4 factus est sonitus et fons unus et ex fonte illo exiit flumen ~agnum, aqua multa, et Jux solis eluxit 2 5 et humiles exaltati sunt et comederunt gloriosos. Et surrexit. mardochaeus uiso somnio et dixit : quid ' deus cogitat ' 26 facere. Et erat uisum occultum in sensu eius, donec reuelaretur. ·

*

12.

Sessor XXVII-3 25

30

Hunc librum hester, sicut ait beatus hieronimus, uariis translatoribus constat esse uitiatum, in quo maxime uulgata aeditio multa, quae ex tempore dici poterant uel audiri 27 propria loca commixtim inseruit, quem iam dictus eruditissimus uir sanctus hieronimus de archiuis hebreorum releuans quicquid aliae aeditiones aediderunt, ipse de eodem uolumine resecans in finem libri inseruit. Et du rum legentis animo uidebatur, ut quae antea dicta uel facta cernebantur postea audiret 28 • Nos uero iuxta quod in ipsius aeditione repperimus iuuante deo nichil ab ea deuiauimus, nisi quod ea quae ipse in fine inseruit propria loca prout aptare uidebantur oboelo id est 29 ueru praenotant restituimus.

2 ""' tobie serm. d 6 maiore F ciuitate. v 3 athiel d 4 obcecanti m 5 caritatem m 7 mense F 8 om F 9 curam 10 aulam f 11 om F 15 om F, pugnas f 13 iudeorum f 14 tonitruum f 16 utraque f + rex f 2 0 die F 18 om f 19 adunabatur F 21 perditionem F luctas f 23 om f 2 6 uult deus f 24 +et f 25 inluxit f 27 audire clam. F 29 eri audire

1

12 17

22 2s

VII lob 1. Hi 1

Praefatio S. Hieronymi AC00ZRQW ut VI 1 P = S. Gall 11

5

10

15

20

25

f

=°

Clm 6239 (in initio mutilus) b ~= Bern A9

Cogor per singulos scripturae diuinae libros aduersariorum respondere maledictis 1, qui interpretationem meam reprehensionem 2 septuaginta interpretum criminantur, quasi non 3 et 4 apud graecos aquila 5 , symmachus et theodotion 6 uel uerbum e uerbo, uel sensum e sensu, uel ex utroque conmixtum et medie uolumina origenes 7 obelis translationis expresserint et omnia ueteris instrumenti temperatum genus distinxerit, quos uel additos uel de 9 theodotione 10 sumptos, translationi 11 antiquae asteriscisque inseruit, probans defuisse 12 quod additum est. Discant igitur obtrectatores mei recipere in toto 13, quod in partibus receperunt 14 aut interpretationem meam cum asteriscis suis radere. Neque enim fieri potest, ut quos plura intermisisse 1s susceperint 16 , non eosdem etiam in quibusdam errasse fateantur, praecipue in iob, cui si ea quae sub 17 asteriscis addita sunt, subtraxeris, pars maxima 18 detruncabitur, et 19 hoc dumtaxat apud graecos. Ceterum 20 apud latinos ante eam 21 translationem 22 , quam sub asteriscis et obelis 23 nuper edidimus 24, septingenti ferme aut octingenti uersus desunt 25 , ut 26 decurtatus 27 et 2 8 laceratus 29 conrosusque liber, foeditatem sui publice legentibus praebeat. Haec autem translatio ·null um 30 de ueteribus sequitur interpretem, sed ex ipso hebraico arabicoque 31 sermone et interdum syro, nunc uerba, nunc sensus 32, nunc simul utrumque 33 resonabit 34 . Obliqnus 35 enim etiam apud hebraeos totus liber fertur et 36 lubricus et quod graece 37 rhetores uocant E..aµµa emarg , Al']l']µa R 21 et TRM 2 3 eleuari M 22 uidetur TR 25 est R 2 4 prophetiae M 26 loquetur M 1 27 EKO"tacrtTO"l R 28 prisolla e , priscilla MR , ekotacitc T 2 9 maxillaque T 31 propheta;;t eM 30 delerant TM 1 , propheta TR , ut R 32 intellegens 0 1M 33 facientes R faciens e1M , facienti e2 34 om M 35 om M 36 propheta R , avacrTacrt R , avarormve 40 praeparant T 41 om R 31 uideritis R 39 ~ ut R 38 condempnauit R 4 3 om T 4 5 om M 42 Tl']vva R 41 habet T 46 om Tl thanst T 47 om R 48 ""' u. d. o. T uerbi T 49 adrazeth R ,+in T 50 fine T 51 om T 52 + ei R 53 itoaiata T , pompa Berl. Phil. 1659 54 55 om R 56 + usque R 57 egredietur R conuersacione R inquid R 58 quid T 60 om T 59 quod admodum T 61 om T 6 2 uidit R 63 om R 66 om R 64 fuerint T 6 5 iterum R 67 datur intellegi R 71 autem T 70 om R 69 uellet R 68 reticescet R , redidiscit T 74 propheta R 73 qua T n niniue T , niniuem necnon R , qui R

+

4

+

,+

+

+

XI PROPHET AE MINORES

141

habeat aduersum babilonem et 1 nabuchodonosor, a quibus iuda 2 et hierusalem templumque subuersa sunt. Interim secundum litteram causatur aduersum 3 deum propheta : cur nabuchodonosor templum uastet et iudam; cur hierusalem quoodam urbs 4 domini destruatur; quare clamet 5 populus et rion audiatur, uociferetur 6 ad dominum oppressus a chaldeis 'et non' 7 saluetur; quare etiam ipse propheta uel populus, ex cuius persona nunc loquitur ad hoc uixerit et hucusque productus sit, ut iniquitatem hostium et suum uiderit 8 laborem; cur iniustitia 9 praeualeat aduersum se. Et hoc dicit prae mentis 10 angustia nesciens aurum in 11 igne conflari et tres pueros de camino puriores exisse quam intrauerant. Sed et hoc generaliter 12 accipere possumus, quod ex persona humanae inpatientiae loquatur, ut in querulam uocem et plenam 13 doloris erumpat 14 dicens : quae respicis contemptores et taces, conculcante impio iustiorem se 1s. Haec autem loquitur nesciens 1 6 iudicia dei inuestigabilia et profundum diuitiarum 11 sapientiae 1 8 et scientiae eius, quod non ita 1 9 uideat deus ut uidet 20 homo, tantum praesentia respicit, deus futura · et aeterna cognoscit 21 • Et quomodo si aegrotus et aestuans febribus aquam frigidam postulat 2 2 et dicat ad medicum : uim patior, crucior, exanimor; usquequo medice clamabo et non exaudies? et respondeat ei sapientissimus 23 et clementissimus medicus : scio quo tempore debeam dare, quod postulas 24, non misereor 25 modo, quia misericordia ista crudelitas est et uoluntas tua contra te petit; ita et dominus noster sciens clementiae suae pondera atque mensuras, interdum non exaudit clamantem, ut eum probet et magis prouocet ad rogandum et quasi igne excoctum iustiorem et puriorem faciat. Quod intellegens apostolus secundum id quod 26 misericordiam est consecutus a domino ait : sed non deficiemus, et benedicit deum in omni tempore et seit, quia qui perseuerauerit usque in finem hie saluus erit, et gloriatur in labore et dolore et cum hieremia dicit : tribulationem et miseriam inuocabo, ·ut quomodo alius inuocat deum, sie sanctus 27 uir et bellator inuictus ad exercendum se et probandum tribulationem et miseriam uenire desiderat 2 8.

*

9

(Sophonias) T®RM

Tradunt hebrei cuiuscunque prophetae pater aut auus ponatur 29 in titulo, ipsos quoque prophetas fuisse; unde et amos unum 30 de duodecim prophetis quia 3 1 dixerit 3 2 : non sum 33 propheta nec filius prophetae, sed pastor caprarum uellicans sicamina 34, patris nomen ' in titulo ' 3 5 non habere 36. Hoc si uerum est 3 7, sophonias propheta, qui 'nomine 38 ut ita dicam, prophetico et ' 39 gloriosa maiorum suorum stirpe generatus est 4 0; habuit enim patrem chusi, auum godaliam 41 , proauum amariam, attauum ezechiam, et talem quadrigam ipse uelut extremus auriga conpleuit. Nomen sophoniae alii speculam 42, alii archanum domini 43 transtulerunt. Siue igitur speculam 4 4 siue absconditum domini interpretetur 45, utrumque prophetae conuenit. Dicitur enim 4 6 ad· ezechiel : fili hominis speculatorem te posui 4 1 domui israhel. lste ergo propheta, qui erat in specula 4 8 et in sublimibus constitutus 49 et nouerat mysteria domini, filius erat 50 Chusi, qui interpretatur humilitas; habebat quoque 5 1 auum godoliam, qui dicitur magnitudo domini 5 2 et proauum amariam 5 3, qui et ipse uertitur 54 in sermonem domini et 5 5 attauum ezechiam, qui sonat fortitudo 56 domini. De fortitudine itaque domini natus est sermo domini et de sermone domini nata 57 est magnitudo domini et de magnitudine 58 nata est humilitas, ut 5 9 cum peruenerit 6o aliquis ad perfectum dicat : quia non sum dignus uocari apostolus, ' et illud ' 61 in psalmis : domine non est exaltatum cor meum neque elati sunt oculi mei. losiam 6 2 regem iudae, cuius temporibus sophonias prophetasse 63 inuenitur 6 4, deo prae omnibus regibus iudae 65 placuisse historia quarti libri regum et secundi paralipomenon demonstrat. losias 66 omnia 67 simulacra, quae pater suus ammon uel auus manasses in templo dei conlocauerant, deiecta conminuisse

2 iudas T 1 +in T 3 aduersus R 4 urbis T , iuda et hier. quoniam 8 uideat R 5 clamat T 1 ut R 6 uociferatur T urbs R 11 om R 13 plena T 12 genera T 2 10 menti se R 9 iniustitiam T 1 8 sapientia T 15 sed T 17 +et T 16 nescientes T 14 erumpet T 23 + simul R 21 cognoscet T 19 om R 20 uidit T 2 2 postulet R2 2 8 desideret t 2 6 om T 21 om R 24 2 5 miserebor R dare T 31 qui T 2 9 ponitur R 3o unus R 3 2 dixerat R dixit M 33 eram T 34 sie anima M 2 , sicomoros R 35 om Me 1 36 habetur R 37 om T 38 nioni T 39 generatione ut i. d. prophetica et eM , in titulo et 41 gatholiam T 40 +et sub iosia rege iuda praedicauit eM ut i. d. prophetie R 4 5 interpretatur T 43 + dei T 4A speculum T , specula R 42 speculum T 50 om T 48 spelunca T 49 constituitur M 1 46 +et T 47 ""' p. te e 56 fortitudi55 om Me 2 54 uestitur T 53 amasiam 51 om M 5 2 dei M 59 et TMI 57 T T 58 +domini M , ""'domini m. natus nem M 61 esub, ras. 63 propheta esse T 6 4 conueni6~ iussiam T 60 uenerit eM 67 om M 66 om eR his T 65 iudaeae R tur T

+

'

142

XI PROPHET AE MINORES

monstratur 1, · inter quae 2 etiam serpentem aereum a moyse 3 factum, cui 4 errori inductus populus superstitione · idolorum detentus admiserat 5• !dem custodisse 6 pascha et intermissa 7 etiam 8 temporibus multis solus celebrasse firmatur. ldeo deus per prophetam temporibus memorati regis quae prouentura erant ostendens gentibus quidem lectione 9 conprehensis adfuturum iudicium, populo uero israhel salutem et ciuitati 1 0 hierusalem restaurationem tune temporis tribuendam textu lectionis denuntiauit.

*

10

(Aggaeus)

T0RM Hierernias propheta ob causam periurii sedeciae regis, ut historia libri secundi paralipomenon indicat, qui fidern promissam nabuchodonosor regi 11 chaldeorum non seruauerat 1 2, populum israel refert, cum 13 memorato rege hierusalem expugnata captiuum 14 in babiloniam 1 5 fuisse perductum 16• Sed cum memoratus populus ' multis temporibus' 1 7 idolis seruiendo etiam effusione 18 sanguinis innocenti 1 9 se grauiter impiasset 2 0, uolens deus generationem uniuersam eiusdem 74 populi ob causas memoratas penitus deperire, septuaginta anno rum captiuitatem eundem populum in regno chaldeorum statuit sustinere, hac ratione 22 , ut completo numero annorum nouus populus a memoratis peccatis 2 3 ad renouationem hierusalem perueniret 24 • Sexagesimo itaque secundo anno 25 regno 26 chaldeorum subuerso, cui adhuc octo anni 27 ad regnandum restabant, quod etiam sexta uisio danihelis ostendit, propter causam sacrilegii, quae in eadem uisione continetur fuisse 28 extinctum, darius, qui medis imperabat, ut septima uisio danihelis ostendit, memoratorum regno successit. Cuius primo anno regni, ut decima uisio manifestat, danihel supputatis annis uidens appropinquare tempus reuersionis, quae per hieremiam fuerat promissa 29 , orans tarn pro se quam pro populo eandem promissionem a deo postulabat inpleri. Cui 3o per gabrihelem angelum in eadem uisione 31 iuxta preces eiusdem uniuersa esse 32 conpleta deus edixit 33. Nam moriente supradicto 34 rege medorum et succedente in regno cyro rege persarum, promissione dei conpleta 35, per eundem regem populum 36 israhel in 37 hierusalem reductum 38, historia secundi libri paralipomenon et initium ezdrae 39 prophetae confirmant 4o, Cumque a populo israhel et senioribus templum dei aedificari 41 coepisset 42, mortuo cyro rege ac regnante dario 43 rege persarum, qui memorato successerat, uicinae 44 gentes 45 ciuitatis hierusalem ut idem 46 esdras 47 refert, restaurationem templi et 48 ciuitatis resistendo inpedire coeperunt 49 • Qua ratione 50 deterritus populus israhel, reparationem 51 supradicti templi domini 5 2 necdum iuxta promissionem concessam 5 3 esse credebat 54, Propter quod in secundo anno regni 55 memorati darii regis persarum, aggaeus propheta a deo 56 missus 57, zorobabel, qui 58 de tribu erat 59 iuda, qui potestatem regni 6o suscepturus erat et 61 iesum filium iosedech 62 summ um sacerdotrm admonet, ut credant conpleto numero annorum 63 tempus restaurationis hierusalem aduenisse, hoc etiam addito, ne 6 4 incredulitatem populi uellent 65 imitari 66, de quo deus per eum dixerit 67 : populus hie dixit, nondum uenit tempus, ut aedificetur domus dei 68 • Omnia autem, quae textu 69 huius prophetiae 7 0 continentur 71, reuersionem ' populi, aedificationem ' 12 templi, renouationem ciuitatis, obseruantiam sacerdotalem et interitum regnorum 7 3 gentium exterarum significant 74.

2 in quibus M 1 demonstratur e , a moise R2 3 ammonet R 1 4 quam M 0 custodisset R amiserat e , hidolorum portenta que amiserat T 1 intermissum 8 om 10 ciuitatibus R 1 1 regis Te , = etiam interm. 9 abieccioilem R 12 seruauerit R 13 a R 14 om RI 15 babilonia TR 16 translatum R 11 om RI 1 8 effusionem Te 1 9 innocentem T 2 0 impedisset Rsub. ras. 21 ipsius R 22 hanc racionem R 2 3 + expiatus R 2 4 peruenire M1 = p. h. R 2 6 rege T 27 annis T 2 8 fuisset TeM 25 cxi a. sec. T 29 promissum R 32 esset R 30 cum R 3I uisionem TR 34 dario eM 33 dixit R 36 populo R 37 om TRM 38 reducto R 35 promissionem d. completam eM 40 confirmat R 39 heztr~ T , ezrae R 4 1 aedificare TR 1 43 om R 44 uicina T 4 s gentis R 42 coepissent R1 , -ni M 2 46 hisdem R 47 ezras e , ezdra M 1 , esdra M 2 , heszra T 48 om T 49 cepere T 50 curatione T 51 reparacio R 52 dei T 54 om 91 55 regis T 56 ab eo T 53 concessum R 57 est R 5 9 om T 58 om TR 61 om T 60 regis R 6 2 iosedec R , iosadech T 64 de R 66 mutari T 6 5 uelint R 67 sie eRM2 6 3 = a. n. R 7 0 prophetae R 68 domini M 69 textum R dixerat TM 1 11 continetur MI 73 Msup. ras. 74 significat R 72 om T , +et M 2

5

+

XI PROPHET AE MINORES '{'},

11

143

(Zacharias) T6RM

Secundo anno 1 darii, regis medorum, aggaeum et zachariam prophetasse 2 lectiones eorundem declarant. Sed hac de causa aggaeus zachariae in ordine 3 prophetarum 4 praelatus 5 uidetur, quoci eum duobus mensibus, ut praedictae lectiones ostendunt, in prophetia 6 praecessisse inuenitur. ' Ad restaurationem etiam templi praecepto 7 dei ' 8 populum 9 animasse ezdra 10 refert dicens : in secundo 11 anno darii ' regis prophetarunt 12 aggaeus et zacharias filius addo prophetae ' 13 super iudaeos, qui erant in iudaea et 14 in 15 hierusalem, in 16 nomine 11 israhel 18 super eos 19. Tune surrexerunt zorobabel filius salathiel et iesus filius iosedech et principes eius 20 inchoauerunt aedificare domum 21 dei 22 , quae est in hierusalem. Quibus cum adessent prophetae exhortatione sua adiuuauerunt 23 eos. Nam et populum israhel ab imitatione 24 paternorum delictorum per 25 suam commonitionem 26 idem propheta uidi nocte 28 et ecce uir ascenderat super equum cupiens reuocare uerbis lectione conprehensis 27 usus est rubeum ' et cetera. Uidit propheta uirum equo rubeo ' 29 sedentem 30 et stantem in medio 31 myrteti 32 umbrosi. Cuius uisionis haec solutio est 33 : uir ascendens equum rubeum, licet angelus intellegatur, tarnen quia praedicti coloris equum conscendere uisus est, uindictam sangum1s in eam gentem significat 34 proferendam 35, quae 36 populum israhel in captiuitatem redegerat. Stantem 11 uero in medio 1s myrteti 39 obumbrantis 4n quod 41 dixit laetitiam 42 populo adfuturam 43 per 44 myrtae 45 significationem uoluit designare. Eius 46 ligni moyses in libro 47 leuitico cum faceret 48 mentionem ait : accipietis 49 die prima fructus ligni speciosi so, ut laetitiam populi s1 de 52 bene olentis ligni speciosi 53 umbraculo 54 demonstraret ss. Sed hanc ms10nem, quae 56 liberationem populi et uindictam de aduersariis futuram demonstrat, ob hoc noctu propheta se uidisse memorauit, quia populum israhel in 57 prima liberatione de terra aegypti noctu discessisse constabat; cuius exempli praesens populus aliquam partem in se retinere uidetur 58, liberatio eiusdem ac reditus captiuitatis de terra chaldaeorum ' per noctem ' 59 ' prophetae est reuelata ' 60.

*

12

(Malachias) T®M

Deus per moysen populo israhel praeceperat sacerdotes tabernaculi sui omni corporali uitio liberos hostias adaeque omni uitio uacuas sibi offerre. Quibus legem suam ad regendum populum ob hoc dederat, ut per sacrificiorum oblationem internuntii dei et hominum facti . populum praeceptis caelestibus facerent oboedire. Unde sacerdotes angelos dei esse hoc loco scriptura testatur. Sed quia !anti muneris gratiam 61 contemnentes supradictus populus ac sacerdotes sacrificia uitio deturpata ipsi criminibus atque impietatibus maculati deo offerre coeperunt. Ideo per malachiam prophetam deus populum 62 israhel increpans ait : dilexi uos, dicit dominus, et dixistis : in quo dilexisti? Nonne frater erat es au iacob, dicit dominus, et dilexi iacob, esau autem odio habui. Esau itaque 63 fratrem iacob non inique 64 aut spontanea uoluntate 65 odio habitum 66 a deo uel sine meriti gratia · iacob 67 dilectum manifestum est, cum secundum praescientiam 68 suam esau quidem effusionem 69 fraterni 10 sanguinis concupiscere 11, iacob autem sui cognationem 72 ob seruandam 73 legem desiderare cognosceret. Cuius rei gratia supradicto 74 usus

4 R2 2 prophetas T , prophetandi Rl 3 ordinem R ' "" a. s. T 8 om eM add emnrg. 6 prophetiam R 1 praecepti T s . f- esse R 10 sie M 9 populo T ezras 8 esdras R , ezra T 14 om T 11 + inquid R 11 pröpheta M om T . 12 prophetauerunt R 18 om T ' 16 et T 15 om RM 19 iudeos R2 17 +dei RM 2 23 iuuarunt R 21 templum R 22 domini M 20 +et e2M2 esset T ' 25 que T 24 ab (M2) hominatione 21 comprehensus est R M 26 "" c. s. R 29 om T 28 in nocte inquid R 31 inter medium R 30 ascendentem R 32 mirtici T 35 offerendam M 34 significatur M 33 "" e. s. R 40 sie fe 2 38 medium R 37 statim Te 36 qui T 39 mirtici T 42 etiam M 41 quid f 43 + laetitiam M 2 , hubrantis R umbrantis e 1M 47 om eM 46 huius R 44 om R 45 myrti TM 2 , mirtete R 52 per eR 50 preciosi R 49 accipiens e 51 om R 48 fecerit T 57 om T 56 et T 5 3 om T 54 umbraculum e s5 monstraret M 5 9 om T 60 reuelatum R , profectus est M 58 uideretur R , -debatur M 63 autem T 64 iniqua T 61 om T 65 sponte a uolante M 1 62 populo T 68 sie M 2 67 + uero M 1 66 habito M 1 esup. ras. , praesentiam TeM' 72 cognitione M 70 " " s. fr. T 11 concupisceret 69 effusione T , -nem 73 seruatam M 74 supradicti M 1 , congnationem T

XI PROPHETAE MINORES

144

exemplo est dieens : dilexi iacob, esau autem odio habui; quamuis ex operibus memoratorum 1, quorum liber geneseos meminit, in quo unusquisque eorum futurus erat proposito 2 manifeste constaret, ut scriptum est : creuerunt pueri et erat esau homo agrestis sciens uenari, iacob autem homo simplex, manens in tabernaculo. Nam reliqua quae lectione conprehensa sunt praeuarieationem populi israhel 3 in 4 obseruandis sacrificiis dei increpationemque in eundem, quod deos alienos coluerint 5, significant 6 •

7. lsid.

pr

lsidorus, Prooemia (Osee)

R Osee propheta, qui intellegitur saluans, in duodecim primus, profundior reliquis in sententiis et operosior in intellectu. lste ad eas tribus quae uocantur ephraim et samariam de domo ioseph et israel loquitur, sed per ephraim hereticos arguit, qui recedentes ab ecclesiae unitate, participes facti sunt 1idolorum cultoribus. Per samariam autem eorundem heretieorum demonstrat figuram, qui praeceptorum dei custodes se esse mentiuntur, et sub praetextu ueritatis mendacium colunt. Hie storialiter iudaeos in christo ultimo tempore credituros pronuntiauit. Tertium quoque resurrectionis dominieae diem praedixit. Prophetauit autem in diebus. oziae regis iuda siue ieroboam regis israel , quando et esaias.

(Ioel)

2

MRt)v loel · 7, qui interpretatur 'dominus deus siue incipiens deo uel fuit dei, hoc enim eius uocabulum sonat' 8• Hie 9 ad iudam tantum 10 et ad 11 hierusalem uaticinium 'profert atque' 12 in principio sui uoluminis, post uoluptuosa conuiuia 13 hierusalem ad luctum prouocat 14 excidiumque eius pronuntiat. Praedicat quoque uocationem gentium et super congregatos credentes superuenturum spiritum sanctum 15• Prophetauit autem sub ioathan 1 6 rege iuda, quando et miehaeas.

(Amos)

3

R Arnos propheta, qui interpretatur onus, uaticinauit in samaria et in hierusalem, tria et quattuor scelera gentium sub totius mundi figura describens. Prim um itaque scelus, quia omnes in adam peccauerunt. Secundum, quia insitam naturae legem immemores rationis non intellexerunt. Tertium quoque eorum, quod datae legi non obedierunt. Quartum inexpiabile eorum, qui in christo non crediderunt. Pro quibus sceleribus intonat domino ignem, id est sententiam aeterni . iudieii inlaturum. Hie autem aduentum christi sub dominiea uoce ita praedicit : ego formans tonitruum et creans spiritum et adnuntians hominibus christum suum. Reliqua autem, quae de amasia ei ieroboam siue israel loquitur, tropologiee ad heretieos referenda sunt. Prophetauit sub rege ozia eo tempore, quo osee uel esaias.

~

4

(Abdias)

R Abdias id est seruus domini, inter omnes prophetas breuior numero uerborum, sed gratia mysteriorum aequalis. lste contra idumaeam loquens increpat mystiee superba 17 edom, prioris uidelicet populi audaciam 18, quod iacob fratrem suum, id est christum occiderit. In monte sion, quae est hierusalem, futuram salutem et sanctum, qui est christus dominus, adnuntiat atque in monte esau, per 19 quem figuratur ecclesia gentium, futurum intonat domini regnum. Prophetauit sub iosaphat, rege iuda, quando et miehaeas.

1

meritorum

e1

6om

T

resonat M 13

ioatha v

9 iste R conuieia R 17 superba R

2 7

praeposito M propheta R

+

10 14 ""'

om v

ad 1. pr. h. R 1s audacia R

3

11

4 nobis T israheli T s coluerunt M 8 incipiente deo siue est deus incipiens R om R 12 proferens R , profert esub ras. 1 5 ""' s. sp. R 1 6 ioatham R

19

om

R

XI PROPHET AE MINORES

*

5

145

(lonas)

R lonas, qui interpretatur columba siue dolens, tarn sermone quam naufragio suo passionem christi mortemque uel resurrectionem figurauit, siue quod de 1 naui in mare, tanquam de cruce in terra, proiectus est, siue quod in uentre ceti exceptus tanquam in sepultura terrae tribus diebus ac noctibus reconditus 2 est, uel quod in figuram niniue paenitentiam mundo praedixit. In sequentibus autem typum gerit iudaeorum, qui salutem gentium, non tantum ut ueniret noluerunt, sed et dum uenit, inuidi 3 sunt. Niniue quoque gentium significat speciem, ionas uero in hoc loco iudaeorum. Nam quemadmodum niniuitarum salus ad aemulationem prouocauit ionam, ita redemptio gentium scandalum extitit iudaeorum. Merito contra orientem ciuitatis sedisse legitur sub umbra hederae, quia eadem plebs separans se a salute 4 ecclesiae dolore tabida, contra christum, id est orientem ecclesiae, linguam suam mouere nititur, sedens sub umbra legis, quae umbra uerme arefacta est, quia adueniente christo, uetera transierunt, et ecce facta sunt noua. Prophetauit autem sub ozia rege iudae, quando et osee amos et esaias prophetauerunt.

*

(Michaeas)

R Michaeas propheta comminatur samariae iram domini ob causam simulacrorum, interitum populo israhel uenturum denuntiat. Locum etiam, in quo nasceretur christus, demonstrat. Prophetauit autem sub ioatham, quando et asaias.

*

(Nahum)

R Nah um, qui est germen siue consolatio, simulacra gentium exterminanda pronuntiat, necnon et urbem sanguinum hierusalem, post cuius interitum pedes adnuntiantis pacem, id est saluatoris aduentum proclamat.

*

(Habacuc)

R Habacuc, amplexans, siue luctator fortis, in principio uoluminis sui adscribit diabolum cum membris ac moribus suis; in finem uero pronuntiat aduentum passionemque saluatoris.

*

9

(Sophonias)

R Sophonias, speculator mysteriorum domini et abscondens, cernit captiuitatem urbis hierusalem a romanis futuram, per uocem clamoris a posta piscium et per collium contritionem, id est montis sion, qui est collis hierusalem; necnon et aliarum gentium subuersionem praedicat terroremque diuini iudicii intonat. Loquitur etiam contra moab et amon, sed per ipsos tanquam finitimi populi dei et proximi catholicis sacramentis, heretici arguuntur. Hie resurrectionem christi proph ~tat atque in aduentu christi totum orbem sub uno iugo seruiturum adnuntiat. Prophetauit autem sub iosia, rege iudeae, qu ndo et hieremias. -------1

om R1

2

reconditum R

3

inuisi R

4

ad salutem R 10

XI PROPHET AE MINORES

146

*

10

(Aggaeus)

Rp Aggaeus, qui interpretatur sollemnis 1• Hie in uaticinii sui textu templum domini restaurandum praecepit, contritionem praedicat gentium uel commotionem totius mundi praedicit ac sub figura 2 zorobabel christi uaticinatur aduentum. Septuagesimo autem anno captiuitatis populi 3 prophetauit, duobus tantum mensibus zachariam uaticinio suo praecedens.

*

II

(Zacharias)

Rp Zacharias, qui nominatur memoria domini, postquam 'dominum in' 4 patribus prophetauit, uidit uirum sedentem s super equum rufum in figuram corporis christi, roseum sanguine passionis, siue myrteta gentium populum significantia; aspicit et cornua quattuor siue fabros in figuram gentium, quae iudam et israhel dispergentes graui pondere depresserunt. lntuetur similiter et iesum, sordibus carnis et mortalitate uestitum, quibus ablatis indutum immortalitate et gloria uestitum 6• Cernit et Iapidem, qui est christus, septem habentem oculos, id est septiformis gratiae 7 plenitudinem. Inter haec intuetur torrem 8 et 9 titionem ' humanum genus ab aeterna damnatione semiustum per christum erutum ' 10 uidet 11 in figuram christi cum lucernis septem, quae sunt ecclesiae; necnon et duas oliuas, ad dexteram et ad 12 sinistram candelabri positas 13, duorum testamentorum typum significantes. Adsumit 14 quoque idem duas uirgas funiculi et decoris in typo iudaeorum et gentium. Adspicit deinde duas mulieres, id est hereticorum plebes siue indaeorum, in alis suis leuantes amphoram, id est diabolum massamque plumbi, quod est 15 pondus peccati grauissimum 1 6, siue uolumen uolans, in quo peccata hominum et supplicia describuntur. Uidet et quadrigas quattuor, uno praedicationis euangelicae 17 ugo currentes. Post haec adspicit equos missos ad praedicationem mundi : primum rufum 18 passione 1 9 martyrii, secundum nigrum squalore 20 paenitentiae, tertium album candore baptismatis. Cernit quoque et tubas 21 , sanctorum gestautes figuram, per quas dominus mundo canit atque angulum 22 , in quo duo ex aduerso populi coniunguntur, siue paxillum, figuraliter christum infixum in cordibus populorum; describit 2 3 namque 24 et pastorem, antichristum, opus et intentionem in sinistro 2 5 habentem. Equum quoque in figuram plebis iudaeorum 26 et ascensorem eius diabolum ' similiter et quadrigam ex effraim in typo hereticorum ' 27 • Praedicat etiam et fontem in ueri dauid domo 2 8, patentem in lauacro regenerationis. Alia quaecumque scribit aut de aduentu domini aut de eius passione sunt uel de saeculi fine siue iudicio. Prophetauit autem secundo anno darii regis medorum, iisdem 29 temporibus, quibus et 30 aggaeus, anno septuagesimo desolationis templi et captiuitatis populi.

*

12

(Malachias)

Rp Malachias, qui interpretatur angelus domini, in princ1p10 uaticinii sui demonstrat odium iudaeorum 31 in esau et dilectionem minoris populi in iacob. In sequentibus autem ueteres iudeae 32 uictimas reprobat et sacrificium transferri ad g'entes adnuntiat. In fine 33 uero aduentum domini 34, diem quoque iudicii, iustorum 35 praemia et impiorum 36 poenas. lohannem etiam praedicat ante primum aduentum domini missum et heliam ante secundum aduentum adnuntiat esse mittendum. Inter haec 37 nonnulla moralia et disciplinis 38 congruentia explicat, in quibus corripit populum siue sacerdotes despicientes nomen domini 39 atque eius sacramenta pollutis oblationibus et sacrificiis uiolantes. Praemonet etiam episcopos doctos et sine macula esse debere et sine 40 personarum acceptione 41 populos ueritatem instruere; discordes quoque 4 3 arguit 44 , decimas et primitias reddendas a populis ecclesiae praecipit 45 • Obiurgat et eos, qui coniuges suas despiciunt et aliarum amore nectuntur 4 6. Similiter et illos, qui miseriam suam dolentes felicitatem laudant eorum qui huius mundi 47 prosperis 48 perfruuntur. Prophetauit autem nouissimus in babylonia 49, quando aggaeus et zacharias.

2 figuram R 5 om R so! sollemnis p 3 populo p 4 iam domini p 9 siue R 6 om p 1 spiritus p 8 torrem p , turrim R 13 positis R 12 om R 10 extinctum id est diabolum et p 11 uidelicet Rp 14 assumpsit p 18 rubeum R 17 ""' eu. pr. p 15 om p 16""' gr. pecc. p 19 passionem R 20 squalorem R 21 tuba p 22 angelum Rp 23 scribit p 2 5 sinistris p 2 8 Ioco uiri 24 om p 21 om p 26 haereticorum p 2 9 hisdem p 30 om R dauid p 3 2 iude p 33 finem R 3 1 iustorum p 3 4 dei p 36 reproborum R 1 31 interea p 35 qae p 3 8 disciplinam R 39 dei 40 citra p 41 acceptionem p 43 om p p 42 que P 4 6 connect. R 47 modi p 48 prospera p 44 redarguit p 45 praecepit p 49 ""' in babylone nou. p ,om in bab. R1 1

+

+

XI PROPHET AE MINORES

8. lsid.

147

or

lsidorus, De -0rtu et obitu Patrum (Ioel) M®v Ioel de tribu ruben, natus in agro bethoron 1, ubi etiam in pace mortuus est atque sepultus.

*

4

reiectus praedicauit subuersionem, sed contristatur 1 in paenitentiam 2 urbis et saluti 3 gentium inuidet 4; gaudet etiam s hederae uirentis umbraculo et 6 dolet subito arescentis. ' Tradunt hebraei hunc esse filium uiduae 7, quem a mortuis resuscitauit 8 helias' 9• Cuius sepulcrum in quadam 10 urbium geth in 11 uiculo demonstratur, quod 12 est in secundo milliario sephorim in 13 itinere, quo pergitur tiberiadem.

(Abdias) 10

R Hie etiam abdias secundum ethimologiam de terra sichern ortus in agro bethacaram. lste est ille, qui sub ozia 2, rege samariae, centum pauit prophetas. Iste est tertius ille dux, cui pepercit helias, qui postea relicto oziae 3 regis ministerio heliae factus discipulus prophetauit 4 quique etiam morte propria obiit sepultusque est cum patribus suis in sebastea ciuitate, ubi et eliseus propheta et baptista iohannes 'uenerabiliter requiescunt' s.

*

(Aggaeus)

Rp Aggaeus natus 14 in babylonia, iuuenculus in hierusalem uenit, aedificationem templi ex parte adspexit et 15 iuxta sacerdotum monumenta gloriose sepultus 16 quiescit.

12

*

(Malachias)

Rp

*

5

(Ionas)

R rmn

s

Ionas columba 'et dolens' 6, filius amathi, qui fuit de geth, quae est 'in ophir' 7, ad gentium praeconium 8 mittitur, missus contemnit, contemnens fugit, fugiens dormit 9, propter quem 10 periclitatur nauis, sed sors latentem repperit, cetus abiectum deuorauit 11, orantem reuomuit 12,

betheron M 2 sie RI , acab R2 4 propheta R1 5 om R1 , ochozie R2 7 om n 6 pulcherrima R , ophet R 8 praeconio R , praedicationem mn 9 ""' d. f. n 10 qoud n 11 + et smn 12 et r2 1

3 sie R1

+

9. ls

Malachias 17 post regressionem populi in sophia . est genitus, uir iustus et adspectu decorus, quem iudaei malachiam ' id est' 18 angelum domini uocauerunt 19, quia quaecunque praedicabat, confestim angelo de caelis adueniente confirmabantur 20. Hie autem admodum inuenis moritur atque in agro proprio sepelitur.

1 contristatus smn 3 salu2 poenitentia r s 4 inuidit R s om r 6 om R tem R 8 suscitauit s 9 omrmn 7 + sareptarae R2 10 quodam m n s 11omR 12quirmn 13omrmn 14 Natusque est ipse aggeus R 1s ac p 16 +in pace p 11 fuit etiam ipse mal. R 19 ideo asserunt uocitatum p 18 om R1 20 confirmabatur R

ps

Pseudo-lsidorus 4

•

(Abdias)

(Ionas)

R

R

Juxta eandem ethimologiam abdias seruus domini; sie enim moyses famulus domini et paulus apostolus seruus christi, ita et iste legatus ad gentes missus uidet et praedicat quae prophetali digna sunt ministerio. Unde et a seruitute seruus domini.

Ionas interpretatur columba siue dolens columba pro gemitu, quando in uentre caeti triduo fuit, dolens autem uel propter tristiciam, quam abuit de salute niniuitarum uel propter hederam subito arescentem, cuius humbraculo tegebatur contra solis ardorem. lpse est et

148

XI PROPHET AE MINORES

amathi sareptene uidue filius, ut iudaei adfirmant, quem resuscitauit helias matre postea ad eum dieente : nunc cognoui, quia uir dei es tu et uerbum dei in ore tuo est ueritas. Ob hanc causam ipsum puerum amati uocitatum; amathi enim ex hebraeo in latinam linguam ueritas dieitur, ex eo, quod uerum est ea, que helias locutus est, ille, qui suscitatus est, filius nuncupatus est ueritatis.

misteria dei, unde ad ezechihel dicitur : speculatorem te posui, et alibi : non faciet dominus quicquam nisi reuelauerit seruis suis prophetis.

10 (Aggeus)

R 8

(Habacuc)

Aggaeus in latinum festiuus et laetus resonat, destructnm enim templum aedificandnm prophetat et post luctum captinitatis regressionis laeticiam predicat.

MR0 Ambacuc 1 amplexans qui 2 uel ex eo, quod amabilis domini fuit, uocatur amplexatio 3, uel quod in certamen cum deo congreditur, amplexantis id est luctantis sortitur uocabulum 4 ; nullus enim tarn audaci uoce ausus est eum ad disceptationem iustitiae prouocare, cur in rebus humanis et mundi istius tanta rerum uersatur iniquitas. Hie 5 in principio uoluminis sui adscribit 6 diabolum cum membris suis 7, in fine 8 uero pronuntiat aduentum passionemque domini saluatoris 9. Nam de quo alio quam de christi 10 aduentu, qui futurus fuerat, intellegitur dicere : et respondit dominus ad me et dixit mihi : scribe uisum aperte in buxo, ut adsequatur qui legit ea, quia adhuc uisio ad tempus et orietur in fine et non in uacuum; si tardauerit, sustine eum, quia ueniens ueniet et non morabitur. De passione autem in cantico cui nisi domino dieit : domine audiui auditionem tuam et timui, domine consideraui opera tua et expaui? Quid enim hoc est nisi praecognitae 11 nouae ac repentinae salutis hominum ineffabilis admiratio? In medio duorum 'animalium cognosceris, quid est nisi aut in medio duorum testamentorum aut in medio duorum ' 12 latronum aut in medio moysi et heliae cum illo in monte sermocinantium, dum adpropinquant anni, nosceris, in aduentu temporis ostenderis. Quod autem dixit cornua in manibus eius sunt, quid est nisi tropheum crucis. Uocabulum autem saluatoris hie propheta proprie ponit dicens : ego autem, inquit, in domino exultabo, gaudebo in deo 13 iesu meo, quod est nobis amicum et dulce et nominare et praedieare.

11

(/. R Zacharias memoria domini septnagesimo anno desolacionis templi completo zacharia predicante memoratus est dominus populo suo iussuque darii reuersus est dei populus et rehaedificata est urbs et templum.

Zacharia propheta, qui et memoria domini dicitur, nimirum iste est, quem euuangelista matheus commemorat, ubi contra ierusalem intonat dieens : hierusalem, iherusalem, que occidis prophetas et lapidas eos, qui ad te missi sunt et cetera. Hie inter filios ioiade sacerdotis centum triginta annos uiuens congregatis autem in atriis domus domini populus iuxta ioas regis imperium 1 missis extinxit lapidibus. Hie socius prophetarum eximius et martyrum 2 extitit compar. Hunc insublatum continuo sacerdotes iuxta patrem suum sepelierunt 3. Prophetauit autem anno secundo darii regis medorum, quando et aggaeus.

1 impiorum

2 martyrium

12 9

(Zacharias)

3 sepelietur

(Malachias)

(Sophonias) MRflp

R Sophonias speculum uel archanum domini interpretatur, utrumque ad prophetam 1 convenit. Ipsi enim sciunt 1 abbacuc M 2 quod M 3 amplexatus R 4 sortitus est nomen R s abbacuc amplexans siue luctator fortis R 6 sie e1R , describit 92M 7 9 hie expl. R s finem RM ac moribus R 10 christo e 1M 1 11 praecognita e 12 om Mesup. ras. 13 M29sup,ras. 1 prophetiam RI

+

Malachias latine 1 interpretatur angelus domini id est nuntius. Quiequid 2 enim loquebatur quasi a domino essent mandata ita credebantur 3; et inde ita 4 eius nomen septuaginta 5 transtulerunt dieentes : adsumptio uerbi domini super israhel in manu angeli eius. ' Prophetauit autem nouissimus in babylone, quando et aggaeus ' 6 •

1 om R credebatur e 1 6 om R

2 quidquid Mp 4 ""' ita i. p

3

s

sie 8 2

+ interpretes

R

XI PROPHET AE MAIORES

149

11. (Oseas) A0qtvx Duplex est 1 apud hebraeos 2 de his quattuor uersibus, qui 3 capite praenotati sunt, sententia 4. Plerique enim dieunt, quod ab esdra 5 scriba in omnibus prophetis sie fuerit titulatum, ut 6 praescripto 7 uniuscuiusque 8 nomine prophetia cuius sit sequens 9, noscatur. lpse autem est 10 esdras 11 , qui ultimus prophetarum scribitur 12 malachiae nomine 13 . Alii autem dicunt, quod ab ipsis prophetis per spiritum sanctum ut cetera sunt conscripta 14 .

*

12.

(Ioel)

JM

0

V

q

1. Ex 15 tribus generibus rhetorum 16 sumuntur principia et tres sunt argumentorum partes, ex quibus incipere solet omnis 17 orator. Aut enim dociles 18 atit beniuolos aut attentos auditores eDI 50 quod E 51 multorum S 1 52 antea Y 53 .,,.., e. f. 0 54 edita E 55 Itaque S 56 hoc YeAeKV 57 om V'Pct>DC 1 58 euangelistas Ye 59 ista H , om D 60 iohannis BE'PeCD 61 + et YAKV 62 ne] nec Y a] eY A 63 + et E 64 sie BV'Pct>GDl(V , imperauimus 65 hiis 'P 66 sensibus l' 67 quod H 6B admonium V ESY A COe T 69 quo S2::P AD 10 71 cognoscit K 1 2 que e , quos OKV in Y , aliquid D 73 + in E 7s cum KV 76 secum 0 74 reincipit Q , dixerit e 77 expresserit /marg.J(V 7B """ 1. pr. Y 19 + esse D so mista Q s1 sunt 0 82 rursus 0 1 83 om BYAJY 84 sie ES 10QCDe T om eeteri B5 inueniuntur D 87 hominum T B6 utique DY ss euangelia SIQe B9 iohannis E'PeD semper 90 ca91 canone YeAOI semper post in 92 om E · 93 om E 94 et Ye none YeAOI 95 iohannis Q 96 iohannis Q , renicipit r 97 uniuscuiusque D 9B addiderunt E 99 In D uero BES 2'PHY 100 in 'PA 101 sie BESVY'PrQA tKVY , praescriptus A 2 CDOT , superscriptus e 102 mineo V/rY 103 numerus e 10• decim KV

+-

+

+

+

+

,+

+

+

+

XIII EUANOELIA

155

numerus in quo sit 105 canone 106 requirendus w1. Cum igitur aperto 108 codice uerbi gratia illud siue illud capitulum scire uolueris cuius canonis 109 sit, statim ex 110 subiecto 111 numero doceberis, et recurrens ad principia 112 in quibus canonum est 113 distincta 114 congeries, eodemque 115 statim canone ex titulo frontis inuento, illum quem 116 quaerebas 111 numerum eiusdem 118 euangelistae qui et ipse ex inscriptione 119 signatur 120 inuenies, atque e uicinia 121 ceterorum tramitibus inspectis quos numeros 122 e regione habeant, adnotabis et cum scieris, recurres 123 ad uolumina singulorum et sine mora, reppertis numeris quos ante signaueras, repperies et 124 loca in quibus uel eadem uel uicina m dixerunt. Opto 'ut 126 in christo ualeas' 127 'et 12 8 memineris mei' 12 9 papa 130 beatissime 131

2. Hi 2 ZUS 0 A V C TB Er Nf V HI K Y Plures fuisse, qui euangelia scripserunt 1, et lucas euangelista testatur dicens : quoniam quidem multi 2 conati sunt ordinare narrationem rerum, quae in nobis conpletae sunt, sicut tradiderunt nobis, qui ab initio ipsi uiderunt sermonem et ministrauerunt ei, et perseuerantia usque ad praesens tempus monumenta declarant, quae a diuersis auctoribus edita 3, diuersarum haeresium 4 fuere 5 principia 6, ut 7 est illud iuxta aegyptios et thoman 8 et matthian et bartholomaeum, duodecim quoque 9 apostolorum et basilidis 10 atque apellis 11 ac reliquorum, quos 12 enumerare Iongissimum 13 est, cum hoc tantum . in praesentiarum necesse sit 14 dicere, extitisse quosdam, qui sine 15 spiritu et gratia dei 16 conati sunt magis ordinare narrationem, quam historiae 17 texere ueritatem. Quibus iure potest illud propheticum coaptari 18 : uae qui 19 prophetant de corde suo, qui ambulant post spiritum suum, qui dicunt 20, dicit dominus 21, et dominus non misit eos, de quibus et 22 saluator in euangelio iohannis loquitur : omnes, qui ante me uenerunt, fures 23 fuerunt et latrones; qui uenerunt, non qui 24 missi sunt; ipse 25 enih1 ait : ueniebant et ego non 26 mittebam eos. In uenientibus praesumtio temeritatis, in missis obsequium seruitutis 27 est. Ecclesia autem, quae supra 28 petram 29 domini uoce fundata est, quam introducit rex in cubiculum suum et ad quam per foramen descensionis occulte 30 misit 31 manum suam, similis dammulae 32 hinnuloque 33 ceruorum 34, quattuor flumina paradisi instar eructans 35, quattuor et 36 angulos 37 et anulos habet 38, per quos quasi 39 arca 40 testamenti et custos Iegis domini lignis mobilibus 41 11ehitur. Primus 42 omnium mattheus est 43 publicanus cognomento leui, qui euangelium in iudaea ' hebraeo sermone edidit ob eorum uel 44 maxime ' 45 causam 46, qui 47 in iesum 48 crediderant 49 ex iudaeis et nequaquam 5o Iegis umbra s1, succedente 52 euangelii ueritatem 53 seruabant. Secundus marcus, interpres apostoli petri et alexandrinae ecclesiae primus episcopus, qui dominum quidem s4 saluatorem ipse non uidit 55, sed ea quae magistrum audierat praedicantem iuxta fidem magis gestorum 56 narrauit quam ordinem. Tertius lucas, medicus natione syrus antiochensis, cuius laus in euangelio, qui et ipse discipulus apostoli pauli 57 in achaiae boeotiaeque 58 partibus uolumen condidit, quaedam altius repetens et, ut ipse in prooemio 59 confitetur, audita magis quam uisa describens. Ultimus

108 operto S 1 105 sint E 106 ""' c. s. P 101 requirendum E 109 canone Y 11 3""' e. c. Y 114 distincti (?) E 110 om 3" 111 sublecto V 112 singulorum PD 119 scribtionis E 115 eodem V 116 quemque E 111 querebat D 118 esse D 122 numerus e 120 signatus / 121 uicinio KVY , -no ES 29 , -na D 125 uel sola s2 123 recurris e ' -rreris E !24 ea ad E 1 ' et E 2 12 6 om3"D 129 om CT 1 2 1 te in christo ualere CT 128 ne E , ""'mei m. BQ9 1 conscribserunt Ve 2 qui130 papae E 131 amen E , om opto-beat. SVr, scriberet, uerum etiam,, quae deus pater patribus fecerat, propalauit; nam a patribus incoauit euangelium suum scribere, dicens : liber generationis iesu christi, filii dauid, filii abraham. Habraham genuit ysaach, isaach genuit iacob, iacob genuit iudam et fratres eins; et sie peruenit genealogiam texendo usque dum dieit : iachob genuit yoseph, uirum marie, de qua natus est iesus, qui uocatur christus. Deinde subinfertur : christi autem generatio sie erat. Quo in loco queri potest, cur absolute posuit matheus : christi autem generatio sie erat. Sciendum est quia ordinem ystorie seruauit. Futurum etenim erat, ut diceret, quod angelus ad yoseph dixit : pariet autem filium et uocabitur hemanuhel. Et ne anticiparet ordinem ystorie, ideo dixit : christi autem generatio sie erat. Iterum queri potest,

13

9 filomonem r , filim. V 14 quaere V ambitu V 4 cum bg 3""' m. e. b 7 om g 8 rebu§ g 13 om b euangelica historicum g omnium V is habeat rg 23 constantii b

+

12

11

1 0 saluta r 11 qua V 12 uoueret V 2 om bg 16 om V 1 om b placare V 6 actus b 5 principium r g acta V , actas g 1 11 om bg 10 inpensam V' 9 conparationem rg 14 speciem r 15 om g 16 iam bg 21 uisu V 22 om b 20 auditu r 19 boetiniaeque V

15

XIII EUANOELIA

182

cur dicit christi autem generatio sie erat, cum propheta dicat : generationem eius quis enarrabitur. Uidetur sibi contrarium esse et non. In christo duas naturas intellegere debemus, diuinam scilicet et humanam; secundum enim humanitatem, quia uerbum caro factum est, et cum mater genuerat, prout ipse qui est uerbum patris sanctis suis conferre dignatus est, quantulumcunque sciri quiuerunt; secundum vero diuinam claritatem quod ante omnia secula a deo patre genitus sit, hoc nullus enarrare poterit. Quod considerans apostolus ait : o altitudo diuitiarum sapientie et scientie dei, quam inconprehensibilia sunt iudicia eius et inuestigabiles uie eius. Quis enim cognouit sensum domini, subauditur nullus.

2

Mc

A Ra 1 Marcus interpretatur excelsum mandatum. Bene enim illi congruit ista interpretatio, quia 2 euangelium eius ualde intonuit, dum ueluti !eo in deserto clamat et ipse a deserto scribere coepit dieens : initium euangelii iesu christi filii dei, sieut scriptum est in esaia propheta : uox clamantis in deserto, dirigite uiam domini, rectas facite semitas eius. Unde quidam poetarum metro ludens ait : marcus ut alta fremit uox per deserta leonis, et iterum : rugientemque 3 leonem audiens solet sane decies et nouies et per marcum imitatur sermonem rugientem per deserta leonem et cum quattuor euangelistae quattuor fluminibus conparentur, qui procedunt uno perforamine 4 et de uno diuiduntur fonte 5 , marcus conparatur tigridi, ut est illud poetae 6 : marco quoque forte 7 flumen tigridis propter nomen coequatur leonern. Unde et 8 bene inter quattuor animalia faciem leonis habere describitur 9, Leo enim rugiturn magnum emittere fertur 10, ut circumquaque bestiae pauere dieantur, sieut 11 scriptum ' in propheta ' 12 : !eo rugiet, quis non timebit. fuit enim israelita ex sacerdotali ortus prosapia atque in lege domini ualde eruditus, sieut euangelium eius 13 declarat, quod et 14 luculento sermone conposuit. De illis namque sacerdotibus fuisse creditur, de quibus dicit lucas ' in actibus apostolorum ' 15 : quia multa turba sacerdotum obediebat fidei. Post aliquod uero tempus 16 petrum secutus apostolum 17 rornarn ueniens praedicante petro uerbum dei, cum audientibus nulla sacietas fieret marcum discipulum eius omnes 18 precibus implorant, ut quod rnagister praedieabat uerbis, ipse Iitteris scribens eorum memorie traderet, quo 19 domi forisque in huiuscemodi rneditarentur 2 0. Nec prius ab oratione desistunt, quarn quod petierant, impetrarent. Et ita ex ore magistri euangelium scripsit ostendens 21 in eo, quod 22 et generi suo deberet et christo, concordans ipse cum mattheo et luca pene in cunctis euangelii locis, ut est illud poetae 23 : geon, tigris et eufrates commiscuntur rubro mari fretibus 24, Ita lucas marcus atque mattheus christi carnis 25 loquuntur de actibus. ' Petrus uero ' 26 ut per spiritum sanctum conperit, delectatus est 21 laudauitque eum optimum fructum fecisse 28 • Hoc lecto confirmauit et uniuersae ecclesiae romanae tradidit ad legendum. Post aliquantum uero temporis 29 marcus adsumpto euangelio suo, ' quod ipse confecerat ' 3o, perrexit in aegyptum et in alexandria 31 christum adnuntians instituit ecclesiam, tantae doctrinae et uitae continentia 32, ut omnes sectatores 33 christi ad exemplum sui 34 cogeret 35,

18.

Jncipiunt quaestiones de euangelio respondendum. Discipulus : inprimis requirendum est quod sit euangelium et unde discendat et cuius in eo uerba ponantur· et quare quattuor sint, qui haec gesta conscripserunt, uel qui sint hi quattuor, qui diuino spiritu signati sunt. Adnuntiante propheta obsecro, ut ·exponas. Magister : euangelium propriae dicitur bona adnuntiatio, quae utique bona adnuntiatio est domini nostri iesu christi et dicitur ideo bona adnuntiatio, quia uitam adnuntiat post mortem. Eu namque bonum, angelum nuntius dieitur. Descendit autem euangelium ab eo quod adnuntiet et ostendat, quod his quod ad prophetas suos loquebatur, uenit in carnem sicut scriptum est : qui loquebar, ecce adsum. Explicantes autem breuiter, quod euangelium uel qui sint hi quattuor, qui per prophetam ante monstrati sunt. Nunc sua quaeque nomina singulis adsignemus indiciis. Ait enim

+

1 2 qui L 5 cv f. d. L 4 foramine L Hie ergo R. 3 ruentemque L 7 om L 10 dicitur L 11 et L om R. s om R. 9 perhibetur L 12 om L 13 indieans R. 14 om R. 15 om L 16 aliquamdiu temporis a 17 cv a. s. L 18 omnibus a 19 quod a 20 meditarent a 21 ostendensque a 22 quid L 2 3 illius p. a 24 naufretibus LR. 25 ""' c. eh. R. om poetae R. 26 Per eum a 27 delectatum esse a 2 9 tempus R. 28 fec. fructum R. 30 om R 33 secretarios a 3 1 alexandriam a 3 2 tanta doctrina et continentia refulgens R. 34 suum L 35 accenderet. Mortuus est autem octauo neronis anno placidaque sede sepultus cum gloria R. 6

+

XIII EUANÖELIA

183

propheta ezechiel : et similitudo uultus eorum ut facies hominis et facies leonis a dextris illius et facies uituli et facies aquilae a sinistris illius. Hi quattuor has figuras habentes euangelistas non dubium est, sed nomina eorum, qui euangelium conscripserunt haec sunt mattheus, marcus, lucas, iohannis. Sed modo fili carissime expono tibi quam figuram et quam rationem unusquisque in se contineat, et quare matheus in se figuram hominis habeat, id est quia initio suo nihil aliud cogit nisi natiuitatem saluatoris pleno ordine enarrat generationis. Sie enim coepit : liber generationis iesu christi filii dauid filii abraham. Uides quia non inmerito huic adsignata est persona, quando ab hominibus natiuitate initium conpraehendit. Nec inmerito ut diximus huic misterio adsignata est matthei persona. Marcus euangelista leonis gerens figuram a solitudine incipit dieens : uox clamantis in deserto, parate uiam domini, siue qui regnat inuietus, huius leonis multifaria inuenimus exempla, ut non uacet dietum illud : iuda filius meus catulus Ieonis de germine mihi ascendisti recumbans, dormiuit ut leo et sicut catulus leonis quis excitabit eum. Lucas euangelista uituli specimen gestat ad cuius instar saluator noster est immolatus; hie enim christi euangelium locuturus sie coepit de zacharia et elisabeth, de quibus iohannis in summa natus est senectute; et ideo lucas uitulo conparatur, quia duo cornua duo testamenta et quattuor pedum ungulas quasi quattuor euangelia tenera firmitate contenebat.

*

19.

Et in medio sedis et in circuitu sedis quatuor animalia plena oculis ante et retro. Cunctas throni dei id est aecclesiae partes lumen euangelii de praeteritorum futurorumque scientia replet. Et animal primum simile leoni et reliqua. Haec animalia multifarie interpretantur. Beatus autem augustinus iuxta ordinem libri istius matheum in leone uult intellegi, qui regie dignitatis in christo prosapiam narrat, quia uicit leo de tribu iuda et in quo ut rex a rege timetur, a magis adoratur, ubi etiam rex cum seruis rationem ponit, rex nuptias filio facit et ad ultimum rex segregat oues ab hedis. Lucam in uitulo, qui hostia magna fuit; in lege enim eius non solum principia circa templum et sacrificia diuersantur, sed ita concluditur : et erant semper in templo laudantes et benedieentes deum. facies uero hominis marcum signifieat, qui nihil de regali et sacerdotali domini potentia locutus tantum hominis christi gesta simpliciter narrat. Aquila autem iohannes est, qui natiuitatem uerbi uelut ortum solis perspieaciter aspectat.

20. fh Seiend um, quod sancti euangelistae, qui dispensationem nobis dominicae incarnationis scripta reliquerunt, uno quidem spiritu accensi ad officium scribendi accesserunt, sed diuersum narrationis suae primordium singuli diu~rsum terminum. Matheus 1 namque 2 a natiuitate dominica 3 exordium sumens ad tempus usque dominieae resurrectionis 4 seriem s suae narrationis perduxit. Marcus ab initio euangelicae praedicatiouis incipiens peruenit ad. tempus usque 6 ascensionis domini et praedieationem discipulorum 1 eius cunctis gentibus per orbem. Lucas a natiuitate s praecursoris 9 inchoans euangelium terminauit in ascel'lsionem 10 dominieam 11 cum redeuntes discipuli hierosolimam aduentum spiritus sancti diuinis in laudibus expectauerunt. Iohannes ab aeternitate uerbi dei 12, per quod omnia facta sunt, principium sumens et ipse ad tempus usque 13 dominieae resurrectionis euangelizando 14 pertingit 15.

21. Wal Walafr. Strabo, Olossa ordinaria be Mattheus cum prima praedieasset euangelium in iudaea, uolens transire ad gentes, primus euangelium scripsit hebraiee, quod fratribus, a quibus ibat, ad memoriam reliquit. Sieut enim necesse fuit ad confirmationem fidei 1 euangelium predieari 2, sie et contra heretieos scribi. Cum autem plures euangelium scripserint 3, quattuor tantum auctoritatis habent testimonium, quia per quattuor mundi partes fidem nuntiat trinitatis, et sunt quasi quattuor rotae in quadriga domini, quae

3 domini h 2 om h d. praedieationis h s inieio natiuitatis h 11 domini h 12 uerbum uerbi h 13 ""' u. a. t. h 1 saeculi e 2 praedieare b 3 scripserunt e 1

hie incipit h 1

4

= r. d. 9

h +domini h 14 om h

s finem h

6

= u. a. t. h

ascensione h 1 5 contingit h

10

XIII EUANOELIA

184

uehit eum per praedicationem euangelii, et genus humanorum morte peremptum eorum erat praedicatione uiuificandilm; unde et aliorum euangelia deciderunt nec recepta sunt, quia nolebant praefinitum numerum cassari propter uirtutem sacramenti. Designantur etiam euangelistae quattuor figuris, quae non sunt deceptoriae 1, sed iucundi mysterii 2 sibi consciae Matthaeus in homine intellegitur, quia circa humanitatem christi principaliter immoratur. Marcus in leone, quia agit de resurrectione. Lucas in uitulo agens 3 de sacerdotio. Johannes in aquila, scribens sacramenta diuinitatis. Christus uero, quem describunt, homo fuit de uirgine natus; uitulus in immolatione, !eo in resurrectione, aquila in ascensione uel in homine humanitas, in uitulo sacerdotium, in leone regnum, in aquila exprimitur diuinitatis sacramentum.

*

22.

Aa 'VII kalendis mai. Natale sancti marci euangelistae' 4 • Marchus s discipulus et interpres apostoli petri rogatus a fratribus romae scripsit euangelium. Quod quanto tardius ceteris 6 incoauit, tantum in longiora scribendo temporat porrexit. Ab initio namque euangelice predicationis, quod per iohannem factum 7 est, cepit ad illud usque temporis 8 narrando peruenit, quo 9 apostoli 10 dei 11 euangelii uerbum predicando totum disseminauere per orbem. Quod cum petrus audisset, probauit et ecclesiae legendum sua auctoritate edidit. Quo assumpto idem marchus perrexit 12 egyptum et primum 13 alexandrie christum 14 adnuncians constituit ecclesiam. Tanta doctrina et uitae continentia extitit, ut omnes sectatores christi ad exemplum sui cogeret. Meminit huius marci et petrus in prima epistola sub nomine babylonis figuraliter romam significans : salutat uos ecclesia 15 quae est in babilone coelecta et marchus filius meus. Quique constitutis et confirmatis ecclesiis per libyam marmoricam 16 amoniacam pentapolim 17 alexandriam egyptum etiam uniuersam, ad ultimum tentus est 18 a paganis, qui remanserant alexandriae. Qui uidentes eum die festo pasche missas facientem miserunt funem in collo eius 19 et trahebant eum ad loca bucoliae, quae erat iuxta mare sub rupibus, ubi erat ecclesia constructa. Loca bucoliae dicebantur uicina alexandrie circa mare egyptum plena ferocium barbarorum. Et difluebant 20 carnes eins in terram 21 ac saxa inficiebantur sanguine. Vespere autem facto miserunt eum in carcere. lbi 22 circa mediam noctem primo angelica uisitatione confortatus est. Deinde ipso domino sibi apparente ad celestia regna uocatus est 23. Ad mane dum traheretur ad loca bucoliae gratias agebat dicens : domine in manus tuas commendo spiritum meum. Ordinauerat autem ipse 24 alexandriae episcopum anianum. Defunctus est autem VIII neronis anno et a uiris religiosis sepultus in loco lapidis excisi cum gloria regnante domino nostro iesu christo, qui cum deo 25 patre et spiritu sancto uiuit 26.

*

23. Le cf c

Lectorem obsecro studiose paginas recensentem lihri huius ea, quae incaute contra eas stili percurrentes 27 designata uestigio sunt, non meo coniungat errori, sed peto meae ignoscere ignorantiae et quia obstinatio legentis ampliata uirtus exercitat ad purum dociles mentis suis fauoribus meique memor benigne - (suit : Lucas syrus etc.... pro!. 6 3).

26.

ß · (post

Canones) r (ante Canones) Cass. 241

Lege caute prudenterque lector ' in pace ' 28 • Tuam christe clementiam suppliciter imploro, ut spiritus tuus bonus deducat me in uiam tuam et eum, qui ab aquilone est, longe faciat a me, quatenus, eiectis a me malignis, scruter mandata dei mei relatisque interius oculis ad consideranda tuae sacrosanctae legis mirabilia deuotus lector ingrediar. ·

2 + sunt e deceptiones e 7 facta /\ 8 tempus /\ 14 christi a petri a 19 ei a 20 defluebant a 2 5 domino a 26 om /\ 1

13

15

3 quia agit b quod /\a

4 om a 5 Hie /\ 6 om a 12 prorexit a apostolici a 11 eidem /\ om /\ 1 6 marmaticum /\ 1 8 terre et a 17 +et a 21 terra a 22 ubi /\ 24 per se a 23 uocauit /\ 2 8 karissime 21 percurrentis f 2 , om sequentia ß ß 9

10

XIII EUANOELIA

185

27. ls 2 lsid. Etymol. VI, 15

R Cannones euuangeliorum ammonius alexandrie primus excogitauit, quem postea eusebius cesariensis secutus plenius conposuit. Qui ideo facti sunt, ut per eos inuenire et scire possemus, qui relicorum euuangelistarum similia propriaque dixerint. Sunt autem numero decem. Quorum primus continet numeros, in quibus quattuor eadem dixerunt. Matheus luchas, marchus et iohannes: secundus, in quibus tres matheus marchus Iuchas, tercius in quibus tres matheus luchas iohannes, quartus in quibus tres matheus marchus iohannes, quintus in quibus duo matheus luchas, sextus in quibus duo matheus marchus, septimus in quibus duo matheus iohannes, octauus in quibus duo luchas marchus, nonus in quibus duo luchas iohannes, decimus in quibus singuli eorum propria quedam dixerunt. Quorum exposicio haec est : per singulos enim euuangelistas numerus quidam 1 capitulis adfixus iacet, quibus numeris subdita est era quedam mineo notata, que indicat in quoto cannone positus sit numerus, cui subiecta est era, ut uerbi gratia : si est era prima in primo cannone, si secunda in secundo, si tercia in tercio et sie per ordinem usque ad decimum peruenies. Si igitur aperto quolibet euuangelio placuerit scire, qui relicorum euuangelistarum similia dixerunt adsumes 2 adiacentem numerum capituli et requires ipsum numerum in suo cannone, quem 3 indicat, ibique inuenies, quot et qui dixerunt 4 et ita demum in corpore inquisita loca quae ex ipsis numeris indicantur per singula euuangelia de eisdem dixisse. 1

quedam R

2

adsumens R

3

que R

4

quod et quid deerit R

28. Ail 1

o=

MPCmz 11.

II.

III.

IV.

V.

VI.

' Aileranus dixit ' 31 Quam in primo 2 speciosa quadriga homo leo uitulus et aquila septuaginta unum 3 per capitula de domino conloquuntur paria. In secundo subsequente 4 protinus homo leo loquitur et uitulus; quibus inest ordinate positus 5 centum 6 in se atque nouem 7 numerus 8• Turn deinde tertio 9 in ordine homo ' et bos ' 10 loquitur cum uolucre in 11 numero quo 12 consistunt 13 antiquae alfabeti 14 hebreorum 15 Iitterae. Quarto 16 loco fatentur aequalia 17 una 18 homo leo 19 atque aquila uno ore eloquentes 20 capitula uerbi summi sena atque uicena 21. Quinta uice concordant in loquella homo prudens atque mitis hostia iesu christi imitantes 22 agmina iuda sine saluatori ~3 credula. Ecce sexto pari sonant clamore

Zürich Stadtb. C 78 natus adam cum clamoso leone conputata 24 traditis pro munere sacerdotum oppidis in honore. VII. En loquuntur septies in septimo 25 homo auis consona de domino. VIII. In octauo nunc Ieonis catulus dei uerba 2 6 profert atque uiiuius ' quorum simul conputatur 21 numerus adiecto ' 2 8 paulo apostolicus. IX. Nonus ordo in 'quo duo' 29 pariter conloquuntur, uitulus et uolucer inspirati sensu spiritaliter proloquuntur ternum 30 septipliciter 31. X. Homo nempe uerbum 32 profert proprium sexaginta ' et per ' 33 duo numerum. Rugientemque leonem audies solum sane decies et nouies. Bouem solum fatentem 3 4 inuenies uerba dei bis et septuagies. Subuolantem ad astra repperies nonagies 35 Ioqui atque septies 3 6•

3 p2 2 -is mz om omnes exc. Barberini 587 et P 1 om numeros I II etc zb , duo Cmz 4 subsequenter b 7 VIII p2 8 numeros mz 6 X P2b 5 positos mz 12 p2 9 ter mz 11 om M 13 +et p1 14 alfabeta mz lo pecus mzb 15 aebrorum P 18 uno C 19 ""' leo h. M 11 in pagina mz , grecorum mz 16 in b 20 loquentes Cmz 21 uicina C 22 emitantes M emittentis mz 23 saiuatore mz 2 1 comprobatur P 24 conputatis b 26 om C , ~ti CP 2 5 septeno CP , -ri CP 2 s quorum uerbo conparatus numerus est adiecto b 29 secundo mz , -antur C 30 septem C 33 atque CP , ternum p2 31 septimpliciter Cb 3 2 uerbo mz 34 fantem P 35 nonaginta mz 36 om uersum C

37

+

XIII EUANOELIA

186

*

29.

i Quattuor est primus, primis tribus alter opimus; Marce tibi terno, luca canone certe quaterno, Quinto uir mugit, sexto uir canone rugit,

*

Septimus est uir auis, octauus bos !eo mauis, Bos uolat in nono, decimo sua quaeque repono.

31. ), 1

30.

Alcuinus X

w

fl- g h Q Z

Textum si cupies canonis seruare sophista, Hos lege uersiculos soluentes propria cunctis Quattuor imprimis concordant uocibus aequis, At aquilam separat conscriptus ordo secundus, Tertius excludit clamantem uoce leonis, Transilit et uitulum contextus ordine quartus Et quintus hominem rite uitulumque requirit, In sexto hominis uox consonat atque Ieonis, Septimus et hominem rursus aquilamque resonat, Octauo uituli clamat uox atque leonis , In nono uituli modo uox aquilaeque refulget, Solus in decima sonat unusquisque quod egit.

In primo certe canone quattuor concordant ordine 1 In secundo, cum 2 quaeritur iohannes 3 non repperitur, Marcumque non inuenio uersa uice in tertio, In quarto quoque numero at 4 lucam non inuenio, In quinto quippe mattheus adest ac lucas medicus, Sexto sane cum mattheo marcum solum repperio, At iohannes in septimo indicatur cum mattheo, In octauo tarn lucide lucam cum marco conice, In nono lucam consone significari atque iohannem 5 , Singulorum in decimo significantur numero Horum scriptorum singula sanctissima atque piissima.

1 ordinate gzKµ altissimus gzKµ

3

iohannis g

*

4

et gz

s

+ domini quem

amabat

32. Te

ER 1

Mt

' Incipiunt testimonia scripturarum de ueteri testamento quae in quibusdam capitulis inserta sunt in matheo' 1• In esaia. Ecce uirgo in utero accipiet et pariet filium et uocabunt nomen eius emmanuhel. In amos. Et tu bethleem terra iuda nequaquam minima es in principibus iuda. In hieremia. Uox in rama audita est ploratus et ululatus 2• ' In osee. Ex aegipto uocaui filium meum ' 3. Item in esaia. Quoniam nazareus uocabitur. Uox clamantis in deserto parate uiam domino rectas facite semitas eius. In deuteronomio. Non in solo pane uiuit homo. In psalmo nonagesimo. Quoniam 4 angelis suis mandauit de te et in manibus tollent te. In deuteronomio. Non temptabis dominum deum tuum.

1

som _

Test. quae sunt in matheum .:. s infirmitates nostras accepit =

Item in deuteronomio. Quoniam deum tuum adorabis et illi soli seruies. ltem in esaia. Terra zabulon et terra neptalim uia maris trans iordanem. Item in esaia. ' Ipse languores nostros tulit ' s. In libro regum 6 uel in osee. Euntes discite quid est misericordiam uolo ' et non ' 7 sacrificium. In malachia. Ecce mitto angelum meum ante faciem tuam. In esaia. Ecce puer meus quem elegi, dilectus meus, in quo bene complacuit animae meae, arundinem quassatum non confringet. Item in esaia. Auditu audietis et non intellegetis et uidentes uidebitis et non uidebitis. ' In psalmo septuagesimo septimo. Aperiam in parabolis os meum, eructuabo abscondita a constitutione mundi' s.

2

6

C"oU

3. 2

=

in regnorum libro I =

3

om

=

4 7

quam

=

quia

=

EUANOELIA In exodo. Honora patrem tuum et matrem tuam et quicumque maledixerit patri uel matri. In esaia. Populus hie labiis me honorat, cor autem eorum longe est a me. ' In genesi. Propter hoc dimittet homo patrem et matrem et adhaerebit uxori suae ' 1• In exodo. Non occides non adulterabis, non furtum facies honora patrem tuum et matrem et diliges proximum tuum sieut teipsum. In zacharia. Ecce rex tuus uenit tibi mansuetus sedens super asinam et pullum. In esaia. Domus mea domus orationis uocabitur. ' In psalmo 8. Ex ore infantium ' 2•

1

In psalmo 117. Lapis quem reprobauerunt aedificantes hie factus est in caput anguli. ' In exodo. Ego sum deus abraham ' 3. In exodo. Diligis dominum. In exodo. Diligis prominum. In psalmo 109. Dixit dominus domino meo sede a dextris meis donec ponam inimieos tuos scabellum pedum tuorum. ' In zacharia Percutiam pastorem et dispergentur oues ' 4. In hieremia. Et acceperunt triginta argenteos ·pretium adpretiati quod adpretiauerunt a filiis israel. ' In psalmo 21. Deus deus meus ut quid dereliquisti me' s.

=

, etiam duo sequentes

2 om R 3 om R om , add in esaia. Ecce mitto angelum meum

=Rl

2

om R 8 om::::

3 9

=

4

om om::::

3

' Testimonia ueteris testamenti quae sunt in eiusdem luce euuangelium ' 1. ' III. In exodo. Quia omne masculinum adaperiens uuluam sanctum domino uocabitur ' 2• III. In exodo. Par turturum aut duos pullos 3 columbarum. ' VI. In esaia. Uox clamantis in deserto . parate uiam domino' 4• VII. In deuteronomio. Non in solo pane uiuit homo set in omni uerbo dei. VII. In psalmo nonagesimo. Quoniam 5 angelis suis mandauit de te ut conseruent te. ltem in exodo. Dominum deum tuum adorabis. VII. Item in exodo. Non temptabis dominum deum tuum 6. VIII. In esaia. Spiritus domini super me propter quod unxit me.

6 ""'

1 Test. q. s. in luca :::: 7 illos :::: 6. 5 ::::

2

s

om::::

+ quia::::

som _

om::::

'XXXIII!. In esaia. Domus mea domus oracionis uocabitur ' s. XXXVII. In psalmo XVII. Lapis 6 quem reprobauerunt aedificantes hie factus est in caput anguli. • Item in exodo. Ego sum deus abraham. Item in exodo. Audi israel. In exodo item. Diliges proximum tuum ' 7• XL In psalmo CVIIII. Dixit dominus domino meo sede ad dextris meis. 'XLilll. In zacharia. Percuciam pastorem et dispergentur oues' 8• XLV. In esaia. Et cum iniquis deputatus est. 'XLVI. In psalmo XXI. Deus meus deus meus quare me dereliquisti ' 9,

Testimonia ' scripturarum ueteris testamenti ' 1 quae sunt quae sunt in marco. 1. In esaia. Ecce mitto angelum meum ante faciem tuam uox clamantis in deserto. 'Uox de caelis super iordanem flumen. Tu es filius meus' 2• 'XI. Item in esaia. Ut uidentes uideant et non uideant et audientes audiant et non intellegant ' 3. XXI. Item in esaia. Populus hie labiis me honorat cor autem eorum longe est a me. XXI. In exodo. Honora patrem tuum et matrem tuam. XXX. In genesi. Propter hoc relinquet homo patrem et matrem et adaerebit uxori. XXXI. In exodo. Ne adulteres 4 ne occidas ne fureris honoras patrem tuum et matrem.

om 7 om

4

Mc

2

1

187

adulterabis _

5

om _

6

Lapidem _

L XVIII. Item in esaia. Ecce mitto angelum meum ante faciem tuam. XXXII. ltem in exodo. Diliges dominum deum tuum ex toto corde tuo et proximum tuum. XXXVIII. In hieremia. Mittam ad uos 7 prophetas et apostolos et ex illis occident et persequentur. LVIIII. In exodo item. Non occides non mechaberis non furtum facies. LXIII. In esaia. 8 Domus mea domus ·oracionis uocabitur. LXXV. In psalmo CXVIII. Lapis 9 quem reprobauerunt. LXXVII. In psalmo CVIIII. Dixit dominus domino meo sede ad dextris meis. ' LXXVIIII. In esaia. Et cum iniustis deputatus est ' 10. ' LXXVIIII. In psalmo XXX. In manus tuas domine commendo spiritum meum ' 11 •

3 9

pullorum R Lapidem _

4

10

om:::: om

=

5 11

quod :::: om::::

XIII EUANOELIA

188

4

I XXIII. In esaia. Excecauit oculos eorum et indurauit cor eorum. XXV. In psalmo XL Qui manducat mecum panem leuabit contra me calcaneum suum. XXVIII. In psalmo XXIIII et CVIII. Quia odio oderunt me gratis. XXXIII in psalmo XXI. Partiti sunt uestimenta mea sibi et in uestem meam miserunt sortem. XXXIII!. In exodo. Os non comminuetis ex eo. XXXIII!. In zacharia. Uidebuunt in quem transfixerunt.

Testimonia ' ueteris testamenti ' 1 qui sunt in iohanne. ' II. In esaia. Uox clamantis in deserto : parate uiam domino' 2• V. In psalmo LXVII. Zelus donms tue comedit me. XI. In psalmo LXXVII. Panem caeli dedit eis manducare. XI. In esaia. Et erunt omnes docibiles dei. XV. ltern in esaia. flumina de uentre eius fluent aque uiue. XX. In psalmo LXXXI. Quia ego dixi : dii estis. XXIII. In zacharia. Noli timere filia sion ecce rex tuus uenit sedens supra pullum asine 3. XXIII. Item in esaia. Domine quis credit auditui nostro 4 •

1

om.::.

2

om.::.

3

5-7 om _

4

*

cetera om _

33. lnterpr 1

Mt E=.:J>C

Incipit interpretatio nominum hebraicorum ex euangelio sancti matthei. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7.

8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17.

Abraham pater uidens populum. Aminadab populus meus uoluntarius. Abia pater dominus. Asa tollens aut adtollens. Azia adpraehendens dominum aut robur domini uel fortitudo eius. Achaz adpraehendens. Amon fidelis uel nutritus, si tarnen ab aleph littera exordium habet. Quod si ex ain scribitur onustus interpraetatur. Abiud pater meus iste uel pater meus est. Azor adiutor. Achim frater matris. Archelaus agnoscens !eo. Alfeus fugitiuus sed melius milesimus uel doctus. Amora populus scitus uel populi inluminatio. Abel uapor aut luctus aut uanitas. Acheldemach ager sanguinis syrum est, nein hebraeum. Booz in quo robor uel in ipso fortitudo sed melius in fortitudine. Bartholomeus filius suspendentis aquas

18. 19.

20.

21. 22. 23. 24. 25.

26. 27.

uel filius suspendentis sime. Syrum est non hebraeum. Bethsaida domus frugum uel domus uepatorum. Bariona fiilius colombae. Syrum est pariter et hebreum. Bar quippe lingua syra et iona columba utrique sermone dicitur. Bethfage domus oris uallium uel domus buccae. Syrum est non hebreum, quidam putant domum maxillarum uocitari. Bethania domus adflixionis uel domus oboedientiae. Barachia benedictus dominus uel benedictio domini. Barrabban filium magistri nostri syrum est non hebreaeum. Caiphas inuestigator uel sagax sed melius uomens ore. Codrantes caligae uel tenebrae quem nos per q litteram quadrantem dicimus. Corbonan oblatio. Cananeus possidens siue possessio.

28. 29. 30. 31. 32. 33. 34. 35. 36.

37. 38. 39.

Hucusque per c simplicem scripta sunt nomina quae greci per k efferunt, exin adspiratione addita legendum quam illi litteram chi uocant. Chanani negotiator uel mutabilis aut ipse pauperculus. Chorazi hoc est mysterium meum. Chananei negotiatores. Diabolus defluens graece uero dicitur criminator. Dauid desiderabilis uel fortis manu. Danihel iudicium dei uel iudicat me deus. Esron sagittam uidit siue atrium. Ezechias dominus siue confortans. Esaia insulae libatio sed melius incensum. Hucusque per e litteram legeremus, exin per extensum legamus elementum. Eliachin dei resurrectio aut deus resuscitans uel deus resuscitauit. Eliud deus meus iste uel dei mei istius. Eliezer deus meus adiutor.

Titul. in P cata matheum hebreorum nominum atque uerborum interpraetatio. in c om. , uel etc om E 19 hebar i. c 1-16 om E 17 = syrum (om est non hebr.) similiter in sequentibus E 20 oris om E 24 inu. (-tus c) siue uomens (+ ore c) E 25 om E 26 corban E 27 hUCUSqUe etc Om C 28-30 Ofn E 31 grece + Jatine 3" S'lb. ras. 34 siue etc om E 35 om E 36 esai .::. c , incensum tantum E 37 siue E , uel etc om E 38 elu c uel etc om E 39 eliazer .::.

Xlll EUANOELIA 40. Elia deus dominus. 41. Eloi eloi lama zaptani deus meus deus meus qware me dereliquisti. 42. Fares· diuisio siue diuisi. 43. Farisaei diuidentes siue diuisi. 44. Genesar ortus principium. 45. Gehennam duae ualles sunt siue uallis gratuita. 46. Gessemani uallis pinguidinum. 47. Golgotha caluaria. Syrum est non hebraeum. 48. lesus saluator uel saluaturus. ut i litteram seruemus ordinem adspirationem h in plerisque omisimus licet eam grammatici non putent litterae Iocum habenda. 49. Isaac risus siue gaudium. 50. lesse incendium. 51. Iacob suplantator siue subplantans. 52. Judas confitens siue glorificans. 53. Isafat ipse iudicans sed melius dominus iudicabit. 54. loram ubi est aut quid est excelsus sed melius sublin;iator. 55. loatham consummatus siue perfectus. 56. Iezechia fortis dominus uel confortauit dominus. 57. losia ubi est incensum domini uel in quo est incensum domini uel domini salus potest et fortitudo domini dici. 58. lechonias praeparans uel praeparatio domini. 59. Joachim ubi est praeparatio. 60. Iohannan cui est gratia uel domini gratia. 61. Ieremias excelsus domini. 62. Joachim domini resurrectio siue dominus suscitans. 63. Joseph apposuit siue apponens. 64. Jerusalem uisio pacis uel timebit perfecte.

65. Isaias salus domini. 66. Iscarioth memoriale domini quod si uoluerimus legere iscarioth interpretatur est merces eius potest autem dici et memoria mortis. 67. iericho odor eius siue Juna. K litteram nos superfluam habemus exceptis kal per c uniuersa exprimimus unde consequenter hie praetermissa est. 68. Lebbeus figuratum nomen a corde quod nos diminutiue corculum possumus appellare. 69. Manasse obliuiosus. 70. Matthan donum siue donattus. 71. Mariam plerique aestimant interpraetari inluminant me isti uel inluminatrix uel zmyrnam maris sed mihi nequaquam uidetur melius autem est ut dicamus sorore eam stellam maris siue amarum mare, sciendumque quod maria syro sermone domina noncupatur. 72. Mattheus donatus quondam. 73. Magedda poma eius uel nuntia. 74. Magdalenae turris sed melius sicut a monte montanus ita turrens a turre dicatur. 75. Naason quidam putant requietum sonitum interpraetari sed uerius est augurians siue serpens eorum. 76. Nazareth flos aut uirgultum eius uel munditiae aut separatus uel custodita scribitur autem non per z litteram sed per se hebraeum sed est quod nec s nec z Iittera sonat. 77. Nazoreus mundus per o non per a. 78. Neptali discretus siue seiunctus uel conuertit siue conuoluit me. 79. Obed seruiens. ·80. Ozias robustus domini.

189 81. Osanna saluifica quod · graece dicitur cui conan utrumque autem nomen per o litteram extensam legendum. 82. Rama excelsa siue exaltata. 83. Rache! ouis uel uidens deum. 84. Roboam latitudo populi. 85. Raab Jata siue dilatata. 86. Rachab ascendens uel concita siue uidens. 87. Ruth festinans. 88. Racha uanus. 89. Rabbi magister meus syrum est. 90. Ramatham excelsa eorum uel sublime eis. 91. Salmon sensibilis siue sensus. 92. Salomon pacificus siue pacatus. erit. 93. Salathiel petitio mea deus haec tria nomina per s litteram scribuntur reliqua duo sade in exordio habent. 94. Sadoc iustificatus siue iustus. 95. Sidon uenatio. 96. Thamar palma uel amara. 97. Thomas abysus uel geminus unde et graece. didimus appellatur. 98. Thare pascens siue pastura. 99. Zare oriens siue ortus est. 100. Zorobabel ipse magister babylonis id est confusionis. 101. Zabulon habitaculum potest et habitaculi substantia nuncupari. 102. Zebedaeus donatus siue fluens iste. 103. Zacharia memoria domini uel memor domini. 104. Zacheus iustificatus aut iustus uel iustificandus syrum est non hebraeorum.

41 elii elii (eli e) lama (lema) sabachthani e 40 eliam c deus meus 3' • derequisti =. 42 siue etc om E 45 gehennam c . , uallis grat. tantum E 46 pinguedinis 3" 47 golg. c. tantum c post 47 sabaoth exercituum siue uirtutum angelorum, ali omnipotens 3' 48 uel etc om E 49-51 om e 52 confidens : 53 52 (om c) 66 63 64 60 e , intermedia om. 53 domini iudicium tantum e 52 siue etc om 3' 66 quod etc om E 63 iosafat c , adponens 3' , ponens c 64 uel om e 60 cui est gr. domini c 68 appellari : 68-70 om e 71 stella 72 donatus tantum e 73 om e 74 turralis 3' , turris c tantum maris tantum e 75 augurians (augurans c) e 76 (+ siue c) flos munditiae aut uirg. tantum e 77 nazaraeus mundus e 78 neptalim c , seiunctus e 80 om e 81 quod etc om e 82 exelsa tantum e 83 uel etc om e 84 om e 85 dilatata (dilat c) tantum e 86 om e 87 festinat c 89 · meus om E 90 om c 91 siue etc om e 92 siue etc om e 93 dominus c , haec tr. etc om c 94 siue i. om c 95 sadon c 96 om e 97 uel etc om e 98-99 om e 101 om c , potest etc om ::P 102-103 om e 104 iustificatus siue iustificandus e 100 id etc om e

+

XIII EUANOELIA

190

2·

Mc

Ex euangelio sancti marci 1. Arimathias a\titudo eius uel exaltatus 5. Salome pacifica. 6. Tyro augustiae tyrus quippe lingua heest ipse. braea sor dicitur quod in nostrum 2. Abba pater, syrum est non hebraeum. sermonen transfertur augustia. 3. ldumea rufa siue terrena. 4. Cenna zelosus imde in alio loco chana- 1 7. Tiberius uisio eius siue bonitas eius. neus.

om::P 9 om ::P

3 rossa ::P 11 setha ::P

4 om ::P

, + paulus

+

5 pax siue 3" 6 tyrus etc om ::P mirabilis siue electus pacificus ::P

3

1. Agusti solemniter stantes aut solemnitatem additam. 2. Abilenes lugentes. 3. Abia pater dominus. 4. Aaron mons eorum. 5. Anna gratia eius 6. Aser beatus aut beatus erit. 7. Arnos onerans aut onerauit. 8. Aggeus solemnitas. 9. Addai robustus uiolenter figuratum nomen ab eo quod dicitur saddai. 10. Arfaxat sanans de populatione. 11. Adam homo aut terrenus siue indigena. 12. Amaus populus abiectus. 13. Caesar possessio principalis. 14. Cyreno heredis qui apud nos melius effatur et uerius per q litteram ut dicitur quirinus. 15. Cozam diuinans. 16. Cainam luctus aut lugens. 17. Caphamaum ager uel uilla consolationis. 18. Esli uicinus meus. 19. Eber transitus. 20. Enoc dicatio. 21. Enos homo. Hucusque per breuem e litteram, exin per extensum legamus elementum. 22. Herodes pellicus gloriosus. 23. Helisabeth dei mei saturitas uel dei mei iuramentum aut septimus.

24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32. 33. 34. 35. 36. 37.

38. 39. 40. 41. 42. 43. 44.

8. Talitha cumi puella surge syrum est. 9. Israhel homo uidens deum sed melius rectus domini. 10. Trachonitidis negotiatio tristitiae. 11. Fetha aperi.

7 om ::P

L

Heli ascendens. Helmadadi dei mensura. Her uigilans aut uigilia. Henam oculos eorum. Helisac dei salus. Fanuhel facies dei. Fase transitus siue transcensio pro quo nostri pascha legunt. Falech diuidens aut diuisit. Filippus os lampadis uel os manuum. Gabrihel confortauit me deus aut fortitudo uel uirtus mea deus. Galilea uolutabilis aut transmigratio perpetrata uel rota. Gerasenorum suburbana aut coloni ibidem. Ituriae montanae syrum est. Iordanis discessus eorum aut adpraehensio eorum uel uidens iudicium. Ioni columba mea. Iennai praeparatus. Ioarim dominus exaltans uel est exaltans. lareth discendens siue contenens quod graece dicitur EMKA0QN. lona columba. Iohanna dominus gratia eius uel dominus misericors. lairus inluminans aut inluminatus.

45. Lysaniae natiuitas temptationum sed nimium uolenter. 46. Leui adpositus. 47. Lamech humilis, quidam putant percutientem siue percussum posse resonare. 48. Lazarus adiutus. 49. Loth ligatus aut declinans aut uacans. 50. Moyses adsumptio uel palpans siue contractans aut urgens sed melius est ex aqua. 51. Mathathias domum dei aut aliquando. 52. Melchi rex meus. 53. Matusala mortuus est et misit. 54. Malalehel laudatus dei uel laudans dominum. 55. Martha inritans prouocans sermone autem syro dominans. 56. Naason augurians. 57. Naum consolatio siue consolator. 58. Nerei lucema mea. 59. Nathan dedi siue dantes. 60. Nahor requieuit Jux. 61. Noe requiescit aut requieuit. 62. Naa pulchra. 63. Nineuite natiuitas pulchritudinis aut speciosi. 64. Petrus agnoscens. 65. Pontius declinans consilium.

1 aut etc. om ::P 2-3 om ::P "' 6 (beatus tant) 5 ::P 7 aut etc om ::P 8 om ::P 9 robustus tant ::P 10 arfaxaz .=. H 1 11 h. terrenus tant ::P 12 aemos .=. H 14 cerenen heredes tant ::P 15 cossam ::P 16 cinam .=. H luctus tant ::P 17 uel uilla om ::P 18 om ::P 20-21 om ::P 23 uel etc om ::P 25 helimadadi ::P 26 aut etc om ::P 28 helise ::P 30 transitus quod nos dicimus pascha ::P 31 om ::P 32 uel etc om ::P 33 fort. dI siue confortatio dei ::P 34 uolubilitas tant ::P 35 salus bona ::P 37 discensus tant ::P 39 om ::P 40 iotarim diis exultans tant ::P 41-42 om ::P 43 uel etc om ::P 44 aut etc om ::P 45 sed etc om ::P 46 om ::P 47 quidam etc om ::P 49-50 om ::P 51 aut etc om ::P 54 laudans dm ::P 55 prou. dm ::P 57 consolatur .=. 56-61 om ::P • 62 naar ::P 63 nati speciosi ::P

XIII EUANOELIA 66. Pilatus os malleatoris sed sciendum est quod apud hebraeos p Iittera non habetur nec ullum nomen quod elementum sonet, abusiae igitur accipiendus quas per f litteram scripta sunt. 67. Ros caput. 68. Ram sublimis. 69. Reu pascens aut pastus est. 70. Sycera ebrietas, omne enim quod inebriari potest apud hebraeos sycera dicitur.

191

71. 72. 73. 74. 75. 76. 77. 78. 79.

Symeon audiens uel audiuit tristitiam. Sed ex latere meo. Semei audiens. Salathiel petitio mea deus. Salman pax. Seruch lucrum siue corrigia uel depenSalem misit dens siue perfectio. Sem nomen. Seth positus aut ponens uel posuit aut poculum siue germen uel resurrectio. 80. Saraptha incensa siue augustia panis,

66 sed etc om 3" , Iitterae =: H 69 om 3' 76 om 3' 79 om 3' 80 nomen etc om 3' 83 om 3" 85 om =: 87 om 3'

81. 82. 83. 83. 84. 85. 86. 87.

nomen ex hebraeo syroque compositum. Simon pone memorem uel audit. Sesanna lilium aut gratia eius sed melius si feminam nomen figuretur a lilio. Samarite custodes. Sodoma passio silens siue declinatio eorum uel fulua. Satan aduersarius siue transgressor. Saba captiuitas. Sadducaei iustificati. Zorobabel magister confusionis.

70 omne etc om 3' 81 uel etc om 3'

71-74 om 3' 82 aut etc om 3'

1

4

::PEH Ex euangelio sancti iohannis 1. Aenon oculus aut fons eorum. 2. Anani donauit mihi. 3. Banereem filii tonitrui quod corrupte bonanerges usus obtinuit. 4. Barsemai filius caecus quem et ipsum corrupte quidam bartineum legunt. 5. Beelzebub habens muscas aut uir muscarum in fine ergo nominis b Iittera legenda est, non 1; musca enim zebub uocatur. 6. Barabba filius patris. 7. Cefas petrus syrum est. 8. Cena passio siue possedit.

fons tant 3' , barsamai H 9 siue etc om 3' 16 et sequentes om =: H

9. Effraim fertilis siue auctus quem nos possumus ab augendo augentium dicere. 10. Messias unctus id est christus. 11. Manna quid est. 12. Nazareth nunditiae. 13. Salim pugilli siue uiole aut ortus aquarum quod breuius graece dicitur brionta. 14. Sichar conclusio aut remus, corrupte pro sichern quae transfertur in umeros ut sichar legeretur usus obtinuit.

oculos H 5 beelzebul 3' 11-13 om 3'

15. 16. 17. 18. 19. 20. 21.

22. 23. 24. 25. 26. 27.

Siloe missus. Agios siue terra. Osanna saluifica. Abba syrum pater. Idumea rossa siue terrena. Salome pax siue pacifica. Tyro augustiae. Thabitacum syrum puella surge. Traconitidis negotiatio augustiae. Setha aperi. Paulus mirabilis siue electus pacificus. Israhel anima uidens dffi. Istrahel princeps cum dfiö.

2 om 3' 3 quod etc om 3' muscas aut deuorans 3' 13 uole H 14 aut etc om 3'

+

*

banerem 3" in etc om 3" 15 silio H

4 om 3' 8 om 3'

34. Ail 2 y

Iesus christus dominus noster in patriarchis patriarcha, in sacerdotibus sacerdos, in iudicibus iudex, in prophetis propheta, in ducibus dux, in apostolis apostolus, in angelis angelus magni consilii dicitur. In abraham pater excelsus uel pater multarum . gentium ut dicitur : pater noster, qui est in caelis. In isaac, qui interpretatur risus uel gaudium ut illud : adnuncio uobis gaudium magnum, quod erit omni populo. In iacob subplantator ut est : nemo potest uasa fortis diripi, nisi prius alligauerit fortem. In iuda confessor uel confidens, ut ait : confiteor tibi domine pater. In phares diuisor ut illud : qui segregat oues ab hedis. In esdrom sagittam uidit siue atrium ut dicitur : sagittae tuae potentis, et ait : qui manet in me et ego in eo. In ara electus cui dicitur : ecce puer meus quem 1 elegi

1

quam

XIII EUANOELIA

192

electus meus. In aminadab populus meus spontaneus qui dixit : nemo tollet a me animam meam sed ego pono eam. In naason augurians qui dicit : cum uenerit filius hominis in maiestate sua. In salmon sensibilis qui ait : sensi a me uirtutem exisse, et : quid cogitatis mala in cordibus uestris. In booz in quo robur est ut illud : si exaltatus fuero a terra, omnia traham ad meipsum. In obeth seruiens ut ait : filius hominis non uenit ministrari, sed ministrare. In iesse incendio uel incensum qui ait : ignem ueni mittere in terram, et ut dicit : dirigatur oratio mea sicut incensum. In dauid manu fortis uel desiderabilis ut dicitur : in quem desiderant angeli prospicere et illud : et resplenduit fades eius sicut so!. In salomone pacificus qui ait . pacem meam do uobis, et : ipse est pax nostra, qui fecit utraque unum. In roboam latitudo populi ut dicitur : uenite ad me omnes, qui laboratis, et ego reficiam uos. In abia pater dominus qui ait : nolite uocare uobis patres super terram, quia pater uester unus est. In asa tollens ut illud : ecce agnus dei, ecce qui tollit peccata mundi. In iosaphat 1 ipse iudicans ut est : pater non iudicat quemquam, sed omne iudicium dedit filio. In ioram ubi est excelsus ut ait : nemo ascendit in caelum, nisi qui descendit de caelo filius hominis qui est in caelo. In oziam robustus domini qui dixit : prodi foras lazare 2 • In iotham consumans de quo dicitur : et consumata omni temptatione diaboli recessit ab eo. In achaz 3 conuertens qui ait : conuertimini ad me omnes et illud : paenitentiam agite. In ezechiam confortauit dominus ut est : confidite, quia ego uici mundum. In manasse obliuiosus ut dicitur : non reputans eis peccata eorum et illud : remittentur ei peccata multa, quia dilexit multum. In amon fidelis ut dicitur : fidelis sermo, uel ut 4 ait : petite et dabitur uobis. In osiam 5 ubi est incendium dei, de quo dicitur ; et prolixius orabat. In iechoniam praeparans ut dicitur : uenite benediciti patris mei, et ut est ; si ego abiero et praeparauero uobis locum. In ioachim domini resurrectio ut ait : postquam resurrexero, praecedam uos in galileam. In ioachim domini praeparatio quando dicetur : uenite benedicti patris mei percipite regnum. In salathiel petitio mea deus ut ait : petite et dabitur uobis, ut est : pater sancte conserua eos et reliqua. In zorobabel ipse magister confessionis ut dicitur : uolo pater, ut ubi ego sum, ibi sint et ministri mei, ut dicitur : multi uenient ab oriente et reliqua. In abiuth pater meus iste, ut est : ego et pater unum sumus. In eliachim deus resuscitauit ut dicitur : et post diem tertium resuscitabit nos, aliter : qui credit in me non morietur. In azor adiutus qui ait : ego non sum solus, sed pater mecum est. In sadoch iustificatus ut dicitur : eloquia tua domine uera iustificata, aliter : ego ueritatem loquor, quia uerax est qui misit me. In ioachim frater matris ut ait : qui autem fecerit uoluntatem patris mei, ipse meus frater et soror est. In eliud deus meus iste ut dicit thomas : deus meus et dominus meus. In eleazar deus meus adiutor ut ait : qui me misit pater mecum est. In mathan donans ut dicit : omne debitum donauit tibi, quia rogasti me. In iacob subplantator ut ait : dedi uobis potestatem calcandi supra serpentes. In ioseph apponens ut dicit : et alias oues habeo, qua non sunt ex hoc ouili et reliqua. Explicit praefatio. 1

iosaphaz

2

latere

3

achat

*

4

ud

5

oisiam

36. Sedu

Sedulii, Carmen pasch. 1, 355 ss.

R (habet totum)

a

t"

P iw (habent 4 primos versus)

1. Hoc matthaeus agens hominem generaliter implet. 2. Marcus ut 1 alta fremit 2 uox per deserta leonis 3. 3. Jura sacerdotii 4 lucas tenet ore 5 iuuenci. 4. More uolans aquilae uerbo petit astra 6 iohannes 7 • Quattuor hi proceres unata uoce canentes Tempora ceu totidem latum sparguntur in orbem Sie et apostolici semper duodenus honoris

fulget apex numero menses imitatus et horas, Omnibus ut rebus totus sibi militet annus. Hinc igitur ueteris recolens exordia moras Ad uitam properabo nouam lacrimasque serendo Gaudia longa metam; nam qui deflemus in adam Semina mittentes mox exultabimus omnes Portantes nostros christos ueniente maniplos.

* 37. )_ 2 Carmen Alcuini 1. Matheus et sacra totus spiramine fretus, Ordine incundo uolitans per nomina patrum, Qualiter exierit, cecinit, generatio christi, Et quoniam sobria hoc potuit ratione uidere, Humanam meruit signari rite figura. 1

uel R 6

2

alta

fremens aTW 1 iohannis

2. Marcus diuini petro narrante repletus faminis effremuit, uox ut deserta ferarum, Quo pingi torua decuit sub fronte leonis. Dogmata post fidei docta 8 est aegyptus ab ipso Normam et apostolicae conpleuit legis utrimque. 3

T

leonum tutta h

8

aTW

4

sacerdotis Piaw

5

ora

XIII EUANOELIA 3. Lucas ore dei medicina fultus, at inde Scribens gesta dei nouit moderamina mentis, Quodque sacerdotum meminit praesumere iura Aligeri faciem nouit gestare inuenci. Tandem et apostolicos scripsit fideliter actus.

193

4. Uirgo supra pectus christi accubitare iohannes In cena meruit uiua exanclando fluenta. Scilicet hinc aquilae petiit trans aethera pennis Diuinam retegens naturam hominum rationi, Qualiter et populis 1 habitans uerbum caro factum est.

*

38. y

1. Christus Qt human um traxit de uirgine uestem,

3. Lucas achaicis calamo describit honesto, Quae, tanti sedulus pauli per uerba secutus, Audierat docilis, peregrina ueste decorus; Nec pelagi fluctus potuit conpescere uerbis, Iura sacerdotis quin scriberet themate primo, Haec ideo facies uituli depingitur illi.

Mattheus ter iuncto conponit in ordine patrum. Hie, deitate potens, actus, quos gessit iesus, Pandit et in hominis speciem depingitur idem. Multa legenda sibi genti descripsit hebreae, Quo nunquam legis sese succumbat -in umbris. 2. Filius hie petri marcus, quia fonte renatus, Famine praepulchro perstingit gaudia uerbi, Quae didieit solers ipso monstrante magistro Peruigil italieam fecit cognoscere plebem. Terribili specie formaris rite leonis Tu quia terribilem fingis rugire leonem.

4. Cum sancto penitras arcana laboris, iohannes, Quae nullus potuit hominum nec mentis acumen Alta sophya nitens nunquam penitrat legendo Ut deus aeternus factus caro uirgine natus; Et quia uerborum pennis super astra petisti, Te species aquilae sequitur, quae peruolat ethra.

* 39. p 1. Uirtutum scriptor mattheus in ·ordine primus

3. Ordine luce micans lucas hie tertius exstat Uirginitate cluens, domino et sine crimine parens. Is prorsus sancto plenus de flamine sanctum Christi euangelium digni conscribit achiuis lpsis et binam tribuit sie rite medelam, Ut fuerat medkus bino medieamine iustus.

Effulget christi, de uectigalibus olim Actibus extraxit clemens quem gratia christi. Discipulus scribit domini miracula factus Fratribus hebraeis legis seruantibus · umbram, Quo uerum noscant animo uelamine dempto.

4. Eloquio domini fulgens dilectus amieus Sidereo meritis persplendet in ordine quartus Johannes uitae fontem de pectore potans : Omnia transcendit ruris caelique uolando. Verbum in principio dixit, uerbum et caro factum, Quod pater, ut uoluit, gremio transmisit ab alto.

2. Filius ecce petri sancti baptismatis unda In christum credens hebreorum patribus ortus Leuites marcus fulget hie ore secundus. Pleniter instructus petri sermonibus acta Romanis domini scribens et tradit habenda Nexibus astrictis dudum serpentis iniqui.

* 40. s 1. Principiis gemmts orditur linea christi

Ex uno coepit data circumcisio carnis Alterius iuxta cor facta uocatio sancta Lex abraham tenuit, a dauid gratia coepit, Sub qua saluatur saluari quisque meretur Per iesum christum pro cunctis in cruce passum. 2. Uox in desertis clamans prenuncia uerbi Corrigit errantes christi baptista iohannes Atque uiam mundo uenienti preparat agno.

1

populus

3. Sustinet hos titulos ueteri sub lege sacerdos Zacharias populis sub quo noua gratia fulsit Legern quo muto tenuere silentia facto.

4. Uirginitas superis placeat quia sancta ministris Ostendunt tituli claro theoremate fulti Uirginitate placens quos scripsit uirgo iohannes.

1

13

194

Xlll EUANOELIA

*

41. p

1. Si quis per normam cupit hanc cognoscere formam Quod sit homo iesus hominis canit ore matheus.

3. Uoces non mutas bos maxima uictima lucas Sed christi plane resonat ius pontificale.

2. Radicem iesse marcus regem canit esse Pretendens ore fastum fremitumque leonis.

4. Carminibus magnis cum sint maiora iohannis Prestat sicut aues precellit fulminis ales.

*

42. k 3. Ore canit uituli lucas miracula christi. 4. Astra uolando petens pandit secreta iohannes.

1. Res notat hie hominis matheus scriptor herilis. 2. Ut !eo uoce fremit marcus dum talia scribit.

*

43.

1. Mattheus ex regum docet .ortum stemmate christum. .2. Est !eo signatus heremi memoramine marcus.

3. Luca bouem similas, quia pontificalia tractas. 4. fert aquilae facies domini simin~ta iohannes .

*

44. 0

1. Carnea membra dei probat os faciesque mathei. 2. Uictorem mortis titulat marcus, leo fortis.

3. Hostia christus erat, quam lucas in boue monstrat. 4. Alta dei scandens aquilae gerit ora ioannes.

*

45. )'

1. Humanum christi describit matheus ortum. 2. More boat marcus frendentis uoce leonis.

3. Mugit amore pio lucas in carmine christi. 4. Scribendo penitras caelum tu mente iohannes.

*

46. V

1. Carne deum uoce matheus signat et ore. 2. Fortior es omni quem signas marce leone.

3. Ob martern christi lucas tenet ora inuenci. 4. Est aquilae similis de uerbo sermo iohannis.

XIII EUANOELIA

*

195

74. K

1. Mattheus humana quia coepit promere gente

3. Iura sacerdotii lucas sermone fatetur. forma iuuenculi hinc sibi rite datur.

Humani formam stematis inde uehit. 2. A uia terribiliter stringit famine marcus

4. Et quia uerborum pennis super astra iohannis

Scribitur et species inde leonis ei.

Hinc aquilae speciem celsa petentis habet.

* 48. 0 (solum. 1)

II

1. Mattheus instituit uirtutum tramite mores

Et

1

bene uiuendi iusto dedit ordine legis

2.

II

2. Marcus fremit ore leo similisque rudenti Intonat aeternae pandens misteria uitae.

2. Marcus amat terras inter caelumque uolare 'Atque uolans ' 3 aquila stricto secat 4 omnia lapsu.

3. Lucas uberius describit

Iure sacer

6

5

uitulus quia

praelia christi uatum munia s fatur

1

4. Iohannes amat terras inter caelumque uolare

9,

4. lohannis fremit ore leoque similisque rudenti Intonat intonate terne pandens misteria uite.

Et uehemens aquila stricta secat omnia lapsu.

* 49. n 1. Mattheus ex regum producit stemmata iesum. 2. Sch~mate sermonis marcus gerit ora leonis. 3. Lucam uotorum fingunt sacramenta inuenci.

* 50. Quattuor hie rutilant uno de fonte fluentes Matthaei, marci, lucae libri atque iohannes.

* 51. X Qui Qui Qui Qui

1

om II

s descripsit TI u 9

moenia fatur auita u

2

6

ab humana generatione coepit, iure per hominem significatur matheus. per clamorem in deserto coepit, iure per leonem marcus. a sacrificio exorsus est, bene per uitulum lucas. a diuinitate coepit, digne per aquilam significatur iohannes. leges II , legem 0 7 qui :E sacrato TI II 4. om :E u

3

et uehymens TI :E

s uat. moenia TI

4 om :E habita moenia :E

196

XIII EUANOELIA

52. Cap A B

c

D E F 0

Clp 17227 Vat. pal. 50 Clp 9386 Douai 12 Vat. Reg. 4

H

Harl. 2797

J

K L M N S. Genevieve t t 90 0

P~

W= Wurzburg f. 62

Q

X

R

s

=-

Vat. 7016 Spire

T

u V

Vat. 43 Vat. 5465

y

z

Vat. pal. 46

a b

c d e f

m

Clp. 11959 Vat. 5729 Lucques 8 Martene

lncipit capitutare euangeliorum de circulo anni 1. In natali dni ad s. mariam maiorem sec. luc. c. III. Exiit edictum a cesare augusto usq. hominibus bonae uoluntatis. 2. Item ad s. anastasiam sec. luc. c. III. Pastores loquebantur ad inuicem usq. sicut dictum est ad illos. 3. Item ad s. petrum sec. ioh. c I. In principio erat uerbum usq. gratiae et ueritatis. 4. In nat. s. stephani sec. math. c. CCXL. Dicebat ihs. turbis iudeorum usq. benedictus qui uenit in nomine dni. 5. In nat. s. iohannis sec. ioh. c. ccxxxn. Dixit ihs petro sequere _me usq. uerum est testimonium eius. 6. In nat. innocentium sec. math. c. VI. Ecce angelus dni in sornnis apparuit ioseph usq. quoniam nazareus uocabitur. 7. In nat. s. siluestri sec. math. c. CCLXIII. Dixit ihs discip. suis uigilate quia nescitis usq. super omnia bona sua constituet eum. 8. In octabas dni ad s. mariam ad martyres sec. luc. c. III. Cum consummati sunt dies octo usq. plebis tuae israhel. 9. Dom. 1 post nat. dni sec. luc. -c. m. Erat ioseph et maria mater ihu usq. gratia dei erat cum illo. 10. Die suprascripto nat. s. martinae sec. math. c. CCLXVIII. Dixit ihs discip. suis parab. haue simile est regnum cael. decem uirginibus usq. qua dns uester uenturus est. 11. In uigilia de theophania in ecclesia s. petri sec, math. c. VI. In illo tempore defuncto herode usq. nazareus uocabitur. 12. In theophania sec. math. c. !III. Cum ergo natus esset ihs usq. in regionem suam. 13. Die prima post theophania ad s. petrum ad uincula sec. marc. c. III. fuit ioh. in _deserto baptizans usq. in quo conplacui. 14. Item alia post theophania ad s. anastasiam sec. ioh. c. XIII. Uidit ioh. ihm uenientem ad se usq. hie est filius dei. 15. Item alia post theophania ad s. ioh. et paulum sec. math. c. vn. Uenit ioh. baptista usq. in quo mihi conplacui. 16. Dominica post theophania sec. luc. c. 111. Cum factus esset ihs annorum xn usq. apud dm. et homines. 16a In octabas theophaniae sec. mat. c. XIII = 19. 17. MENSE IANUARI XIIII die nat. s. felicis in pincis sec. luc. cxv1. In illo tempore dixit ihs. discip. suis qui uos audit usq. nomina uestra scripta sunt in caelis. 18. Feria 1111 post thophania sec. ioh. c. XIII, = 14. 19„ Item ubi supra sec. math. c. xm. Uenit ihs. a galilea usq. in quo mihi conplacui. 20. In feria VI post theoph. sec. math. c. XVIII. Cum audisset ihs quod ioh. traditus esset usq. appropinquauit enim regnum caelorum. 21. Die XVI nat. s. marcelli s. math. c. CCLXVIllI. Dixit ihs discip. suis parab. haue homo quidam peregre usq. intra in gaudium dni tui. 22. Ebdomada II. post theoph. sec. ioh. c. XVIII. Nuptiae factae sunt usq. crediderunt in eum discipuli eius. 23. Item alia post theoph. sec. luc. c. xvn. Regressus est ihs in uirtute sps asq. q. procedebant de ore eius. 24. Feria IIII sec. marc. c. XVIII. Uenit ad ihm leprosus deprecans eum usq. praecepit moyses in testimonium illis. 25. Feria VI sec. mar. c. L. Egressus ihs uenit in patriam suam et sequebatur eum usq. inpositis manib. curauit eum. 26. Ubi supra sec. luc. c. XXIII. Descendit ihs de capharnaum usq. in omnem locum regionis. 27. Feria VII sec. luc. c. XXVI. Surgens ihs de sinagoga introiuit in domum sirnonis usq. euangelizare regnum dei. 28. Die XVIII nat. s. priscae sec. math. c. CXL. Simile et regnum caelorum thesauro abscondito usq. noua et uetera.

1 praem 330. 333. 336-8. 340-1 V , 333 DqE 1 in uigilia nat. dni de nocte Ze stat. am semper E exc. 197 , in (de E ) nocte VE 2 stat. am , mane prima DE 3 stat. am , in die nat. dni D , in die Af , gratia et ueritate DV 4 VII kt ian Q et ita deinceps 6 innocentum AZBE , -torum VR , in somnis onz W , usq. noluit 8 7 V 8 stat. om V 9 omARW , post 8 DZeV consolari quia non sunt S ante 7 f , ante 8 SQ 2 10 am AWDZE C..:J 10 9VB mariae Rf sec. math. c. CXL. Dixit ihs. discip. suis 11 epiphania DV , + ipsa legitur dom 1 (II B ) post nat (octavas f , om R) dni GRfB 12 in epiphania in die D stat, om V , + ad s. petrum ORfB 13-15 in OVRfBE (om 15) 13 in te V , + mihi f 14 die II f stat. om VRB 15 die III f stat. om VRB 16 +in eccl. s. ioh. et pauli AWZ , in pachimis D 16a in B 17 XVIII kt. febr. QV et ita deinceps \- confessoris OVR 18 om OVRfBE 19 in DB 20 in D 22. 21 D 22 inc U mutilus , + in eccl. s. eusebii WZe 23 Ebd III D 25 usq. propter incredulitatem eorum E26 in D 26 om 27 Sabbato ACf die sabbato VR semper 28 post 32 AC

+

+

+

('..:J

('..:J

XIII EUANOELIA 29. 30. 31. 32. 33. 34. 35. 36. 37. 38. 39. 40. 41. 41a 42. 43. 44. 45. 46. 47. 48. 49. 50. 51. 52. 53. 54. 55. 56. 57. 58. 59. 60. 61. 62. 63. 64. 65. 66.

197

Ebdom. III die dom. sec. math. c. LXIII. Cum discendisset ihs de monte secutae sunt eum usq. puer ex illa hora~ Feria 1111 sec. marc. xxv. Introiuit ihs in sinagogam et erat ibi homo manum habens usq. et restituta est manus illius. Feria VI sec. luc. c. XXXIII. Cum esset ihs in una ciuitate ecce uir plenus lepra usq. et curarentur ab infirmitatib. suis. Feria VII sec. marc. c. XXXVI. Coepit ihs docere ad mare usq. qui habet aures audiendi audiat. Die XX nat. s. sebastiani sec. luc. c. XLV. Discendens ihs de monte stetit usq. merces uestra multa in caelo. Die suprascripta nat. s. fabiani sec. math. c. CCLXIII: Dixit ihs discip. suis uigilate quia usq. constituet eum. Ebdom. 1111 post teoph. die dom. sec. math. c. LXVIIII. Ascendente ihu in nauicula usq. et mare oboediunt ei. Die XXI nat. s. agnae de passione sec math. c. CCLXVIII. Dixit ihs discip. suis simile est regnum caelorum decem uirginib. usq. quia nescitis diem neq. horam. Feria 1111 sec. math. c. LXXIII. Loquente ihu ad turbas ecce unus de principib. usq. in uniuersam terram illam. Feria VI sec. marc. c. xu. Dicebat ihs discip. suis et turbis uidete quid audiatis usq. discipulis suis disserebat omnia. Feria VII sec. luc. c. CLXXVIII. Dicebat ihs parab. intendens quomodo primos accubitos usq. panem in regno dei. Ebdom. V post theoph. die dom. sec. math. c. cxxxv1. Dixit ihs discip. suis parab. haue simile est regnum caelorum homini qui seminauit ·bonum semen in agro suo usq. in horreum meum. Die XXII nat. s. vincenti sec ioh. c. cnn. Dixit ihs discip. suis nisi grauum usq. pater meus qui in caelis est. Die XXllll conuersio s. pauli sec. mat. c. cxcv. Dixit simon petrus ad ihm ecce nos usq. possidebit. ltem alia sec. marc. c. XLVIII!. In illo tempore cum transcendisset ihs in naue transfretauit usq. esto sana a plaga tua. Die XXVIII s. agnae de natiuitate sec. math. c. CXL. Dixit ihs discip. suis simile est regnum caelorum thesauro abscondito usq. noua et uetera. . Feria 1111 sec. marc. c. CVI. Offerebant ihu paruulos usq. et inponens manus super illos benedicebat eos. Feria VI sec. marc. c. XLVII. Uenit ihs trans fretum in regione gerasinorum usq. et misertus est tui. feria VII sec. luc. c. LXVII. Factum est deinceps ibat ihs in ciuitate usq. deus uisitauit plebem suam. Ebdom. VI post theoph. die dom. sec. marc. c. LXVII. Cum sero esset factum erat nauis usq. quotquot tangebant salm fiebant. feria 1111 sec. marc. c. L. Uenit ihs in patriam snam usq. et mirabant propter incredulitatem. Feria VI sec. luc. c. LXXIII!. Rogauit ihm qnidam pharisaeus ut cum illo manducaret usq. qm. dilexit multum. Feria VII sec. marc. c. XXI. Egressus est ihs ad mare omnisq. turba usq. non ueni uocare instos sed peccatores. Ebd. VII post theoph. die dom. sec. mt. c. CXVI. Cum uenisset ihs ad turbas usq. et curauit eos omnes. MENSE FEBRUAR! die II sec. luc. c. III. Postquam impleti snnt dies purificationis eius usq. plebis tuae israhel. ltem alia ut supra sec. luc. c. III.· Accepit symeon ihm in ulnas suas deum usq. et gratia dei erat in illo. Die V nat. s. agathae sec. mt. c. CCLXVIII. Dixit ihs discip. suis simile est regnum caelorum x uirginibus usq. neque horam. feria 1111 sec. marc. c. LXIII. Exiens ihs de naue uidit turbam multam usq. abiit in montem orare. feria VI sec. mt. c. CXLVII. Vespere autem facto accessernnt ad ihm usq. quinque milia hominum. Ebd. VIII post. theoph. die dom. sec. luc. c. LXXXVI. Conuocatis ihs discip. suis usq. et curantes ubique. feria 1111 sec. mt. c. cum. Accesserunt ad ihm ab hierosolymis usq. non lotis manibus manducare non coinquinat hominem. Die Xllll nat. s. valentini sec. lnc. c. XCVI. Dicebat ihs discip. suis si quis uult post me uenire mortem donec uideant regnum dei. fer. VI sec. luc. c. LXXXIII. Factum est in una dierum ascendens ihs in nauicula usq. quanta illiihs fecisset. fer. VII sec. marc. c. LXXII. Surgens ihs abiit in fines tyri et sidonis usq. et demonium exisse ab ea. Ebd. VIllI post teoph. die dom. sec. mat. c. ccxx1. Dixit ihs discip. suis simile est regnum caelorum homini regi. •· · qui fecit nuptias usq. pauci autem electi. feria 1111 sec. math. c. CLXXIII. Interrogauerunt ihm discipuli dicentes quid ergo scribae dicunt usq. curatus est puer in illa hora. Ebd. X sec. mt. c. CLVII. Egressus ihs recessit in partes tyri et sidonis usq. et sanata est filia illius ex illa hora. MENSE MARTIO die XII nat. s. gregorii conf. sec. math. c. CCLXIII. Dixit ihs discip. suis uigilate usq. super omnia bona· sua constituet eum. Die XXV adnuntiatio dni sec. luc. c. III. Missus est gabriel angelus usq. secundum uerbum tuum.

lncip. Iectiones a septuagesima usque in pascha 67. In septuagesima die dom. ad s. laur. sec. math. c. cc. Dixit ihs discip. suis simile est regnum caelorum patrifamilias qui exiit primo maue usq. pauci autem electi. 29 Ebd 1111 D et ita postea ex] in V om W 30 sec. math. c. XXIII. Circuibat totam 31 et 32 om 35 post 32 ""' 36. 35 galileam docens usq. et secutae sunt eum turbae multae D , post 42 Ze primum V 37 om 39 om 41 post 37 ACQ 36 agnetis C ""'41. 4Ia. 38-40 E + statio in basiticas. eusebii iuxta merulana D (om iuxta m) VRZeB item in 4ta in E 42 Feria 1111 E , Eodem die nat. s. anastasii monachi VB feria 1111 V 44 in D 47 tangebant eum DVRQeZ 48 in D 52 ante 51 Q ante 62 W purificatio s. mariae DVZeE , ypopanti VRUB , ad s. mariam RB 53 in DZe 58 manducare om CQWZeE , non om WZ 61 exiit Q exisset DU 63 in D 64 om E secessit ARUB , om V , Rec. ihs in W 65 om WDZe 66 om WDZe adn. s. mariae V

+

+

XIII EUANOELIA

198

68. Feria 1111 sec. marc. c. xcm. Egressus ihs ibat per galileam usq. qui habet aures audiendi audiat. 69. Feria VI sec. luc. c. cnn. Factum est dum complerentur dies adsumptionis eins usq. et abierunt in aliud castellum. 70. In sexagesima ad s. paulum sec. luc. c. LXXVI. Cum turba pll!rima conueniret usq. adferunt in patientia. 71. Feria 1111 sec. math. c. cxxm. Dixit ihs pharisaeis qui non est mecum contra me est usq. et ex uerbis tuis condemnaberis. 72. Feria VI sec. luc. c. CCII. lnterrogatus ihs a pharisaeis quando uenit regnum dei usq. illuc congregabuntur et aquilae. 73. In quinquagesima ad s. petrum sec. luc. c. CCXXII. Adsumpsit ihs xn usq. dedit laudem deo. 74. ltem in nocte sec. marc. c. cxv. Uenit ihs hiericum usq. sequebatur eum in uia. 75. Fer. 1111 ad s. sabinam sec. mat. c. XLV. Dixit ihs discip. suis cum ieiunatis usq. ibi est et cor tuum. 76. Feria V ad s. georgium sec. math. c. CLXIJII. Cum introisset ihs capharnaum usq. et sanatus est puer ex illa hora. 77. Fer. VI in pammachi sec. mt. c. XL. Dixit ihs discip. audistis quia dictum est usq. qui uidet in abscondito reddet tibi. 78. Fer. VII ad s. Iaurent. in regione tertia sec. mar. c. LXVII. Cum sero esset factum erat nauis usq. quotquot tangebant eum salui fiebant. 79. In quadragesima die dom. ad lateranis sec. mat. c. xv. Ductus est ihs in desertum usq. ministrabant ei. 80. Fer. II ad vincula sec. mat. c. CCLXXJII. Dixit ihs discip. suis cum uenerit filius usq. iusti autem in uitam aeternam. 81. Fer. III ad s. anastasiam sec. mt. ccx. Cum intrasset ihs hierosolyma usq. ibiq. docebat eos de regno dei. 82. MENSE PRIMO fer. 1111 ad s. mariam sec. mt. c. CXXVII. Accesserunt ad ihm scribae et pharisaei usq. soror et mater est. 83. Fer. V ad s. laurentium ad formonsum sec. math. c. CLVII. Egressus ihs secessit in partes tyri usq. ex illa hora. 84. Fer. VI ad apostolos sec. ioh. c. XXXVIII. Erat dies festus iudaeorum usq. quia ihs esset qui fecit eum sanum. 85. Fer. VII in XII lec. ad s. petrum sec.. mt. c. CLXXII. Post dies sex adsumpsit usq. filius hominis a mortuis resurgat. 86. ltem in nocte sec. marc. c. LXXXVII. Post dies sex adsumpsit usq. a mortuis resurrexerit. 87. Ebd. II die dominico vacat. 88. Fer. II ad s. clementem sec. loh. c. LXXXVIIII. Dixit ihs turbis iudaeorum ego uadam usq. placita sunt ei facio semper. 89. Fer. III ad s. balbinam sec. mt. c. CCXXVII. Locutus est ihs ad turbas usq. qui se humiliauerit exaltabitur. 90. Fer. 1111 ad s. caeciliam sec mt. c. CCI. Ascendit ihs hierosolymam usq. animam suam redemptionem pro multis. 91. Feria V ad s. mariam trans tiberim titulo calixti sec. luc. c. cxcv1. Homo quidam erat diues usq. resurrexerit credent. 92. Fer. VI ad s. vitalem sec. mt. c. ccxvm1. Dixit ihs discip. suis et turbis iudaeorum homo erat qui plantauit uineam usq. sicut prophetam eum habebant. 93. Fer. VII ad s. marcellinum et petrum sec. luc. c. cxc. Dixit ihs discip. suis homo quidam habuit duos filios usq. perierat et inuentus est. 94. Ebd. III die dom. ad s. laurentium sec. luc. c. cxxv1. Erat ihs eiciens daemanium usq. uerbum dei et custodiunt illud. 95. Fer. II ad s. marcum sec. Iuc. c. xx. Dixerunt pharisaei ad ihm quanta audiuimus usq. transiens in medio illorum ibat. 96. Fer. III ad s. pudentianam sec. math. c. CLXXXIII. Respiciens ihs discipulos suos dixit simoni petro si peccauerit in te usq. septuagies septies. 97. Fer. 1111 ad s. xystum sec. mat. c. CLIIII. Accesserunt ad ihm ab hierosolymis usq. non lotis manib. manducare non coinquinat hominem. 98. Feria V ad s. cosmam et damianum sec. luc. c. xxv1. Surgens ihs de synagoga introiuit usq. in synagogis galileae. 99. Fer. VI ad s. Iaurentium in titulum lucinae sec. ioh. c. xxxm. Ihs fatigatus ex itinere usq. uerus saluator mundi. 100. Fer. VII ad s. susannam sec. ioh. c. LXXXVI. Perrexit ihs in monte oliueti usq. uade et amplius noli peccare. 101. Ebd. 1111 die dom. in suxurium sec. ioh. c. XLVI. Abiit ihs trans mare galileae usq. qui uenturus est in mundo. 102. Fer.11 ad 1111 coronatos sec ioh. c. xx. Prope erat pascha iudaeorum et ascendit usq. ipse sciebat quid esset in homine. 103. Fer. III in titulo damasi sec. ioh. c. LXXVI. Iam die festo mediante ascendit ihs usq. multi crediderunt in eum. 104. Fer. 1111 ad s. paulum sec. ioh .. .f· LXXXVIII!. Praeteriens ihs uidit hominem caecum usq. procedens adorauit eum. 105. Fer. V ad s. siluestrum sec. luc. c. LXVI. !bat ihs in ciuitatem quae uocatur naim usq. plebem suam. 106. Fer. VI ad s. eusebium sec. ioh. c. XCIII!. Erat quidam languens lazarus usq. quae fecit ihs et crediderunt in eum.

68et69inD

74 in V 71 et 72 in D 70 ad s. laurentium Ze 75 ad s. susan76 om WZe' , et om D stat. om D , esi om W 78 in CU xxxvm1 AL VR stat. om Ze 77 ad s. ioh. et paulum V stat. om C ad form. om D , stat. om U 83 om ZeW 80 II+ ad s. petrum ACQRUB sec. ioh. c. CLXXXVIIII. Dicebat ihs ad eos ego uado et quaeritis me usq. qui ex deo est uerba dei audit De 2 , + ltem , sec. math. c. xcv. Dixit ihs discip. suis nolite arbitrari usq. non perdet mercedem suam U , sec. marc. c. xvn. Uenit 87 sec. math. c. CLVII = 83 UE 86 in V alia sec. mat. c. CLVII U , usq. in testimonium illis V ad ihm leprosus eum DVe usq. quia numquam sie uidimus De 2 sec. ioh. c. xu. Dixit ihs turbis iudaeorum non possum ego a 91 om WZ 89 Locutus-cc1 (90) om B 92 (+ ad aplos ARQB) in uestinae DeQ me ipso facere quicquam usq. quomodo uerbis meis creditis De 2 Am 98 usq. euange93 cxi petrum et marcell. WZ , inter uestinae ARUB , -na Z , sec. ioh. c. L. Cum cognouisset ihs quia uenturi essent ut raperent eum usq. qui permanet Iizare regnm dei E 99 in Iucina DZe , sec. ioh. c. LII. Operamini non cibum usq. non sitiet un·quam Am in uitam aeternam D 104 paul. + in mediana V 101 in hierusalem W uere AVL , om W 105 sec. ioh. c. xxxvm1. Dixit ihs turbis iudaeorum pater meus usque modo operatur usq. qui uero mala egerunt nam

AV

erit DRBE

in resurrectionem iudicii DAmRmE

XIII EUANOELIA

199

107. Fer. VII ad s. laurentium sec. ioh. c. LXXXVI. Dicebat ihs turbis ego sum Jux usq. nondum uenerat hora eius. 108. Ebd. V die dom. ad s. petrum s. ioh. c. LXXXVIIII. Dicebat ihs turbis iudaeorum et principibus sacerdotum quis ex uobis arguet me de peccato usq. abscondit se et exiuit de templo. 109. Fer. II ad s. crisogonum sec. ioh. c. LXXVIIII. Miserunt principes et pharisaei usq. accepturi erant credentes in eo. 110. Fer. III ad s. cyriacum sec. ioh. c. LXXV. Ambulabat ihs. in galilea usq. loquebatur palam de illo propter metum iudaeorum. 111. Fer. IllI ad s. marcellum sec. ioh. c. XCII. Facta sunt encenia hierusolymis usq. in me est pater et ego in patre. 112. Feria V ad s. apollinarem sec luc. c. LXXIII!. Rogabat ihm quidam pharisaeorum usq. dilexit multum. 113. Fer. VI ad s. stephanum sec. ioh. c. XCIII!. Colligerunt pontifices et pharisaei consilium usq. morabatur cum discip. suis. 114. Feria VII datur fermentum in consistorio lateranensi. 115. Ebd. VI die dom. ad lateranis leg1tur passio dni. sec. mat. c. CCLXXIIII. Dixit. ihs. discip. suis scitis. quia post biduum pascha fiet usq. signantes lapidem cum custodibus. 116. Fer.11 ad s. nereum et achilleum sec. ioh. c. XCVII. Ante sex dies paschae uenit ihs usq. et abiit et abscondit se ab eis. 117. Fer. III ad s. priscam sec. ioh. c. XCII. Ante diem festum paschae sciens ihs usq. et deus continuo clarificauit eum. 118. Fer. llII ad s. mariam sec. luc. c. CCLX. Adpropinquabat dies festus azimorum usq. quisquam positus fuerat. 119. Fer. V. ad lateranis conficitur crisma. 120. Fer. VI ad hierusalem legitur passio dni sec. ioh. c. CLVI. Et egressus ihs trans torrentem cedron usq. quia iuxta erat monumentum ubi posuerunt eum. 121. In sabbato sco. ad lateranis sec. mat. c. CCCLII. Vespere aut. sabbati quae lucescit usq. ibi uidebitis ecce dixi uobis. 121 bis, Dom sco paschae ad matut. sec. mat. c. CCCLIIII. Exierunt mulieres cito usq. in hodiernum diem. 122. Dominico paschae ad s. mariam maiorem sec. mar. c. ccxxx. Maria magdalena et maria iacobi et salome usq. ibi eum uidebitis sicut dixit uobis. 123. Fer. II ad s. petrum sec. luc. c. cccxxxvIIIr. Exeuntes duo ex discipulis ihu usq. cognouerunt eum in fractione panis. 124. Fer. III ad s. paulum sec. luc. c. CCCXL. Stetit ihs in medio usq. remissionem peccatorum in omnes gentes. 125. Fer. llII ad s. laurentium sec. ioh. c. CCXVIIIJ. Manifestauit se ihs discip. suis ad mare usq. cum resurrexisset a mortuis. 126. Fer. V ad apostolos sec. ioh. c. ccx1. Maria stabat ad monumentnm foris usq. et haec mihi dixit. 127. Fer. VI ad s. mariam ad martyres sec. mt. c. CCCLVI. Undecim aut. discipuli abierunt usq. ad consummationem scli. 128. Fer. VII ad lateranis sec. ioh. c. ccxm. Cum esset sero die illo una sabbatorum usq. remiseritis peccata remittuntur eis. 128 bis, Item alia sec. ioh. c. ccvmr. Una autem sabbati maria magdalena usq. a mortuis resurgere. 129. Die dom. octabas paschae sec. ioh. c. CCXVI. Thomas unus ex XII usq. uitam habeatis in nomine eius. 130. MENSE APRIL! die Xllll nat. s. tiburti ualeriani et maximi sec. ioh. c. CXXXIIII. Dixit ihs discip. suis hoc est praeceptum meum usq. ut quodcumque petieritis patrem in nomine meo det uobis. 131. In pascha annotina sec. ioh. c. XXIII!. Erat homo ex pharisaeis usq. non pereat sed habeat uitam aeternam. 132. Die XXIII nat. s. georgii sec. luc. c. ccu. Dixit ihs discip. suis ponite usq. possidebitis animas uestras. 133. In laetania maiore die XXV sec. luc. c. CXXIIII. Dixit ihs discip. suis quis uestrum habet amicum usq. quanto magis pater uester dabit spm bonum petentibus se. 134. ltem alia sec. math. c. L. Dixit ihs discip. suis estote misericordes sicut et ego usq. 135. Fer. 1111 sec. ioh. c. CLIII. Respiciens ihs discipulos suos dixit pater sce serua eos usq. sed ut serues eos a malo. 136. Fer. VI sec. ioh. c. XXXVII. Erat quidam regulus cuius filius infirmabatur usq. credidit ipse et domus eius tota. 137. Die XXVIII nat. s. vitalis sec. ioh. c. CXXXII. Dixit ihs discip. suis ego sum uitis usq. quodcumque uolueritis fiet uobis. 138. Fer. VII sec. ioh. XLVI. Abiit ihs trans mare galilaeae quod est tiberiadis usq. et ibi sedebat cum discipulis suis. 139. Ebd. II post pascha ad s. cosmam et damianum sec. ioh. c. LXXXVIII!. Dixit ihs discip. suis ego sum pastor bonus usq. unum ouile et unus pastor. 108 palam om W 112 sec. ioh. c. LXXXII. Cum audissent quidam de 107 laur. + in mediana V turba sermones ihu dicebant hie est uere propheta usq. et reuersi sunt unusquisque in domum suam DRm sec. ioh. c. LXVI. Nisi manducaueritis carnem usq. esset unus de duodecim Am , alia sec. marc. c. CLX. ludas scarioth usq. parauerunt pascha U 114 om WZ 1 uacat elemosyna datur D , om V • ad s. petrum quando eiern. datur sec. ioh. c. LXXXIII!.· Dissensio itaque facta est usq. in domum suam U sec. ioh. c. CLIII. Subleuatis ihs oculis in caelum usq. et ego ad te uenio AC , sec. ioh. c. LXVI. Amen amen dico uobis nisi manducaueritis carnem filii hominis usq. cum esset unus ex duodecim DZ 2 e , sec. marc. c. CLX. Iudas scariothes unus de duodecim usq. et parauerunt pascha V 115 dom. + indulgentiae D 1J6 ad s. praxedem D usq. ut glorificetur filius hominis E 117 sec. ioh. c. CXII. Amen amen dico uobis non est seruus maior usq. et deus continuo clarificauit eum C sec. ioh. c. CIIII. Dixit ihs discip. suis nisi granum usq. abscondit se ab eis E 118 legitur passio dni QRAB 119 +sec. ioh. c. CXII (+ Ante diem festum paschae DV }. Sciens ihs quia uenit usq. ita et uos faciatis ACQReVUBE , usq. et deus continuo clari, in sux. quod est in basilica hier. ACRUBE ficauit eum D 120 ad hier. in suxurio V 121 stat. om Z 121bis in U 122 stat. om V 128 om E usq. quor. retinueritis retenta sunt V , usq. credentes uitam habeatis in nomine eius WD 128bis in UE 129 ad lateranis ZV euang. = 128 E uitam + aeternam DC 130 maximiani CQVR 132 om WZ , post 136 e 2 usq.„ amicum (133) om C 133 + ad s. petrum Ze 134 in ZeDU usq. dabit spm bonum petentibus se Ze 135 a) ex DCQZe 136 Fer. V R 137 usq. gaudium uestrum impleatur D

+

+

200

XIII EUANOELIA

140. Feria 1111 sec. Juc. c. cccxxxv1. Una autem sabbati ualde diluculo usq. et abiit secum mirans quod factum fuerat.· 141. MENSE MAIO kl. mai. nat. apostolorum philippi et iacobi sec. ioh. c. cxxv11. Dixit ihs discip. suis non turbetur cor. uestrum usq. quodcumque petieritis in nomine meo hoc faciam. 142. Die III nat. s. alexandri et eventi et theoduli sec. ioh. c. cxxxvm. Dixit ihs discip. suis haec mando uobis usq. quia oderunt me gratis. 143. Eodem die inventio s. crucis sec. math. c. CXL. Dixit ihs discip. suis parab. hanc simile est regnum cael. thesauro abscondito usq. noua et uetera. 144. Fer. VI sec. ioh. c. CXI. Dixit ihs disc. suis qui credit in me usq. sieut dixit mihi pater sie loquor. 145. Ebd. III post pascha sec. ioh. c. CXLVJIII. Dixit ihs discip. suis modicum et iam non usq. nemo tollit a uobis. 146. Die X nat. s. gordiani sec. mt. c. xcv. Nolite arbitrari quia ueni pacem usq. non perdet mercedem suam. 147. Die XII nat. s. nerei et achillei sec. mat. c. CLXXXVJIIJ. Accesserunt ad ihm pharisaei temptantes eum usq. non omnes capiunt uerbum sed quib. datum est. 147bis. ltem alia sec. ioh. c. XXXVII = 136. 148. Feria IIII sec. ioh. c. xxvn. Facta est quaestio ex discip. ioh. usq. ira dei manet super eum. 149. Die XI 1 in nat. s. panchrati sec. ioh. c. cxxxvm. Haec mando uobis ut diligatis usq. quia oderunt me gratis. 150. Feria VI sec. ioh. c. m. Ego Jux in hunc mundum ueni usq. sicut dixit mihi pater sie loquor. 151. Ebd. 1111 post pascha sec. ioh. c. CXLVII. Dixit ihs discip. suis uado ad eum usq. de meo accipiet et adnuntiabit uobis. 152. Feria 1111 sec. ioh. c. CLIII. Respiciens ihs discip. suos dixit pater sancte serua eos usq. in ipsis sit et ego in ipsis. 153. Feria VI sec. ioh. c. cxxv. filioli adhuc modieum uobiscum sum usq. sequeris autem postea. 154. Ebd. V post pascha sec. ioh. c. CL. Dixit ihs discip. suis amen amen dieo uobis si quid petieritis patrem in nomine meo dat uobis usq. in hoc credimus quia a deo existi. 155. Die XIII dedicatio ecclesiae b. mariae ad martyres legitur euang. cuiuscumq. occurrerit ebdomadae eo quod semper die dominiea celebratur ipsa sollemnitas. 156. Die XVIIII nt. s. pudentianae sec math. c. CXL. Simile est regnum caelorum thesauro usq. noua et uetera. 157. Fer. IIII sec. ioh. c. xxv. Abiit ihs cum discip. suis in iudeam terram usq. hoc enim.gaudium meum impletum est. 158. Die XX nat. s. basilissae sec. math. c. CXL. Simile est regn. cael. thesauro usq. noua et uetera. 159. Die XXV nat. s. urbani pontif. uia appia sec. math. c. CCLXII. Dixit ihs discip. suis uigilate usq. super omnia bona sua constituit eum. 160. In vigilia de ascensa dni. sec. ioh. c. CLIII. Subleuatis ihs oculis iu caelum dixit usq. et ego ad te uenio. 161. ltem alia sec. luc. c. CCCXLII. Dixit ihs discip. suis haec sunt uerba usq. in finem. 162. Fer. V in ascensa dni sec. marc. c. ccxxxm. Recumbencibus undecim discipulis usq. sequentibus signis. 163. Fer. VI sec. Juc. c. CCCXLII. Dixit ihs discip. suis ego mittam promissum usq. et benedicentes deum. 164. Ebd. VI die dom. sec. ioh. c. CXLV. Dixit ihs discip. suis cum aut. uenerit paracletus usq. quia ego dixi uobis. 165. Fer. IIII sec. ioh. c. cxxxm. Dixit ihs discip. suis si manseritis in me usq. et gaudium uestrum impleatur. 165a Fer. VI sec. ioh. ioh. c. CXI. Dixit ihs discip. suis qui credit in me usq. sicut dixit mihi sie loquor. . 166. Sabb. in uigilia pentecosten sec. ioh. c. cxxvm. Dixit ihs discip. suis si diligitis me usq. manifestabo ei meipsum. 167. Euangelium de nocte sec. ioh. c. LXXXI. In nouissimo autem die magno usq. erant credentes in eum. 168. Ebd. VII die dom. pentecosten sec. ioh. c. cxxx. Dixit ihs discip. suis si quis diligit me sermonem meum seruabit usq. dedit mihi pater sie facio. 169. Fer II ad uincula sec. ioh. c. XXIII!. Dixit ihs discip. suis sie enim dilexit ds. mundum usq. quae in deo sunt facta. 170. Fer. III ad s. anastasiam sec. ioh. c. LXXXVJIII. Amen dieo uobis qui non intrat per ostium usq. abundantius haheant. 171. Fer. IIII ad s. mariam sec. ioh. c. LX. Dixit ihs discip. suis nemo potest uenire ad me nisi pater usq. pro mundi uita. 172. Fer. V ad apostolos sec. luc. c. LXXXVI. Conuocatis ihs xn discip. dedit usq. euangelizantes et curantes uubique. 173. fer •. VI ad apostolos sec. luc. c. XXXVI. Factum est in una ·ctierum usq. quia uidimus mirabilia hodie. 174. Fer. VII ad s. petrum XII lect. sec. math. c. ccv. Egrediente ihu ab hiericho usq. et secuti sunt eum. 175. ltem alia sec. marc. c. cxxxv1. Sedens ihs contra gazophilatium usq. misit totum uictum suum. 176. ltem alia sec. luc. c. XXVI. Surgens ihs de synagoga introiuit in domum symonis usq. euangelizare regnum dei.

140 in De 2E 142 et theoduli om DZe 143 in V 147bis in U = 148. 150. 146-147 E 148 in DZ 2e 2 (Ze ante 146) 149 om E 150 in DE 152 ita in D , sec. ioh. c. XXIIII. Abiit ihs cum discip. suis in iudeam usq. gaudium meum impletum est V 153 in D = 157. 154 ante ascensa dni W , om QR 155 om WE , Iegitur etc. om D 2Ze 154-6. 159 V 156 om eE , euang. om W , sec. math. c. XCII. Nihil opertum quod non reuelabitur usq. coram patre meo qui est in caelis D 157 F. 1111 om Z 1 158 in D 159 om WZe 161 in U 163 in DE 165 in F 166 sec. ioh ... pentecosten(168) om Ze 167 in U 171 MENSE IUNIO UV 2 172 in DC2E 168 ad s. petrum U , euang. = 157 V2 sequitur fer V ad apostolos sec. luc. c. cxv1. Dixit ihs discip. suis qui uos audit me usq. et audire quae auditis et non audierunt. - Fer. VI sec. ioh. c. cxxxv. Dixit discip. suis hoc est praeceptum meum usq. ut quodcumque petieritis patrem in nomine meo det uobis. -- Die sabb. sec. ioh. c. CLIII. Respiciens ihs discipulos suos dixit usq. in quem Dom octaua pentecosten sec. ioh. (ut die precedenti) -mense 1111 Fer 1111 = 171 V introiuit ipse et discipuli eius. 174 eu = 176 E 175 in D 176 in D

XIII EUANOELIA

201

177. ltem alia sec. luc. c. LV. Dixit ihs disc. suis estote misericordes usq. educas fistucam ab oculo fratris tui. 178. Octabas de penfecosten sec. ioh. c. XXIIII. Erat homo ex pharisaeis nicodemus usq. sed habeat uitam aeternam. 179. MENSE IUNIO. Die II nt. s. marcellini et petri uia lauicana sec. luc. c. CCXLVIIII. Dixit ihs discip. suis cum audieritis proelia usq. in patientia uestra possidebitis animas uestras. 180. Die Vllll nt. s. primi et feliciani sec. ioh. c. cxxxm1. Hoc est praeceptum meum usq. in nomini meo det uobis. 181. Die XII nt. s. basilidis sec. ioh. c. xxm1 = 178. 182. Die Xllll nat. s. feliculae sec. math. c. CXL. Dixit ihs discip. suis parab. hanc simile est regn. cael. thesauro usq. noua et uetera. 183. Die XV nat. s. uiti sec. math. c. XCV. Nolite arbitrq_ri quia ueni mittere pacem usq. nou perdit mercedem suam. 184. fer. 1111 sec. luc. c. XCIII. Accedentes discipuli ad ihm 1 SV dixerunt illi usq. saturati sunt. 185. fer. VI sec. luc. c. CLXXXVI. Erant adpropinquantes 1. feria 1111 sec. ad ihm peccatores usq. super unum peccatorem 2. feria VI sec. penitentiam agentem. 186. fer. VII sec. luc. c. LXXXV. Uenit ad ihm uir cui 3. Ebd. II post pentecosten sec. lnc. cxcv1. Erat homo nomem iairus usq. fides uade in pace. quidam diues usq. neque si quis ex mortuis resurrexerit cre187. Die XVIII nat. s. marci et marcelliani sec. ioh. c. dent ei. cxxx1m. Dixit ihs discip. suis hoc est praeceptum 4-6 = 184-186. usq. det uobis. 188. Die XVllll nt. s. protasi et geruasi sec. mar. 7. Ebd. III post pentecosten sec. luc. c. CLXXXI. Dixit ihs discip. suis similitudinem hanc homo quidam fecit caenam c. cxxxv11. Egrediente ihu de templo usq. in finem magnam usq. gustabit caenam meam. hie saluus erit. 189. Die XXIII uigiliae ioh. babtistae sec. luc. c. 1. 8. fer 1111 sec. marc. c. LXIIII. Accesserunt discipuli ad ihm dicentes desertus est locus usq. quinque milia hominum. fuit in diebus herodis usq. plebem perfectam. 190. Die XXIJll nat. s. ioh. bap. sec. luc. c. nn. Eliza- 9. fer. VI sec. mar. c. CLXXXI. Dixit ihs discip. suis uidete ne beth impletum est tempus usq. redemptionem contemnatis usq. erunt soluta et in caelo. 10. fer. VII sec. mar. c. xcnn. Uenit ihs cum discip. suis in plebi suae. 191. Die XXVI nt. s. ioh. et pauli sec. luc. c. capharnaum usq. non. perdet mercedem suam. cxum. Dixit ihs discip. suis adtendite a fermento 1l. Ebd. 1111 post pentecosten sec. luc. c. cLxxxv1 = 185. pharisaeorum usq. coram angelis dei qui est in 12. Ebd. V post pentecosten sec. luc. c. LV. Dixit ihs discip. suis caelis. . estote misericordes usq. ut educas festucam de oculo fratris tui. 192. Ebd. II post pentecosten ante nt. apost. sec. luc. c. XXVIllI. Cum turbae inruerent ad ihm ut 13-17 = 187-191. audirent verbum usq. secuti sunt eum. 18. Ebd. VI post pencosten sec. luc. XXVIIII = 192.

Dd

m

1. Dom post pentecosten sec. ioh. c. CLIII. Pater sanctifica eos in ueritate usq. introiuit ipse et discipuli eius. 2. fer. 1111 sec. luc. c. CXLVIII. Dixit ihs discip. suis cum inducent uos in synagogas usq. et non est in deum diues. 3. Fer. VI sec. luc. c. CCXLIII. Accesserunt ad ihm quidam sadducaeorum usq. eum interrogare. 4. Ebd. II post pentecosten sec. luc. c.

fer. 1111 sec. ioh. c. XXVII. Facta ex quaestio ex discip. ioh. usq. sed ira dei manet super eum. 2. fer. VI sec. math. c. LXXIII. Accesserunt ad ihm discipuli ioh. usq. et ambo conseruantur. 3. Ebd. 1 post oct. pent. sec. luc. c. cxcv1 = 3. 4. fer. 1111 sec. math. c. cvm. Coepit ihs exprobare ciuitatibususq. et onus meum leue. 5. fer. VI sec. math. c. cxm. Abiit ihs sabbato per sata usq. dns · est enim filius hominis etiam sabbati. 6. Ebd. post oct. pent. sec. luc. c. CLXXXI = 7. 1. fer. III sec. luc. c. CXLVIII. Abit quidam de turba a ihm magister die fratri meo usq. et non est in deo diues. s. fer. VI sec. luc. c. CL. Nolite solliciti esse animae usq. ibi et cor uestn.im erit.. 9. Ebd. III post oct. pent. sec. luc. CLXXXVI = 185

CXCVI.

5. fer. 1111 sec. math. c. XXXIII. Nolite putare quoniam ueni soluere legem usq. magnus uocabitur in regno caelorum.

1.

177 om WtACQUE , ebdom. II post pentec. V , die dom. uacat. Q 1RUB 178 om VRB ""° 179. 184. 180. 178. 186 Ze , 180-1, 178-9 W , 180-1. 184. 185 (v. infra). 186. 183 (v. infra). 187-8, 192 (dom. III). 186 2". 11. 7 (dom. V). 189 V , 184. 180. 185. 186 Q , item 181. 187. 186 2 ' AC 180 in basilica s. stephani VRB 181 om ZeQ -euang. om W , sec. luc. c. CXLIIII. Adtendite a fermento pharisaeorum usq. confitebitur illum coram angelis dei D 182 in CU 183 in D . 8 2 °"' ut scilicet 4 in initio C 8 H c , initio D C , in initia T , initia ceteri 5 praemuniret FR CB 2 6 ut et FR , et et T 7 desecaret T , ut C , exseccaret D , et praes. atq. or. res. om C s ut Z 1 0 et ut A 9 °"' mand. dei 12 libros D B2 K2 02 10 nam C 11 uiuendi SB 2 Z 1 Kc 13 00 etiam ad nostram R 14 °"' X scripserit D libri A 1s ea S

WQUPpc Primum intellegere nos oportet 1, quibus uel quare scribat apostolus. Non enim credendum est eum post euangelia quae legis impletio sunt sine causa has epistolas ad singulas ecclesias conscripsisse, maxime cum nobis in his praecepta et exempla uiuendi plenissime sint 2 digesta. Sed 3 initio nascentis ecclesiae nouis causis existentibus etiam post futuras quaestiones 4 excludit 5, Non solum 6 hoc apostolus, sed etiam prophetae fecerunt; nam post legem moysi datam in qua

+

+

1 debemus P 2 sunt U 4 questio3 in p2 5 excludet p nibus W et c 6 autem Qp

+

,+

+

XV EPISTOLAE PAULI

214

.

dicitur ad hebraeos, nam reliquae quattuor ad discipulos specialiter suut porrectae 16. Ut ostenderet nouum non discrepare a ueteri 17 testamento et se contra Jegem non facere 18 moysi, ad numerum primorum 19 decalogi mandatorum süas epistulas 20 ordinauit 21, et 22 quot ille praeceptis a 23 pharaone instituit 24 liberatos, totidem hie 25 epistulis ?6 a diaboli 27 et idolatriae 28 seruitute 29 edocet 30 adquisitos. Nam et duas tabulas Japideas 31 duorum testamentorum figuram habuisse 32 uiri eruditissimi tradiderunt. Epistulam sane quae ad hebraeos scribitur 33 quidam pauli 34 non esse adfirmant 35, eo quod non sit eius nomine 36 titulata, et 37 propter sermonis stilique distantiam, sed aut barnabae iuxta· tertullianum aut Jucae 38 iuxta quosdam uel certe clementis discipuli apostolorum et 39 episcopi romanae ecclesiae post apostolos 40 ordinati. Quibus 41 respondendum est : si 42 propterea pauli non erit, quia eius non habet nomen 43, ergo 44 nec alicuius erit quia nullius nomine titulatur 45 : quod si absurdum 46 est 47, ipsius magis esse credenda est quae tanto doctrinae suae fulget eloquio; sed 48 quoniam apud hebraeorum ecclesias quasi destructor legis falsa suspicione habebatur, uoluit tacito nomine de figuris legis et 49 ueritate christi reddere rationem, ne odium nominis fronte praelati utilitatem excluderet lectionis 85 . Non est sane mirum si eloquentior 50 uideatur 51 in proprio id est 52 hebraeo quam in peregrino id est 53 graeco, quo ceterae epistulae sunt 54 scriptae 55 sermone. Mouet etiam quosdam quare 56 romanorum epistula in 57 primo sit posita, cum eam non primam 58 scriptam ratio manifestet 59, Nam hanc se proficiscentem 60 hierosolymam scripsisse testatur, cum corinthios et alios ante iam 61, ut ministerium quod secum portaturus erat colligerent 62, litteris adhortatus sit 63. Unde 64 intellegi quidam uolunt ita omnes epistulas ordinatas, ut prima 6s poneretur quae 66 posterior 67 fuerat 68 destinata 69, ut 10 per singulas epistulas gradibus ad perfectiora 11 ueniretur 12. Romanorum 73 namque plerique tarn 74 rudes erant, ut non intellegerent- dei se 75 gratia et non 16 suis meritis esse saluatos, et ob hoc duo inter se populi 11 conflictarent 78. Idcirco illos indigere adserit confirmari 79 , uitia gentilitatis priora conmemorans. Corinthiis autem 80 iam 81 dicit scientiae gratiam esse concessam, et non tarn omnes increpat quam cur peccantes non increpauerint reprehendit, sicut ait 82 : auditur inter uos fornicatio; et iterum 83 : congregatis uobis cum 84 meo

17 ""' a uet. non discr. CR 16 +et FR 18 nihil. fac. c. 19 priorum CTH , om R leg. T , ""'priorum 20 stias ep. om C 21 ordinarit R , distinanum. A 22 ut. A 23 ad p1M1z1 in C uit S 26 epistolas MS 24 instruit D 25 om C 27 diabolo T 28 idolorum CT 29 om S ""' seru. et idul. D 30 edoceret Tc , docet eHS , erudit R 31 om M , ""' lap. tab. 0H 32 nobis m 33 inscribitur eHßl 34 ""' pauli quidam AC 35 affirmant CTDSZlQlE)mg 36 ""' nom. eius D 37 om AC contendunt ceteri 39 om F0 1 40 apostolum T 38 om R , ab aplis B 43 ""'nomen n. habet DR 42 enim A 1 41 ita A 45 prenotatur M 46 inconueniens absurdumque AC 44 om CD 48 et C 49 de T 47 nullius esse D 85 lectoris B 50 + quis C 1 , om C 2 51 dissertior sit CT 52 in eH 54 ""' sunt ep. R 53 in CT0 1SB 55 scripto f 57 om 0 1H 58 (+in DC) primo CTDC 56 cur D · 59 manifestat D · 60 se proficiscente FeHC , ""' prof. 61 ""' iam ante MB 62 colligerint pz1 , -ret se CTR 63 adhortaturus sit f AlTH , adhortatur C , exhor65 prior A 64 et Z 1SCB 66 quamuis tatus sed M 6 8 fuerat ACT0Hc 67 posterius CT , -rit FOZMACB 69 ordinata eH 70 et CDRS , om D FROZMACB 72 ueniatur CT 71 perfectionem eH 73 romani M 75""' se dei D 74 ""'tarn pleriq. eH 16 sed non 9mg 77 ""' pop. inter se CT , non FRc sed DTK 78 conflictabant D 79 corrigi MSZlß 80 om ff 82 dicit OZ ~ 1 dum eH , om R ·, + aposto83 ait D s4 et R Jus C

+

+ +

omnia dei 7 mandata continebantur, illi quoque non cessauerunt praedicatione sua 8 populi peccata conprimere et libris 9 ad nostram memoriam transmittere, in quos fines saeculorum deuenerunt. Scribit ergo nunc ad romanos, qui ex iudaeis et 10 gentibus credentes superba contentione uolebant se alterutrum superponere. Dicebant enim iudaei : Nos sumus gens sancta, quos ab initio deus dilexit et fouit nos exigenere abraham 11 ex stirpe sancta 12 descendimus; nos de aegypto liberati mare siccis transiuimus pedibus 13 ; propter nos pharao cum exercitu 14 mersus interiit. Nobis manna pluit 15 in deserto et cetera quae enumerare perlongum 16 est. Solum hoc dicimus, quod ipse dominus, in quo et uos uidemini 17 credere, nobis ex lege fuerit repromissus. Uos autem gentes, quae estis ab initio derelictae, quae 18 numquam dei notitiam habuistis, sed semper daemoniis deseruistis, aequumne ergo 19 est hodie ab idolis conuertentes nobis conparemini 20 et non potius proseliti sitis 21 sicut semper fuistis 22 in lege? Et hoc ipsum, quia multum est misericors deus, qui nos uoluit ad nostram imitationem adducere. Gentes e contrario respondebant: Quanto 23 maiora 24 dei beneficia narraueritis, tanto uos 25 reos criminis 26 esse monstrabitis, quia semper his omnibus extitistis ingrati, qui post dei uocem auditam uobis idola fabricastis. Quod etsi non fecissetis, hoc solo crimine ueniam non poteratis 21 accipere, qui dominum uobis prophetarum uocibus repromissum

+

+

+

+

+

+

+

8 om p1 om WUc 9 sie noua Q WPU , Jibros Q c p 10 + ex Q 11 abrahae U 1 13 ""' p. tr. 2 1 cham p Pp 14 suo Qcp 16 longum 15 dominus Q Q 17 uidimini U 1W ' 18 qui Wcorr. iudicabimini P 20 conpara19 om c 21 prosiliti s. W mini P , proselitis (+ istis c) Uc 22 fuis23 quando p1 setis c 25 maio24 + erga uos Q 26 ""' c. r. Q c p ris Q c p 27 ""' n. p. u. c 1

+

,+

+

+

XV EPISTOLAE PAULI spiritu tradere huiusmodi 85 satanae. In secunda uero 86 Iaudantur et ut 87 magis ac magis 88 proficiant admonentur 119, Oalatae 89 iam 90 nullius criminis arguuntur 91, nisi hoc tantum 92 quod callidissimis pseudoapostolis 93 crediderunt 94, Ephesii sane nulla reprehensione, sed multa laude sunt digni, quia fidem apostolicam servauerunt. Philippenses etiam 95 multo magis conlaudantur, qui 96 nec 97 audire quidem falsos apostolos uoluerunt. Thessalonicenses nihilominus in duabus epistulis omni laude persequitur eo quod non solum fidem inconcussam seruauerint 98 ueritatis, sed etiam 99 in persecutione ciuium fuerint 100 constantes 101 inuenti 102. Colosenses autem tales erant 103 ut cum ab 104 apostolo uisi corporaliter 105 non fuissent hac laude digni 106 haberentur : etsi corpore 101 absens sum 108, sed spiritu uobiscum sum 109 gaudens et uidens ordinem uestrum. De hebraeis uero quid dicendum est? Quorum thessalonicenses qui plurimum laudati 110 sunt imitatores facti esse 11 i dicuntur, sicut ipse ait et uos fratres 112 imitatores facti estis ecclesiarum dei quae sunt in iudaea; eadem enim passi estis et 113 uos a contribulibus uestris quae 114 et 115 illi 116 a iudaeis. Apud ipsos 111 quoque hebraeos eadem conmemorat 118 dicens : nam et uinctis conpassi estis et rapinam bonorum uestrorum cum gaudio suscepistis, cognoscentes uos habere meliorem et manentem substantiam.

2. Pel 2 Ut pro Item argumentum solius epistulae ad romanos. Romani 1 ex iudaeis gentibusque 2 crediderunt 3, hi 4 superba contentione uolebant se alterutrum 5 superponere 101. Nam iudaei dicebant, nos sumus 6 populus 100 dei quos ab initio dilexit et fouit, nos circumcisi ex genere abraham 7 ex 8 stirpe sancta descendimus 9, et notus retro apud iudaeam tantum 10 deus : nos de aegypto signis 11 et uirtutibus liberati mare sicco pertransiuimus 12 pede, cum inimicos nostros gratiissimi fluctus inuoluerent 99, nobis manna pluit dominus 98 in deserto et quasi filiis suis caeleste pabulum ministrauit; nos die noctuque in columna nubis ignisque praecessit, ut nobis in inuio 13 iter ostenderet; atque ut cetera eius circa nos inmensa · beneficia taceamus, nos 14 soli digni fuimus dei 15 legem accipere et uocem dei 16 loquentis audire eiusque cognoscere uoluntatem 11, in qua lege nobis promissus est christus 20 : ad quos etiam ipse 18 se 19

+ hominem

f 2RDC

88 om ac magis T 87 om S 119 commonentur VZB 89 + uero 90 namque eH ADCK0 1 om B 91 accusantur hcZ 2 , = arg. crim. D 92 om hoc tant. ADR 93 apostolis f 94 = digni sunt D 95 autem 0 enim T iam C 97 ne R 98 seruauerunt eittc 96 quia DCT8 10 2Z 1 99 om D 1oo fuerunt 0 1HC 101 constanter D contestantes Z 102 ""' Col. Thess. AFlTeHMCBK 10 6 ""' digni 103 ""' erant tales D 105 carnaliter eH 104 om MKiß 108 om D 109 am FR 107 laude M inquit RMOZShC 2B 112 + mei FCß2 uo laudandi D 111 om T0 1H 114 sicut T 11 5 om DC 113 am D , sicuti C 116 ipsi CT 111 om D 118 commemorans F0 1Z 1 1 qui f 2Rü 2Z , + sunt qui hCcB 2 commorat C 2 et gentibus quae (qui D) RD , gentilibusque A2fQ2z2cs2 4 in D 5 alterutro 3 crediderant AReHS , om R 101 superare S 6 am eitt DOZtMeHB , -utri C 7 abrachae D 8 et Dh 100 populi C 1 9 ""' sca. desc. 11 cum DARB ex stirpe OZC 10 om T , -1- dicitur D 12 tran, dei signis fCTc , signis dei MOZ0HhS 13 in 98 om Cl 99 inuoluerunt C siuimus DTS inuiam T , inuium FC0 1tt 1c inuium R 15 om GH 16 dni CTDR 14 non R dei uocem eH 20 = pr. est nobis B 18 om R 11 ueritatem eH , etiam se ipse B M 19 ""' se etiam ipse CT 85

86 ergo C

, = mag. ac mag. ut oz1s

+

+

=

215 non solum suscipere 28 noluistis, sed etiam occidistis. Quem nos suscepimus, cum nobis de eo nemo praedixerit. Quantum 29 ergo nostra fides melior sit, perspicue patet; quod autem idolis seruiuimus, non contumaciae, sed ignorantiae fuit. Denique ubi cognouimus ueritatem statim sumus secuti. filios autem abrahae 3o non carnalis natiuitas sed fides 31 facit. His ita litigantibus se medium interponit 32 apostolus ostendens ambobus populis neque circumcisionem aliquid esse neque praeputium, sed fidem, quae per caritatem operatur. Uicissim autem eos 33 humilians per totam epistulam rationibus et testimoniis ad unitatem hortatur et ostendit neutrum hoc sua iustitia meruisse, sed totum hoc quidquid sunt 34 dei iustitiae 35 deputandum ' et gentes quidem per ignorantiam, per scientiam uero deliquisse iudaeos, quippe qui per praeuaricationem legis deum inhonorant ' 36. Quaeritur etiam, cur non amplius quam decem epistulas ad ecclesias conscripserit 37. Decem sunt enim cum ea quae legitur 38 ad hebraeos, nam reliquae quattuor ad discipulos familiariter sunt porrectae, ut ostenderet nouum non discrepare a ueteri testamento et se contra legem non facere moysi ad numerum primorum 39 decalogi mandatorum suas epistulas ordinauit et quot 40 ille praeceptis a pharaone instituit Iiberatos 41 , totidem 42 epistulis a diaboli et idolatriae seruitute edocet 43 adquisitos. Nam 44 duas tabulas lapideas duorum testamentorum figuram habuisse uiri eruditissimi tradiderunt. Epistolam 45 sane, quae ad 29 quanto Q 28 accipere p 30 nos Q 31 dei gratia Q 32 interponet WP 33 om c 34 sit c 35 mi36 loco et gentes sericordiae Q ... inhon. Q habet et iudaeos uero et gentes grauiter et scienter deliquisse, iudaeos quod per praeuaricationem legis inhonorauerint deum, gentes quod commutauerint ueritatem dei in mendacium 38 dicitur Q 37 scripserit Q 40 quod 39 priorum c 41 ordinatos c w1 42 hie Q p 43 docet Q p 44 + et Q 45 epistola Qp

+

+

216

XV EPISTOLAE PAUL!

uenisse 97 testatus est dicens non ueni mst ad oues quae perierunt 20 domus hebraeos inscribitur 46, quidam pauli israhel, cum 21 uos canes potius quam homines appellauit 22. Aequumne ergo est non esse adfirmant, eo quod non ut hodie idola deserentes 23 , quibus ab initio deseruistis 24 nobis conparemini, et sit eius nomine titulata et propter non potius in proselytorum locum 25 , ex legis auctoritate et consuetudine depute- sermonis 47 stilique distantiam, sed 48 mini? et hoc ipsum 26 non merebamini nisi quia 21 larga dei 2s semper 29 clementia aut barnabae iuxta tertullianum aut iuxta quosdam lucae 49 uel certe uoluit uos ad nostram imitationem 30 admittere. Gentes etiam 3J e contrario 32 repondebant, quanto 33 maiora erga uos dei 34 clementis discipuli apostolorum et beneficia narraueritis, tanto maioris · uos criminis ree»> 35 esse monstrabitis 36; post 50 episcopi romanae ecclesiae semper 37 enim 38 his omnibus 39 extitistis ingrati. Nam ipsis 40 pedibus quibus ordinati. Quibus respondendum est, arid um mare transistis ludebatis ante idola quae fecistis; et ipso ore 41 quo paulo si propterea pauli non erit, quia ante ob necem aduersarii 42 domino cantaueratis 43 simulacra uobis fieri popo- eius non habet nomen, nec alicuius scistis 44, illis oculis ueneranda 1 5, quibus deum in 46 nube uel 4 1 igne conspicere erit, quia nullius nomine titulatur. solebatis 48; manna quoque uobis 49 fastidio 5o fuit, et semper in deserto contra Quod si absurdum est, ipsius magis dominum 51 murmurastis 52, ad aegyptum unde uos 53 manu ualida eiecerat redire esse credenda est, quae tanto docuolentes 54. Quid plura? ita patres uestri crebra prouocatione 55 dominum 56 inritaue- trinae suae fulget eloquio uel certe runt 57, ut omnes in heremo morerentur, nec plus ex senioribus eorum 5s quam quia 51 apud hebraeorum ecclesias duo homines 59 terram repromissionis 60 intrarent 61. Sed quid antiqua replicamus n2, quasi destructor legis falsa suspicum etiamsi illa minime fecissetis 63, hoc solo 64 uos nemo dignos uenia 65 iudi- cione habebatur, uoluit tacito nomine caret 66, quod dominum 67 christum, prophetarum semper uobis 6s uocibus repro- scribere, ne odium nominis fronte missum 69 , non solum suscipere noluistis, sed etiam morte pessima peremistis; praelati utilitatem excluderet lectioquem nos ut cognouimus statim credidimus, cum nobis de eo non fuerit ante 10 nis. Non est sane mirum, si diserpraedicatmn 71 . Unde probamus 72 quod idolis seruiuimus non obstinationi 73 mentis, tior sit 52 in proprio id est in 53 sed ignorantiae deputandum; qui enim agnitum ilico sequitur, olim utique sequere- hebreo quam in peregrino id est tur si ante 74 cognouisset 75. Sie 76 autem uos de generis nobilitate iactatis, quasi in 54 graeco, quo ceterae epistulae non morum imitatio magis 77 quam carnalis natiuitas filios nos 7s faciat 79 esse so sunt scriptae sermone. Mouet etiam sanctorum. Denique esau et ismahel, cum ex abrahae stirpe sint, minime tarnen 81 . quosdam quare romanorum epistula in filiis 82 reputantur. in primo sit posita, cum eam postea scriptam ratio manifestet. Unde intellegendum est ita omnes epistulas ordinatas, ut prima poneretur, quae ad inferiores fuerat destinata et 55 21 97 euenisse C 20 perierant ATRMOS qui T 22 appellaret R 23 "' destruentes per singulas epistulas gradatim ad , -auerit FlF3A2Mo2z21..sc 24 seruistis E> 1H 25 loco eHS 26 ipsud perfectiora ueniretur 56. Romani idola E>H 29 "' semper dei namque tarn 57 infirmi erant, ut non 21 quod A 2s "' dei larga D CTH 1 32 e con- intellegerent dei 5s gratia 59, non öo 30 emendationem 0 1z1 31 artem Ac oz 1s suis se 61 meritis 62 esse saluatos et contrario M tra D 33 quanta FDM \~ enim ob hoc duo inter se populi conflic34 om FC A 1co 2z 2x 35 ""' erim. reos uos T ' cx:i c. 37 super D tarent. ldcirco illos indigere adserit 36 monstratis D uos r. C , -auitis FRC confirmari uitia 63 eorum priora 38 om D 39 om D 4u super enim his T conmemorans. Corinthiis autem iam 41 ipse ore R , ipsum de 0 1 , ipsud de H 42 aduersariorum A. 43 cantaueritis 001s1 44 poposcitis DFTztCt dicit 64 scientiae gratiam esse con46 sine cessam et non 65 tarn ipsos increpat 4s om z1 46 om D •1 in R addito ACDF0 1H0 1z1 , + simulacra intuebamini RMA.cß in quam cur alios non increpauerint reprehendit, cum dicit : ' Auditur 49 aput uos F(: 5o fastidium ACRZ 1 idola intendistis T 53 +in D inter uos fornicatio, et iterum ' 66 : 51""' c. dnm in des. E>H 52 murmuratis FE>lH Congregatis 67 uobis cum meo spi54 cupientes MOZE>HA.SB , "' uolentes redire CDF ritu tradere huiusmodi satanae. In 55 inuitatione D 56 deum RMSB ut ad aeg... rediretis R secunda uero laudantur et ut magis 57 irritarunt E>H 58 "' ex sen. eor. amplius M , + amplius B 60 promissionis FR 59 ad D 61 om D , intrarunt S l 63 sine addito DCFRM , -rint s2 62 om D 64 solum E>H 65 ueniae' + in CTE>H , de AOZ/...cSB 46 scribitur Q 47 ser48 om c DFc ueniam 0 1z1s1 66""' iud. ueniae D mones WP 69 pro- 49 ""' 1. i. Q 67 ihm CT 68 om c , ""' uobis semper R 50 + eos Q 10 ita DFCT 51 qui p 52 om Q missum D , ""' non ante f. R ' ante 71 praedictum CTE>HOZ/...ßl 53 om Q 54 om Q p U non f. AMZSE>H/...B non f. 0 72 probamus CDFRCT 56 hie explicit U c , probatur ceteri 73 obstinatione 55 ut Q ACCIST01Hf2cßt , -tiones ft , -tio Mt 74 antea 57 iam P ss om p 75 sequitur... sequeretur (secutus fuisset FC)... cognouisset 59 gratiam RTM0 2E> 2 H/...c se Q 60 sed WP CDFRCTHM , sequimur... sequeremur... cognouissemus AOZS0/...B WP 61 om 77 ""' magis emitatio D 78 non R 76 si A 1F101cs , ""' nos fil. T Q p 62 + se p 63 uita p 64 " ' d. i. P 79 °"' nos fac. fil. F so ""' nos fac. esse fil. E>H fil. n. e. fac. B 6 5 om P 82 filiis TACDHSE>MS 66 om Q 67 om p 81 om CCFHE>DB 1 , -os CFOA.c

+

+

+

,+

XV EPISTOLAE PAUL!

217

' ac magis ' 68 proficiant admonentur. Galatae iam nullius criminis arguuntur nisi quod uersutis 69 pseudoapostolis crediderunt. Ephesii san~ nulla reprehensione, sed ·multa laude sunt digni, quia fidem apostolicam seruauerunt. Philippenses etiam multo magis cönlaudantur, qui nec audire quidem falsos apostolos uoluerunt. Thessalonicenses adaeque 70 in duabus .epistulis omni laude prosequitur, eo quod non solum fid~m inconcussam seruauerin ueritatis, sed etiam in persecutione 71 ci~ium fuerint constantes inuenti. Colosenses uero tales erant, qui 72 non indigerent, ut 73 ab H apostolo carnaliter uiderentur 75, denique numquam eis sumn promittit aduentum, quibus etiam dicit : Et 76 si corpore absens sum 77 , spiritu uobiscum sum 78 gaudens et uidens ordinationem uestram 79. De hebraeis . uero 80 quid dicam, quibus ait : Nam et uinctis con83 +ergo A 84 in medium C , reme- passi estis et rapinam bonorum uestrorum cum gaudio 85 partim D suscepistis, ' cognoscentes uos habere meliorem et manen, 00 se m. ap. D dium T tem substantiam ' 81. 87 meruisset R 86 dimittit T 88 confirmet ACCDFHG 1M0 2RTc , -at A.Z 2 89 scientes H ostendat Semarg. 01z1ss 90 et gr. om M 91 amb ... de!. om f 2R 68 om Q 69 uersuti aWP 92 - ~ quidem A 93 predicationem 01 70 aeque P p 1 1 persecutiouersus p 95 om Al nem W 94 inhonorauerunt C -rarent D 72 quo w1 p ' quod W 2 97 om z1 96 debuerunt M 14 om p1 73 om Q 75 ui99 om Cf 1 98 mutauerunt CTDHMIS 7 6 om W 77 om Q deri Q 100 ueracissima MS 00 s. m. Df 2 79 ordi-' 78 om Q sed Q 102 legem FM0 1 101 narratione CTHG 1 81 om 80 om W nem uestrum Q 1o3 praedicatum A + sit ACCDf2HG 2B WPp 104 ostendit A.Zc 105 et A , om A 2f 2D 106 concordia f 101 hortatur c

His 83 taliter altercantibus apostolus se medium 84 interponens ita partium 85 dirimit 86 quaestiones, ut neutrum eorum sua iustitia salutem meruisse 87 confirmet 88 , ' ambos uero populos et scienter 8 9 et grauiter 90 deliquisse ' 91, iudaeos 92 quod per praeuaricationem 93 legis deum inhonorauerint 94, gentes uero quod cum cognitum de creatura creatorem ut 95 deum debuerint 96 uenerari, gloriam eius 9 1 in manufacta mutauerint 98 simulacra 99. Utrosque etiam similiter ueniam consecutos aequales esse uerissima 100 ratione lOJ demonstrat, praesertim cum in eadem lege 102 praedictum xo3 et iudaeos et gentes ad christi fidem uocandos ostendat 104 ; quam ob rem uicissim eos humilians ad 105 pacem et concordiam 106 cohortatur 101.

+

4. Pel 3

4=

Bla

HT8xy

rp

=

DIR W

), (=

B KV) dm v

1. x Epistolae 2 pauli 3 ad romanos causa haec est. Ecclesiam e 4 duobus populis, id est de 24 iudaeis et gentilibus 5, congregatam exaequat meritis, ut causas ei 6 auferat simultatis 7 quae de uoluntate s praelationis mutuae 9 nascebantur. Ergo ut pace inter se et caritate iungantur, ostendit 10 pares conditione dum peccatis fuisse obnoxii conprobantur 11 qui 12 aeque 13 salutem per fidem christi sint 14 et gratiam 15 consecuti. Nam neque 16 iudaeis profuisse legem incustoditam 17 docet, nec gentiles posse legis ignoratione 18 defendi; quos ratio et 19 ad dei notitiam 'perducere poterat, et ab omni uitae prauitate ' 20 reuocare. 2. Scito qui legis, non expositionem continuam esse dictorum sed subnotationes breues singulis 21 uersibus ac uerbis 22 appositas 23. 3. 24 Pauli apostoli epistulae 25 numer.o 2° XIIII 21, ad romanos 1 28, ad corinthios II, ad galatas 1, ad ephesios 1, 'ad philippenses _ 1' 29, ad colosenses 1, ad thessalonicenses 11, ad timotheum II, ad titum 1, ad philemonem 1, ad hebraeos 1. 4. Omnis 3o. textus uel numerus epistularum ad unius 31 hominis perfectionem 32 proficiunt 33. Cum romanis ita agit apostolus panlus quasi cum incipientibus 34 qui

, 1-2. 4 om L 1-3 om D , 2-4 om B , 3 om G H xy 1-2 om 41 , 3-4 om Wa 3. 4. 1. 2. d 5 gentibus 24 om B 2 epistola m 3 om KBa 4 de B R I argumentum a 10 ostendens W 1 6 eis d 1 simulatis ßI a 1 s uoluptate RI d 9 00 m. pr. d R W B 1a d 13 quique m 11 conprobatur w1 a1 12 quia B , ostenduntur B 18 ignorantia v 14 sunt R 15 sunt a2 16 et ßI 11 in custOdiam v om a 19 + mens a 2 20 per (post a2) prauitatem (+ possent a 2) a 21 singularis (-iter a 2) a 24 + Haec sunt T 22 acerbis B a 23 apposita J1 A. Ra 1 , + Hae insunt epistolae L 29 om v 26 27 + sunt · v 28 unam R semper in accusatiuo 25 sunt d sunt G R 31 noui 41 32 perfectionem T 33 proficit TBVd 30 + autem T 34 insipient. d

00

+

+-

+-

+

218

XV EPISTOLAE PAULI

post gentilitatem ut initia fidei adhuc perfectae fidei rationem nescirent, sub nomine enim saluatoris in legem sortiantur et perueniant ad spem fuerant inducti, ut christum profitentes legem tarnen seruarenl, ideoque apostolus uitae aeternae multa bis quae sit uera et spiritalis fides exponit, ut a lege eos eruens in sola fide christi illos constituat, unde 3 5 aliqua de physicis 36 rationibus insinuat, multa de scripturis diuinis 37, Ad corinthios prima consecutos 38 iam fidem obliquos et minus \ non recte conseruantes 3 9 obiurgat. Secunda ad corinthios 40 contristatos qnidem, sed emendatos 4 1 ostendit. Galatas in fide ipsa peccantes et ad iudaismum declinantes exponit. Ephesios quia incipiunt et custodiunt laudat, quod 42 ea quae acceperant 43 seruauerunt 44 • Pilippenses quod 4 5 id quod 46 crediderunt seruantes 47 ad fructum peruenerunt. Colosenses conlaudat 48 quia uelut 49 ignotis scripsit 5o et accepto nuntio ab epaphra 5 1 custodisse euangelium gratulatur. Thessalonicenses 52 in opere et fide 53 creuisse gloriatur 54, in secunda praeterea quod 55 et 56 persecutionem 57 passi 5s 'in fide perseuerauerint 5 9, quos 6o et sanctos 61 appellat' 62 ut illos 63, qui ·in iudaea christum confessi 64 persecutiones 65 fortiter tolerarunt 65, 'Ad hebraeos, ad quorum similitudinem passi sunt thessalonicenses 67, ut in mandatis 68 perseuerantes 69 persecutiones promptissime 10 patiantur' 11. Omnes ergo epistulae pauli sunt numero XIIII 72 : ad romanos 73, ad corinthios II, ad galatas, ad ephesios, ad philippenses, ad colosenses, ad thessalonicenses II 74, ad hebraeos, quos hortatur ad similitudinem thessalonicensium. haec in canone non 15 habetur 76 reliquae ad timotheum prima, quemadmodum agat ecclesiam 11, ad timotheum 1s secunda, quemadmodum 79 seipsum agat, ad titu m 80, ut creditam sibi ecclesiam cretae 81 ordinet, ad philemonem de onesimo seruo, qui emendatus melior s2 factus est. ' Septem ergo ecclesiis scripsit sicut et iohannes apostolus propter numerum septenarium ' s3,

5. Hivi beh Paulus apostolus, qui et 1 ante saulus, extra numerum XII apostolorum, de tribu beniamin, ex 2 oppido iudeae 3 giscalis 4 fuit; quo 5 a romanis capto 6, cum parentibus suis tarsum ciliciae commigrauit; a quibus ob studia 7 legis missus hierosolymam, a gamaliele 8 uiro doctissimo cuius lucas meminit eruditus est. Cum autem 9 interfuisset neci 10 martyris stephani, et acceptis a pontifice templi epistolis ll ad persequendos eos qui Christo 12 crediderant, damascum pergeret, reuelatione conpulsus ad fidem 13 quae in actibus apostolorum scribitur in uas electionis de persecutore translatus est. Cumque primum 14 ad praedicationem eius sergius paulus proconsul cypri credidisset; ab eo, quod eum christi fidei subegerat, sortitus est nomen : et iuncto sibi barnaba multis 15 urbibus peragratis, reuertens 16 hierosolymam, a petro 11, iacobo et iohanne gentium apostolus ordinatur 18• Et quia in

35 +de T , aliquos y 36 typicis eHx , deceptos y 31 = multa de scr. 38 consecutus 01 1 d. ins. D 39 conuersantes 0Hd • 40 Ad eosdem in secunda D 41 emendatis T 42 om m 43 acceperunt yd , -rint D 44 serua4 5 om D 46 in quo ;>..mvd 47 seruant v 48 Iaudat eHx uerant ;>..d 4 9 colosensibus uelud D 53 CXl f. 5o scribit 0H;>..dvy 51 ephara T 52 prima v et op. D 5 4 gratulatur D 55 quia ljJ 56 om T 51 tribulationem D 59 perseuerauerunt Rd 5S CXl passi p. d. ' -uerant eHxy 60 quod V 61 apostolos m 62 om D 64 63 hii D , et illos x sunt v 65 persecutores D 66 tolerauerunt T , -rarent xy 6 7 Ad heb. quos hortatur ad similitudinem thesalonicensium D 69 om D 7 0 promptissimi T 71 om eHxy 68 + dei D 12 sed ad aecclesias 73 unam D et ita deinceps 74 duas R 75 om D quidem scripsit id est D 76 habentur D 77 7 s eundum DR 79 om y dei D , quomodo x so unam D s1 recte ljJ s2 melius D 83 habetur et in v 1 om e 2 et bh 3 iudea e iudae bh 4 egirgali e , egiscalis bh oriundus h , -di b 5 oppido postea bh 6 captus e 1 studium h s gamalielo e 9 deinde cum bh lO beati b 11 accepta„. epistola e , = acceptis epistolis a. p. templi bh 12 in xpm b 13 finem e 14 primo bh 15 multisque bh 17 +et bh 16 reuertensq. h , reuertentesq. b ls ordinatus est e

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

XV EPISTOLAE PAULI

219

actibus apostolorum plenissime de eius conuersatione scriptum est; hoc tantum dicam 19, quod post passionem domini uicesimo 20 quinto anno, id est, secundo neronis 21, eo tempore quo festus procurator iudeae successit felici, romam uinctus mittitur : et biennio 22 in libera manens custodia, aduersus iudaeos de aduentu christi quotidie disputauit 23 • Sciendum autem in prima satisfactione, necdum neronis imperio roborato, nec in tanta erumpente scelera, quanta de eo narrant historiae, paulum a nerone dimissum, ut euangelium christi in occidentis 24 quoque 25 partibus praedicaret : sicut 26 ipse scribit 27 in secunda ad timotheum epistola 28 eo tempore, quo e"t passus est, et de uinculis 29 dicta epistola 30 : in prima mea confessione 31 nemo mihi adfuit; sed omnes me dereliquerunt : non eis inputetur, dominus autem 32 mihi adfuit 33, et confortauit 34, ut per me praedicatio conpleatur 35; et audirent omnes gentes : et liberatus sum de ore leonis : manifestissime leonem propter crudelitatem neronem significans 36. Et in sequentibus : ' liberauit me ab ore leonis. Et statim ' 37 : liberauit me dominus ab omni apere malo; et saluauit 38 in regnum suum caeleste; quod scilicet praesens sibi sentiret imminere martyrium. 'Nam et' 39 in eadem epistula praedixerat 40 : ego enim iam immolor, et tempus resolutionis meae instat. Et 41 hie ergo quartodecimo neronis anno, eodem die quo petrus romae pro christo crucifigitur 42, capite trucantur : sepultusque est 43 in uia ostiensi anno post passionem domini tricesimo sexto 44.

7. Lbh ' Paulus apostolus scripsit ad septem ecclesias nouem epistulas, ad romanos unam, ad corinthios duas; ad, galatas unam ' 1 ad ephesios unam, ad philippenses unam, ' ad colosenses unam, ad tessalonicenses duas. Praeterea ad discipulos suos timotheo duas, tito unam, philemoni unam' 2. Epistula autem 3 quae fertur 4 ad hebraeos 5 non eius 6 creditur propter stili sermonisque 1 dissonantiam, sed uel barnabae 'iuxta tertullianum ' 8 uel lucae euangelistae ' iuxta quosdam ' 9 uel clementis romanae postea ecclesiae episcopi 10, quem aiunt sententias pauli proprio ordinasse et ornasse sermone 11 , 'uel certe quia paulus scribebat ad hebraeos' 12 et propter inuidiam sui apud eos nominis titulum in principio salutationis amputauerat 13. Scripserit 14 at1tem ut hebraeus hebraice, id est suo eloquio disertissime 'ut 15 ea quae eloquenter scripta fuerant in hebraeo, eloquentius uertisset in graecum' 16 et 'hanc 17 esse causam quod ' 18 a ceteris pauli 19 epistulis discrepare uideatur 20. Legunt quidam et 21 ad laodicenses, sed ab omnibus exploditur.

8. ls. 1 lsidorus Prooemia 8HNv Paulus apostolus quattuordecim epistolis 1 praedicationis suae praestrinxit 2 stilum 3, ex quibus aliquas 3 propter tipum septiformis 4 ecclesiae septem scripsit ecclesiis conservans potius nec excedens 5 numerum sacramenti propter septiformem sancti spiritus efficaciam. Scripsit autem ad romanos, ad corinthios, ad galatas, ad ephesios, ' ad philippenses, ad colosenses ' 6 ad thessalonicenses, ad hebreaeos, reliquae 7 uero postmodum singularibus edidit personis ----~-----

+

+

21 22 per biennium bh 19 dicendum bh 20 et bh anno bh 25 mundi bh 24 occiduis bh 23 cotidie de adu. xpi disputabat bh ibidem bh 29 2 1 scripsit bh 28 ""' ep. ad tim. bh 26 + et bh suis bh 30 dictauit epistolam dicens bh 31 satisfactione bh 32 ihs bh 33 ""' aff. m. h 34 me bh 35 impleretur bh 36 leon. esse ner. sign. pr. astitit m. b 40 praemicrud. bh 31 om bh 38 saluabit b me bh 39 om e 44 septimo bh serat bh 41 om bh 4 2 om bh , et paulus e 4 3 om e 2 ad thess. d„ ad col. u., ad 1 Scripsit (descripsit h) autem XIV epistolas e quibus decem misit ad ecclesias b h 4 refertur b h 3 tamen b h hebreos unam, reliquae quattuor ad discipulos suos, tim. d., t. u„ phil. u. b h 8 om b h 6 ""' eins n. b 1 ""' s. stilique b h , + esse b s + a quibusdam b h 11 9 om b h 10""' ep. e. b sed nunc generalis ecclesie consensus habet quod ipse eam scripserit 12 om h 14 scripsit b h 15 om L 13 amputauerit b h ad hebreos b h 17 16 et cum reliquas greco sermone scripserit, in hac epistola ipse eloquentissimus exstitit b h const11.t h 21 epistolam b h 19 eius b h 20 nidetur b h 1s haec est causa qua b 4 septemformis 0 1 2 inexit N 3 stilo v l epistolas Nv , stimulum N 1 reliquas v 6 om eHNv 1 5 ne excederet v

+

+

+

+

+

+

+

+

220

XV EPISTOLAE PAUL!

ut rursus ipsum illum 8 septinarium numerum ad sacramentum unitatis conuerteret. Argumenta autem earundem epistularum haec sunt : in primis romanae plebis fidem conlaudat, corinthios gemina doctrina castigat, apud galatas per gratiam fidei excludit opera legis, ephesios magnificat in fide quam acceperunt 9, laudat colosenses pro eo quod in fide steterunt, philippenses euangelium custodisse gratulatur, thessalonieenses in prima epistola fide creuisse et operibus, in secunda persequutiones tolerasse fortiter 10 gloriatur, instrÜit quoque per thimotheum et titum ecclesias, philimonem 11 de emendato seruo onesimo rogat, ad ultimum hebraeos 12 qui in christum crediderant et postmodum persequutionibus iudaicis territi a fide recesserant confortat atque 13 ad gratiam ' euangelii reuocat ' 14.

9. ls 2 lsidorus De ortu et obitu patrum

R Paulus, qui ante saulus, apostolus gentium, aduocatus iudaeorum, a christo de caelo in terra prostratus, oculatus cecidit, caecatus surrexit, ex persecutore effectus uas electionis, ex lupo ouis, inter apostolos uocatione nouissimus, praedieatione uero primus, in lege gamalielis discipulus in euangelio christi seruus, ex tribu beniamin ortus. Hie secundo post ascensionem domini anno baptizatus, dignitatem meruit apostolatus, atque plus omnibus laborans, multo latius inter ceteros uerbi gratiam seminauit, atque doctrinam euangelieam sua praedieatione conpleuit; incipiens enim ab hierosolymis, usque illyricum, et italiam spaniasque processit ac lumen christi multarum 1s manifestauit obtutibus gentium, quibus ante non fuerat declaratum, cuius miracula ista esse noscuntur. Raptus sursum tertium caelum conscendit, demersus deorsum nocte et die in profundum maris fuit, seducentem pythonis 16 spiritum imperata discessione damnauit, patrem publii dissenteria et febribus orando sanauit, adolescenti mortuo uitalem reddidit spiritum, caecitate percussit 17 magum, claudum in proprium reformauit incessum; diri quoque serpentis nec sensit nec horruit mors um; sed igni dedit arsurum. Hie ob amorem christi multas passiones grauiaque corporis sustinuit tormenta 18, ad ultimum a nerone eo die quo petrus crucifigitur, hie gladio caeditur. Sepultus est uia hostensi romae anno post passionem domini XXVIII.

8

18

om v 13 om v

9 ""'

eph... ap. gal.. v 14 om v

15

lO ex> f. toJ. multorum R

V

16

11 filii nomen N phitonis R

17

12 ad ebreos N percutit R

passiones R

10. Conc. Pel. ACFIVVIIm Concnrdia epistolarum 1. De unitate Ad Ad Ad Ad

1

ecclesiae

Ad thess. (1) XXIII Ad tim. (II) XVII 3. De domino patre quod ante saecula dominum filium nobis promiserit quem postea suis temporibus declarauit

cor. (1) 2 II 1 eph. XIIII et XV philipp. V et VI 4 et VII col. XIII!

2. De Ad Ad Ad Ad Ad

perfectis cor. (1) II 1 et VII cor. (II) XXIII eph. 1 et XV pilipp. XII col. 111 et XXVI 4

1

sie fI

1.

1

humilitate Y 2. 4 24 y

2

et LXIII

1

Ad cor. (1) VII Ad tit. 1

1

3

4. De aedifici cultuque doctrinae Ad cor. (1) XII 1 Ad eph. Vill et XV Ad eo!. VI 2 et X

, capitulatio de omnibus epistulis AC 2 II Im 3 3 CIYn 3. 1 14 c 4. 1 22 y

4

, canones epistolarum VY 2 8 m 2. 1 3 IVY 3 IVYnm

16 y 2

3

13

c

XV EPISTOLAE PAUL! 5. De Ad Ad Ad

sanctis hominibus quod templum sint dei cor. (1) XIII 1 cor. (II) XVlll 2 eph. VIII

Ad gal. XXX Ad philipp. VI Ad thess. (I) V 3

6. De integritate apostoli et quod semper manibus sit operatus : Ad cor. (1) XVIII et XLI 1 Ad cor. (II) XVlIII 2 et XXV et XXVI et XXVII 3 Ad thess. (1) VI 4 Ad thess. (II) VII 5 7. De apostoli potestate Ad corr. (1) XXI et XXII 1 Ad corr. (II) XXIII et XXVII 8. De Ad Ad Ad

absentia corporis apostoli cor. (I) XXII col. V thess. (I) VIII 2

1

et praesentia spiritus

(Xl

cor. (1) XL 4 gal. XIII 5 eph. XIIII 6 tit. I et VI 1 1

de

2

sacrario

3

17. De apostolo omnibus placente per omnia Ad cor. (I) XLI 1 et LII 2

1

2 om m , (II) 8 IVYTT (II) 8 m 17 c , 12 f 6. 1 61 IVYTTm 4 omIYTTm 2 18C 3l7m , , 23A 7. 1 24 IVYTTm 26 TT s 2 (1) 24 et 17 m 8. 1 apostoli + 26 TT 2 7 I , 28 TT , 9 AC absentia IVYTTm 2 3 mY 10. 1 lege C 9. t 28 C 2 veniunt AI 22 IVYTTm 3 25 f 11. 1 deluente 4 (I) m s om ad Tim .. ~IVYTTm 3 62 V 2 25 m 12. 1 (II) V CVYm liberti in domino IYVTTm 13. 1 4 om m , 37 et 61 FV 2 22 et 61 C , 36 et 66 m 2 39 A 14. 1 praesentibus VYTTm

+

Ad Ad Ad Ad

Ad cor. (1) XL 6 Ad tim. (I) XVIIII 1 ' Ad tit. II et VI ' s

2

Ad cor. (1) XXIII Ad tit. V 12. De sanctis quod membra sint domini Ad cor. (I) 1 XXVIIll et LV 2 et LXI 3 'Ad gal. V Ad eph. II et XV et XXIIII et XXV ' 4 Ad col. II et III 13. De libero et seruo in domino quod sint aequaliter conliberti 1 Ad cor. (I) XXXVI et LXI 2 Ad gal. XVI Ad col. XIII 14. De contemptu inanis gloriae ac praesentis 1 Ad cor. (I) XXXVIII 2 t

15. De domino patre quod unus est 1 et de uno filio mediatore 2 dei et hominum 'domino iesu christo ' 3

16. De his qui sacrariis deseruiunt quod debeant 4 exhiberi s

9. De traditione peccantium satanae Ad cor. (I) XXIII 1 Ad tim. (I) IIII 2 10. De separatione sanctorum ab eis qui contra legem uiuunt 2 Ad cor. (I) XXIIII 3 Ad cor. (II) 4 XVIII Ad eph. XXII Ad thess. (II) VI, VIII . Ad tim. (I) XXIII et XXVI s Ad tim. (II) XIIII 11. De baptismi gratia uniuersa crimina diluente 1

5.

221

18. De traditione 1 apostolica quod a nemine 2 debeat immutari 3 Ad cor. (1) LIII 4 Ad gal. II Ad philipp. XII et XIIII Ad col. VI 5 Ad thess. (I) XIII 6 Ad thess. (II) II II et VII 1 Ad tim. (I) 8 IIII et VIIII 9 et XXII et XXVlIII 10 et XXX II Ad tim. (II) III et VIIII et XVI 12 19. De Ad Ad Ad

hereses cor. (I) LVI gal. XXVIIII tit. VIII 2

1

20. De destructione I prophetiae 2 atque linguarum et 3 omnium quae ex parte sunt cum 4 id quod perfectum est 5 fuerit declaratum Ad cor. (1) LXI Ad eph. XV 1

6

2 mediatorem C 15. 1 om f christo i. f , om IVYTTm 6 3 et 5 5 1VY 4 41 Im , 54 VYTT 7 7 A ad tim. (1) 3 VYTT , VYTT 2 om C 3 sacrariis VYm 16. 1 +- eis Am 6 60 C 4 debent VY s exhibere C 17. I 12 f 7 18 I s om VYTT 2 53 Im 18. I traditio, 40 Im 2 ante minime m anime Y nem C 4 4 C 7 Im 3 imitari Ym , om A , 14 m 6 3YTT s IVYTTm 9 7 vrr s (II) A 1 3 et 4 vvn I2 3 et 4 et 5 VTT 11 (II) 7 V Io 28 C , 2 9 m , 11 VYTT 19. I 28 f 2 prophe20. I distinatione C 5 VYTT 4 om C 3 om IVYTTm tae A IV 7 16 Im 6 56 A , 6 VTT 5 esse m 7 y 3

6 m 3

(Xl

+

222

XV EPISTOLAE PAULI

21. De examinatione prophetiae Ad cor. (l) LXIII 1 Ad thess. (l) XXII 2

Ad cor. (II) XXII s Ad tim. (1) XVIIII 6 et XXVII

23. De resurrectione

1

1

Ad cor. (l) LXV Ad thess. (I) XVII et XVIII! ' Ad thess. (II) 1 et II 3

2

24. De exponendo t ueterem et induendo nouum hominem

Ad cor. (1) LXV Ad eph. XVII 'l Ad col. XIII 3

2.

36. De sanctis ex gentibus quod obseruationem ueteris testamenti non debeant custodire

1

Ad gal. XX Ad col. Vllll Ad tit. II 2

28. De duobus testamentis

37. De mutua sustentatione sanctorum

1

29. De deo istius saeculi

Ad cor. (II) 1 X Ad eph. III et XXX 2 30. De domino christo quod imago est dei Ad cor. (II) X Ad philipp. V 1 Ad col. II 2 31. De dissolutione terreni corporis ac praesentis Ad cor. (II) XII Ad philipp. V Ad tim. (II) XX 1 32. De sanctis quod quantum 1 auaritiam fugerint tantum abundant et 2 quod opus est debeant ' ad usus ' 3 proprios 4 reseruare 2 21 m 21. 1 64 V , 7 VYn 2 4 VYn 22. 1 63 A 23. 1 mor2 om ad tuorum IVYnm tim... C (I) 16 et 19 m , (1) 18 A , (I) 5 vvn 3 (II) 2 f , (II) et VYn 24. 1 exuendo 2 16 m 1vvnm , 6 vvn 3 4 vvn 2 65 m 25. l sanctos vvnm , 61 l 2 6 et 9 et 23 vvn 26. 1 (1) 1 ' 5 et 9 et 23 1 , 5 et 8 et 23 m 27. 1 commendentibus VY 2 4 A , 8 IM 28. 1 23 m 2 om m ' 13 f 5 22 1 ' 8 vvn 2 om 30 VYn °"' 28. 27 IVYnm 29. 1 (1) m

+

+

30. 1 6 AF 5 VYn , ab sine et 3 om At

1

34. De falsis fratribus :

Ad gal. III 1 Ad thess. (1) IIII

27. De commendantibus 1 semet ipsos Ad_ cor. (II) VII 2 et XXIll

1

cor. (II) XXVI gal. XXV et XXVII et XXXV eph. XXII 2 philipp. X et XII 3 col. V 4 et VII et X s tim. (1) X et XXVI 6 tim. (II) X et XIIII et XV 1 tit II 8

35. De apostolo hominibus displicente

1

26. De adulterantibus uerbum dei Ad cor. (II) 1 VI et VIIII 2

31. et

Ad Ad Ad Ad Ad Ad Ad Ad

Ad cor. (II) XXVI Ad gal. VI 1

25. De collectis et ministerio quod fit in sanctis Ad cor. (1) LXVI 2 Ad cor. (II) XXI et XXII

Ad cor. (II) VIII Ad gal. XXIII 2

et XXVlllI s

33. De seductoribus

22. De silentio mulierum in ecclesia

Ad cor. (l) LXIIII ' Ad tim. (l) VII 2

1

2 1 vvn , 3 Im 2 abundant 32. 1 tantum V , abundanter AFC VYnm 4 proprius A 1

Ad Ad Ad Ad

gal. XXXI 1 eph. Xlll et XVIII! col. XVIII 3 thess. (1) XXII 4

2

38. De opere 1 manuum ut alienum non ad usus proprios nihil desit

Ad eph. XVIII 4 Ad thess. (1) XV Ad thess. (II) VII et VIII 39. De sanctis quod deum

Ad eph. XX Ad thess. (1) II

1

2

accipiatur et

3

5

debeant in omnibus imitari

2

40. De psalmis et hymnis et canticis in cordibus concinentes 1

Ad eph. XXIII Ad eo!. XIV 2 7 22 c 5 25 c 6 18 FC s 2 et 3 et 6 vvn 33. l 25 et 26 et 32 m , 1 et 3 et 11 2 1 vvn vvn , 25 et 27 et 32 I 4 om A 3 10 et 7 A 11 et 13 f 6 1 et 7 vvn 5 4 (tantum) vvn , 10 et 25 m 7 24 et 15 f , 2 et 2 et 4 V , 2 et , 3 et 4 v s 1 vvn 4TI 2 3 F 34. 1 3 vvn 35. 1 1 vvn 2 1 m 36. 1 ueteri CV 2 vn 2 9 et 13 A 37. 1 30 A , 13 et 18 C 3 19 V 4 23C , 72 A 38. 1 ope, 15 A 2 om m 3 om m 428 C1 ,19A ra V 38. s 7 et 13 m 39. 1 dominum IVYm 2 1 m 40. 1 concinentis Af 2 15 Cin ras.

223

XV EPISTOLAE PAULI 41. De subiectione

1

50. De Ad Ad Ad

muliernm ad maritos

Ad eph. XXIII! 2 Ad col. XVI 3 42. De uirorum dilectione ad coniuges

51. De fabulis

Ad eph. XXV 1 Ad col. XIIII 2 43. De obsequio filiorum ' ad parentes ' Ad eph. XXVI Ad eo!. XVIII

1

1

filios temperamento

Ad eph. XXVIII 1 Ad eo\. XX 2 Ad tim. (1) XXV Ad tit. !III

54. De imperio docentium Ad tim. (1) XIII Ad tit. V 3 Ad philem. 4 III

dominorum

Ad Ad Ad Ad

et doctoribus uanis

1

3

et de diaconorum

1

2

55. De doctore 1 ut 2 se ipsum formulam discipulis bonis operibus ' in omnibus ' 3 debeat 4 exhibere

Ad eph. XXVllll Ad eo!. XXI 47. De apostolo petente sanctos postularent

2

53. De spiritu sancto perfidiam 1 nouissimi temporis per apostolum praedicante 2 Ad tim. (I) X Ad tim. 3 (II) XIlll 4 et XVllII

45. De seruorum obsequio

1

et genealogiis

52. De episcoporum formula Ad tim. (1) VIII 2 Ad tit. II 3

Ad eph.::XXVII 2 Ad col. XVIIII

46. De temperantia

1

Ad tim. (I) XI et XXVI et XXX Ad tim. (II) XHII et XVIII! 4 Ad tit. II et VII s

2

44. De parentum erga

mutua correptione sanctorum col. XIII 1 thess. (I) XII 2 thess. (II) VIII 3

1

Ad Ad Ad Ad

ut pro eo in orationibus 2

eph. XXX coL XXII thess. (1) XXIII! thess. (II) V

56. De eo quod possibile sit omnibus et necesse uniuersa mandata dominica plenissime custodire

48. De praesbyteris quod ipsi fuerint aliquando episcopi

Ad Ad Ad Ad

1

Ad tim. (1) VIII Ad tit. II 2 49. De spe sanctorum quod cum domino christo deo ' 2 abscondita sit in caelis

thess. (II) VII tim. (I) XIII tim. (II) VIIll tit. III s

1

'

rom. II cor. (1) XXVII gal. XXV tit. II

1

2

in

Ad philipp. XIII 3 Ad col. 1 4 et XI

2 23 m 41. 1 subictione C 3 13 IVYn , 14 m 42. 1 26 F , 22 IVYnm2 27 m 1 43. 1 om omnes exc. A 2 24 m ~27 A 1m 44. 1 +ad C' 237 m 2 om VYnm 45. 1 29 IVYnm 46. 1 temperamentia F 47. 1 om Y 2 + ad 2 + sancti Y 48. 1 ""' al. f. 1 phil. 1 I 49. 1 ""' eh. d. C 2 om IVYnm 3 14 m 4 2 F

50. 1 14 IVYnm 2 11 V , 8 m 8 IVYn 51. 1 falsis IVYm , fratribus Im 2 genealogis cv 3 11 et 25 et 26 n , 11 et 22 et 33 m , 40 et 36 F 4 23 et 19 F 16 et 19 A , 10 et 13 Cim , 23 et 29 Yn s8 Y 52. 1 formulam C 2 9 F 3 et 9 m 53. 1 perfidia ACVY 2 praedicente Clm 3 Tit. FIVYnm 2 14 m 4 13 F 54. r decentium Y 3 2 IYnm 4 philipp. AV 55. 1 doctorem C 1 ' -re c2 , -rum Vnm 2 et Ynm 3 om F -ribus Y 5 6 IVYm 56. 1 uni4 debeant VnT 2 17 c 22 Im uerse m 3

+

224

XV EPISTOLAE PAULI

12. Conc. prisc. rs

't"

w

C H T W 0 f v (om Canones v

H0

Prooemium sancti peregrtm episcopi. ' Prologum subter adicetum siue canones, qui 1 subsecuntur ' 2, nemo putet 3 ab hieronimo factos 4, sed potius a priscilliano 5 sciat 6 esse conscriptos 7. Et quia 8 erant ibi plurima ualde necessaria, correctis 9 his quae prauo sensu posita fuerant, 'alia 10 ut .erant utiliter ordinata prout oportebat intellegi iuxta sensum fidei catholicae' 11 exemplaui. Quod probare poterit qui uel 12 illud opus quod ipse iuxta sensum suum male 13 in aliquibus est interpretatus discusserit uel hoc quod sanae doctrinae redditum est sagaci mente perlegerit 14. Multis occupatus necessitatibus litteris tuis tardius 15 respondi, carissime. Postulaueras 16 enim ut contra hereticorum uersutam fallaciam firmissimum aliquod 17 propugnaculum in diuinis scripturis sagaci indagine 18 repperirem, quod non tarn prolixum uel fastidiosum esset quam concinnum ac 19 uenustum existeret, per quod uelocius eorum 20 prosterneretur 21 inpudentia 22, qui obiecta sibi uerissima testimonia in 23 suum prauissimum sensum ea interpretari 24 nituntur, aut certe negent haec esse scripta. ldeoque 25 contra eos tale aliquid excogitandum esse 26 dicis, quod non uersuta oratoris eloquentia turgescat 27 uel lubricis dialecticae syllogismis inuoluatur. Nam haec quibusdam maxima solent 28 esse perfugia, sed tale sit ais 29 quod mera 30 ueritate effulgeat atque mira 31 constet scripturarum auctoritate. Illa uero uitari 32 debere, quae sunt spiritali et innocuae 33 fidei christianae contraria atque inimica, quippe quae 34 mundi 36 existens sapientia ab apostolo sit 37 stultitia nuncupata. Haec te 38 saepissime audiens et alia 39 his similia 4o mihi 41 scribente 42 e re 43 mihi uisum est ipsas scripturas in medio positas, id est quattuordecim epistulas beatissimi pauli apostoli, in· 44 earum textu 45 sensus 46 testimoniorum distinguere, ipsisque testimoniis 47 numeros 48 ordinare, quosque numeros 49 unicuique epistularum ab uno incipiens usque in 5o finem quantitatis suae modum 51 sequaciter atramento 52 supernotare 53. Praeterea ex ipsis testimoniis quaedam uerba decerpens canones iisdem concinnaui 54 saporibus 55 ipsorum testimoniorum constantes 56, quibus canonibus epistularum titulos et ipsorum testimoniorum numeros 57 subter adnotaui, ut 58 ubi 59 uel quotum 60 quaeris 61 testimonium, per eundem canonem 62 cui haec subdita 63 sunt facillime repperias 64. lpsi autem canones proprios habent numeros 65 mineo 66 descriptos, id est in quattuordecim 67 epistulis canones nonaginta; quosque numeros 68 in omnem textum scripturae conuenientibus sibi tesfimoniis supernotatos inuenies 69 ; illinc 70 uidelicet unde unicuique canoni pauca uerba necessaria esse uidentur. Cur 71 autem non omne testimonium possideat 72 canon 73, sollerti studio animaduerte 74, quia 75 eadem testimonia ex 76 multis uersibus 77 constant 78, canones autem ex paucis uerbis eo quod semper ad respondendum pauca uerba 79 proferantur. ldeoque euenit ut 80 aliquomm testimoniorum principia tantum cum canone, cui 81 subdita sunt conueniant 82, aliorum autem medietas, ' nonnullorum uero 83. finis ' 84, plerumque totum; et idcirco duorum uel trium seu plurimorum canonum numerum in unum testimonium mineo 85 supernotatum 86 inuenies, ut iam 87 dixi; illinc 88 tarnen unde pauca uerba unicuique uidentur esse necessaria. Hoc enim me elaborasse 89 uolo 90 intellegas, quo fideliter 91 continentiam 92 scripturarum palam facerem 93; nulli existens inimicus, et ut 94 errantium 95 uelocius 96 sicut postulasti corrigerentur 97 mentes 98. 4 tos CT 1 quae e 3 + hos canones v 2 om v , ordinatos eet , facto a 7 conscriptos C T 8 qui T 5 priscilla v 6 noscat v , om f , conpositos eet 10 et C 11 sie CT cYT , quae f 9 correcta W , cum reliquis a (om f) catholico 13 mali W intellectu non discrepantibus ut erant conposita eet 12 ad W 14 perlexerit H 15 tardiue H 16 postulaueris W + explicit praefatio f 11 aliquid T 18 indigne 0 1H 21 prosternaretur H 22 imprudentia f 19 et v 20 ""' eor. u. v -netur T 24 ""' int. e. hv 2 1 fulgescat f imperitia v · 23 om v 25 ldeo 26 om W 28 soleant W 1e 29 sie Tf 9marg. ars W uis Cev 30 sie We , mira CTE>2fv 32 uitare W 34 om f 31 mira CT OT , firma eet 33 nocuae eitt +de CT 36 mundo v 3 1 om T 38 a te f , om te W 39 talia CT 41 + te f 4o + olim W 2 42 Scripte WI , simillima 0V , scripta W 2 43 here w , geare T , eare C , utile Wev , uidere f 44 inque f 46 sensum f 47 ipsoq. testimoniorum T 45 textum f , -a C 48 numerus W 49 nume50 ad eWv 51 om WE> 1H ras W 52 atramentum W 53 praenotare f 54 concinnui v 56 constanter T 55 superioribus v 57 numerus W , monstrantes f 59 ibi T 58 et f 60 quorum W 61 quaeres W , quocumque v 64 repperies f 63 subiecta v 65 numerus W 62 + in minimo v 66 minio W 67 XIII T 69 inuenis f 68 numerus W , om v in eo 70 illic f 71 om T 2 72 possit v 74 animaduerti , quis v n canonum v 75 qui c1T1 76 et H 77 uerbis Wf 78 constat T -tere v 79""' uer. p. T 80 +ab 0 1H 82 conuenient f 81 quae W 2 83 om v 84 om f 8 6 subnotatum f 87 ita V 88 illic f 85 minio C v , illic ne W 90 uelis v 91 fideli v 89 laborasse Tf 92 continentium T , -tia f 93 facere f 94 ut et f 96 uelotium W 95 errantiam El 1H 97 corrigerem W 98 tormentis W , mores , + uale in xpo w

225

XV EPISTOLAE PAULI K. 1. Deus uerax est, spiritus 1 quoque deus et deus saeculorum possidens inmortalitatem, estque inuisibilis lucem habitans inaccessibilem, rex etiam atque dominus, cuius est imago ac primogenitus christus in quo non inuenitur est et non, sed est tantummodo Rom 18 2• Cor. II. 6. 18. 22. Col. 5 3• Tim. 1. 4 5. 28 5. 29 1. Tit. 1 6• Hehr. 1. 11. 18 s. 19. K. II. Quaenam 1 sunt 2 quae sibi ! dissona et' 3 inimica motu 4 ac 5 fructibus existant : est namque natio praua sed et perditio habens 6 filium proprium 1 : Rom. 54 8• Cor. II. 28 13. 34 9. Gal. 30. 31 Eph. 30 10. Philipp. 12 11 . Thess. II. 4 11. Hehr. 23 11 • K. IJI. Quia duo genera spiritum sunt 1, unum dei 2, alterum mundi ad errores : Rom. 54. 55. ' 56. 58. 59 ' 3. Cor. 1. 11. 12 4. 72 5. Cor. II. 19 6. Gai. 30 7• Tim. !. 15 s. Tim. II 9. 5 10. K. 1111. Quia duae sunt 1 sapientiae, una 2 quidem dei, altern uero hominum uel carnis : Rom. 54. Cor. 1. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10 3. 12 4. 18 5. Cor. II. 3 6. Thess. 1. 2. Col. 15. K. V. Quia multi 1 dicantur 2 dii 3 ' et quorundam ' 4 uentrem 5 deum esse, et spiritus aeris 6 huius atque potestates 7 tenebrarum sed et s elementa mundi : Cor. 1. ' 47. 48 ' 9. christus e 2 ter C , 18. 19. 48 T '29 f 3 ter C T 4 II f , 6 e 5 om '27 7 om 6 terC s19T ,140 II. 1 qui enim T 3 dissonae W , 2 sint We 4 mutu W -net T , moribus W , mota T 6 om T 1 om f s 54 bis CT 5 aut T , 29 f 13 om 9 bis CT 17 H repetit numeros ex K. 1 10 bis C , + 31 T 11 bis CT 2 deus W IJJ. 1 sint Wef , +et f 5 22 W 411 C 41 T 63. 69 w 6 18 W bis T , ter C 17 f ' 17. 18. 19. 7 Col. 30 f , 19 quinquies C 49 T , 30 ter T 9Tit. 1 W , quinquies C s om CT 10 quater CT 2 unam W 3 om W 1111. 1 sint wc0 2 4 22 HW 5 28 w 62 T + 11 f. V. 1 Quam mundi W 2 dicuntur Te 3dei cwe 4 quibusdam f 7 potestatis W 1 5 om T 6 ueris T som fC 948 W , 47. 48. 50 f , 47 e 1.

1

Cor. II. 22. Gai. 17 10. 20. Eph. 6 11 • Philipp. 20. Co!. 15. 22 12 Hehr. 9. K. VI. Quia peccata uel daemones. tenebrae siue opera tenebrarum ab apostolo nuncupantur : Rom. 101. Eph. 30. Col. 4. K. VII. Quia stultorum atque carnalium uel dubiorum sit crasse de diuinitate sapere 1 uel sentire : Rom. 8. 9. Cor. 1. 13 2• 14. Cor. II. 3 3. 5. Hehr. 9. K. VIJJ. Quia ex deo et in deo sint 1 omnia, qui 2 uniuersa operatur 3, omnisque paternitas 4 ab eo nominetur, ' atque omnia condita 5 sint 6 per 1 christum ' s : Rom. 91 9. 104. Cor. 1. 47 10. Eph. 2. 3 13• 13. 14. 16. 17 14. Col. 5. 6. 7. 1615. 1711 Hehr. 1 12. 5. K. VIIJJ. Quia sapientia et gratia atque bened.ictio dona spiritalia sint 1 et quod inuisibilia eius per ea quae facta sunt 2 intellecta conspiciantur 3 Rom. 3 6. 4. ö 1. 7. Cor. II. 46 4 Eph. 2. Co!. 3. Hehr. 3 5 K. X. Quia inscrutabilia sint 1 iudicia dei et inuestigabiles uiae eius 2, similiter et diuitiae christi et multiformis sapientia : Rom. 64 3. 91. Cor. II. 46 4. Eph. 2. Co!. 3 5. K. XI. Quia quae uidentur temporalia, quae autem non uidentur aeterna sint 1, ideoque qui in 2 hac uita tantum sperantes 3 sunt 4 miserabiliores esse omnibus hominibus Rom. 64. Cor. 1. 6 9. 7 s. 10 10. 43 6• 44 11. 52 12. 84. Cor. II 1. 37. 39 s. 10 16 Hf 11 5 f 12 26 T 2 9 T 3 4 Tcr VII. 1 separare C 2 quia e 4 paterni e 3 operentur T VIJJ. 1sunt T 8 Tmarg. 5 cognita C 7 super f 6om f 9 61 T 1017 T , om T 1 , 60. 61 f 13 om 14 om 15 om 11 om 12 om We 2 om W 3 conspiciuntur Wfe VIJJI. 1sunt e 4 Cor. 1. 2. 16 T 6 om 7 om 5 om W 2 om Wf 4 16 T 3104 W X. 1 sunt THG 1 54 f 3 sperant f 2 om T 4 om Wf XI. 1 sunt TH 10 om 9 om 6 13 T 5 om 11 om 12 om 8 38 0 7JW 22 f

+

15

XV EPISTOLAE PAUL!

226

K. XII. Quia christus similitudinem carnis peccati sumpserit in mysterio 1 in quo sunt thensauri sapientiae, qui fecit utrumque 2 unum et ascendens 3 in altum 4 captiuam duxit captiuitatem, quemque iam non secundum carnem nasse se 5 dicebat apostolus 6 : Rom. 53. Gai. 32 7• Eph. 8 13. 18. 34 s Philipp. 8. 9 9 Col. 8. 10 10 12 11 Hebr. 7 14 • 8 12• 9 15. 11. 13. 15. 17. 18 16• 21. K. XIII. Quia christus in carne pro nobis 1 mortuus idem homo et deus 2 ' mediator dei et hominum sit ' 3 : Rom. 34. 35 4 • 38 5• 40 6. 47 1. Cor. 1. ' 81. 86' s. 87 13. Thess. I. 17 9. Tim. 1. 9 10• Hebr. 4. 13 11. 14. 15 14. 24 12. K. XIII!. Quia fidei apostolicae fundamentum christus sit qui est lapis angularis ' et caput nostrum 1 ex quo omne corpus et in quo construuntur qui credunt euangelio ' 2 : Cor. 1. 15. 16. Cor. II. 22 3. 23 9 Eph. 10 4 • 21 5 Col. 8 6. 14 7• Tim. II. 15. Hebr. 12 s. XV. Quia sacramentum olim filiis hominum absconditum, nunc per apostolum sanctis 1 'manifestatum sit; et quod chrisfus sapientia nuncupetur quam nemo principum huius mundi cognouit 2 Cor. 1. 10. Eph. 2. 11 3. 13. Col. 10. XVI. Quia christus filius dei imago uirtutis 1 ac 2 sapientia patris sit et quod in ipso plenitudo diuinitatis corporaliter habitet 3 , solus nesciens in carne peccatum; ' omnis autem homo mendax ' 4 Rom. 2. 5. 18 5. 19. Cor. 1. 5. 8. Cor. II. 32 6• Co!. 5. 16. Hebr. 1 1. 8 s. 12. K. XVII. Quia homo christus ab apostolo deus et 2 +in 8 3 ascendit f XII. 1 ministerio CT0 1 6 apo, om se T 5 non sese W 4 celum T 8 20. 24 e 35 f 13 om 194 f tolis T 11 11 10 om W , 89 f 918. 43 T 16 om 15 om 12 om 14 om 3 om T 2 +et f XIII. 1 "" p. n. i c. Wfe 7 27 T 6 om T 831. 66f 5 39 T 4 1- 36 f 10 8 w 13 om , om W 12 om 14 om , om f 11 14 H 9 om 2 om T 3 om XIIll. 1 apud dominum f 7 9W 6 9 T s 32 e 4 om ef ' 19 f 8 11 f 2 om T 12 f 3 XV. 1 sanctum T 2 om T 3 abitat T XVI. 1 uirtus We 7 om T 6 22 T 5 17 f 4 om T 89 f

+

dominus nominatus sit et quod non in diuinitate, sed ex semine dauid et 1 ex rouliere factus dicatur : Rom. 1 2 • 70. Cor. 1. 90 3 Gai. 1. 4. 5. 18 1. 19. Tim. 4 1. 1 5• Tit. 10. Hebr. 1. 2 6. 3. 4. K. XVIII. Quia christus 1 pax nostra sit ideoque in cruce sua inimicitias 2 soluens deleuit quod aduersum nos erat cirographum medio pariete destructo : Cor. 3 I 1. 32. Eph. 9. 39 4. Col. 6. 7. 8. 19 s. Hebr. 21. K. XVIII!. Quia christus non inuitus, sed sua uoluntate in 1 passione sua 2 patris inpleuerit uoluntatem humilians 3 se usque ad martern Rom. 66 4 • Gai. 2. 10 5 • Eph. 27. Philipp. 9. Tim. 1. 9. Tit. 10. Hebr. 26 6 • K. XX. Quia hierusalem illa caelestis sit 1 libera et quod nos 2 secundum isaac promissiones 3 deputemur 4 in semine s et quod caput ac plenitudo ecclesiae christus sit 6 :

Gai. 25. 26. Eph. 5. 13 7 • 35 8• Col. 6. 9 9. Hebr. 20 10. 24 11. 26. K. XXI. Quia spiritus dei omnia scrutetur et nouerit etiam alta dei 1 quae spiritales 2 tantummodo intellegant et loquantur omnia iudicantes, ipsi a nemine iudicentur 3 occursuri 4 christo : Cor. 1. 11 s. 12. 13. 77 6. Eph. 4. 14 7 • 20. K. XXII. Quia peccatum martern adferat atque 1 in seruitutem animam redigat : Rom. 43. 44. 45. 46 7• 47 3. Eph. 6. 7 4 • Col. 5 18 6 • Tim. II 7 • 7. K. XXIII. Quia ignorantia tenebrae sint 1, scientia uero Jux in deo 2 et 3 utraque filios suos habeant 4 7 om 3 110 T 2 + 2. 3. 4 f XVII. 1 om Tf 6 om W s + 12 f 4 Tit. w1 3 Rom. T 2 inimicitiae W XVIII. 1 christi T 5 Gai. 7. 8 f. 4 19 H 18 f , 4 62 T 3 humiliauit C 2 om T XVIII!. 1 om C 6T Sl.9H 4 depu2 non f 3 promis III T XX. 1 om f 5 6"" s. e. ehr. T tentur f eius T 11 25 f 10 15 H 98f s25f 114 H 2 spiritalis C 3 iudicantur C XXI. 1 deo W 2 4 occurere W 7 13 w 6 83 T s om f 2 47 T 3 48 T XXII. 1 afferatque CT 6 48 T 7 Tit. T s Gai. f 4 6 T 2 domino Te 4 habent CT2 3 om f XXIII. 1 sit f

+

+

XV EPISTOLAE PAUL! Cor. 1. 79 5• Eph. 22 6, 30. Thess. I. 16 1. 17. Col. 4. Hebr. 9. K. XXIII!. Quia deus ante saecula sapientiam 1 in sacramento 2 absconditam 3 ad 4 gloriam nostram praedestinauit eorum uidelicet quos ante constitutionem mundi elegit 5, Rom. 65 6, Gai. 18 7. 19. Eph. 2. 3. Thess. s II. 5. Tim. II. 6. 7. Tit. 1. Hebr. 5. K. XXV. Quia gratiae ' dei sit atque misericordiae 2 ut credant audientes et saluentur credentes, obtunsio uero 3 uel induratio de peccato ueniat non credentibus; et quod 4 contra naturam insertae sint gentes gratiae dei, quippe ex quo et per quem et in quo sint 5 omnia : Rom. 73 6, 74 7. 82. 84. 85. 86 s. 87 19. 88 9 89 10. 91. .Cor. 1. 22 11 • 33 20. 37 12. 72 21. 73 13. Eph. 1 u. 2 15, 7. Philipp. 11 16 Col. 10. Tim. II. 6. 17 11. Tit. 12. Hebr. 6 22. 7. 28 1s_ K. XXVI. Quia peccatum et mors per adam in omnes homines uenerit et regnauerit 1 mors ab ad.am usque ad moysen : Rom. 37 2. 38. 39 3, Cor. 1. 86 4, K. XXVII. Quia corrumpant 1 mores bonos 2 confabulationes pessimae 3 ' et quod quaestiones atque contentiones ' 4 subuertant 5 potius quam aedificent 6 audientes : Cor. 1. 91 1. Eph. 29. Col. 15 8. Tim. 1 9, 27 10. Tim. II. 14. 17 11. 20 12. K. XXVIII. Quia peccandi cupiditas 1 id est 2 uolun6 21 TW 121 T 80 Tf XXIIII. 1 sapientia W , ""' sap. a. s. e 2 Tin ras. 3 absconditum f 4 om T 1 , -ta W Seligitf 615f ,55H 717T 8Cor.T XXV. 1 gratia T 2 misericordia T 3 om C 4 om CT 5 sunt T 6 74 T , 63 f 1 oom f 7 64 f 883 T 19 om 987 f 21 om 11 12 W 20 om 12 om C 13 om 14 6 f 15 8 f 162 f 17 7. 13 T 18 39 T 2 2 om 2 27 f 3 om W XXVI. 1 regnauit T , 37 T 4 83 T 3 om T 1 XXVII. 1 corrumpunt Cef 2 °"' b. m. f 4 om T 5 subuertent H 6 aedificant 8' 7 12 H 8 12 9 Tit. 1 H IO 16. 27. 31 T 1116 T 12+ Tit. 22 T 2 om WT XXVIII. 1 °"' c. p. W 5

c

227

tas 3 carnis quae ex consuetudine diuturna 4 lex iam dicitur atque natura 5 sanctae aduersa 6 semper 1 sit s uoluntati : Rom. 48 9, 49 18, 50. 61. 62. 63. 64 10. 74 19. 123 20. 124 11 • Cor. II. 21 21. 12 12 . 48 13. 55. Gai. 30 14. Eph. 38 15. Thess. II. 7 16. Tim. 1. 12. Tim. 11 II. 16 22. 17. K. XXVIII!. Quia caro eiusque prudentia deo sit inimica et a deo atque ' ab omni ' 1 bono semper absentet 2 : Rom. 50. 51. 54. 55. 57. Cor. 1. 95. Cor. II. 29. Gai. 30. 34. Eph. 6. K. XXX. Quia per inhabitantem 1 in nobis dei 2 spiritum uiuificentur mortalia corpora nostra Rom. 56. Philipp. 23 3. Thess. 1. 22 4, K. XXXI. Quia nouus homo interior 1 sit cuius caeIestis imago est quippe ad imaginem dei ' formatus 2 quique ' 3 dei gratia et scientiae lumine reformatur 4 et ut thesaurus in fictili uase consistens uisceribus misericordiae et fidei atque caritatis induitur : Cor. 1. 94. Cor. II. 24 5, ' Eph. 14. 23. 24 ' 6, Col. 27 7. 28 s. Hebr. 18. 19. 20. 25 9. K. XXXII. Quia uetus homo exterior sit qui corrumpitur et in quo corpus peccati destruitur quique terrestris domus 1 et uas 2 fictile ' ab apostolo ' 3 nuncupatur : Rom. 41. Cor. II. 24. 27. 29 4 Eph. 23 5, 26 ö, Col. 27. K. XXXIII. Quia sanctorum corpora dei siue spiritus sancti templa et christi membra sint 1, et ideo semper hostia 4 diuturnae e 5 nature T 7 om We 8 om W 9 18 TH 10 67 f 19 om 1 8 om , om , om 12om 20 om 11112T 21 0m 13 49 Hf 14 1. 30 f 18 TW 1 , 38 T 1 5 om Tf 1 6 1. 6 f 22 om 17 Tit. T 2 absente f XXVIIll. 1 homine Tf 2 om H 1 3 bis H XXX. 1 habitantem C 4 21 w 94 f 2 formatos E> 3 om T 1 XXXI. 1 inter uos e , 4 reformatus T quique] quid e , lumen est , 34 e , om H formatus W s 14. 24 T 6 om T , Eph. 34 H , Eph. 14. 34 f 1 17 f ,14H 829W ,24H 9om.num.W , 17. 20. 25 f , 18. 20. 26 T , 27. 29. 28. 20. 25 H 3 om f 2 uasa W XXXII. 1 terrestres domos CT 4 27 T s om 6 om XXXIII. 1 sunt C 3 uoluptas Cf 6 aduersum W

228

XV EPISTOLAE PAUL!

uiua et placens esse debeant atque 2 ab omni opere carnis et a susurratione et uaniloquio ceterisque peccatis abstinere se 3 debeant, et ut uirgines iuxta apostoli consilium 4 sie permaneant : Rom. 92 5• Cor. 1. 17. 28. 33. 34. 35. 36 9• 37 °. 41. 45. 58. Cor. I 1. 35. 49. Eph. 28. Philipp. 24. Thess. I 7• 11 s. Col. 25. K. XXXIII!. Quia sancti carnem suam cum uitiis et concupiscentiis crucifigant 1, gloriantes in cruce christi per quam 2 mundo eiusque 3 operibus mortui sunt : Gai. 32. 36. Col. 22. 23 4 • Tit. 9. K. XXXV. Quia 1 cum 2 carnibus et uino aliqui 3 abstineant nec 4 iudicari ab aliis debeant nec ipsi alios iudicare eo quod mundis omnia munda sint 5 et quia esca et potus neminem commendat 6, deus enim et hunc inquit et haec destruet 1. Rom. 102. 103. 106. 107 s. 108. 109 14. 110. Cor. 1. 32. 49 9. 51. 53 10. 56 1s. Col. 20 11 . Tit. 12 4. Hebr. 26 13. K. XXXVI. Quia uinum sit omnis causa luxuriae et ideo abstinendum ab eo sit 1, quippe quod pro sola infirmitate et ipsud 2 modico uti 3 indulgeat : Rom. 108 4• Eph. 32 5• Tim. I 6. 24. K. XXXVII. Quia per beatam 1 uoluntariam paupertatem iusti radicem malorum omnium auaritiam respuant, contenti 2 cotidiana 3 exhibitione 1 et tegu menti sufficientia 5 per 6 pietatem sibimet 7 ministrata 8 : Cor. 1. 28 9 • Eph. 22. 28. Col. 25. Tim. 10 1. 27. 28. Hebr. 18. 26 ll. K. XXXVIII. Quia iustorum militia 1 et arma et hostes 2 et lucta uel 3 pugna spiritalia sint 4 , quorum con2 om C 3 om W 4 consilio W s 13 H 6 om 1 om CW s 12 W 9 om XXXIII!. 1 crucifigunt T 2 quem T 3 eosque H 4 36 w1 , 26 w2 2 + a T2 XXXV. 1 qui 8 3 aliquid e 4 ne C 5 sunt T 7 destruit WC 6 condemnat Te 8 om W 14 om 9 19 f 10 om 1s om 11 Cor. II. 20 f 12 Tim. f 13 25 W 2 ipsum e 3 ut TWe. XXXVI. 1 ""' sit ab eo CW 4 109 C s 22 Tf 6 Tit. T 2 contempti f XXXVII. 1 beatum 0 3 cotidianam W 4 exhibitionem W s sufficientis f 6 et f 7 sumet e 8 ministratam f 9 29 f , -rare W IOTit. w 1119. 23 c ' 26. 29 T 26. 38 f 2 hostis W XXXVIII. 1 malitiae f et aste f 4 sunt T 3 et f

,+

uersatio in caelis est, unde et 5 christum dominum 6 expectant : Rom. 101. Cor. II. 46 1. Eph. 38. 39. 40. Philipp. 20. Thess. 1. 10 11. 17 s. Tim. II. 10. Hebr. 119.15 10. K. XXXVIII!. Quia opus doctoris 1 lectio sit atque euangelii praedicatio, in quibus nocte ac die operabatur apostolus : Cor. 1. 101. Phil. 15. Thess. 1. 5. Thess. I 1. 9. ' Tim. 1. 17. 18 ' 2. Tim. II. 6. 18 5. 19 3 20. 21. 23 4 K. XL. Quia psalmis, hymnis et canticis spiritalibus atque orationibus insisti debeat tarn pro inuicem quam 1 pro regibus atque 2 omnibus hominibus : Rom. 3. 96 12. 119 3. Cor. II. 2 4. 60 s. Eph. 4. 32. 41 6. Philipp. 1 1. 23 s. Thess. I 1. 3. 6. Col. 3. 29 9. 32. Tim. 1. 8 10. Tim. II. 2 11 K. XLI. Quia apostolus omnibus 1 omnia factus sit, ut omnes 2 lucrifaceret, per quod omnibus placuit, quem 3 imitari oportet ut sicut luminaria in conuersatione sua luceant inter ceteros christiani, quorum tale w lam dudum saulus 1 procerum praecepta secutus, Cum domino 2 patrias uellet 3 praeponere leges 4, Abnueret 5 sanctos 6 christum 7 laudasse prophetas; Caedibus adsidius cuperet discerpere plebem. Cum lacerat 8 sanctae matris pia foedera caecus, Post tenebras uerum meruit cognoscere lumen. Temptatus sensit posset 9 quid gloria christi Auribus ut 10 domini uocem 11 lucemque recepit. Conposuit mores, christi praecepta secutus, Mutato placuit postquam de nomine paulus Mira fides rerum. Subito 12 trans aethera uectus 13 Noscere promeruit possent 14 quid praemia uitae; Conscendit 15 raptus martyr penetralia christi

Tertia Jux caeli tenuit paradisus euntem. Conloquiis domini fruitur 16 secreta reseruat 17 Oentibus ac 18 populis iussus 19 praedicere 20 uera. Profundum penetrare maris noctemque diemque Uisere cui 21 magnum satis est uixisse latentem Uerbera 22 , uincla, famem, Japides 23 rabiemque ferarum, Carceris inluuiem 24 , uirgas, tormenta, catenas, Naufragium, lacrimas, serpentis dira uenena. Stigmata non timuit 25 portare in corpore christi Credentes docuit possent quo 26 uincere mortem. Dignus amore dei uiuit 27 per. saecla magister. Uersibus his breuiter fateor 28 beatissime 29 doctor Sancte, tuos 30 damasus uolui monstrare triumphos.

14.

no Versus quot et quibus misse sint epistole. Rom am prima, due post hanc uenere corinthum, Quarta monet 31 galathas et quinta fit ephesianis, Sextaque philippis et septima missa colossis,

Octauam nonamque Jegunt tessalonicenses, Bina timotheum, titum dehinc una salutat 32, Deinde philemoni paulus, post scribit hebreis Ro cor bis gal ephe phi co te bis timo bis ti phil hehre.

1 paulus Rl 4 om vers. II S 1 2 domini T 3 uellit S , saulus R2 6 om f 5 abnuerit f 1 dominum R -re 0 , sanctorum III 0 ' 10 Rl 11 uocemque F 9 possit Sw 8 laceret R , post sit F ad R2 12 subdito T 13 iactus F 14 possint Sw , 15 conscendet FRe , caeli f 16 feruitur T 18 et T 20 praedicare 0 17 que seruat T 19 iussu 0 23 lapidem 0 21 cum OFIRSw 22 ueruera uerba 0 , eum f , quum Te 25 metuit T 24 ingluiem 9in ras. inluuiem FF , timus f 26 quod Tw2 27 uixit w 28 nostris fateor T , quia fGIFRe , que Sw 1 30 tuas 0 29 iustissime fl 31 mouet n , f. bis ter f 32 salutant o

XV EPISTOLAE PAUL!

15. Ma

r

235

16. Pel

iR

AC DEF LOPQRSTVWV Z ii E> R ~ (pro Phil. I. Thess.) qr T NEx

Ro

Romani sunt in 1 partes italiae. Hi fidem habentes et scientiam fidei ignorantes physicas rationes consonare praedicationi apostoli uel prophetarum discunt. 'Scribit 2 eis 3 ab athenis' 4.

1

om CY

W habet 37a; 8 habet Pel

1

Romani 1 sunt ' in partibus ' 2 italiae. Hi praeuenti sunt 3 a falsis apostolis et sub nomine domini nostri 4 iesu christi in legem et prophetas 5 erant 6 inducti 1. Hos reuocat apostolus 8 ad ueram euangelicam 9 fidem 10 scribens eis a corintho 11.

I Co

2

Corinthii sunt achaei 12. Et 13 hi similiter ab apostolis 14 audierunt uerbum ueritatis et subuersi 15 multifarie a falsis apostolis 16, quidam a 11 philosophiae t8 uerbosa 19 eloquentia 20, alii a secta 2• legis iudaicae inducti 22. Hos reuocat apostolus 23 ad ueram et 24 euangelicam sapientiam 25 scribens eis ab epheso ' per timotheum ' 26. 3

II Cor

Post actam 1 paenitentiam consolatoriam 2 scribit

3

1 + ergo R'l' 2 2 sie AfQIO in partes , partes FHllJllZ in parte Q2L Q 1TßR'l' 2 4 om QIOZ 3 om E , partis OESQ 2H 2Bm 5 in lege et prophetas Rm , in legem et , (+ et L) in lege et (+ in L) proprophetis Q 1 indocti P 6 om Q 1ß phetis LQ 1Hß , u. et eu. LQTßRQ2H 9 sie A 1f 11J'Q 1 8""' ap. r. Q 10 sapientiam m , u. eu. que E'l' 1F 11 ab athenis IJllELS , ab ath. eis P bene relegas in christo semper frater carissime ß 0 L) in opere habet apostolus uersus IITidcccclxvm ( (-ra L) legis carnalis (-Iia L) qui spiritaliter intelligendi sunt 12 achaei AL , achai , achaethi F'I' LPm , acahii r , acei T , acai f CDBß , achiui ESK (+ populi P) achaici PYeH 13 om DF\fl , achaiae Ql (?) achaiae MR 14 apostulo BFK\flY 15 + sunt VYHm , -los f 11 om A 16 fratribus V quidam D 19 uerbo FB 18 philosophia S 20 ad ph. , alia 21 sie ARF uerbosam eloquentiam MK 2 E) sectam , alii ad (in , alii secta L secta f BQ'!' , inducit B 22 indocti PW 1 c2EHMk , ""'fuerunt (-rant q) i. Hq +sunt DEPFR'l'kq 25 fidem M 24 om f 23 om ELSBMm 26 om LPWTe , discipulum suum Vkmq , , + haec scripta de chorintho uersos DCCCCXI L epistola per timotheum corinthios ab apostolo missa est e cohortans et corripiens ut salui fiant in christo iesu 1 acceptam CBFMR\flm domino nostro DM D) corintheis Ok a (-\- eisdem , hanc V 2 consolatorias fLR epistolam , -ria M 3 scripsit DMeYk , scribens S CEKmQ

+

+

,+

+

+

,+

+

+

2

I

c

A/E8 Corinthus 5 metropolis ciuitatis achaiae esse 6 perhibetur 7; huius incole a beato apostolo paulo uerbum euangelicae 8 ueritatis audierant, et postmodum subuersi quidam eorum 9 a pseudoapostolis, quidam a mundanae eloquentiae 10 sectatoribus, nonnulli uero etiam 11 iudaicis traditionibus 12 deprauati; hos sanctus 13 apostolus ad noui testamenti regulam ' reuocare contendit ' 14, scribens eis ab epheso. In qua scriptura admirabilis diuinae gratiae scientia 15 declaratur, quod in tam 16 breui epistula quae intra mille fere uersuum numerum continetur, tantae causae determinantur, quantas forsitan nec in quinquaginta 17 milibus uersuum alter potuisset explanare 18. Nam uiginH quinque et eo amplius causas 19 in eadem epistula 20 edissere 21 non dubium est 22. !a est 23, excepta 24 epistulae praefatione 25, qua illos ad unum sentiendi concordiam reuocat, et ut id 26 ipsum omnes loquantur hortatur. IIa qua uanissimam 21 et nullius momenti sapientiam et uirtutem et nobilitatem 28 docet esse carnalem 29. IIIa qua corripit illos, quia inter se propter diuersos magistros contentiosa iurgia habeant 3o. IVa quia 31 gloriarentur 3 2 in sapientia et in fortitudine et in nobilitate 33. va quia tam grauis inter illos fornicatio erat cui nec gentium quidem possit 34 spurcitia conparari. Via quia malorum 35 consortia non execrarentur 36, et eorum habere amicitias familiaritatemque uiderentur. VIIa quia secularia sua ab infidelibus magis quam a sanctis uelint negotia terminari 37. VIiia quod 38 cum ab aliis eos 39 fraudem atque iniuriam patienter ferre oporteret 40, ipsi sibi 4 om E 3 om x 2 scribens x 1 om x 7 om I 6 om E 5 om Cor.-explanare e 10 loquentiae E 9 om E 8 euangeliace A 14 reuo13 sanctos A 1 12""' tr. i. E 11 om EI 16 om A 1 , scientiae Al 15 sie E cat E , hie incipit e 18 explere EA 11 XL / 21 sie E 20 epistulae eA 1 19 causa I , disseri 23 om I 22 hie desinit E , deseri I eA 26 eonieci 25 profationem 0 24 excepte I 27 ab pseudouaniss. A 1 , om I ad eA 29 carnem 0 28 ignobilitatem I uanissima I , quia A 1 31 A 2 , habent Al 3o A 2 34 posse I 33 ignobilitate I 32 gloriantur I 36 I prosequitur sua ab infidelibus magis 35 mala I quam a sanctis uiris uelle negotia terminare, septima 38 quo A 37 terminare A quia· secularia, octaua 1 , opponeret A 40 oportere I 39 eorum I

236

XV EPISTOLAE PAULI

eis 4 a troade 5 et 6 conlaudans meliora 9. 4

1

eos s hortatur ad

Gai

Oalatae sunt graeci. Hi uerbum ueritatis primum 10 ab apostolo 11 acceperunt 12, sed post discessum 13 eius temptati sunt a falsis apostolis, ut in legem et 14 circumcisionem 15 uerterentur 16, Hos apostolus reuocat 11 ad fidem ueritatis 18 scribens eis 19 ab epheso 20. 5

Eph

in qi· folium excidit Ephesii sunt asiani 21. Hi accepto uerbo 22 ueritatis persteterunt 23 in fide. Hos conlaudat apostolus scribens eis 'ab urbe roma ' 24 de carcere per tychicum 25 diaconum 26.

Phlp

6

Philippenses 27 sunt machedones 2s. Hi accepto uerbo ueritatis persteterunt 29 ' in fide ' 30 nec receperuut falsos apostolos. Hos apostolus conlaudat 31 scr:bens eis a roma ' de carcere ' 32 ' per epaphroditum ' 33.

inuicem fraudulenti 41 iniuriosique existerent 42. VIIIJa qua de 43 coniugatis 44. Xa qua de uiduis. XJa 45 qua docet 'ne aut' 46 circumcisus 47 adducere praeputium 4 8 uelit 49 aut qui praeputiatus 50 est circumcidi. Xlla qua de uirginibus 'ait et' 51 quid illi uideatur edisserit. Xllla quod christanae religioni 52 conditio non possit 53 obesse seruilis. XllIJa de his qui falsa scientia inflati 54 edebant idolis immolata. XVa qua ostendit se etiam sibi debita spreuisse ut omnem occasionem eis qui indebita sibi exigere nitebantur auferret. XVJa ubi patrum exemplo 55 sola religionis non sufficere sacramenta demonstrat nisi ab omni iniustitia atque iniquitate cessetur 56. XVII a qua de uelandis 57 feminis 58 tractat 59. XVllla ubi de sacramentis 60 disputat. XVIIIJa cum de spiritalibus carismatibus 6I disserit. xxa ubi de caritatis tractat officiis. XXJa ubi prophetare magis quam loqui linguis dosset esse praestantius. XXlla ubi loqui feminas in ecclesia 62 non sinit 63. XXJlla ubi de carnis resurrectione 64 disputat. XXIIIJa ubi de collectis 65 tractat. XXVa ubi suum eis pollicetur aduentum, exceptis his quibus eos in fine epistulae familiarius appellat. Haec ne quis aut simplicior aut neglegentior 66 non animaduerterit in praefatione credidimus 67 esse scribenda 68 , quae ita 69 se habere ipsius epistulae series 70 manifestius perdocebit 71 . 3

II Cor 6Nq

1

Col

Colosenses et hi sicut laudicenses 34 sunt asiani. Et ipsi 35 praeuenti erant a pseudoapostolis 36 nec ad hos

+

4 om SFC , litteras 2 , + epistolam 5 macedonia D , + per titum apostolus DMk 6 om f , per tychicum M 2 A 2Vf/Yk 7 co11laudat Q 9 meliorem Y 8 om ACI + per tychicum D , + contristatos quidem eos (om E e. q. BYQ) sed emendatos ostendens (-dit 10 primus A 1 EPSBYQ) EPSVY BHYQmk 12 susceperunt SK 11 apostolis Q 1 (?) prius A 2 13 + a doctrina w1 14 +in DMk 15 circumcisione R lege et circumcisione 16 reuerterentur SK C 1 FLQBKF'l'~Q 11""' reu. a y 1s om C 1 20 W 2 19 om F , ab urbe roma W 1 , per tytum FR 21 asini y2 22 om c1 23 perstiterunt FYF02Q +et S 24 om YY 25 titicum , a roma ADLTPFKM0Q 2kq EWBYm , titum ~ 26 om diac. k , om tych. : (-\-amen d. TL02 , add. C2E2Wmarg. ABQadqu C ) sciendum sane quia haec (in hac W) epia), quam nos ad ephesios stola (hanc epistotam (ab ephesiis W) scriptam habemus, haeretici et (om W) maxime marcionistae (-to et W) ad laudicenos 21 + ipsi cJ:>QI (-censes a) adtitulant (scribant W ) 28 sie FR , machedonas IJ'F , macedones 29 perstiterunt LY02Q2L. ALPQYH~Q 3oom D 31 conl. ap. ACQSVH~Qm , hoc secundum laudat 33 phaproditum PF , om ap. Y 32 om L:R LT0 1L: 34 laudienses B , laodicenses FC laodicenses Le 35 + enim CQI 36 pseudoapostolus 'l'F , falsis apostolis D

' Secundam epistolam apostolus scribit corinthiis, cuius ' 1 haec principalis est causa, quoniam in prima pro quorundam peccatis doctores eorum praecipue corripuerat et multum fuerunt 2 contristati, nunc eos consolatur, suum 3 eis proponens exemplum et docens non debere aegre ferre 4 quod pro aliorum sunt salute correpti, cum ipse pro aliena salute periculis quotidie et morti subiaceat. 4

,=

+

=

Gai

~ cf

r

Quos pseudo apostoli hac substantia subuertebant, quo dicerent omnes christi apostolos aliter praedicare, paulum quoque ipsum alibi docere homines cicumcidi, denique discipulos suos dicebant quos bene diligit circumcidit, sed nec apostolum illum esse dicentes uidelicet quia neque ex XII electis esset neque christum cum petro et ceteris 41 fraudolenter I 4 2 existerint I 43 om 0 , iungatis A 1 45 00 XII XI / 46 aut A , in ea ut 0 47 A 2 , circumcisos A 1 48 om f 49 uellet I 50 praeputiata A 1 51 aut A 52 qua christiani religionis I 53 posset f 54 et A 55 exemplum A 56 censetur A 1 , cessaretur I 57 uolandis IA 1 5s feminas A 59 tractant A 1 bellandis 0 60 caritatis A 1 61 chrismatibus I sacramentibus A 1 62 ecclesias I , caristibus A 2 , cv in e. f. A 1 63 sinet J 64 disputatione I 65 collatis A 1 66 simpliciora aut negligentiora I , conlatis A 2 69 ipsa A 67 credimus A 68 credenda A 1 cum eNq 2 fuerit N 10 seriis I 11 docebit A 3 sum N 4 haec referre eN 44 A 2

+

XV EPISTOLAE PAULI accessit ipse apostolus 1, sed ' et hos ' 2 per epistolam recorrigit 3. Audierant 4 enim uerbum ab archippo qui et ministerium in eos accepit 5. Ergo apostolus iam Iigatus 6 scribit 1 eis 8 ab epheso 9. 8

1 Th

Thessalonicenses sunt machedones 10, qui 11 accepto uerbo ueritatis 12 persteterunt 13 in fide etiam in persecutione ciuium suorum 14, praeterea 15 nec 16 receperunt 11 ea quae a falsis apostolis dicebantur 18 . Has conlaudat aposiolus scribens eis 19 ab athenis 20. 9

II Th

' Ad thessalonicenses 21 secundam ' 22 scribit 23 et notum facit 24 eis de temporibus nouissimis et de 25 aduersarii detectione 26. Scribit 21 ab athenis 28. 10 1 Tim

237

fuisset aliquando secutus. Quia uerisimilibus argumentis et callidae derogationi, quibus paruuli decipiebantur, necesse habet ex auctoritate spiritus sancti ad singula per nrdinem respondere ne despectu eius et odio capti galatae penitus interirent. 5

Eph

ß cf y Ephesii ex iudaeis et gentilibus paulo apostolo praedicante crediderunt, quibus firmiter stantibus scribit : et in principio quidem epistulae iudaeos appellans incarnationis christi sacramenta exponit; post ad gentes conuersus hortatur, ut stantis beneficiis non si t ingrati; deinde communiter usque ad finem moralia praecepit instituta.

Phlp

6

(i:}Nw

' Timotheum instruit 29 et docet ' 3o de ordinatione episcopatus 31 et 32 diaconii 33 et omnis ecclesiasticae disciplinae 34 . 1 = ap. i. 8 , i. acc. ap. Y om ipse TY 2 om y , om et SY 3 recorriget C , cor4 audierunt DTVE>mk rigit VYm , -gat 'l1F 5 accipit DMk , = acc. in e. t:.Q 6 legatus f 7 scripsit erw 8 om LiQ ' scribens s 9 +per tychicum diaconum (-nem YE>2) VYH8 2m , + per titicum (tychicum C K) diaconum et honesimum 10 macedones LF acolytum CDPWBKMQkq , +in christo iesu A 1fLCPVSHMk , om A 2QTBFrLiljlL:Q 11 hii FM1j1k 12 caritatis D , + in christo 13 perstiterunt ALY'l1L:Q 14 ipsorum r iesu DRq , + constantes fuerunt in fide Hm 15 om y , propterea D 16 non C 11 + falsos apostolos nec 18 + refutantes D VY Hmq 19 om Pljl 20 sine addito AP'l1FLR , + per timotheum diaconum CfB 1KQ , + per tychicum q , + per tychicum (thitycum m) et onesimum VYE> 2Hm , + per tychicum ( timotheum ßWin ras. , tithicum LiQ) diaconum et honesimum acolytum DPQWB 2Mt:.k 21 thessalonicensibus D , om Y 22 om WR 23 scripsit DTWM + et epistolam , + epistolam ACDHQKMkq , apostolus PQTWKMLiE>k , 24 fecit f 25 om R 26 deiectione + ep. ap. Y 27 scripsit M KHmRYE>Q 2 , deceptione DVkP , scribens et hanc epistolam TWME>kLiQ scribit (+ autem CQq) hanc ep. ACLPYBHYQrmq 28 de athenis TW , +per titum et onesimumVYHK8 2m , + per titum (tychicum PDMk , tithycum R) diaconum et onesimum acolytum DPVHMkRLiQ 29 instruet f2SFljl , instruxit DMk , instituit fl 30 om B 31 episcopi D 32 + de E1f 1Fljl 33 diaconi CDSWITMkq '-nibus r 34 omni ecclesiastica disciplina D , sine addito QLPr1RLiC 1 . + per tychicum D , + scribens (scribit HC , ei WQ) de laodicia E 2fWin ras.ßFH'l1QC 2 scribens ei ab urbe roma 8Y , sc. ei ab urbe 1 2 , sc. ei ab urbe laudicie T , sc. ei a machedonia AD , sc. ei a nicopoli per tichicum diaconum P

+

+

In actibus apostolorum legimus, quod 5 ipso 6 praedicante crediderunt philippenses in christo 7, ergo 8 tantum ' in hac' 9 scientia profecerunt 10, ut 11 euangelium etiam 12 praedicarent et defenderent 13 a pseudo apostolis inp11gnatum quapropter ' ab his tantum sumptus se memorat accepisse, etiam cum 14 praedicaret' 15. Hos ergo conlaudans monet, ne eis passionibus terreantur 16, quibus non destruitur 1 1 christi euangelium, sed firmatur, dum intellegi datur 1s eum tanta 19 pati pro re falsa uel dubia omnino non posse 20. ldeoque 21 hortatur exemplo eos 22 libenter usque ad mortem certare pro christo. 1

Col

0q Colosenses, quorum auditam fidem in principiis laudat, inde monet, ne per philosophiam uel legis caeremonias seducantur. 8

1 Th

8Nq Non solum ipsi in omnibus perfecui earnt, sed alii eorum uerbo profecerunt 1 et .exemplo. Laudando ergo illos apostolus 2 ad 3 maiora 4 prouocat et inuitat. 9

II Th

Quorum auditam fidem in princ1pus laudat, deinde monet, ne per philosophiam uel legis caerimonias seducantur. 7 domino w 8 ego N 5 quia w 6 ipse N 11 om N 9 autem w 10"" prof. in fide et sc. w 13"" def. euang. w 14 om 8 12 + fiducialiter et w 15 ab istis solis se mem. acc. etiam necessaria cum 17 destruetur w aliis praed. w 16 mereantur w 1s"" d. i. w 19 tantum q , -ti N 20 tanta eum omnino non potuisse pro re f. u. d. sustinere w 21 +et w 22"" eos ex. w

=

XV EPISTOLAE PAUL!

238

II Ti

II

10

' Item 1 timotheo ' 2 scribit 3 de exhortatione martyrii 4 et omnis regulae 5 ueritatis 6 et quid futurum sit temporibus nouissimis et de sua passione 7• 12

Tit

Titum commonefacit 8 et instruit de constitutione 9 presbyterii et de spiritali conuersatione 10 et hereticis uitandis qui in 11 scripturis iudaicis 12 credunt 13. 13

1 Tim

0 NA qy Hie episcopus fuit, discipulus pauli apostoli 5. Huic per litteras dat auctoritatem corrigendi 6 omnem ecceliasticam disciplinam et episcopos et 7 diaconos ordinandi praeterea instruit eum, quomodo pseudo 8 apostolis 9 sibi detrahentibus responderet, rationem 10 reddens, quod non 'fit mirum si ipse ' 11 ex persecutore saluatus sit, cum christus peccatores 12 omnes uenerit 13 liberare; ad extremum aliter docentes 14 monet esse uitandos.

Phil 11

Philemoni familiares litteras facit 14 pro onesimo seruo 15 eius. Scribit 16 autem 11 ei a roma 1 8 de carcere 1 9. , scripsit 3 scribet W 2 om Y om R 4 martyrum b.Q 5 sie secundam M , DMk , et omnes , et de omnis regulae W ATrRQBHC , et , (-t- et f) de omnes regulas f'!'F regulae L 6 ueritate , omnis regula V de omni regula KME 7 00 pass. s. DMk , sine addito AeLrlQ TW , YSYH) ei ab urbe roma FPQb.'l'YF scribit (-bens , scribit autem ei a roma de carscribens ei a roma W 2 , scribens ei a lau, scribit ei ab urbe R cere CB 8 communem facit r , argumentum dicia Wr 2T 9 + maiorem ad titum discipulum suum quem monet D 12 iudaicis 11 om T 10 00 c. sp. DMk natu M 1 3 om uit. , traditionibus iudaicis DMk fabulis R scribit , , sine addito CA0 1LRb.Q - cred. Y , ""'a nie. sc. PVY0 2 m (+ ei f) a nicopoli FFK'l'Q , scr. ei de laodicia H , scr. ei ab athenis DM , scripta , scribens ei de (a W) nicopoli Wqr 2 , scr. , scribens ei ab urbe roma r 1 nicopoli SB 14 fecit M , mittit ei de nicopoli ab urbe roma T 16 scripsit M 15 fratre 0 , facit Win ras. TrY0 18 ab urbe 11 om DMk , scribens D 19 sine addito CFLPTBFr0'1'Qb.Q roma YHmP , p. eundem per onesimum acolitum (-otum A) ADM , p. supradictum on. (-t- acol. k) Hk on. KR 1

+

8Nilky 15 Cum esset romae 16 in uinculis constitutus scribit 11 timotheo commonens 18 eum, ne 'per eius absentiam 19 uel propriis uel magistri ' 20 tribulationibus terreatur aut testimonium domini 21 erubescat, pro quo ipse 22 usque ad mortem certauit, simul et de haereticis uitandis atque his, qui suas magis 23 fabulas quam dei praedicant ueritatem u.

+

+

+

II Ti

12

Tit

0 N qy ' Ad titum, discipulum suum, episcopum, quem commonet' 25 et instruit de constitutione presbyterii et de spiritali conuersatione 26 et hereticis uitandis, qui in scripturis iudaicis alios seducebant 21. 13

Phil

ßy ®N 'Cui apostolus a roma scribit ' 28 de cartere pro honesimo seruo eius, quem apostolus erudiens baptizauit sciens eum facilius a domino suo ueniam promereri quam iam 29 a duo fuerat consecutus promittens illum 30 de cetero correcturum. 'Nihil magis est in hac epistola' 31 attendendum nisi quanta humilitate discipulum depraecetur dans nobis exemplum quid aput aequales facere debeamus 32. 3 et N 2 apostolos N proficerint N 6 0 2, configendi 0 1N 5 om A N 8 om "f 7 ac NAr , conficiendi A 11 om eNAq 1 2 per9 apostoli GA 1o + et N 14 dicentes A 13 uenit q secutores "f 16 paulus in roma "f 17 scrip15 + Paulus b. 19 abstinentia 1 1 18 monens k sit b. pro eius absentia uel magis b. abscientiam r 2 24 temptant 23 potius ß 22 om ß 21 + non "f 25 commonefacit q , Titum ep., disc. ueritatem "f 27 2 6 correptione "f scribit q suum monet "f 29 om "f 2 s Philemonem apostolus scripsit roma "f 30 eum "f 31 haec tantum uerba exstant in GN (-t- adten32 debemus "f de N 1

4

+ et

+

XV EPISTOLAE PAUL!

*

239

17. lt 1

e f g (pro 1 Cor. Philipp.) 1 Cor

2

Epistola prima ad corinthios multas causas diuersasque complectitur, quarum partem 1 relatione 2 fratrum cognouit apostolus, partem 3 ipsorum corinthiorum sunt litteris indicata 4, nonnullas uero pro officii sui cura aut ordinat aut emendat et uariis curationibus medetur diuersas infirmitates languentium 5• Nam primum apud eos curat 6 dissensionis uitium, quod multi pseudo apostolorum intulerant 7 unitatem scindentes ecclesiae ut proprii nominis facerent sectatores, quos his exprobrat 8 uerbis apostolus : hoc autem dico quod unusquisque uestrum dicit : ego quidem sum pauli, ego autem apollo, ego uero cephae, ego autem christi. Et oblique 9 horum se dicit facere nominum mentionem ut multo magis erubescant id se facere sub falsorum apostolorum nominibus, quod etiam si sub pauli et petri fieret nomine displiceret. Secundo 10 causa eius inducitur, qui paternae oblitus reuerentiae uxorem sibi non erubuit facere de nouerca; quod facinus licet fornicationem appellauerit apostolus, tarnen ita condempnauit, ut in ultionem facti auctorem talis operis diabolo iudicauerit deputandum, interposita iudiciorum et litium tertia quaestione. Quarto loco matrimonii curae 11 tractantur. His quinto loco uirginitatis consilium uelut 12 uicino subiungitur 13• Sexta loco de escarum licentia disputatur. Septima atque octauo loco de adtondendo uiris et mulieribus uelando capite et 14 sacramentorum communione praecipitur. Nono loco aemulatio quae de 15 diuersitate donorum spiritalium nascebatur sub exemplo membrorum et corporis castigatur. Decimo resurrectionis spes multis 16 argumentis et rationibus approbatur. Ultima de colligendis 17 ad necessitates 18 sanctorum nummis 19 caritatis cura uel aedificationis 2 0 culmen imponitur. Inseruntur 2 1 his paucae quae aut, ut 22 quibusdam uidetur, pendent ex superioribus aut habent licet proprias tarnen paruulas actiones. 3

II Cor

In secunda ad corinthios epistola quasi in parte superiori 23 , post tribulationum suarum relationem 24 reddit causas, quare ad eos secundo non ierit, quod non leui mutatione consilii fecisse se asserit, sed ne aduentu suo tristitiam incurreret, cum in peccato permanere discipulos repperisset. Deinde agnito fructu paenitentiae reconciliat eum ecclesiae quem in prima propter fornicationem a consortio sanctorum iusserat amoueri. Et 25 tertio contra pseudo apostolos officii sui dignitatem tuetur et noui testamenti ministros tanto anteire 26 gratia ostendit, quanto euangelium est lege praestantius. Inmoratur etiam in causa illa plurimum quam breuiter in prima contigerat, ut prompto ac libenti animo necessaria praesentis uitae non habentibus largiantur et utilitate spiritalis commercii commutent praesentia cum futuris atque abundantia sua sanctorum inopiam suppleant, ut uicissim ipsorum inopia sanctorum abundantia suppleatur. In fine repetit quod superius contra pseudo apostolos egerat et iactationem eorum praedicationesque de se gloriosas uel collata antiquitate generis uel catalogo iniuriarum ac periculorum suorum euacuat, dicitque eos operarios subdolos qui ad imitationem satanae transfigurentur in apostolos christi sub praedicationis specie lucra pecuniaria questusque sectantes. 4

Gai

Galata~ post susceptionem euangelii quidam ad obseruationem legis ueteris 27 compulerunt, unde et hebionitarum heresis nata est 2 s, quae et christo credit 2 9 et obseruatione 30 circumcisionis et sabbati iudaizat ac similium mandatorum. Hos apostolus exemplis, ratione, auctoritate reuocat ab errore. Nam primum personam suam eis obicit, ut in ipso recognoscant, quid sibi facere conueniat et dicit se in iudaismo super coaetaneos suos habuisse studium et aemulatorem fuisse paternarum traditionum, ita ut christi persequeretur ecclesiam, post susceptionem tarnen fidei ita credidisse christo et cruci eius adfixum esse, ut uideretur mortuus legi. Deinde alio quodam exemplo 31 proficeret, etiam petrum a se correptum 32 indicat, quare metu iudaeorum in conuentu 33 eorum, qui ex gentibus crediderant non tenuerit libertatem, cum utique sub euangelio par esset omnium credentium atque una conditio. Affert et exemplum abrahae 'qui ante ' 34 legem factorum fide iustificatus sit, quique benedictionem ob hoc acceperit, ut iam tune ostenderetur neminem ad iustitiam posse aliter perue. nire, nisi fidem abrahae fuisset imitatus. Argumentatur etiam quoniam in lege iustificari nemo iam possit, sub qua utique dictum erat : Iustus autem ex fide uiuit. Ex ratione 35 colligit si tantum fides potest, ut et ante legem abraham et sub lege nonnisi ipsa iustificet stultum esse 36 eam tempore suo ad iustificandum non putare solam posse sufficere. Ad postremum

4 indicat~ Jg 1 partim e 2 reuelatione g 3 partim e , -tes f2 6 curatur Jg s exprobatur Jg 1 intuleruntJg diuersa infirmitate languentibus Jg 13 subiungit J 9 obliqui J 12 et e 11 matrimoniorum iura Jg 10 secunda Jg 1s necessitatem Jg 14 a Jg 15 om e 16 +et g 11 collectis f2 21 interseruntur Jg 19 nomini Jg 20 aedificatio g , -io f2 ' -ficii 11 27 uet. om 11 2 4 relationes J 25 omJ 26 ire f1 22 in g 23 superioris J 31 aliud (alium e) quod exemplum ef 30 in obseruationem J 2s eis J 29 credidit f1 35 Et rationem J 36 est J 33 conuictu f 3 4 quia non e 3 2 correctum f1

5

+

XV EPISTOLAE PAULI

240

exerit auctoritatem apostolicam et pronuntiat : Ecce ego paulus dico uobis proderit; a gratia excidistis qui in lege iustificamini. 5

quia si circumcidamini, christus uobis nihil

Eph

in e iangitar cum Ma Tarn 1 deuotionem ephesiorum quam et fidem 2 et sanctorum dilectionem 3 uelut duobus idoneis testibus approbat 4 mms magister gentium exhortationibus incitat. Primo quod dicit eos ante constitutionem mundi electos et in adoptionem filiorum uocatos, ut ipsa electio et adoptio conuersationis in 5 bono 6 collocatae 7 eos respondere faciat dignitati. Deinde mysterim incarnationis dominicae quod superioribus ignotum fuerat generationibus per euangelium suum illis reuelatum dicit, ut in eo honorem suae conditionis agnoscerent, quoniam eiusdem naturae a mortuis suscitatus 8 homo christus iesus transcenderit honore principatus et uirtutes et dominationes et sie 9 in dei dextera in quo insigne 10 dignitatis ostenditur collocatus. Reuocantur etiam in memoriam superioris uitae quod est efficacissimum e'xhortationis genus, ut dum se abiectos et uiles reminiscuntur 11 , crescat apud eos praesentis cumulus dignitatis, nam inter saxa idolorum et ligna inpingendo dei ueri notitiam non habebant. Agebant etiam extranei 12 non solum a promissionum 13 spe, uerum etiam a conuersatione israhel, cui promissio debebatur. Sanguine itaque christi amotum est legis obstaculum, quod iudaeos a gentibus dirimebat et iudaei nomine gentilisque deposito 14 unus et duobus nouus homo factus est christianus. His ergo praemissis beneficiis ammonet eos, ut uicem referant et digne ambulent uocatione, qua uocati sunt cum omni humilitate et mansuetudine. Deinde ut optimus morum magister uitiorum omnium imperat cautionem, officia inter affectus ordinat, uxoris in uirum, uiri in uxorem, filiorum in parentes, parentum in filios, praecipit seruis, ut fideliter seruiant, ammonet dominos, ut clementer imperent. Ad postremum 15 omnibus genera armorum suggerit quibus contra spiritales hostes ualeant dimicare. 6

Phlp

Philippis 16 machedioniae ciuitas est, in qua apostolus post u1s1onem quae ei ostensa fuerat, sicut in actibus apostolorum refertur 11, uisio per noctem paulo ostensa est : uir macedo quidam erat stans et deprecans eum et ts dicens : transiens in 19 macedoniam adiuua nos, primum euangelium praedicauit, quod tanta fide susceperunt, ut non solum ipsi crederent, uirum id quod audierant etiam aliis praedicarent et 20 feruore spiritus rudimenta discipulorum ponentes susciperent officia ministrorum. Quibus congaudet apostolus dicens : Obsecrationem faciens super communicatione uestra 2 1 in euangelio. Horum itaque cursum fauore suo incitat et catenas suas dicit ad profectum 2 2 euangelii pertinere, quia dum quaeentibus reddit causas uinculorum suorum, christi nescientibus nomen insinuat, cuius uoluntati et uitae suae tempus profitetur et mortis impendere, dum aut annuntiat 23 fidem eins aut pro fide eius mori non timet. Hortatur autem 24 philippenses, ut digne 25 euangelio 26 christi conuersentur, hoc est ut fidem praedicationis conuersationis bonae 27 et operis 2s testimonio prosequantur nec metu 29 aduersariorum deducantur ab euangelizandi studio. Inter quorum tenebras faciendo 3o omnia sine murmurationibus et haesitationibus debent uitae suae splendore radiare. Admonet etiam ut caueant a pseudo apostolis, qui in 31 iniuriam gratiae custodiendas obseruationes legis ueteris praedicabant. Congratulatur 32 in fine oblationibus eo rum, non ob hoc quia ipse aliquid acciperet, sed quia talibus eos uelit fructibus abundare. 1

Col

Prima apud colosenses 1 epaphrae uerbo fidei iacta 2 sunt fundamenta, ut testis est ipse aposfolus dicens : Sicut didicistis ab epaphra carissimo conseruo nostro. His ergo scribens magister gentium uelut surgenti fabricae manum super aedificationis admouit 3 et incipiens a laude fidei, quam dilectionis operibus conprobabant 4 consummationibus eorum tam uotis quam adhortatioue prosequitur et quod unum ad omnem perfectionem eorum 5 erat necessarium optat, ut impleantur 6 agnitione 7 uoluntatis dei, ex qua uelut fonte 8 ad omnium uirtutum nutrienda semina sapientiae 9 intellectus spiritalis possit abundans riuos 10 influere, cuius austu 11 gaudeant se auulsos de ariditate gentilium et in inriguo quasi uiua plantaria 12 collocatos. Iubet itaque eos agere gratias patri, qui eripuit eos de potestate tenebrarum et transtulit in regnum filii dilectionis suae 13, ut aut 14 ad profectum eo rum proficiat beneficii memoria, aut certe ut non relabantur 1s eo ' 6 , unde se gratulantur ' ereptos in regnum ' 17 filii dilectionis suae, et quid sit hie filius docet in quo et deitatis per imaginem dei

6 bone/ 5 omf 3 dilectione f 4 adprobabat/ 1 0 insignet e 9 sit/ suscitatos f' lt recognoscuntur, 13 promissione f alii remin. f 1 2 extraneos j -ea e 1 • 14 disposito f 15 + in commune f 16 Philippi g 17 refert e 18 om e 19 om e 20 ut e 21 communicationem uestram e 22 prouectum e g 24 ergo e g 23 +per g 2 6 euangelium f g 25 + i n e 2 s apere f g 29 metum g 21 bono g f 30 facienda e 31 om Jg 2 iactata e 32 congratulatus g 1 + ab e 3 ammonuit g 4 conprobant e 1 g 5 om ef2g 8 forte g , erant g 6 impleatur f 2 eg 1 agnitionem e 11 austo g 9 sapientia eg 10 riuus e 12 planta e 13 , -tari g ita e 14 om e i5 reuelabantur g 16 om eg 11 om et , elementur e 1

om f

2

7

collate /2

fide

f

8

+

XV EPISTOLAE PAUL!

241

et humanitatis 18 dicendo primogenitus omnis creaturae uoluit iudicare 19 substantiam. Nam omnia per ipsum et in ipso creata sunt, soli deo competit; primogenitus uero cum dicitur ex mortuis, homo uerus ostenditur. Et ideo pacificauit quae in caelis sunt et quae in terra 20 , quia utrisque 21 elementis 22 fuit habitator et dominus; et ut angelicas uirtutes humilitatem exemplo suo, ita homines docuit sanctitatem. Quorum omnium ideo se dicit facere mentionem ne obliti tantorum benefi· ciorum, illiciantur a terrena sapientia et magisteria humana sectentur id est aut philosophorum capiantur subtilitatibus, aut iudaicis obseruationibus implicentur. 8

1 Th

Grande fidei testimonium thessalonicensibus ab apostolo perhibetur cum dicitur : Uos enim fratres imitatores nostri facti estis et domini nihilque illis deesse ad perfectionem testatur illa sententia qua dicitur : Sufficit discipulo, ut sit sicut magister eius et seruus sicut dominus eius. Nec tantum uerbo praedicasse id apostolo sufficit 21, ipsa opera profert in medium, per quae ad uirtutem imitationis ascenderant. Tantoque namque feruore spiritus et gaudio praedicationem euangelii susceperunt, ut tribulationibus, quae obuiabant auditui eo rum, minime frangerentur, se in occasionem 24 laetitiae ducerent 25 quicquid 'propter hoc' 26 aduersi paterentur. Quae constantia eorum uicinis quoque regionibus, id es machedoniae et achaiae exemplo suo magistra fuit qua animae fidem deberent uirtutes 27 suscipere. Tantam 28 uero annuntiationi suae dicit eos praebuisse reuerentiam, ut sibi non apostoli, sed dei crederent praesentis uerba resonare. Cui rei 29 documentum fuit, quod persecutiones a contribulibus suscitatas ad imitationem earum, quae in iudaea erant ecclesiarum aequo animo susceperunt. De quibus ad hebraeos dicit : Nam et uinctis compassi estis et rapinam bonorum uestrorum cum gaudio suscepistis. Hos ergo consequenter obtestans ammonet, ut partas iam uirtutes non solum sollicite custodiant, sed etiam cotidianis accessibus in cumulum 30 perducant. Per praeteritionem etiam caritatis eis studia commendat eo attentius, quo dicit eos 3 1 ut 3 2 a deo 3 3 edoctos, extraneo magisterio non egere. Amouet in fine tristitiam per spem resurrectionis, quae de carorum amissionibus nascebatur. De ipsius quoque resurrectionis uel ordine uel genere uel de 3 4 incerto fine temporum docet 35 ob quod incertam 36 uigilantes spiritu et sobrios a uitiis maiore 3 7 eos dicit debere 38 sollicitudine 3 9 praeparare 4o, 9

II Th

Seruatur in secunda epistola eadem praedicatio fidei thessalonicensjum quae primae uolumen impleuerat, immo quod ad augmentum laudis pertinet supercrescere et abundare caritate dicuntur, ita ut plenitudinis suae praedicatorem per alias ecclesias apostolum habere mereantur. Quorum patientiam in persecutionibus tantam fuisse dicit, ut futurum, quo 41 in 42 impios et peccatores animaduertendum est iam tune iustum dei iudicium comprobaret. Quoniam uel apud aequissimum · iudicem quae seminauerit homo haec et metet et fructus operanti pro operum qualitate respondit uel certe quod exemplum 43 uirtutis eorum etiam hii qui persequebantur potuerunt 44 intellegere neminem 45 sanae mentis nisi ob certam spem talia sustinere. Deinde cum obtestatione quoniam aliqui apud eos finem mundi et aduentus dominici instare iactauerant 46 per quae esse poterat non parua erroris occasio monet, ne credant facile, et praedicit certa signa, quae sint aduentum domini praecessura. Addit praeterea praecepta, quibus et indisciplinate ambulantium inquietudo frenetur et otii amicis per nega· tionem 47 cibi operandi aliquid necessitas imponatur et humanitatis, ne restricta uideretur iugis consuetudo seruetur. 10

1 Tim

Quae proficiscens in macedoniam apostolus timotheo apud ephesum agenda mandauerat, ne minus ponderis sermone proficiscentis tradita habere uiderentur, scripto 1 repetuntur, id est ut praedicatores obseruationum legalium qui documentum peritiae suae credebant esse, si generationum antiquarum gradus et seriem priscorum nominum decantarent, interdicto cohiberet, praesertim cum per caritatem et bonam conscientiam et fidem non fictam uelut in compendium redacta mandatorum multiplicatio seruaretur nec praedicatio fidei in iniuriam legis proficeret quae iustis non erat posita, quorum praeueniebat uoluntaria deuotio iussionem ab iniustis non impetrabat obsequium et ita erat apud utramque partem otiosa 2• Cuius tarnen intentionem christi aduentus impleuit, qui peccatores ueuit saluos facere, quod libentibus animis ab his audiri uero cessere 6 relicto Credere quos reuocens christo quoque corde 1 suasit Exemplis monitisque suis uerbisque choruscis.

7

Adtonitos laudat tonitru sermonis achiuos Ipse sui paulus quos ad meliora uocando Impellit trudit flagitat petit obsecrat idem Omnia erat 8 cunctis didascalus utque docebat.

Thessalicae plebis cuneus 19 laudatur abunde Quod steterit fidei uerbis quod passus amara Sit multum socia sibimet faciente phalange Hebrei ut turba sibimet faciente suorum.

Per titum paulus reuocat per scripta galathas Uanum 9 candidulos prauorum dogma secutos Quis pridem tulerat recte 10 documenta fidei Firmando grecos caelestibus ipse alimentis 11

9

II Th

Quid saeui eueniat postremo tempore paulus Dissertat quando monstrari fertur iniquus Aduersans christo quamuis perimendus ab ipso Lumine destruitur 2 1 uirtutis flamine tactus.

E

Nobilis urbs asiae ephesus est 12 quae perstitit In fidei uerbis 14 gentis doctore serente

1 Th

8

40

5

c

Archippo in sortem uenit 11 urbs dicta colose Quam bene praepartam dictis citiusque 18 relapsam Egregius scriptis doctor quoque construit atque Admonuit rursum captat ne corruat ipsa.

II C

3

Ph

6

Partibus italiae 1 romanica gens fera constat Ipsius et sensus prauitatis dogma cadebat Hos quoque apostolicus restaurat gratia paulus Per 2 patris ut uerbum nudos se corde pararent.

1

Ve Laudibus hanc memorat dignam didascalus idem Friuola quod saltem nollet sectarier ulla 15.

lR

2

247

13

20

ipsis

* 22.

Spa

y 5

Eph

Ephesi sunt asiani; hii per paulum non fundati, sed confirmati fuerant in fide; multa pro eis passus est apostolus a perfidis; qui post confirmationem firmiter steterant in fide et in bonis operibus. Hiis scribit apostolus a roma de carcere per tytum confortatoriam epistolam cum ulterius non esset eos uisurus. 6

14

Phlp

Philippenses sunt macedones, qui accepto uerbo predicationis ab apostolo firmi in fide fuerunt nec pseudoapostolos receperunt unde eos laudat apostolus. 1

Col

Colosenses sunt asiani, quibus non ipse apostolus predicauit, sed eius discipuli; superuenerunt autem pseudo1 italicae pc tessere p 12 ""' as. e. eph. d 17 + iam c

6

2 7

corda d

18

apostoli, qui eos euertere uitebantur carnales obseruancias predicantes et philosophicis disputationibus simplicitatem illorum irretire conantes. Hiis igitur superuenientibus .et carnales obseruancias predicantibus in dubium illis uenerat, quibus pocius credendum esset. Unde apostolus paulus cuius auctoritas celebris erat quasi medicus iudicat, que pars pocius sit tenenda scribens eis ab epheso.

ad

13 praestitit dp cuiusque p

erant p 19

Paulus doctor egregius, gencium apostolus ministerium suum uolens honorificare iuxta quod in epistola ad romanos ait : quamdiu quidem sum apostolus gencium honorificabo ministerium meum temptans, si quomodo ad emulationem prouocem carnem meam, ecclesiis ebreorum scripsit agens de eminentia christi sub utramque naturam.

4 corinthii c s ueritatis c2 gustarent cp 9 Sanum d 1o recta c 11 elementis p 16 nullus p 15 nollent ulla sectari p 14""' u. f. p 21 destruetur c 20 illo c cunctus c

3

8

Heb

248

XV EPISTOLAE PAUL!

* 23. ny 9

II Thess

10

1 Tim

Timotheus filius fuit mulieris iudee, patre autem greco et gentili, cuius patris causa circumcidi non potuit paruulus; qui studio matris sacras litteras didicit quibus operam dans bonam etiam uitam eruditus tenere cepit. Hunc paulus ydoneum sciens fore dispensatorem euangelice ueritatis 2 assumit et propter iudeos circumcidit. ' Post quod episcopum constituit ' 3; quem per cpistolam instituens 4 docet quomodo debeat regere ecclesiam, scribens ei de laodicia 5 •

lstam epistolam scribit secundam ad thessalonicenses, .in qua significat licet obscure abolicionem regni romani et antichristi apparentiam et dampnationem et de quorundem fratrum inquietudine 1 scribens eam ab athenis sicut et precedentem; neque enim poterat aput te scribere de ipsius regni abolitione sine magno scandalo.

* 24. ll 4

Gai

14

Hanc epistolam scribit apostolus galatis. Oalatae autem sunt graeci. Oalli enim in quandam graeciae prouinciam olim uenientes graecis se inmiscuerunt, unde illa prouincia prius gallogrecia, deinde galatia appellata est.

Haue epistolam scribit apostolus ecclesiis hebreorum agens de eminentia christi et fidei suHicientia et moysayce legis inutilitate.

* 25. 6

Heb

Glo

Phlp

13

Phlm

z

z

Cum episcopis episcopos presbyteros dicit, non enim plures episcopi in una ciuitate neque presbyteros intermicteret ut ad diacones descenderet, quia minores premittit, ad humilitatem inuitat et quia hos subnectit, aliquem non esse a deo perfectum qui non indigeat hac ammonitione.

Paulus uinctus non dicit apostolus nomen dignitatis, sed humilitatis, quia non imperat, sed orat, quasi cuius debes misereri non esset causa doloris, si immisericors filium cruciaris.

26. Chr

E R Paulus apostolus XXV anno post passionem domini a festo romam 6 uinctus missus est 7 anno neronis II eodemque s die quo petrus apostolus 9 pro christo passus est 1 0 anno post passionem domini XXXVIII 11, et 12 sepultus est uia hostiensi.

* 28. V

Uersus de paulo apostolo. Antistes .christi pacis qui iura gubernat , finibus egypti cum regeret populos,

Tarsocilix quae paulus praedixerat olim, Interpres doctus tune bene disseruit.

------·-----

inquietudinem et n 6 om E 12 om E XXXVII R 1

11

2

7 ""'

praedicationis y e. m. E

3 om y s eodem E

4

instruens y 9

s add. arg. marc. n 10

om E

XV EPISTOLAE PAUL!

*

249

29.

Clm 18662 Ad quos beatus paulus scripsit epistulas. Ad romanos siue qui de partibus italie de iudeis et gentibus conuersi sunt ad fidem catholicam per beatum paulum quibus scripsit per thymotheum discipulum suum a corintho ciuitate quae et in achaia. Corinthi sunt achaici sicut parisienses gallici. Corinthus est metropolis ciuitas in achaie partibus; achaia est territorium in graecia. Et illis scripsit ab epheso per thymotheum. Galathe sunt greci. Galathia est nomen regionis grecie et illis scripsit ab eph~so. Ephesi sunt asiani ab asia minore quae est pars grecie et illis scripsit de roma de carcere. Philippenses nominantur a ciuitate philippis quae est in grecia quam edificauit philippus rex pater alexandri magni et eam sie nominauit. Colosenses nomen habent a ciuitate colossis, thessalonicenses a ciuitate thessalonica quae est metropolis in macedonia quae est pars grecie. Hebrei sunt qui de iudaismo ad fidem katholicam sunt conuersi. Thymotheus est per paulum conuersus et episcopus ordinatus. Titus est per sanctum paulum conuersus et archiepiscopus ordinatus. Phylemoni cum thymotheo scribit de roma de carcere pro honestino seruo quem dicit se genuisse in uinculis secundum quintum capitulum.

*

30. Te 0N

TWN0g 1

Ro

' Incipiunt testimonia de ueteri testamento in epistola ad romanos ' 1 : I In abbacuc 1 : iustus autem ex fide uiuit. II 2 In esaia : nomen dei per uos blasphematur. III 3 In psalmo L : ut iustificeris in sermonibus tuis 4 • III! In psalmo XIII 5 • Quia non est iustus quisquam non est intellegens. V In genesi : credidit abraham deo et reputatum est ' illi 6 ad iustitiam ' 1. VI s psalmo XXXI 9 : beati quorum remisse sunt iniquitates 10• VII 11 In genesi : quia patrem multarum gentium ' posui te ' 12. X 13 In genesi : sie erit semen tuum. XI 14 In psalmo XLIII! 15 : quia propter te mortificamur 16 ' tota die ' 11. XII 1 8 In genesi : sed in 1 9 isaac uocabitur tibi semen. XI In genesi : secundum ' hoc tempus ' 20 ueniam 21 et erit sarrae filius. XI In genesi : quia maior 5eruiet minori. XI In malachia : iacob dilexi, esau autem odio habui. X 22 In exodo : misereor 2 3 cui 24 miserebor. XI In exodo : quia 25 ad hoc ipsum te excitaui. XI In esaia : numquid dicit figmentum ei qui se finxit. XI In osee : uocabo non plebem meam plebem meam. XI In esaia : si fuerit numerus filiorum israhel 26 • XII In esaia : nisi dominus sabaoth reliquisset nobis semen. XII In esaia : ecce pono in sion lapidem offensionis. XII In leuitico : quoniam iustitiam 2 1 quae ex lege est ' qui fecerit ' 2s. XII In deuteronomio : ne dixeris in corde tuo, quis ascendit 29 in caelum. XII In deuteronomio : prope est uerbum in ore tuo et in corde tuo. XII In esaia : omnis, qui credit in illo 30, non confundetur. XII In iohel 31 ·: omnis enim quicumque inuocauerit nomen domini 32. XII In naum 33 : quam speciosi 3 4 pedes euangelizantium pacem. XII In esqia : domine quis credidit 35 auditui nostro. XII In psalmo XVIII 36 : in omnem terram exiuit sonus eorum. XII In ' cantico deuteronomii ' 37 : ego ad aemulationem uos adducam. XII In esaia : inuentus sum 39 non quaerentihus me. XII In esaia : Tota die expandi manus meas ad populum ' non credentem ' 40. XIII ' Helias in regum ' 1 1 : domine prophetas tuos occiderunt. XIII In regum : reliqui mihi septem milia uirorum. XIII In esaia : dedit illis deus spiritum conpunctionis, ' oculos ut non uideant ' 42 • XIII In psalmo LXVIIII 43 : fiat mensa eorum in laqueum ' et in captionem ' 44 • XIII in esaia : ueniat ex . sion qui eripiat 45. XIII In esaia : quis enim cognouit sensum domini 46 • XIV In prouerbiis 47 : mihi uindictam, ego retribuam, ' dicit dominus ' 48. XIV In deuteronomio : sed si esurierit inimicus tuus, ' ciba illum ' 49 • XV In exodo .: non adulterabis, non occides. XV In leuitico : diliges 50 proximum tuum ' tanquam teipsum ' 51 • XV ' In esaia : uiuo ego, dicit dominus, quoniam mihi flectet 52 omne genu ' 53 • XV In psalmo LXVIIII 54 : inproperium 55 inproperantium tibi 56. XVI In psalmo XVII : propter hoc confitebor tibi in gentibus 57 • XVI In cantico deuteronomii : laetamini gentes ' cum plebe eius ' 58. XVI In psalmo CXVI : laudate omnes gentes dominum 59 • XVI In esaia : erit radix iesse et 60 qui exsurget regere gentes. XVI In esaia : quibus non est adnuntiatum 61 ' de eo uidebunt ' 62 •

In

3 !III w 2 om numeros N III W 1 haec t. de u. t. conprehensa sunt 0 9 XXX N 8 V w 7 om g 6 ei T 5 XIIII 0N 2g om Wg i1x W 13V W 10 om T "VW 12 om g XXVI 0 18 XI W 11 om g 15 XLIII eg 16 morte afficiemur T , XIII W 2 3 miserebor g 22 XI W 2 0 autem N 19 om T 21 preueniam N 28 om T 24 cum N 25 qui T 21 iustitia WTN 26 tamquam TN 3 3 naue W 30 illum W 31 iohele W 29 ascendet T 32 saluus T 3 5 credit N 36 XVIII! N , in deuteronomio e 34 + sunt T 37 canticum d. T 38 esub ras. 40 om T 41 00 in r. el. T , in helia g 39 a e 44 om T 45 00 quis ... ueniet TW 4 3 LXVIII e 1 2 om Tg , LXXVIII g 48 om T 49 om W so diligis TW 47 46 -io prouerbis T e aut T 56 om T 55 inproperia T 53 om N 51 om T 54 LXVIII eT 52 flectit W 61 nuntiatum T 59 00 d. o. g. T 60 om T 57 populis T ss om T domine eg 62 om g 4

+

+

+

,+

+

250

XV EPISTOLAE PAULI

1 Cor

2

' Testimonia de ueteri testamento in epistolae ad corinthios prima ' 63 : 1 In esaia 64 : perdam sapientiam sapientium. 1. In hieremia 65 : qui gloriatur, in domino glorietur. II In esaia : quae oculus non uidit nec auris 66 audiuit. III. In esaia : conprehendam sapientes in astutia 67 eorum. III. In psalmo XCIII : dominus 68 nouit cogitationes 69 sapientium, ' quoniam uanae sunt ' 10. VI 11 In genesi : erant enim 72 duo in carne una. VlllI 73 In deuteronomio : non adligabis os boui trituranti. X 74 In exodo : sedit populus manducare et libere. XI 75 In psalmo XXIII : domini est terra et ' plenitudo eius ' 16. XII 11 In hieremia : quoniam in aliis linguis et in 78 aliis labiis loquar 79 populo huic 80 ' et nec sie exaudiet 81 me dicit dominus ' 82. XIII 83 In genesi : factus 84 est primus 85 homo adam in animam uiuentem s6. XIllI 8 7 In osee : absorta est 88 in uictoria mors 89, ubi est ' mors uictoria tua ' 90 •

II Cor

3

Haec testimonia de ueteri testamento conprehensa sunt 91 'in epistola ad corinthios secunda CXV : credidi propter quod ' locutns sum ' 93. VI 94 In esaia : tempore accepto exaudiui te. quoniam inhabitabo in illis. VII In esaia : propter quod exite de medio eorum ' et separam1m, VIII! In exodo : qui 96 multum non abundauit. X In psalmo CXI : dispersit dedit pauperibus. qui 97 gloriatur, in domino glorietur. 4

'

92 : V In psalmo VII In leuitico : dicit dominus ' 95 • XI In hieremia :

Gai

Haec testimonia de ueteri testamento conprehensa 9 8 sunt in epistola ad galatas : 1111 ' In genesi ' 99 : abraham credidit 100 deo et reputatum est ei ad iustitiam. 1111 In genesi 101 : quia benedicentur in te omnes gentes. IIII In deuteronomio : maledictus omnis qui non permanserit in omnibus quae scripta sunt in libro legis 102• 1111 In abbacuc 103 : quia iustus ex fide uiuit. III! 10 4 In deuteronomio : maledictus 1 05 qui 106 pendit 107 in ligno. VI In esaia : laetare sterilis, quae non paris. VI In genesi : eice ancillam et filium eius 108. VI 109 In exodo : diliges 110 proximum tuum sicut teipsum.

Eph

5

Testimonia de ueteri testamento 'in epistola ad ephesios ' 1 11 : III! In psalmo LXVIII 112 : ascendens 113 in altum captiuam duxit captiuitatem 1 14. V In psalmo 1111 : irascimini et nolite peccare. VI In apocrifo 115 : surge qui dormis et exurge a mortuis. VII. In genesi : propter hoc relinquet 11 6 homo patrem ' et matrem ' 117• VII In exodo : honora patrem tuum et matrem.

* 31.

No

NT (om Eph. Phlp, solus habet 1. II Tim Phlm) X (pro 1 Co Tit.) W 1