Praeloquiorum libri VI; Phrenesis; Dialogus confessionalis; Exhortatio et preces; Pauca de vita sancti Donatiani; Fragmenta nuper reperta; Glossae

Citation preview

CORPV S CHRIS FIANORVM CUINTINVA

TIO MEDIAE V ALIS NOVIA

NY OO

ADIT BREL HS

HUE ONE

The Library SCHOOL OF THEOLOGY AT CLAREMONT

WEST

FOOTHILL

AT COLLEGE

CLAREMONT,

AVENUE

CALIFORNIA

a

-

en

I

ì

y

ME Lis

ali

| Fi

i

? +

A

"n ELTR "I

m

TS

^

x

a

5X"

a

a

DI

*.

1

me

caer) Er

a:

"

a^

RE

F:

« ud eie, or

ru

A

>

X

CP

E

|

NS

7

RE hES

i

NAI

mM

M

ZA

È

a

N

M

i;

wa

4

n

Ms

:

f E a

M

RM

hj

|

-—

à

À

4 MIEL

|

n

F

|

€

]

mi

mw

N

v

|

MM

npe Cg momen pee

%

À

I

j

"

à

="

|

M

tms : fno e TER RATTE

,

I

15

PR

Av

» a à

ge‘

Nr s

4

Dal

)

N

j

(

f

B

’

DIM

13

?

,

Ir

48 m

* i

i

\

‘

>] N

pcm

e

7

3 m

"-— Er

A

è

À

LS

à

T

«xir

u i

i» ri

NI huy

=

E

Vi t

bo

Marte.

»

M

À qu

Où

ke

H

Ib

j^ di N i

D

à

à t "a

ve

ES 2

CORPVS CHRISTIANORVM Continuatio Mediaeualis

XLVI A

CORPVS CHRISTIANORVM Continuatio Mediaeualis

XLVI A

RATHERII VERONENSIS PRAELOQVIORVM LIBRI VI - PHRENESIS DIALOGVS CONFESSIONALIS EXHORTATIO ET PRECES PAVCA DE VITA SANCTI DONATIANI FRAGMENTA NVPER REPERTA GLOSSAE

TVRNHOLTI TYPOGRAPHI

BREPOLS EDITORES PONTIFICII MCMLXXXIV

BR

24

247

&4*

- RATHERII VERONENSIS PRAELOQVIORVM LIBRI VI - PHRENESIS DIALOGVS CONFESSIONALIS EXHORTATIO ET PRECES CVEA

ET $TVDIO

Petras LD. REID

PAVCA DE VITA SANCTI DONATIANI CVBA

ET STVDIO

Francisci DOLBEAU

FRAGMENTA CVEA

NVPER

REPERTA

ET STVDIO

BggNAERDI BISCHOFF

GLOSSAE CVRA

CLAUDI

ET STVDIO

LEONARDI

TVRNHOLTI TYPOGRAPHI BREPOLS EDITORES PONTIFICII MCMLXXXIV

Theology Library

SCHOOL OF THEOLOGY AT CLAREMONT (alipornia

SVMPTIBVS SVPPEDITANTE

SvPREMO BELGARVM MAGISTRATV PVBLICAE INSTITVTIONI ATQVE OPTIMIS ARTIBVS PRAEPOSITO EDITVM

© Brepols 1984 No part of this work may be reproduced in any form, by print, photoprint, microfilm or any other means without written permission from the publisher.

PREFACE This volume completes the revision of Rather’s corpus in modern editions. His other works can be found edited in: WEIGLE

F., Urkunden

und

Akten

zur

Geschichte

Rathers

in

Verona, Quellen u. Forsch. aus italienischen Archiven und Bibliotheken 29 (1938-39), pp. 9-40; WEIGLE F., Die Briefe des Bischofs Rather von Verona (Weimar, 1949); and my own Rather V eronensis Opera Minora, Corpus Christianorum, Continuatio M ediaeualis XLVI (Turnhout, 1976). I have also prepared a translation of his complete corpus, which will be published shortly by the Center for Medieval and Early Renaissance Studies at the State University of New York, Binghamton. The Ludwig Vogelstein Foundation, in Memory of Julia Braun-Vogelstein (1883-1971), made it possible for me to visit Valenciennes and for that assistance I am most grateful. I am also grateful to J. van Sint Feijth of Thesaurus Linguae Augustinianae and Pierre-Patrick Verbraken of Revue Benedictine for help in tracking down certain citations from Augustine and Gregory ;to Bengt Lófstedt of the University of California at Los Angeles for consultation on textual difficulties; to H. Silvestre for his aid in procuring ms. photographs; to the staff of the library of Valenciennes; to Paul Meyvaert of the Mediaeval Academy of America for his friendship and encouragement in this project ;and above all to Roel Vander Plaetse of Corpus Christianorum who has for eight years been a good friend and industrious editor collaborating with me on two volumes of Rather's works.

Tufts University, 1982

Peter L. D. Reid

hi

bros

Lats

VO

D

pertes

I Pro

viis

(ne

MA

HMS

io

& LOI

qus Dé

INTRODUCTION The works in this volume were written between 934 and 960, a period which covered Rather's imprisonment after being removed from the bishopric of Verona, a term of exile and wandering, a second tenure of Verona and removal from it, a tenure of the see of

Liége and ejection thence, and a spell as abbot of Alna. The earliest, the Praeloquia, he wrotein prison at Pavia between 934 and 936 (*). He had come south from Lobbes in the year 928 in company with his mentor Hilduin, who had been appointed bishop of Verona by the newly crowned king Hugo of Arles, on the understanding that when the archbishopric of Milan became available, Hilduin would be appointed to that see and Rather would become bishop of Verona. For some reason king Hugo refused Rather his promised elevation when Hilduin moved to Milan, but he eventually acquiesced when Rather won the support of Pope John XI. The events of 935 that led to Rather's ejection and imprisonment are obscure. He seems to have had difficulties with Hugo from the start, and when resentment for Hugo led some Veronese nobles into a conspiracy to invite Arnold of Bavaria to Verona to oppose Hugo, Rather seems to have at least approved of it. The Bavarians occupied the city for some weeks but were defeated by Hugo and retreated north across the Alps. Our main source for Rather’s involvement is the puzzling letter to Ursus in Praelog. 3, cc. 25-28, but no completely satisfactory explanation of it has yet been

offered.

He

seems

to admit

some

blame,

both

in the

Praeloquia and in his letter to Pope Agapet Il in 951, but feels that he was betrayed by others into carrying full responsibility (?). At any rate, he was removed from his bishopric by Hugo and imprisoned at Pavia from Feb. 934 to Aug. 936. It was here that he wrote the Praeloquia.

(x) However, the last chapter of Book V must have been written later, since he refers to himself as an invited speaker to the sisters’ chapter in Laon in his capacity as abbot of St. Amandus. Whether this is to be dated after 968 with the Ballerini (Ratherii Vita, 140-141, PL 136, 138-140) or to 944 with Vogel (VOGEL A., Ratherius von Verona und das zehnte Jahrhundert, Jena, 1854, I, 105-108, 424-429) is doubtful. In view of the corrected readings for lines 1038-39 the earlier date seems more appropriate. (2) Ed. WEIGLE F., Die Briefe des Bischofs Rather von Verona (Weimar, 1949) 3343. For discussion of the incident see: WEIGLE F., Zur Geschichte des Bischofs Rather von Verona, Deutsches Archiv für Geschichte des Mittelalters 5 (Weimar, 1942) 383-386; MONTICELLI G., Raterio vescovo di Verona (Milan, 1938) 51-54; CAVALLARI V., Raterio e Verona (Verona, 1967) 9-13; LUMAGHI L.F., Rather of Verona: Pre- Gregorian Reformer (Diss., Univ. of Colorado, 1975).

VIII

INTRODUCTION

The second work in this volume, Phrenesis, was written more

than twenty years later. After being restored by king Hugo to the bishopric of Verona (946) and forced out a second time (948), he spent some years wandering in search of support for his claims to Verona and in Sept. 953 he was appointed bishop of Liége by Otto I's brother, Bruno the Chancellor, despite the opposition of those who claimed that a bishop expelled from one see could not be appointed to another. Within months his position was challenged by archbishop Rodbert of Trier and bishop Baldric of Utrecht, who hatched a plot to replace Rather with the latter's nephew of the same name. Bruno gave in to the pressures to have Rather removed, and around Easter 955 Rather left Liége for Mainz, where Archbishop William received him. It was here that he wrote Phrenesis, "Insanity", a title which he chose because Rodbert and Baldric had called him phreneticus. In late 955 Rather went to Alna, a small monastery near Lobbes, where he was abbot till 960. Here he wrote the Excerptum ex Dialogo Confessionali. The brothers Ballerini in the editio princeps of this work treat the work they call Exhortatio et Preces as a separate work, because in the apograph which they used it came after Paschasius Radbert's Liber de Corpore et Sanguine Domini, which Rather appends to his Confessional Dialogue. But the Exhortatio can be seen as an appropriate reply of the confessor and the words elaborationem continua (1761) would have little meaning in a separate work. I have accordingly punctuated the Exhortatio as though it were a continuation of the confessor's words. Manuscripts 1. Valenciennes 843 (V). F. 1-126" contain the six books of the Praeloquia. F. 126” contains two of Rather's letters: 1) to Bruno (ed. Weigle, pp. 69-70), 2) to G. (ed. Weigle, pp. 70-71). F. 127' starts with four lines of verse by Rather:

Qui cepisse librum dederas, finire dedisti, Cunctipotens, famulo dando rogata tuo. Hunc ego Ratherius pro te quia ferre laborem Suscepi, probra delue, (*) Christe, mea. and follows with his epitaph: Versus super tumulum eius Veronae presul, sed ter Ratherius exul Ante cucullatus, Lobia postque tuus, Nobilis, urbanus, pro tempore morigeratus, Qui inscribi proprio hoc petiit tumulo. (x) for dilue.

INTRODUCTION

IX

Conculcate, pedes hominum, sal infatuatum ;

Lector propitius subveniat precibus. Amen.

Then follows the epitaph of Folquin: "Caelebs Folquinus ... etc." (ed. Strecker, Monum. Germ. Poetae lat. 5 (1939) 296, 556 seq.). 127‘ is a badly damaged fragment of 32 lines that can with some certainty be attributed to Rather's Excerptum ex Dialogo Confesstonali, since it quotes three lines from c. 38 (... dicens: “Deesse tibi dimittis, Conf. 1466-1471) and phrases in it echo chapter headings from Paschasius Radbert's Liber de Corpore et Sanguine Domini

which,

according

to Marténe-Durand,

PL

120, 1260,

appear only in the Lobbes manuscript of that work (this was the manuscript that contained Rather's Excerptum ex Dialogo Confessionali). Weigle has edited this fragment in Archiv für Urkundenforschung 15 (1938) pp. 143-144. This manuscript was one of four Ratherian manuscripts in Lobbes, where it is listed in a catalogue of the year 1049 (ed. Omont, Catal. d.

MSS de l'abbaye de Lobbes, Revue des bibliothé-

ques I (1891) 12, no. 127) under the title: Eiusdem Preloquiorum, hoc est Agonisticon, lib. VI, vol. I. Since the epitaph of Folquin, who died in 990, on f. 127" is written by the same hand as the bulk of the manuscript, the manuscript must be dated between 990 and

1049.

For this codex see: Marténe E. and Durand U. Veterum Scriptorum ... amplissima Collectio 9 (Paris 1733) 785-788; Ballerini P. and H., Ratherii episcopi V eronensis opera... (Verona, 1765), Praef. cc. 9-17 (PL 136, 15-20); Vogel A., Ratherius von Verona und das zehnte Jahrhundert (Jena, 1854) 2, 52ff ;Mangeart J. Catalogue descriptif et raisonné des manuscripts de la bibliothèque de Valenciennes (Paris, 1860) 618ff.; Catalogue général des manuscrits des bibliothèques publiques de France 25 (1894) 497f.; Monticelli G., Raterio vescovo di V erona (Milan, 1938) 355f.; Weigle F., Die Briefe des Bischofs Rather von V erona (Weimar, 1949) 5-6. 2. Lobbes III ("), which was lost in the burning of the monastery of Lobbes in 1793, is referred to in the Lobbes catalogue of 1049 (see Omont, Catalogue des mss. de l'abbaye de Lobbes (1891) 12, no. 127) by the title: Eiusdem confessionum lib. I, cum quo Paschasii Ralt]berti de corpore et sanguine Domini, vol. I. It contained: I. Excerptum ex dialogo confessionali cuiusdam sceleratissimi,

mirum dictu Ratherii, Veronensis quidem episcopi, sed Lobiensis monachi, first edited by the Ballerini brothers, (Verona 1765).

(x) The number first appears in VOGEL A., Ratherius von Verona und das zebnte Jahrhundert 2, 3x and is used by WEIGLE F., Die Briefe pp. 2-3 and Monticelli G.,

Raterio p. 358.

x

INTRODUCTION

2. Liber S. Paschasii Radberti De Corpore et Sanguine Domini, first edited by Martène E. and Durand U. (Paris 1733). 3. Exhortatio et Preces — the title given by the Ballerini brothers when attributing it to Rather — appended without title to the above, first edited by Martène and Durand with attribution to Paschasius Radbert (Paris 1733). 4. Ratherii episcopi Veronensis Phrenesis, first edited by the Ballerini (Verona 1765). 5. The following letters of Rather (by Weigle’s numbering): 7 Ad Pont. Agapet II, 9Ad omnes fideles, 8 Ad episcopos Italiae, 6 Ad Brunonem, all edited first by Chapeauville L. (Liege, 1612), 13 Ad Patricum, first edited by D'Achery (Paris, 1675), and the letter of Everaclus to Rather, first edited by Chapeauville (1612). For this codex see: Ballerini P. and H., Ratherit episcopi V eronensis opera (Verona 1765), Praef. c. 12 and 16-17 (PL 136, 16-20); Vogel A., Ratherius von Verona und das zehnte Jahrhundert (Jena, 1854) 2, 49-52; Monticelli G., Ratherio vescovo di Verona (Milan, 1938) 358f.; Weigle F., Die Briefe des Bischofs Rather von Verona (Weimar, 1949) 2-3. 3. Brussel, Koninklijke Bibl. 5576-5604 (sec. 12) originating in Gembloux, contains Ambrose's De mysteriis et sacramentis and

Paschasius Radbert's Liber de corpore et sanguine Domini. On f. I29'-I3l1I! there is a passage EX LIBRO CONFESSIONVM DOMNI RATHERII DE CORPORE ET SANGVINE DOMINI (= Conf. cc. 14-15, lines 245-339). The fragment is significant in that it makes good several lacunae in the Ballerini text, our only witness to the complete work. For this codex see: Catalogue des mss. de la Bibliothèque royale de Belgique I (1901) 197, 31. Editions of the works

The first edition of the Praeloquia was that of Marténe E. and Durand U. in Amplissima Collectio 9 (Paris 1733). They had not seen the only extant manuscript (V) themselves but were using an apograph prepared by Carolus Bohesman for D'Achery, which had arrived too late for him to include in his Spicilegium. They write in their preface to the work (787-788):

Opusculorum Ratherii maximam partem edidit noster Acherius Spicilegu tom. 2 acceptam a clarissimo viro Carolo Bohesman Leodensi V. J. doctore, qui propriis expensis ex ms. Laubiensi ea describere curaverat. Ei etiam Praeloquiorum sex libros debemus, quos cum tardius accepisset Achevius, ut eis locum cum aliis Ratherir opusculis tradere posset, aliud in tempus edendos reservaverat. De his ita scribit Folcuinus ... etc.

INTRODUCTION

XI

The Ballerini report in their preface to the Praeloquia (PL 136, 143-4) that this apograph had been left by D'Achery in Paris: ... idem libri ex apographo, quod laudatus Acherius apud patres Benedictinos Parisienses S. Germani a Pratis reliquerat, curantibus PP. Edmundo Martene et Ursino Durando prodierunt Parisiis anno 1733. They then add: hi libri primi sunt qui ex Ratherii Operibus ad nos pervenerunt. They comment further on (145-6) on the corrupt state of the text (i.e. Marténe-Durand’s) and their own attempts to improve it: Multa idcirco perobscura et explicatu difficilia occurrunt : cumque documenta hujus aetatis, quae lucem afferant, perpauca supersint; magno licet studio adhibito, nihil quandoque certi producere licuit, solisque conjecturis indulgendum fuit. Non modicum etiam laborem attulit textus, qui cum luxatus alicubi, ac non paucis, nec levibus vocum mendis, et depravata quoque interpunctione vitiosissimus esset, nullum identidem et obscurissimum frequenter sensum reddebat. M eliorem inter punctionem, et quae tute emendari potuerunt, in textum inserere non dubitavimus. Caeteras emendationes non ita certas, et voces quasdam, quae supplendae visae sunt, vel in marginem, vel in notationes rejecimus. i The Martène-Durand text became the base for their own edition of the Praeloquia and their editing consisted only in improving and polishing that text. They refer to it in their footnotes as vulgatı (e.g. “male in vulgatis interdicet nunc" — n. 84) or editi (e.g. "Editi perturbata lectione sic" — n. 337). Most of their emendations are the product of their sense of appropriateness (e.g. n. 385: "Vulgati per illos istos. Sententia contextus exigit deristos illos ... Post pauca legebatur ws? quia, ubi non quia exigente sensu emendavimus"), though there are some corrections in quotations from other authors (e.g. n. 91: “Ita ex Augustino. Male in Ratherii vulg. et adulterari. Mox ex eodem Augustino emendavimus jure pietatis, cum mendose in editis Ratherianis esset jure pietas ;" and n. 120 "Cum Gregorio supplevimus erat”). However, they frequently keep the received reading (eg. n. 86 "Melius apud Augustinum regeneratione”). They nowhere claim to alter Martene-Durand's text on the grounds of a better reading in another exemplar. They had not seen the manuscript which isavailable to us (V) nor do they appear to have referred to any copy of it (though they could have requested of abbot Paul du Bois of Lobbes, with whom they were in correspondence, that a new copy be made). This would be apparent even if we did not have their own admission: most of the errors and omissions in the MarténeDurand text are repeated in the Ballerini text, all of which could readily have been made good by reference to V. In several places also they report lacunae or loci hiulci where none exist in the ms., and they sometimes recognize an error in the earlier text and attempt an emendation, where reference to the ms. would have immediately supplied the correct reading. Furthermore, many

XII

INTRODUCTION

abbreviations in V (eg. for sed and for seculum) which the Ballerini correctly interpret in other works where they are editing from ancient manuscripts, following Marténe-Durand they either omit altogether or interpret incorrectly. In this edition I have made no reference in the apparatus criticus to Marténe-Durand’s edition, since the Ballerini’s was a

vast improvement upon it. And my recording of Ballerini readings is based not on their original 1733 edition, but on that reprinted in the Patrologia Latina (PL 136, 145-344), since the latter is more generally accessible; therefore, a very few of the readings attributed to the Ballerini are in fact errors introduced in the reprinting of their original edition. Phrenesis and the Excerptum ex Dialogo Confessionis were edited for the first time by the Ballerini, who, again, did not examine the actual manuscript (Lobbes III). They report (Praef. c. 16-17) that they wrote to abbot Theodulf of Lobbes, whom Scipio Maffeius had earlier contacted in person, to have exemplars of Rather’s unedited works sent to Verona. “Plura ille transcripta misit,” they write, “inter quae duo tantum Ratherii opera nondum vulgata exhibuit, nimirum sermonem De Cena Domini et librum Confessionis eiusdem Ratherii; caetera vero, quae simul accepimus, etsi antea edita, emendandis tamen aliquot locis profuerunt." Not content with this, they arranged with Count Joannis Baptista de Veritate to write to abbot Paul de Bois, Theodulf's successor at

Lobbes, pressing him to make another more careful study of Lobbes manuscripts for works of Rather. He wrote back that three manuscripts containing works of Rather could now be found in that library, one containing the De Cena Domini and "plura sanctorum martyrorum acta", the second containing the Praeloquia, and the third containing Liber Confessionis and Phrenesis, together with some letters that had already been published. Since the Ballerini's aim was to offer Rather's entire corpus, edited and . unedited, in one volume, they seem to have asked the abbot for

copies only of the previously unedited works, and he accordingly supplied them with exemplars of Phrenesis and the Excerptum ex Dialogo Confessionali, which included Paschasius Radbert's Liber de Corpore et Sanguine Domini and the Exhortatio et Preces (a title which the Ballerini supplied). They refer to these exemplars as apographum (e.g. n. 535 "Scriptum fuerat in apographo non decet. Correctionem non tam sensus persuasit, quam lectio ipsius epistolae S. Gregorii lib. IX, epist. 81, ex qua hunc locum Ratherius excerpsit."). Since the ms. containing Phrenesis and the Excerp- tum ex Dialogo Confessionali (Lobbes III) did not survive the fire of 1793, their edition is now our only witness. The Exhortatio et Preces had been previously published, by Martène and Durand in Amplissima Collectio 9 (Paris 1733), with

attribution to Paschasius Radbert (PL 120, 1346-1350). In their

edition of Paschasius Radbert's Liber de Corpore et Sanguine

INTRODUCTION

XIII

Domini, they had used, among other manuscripts, the Lobbes ms. which contained Rather's Confessio. Rather was responsible for Radbert's work being included, as can be seen from Conf. 17501751. .. capitulatim quaedam excerpta ex opusculis super hoc cuiusdam Paschasii Radberti absque invidia tibi, queso, insinuari permitte. Marténe and Durand note in their preface that the Lobbes ms. alone is divided into ninety-nine chapters, each with chapter heading, while most of the other mss. have twenty-two (PL 120, 1260). (*) They report that at the end of Radbert's work the Lobbes ms. alone has certain chapters, which they then print as belonging to Radbert's work. The Ballerini, recognizing Rather's hand by its style, by certain phrases peculiar to him alone, (?) and by his peculiar and difficult syntax (PL 136, 443444), append these passages to Conf., supplying the title; Exhorlatio et Preces a Ratherio, ut videtur, Lucubratae et subjectae operi Paschasii Radberti de corpore et sanguine Domini. They also remark that the apograph mentioned above has furnished them certain emendations (to Martene-Durand’s text). I think myself that not only is the work certainly Rather's but that a good case can be made for reading it as a continuation of the Excerptum ex Dialogo Confessionali after its interruption to insert "quaedam excerpta" (Conf. 1751).

(x) One might surmise that the ninety-nine chapter headings, being unique to this ms., are also the product of Rather's pen (they can be found in MarténeDurand's footnotes). This conjecture receives some support from the 3o-line fragment of Conf. in V (edited by WEIGLE in Zwei Fragmente von Rathers Excerptum ex Dialogo Confessionali, Arch. f. Urk. 15 (1938) 143-144), where lines 26ff. quote directly the Lobbes ms. chapter headings for the first five chapters. (2) The phrase differ ictum, suspende vindictam occurs in Serm. 2 de Asc. 132 (p. 188). The same sermon (1. 148) also contains the Augustinian idea of ad te

confugimus (Prec. 91-92; cf. Aug., Conf. 1, 6, 7). All the Biblical quotations in Exhortatio et Preces can be found in frequent use elsewhere in Rather's works, including 55/56 inveteratus dierum malorum (Dan. 13, 52, cf. Rath., Coni. 106/107, p. 119), a quotation infrequently found elsewhere ; and the allusions in 144 seq. to Luc. 13, 6-9 echo a theme developed in Praelog. 2, cc. 30-36, deriving ultimately

from Gregory (compare Praelog. 2, 1168/69 Dum ille securis differt ictum, tu de te cape consilium : dum ille suspendit vindictam, tu corrige vitam, with Prec. 143/4 Suspende securim, donec cultor vineae admoveat cophinum ...).

CONSPECTVS SIGLORVM Ball.

= Ballerini P. and H., Ratherii episcopi Veronensis opera nunc primum collecta, pluribus in locis emendata et ineditis aucta: praefatione generali, vita auctoris, admonitionibus notisque illustrata (Verona,

1765) = Migne J.P., Patrologia Latina tom. 136 (Paris, 1853). Brux.

— Brussel, Koninklijke Bibl. 5576-5604 (sec. 12).

Hinschius = Hinschius P., Decretales Pseudo- Isidorianae et Capitula Angilramni (1863). « L = Lobbes III, lost in the fire of 1793. I have used L to note the readings of this manuscript as recorded by the Ballerini brothers using a copy made by abbot Paul du Bois of Lobbes. Mart.

= Marténe E. and Durand U., Veterum scriptorum et monumentorum historicorum, dogmaticorum, moralium, amplissima collectio 9 (Paris, 1733), from which their edition of Paschasius Radbert's Liber de corpore et sanguine Domini, referred to in Exhortatio et Preces, is reprinted in Migne PL 120, 1255-1350.

Friedrich — Friedrich O., Publilii Syri Mimi Sententiae (Hildesheim, 1964). V = Valenciennes 843 (sec. 11). Weigle = Weigle F., Die Briefe des Bischofs Rather von Verona (Weimar, 1949), for Praelog. 3,834-3,999, and for Phrenesis 1-269. = Weigle F., Zwei Fragmente von Rathers Excerptum ex Dialogo Confessionali, Archiv für Urkundenforschung 15 (1938) pp. 137 and 143-144, for Conf. 1191-1192 and Conf. 1466-1471. Orthography : In works where an ancient manuscript is available I have adopted the spelling of that ms., with the exception of the rst declension inflection -e. which I have restored to -ae. Where our only witness is the Ballerini's 1765 edition, I have observed their spelling with some few changes: removal of the

letter j (adjectus to adiectus, adjicere to adicere), restoration of -e- for -æ- (except in the ıst declension inflection as above), and the addition of -p- in words like solempnis to conform to the practice of other Ratherian mss.

PRAELOQVIA

bot

am

A

:

— n

EU

| = ee p E des a

ate

pn^

LE =

ear Ads

eau

vet. ent

si N

2 iis

=

Halex

A

d

Dens nil

fendi,

ds

I

…

in,

he

X

da

NON '

—

but »

| ien

» the enc

| +

"as

DO.

ED

Ios

si »

|

E" $t | gy due B vr

chy ule Yau daBadui hgbe. h > es

seri teres.

wee,

a +

md

ide

‚dan tf Pacnaszi Rad Bu a & Ta Beta

dn Mo -

w^

sum;

| Eas

197,1 ae ui WED posi

Lala Ue I

Ar

A

:

A.

d

=

E

sel, © pe,

a

»

"n

Pa

sem

EU

t

v^ fnis

AR leenili ^

À A" 2

tud ky

modal

7

E

MI

| m

oTi

i, ‘bra

oai

eie

Fides

=

|

"y »

om

i»

=

rds rie

aan Fre

nl

ieBe d UR

» +» ent

TNI

Le

ore ae

ii ey stabi (ben

low da vt — ** p^

we

le

”

alle

the 0

Keiser! ri

"et of "ps lap

ker i vs

IA, —

È

ee …

"

un

MEDITATIONES CORDIS IN EXILIO CVIVSDAM RATHERII VERONENSIS QVIDEM ECCLESIAE EPISCOPI SED LOBIENSIS MONACHI, QVAS IN SEX DIGESTAS LIBELLIS VOLVMEN CENSVIT APPELLARI PRAELOQV IORV M, EO QVOD EIVSDEM QVODDAM PRAELOQVANTVR OPVSCVLVM, QVOD VOCATVR AGONISTICV M. INCIPIT PRAEFATIO

IO

Vacanti mihi, et congruentia temporis, situs et causa pariter . arridente, uisum est pauca in nomine Domini, ex innumerabilibus diuinae auctoritatis medicaminibus, in isto libello congerere, quibus athleta Dei in hoc seculi scamate cum aduersario luctaturus,

15

uiribus iam exertis, lacertis excussis, cotidie perunguatur, quo certans legitime coronam mereatur uictoriae. Quod ut perspicacius cuilibet forsitan minus libenter haec ita capienti expropriem, conabor, inquam, quantum Deus dederit, piae uerba supplicationis unde unde colligere, quibus agonitheta noster imperatorem palestritam, editiores spectatores suaeque partis fautores alloquens, sibi ut faueant, inimicum ut formidine, ictibus pariterque clamore perterrefaciant, exoret. Nouerit autem lector, siue quili-

20

25

bet decursor eius, illi potissimum eundem congruere, qui omnibus sollicitudinibus seculi presentis exutus cunctisque rerum transeuntium, quae speculam mentis obtenebrant, curis penitus exoccupatus, siue ob ueram philosophiam sectandam seu pro iustitiae ueritatisque defensione (quod proprie beatorum est, ipso Domino teste), uel (ut sepe assolet), pro suae alicuius culpae emendatione aliquo recluditur sua sponte aut alterius iussione. Quem mei quidem causa descriptum, plurimis uero (si dignentur) necessarium, si quis in aliquo sibi expertus fuerit utilem, mecum, precor,

20

35

ut uocitet Agonisticum siue medicinalem. Nempe et ad pugnam suasorium et ad medicinam utillimum inuenire poterit, si ea quae continet, ut sunt, iudicare uelit. Nam ex uno latere te ad pugnam prouocat, ex altero inflictas ab aduersario plagas fotu mirificae artis medetur et curat. Hinc fortem et robustum incitat ad prelium, illinc fractum et eneruem reformat et reparat elisum. Nunc humilem et timidum ut audeat erigit, nunc elatum et de suis uiribus presumentem arguendo humiliat, et de cuius uiribus de24/25 cf. Matth. 5, 10. 1/6 cf. Folcuin., Gesta abbat. Laub. c. 20 (MGH, SS, IV) ... edidit librum quem

appellauit Agonisticum, cui et talem praeposuit titulum : Meditationes cordis cuiusdam Ratherii Veronensis quidem episcopi, sed Laubiensis monachi, quas in sex digestas scedulis, uolumen censuit appellari praeloquiorum, quod uocatur. Agonisticum. 3 libellos Ball. 11 schemate Ball. 12 perungatur Ball. 14 cupienti Ball. 22 obtinebant V, corr. V!

27 scriptum in ras. V!

4

PRAEFATIO

beat presumere monstrat. Modo tollit securitatem segniter uacantium, modo pandit remunerationem fortiter dimicantium. Nunc predicit temptationum pugnam, nunc promittit uictoriae pal40 mam. Age itaque nunc, aggredere cursum legendo, et cuncta haec an ita se habeant per temetipsum explorato — nil pene meum, quod fastidium gignere debeat, inuenies, cuncta ex sanctorum Patrum dictis deflorata reperies — primitus istam, si libet, ammonitionem 45 prefationis, senis distinctam Praeloguiorum libellis, breuem satis quidem, quantum ad rem, estimatione uero paulo uerbosiorem, relegens; forsitan enim istic aliquod capies emolumentum, quod tuum ad sequentia accendat desiderium, immo demonstret ad liquidum, cuius rei gratia nobis edere libuerit istum. Obsecro 5° preterea et obtestor te, lector siue transcriptor operis istius, per uiuentem in secula et eius tremendum examen perque illam caritatem, qua Deus dilexit nos et tradidit semetipsum pro nobis oblationem et hostiam Deo in odorem suauitatrs, ut hoc, quod hic 55

6o

cautelae gratia premitto, nequaquam omiseris, si quando aut ad legendum aut ad describendum idem operam dederis. Quaedam in istis opusculis inueniuntur, quae nec auctor ipse penitus approbat, ut sunt uerbi gratia ea, quae de cuiusdam Origenis gestis uel passionibus in libris tertio et quarto commemorat ;sed quia occasione horum magnis diuinae auctoritatis testimoniis idem est opus suffultum, da, queso, ueniam, lector, partim uisa, partim audita,

partim ambigua, partim comperta narranti, non curans de gestorum continentia, uera, falsa sit aut dubia, dummodo

ueritatem

sanamque doctrinam sermonum tanto libentius percipias, quanto minus a tramite rectitudinis deuiare consideras. Continet istud uero Praeloquium: I Priuatum quemlibet, II 65 Militem, III Artificem, IV Medicum, V Negotiatorem, VI Causidicum, VII Iudicem, VIII Testem, IX Procuratorem, X Patronum, XI Mercenarium, XII Consiliarium, XIII Dominum, XIV Seruum, XV Magistrum, XVI Discipulum, XVII Diuitem, XVIII Medio70

crem, XIX Mendicum. EXPLICIT PRAEFATIO

52/53 Eph. 5,2.

57/58 cf. Eusebius, Hist. eccles. 6, 39, 5.

41 regendo Ball. 47 releges Ball. 49 istam V, corr. V? 51 trementum V, corr. V? 53 Domino Ball. 55 idem om. V, add. sep LE 57Isünt

om. V,add.sup.V^ medicum

^ 59 magnis] magis Ball.

V, corr. V!

60 da ueniam queso Ball.

EXPLICIT PRAEFATIO

oz. Ball.

70

INCIPIT LIBER PRIMVS RATHERII EPISCOPI AGONISTICVS 1. Dominica precepta cum omni generaliter Ecclesiae congruant omnia, quaedam tamen specialiter singulis pro temporum, ordinum, conditionum, etatum, morum, affectuum, sexuum siue VA

causarum diuersitate conueniunt singula. In pace etenim dari precipitur tunica, cum in persecutione poni iubeatur ipsa etiam pro fratre anima. Dicente autem Domino: Vende omnia quae habes, et da pauperibus, et ueni sequere me, si omnes illud statim implerent, quis terram incoleret? Rursus, si omnes uxores relin-

IO

querent, unde propago subsisteret ? Dicente autem: Date elemosinam, quid dabit, qui nihil sibi retinuit ? Dicens uero: Omni petenti te tribue, ut Matheo uidetur, omnes conuenit, cunctis suasit, nullum dimisit. Si enim habes quod des, da, ne moreris; si non habes,

15

da teipsum, prebe benignum munificae mentis affectum. Gloria enim in excelsis Deo, et in terra pax hominibus bonae uoluntatis ; et

20

Diliges Dominum Deum tuum ex toto corde tuo et ex tota mente tua et ex omnibus uiribus tuis, et proximum tuum, sicut teipsum, et non furaberis, non occides, non mechaberis, non falsum testimonium dices, non concupisces rem aut uxorem proximi tut, omnes alloqui-

Psalmista: In me sunt, inquit, Deus, uota tua. Rursus dicendo:

tur, iuuenes et senes, mares et feminas, seruos et liberos, diuites et pauperes, clericos et laicos, nulli parcit, neminem excludit, omnes

comprehendit. Nullus his preuaricatis innocens, nemo ista committere ualet sine crimine. Videtur itaque huiusmodi« nulla 25

esse

distantia. I. 2. Vis esse Christianus, bonus Christianus de multis Christianis, de populo, de cetu, de contione, de plebe, de circumforanis, de

agrestibus ? Esto laborator non solum iustus sed et assiduus, tuis 30

contentus, nullum fraudans, neminem ledens, neminem uituperans, non aliquem calumnians. Time Deum, sanctos precare, ecclesiam frequenta, sacerdotes honora, decimas et primitias laborum

tuorum Deo offer, elemosinas pro uiribus facito, uxorem dilige, preter ipsam nullam cognosce, ab ipsa etiam certis (id est festis et ieiuniorum) diebus cum ipsius consensu pro Dei timore te contine, 35 filios in Dei timore educa, infirmos uisita, mortuos sepeli ; quod tibi

uis, alii impende; quod uero tibi fieri non uis, ne alicui feceris. II. 3. Miles es? Preter ista audi quid dicit Iohannes Baptista:

I, 5/6 cf. Matth. 5, 40; IIoh. 3,16. 7/8 Matth.19, 21. — 10/11 Luc. 12, 33:011 11/12 Luce67205* 14/15! Lac: 2, 14» 16 P5255, 32: 16/18 Luc. 10,27. 18/20 Luc. 18, 20; cf. Ex. 20, 13-17. 24/25 cf. Deut. 1, 16. I, 1 RATHERII

EPISCOPI

AGONISTICVS

om. Ball

8 illud] istud

Ball. 12 omnes] omnibus Ball. 15 enim om. V, add. sup. V^ — 19 et non occides Ball. 24 nulla supp. Ball. ex Deut. 1, 165 27 circumforaneis Ball. 36 alicui] alieno Ball.

6

PRAELOOVIA I, 3-4

Neminem, inquiens, concutiatis neque calumniam faciatis alicui, et contenti estote stipendiis uestris. Quod si non uales militando 40 adquirere stipendium, laborando manibus sectare uictum, et fuge predam, caue homicidium, deuita sacrilegium. “Quod”, inquis, "sacrilegium ?" Illud nimirum, illud quod quam terribiliter Psalmista commemorat ;audi : Qui dixerunt : Hereditate possideamus sanctuarium 45 Dei; Deus meus, pone illos ut rotam et sicut stipulam ante faciem uenti ; sicut ignis qui comburit siluam et sicut flamma comburens montes, ita persequeris illos in tempestate tua et in ira tua turbabis eos, et reliqua. Sanctuarium autem Domini est quicquid Domino oblatum ad eius pertinet domum. Sic enim habes, Moyse dicente: so Omne quod offertur Domino sanctum sanctorum est Domini et ad ius pertinet sacerdotum. Preda uero quantum Deo displiceat, audi: Propter miseriam inopum et gemitum pauperum nunc exurgam, dicit Dominus. Exurgens uero, id est, ad uindictam se preparans, quid ipse agat, manifestat dicens: Dominus autem non faciet 55 uindictam electorum suorum clamantium ad se et patientiam habebit in illis? Amen dico uobis, quia cito faciet windictam illorum. Vindicta autem huiusmodi quae sit, audi: Vindicta, inquit, carnis

impii ignis et uermes. At tu: “Erit”, inquis, “ignis sed extinguibilis, uermes sed mor-

tales.” Propheta econtra: Vermis, ait, eorum non morietur et ignis non extinguetur. Carne autem totum hominem expressum accipe a parte minori, sicut sepe in Scripturis per animam solam intelligitur a parte maiori. Itemque: Non accipiet Dominus personam in 65 paupere et deprecationem lesi exaudiet. Non despiciet preces pu60

filli, nec uiduam, si effundat loquelam gemitus. Nonne lacrimae uiduae ad maxillam eius ascendunt et exclamatio eius super deducentem eas ? A maxilla enim ascendunt usque ad celum, et Dominus exauditor non delectabitur in illis. Itemque: Panis egentium uita 70 pauperis est, qui defraudat illum, homo sanguinis est ; qui aufert in sudore panem, quasi qui occidit Proximum suum. Scitis autem, ait apostolus Iohannes, quia omnis homicida non habet hereditatem in regno Christi et Dei. 4. Sed forte Domino dicente: Facite uobis amicos de mammona 38/39 Luc. 3, 14. 44/48 Ps. 82, 13-16. 50 cC Leung 9 27 21. 52/53 Ps. 11,6. 54/56 Luc. 18, 7-8. 57/58 Eccli 7,19. 61/62 Is. 66, 24. — 64/69 Eccli. 35, 16-18. 69/71 Eccli. 34, 25-26. 71/73 IIoh. 3, 15; Eph3 54529 74/75 bc: 1670. 44 santuarium

V, corr. V?

47 tempestate

Vulg., uirtute

V Ball, uel

tempestate add. V! 53/54 parans V, pre- add. sup. V! 59 at tu] ac tunc Bal. 62 expressum] -um in ras. V^ — 69 nonom. V, add. sup. V? itemque]

denique Ball.

71 scitis V Vzlg., sanctus Ball.

PRAELOOVIA I, 4-6 75

80

85

7

iniquitatis, putas te ex eadem rapina redimi posse? Audi eundem qui supra: Immolantis, inquit, ex ?niquo oblatio est maculata, et non sunt beneplacitae subsannationes iniustorum; itemque: Dona iniquorum non probat Altissimus, nec respicit in oblationibus iniquorum, nec in multitudine sacrificiorum eorum propitiabitur peccatis. Qui enim offert sacrificium ex substantia pauperis, quasi qui wictimat filium in conspectu patris sui. Vnde et Maximus de ieiunio agens: Quid prodest, inquit, proprium non edere panem et uictum diripere miserorum? Itemque: Recte, inquit, denarium dabis pauperi, si illum alteri non abstulisti. Rursus uero qui supra: Noli offerre munera praua ; non enim suscipiet illa Deus, quoniam Dominus iudex est, et non est apud illum gloria personae. Propheta quoque: Vae, inquit, gui predaris ! nonne et ipse predaberis ? lob etiam: Anima, ait, uulneratorum clamabit, et Dominus inultum abire non patitur. Et uere; Tibi enim, dicit Psalmista, derelictus est

95

pauper, pupillo tu eris adiutor. Haec pauca itaque cum infinitis diuinae legis testimoniis conferens, sic exerce temporaliter militiam, ut eternaliter nequaquam perdas animam. III. 5. Artifex es? Audi: Deprecatio artificum in operatione artis, accomodantes animam, et conquirentes in lege Altissimi ;ut intellegas ipsis tuis operibus te posse Deo offerre acceptabilem laudem, orationum uidelicet, si Deo accomodare animam et legem requirere studeas Altissimi in custodiendo sermones eius precepti; quod fit, si ipsum artificium, dum adest tibi ad corporis subsi-

105

dium, satagas ut sit aliquod et animae suffragium. Ex ipso denique fac elemosinas, da Domino decimas. Memento quia ex omnibus quae contulit semper quod suum est exigit. Time ne, si illi tuleris partem suam, tibi potius adimas tuam, presentem scilicet et futuram. IV. 6. Et ut a genere aliquem artificum commonendo transeamus ad speciem : medicus es? Audi etiam iuxta litteram tibi precipientem Dominum:

IIO

Medice, cura teipsum, id est, dum in aliis curas

egritudinem corporum, satage in te ualetudinem mederi morum. Quod fit, si ipso medendi ingenio seruire studeas Creatori tuo, erga pauperes eo utens precepto, quod Dominus dicit in Euangelio: Gratis accepistis, gratis date; erga diuites illo Apostoli: Nemo circumueniat in negotio fratrem suum, quoniam uindex est Dominus de omnibus, et reliqua — ut uidelicet pauperibus gratis pro Dei amore misericorditer subuenias, diuitibus uero pro mercede ac-

76/77 Eccli. 34,21. 77/81 Eccli. 34, 23-24. 82/83 cf. Isid., Sent. 3, 60, 17 (PL 83,735 A). 85/86 Eccli. 35, 14-15. 87 Is. 33,1. 88/89 Iob 24, 12. 89/90Ps.9,34 (10,14). 93/94Eccli.38,39. | 106Luc.4,23. 110 Matth. 10, 8. — 111/112 I Thess. 4, 6.

76immolans V 78 nonom. V, add. sup. V? ^ altissime V,corr.V^ 95 aceptabilem V, corr. V? — 96 et om. Ball. 110 illo Ball. in em., illius V

8 IIS

PRAELOOVIA I, 6-7

cepta medelam fideliter impendas, ne Deum uindicem eos circumueniens sentias.

At tu: "Non gratis," inquis, "accepi, ut dicis, quia et magistros mercede et species medicaminum pretio emi, uigiliis quoque multisque laboribus medicinae infirmorumque causa sepissime afhcior." Dominus contra: Sine me, inquit, nihil potestis facere. Apostolus I20 quoque: Quid habes, quod non accepisti ?Itemque: Quis prior dedit ei, et retribuetur ei? lacobus etiam: Omne, ait, datum optimum et omne donum perfectum desursum est. Nam quasi te modo Deus conueniat: "Quis tibi," inquiens, "dedit, quam largitus es, merce125 dem ? Nonne ego? Magistro tuoscientiam instruendi, tibi intellectum capiendi? Nonne ego? An mente excedit dictum: Omnis sapientia a Domino Deo est? Voluntatem quoque, qua te saltem pro mercede doceret, si ego penitus auertissem, quis dare poterat ? Precium pro medicaminibus collatum quis tibi ut dares concessit ? 130 Facultate, affectu atque solamine in laboribus cuius ope frueris ? Ad postremum te operante quis effectum tribuit operi? Nonne in multis expertus es tuum laborem nil ualere, nisi ego salutem decreuerim prestare? Cum e duobus alterum, id est in morbo consimili, medicamen

recuperauit ad uitam, alterum destinauit

ad sepulturam ? Omnia uero haec tibi unde? quibus tuis meritis ? qua prerogatiua? quo premio? quibus obsequiis? Me ergo, me munerum largitorem, me operum intellegens dispunctorem, ita hanc humiliter, caritatiue, prudenter atque cautissime exequere artem, ut me ubique cogites presentem, quatinus et hic effectu I40 potiri operis proficuo et illic remunerari pro labore merearis proprio." 7. Discretionem quoque inter lucem et tenebras, inter ueritatem et falsitatem, inter opera diaboli et benignitatem Dei non modicam esse sciens, quid ad medicinam, quid pertineat, cogita, 145 ad maleficorum fallatiam. Pigmentis enim, herbis, diuersisque creaturae Dei speciebus ea in nomine eius exequi, quae peritissi155

morum ab eo inspirata inuenit solertia, ad medicos; auguriis, precantationibus uel aliis sacrilegarum obseruationum superstitionibus uti pertinet ad mathematicos uel magos. Mathematico-

120 Ioh.15,5. 1211Cor. 4,7. 121/122 Rom.11,35. 122/123 Iac. 1,17. 126/127 Eccl. 1,1. 149/152 cf. Lucanus, Pharsalia 9, 898-908; Plinius, Nat. hist. 7, 2, 2.

117/118 Ball.

V*

V, add. sup. V?

121 itemque] iterumque

126 dictum om. V Ball., add. supra V?

multisque om.

138 caritatiue] -tiue zz ras.

139 ubique] utrique Ball. 146 creatore V, corr. V?

spe- ras. 1/itt. V

144 sentiens V, uel sciens add. sup. V?

Dei om. V Ball., add. sup. V?

148 precationibus V,corr. V?

mathematicorum Ball. in em., marsorum

V

speciebus] post

— 149 magos scripsi, Marsos V

PRAELOOVIA I, 7-8

9

150

rum est genus in Africa cui non nocent serpentes; et quando uolunt filios suos probare, utrum suisint an non, mittunt illos inter serpentes et, si sunt extranei generis, illos deuorant serpentes. Aliter Psilli in Africa, Marsi fuerunt in Italia incantatores serpen-

155

culi enim, uel malae pustulae, quem malum uulgo dicunt malamp-

tium, qui eos aut interficiebant aut nocere non sinebant. Carbun-

num, remedium est, ut dicunt, si herba, quae specialiter francilo-

quo dicitur radix sermone, obtime trita atque extorta, eidem superponatur, usque ad eandem qua posita fuerit horam super 160

uulnus mansura, obseruato scilicet ut simul sucus radicis eidem in austum egro tribuatur, ne scilicet uirus ad cor redeat introrsus,

incessanterque usque ad horam qua positum est, paulatim, ne forsitan fastidium generet, in esum quantum potest, sumatur. Quiddam uero infandum, hic nec commemorandum,

in scedula

instar coronae conscriptum et uulneri superpositum, licet idem uideatur prestare, nullum confert remedium, quia est maleficium,

170

175

sed animae letale nimium affert periculum. Sed quid, quod talia ueram persepe uidentur corporis sanitatem afferre? Ego, immo ipsa ratio, econtra: Quid quod diabolus, cum numquam in ueritate Domino steterit teste, sepe uidetur uera dicere? Nunquid nam ob hoc uerbum cassabitur Veritatis dicentis: [lle homicida erat ab initio, et in ueritate non stetit unquam, guia non est ueritas in eo? . 8. Verum ne ex hoc te penitus ignarum errori relinquam, et aut mentiaris execranda ea cuilibet Christiano ut decipias, aut opineris ut decipiaris, profero non ex meis, sed et illorum uerbis, unde non possis omnino dubitare, quaedam, quibus ex hoc satisfactionem capere possis omnimodam. Dicit enim augustae recordationis Aurelius Augustinus in libro de Trinitate quarto: Potestates aeriae superbae atque fallaces, etiam si quaedam de societate et ciwitate sanctorum,

180

et de uero Mediatore,

a sanctis prophetis uel angelis

audita, per suos uates dixisse reperiuntur, dd egerunt, ut per haec aliena uera fideles etiam Dei ad sua traducerent falsa. Deus autem id egit per nescientes, ut ueritas undique personaret fidelibus in adiutorium, impiis in testimonium. Et istud quidem ad illud edocendum, cur plerumque uideatur uera dicere. Cur autem salutem corporis uideatur diabolus aliquando prestare, audi ex uerbis Marti martyris, ut in passione sancti legitur Sebastiani: Haec, inquit, tota belli calliditas, hoc fraudis consi-

lium diabolicae, a suppliciis corpus eripere et uitiis animam subiu-

170/171 Ioh. 8, 44.

pa Ball

177/183 Aug., De trinitate 4, 17, 23 (CC 50, p. 190).

151 sint om. V, add. sup. V^ 152 extranenei V 155 dicunt] -unt zz ras. 156/157 franciloquio V, corr. V! 157 adque V 158 fuerat 160 haustum Ball.

V, corr. V?

164 instiar V, corr. V!

175/176 cap. poss. satisf. Ball.

170cessabiturV X illa

IO

PRAELOOVIA I, 8

gare. Nos econtra contendamus hosti non cedere, corpus contemne190 re, animae subuenire. Quod ita esse etiam ex ipsius mendacissimi,

per Bartholomeum apostolum ui diuina torti, patet confessione, sicut in eiusdem sancti legitur passione. Et haec quidem de uoluntate fallendi uerbis et decipiendi commodis diaboli semper iniqua, qua sepe per falsa bona ad uera, Deo iuste permittente, pertrahit 195 mala. Nunc de potestate iusta — qua sepe, Deo miserante, nolens licet, fideles erudit ad bon, impios perducit ad debita; istos, dum per hanc flagellati corriguntur; illos, dum huic subacti puniuntur, cum scilicet et per hanc decepti, ipsi eam ascribunt deceptori — 200 aliqua, ut in supradicto eiusdem operis libro tertio ab eodem sunt posita Augustino, dicenda ;quibus suadibilius aliquid si requiris, hominem excedere cupis, cum scriptum noueris: Altiora te ne quesieris. Video, inquit quibusdam ex hac re antepositis, guid infirmae 20 un cogitationi possit occurrere, cur scilicet ista miracula etiam magicis artibus fiant : nam et magi Pharaonis similiter serpentes fecerunt, el alia similiter. Sed illud est amplius ammirandum, quomodo magorum illa potentia, quae serpentes facere potuit, ubi ad muscas minutissimas uentum est, omnino defecit ; scynifes enim musculae 210 sunt breuissimae, qua tertia plaga superbus Egyptiorum populus cedebatur. Ibi certe deficientes magi dixerunt : Digitus Dei est hic. Vnde intellegi datur, ne ipsos quidem transgressores angelos et aerias potestates, in imam istam caliginem, tanquam in sui generis carcerem, ab illius sublimis ethereae puritatis habitatione detrusas, 215 per quas magicae artes Possunt quicquid possunt, ualere aliquid, nisi data desuper potestate. Datur autem uel ad fallendos fallaces, sicut in Egyptios, et in ipsos etiam magos data est, ut in eorum spirituum seductionem uiderentur ammirandi, a quibus fiebant, Dei ueritate dampnandi, uel ad ammonendos fideles, ne tale aliquid 220 facere pro magno desiderent, propter quod etiam nobis Scripturae auctoritate sunt prodita ; uel ad exercendam, probandam, manifestandamque iustorum patientiam. Neque enim parua uisibilium miraculorum potentia, Iob cuncta quae habebat amisit, et filios et ipsam corporis sanitatem. Nec ideo putandum est istis transgresso22 VA ribus angelis ad nutum seruire hanc uisibilium rerum materiam sed Deo potius, a quo haec potestas datur, quantum in sublimi et 202/203 Eccli. 3,22. 138s.). 206cf.Ex.7,ı1. cf. Iob x. 191 torti bis V

204/268 Aug., De trinitate 3, 7-8, 12-13 (CC so, p. 209/211 cf. Ex.8,16-19. — 211 Ex. Bo 225

198 huic om. V, add. sup. V?

199 decepta V, corr.

V? 209 uentum] deuentum Ball, scynifes] cinifes Ball. 211 hoc V, corr. pz 213 aerias post pr. a- ras. i litt. V! 219 tale quid Ball. 221 exercendam] edocendam Ball. 221/222 manifestadam V, corr. V?

PRAELOOVIA I, 8

II

spirituali sede incommutabilis iudicat ; nam et dampnatis iniquis eliam in metallo seruit aqua et ignis et terra, ut faciant inde quod uolunt, sed quantum sinitur. 230 Nec sane creatores illi mali angeli dicendi sunt, quia per illos magi resistentes famulo Dei vanas et serpentes fecerunt. Non enim eas ipsi creauerunt. Omnium quippe verum, quae corporaliter uisibiliterque nascuntur, occulta quaedam semina in istis corporeis

mundi huius elementis latent. Alia sunt enim haec iam conspicua oculis nostris ex fructibus et animantibus ; alia uero illa occulta istorum seminum semina, unde iubente Creatore produxit aqua prima natatilia et uolatilia, terra autem prima germina et prima sui generis animalia. Neque enim tunc in huiuscemodi fetus ita producta sunt, ut in eis, quae producta sunt, us illa consumpta sit; 240 sed plerumque desunt congruae temperamentorum occasiones, quibus erumpant et species suas peragant. Ecce enim breuissimus surculus semen est; nam conuenienter mandatus terrae arborem facit. Huius autem surculi subtilius semen aliquod eiusdem generis granum est, et hoc usque nobis uisibile. Iam uero huius etiam grani 245 semen, quamuis oculis uidere nequeamus, ratione tamen conicere possumus ; quia nisi talis aliqua wis esset in istis elementis, non plerumque nascerentur ex terra, quae ibi seminata non essent ; nec animalia tam multa, nulla marium feminarumque commixtione precedente, siue in terra siue in aqua, quae tamen crescunt. el 250 coeundo alia pariunt, cum illa nullis coeuntibus parentibus orta sint. Et certe apes semina filiorum non coeundo concipiunt, sed tanquam sparsa per terras ore colligunt. Inuisibilium enim seminum creator, ipse creator est rerum omnium ; quoniam quaecunque nascendo ad oculos nostros exeunt, ex occultis seminibus accipiunt 255 progrediendi primordia et incrementa debitae magnitudinis, distinctionesque formarum ab originalibus tamquam regulis sumunt. Sicul ergo nec parentes dicimus creatores hominum nec agricolas creatores frugum, quamuis lorum extrinsecus adhibitis motibus ista creanda Dei uirtus interius operetur ; ita non solum malos sed 260 nec bonos angelos fas est putari creatores, si pro subtilitate sur sensus et corporis, semina nobis istarum rerum occultiora noue235

runt, et ea per congruas temperationes elementorum latenter spar-

gunt, atque ita gignendarum rerum et accelerandorum incremento236/238 cf. Gen. 1, 20-25.

227 commitabilis V, corr. V? animantibus om. V, add. sup. V? V

240 temperamentum

—— damnatus iniquus V 234/235 sunt ... 239 consumpta correxi ex Aug., consummata

V, corr. V?

241 species] spes V

243 fecit V,

corr. V? 244 hoc usque correxi ex Aug., hoc huiusque V 245 quauis V 246 uis esset aliqua in istis Ball. 254 nascendo exeunt ad oculos Ball. 255/256 distinctionesque Ball. distinctionisque V 260 si in corr. V?, sed Ball.

12 265

PRAELOQVIA I, 8-9

rum prebent occasiones. Sed mec boni haec, misi quantum Deus iubet, nec mali haec iniuste faciunt, nisi quantum iuste ipse permittit. Nam iniqui malicia uoluntatem habet iniustam suam ; potestalem autem non nisi iuste accipit, siue ad suam poenam, siue ad aliorum, uel poenam malorum, uel laudem bonorum.

270

275

9. Itemque post pauca: Aliud est, inquit, ex intimo ac summo causarum cardine condere atque amministrare creaturam ; quod qui facit, solus creator est Deus; aliud autem pro distributis ab illo uiribus et facultatibus aliquam operationem forinsecus ammouere, ut tunc uel tunc, sic uel sic exeat, quod creatur. Ista quippe originaliter ac primordialiter in quadam textura elementorum cuncta 1am creata sunt, sed acceptis opportunitatibus prodeunt. Nam sicut matres grauidae sunt fetibus, sic ipse mundus grauidus est causis nascentium ; quae in illo non creantur, nisi ab illa summa

essentia, ubi nec moritur nec oritur aliquid nec incipit esse nec desinit. Adhibere autem forinsecus causas accidentes, quae tametsi 280 non sunt naturales, tamen secundum naturam adhibentur, ut ea quae secreto naturae sinu abdita continentur, erumpant quodam modo, et foris creentur, explicando mensuras, et numeros et pondera sua quae in occulto acceperunt ab illo, qui omnia in mensura et numero et pondere disposuit, non solum mali angeli, sed etiam mali 285 homines possunt, sicut exemplo agriculturae supra docui. Sed ne de animalibus quasi diuersa ratio moueat, quod habent spiritum uitae cum sensu appetendi, quae secundum naturam sunt, witandique contraria; etiam hoc est uidere quam multi homines nouerunt, ex quibus herbis aut carnibus aut quarumcunque rerum 290 quibuslibet sucis et humoribus, uel ita positis uel ita obrutis uel ita contritis uel ita commixtis, quae animalia nasci soleant, quorum se quis tam demens audeat dicere creatorem? Quid ergo mirum, si quemadmodum potest nosse quilibet nequissimus homo, unde illi uel ult uermes muscaeque nascantur ; ita mali angeli pro subtilitate sui 295 sensus in occultioribus elementorum seminibus norint, unde ranae serpentesque nascantur,

et haec per certas et notas temperatio-

num oportunitates occultis motibus adhibendo faciunt creari, non creant ? Sed illa homines quae solent ab hominibus fieri non mirantur. Quod si quisquam celeritates elementorum forte miratur, quod 269/345 Aug., De trinitate 3, 9, 16-19 (CC 50, p.1435.).

283/284 cf. Sap.

IT DT.

Ball

264 haec om. V, add. sup. V^ 278 oritur] nascitur Ball.

V,corr. V^

272 falcultatibus V 276 sunt grauidae 279 accidentes causas Ball 285 posunt

— 286 ne correxi ex Aug., nec V —— habeant Ball.

287 consensu V,

cumsensu V^ 289 pr.autom. V,add.sup.V? ^ nouerunt V Aug., nouerint V? Ball. quarumque V 291 quae V Aug., quod Ball. 294 subtilitate V, sublimitate Ball. 298 homines bis V. ras. fr. 299 elementorum V, incrementorum Aug.

PRAELOOVIA I, 9

I3

illa animantia tam cito facta sunt ; attendat, quemadmodum et ista, pro modulo facultatis humanae, ab hominibus procurentur. Vnde enim fit ut eadem corpora citius uermescant estate quam hieme, cilius in calidioribus quam in frigidioribus locis? Sed haec ab hominibus tanto difficilius adhibentur, quanto desunt sensuum sub305 tilitates et corporum mobilitates in membris terrenis et pigris. Vnde qualibuscunque angelis uicinas causas ab elementis contrahere quanto facilius est, tanto mirabiliores in huiusmodi operibus eorum existunt celeritates. Sed non est creator, nisi qui principaliter ista format ; nec quis310 quam hoc potest, misi ille penes quem primitus sunt omnium quae suni mensurae, numeri et pondera ; e ipse est unus creator Deus, ex cuius ineffabili potentatu fiet etiam, ut quod. possent hi angeli, si permitterentur, ideo non possint, quia non permittuntur. Neque enim occurrit alia ratio, cur non potuerint facere minutissimas 315 muscas, qui ranas serpentesque fecerunt, nisi quia maior aderat dominatio prohibentis Dei per spiritum suum; quod etiam ipsi magi confessi sunt, dicentes : "Digitus Dei est hic.” Quid autem possint per naturam nec possint per prohibitionem, et quid per ipsius naturae suae conditionem facere non sinantur, homini ex plo320 rare difficile est, immo uero impossibile, nisi per illud donum Dei, quod Apostolus commemorat dicens : '' Alii diiudicatio spirituum." Nouimus enim hominem posse ambulare, et neque hoc posse nisi permittatur ; uolare autem non posse etiam si permittatur. Sic et alla angeli quaedam possunt facere, si permittantur ab angelis potentio325 ribus ex imperio Dei; quaedam uero non possunt, nec si ab ers permittantur, quia ille non permittit a quo illis est talis naturae modus, qui etiam per angelos suos et illa plerumque non bermattit, quae concessit ut possint. Exceptis igitur illis quae usitatissimo transcursu temporum in rerum naturae ordine corporaliter fiunt, sicuti sunt ortus occasus330 que siderum, generationes et mortes animalium, seminum et germinum innumerabiles diuersitates, nebulae et nubes, niues et pluniae, fulgura et tonitrua, fulmina et grandines, uenti et ignis, frigus et estus, et omnia talia ; exceptis etiam illis, quae in eodem ordine rara 300

325 sunt,

sicut defectus luminum

et species inusitatae

siderum,

et

monstra, et terrae motus, et similia; exceptis ergo istis omnibus, quorum quidem prima et summa causa non est nisi uoluntas Det ; unde et in psalmo cum quaedam huius generis commemorata es-

317 Ex. 8,19.

3211 Cor. 12,10.

338/339 Ps. 148, 8.

301 falcultatis V 302 eadem] ea Ball. — 312 fit Ball. Aug., fet V 316 dominatio] -mi- om. V, add. sup. V^ — 317 hoc V, corr. V^ — quid Ball. Aug.

quod V 320 difficele V, corr. V^ post impossibile ras. 2 Jtt. V 326 illis om. V., add. sup. V? 332 pluuia V 333 uenti-et] ueniet V, corr. V? 334 ordine] naturae ada. Ball.

1

14

PRAELOOVIA I, 9-10

sent: ‘Ignis, grando, nix, glaties, spiritus tempestatis ;’’ ne quis 340 ea uel fortuitu, uel causis tantummodo corporalibus, uel etiam spiritualibus, tamen preter uoluntatem Dei existentibus agi crederet, continuo subiecit: "Quae faciunt uerbum eius’’. Sed his, ut dicere ceperam, exceptis, alia sunt illa quae, quamuis ex eadem materie corporali, ad aliquid tamen diuinitus adnunciandum no345 stris sensibus admouentur, quae proprie miracula et signa dicunE

tur.

355

10. Habes hic tanti auctoritate doctoris et multa posse demones per angelicam illam suam naturam, quae etiam non possunt per prohibitionem diuinam, nil uero posse, nisi data desuper potestate, uel ad fallendos fallaces, sicut Egyptios, quorum similes sunt, qui fallacias diaboli aut uenerantur tanquam diuinas aut desiderant tanquam proficuas, cum multum etiam illis sunt detestabiliores, qui eas exercent, immo per quos exercentur tanquam uirtutes; uelad ammonendos uel ad probandos fideles :ammonendos ne similia facere cupientes eorum efficiantur similes ;probandos uero ut his eruditi, exercitati atque manifestati monstrent, quantum diabolo erecti, Deo uero sint subiecti.

Quis enim eorum, qui hodie in talibus usque ad perditionem animae in tantum decipiuntur, ut etiam eis .. Herodian illam 360 Baptistae Christi interfectricem quasi reginam, immo deam preponant, asserentes tertiam totius mundi partem illi traditam, quasi haec merces fuerit prophetae occisi — cum potius sint demones talibus prestigiis infelices mulierculas hisque multum uituperabiliores uiros, quia perditissimos, decipientes — quis, in365 quam, talium uidens tanta miraculorum potentia (et hoc per demones) flagellari aliquem, sicut Iob illum ammirabilem, hortaretur dicere, immo crederet iuste dici: Dominus dedit, Dominus

abstulit ; sicut Domino placuit, ita factum est; quin potius non solum malignis angelis, sed etiam quibusdam miserrimis hominibus illud ascribens, quemlibet immissorem aut propulsorem (ut dicitur) tempestatum euocari, donisque, ut hoc mederi dignaretur, placari, uti uidelicet Mercurius sotios Vlyxis tactu quondam caducei ? Ne dicam enim de tanto tantae gloriae, ut beati Iob fuit, dampno, hoc non facerent de uilissima recula, hoc est, uel cultello 37 a

uel corrigia; id sepe uidimus fieri ab illis, quibus in corde illud nostri istius iam sepe fati non sonuit Augustini: Gaudes quia res 342 Ps. 148, 8.

367/368 Iob 1, 21.

376/378 Aug., Enarr. in ps. 91, 7

(CC 39, p. 1284). 344 materia Ball. om. V, add. sup. V?

352 illis Ball., illi V 352/353 detestabiliores] -te354 pr. uel om. V, add. sup. V? 359 post eis] quas dtr

genas V (‘locus luxatus” Ball.)

partem Ball.

tum V, corr. V?

illi]-iinras. V?

360/361 proponant Ball.

361 mundi illi

366 mirabilem V,corr. V? — 371temposta-

372 uti] ut Ball.

PRAELOOVIA I, 10-12

15

tuas inuenisti, non es tristis quia tu peristi ? multo magis periret tunica tua quam anima tua. Et illud Psalmistae: Confundantur omnes facientes uana. Apostoli etiam de culpa scilicet ualde mino380

ri: Dies, inquit, obseruatis et menses et annos, timeo ne sine causa

laborauerim in uobis. Et illud de Regum libro quarto: Nunquid non est Deus in Israel, ut eatis ad consulendum Belsebub deum Acharon ? Quamobrem haec dicit Dominus Ochoziae regi: De lectulo super quem ascendisti non descendes, sed morte morieris. 11. Et ecce hoc exemplo, cum per talia sanari plerumque 385 quidam uideantur, Dei scilicet aut misericordia ad penitentiam expectati aut iustitia sibi ipsis derelicti, quid mereantur Dei iudicio comprehensi. Si enim iustus Iudex cuncta in hoc seculo uindicaret, illo ultimo iudicio opus non esset ; si autem nulla, res 3%

humanas eum curare nullus pene crederet. Non conuenire igitur scias, iuxta cuiusdam sapientissimi sententiam, uilissimorum spirituum te presidia captare, quem sapientia in hanc uult excellentiam componere, ut Deo similem, quantum scilicet ad eius spectat concessionem,

possit efficere; eamque

mentium

naturam

esse,

eodem ipso docente, perpende, ut quoties abiecerint ueras, falsis opinionibus induantur ; et illud magis exerce, quod, ut in primordio locutionis suggessi, a Deo inspiratorum medicorum uera (quia probata) inuenit solertia, quam quod infelicium meretricularum diabolo acta coniectauit dementia. 400 Ita fit ut nulla infidelitatis caligo uerum illum, quo uideri quippiam solet agendum, confundat intuitum; et propter sapien395

tiae bonum, et medelae a Deo concessae subsidium, a regibus,

immo, ut legitur, a Rege utique regum omnium, tam temporale quam eternum accipies donum ;disciplina quoque exaltabit caput tuum et collaudaberis in conspectu magnatorum ; ad agnitionem 405 hominum uirtus tua erit, scientiam quoque tibi Altissimus honorari in mirabilibus suis dabit ;2n his curans mitigabis dolores et facies figmenta suamtatis, et unctiones conficies sanitatis, et non consumentur opera tua, sed pax Dei semper erit super faciem terrae 410 tuae. V. 12. Negotiator es? Audi: Propter inopiam multi deliquerunt, et qui querit locupletari, auertet oculum suum. Sicut in medio conpaginis lapidum palus figatur, sic et inter medium uenditionis et emptionis angustiabitur peccatis. Conteretur cum delinquente 378/379 Ps. 24, 4. 379/381 Gal. 4, 10-1. 381/384 IV Reg. 1, 3-4. 386/387 cf. Rom.2,4-5. 402/410 cf. Eccli. 38,2-8. 411/416 Eccli. 27, 1:4-

380 sina V, corr. V? 389 nulla] nullas Ball. 390 eum curare] curaret Ball 401 quidpiam Ball. 408/409 consummentur Ball. consummabuntur Vzlg. 410 tuae om. V, add. sup. V^ 412 sicut Vulg, si V 413 figitur Ball. Vulg; 414 peccatum Ball. Vulg.

16

PRAELOOVIA I, 12-13

415 delictum. Si non in timore Domini tenueris te instanter, cito subuer-

42 o

tetur domus tua. Itemque: Auaro nihil est scelestius. Nil iniquius quam amare pecuniam ; hic enim animam suam uenalem habet. Dominus autem in Euangelio: Intuemini, ait, et cauete ab omni auaritia, quia non in habundantia cuiusquam uita hominis est super terram ex his quae possidet. Itemque qui supra: Mitos, inquit, perdidit aurum atque argentum ; et: Viro cupido et tenaci sine ratione est substantia, et qui aceruat iniuste, aliis congregat, et in bonis illius alius luxuriabitur. Rursumque: Difficile, ait, exui-

42 VA

tur negotiator a neglegentia, et non iustificabitur caupo a peccatis labiorum. His itaque sic se habentibus, perpende, queso, quam periculosum animae tuae sortitus sis offitium; et scito te, paulo licet excusabilius, cum predonibus appellari publicanum. Vitio enim te deseruire nec modico id monstrat uocabulum, quo te a multis uocari audis cupedinarium ;Radix enim omnium malorum,

430 Apostolo teste, cupiditas.

435

13. Attamen ne desperes, quia scriptum est: Benedictio Domini super caput uendentium. Sed considera quorum. Fac itaque, dum adhuc dies est, quod tibi suggero: Fenerare proximo in tempore necessitatis illius ; quia facit misericordiam, qui feneratur proximo et qui preualet manu, mandata seruat. Voca igitur Christum ad domum tuam, prepara ei conuiuium et cenam, pedes laua, lacrimis riga, capillis terge, pasce eum, uesti, calefac, pota, hospitio suscipe,

non dedignabitur ad domum tuam diuertere, immo frontuose ingerit se ipse, cotidie ut suscipiatur rogat, cum tu deberes cogere; 440 consulit non suae indigentiae sed tuae auaritiae; tum demum ad domum eius propera, discipulos eius alloquere, munera, deprecare, ut tibi ueniam, tibi consilium, tibi indulgentiam et ipsi prebeant et a Deo exposcant. Perpende dum domi congeris lucrum, quantum animae compa445 ras detrimentum. Quid enim, ait Dominus, prodest homini, si uniuersum mundum lucretur, animae uero suae detrimentum pahatur? Et Apostolus: Mundus, inquit, transit et concupiscentia eius. Verere ergo, ne, dum insatiabiliter inhias transitoriis, priueris mansuris. Esto potius tibi bonus medicus ;de instrumento auaritiae subsidium confer animae. Facite, inquit Dominus, amicos uobis de mammona iniquitatis. Nec hoc dicens hortatur ad fraudem, sed, postquam fraudem fecisti, inuitat ad emendationem.

Verbi gratia: debuisti quidem nil rapere, nil malo ingenio congre-

416/417

3. 10. I.

Eccli. 10, 9-10.

421/423 Eccli. 14, 3-4. 431/432 Prou. 11, 26. 445/447 Matth. 16, 26.

418/420

420 itemque] itaque V, corr. V? supra Ball.

Luc. x2, 15.

423/425 Eccli. 26, 28. 433/434 Eccli. 29, 2. 447/448 I Ioh. 2,17.

438 deuertere V, corr. V?

420/421

Eccli. 8,

429/430 I Tim. 6, 434/435 Eccli. 29, 450/451 Luc. 16, 9.

429 cupidenarium Ball. in em.

432

PRAELOOVIA I, 13-14 455

17

gare, neminem in aliquo negotio circumuenire (certus, predicente et testificante Apostolo, uindicem super hoc omnipotentem Dominum esse), diei uictu contentus manere, a Deo omnia sperare, qui

ipsa quoque uolatilia pascit cotidie; quod ipse dedisset, cum gratiarum actione et ipse sumere et aliis participare; quod dare noluisset, nec cupere, sed ipsius iustitiam glorificare. 460 14. Sed quia haec transgressus rapuisti uiolenter, congregasti fraudulenter, usuram et superabundantiam amasti, ingenio tuo te concessisti, Deo cuncta licet indigno danti ingratus extitisti, alii secundum Domini preceptum non communicasti, quod dare illi non placuit, sepe quesisti, nec adeptus multoties murmurasti, post 465 haec omnia, quae minime debuerant contingere, non adhuc te uult perdere, monstrat tibi diuitias bonitatis suae, et de ipso ueneno auaritiae antidotum tibi conficit indulgentiae, ut dum defeceritis, inquiens, recipiant uos in eterna tabernacula. Illis ergo male quesitum, peius inuentum, pessime congregata eroga, qui, cum defecerit

470 uita, tibi in celis reddere tributa, compensare collata, coadunare,

immo centuplicare, ualent dispersa. Obserua tamen, ut, si fieri potest, id est, si presentes sunt quibus aliquid tulisti, et copia fauet, primitus secundum

Zacheum,

etsi non

uales aut uoles

quadruplum, saltem restituas simplum. Memento etiam quot periuria in ipsa taxatione, quot mendacia 475 in ipsa protuleris auctione ; et tibi super his consule, sciens ueracissime patrem mendacii diabolum esse, ipso Domino testante, qui et per legem cognoscitur clamasse: Non periurabis in nomine Domini Dei tui; et per semetipsum: Ego autem dico uobis, non iurare 480 omnino. Vnde et idem sapiens qui supra: Potius, inquit, fur quam assiduitas uiri mendacis ;perditionem tamen utrique hereditabunt. Itemque: /urationi non assuescat os tuum ; multus est enim casus in illa. Nominatio uero Dei non sit assidua in ore tuo, et nominibus sanclorum non ammiscearis, quoniam non eris immunis ab eis. 485 Alibi quoque: Loquela, ait, multum iurans horripilationem capiti statuet. Horripilatio uero, id est horror pilorum, qui ex subito pauore uel nimio rubore solet contingere, si uis nosse ubi contingat, maxime audi Apostolum: Horrendum est, inquit, incidere in manus Dei uiuentis. Et Iob de locis penalibus: Vb? nullus, ait, ordo 490 et sempiternus horror inhabitans.

455 cf. I Thess. 4, 6. 456/457 cf. Matth. 6, 26. 467/468 Luc. 16, 9. 473/474 cf. Luc. 19,8. 476/477 cf. loh. 8,44. — 478/479 Leu. 19, 12. 479/480 Matth. 5, 34. 480/481 Eccli. 20, 27. 482/484 Eccli. 23, 9-31. 485/486 Eccli.27,15. 488/489 Hebr. 10,31. 489/490 Iob 10, 22.

460 q2 V, quare Ball. 462 extitisti] -ti- pr. om. V, add. sup. V^ 471 ualeant Ball. 480 fur Vzig., furem V 482 assuescas Ball. 484 commiscearis Ball 490 et om. V, add. sup. V?, sed Vulg.

18

PRAELOQVIA I, 14-16 Sed ne forsitan minus nostra auctoritate, quae nulla est, ductus

consilium a nobis capere nolis, audi quaedam uerba ipsius Spiritus sancti, ita ut habentur in agiographa, tuae saluti congruentia: Jn tota, inquit, anima tua time Deum et sacerdotes illius sanctifica. In 495 omni uirtute tua dilige eum, qui te fecit, et ministros illius non

derelinquas. Honora Deum ex tota anima tua et honorifica sacerdoles et propurga te cum brachiis ; da illi partes primitiarum, sicut mandatum est tibi, el de neglegentia purga te cum paucis. Porrige pauperi manum tuam, ut perficiatur propitiatio et benedictio tua. soo Non litiges cum homine potente, ne forte incidas in manus eius ; non contendas cum wiro locuplete, ne forte econtra constituat litem tibi. Mortuo non prohibeas gratiam, nec desis plorantibus in consolatione et cum lugentibus ambula. Non te pigeat uisitare infirmum ; ex his enim in dilectione firmaberis. Quid magis? In omnibus sos operibus tuis memorare nouissima tua, et in eternum non peccabis. VI. 15. Causidicus uel aduocatus es? Cogita cuius sortitus sis agnomen, et tam bonae rei ministrum te exhibe fidelem. De Domino enim dictum est, quia aduocatum eum habemus apud Patrem. Dissimula quoque aliquando causationem ob conseruansto dam dilectionem.

VII. 16. Locotheta (quem nos comitem dicimus palati) prefectus aut iudex es? Considera quem et tu habiturus sis dispunctorem uel iudicem; perpende quam graue tuleris iugum, et puta quod non sit grauius ullum. Illius enim solius est, libere de alterius 515 iudicare peccato, qui non habet unde iudicetur ex suo. Audi

denique ipsum: Nolte, inquit, ud?care et non iudicabimini ; nolite condempnare et non condempnabimini. Audi et alium, sed tamen ab ipsius spiritu doctum: Nol, ait, querere fieri index, nisi forte ualeas uirtutem irrumpere iniquitatis, ne forte extimescas faciem 520 potentis, et bonas scandalum in agilitate tua. At tu: "Ita", inquis, "haec tua uidentur uerba sonare, quasi Deus

iudices omnino nolit esse. Vbi ergo lex? Vbi fas? Vbi ipsa inter bonum malumque discretio? Omnibus licebit quaelibet impune agere; furtum eque laudabitur ut datum; uitia cum uirtutibus 525 pari corona gaudebunt. Quis inter fratres hereditatem diuidet ? Quis uiduam a calumniatore, uirginem a raptore defendet ? Quis inopem tuebitur ?" Non, inquit Deus, prohibeo in presenti seculo aliquod inter 493/498 Eccli. 7, 31-34. 498/499 Eccli. 7,36. 500/502 Eccli. 8, 1-2. 502/505 Eccli. 7, 37-40. 508/509 I Ioh. 2,1. 516 Matth. 7, 1. 518/520 Eccli. 7, 6.

491 dictus V,corr. V? 493 itaut]utetBall. honorifica om. V, add. sup. V^ 497 illis Ball. Vulg. V?

506 causedicus V, corr. V?

V?

520 aequitate Ball. Vulg. (sed cf. Mar. 153. 321)

agiographis Ball. 496 498 est om. V, add. sup.

507 exibe V,corr. V?

509 con- add. sup.

PRAELOOVIA I, 16-17 530

IQ

homines esse iudicium, sed predico periculum, ut caueas peccatum. Quod enim periculosum est uni, non debet passim a multis ambiri. 17. Denique considerans uix unquam potui iudicem cernere sine cupiditia. Et certe ipsa non discernit iusta, immo obcecat iudicum corda. Volo ergo esse iudices, non predones; uolo iudices, non

535 raptores; uolo iudices non calumpniatores ; uolo iudices, sed uera-

ces; uolo iudices, sed non diuitiis inhiantes. Etenim quidam ami-

cum suum de parciendo onere potestatis consiliaturus : Constitue, ait, iudices qui oderint auaritiam. Sapientiae quoque liber ita incipit: Diligite iustitiam qui iudicatis terram. lesus quoque filius 540 Sirach ait : [n ?udicando esto pupillis misericors ut pater et pro uiro matri eorum, et eris tu ueluti filius Altissimi obediens, et miserebitur tut magis quam mater. Dominus quoque in Deuteronomio: Maledictus qui peruertit iudicium aduenae, pupilli, et widuae. Itemque qui supra: Ne relinquas retro tibi maledicere ;maledicentis 545 enim tibi in amaritudine animae exaudietur precatio illius ; exaudiet autem ilum Deus, qui fecit illum. Et rursus: Nol? amare mendatium aduersus fratrem tuum, neque alliges tibi duplicia peccata; neque enim in uno eris immunis. Psalmista quoque, Vsquequo, inquit, iudicatis iniquitatem, et facies peccatorum sumi550 hs? Iudicate egeno et pupillo, humilem et pauperem vustificate ; eripite pauperem, et egenum de manu peccatoris liberate. Alius uero: Non assumas, inquit, personam pauperis in iudicio. Quod tunc obseruandum scias, quando diues iustam, pauper iniustam, ut assolet, habet causam. Item idemque: Audite, et quod iustum est 555 indicate, siue cinis sit ille siue peregrinus : nulla distantia sit personarum. Ita paruum audietis ut magnum, nec accipietis cuiusquam personam in iudicio, quia Dei est qudicium. Iudex uero dicitur quasi ius dicens; ius uero dicere iuste est iudicare. Denique audi quendam, de cuius auctoritate non dubi560 tes: "Bonus", inquit, "iudex nil debet arbitrio suo decernere, nec

domesticae uoluntatis proposito aliquid iudicare, nil paratum et meditatum domi proferre, sed iuxta leges et iura cuncta pronuntiare, decretis obedire, nil propriae uoluntati indulgere." Et, o quam bene ipsi haec dicens uoci concordat summi et solius sine 565 mendacio Iudicis ita dicentis: Sicut audio, iudico. Et tu itaque sicut audis, iudica ; et sicut sese habet rerum natura, decerne.

Caue tamen ne aliquem capias in uerbo, Phariseorum exem-

537/538 Ex. 18, 21. 539 Sap.r, i. 540/542 Eccli. 4, 10-11. 543 Deut. 27, 19. 544/546 Eccli. 4, 5-6. 546/547 Eccli. 7, 33. 547/548 Ecclige2298: 549/551 Ps. 81, 2-4. 552 cf. Eccli. 35, 16; Leu. 19, 15. 554/557 Deut.1,16-17. 558 cf.Isid., Ezym. 9, 4,14. — 565 Ioh. 5, 30. 545 amaritudine

V

550 iustificate] -fi- in corr. V^

555ciues V, corr. V?

20 570

DIS

580

585

PRAELOOVIA I, 17-19

plum aspernare, qui insidiantes obseruabant, quomodo Dominum caperent in sermone. Memento te non solum in sermone, sed etiam in multis offendere cotidie, ipso omnium iustissimo Iudice spectante. Iuste etiam cum iudicas, caue premium, ne exigas aliquod seruitium, ne de te conqueri Dominus uideatur dicens: Populum meum exactores sui spoliauerunt. Audi potius precipientem ipsum: Juste, ait, quod iustum est exequeris. Iniuste enim quod iustum est exequitur, qui premium pro iusto opere expetens ipsam iustitiam uendere non ueretur. Sed sufficiat istud modicum, nam si plenius uis instrui, lege libellum tibi congruentem Isidori. VIII. 18. Testis es? Caue illud dicentis: Testis falsus non erit impunitus. Nam cum iuxta cuiusdam carmen: Vera tacens et falsa loquens, utrique nequiter errent, Hic quia non prodest, hic quod obesse cupit, flagitium maius estimo nullum quam falsum testimonium, quia et Deo, in quem periurat, et iudici, quem fallit, et omnem eius culpam sibi congerit, et proximo, quem ledit, et omnem eius calamitatem animae suae infligit, reus tenetur. Facilius est quoque, ut quidam ait, uitare discordem quam declinare fallacem. IX. 19. Procurator,

590

595

600

605

exactor,

quod gestaldus usitato multis,

franciloquo uero maior dicitur eloquio, siue thelonearius, uel cuiuslibet alterius publicae functionis minister es? Considera cuius rei ministerio fungeris, sciens ueracissime dictum, quia cuz plus committitur, plus ab eo exigitur, etiam cum usura penarum. Ideo autem in principio monui considerari ministerium, quia diuersa noui genera ministeriorum, et leuiora quidem alia, alia uero grauiora ;inter quae nullum scio ipso, quod curaturam Italici dicunt, grauius. Ipsum enim, dum iuxta suimet uocabulum incessanter rem urget curari terrenam, miseram miserrime neglegi cogit animam. Ad illud enim, ueluti ad quoddam asylum, omnia confluunt genera uitiorum, et, dum illius officii sit omnia uitia ulcisci, nullum inuenitur quo non constet reum illum teneri. Nam fures procuratoris est tradere carceri, cum pene nil aliud uideatur ipse cotidie nisi rapinam et fraudem sectari, et in comparatione mali leuius est, ut autumo, absque uiolentia quaelibet furari quam cum tormentis ab aliquo, quod detur, exigi ; leuius penuriae necessitate quaeuis latrocinia exercere quam cupiditatis ardore fraudem aut seniori aut alicui alteri aut certe sibi ipsi inferre, in quo et periurium incurrere nec furtum uideatur cauere; quod approbat

568/569 cf. Matth. 22, 15. 572/4573 N BS 5). 574 Deut. 16, 20. 578/579 Prou. 19, 5. 582/585 cf. Isid., Sent. 3, 55, 2 (PL 83, 727). 590/591 cf. Luc. x2, 48; Isid., Sent. 3, 50, 5 (PL 83, 722).

571 exigas aut aliquod Ball. 583 Deo] Domino Ball. 587 gastaldus Ball. in em. — 604 latrocinia] -ci- om. V, add. V^ 605 pr. aut om. V, add. V?

PRAELOOVIA I, 19-21

610

615

620

21

Sapiens, qui dicit; Potius fur quam assiduitas wiri mendacis ; perditionem tamen utrique hereditabunt ;itemque de malo periurii: Vir, ait, multum iurans replebitur iniquitate, et non discedet a domo illius plaga, et si frustrauerit, delictum eius super eum erit ; et si in uacuum iurauerit, non iustificabitur; replebitur enim retributione domus eius ;et si dissimulauerit, delinquet dupliciter. Dissimulare uero periurium est arte periurare; dupliciter uero delinquit, qui hoc agit, quia et Deo, cuius conspectum non abhorret, et proximo, quem fallere non timet, reus tenetur. Dupliciter delinquit, quia et fallaciae et periurii notam incurrit. 20. Procurator adulteros et meretrices penis deputat, cum tota eius uita ebrietati ceterisque luxibus, quae adulterii et fornicationum solent esse fomenta, spurcissime deseruiens eadem illum agere, quae in aliis dampnat, perspicacissime demonstret. Ad cumulum

uero perditionis, si forte aliquis talium, quod offerat,

inuenit, statim et ipsum criminis ultorem adquirit tutorem ; sicque in illo completur, quod in Psalmo legitur ita :Sz widebas furem, currebas cum eo, et cum adulteris portionem tuam ponebas. Quid 625 magis? Breuiter perstringentes dicamus tale esse huiusmodi negotium, ut quasi e multis milibus hominum unus uideatur assumi, qui ob aliorum emendationem uel commodum eternae tradi debeat perditioni. Sed quid facio, qui id ipsum genus offitii uideoa quibusdam precio captari? Quid, inquam, inde? Nunquamne 630 uidisti ab aliquo resticulos emi, quibus funis, quo appenderetur, deberet fieri? Huiusmodi ergo uecordiae technam et istius miserrimi ascribe. 21. Sed ne more Pharisaico, dum uehementer carpimus facinus, desperationem emendationis incutere uideamur, diuitias bonita635 tis Dei monstrantes, etiam tu quomodo saluari possis pandemus. Ante omnia hoc tibi damus consilium, ut, si aliquo modo uales, ab

isto te mortifero excutias laqueo, et sic demum ad penitentiae medicamina confugiens pro modo criminis medelam queras satisfactionis. Quod si non uales omnino, cum magno tremore quod 640 preceptum est exequens, caue ante omnia crudelitatem, inde fraudem, hinc cupiditatem et rapacitatem, non minusque ebrietatem, postremo illum Psalmi uersiculum, quem protulimus, uidelicet ne aliquo precio illectus aut ueluti quadam misericordia deceptus, furtum aliquod tegas, aut quodlibet, quod insequi debeas, : 645 crimen defendas. In ulciscendis uero criminibus, ita quod ministe-

18.

607/608 Eccli. 20, 27. 642 cf. Ps. 49, 18.

609/612 Eccli. 23, 12-14.

623/624 Ps. 49,

607 fur Vulg., furem V 609 ait om. V, add. sup. V^ 612tribulatione V, corr. sup. V? 625 praestringentes Ball. esseom.V,add.sup. V? ^ 630 emi] erui Ball.

apenderetur V, corr. V?

644 debeat Ball.

22

650

PRAELOOVIA I, 21-22

rio congruit exequere, ut nunquam excidat memoria quod Dominus in parabola omnibus protulit, tibi maxime, cuius finis est iste: Serue nequam, nonne oportuit et te misereri conserui tui, sicut et ego tui misertus sum? Tunc iratus tradidit eum tortoribus. Sed et illud queso memineris sepe: Qui sine peccato est uestrum, primus in illam lapidem mittat ;et inter agendum, suffragium tibi semper adhibere ne cesses elemosinarum. His forsitan cum humilitate cordis pias Omnipotentis aures pulsantibus, mereberis aliquando, ut ad teipse uenire, et per sesicut Zacheum et Matheum uisitare te

655 atque curare, et his, qui te olim saluum posse fieri desperauerant,

660

665

67 o

dignetur respondere, quia Non weni uocare iustos sed peccatores in penitentiam. X. 22. Patronus siue — ut usitatiue a multis dici ambitur — senior es? Audi: Quae uultis ut faciant uobis homines, et uos facite illis. Similiter et Moyses: Non morabitur opus mercennarii tui apud te usque mane. Opus uero pro mercede operis positum intellegi, uti per efficientem id quod efficitur et per continentem id quod continetur, quidlibet significari legis sepissime. Alius uero: Qui effundit, inquit, sanguinem innocentem, et qui fraudem facit mercenario, fratres sunt, unus destruens et alter edificans. Quid prodest illis nist labor? Vnus orans et unus maledicens, cuius wocem exaudiet Deus? Et per Malachiam: Ero, ait Dominus, testis velox maleficis, et adulteris et periuris, et qui calumniantur mercedem mercenarii. Quem locum Ieronimus exponens aduerte quid dixerit: Nequaquam, ait, leuia putemus esse peccata, periurium et mercedem non reddere laboranti, et cetera his subnixa, quae ma-

leficio, ueneficiis atque adulterio comparantur. Apostolus quoque: Qui suorum, inquit, et maxime domesticorum curam non gerit, fidem negauit, et est infideli deterior. Attende Deum in principio creationis humanae dixisse: Crescite 675 et multiplicamini, et replete terram, et subicite eam, et dominamini piscibus maris, et uolatilibus celi, et bestiis terrae; ut intellegas homines non hominibus, sed uolatilibus, bestiis, et piscibus esse 680

prelatos, omnesque a Deo natura equales conditos, sed inequalitate morum faciente aliis alios in tantum suppositos, ut plerumque aliqui dominentur etiam melioribus. Vnde et maiores eos,

648/649 Matth. 18,32.

|650/651]1oh.8,7.

652 cf. Matth. zo, Bec:

19, 2. 656 Matth. 9, 13. 659 Matth. 7, x2. 660/661 Leu. 19, 13. 663/667 Eccli. 34, 27-29. 667/669 Mal. 3, 5. 670/672 Hier., im in Malach. 3, 5 (CC 76 A, p. 931). |673/6741 Tim. 5,8. 675/677 enr

28:

646 memoriae

V — 648 conseruo tuo V, corr. V?

651 sufragium V, corr.

V? 658 usitatius Ball. — 668adteris V,corr. V^ 671subnexa Ball adulte V, corr. V? 674 infideli V Vulg., infidele corr. V?

672

PRAELOOVIA I, 22-23

685

23

qui ceteris principabantur, patres patriae, dictatores, et consules quam reges appellare maluerunt, inuidiosum fore censentes, si dicerentur homines, ueluti pecora, a quolibet regi. Meminisse autem, ut et Gregorius dicit, oportet sanctos Patres nostros non reges hominum, sed pastores fuisse pecorum. Augustinus quoque de equalitate naturae et sociali uinculo amicitiae: Quoniam, inquit, unusquisque homo humani generis pars est, et sociale quid-

690

dam est humana natura, magnumque habet et naturale bonum, uim quoque amicitiae, ob hoc ex uno Deus omnes homines condere, ut in sua societate non sola similitudine generis, sed etiam cognationis uinculo tenerentur. Beatus quoque Leo papa, id ipsum luculentissime exequens, Simul, inquit, cum seruis habemus, quod

ad imaginem Dei conditi sumus, nec carnali a nobis nec spiritali 695 natiuitate diuisi sunt. Eodem spiritu sanctificamur, eadem fide uiuimus, ad eadem sacramenta concurrimus. Seuerinus quoque Boetius disserens de eodem negotio plurima, quae cecis etiam ualeant esse perspicua, concludit ita: Si primordia uestra (inquiens) 700 Auctoremque Deum spectes, nullus degener extat, Ni uitiis peiora fouens proprium deserat ortum. Cui sententiae concinit et alterius cuiusdam sermone, actu et

795

nomine Benedicti, quodam loco dicentis: Siue seruus siue liber, omnes in Christo unum sumus, ut sub uno Domino equalem seruitulis militiam baiulamus, quia non est personarum apud Deo acceptio ; solummodo in hac parte apud ipsum discernimur, si meliores aliis operibus bonis et humiles inuemamur. 23. Nota uero tu, quisquis es, qui de fastu alti gloriaris abusiue sanguinis, cum omne hominum genus in terris simili surgat ab

710 ortu, et non ex alia, sed ex eadem massa compositus, ex uno patre,

715

ex eademque, qua seruorum quilibet, sis matre creatus, quia, si omnes in Christo quoque unum sumus, uno scilicet pretio redempti, eodemque baptismo renati, quisquis eandem fraternitatis unitatem ceteris se preponendo scindere nititur, paternitatem sine dubio, illius redemptionem et regenerationem quoque, qua eius filii efficimur, quantum

in se est, annullare

et, ut ita dicam,

abnegare probatur. Verum si solummodo in hac a Deo parte discernimur, si meliores aliis in operibus bonis et humiles inueniamur, conuincitur melior esse qui tibi seruit humiliter, quam tu, qui 720 eum despicis arroganter, nobilior, qui tibi, quod promisit, exhibet

685/686 cf. Greg., Reg. past. x, 6 (PL 77, 34). 687/692 Aug., De bono coniugali x, x, x (PL 40,373). 699/701 Boeth., Cons. Phil.3,6,7-10. —705/707 Benedictus, Reg. 2. 712 cf. Rom. 12, 5. 682

Ball Ball.

principantur

V, corr.

V?

684

rege

V, corr. V^

694 spali V 701 ni uitiis] inuitus Bal. 708 tu] te Ball. fastu post -a- ras. 1 lit. V

685 dicit tibi

' proprium ne deserat

24

PRAELOOVIA I, 23

fideliter, quam tu, qui eum decipis mendaciter, generosior, qui iura naturae custodiens proprium non deserit ortum, quam tu, qui uitiis uitia nutriens uim amicitiae magnumque et naturale uiolas bonum. 725

,

His igitur, utpote uerissima ueracissimorum auctoritate suffultis et nulla sui contrarietate

nutantibus, rectissime concessis,

firmissima colligitur diffinitione, non natura sed uoluntate homines a se inuicem distare. Ad erudiendam uero stultorum inscitiam, 730

USD)

ad confutandam arrogantium proteruiam, ille, qui in Euangelio dicit: Pater meus usque modo operatur, et ego cooperor, cotidie nobis cernentibus hunc humiliat et hunc exaltat, quia suscıtat de puluere egenum, ef de stercore erigit pauperem, ut collocet eum cum principibus, uidelicet ut, cum quilibet de nobilitate gloriatur generis, perpendens quoscunque ex paupere et infimo genere ad summos honores conscendere, aduertat antecessoribus suis et id

contingere potuisse et studeat elationem reprimere. Omne enim datum optimum, et omne donum perfectum desursum est; et: Non est potestas nisi a Deo; quod perspicacissime monstrant nobilium filii ad penuriae infamiam deducti et seruorum soboles summa740 tium obtinentes hereditates, quouis ordine easdem indeptae, insignes. Ponamus namque ante oculos quemlibet prefecti filium, cuius auus iudex, abauus tribunus uel scoldascio, atauus cognosca-

tur miles fuisse: quis nouit illius militis pater ariolator an pictor, aliptes an auceps, cetarius an figulus, sartor an fartor, mulio an sagmio fuerit, postremo eques an agricola, seruus an liber ?Quis recordatur post omnia? Seruis enim regna dabunt, captiuis fata triumphum, ut quondam per quendam cantatum est satyrographum — quod tamen non fatis, sed disposito iure asscribitur Cunctipotentis. Quid uero, si cui illorum contigerit quod cuidam tibicini contigisse Varro testis est, quod uidelicet ut aliquo etiam ignobili ministerio ad summum aliquem honorem prouectus fuerit, sicut ille eadem arte tantum populum delectauit, ut rex

755

fieri meruerit? Numquid enim tibicinam illum nobilitare potuit, dum extulit tibia, quod non ualuit, dum protulit natura? Sed relinquamus istud ambiguum, et forte nec credendum. 721/724 cf. Boethius, Cons. Phil. 3,6,10. — 7301oh.s,17. 731/733 Ps. 12,7-8. 736/737lac.x,17. 737/738 Rom.:3,1. 743/744 cf. Iuuenalis, Satirae 3, 76.

— 746/747 luuenalis, Satirae 7, 201.

Quant. an. 19, 33 (PL 32, 1054). 727

definitione

Ball.

728

erudiendum

Ball.

749/753 cf. Aug.,

730

cooperor]

co-

add. sup. V^ 734 quocunque V, corr. V^ — 739 soboles V, suboles V? 739/740 summatum Ball. 743 nouit om. V Ball., add. sup. V^ ariola-

tor] Ball., anlator V, arilator corr. V? 745 sagnio V 746 omnia add. sup. V? seruis enim] nam seruis Ball. 748 dispositio V, corr. V? 750 ut oz. Ball.

aliquo] aliquando V, corr. V? in corr. V?

— 753 tibicenam V, corr. V?

nobilitare] -r-

PRAELOOVIA I, 24

25

24. Ducamus ad medium quid, quod non uafris gentilium, sed certis sacrarum Scripturarum assertionibus monstrare quimus ad liquidum. Dauid fratribus reprobatis in regem a Deo electus, quia Dei munere eosdem regno precessit, numquidnam et genere su760 perauit, aut illius progenies propter regnatum alia quam eadem, quam sine regnatu protulit natura ? Nobilis ille, quia rex, ignobiles fratres eius, quia milites? an, quod uerum est, hanc sibi uirtute nobilitatem cum Dei gratia parauit, ut qui familia erat ignotus, claresceret moribus? Vnde Cicero pulcerrime aduersus Sallus765 tium agens: Velim, inquit, mihi respondeat, num quid his quos protulit Scipiones et M etellos ante fuerit opinionis et gloriae quam eos res suae gestae et uita innocentissime acta conmendauit. Quod si hoc fuit illis initium nominis et dignitatis, cur non eque de nobis estimabitur ?Itemque: Quare noli mihi antiquos uiros obiectare. 770 Satius est enim me meis rebus gestis florere quam maiorum meorum opinione miti et ita uiuere, ut ego sim posteris meis nobilitatis initium et uirtutis exemplum. His contra hodie agitur. Mauult enim quis auum laudari quam se. Splendidum te, ait Boetius, s? tuam non habes, aliena claritudo non efficit. 775

Ceterum ut ad id, quod usualiter cotidie cernimus contingere,

redeam: nonne uides, obsequio contingat aut quolibet ingenio, multos hodie non modo mereri libertatem, uerum et ipsam dominorum nancisci hereditatem, nobilique quanquam impari interueniente conubio, seruorum dominicae persepe etiam preferri propa780

ginem ? Factum sit, infectum sit, narratum est quod refero: Cuius-

dam diuitis filius gutta, quam cadiuam dicunt, laborabat. Medicorum omne probatissimorum erga eum inefficax ingenium, ad desperationem salutis paternum atque maternum deduxerat animum; cum ecce unus seruorum suggerit, ut flores arboris persici 785 obtime mundatos primo Lunis die Aprilis mensis in uase uitreo colligerent ;quod sub radice eiusdem arboris, insciis omnibus, ab uno quo uellent suffoderetur, eodem die reuersuro ipso, a quo positum est, anno uergente, si fieri posset, hora quoque eadem; et 799

effoso uase, flores in oleum conuersos, arborem siccatam inuenturo; quod sub altare positum, bresbitero quoque ignorante, nouem missis super eo celebratis, sanctificaretur, et statim post accessum

eius morbi nouem uicibus in haustum diatim scilicet egro daretur, cum oratione Dominica, ita duntaxat ut post sed libera nos a malo

765/769 Ps.-Cic., in Sall. Crisp. or. 2,4. Boeth., Cons. Phil. 3, 6, 26-27.

769/772 ibid.2,5.

773/774

793/795 Matth. 6, 13.

759/760 suparauit V,corr. V^ | 765/766 his... fuerit opinionis corr. ex Ps.Cic., hi... fuerint opinioni V

768 de om. V, addidi ex Cic.

— 769 mihi in ras.

V? 776/777 uides ... modo] uides multos hodie obsequio aut quolibet ingenio non modo Ball. 790 posito V, corr. V*

26 795

PRAELOQVIA I, 24-25

a dante diceretur, libera Deus istum hominem nomine illius a gutta cadiua et quibus nouem diebus missam cotidie audiret, azimum panem cibumque quadragesimalem post ieiunium caperet, atque ita Deo miserante conualesceret. Factum est, si tamen factum est;

800

805

ille conualuit, seruus emancipatus est, etiam heres asscriptus, medicina ab innumeris approbata, multis quoque salutis contulit remedia. Hoc ideo libuit referre, ut et legentes eandem experirentur, quo mea opera etiam in hoc aliquibus suffragium contra huiusmodi incommodum pararetur, et te, cum quo mihi sermo est, huiusmodi exemplis commonefaciam, ne te quesiueris extra neue stulte alicui tibi maxime commendato ueluti nobiliorem te uelis preferre, certus te eiusdem conditionis, eiusdem mortalitatis, eius-

dem pulueris esse, dignitatemque seculi, si enucleatim discutiatur, non in genere, sed in ipsa consistere possessione, in quantum uidelicet non ipsos homines, sed ea, quae circumstant hominibus,

uidemur pensare, gloriosioremque futuram eius subolem, si fortu810

na a te, ut ita dicam, ad illum transiens eam

diuitem, tuam

reddiderit pauperem; immo, ut absque ulla cunctatione quod uerum est proferam, Omnipotentis dispositum illam sublimare,

815

820

825

830

tuam uoluerit humiliare; quae omnia, si ipse tibi non suadet uisus, suadeat uel sapiens ille dicens de talibus: Vidi seruum sedentem in loco dominorum, longeque licet impar alius: Diuitis, inquiens, serui cludit latus ingenuorum filius. 25. Noui autem quibusdam pessimum quoddam inesse uitium, quod tanto minus ualeo intactum relinquere, quanto magis illud in memetipso expertus, uelut in quodam possum libro relegere. Inuenies enim quemlibet nobilium omnibus pene rebus destitutum, potentia et dignitate (si quam forte adeptus est) uiduatum, penitusque (quantum ad id quod cupiditia dictat et nobilitas expostulat) deiectum, qui contra tam duram infortunii calamitatem brachium erigere nitens, nec per se (quia ita sese natura huiusmodi conatuum habet) aliquid ualens, quempiam, qui quietus, copia arridente, aut in se subsistere aut cum grandi questus emolumento alteri ualeret seruire, dulcisonis blandiloquiorum illecebris ad se sequendum non dubitet irretire, et a magno profectu ad inmanem defectum deducere. Sed dum istius pena illius resurrexerit gloria, istius detrimentis illius creuerint commoda, aut penitus nullam uidebis referre condignae retributionis gratiam aut, siqua fuerit compensatio attributa, parua sit aut magna,

803 Persius, Satirae 1, 7. Satirae 3, 131-132.

814/815 cf. Eccle. 10, 7.

803 quesieris V, corr. V?

suades Ball.

817 noui]uidiBall.

815/816 Iuuenalis,

809 pensare] -r- in corr. V?

— 822 cupidita V, corr. V?

V, corr. V? — 830 resurexerit V, corr. V? uidetis Ball.

814 suadet]

826 susistere

detrimenta V, corr. V?

831

PRAELOOVIA I, 25-26

27

et aliqua discordiae saltem uel leuissima subrepserint diuortia, oblitum amicitiae preteritae, oblitum tam bonae uoluntatis, ut 835 nullo munere, quod solet oculos decipiendo allicere, sed sola ea,

quae fortis est ut mors, dilectione suadente, se penitus neglecto, illi maluerit etiam cum uitae innumeris periculis succurrere, ut gloriam aut amissam aut potiorem ualeret recuperare, quam suimet curam gerere et sibi necessaria, cum adesse potuissent ad uota, 840

captare; oblitum eorum quae tunc utriusque inerant et crescendo de die in diem adesse poterant, quibusque quando deceptus est pollebat, illa improperare, ad quae iam deceptus sui causa decidit, qui commemorat ; oblitum eorum quae illum uidit habuisse, illa

commemorare, quae pro se contigit non habere. Reminiscens quod contulit, obliuiscitur quae abstulit; recitans ad quae illum extulit, tacet a quibus deiecit; tacens decus ipsius nobilitatis, notam, quam ipse intulit, refert paupertatis. Hoc tantum nefas, cum ad describendum ut est locum alium propriumque flagitet tomum, suficiat hic uel ex aliquantulo commemoratum, ut erigas animum ad cauendum, si Dominum uis habere propitium.

845 namque

850

XI. 26. Mercenarius, cliens siue commendatus cuilibet es ? Audi

855

860

865

870

precipientem Dominum: Quod tibi non uis fieri, alii ne feceris; quod ut quomodo ad te pertineat demonstrem, hortor ut, sicuti a patrono non uis debito seruitii fraudari donatiuo, ita caueas ne quando ille a te debito fraudetur obsequio, ne de te conqueri uideatur Sapiens, qui dicit: Multi quasi inuentionem estimauerunt fenus, et prestiterunt molestiam his qui se adiuuerant. Donec accifiant, osculantur manus dantis, et in promissionibus humaliant uocem suam, et in tempore redditionis postulabit tempus, et loquetur uerba tedii et murmurationum, et tempus causabitur. Tempus autem redditionis, quam promisisti, tempus intellege seruitutis, quando manus manibus iunxisti senioris. Caue ergo ne segniter, superbe, aut infideliter quod pollicitus es exequens, illud beati Iob tibi uidearis applicare: V?r, inquit, wanus in superbiam erigitur, et quasi pullum onagri se liberum natum esse putat. Liberum enim te nequaquam natum esse, sententia eiusdem uales aduertere, cum hominem ad laborem ille nasci dicat apertissime; labor uero magis seruituti quam libertati uidetur congruere; unde et quidam sapiens: Cibaria, inquit, et onus asino, et panis et disciplina atque opus seruo. Hinc itaque Seneca: Beneficium, ait, accipere liberta836 Cant.

8, 6.

852 cf. Tob. 4, 16.

856/860

864/865 Iob. 11, 12. 867 Iob. 5, 7. 870/871 Publ. Syr., Sent. B 5. 834 preteritae] -rite add. sup. V^ pro] per Ball.

Eccli. 29, 4-6.

869/870 Eccli. 33, 25.

840 quae Ball. in emend., qui V

848 alium emend. Ball, ausum

V

849 cummemoratum

corr. V? — 850 exigas Ball. 861 quam] quo V, corr. V^ V^ 868 quidam zz ras. V?

844 V,

864 uanus 7n ras.

28

PRAELOOVIA I, 26-27

tem est wendere. Ne ergo hanc tibi arroges, quam lucri causa uendidisti, libertatem ; fac potius quod Salomon hortatur, nullum

scilicet tibi te esse debere perpendens amiciorem: Fili mi, st spoponderis pro amico tuo, defixisti ad extraneum manum tuam. 875 Fac ergo quod dico, fili mi, et temetipsum libera, quia incidisti in manus proximi tui; discurre, festina, suscita amicum tuum, ne dederis somnum oculis tuis, et non dormitent palpebrae tuae. Haec omnia, cum, ut dixi, etiam iuxta literam (saluo uidelicet intellectu, qui rectoribus Ecclesiae congruit, mystico) etiam pro 880

885

89 o

quouis agere debeas amico, multo magis agere congruit pro teme-

tipso, duplici scilicet pro causa, ne et patronus iuste causari possit, debitum te beneficiis non rependisse obsequium, et cuncta de celo prospiciens Dominus uindex adsit secundum Apostolum, dum in negotio dati et accepti te decipere uiderit fratrem tuum. Memento itaque sepissime illius dicentis: Intellege proximum iuum ex temetipso ;itemque: Multi non nequitiae causa non fenerati sunt, sed quia fraudari gratis timuerunt, ut ex temetipso colligas, quia non semper culpa est patronorum, quod aliquandiu detinent mercedem mercenariorum, uel quorumlibet sibi commendatorum, sed agit hoc multotiens nequitia, desidia, uel superbia eorum. Vnde qui supra: Malignos, ait, fieri maxime ingrati docent. Hoc itaque prudenter et sollicite cogitans, quo fidelius atque studiosius uales, ad seruiendum prepara uiriliter animum, certus quia Pater ille familias, cuius uterque estis famuli, afflictionem et laborem

tuum de celis contemplabitur, si uiderit te a patrono decipi, et arguet eum, statuens fraudem contra faciem eius in tremendo die illius iusti examinis. Tu uero si digne eandem mercedem non elaboraueris, in supplicio componere exigeris, ubi scilicet deerit auxilium fideiussoris et pretium redemptionis. 900 XII. 27. Consiliarius es? Caue illud propheticum dicentis: Ve qui dicitis malum bonum ei bonum malum. Nam ut uetus sese habet prouerbium: Si in clientelam felicis hominis potentisque perueneris, aut ueritas aut amicitia perdenda est. Cogita quia dicamus Iudeos Christum crucifixisse, cum non ipsi sed milites Romani 90 VA eum crucifixerint, ut intellegas ei totum criminis pondus incumbere, qui consilium super hoc non dubitauit dare. Vnde amplius Caiphan execramur, qui dixit: Qua expedit unum hominem mori pro populo, quam Pilatum, qui dixit: Accipite ewm uos, et secun895

873/877 Prou. 6,1.3-4. 882/883 cf. I Thess. 4,6. 885/886 Eccli. 31, 18. 886/887 Eccli. 29,10. 891/892 Publ. Syr. Sent. Mx. 900/901 Is. 5, 20. 902/903 Prou. 96 (Friedrich, p. 279). 907/908 Ioh. 18, 14. 908/909 Ioh. 18, 31. 873 amicitiorem V, corr. V^

marg. V^ . 889 -libet add. sup. V^ corr. V?

879/880 congruit ... agere om. V, add. in

903 dicimus Ball.

905 crucifixerunt V, corr. V?

904 crucifixise V,

PRAELOOVIA I, 27-28

29

dum legem uestram iudicate eum. Vnde et Apostolus: Non solum 910 qui faciunt, inquit, sed etiam qui consentiunt facientibus, digni sunt

morte. Et nota, quia non ait "qui iubent aut consiliantur", sed (quod ualde minus est) qui consentiunt, ut intellegas quam mortiferum sit perditionis consilium, cum tam noxius sit etiam ipse consensus. Qui enim, ut ait Seneca, succurrere perituro potest, cum 915 non succurrit, occidit. Contra hodie agitur; mauult enim quis aliquem inuenire morigerum quam amicum. Amicus autem, ut ait Gregorius, dicitur animae custos. Inuenitur uero maior hodie numerus eorum, quz dicunt uidentibus, nolite uidere, et aspicientibus, nolite aspicere 920 nobis ea, quae recta sunt ; loquimini nobis placentia, uidete nobis errores. Non est autem huiusmodi amicitia, non est, inquam, immo

maxima inimicitia. Qui enim ea parte, qua in perpetuum uicturus est, quemlibet interficit, homicida pessimus est. Lex uero amicihae, Lelio teste, est ut ab amicis honesta belamus, amicorum causa 925

honesta faciamus. Omnis uero suasio tria debet continere, honestum, utile, possibile; his si unum defuerit, receptibilis suasio non

erit. Sodalrs uero amico, ut legitur in Sapientiae libro, coniocundatur in oblectatione, et in tempore tribulationis aduersarius erit. Quod agnoscens beatae recordationis iam dictus papa Gregorius, 930 cuidam scribit: Consiliarios, inquiens, tales #b1 elige, qui te, non tua diligant. Tu ergo quicunque unus de mille ad consilium cuiuslibet eligeris, cogita cuius uice frueris, et amicum non propter sua, sed propter se diligens honesta ei consiliare, illius causa honesta operare. Ipsum enim Dominum magn: consilii angelum uocatum 935

legimus; cuius si imitatores esse uolumus, consilium nemini nisi sanum, nisi iustum, nisi honestum demus, ne contra agentes non

consiliatores, sed amici iudicemur proditores, nec bonitatis cooperatores, sed malitiae uocemur inuentores et per hoc diaboli fautores. 940 XIII. 28. Dominus es? Noli extolli. Memento te seruum unum habere Dominum, et ideo te esse conseruum. Quanquam enim sapientissime Sapiens quidam, seruorum nequam considerans superbiam, dicat: Panis et disciplina et opus seruo, et cetera, uide tamen ne superponas ei aliquod, quod ferre non possit, aut certe 945

difficile possit, seruitium. Noueris discretionem matrem omnium

esse wirtutum, cum et iuxta beati Leonis papae ammonitionem hoc ipsum te per omnia debeat facere mitiorem, quod eius uteris

909/911 Rom. 1, 32. 914/915 cf. Prou. 66. 917/918 Greg., Hom. euang. 2, 27, 4 (PL 76,1207; A). | 918/9211s.30,10. 923/925 Cic., De amic. 13,44. 927/928Eccli.37,4. |930/931 Greg., Reg. epist. 1,34. 934 cf. Is. 9, 6. 943 Eccli. 33, 25. 945/946 Benedictus, Reg. 64.

914 succurrere] -re add. sup. V? 918 hodie maior Ball. 925 continere] possidere V, corr. V? 932 elegeris V Ball., corr. V^ 945 possit] poscat Ball.

30

950

PRAELOOVIA I, 28-29

subiectione, cum quo uni Deo eadem subiceris seruitute. Hinc quidam pulcerrime: Qui seruis, inquit, crudelis est, ostendit in aliis non uoluntatem sibi deesse, sed potestatem. Terreat te itaque pena Pharaonis ;considera Deum afflictionem miserorum contemplari de celis; da ei cotidie aliquid spatii, non quo uacare quieti, sed seruire ualeat Creatori. Si est, immo quia est, disciplina necessaria, sit moderata. Quod si te forsitan lesit, si furatus est aliquid, si

955

960

965

fraudem intulit, si aufugit, quicquid perperam egerit, omnia ita stude corrigere, ut non irae satisfacere, sed neglegenti prospicere, non exequi uindictam, sed uidearis insequi culpam, saluare delinquentis animam ; et in his omnibus ne excidat animo sententia illa terribilis, qua dicitur: Serue nequam, omne debitum dimisi tibi, quoniam rogasti me ; nonne ergo oportuit et te misereri conserui tui, sicut et tui misertus sum? Tunc tratus dominus eius tradidit eum tortoribus, et reliqua. Quod si morigerus et fidelis est, audi: Sz est tibi seruus fidelis, sit tibi sicut anima tua; non fraudes illum libertate neque inopem derelinquas illum. 29. Seruus es? Noli tristari; si fideliter domino tuo seruieris, libertus eris omnium Domini; omnes enim in Christo fratres

sumus. Audi itaque Apostolum dicentem: Seruz, subditi estote in omni timore dominis. Quo timore, et quid sibi uult quod dicit omni? Id est, primum Dei, inde terreni domini; siue primum 970 timore seruili, quem caritas foras mittit, uidelicet ne flagelleris, ne uapules, ne constringaris, ad ultimum ne in ignem eternum pro contemptu ducaris, quia quisquis potestati resistit, Dei ordinations resistit ; non est enim potestas nist a Deo. Imposuisti, quoque ait Psalmista, homines super capita nostra ; etiuxta cuiusdam senten975 tiam : Qui Deo conatur resistere, necesse est ut magno bono careat et magnum malum incurrat, quia scilicet summo bono contraiuit et deteriori malo adhesit. Hinc demum timore casto, qui permanet in seculum seculi, uidelicet ne, si piger uel deses fueris, perdas gloriam fortiter laborantibus in futuro promissam. Horas igitur si 980 quas furaris domino tuo, redde Creatori tuo. Et ne fortuitu aut absque Dei prouidentia putes te seruituti, quouis ordine acciderit, subiectum, audi Isidorum: Propter peccatum, inquit, primi homimis, humano generi pena diuinitus illata est seruitutis, ita ut quibus aspicit non congruere libertatem, his misericorditer irroget 985 seruitutem ; et licet hoc per peccatum contigerit originis, tamen equus Deus ita discreuit hominibus uitam, alios seruos constituens,

34. 18. 12.

949/950 Prou. 77 (Friedrich, p. 278). 959/962 Matth. 18, 32962/963 Eccli. 33, 31. 963/964 Eccli. 7, 23. 967/968 I Petr. 2, 970 I Ioh. 4, 18. 972/973 Rom. 13, r2. 973/974 Ps. 65, 977/978 cf. Ps. 18, xo. 982/998 Isid., Sent. 3, 47, 1-3 (PL 83, 717). 955 perperam] peroperam V 960 conseruotuo V,corr. V? 972 orationi V, corr. V?

ras. V?

968 quid iz

PRAELOOVIA I, 29-31

31

alios dominos, ut licentia male agendi seruorum potestate dominorum restringatur. Nam si omnes sine metu essent, quis esset qui a malis quempiam cohiberet ? Inde et in gentibus reges principesque 990 electi sunt, ut terrore suo bopulos a malo cohercerent, atque ad recte uiuendum legibus subderent. Quantum attinet ad rationem, ‘‘non est personarum acceptio apud Deum’’ qui “mundi eligit ignobilia et contemptibilia, et quae non sunt, ut ea quae sunt destrueret, ne glorietur omnis caro'' — hoc est carnalis potentia — coram illo. Vnus 995 enim Dominus equaliter et dominis fert consilium et seruis. M elior est subiecta seruitus quam elata libertas ; multi enim inueniuntur Deo libere seruientes, sub dominis constituti flagitiosis, qui, etsi subiecti sunt illis corpore, prelati sunt tamen eis mente. Hoc ergo tanti uiri testimonio non tam diserto quam uero consolatus, esto IOOO

1005

IOIO

fidelis et bonus seruus, semper habens consilium in corde, quod

Agar ancillae Sarai dedit angelus: Rewertere, inquiens, ad dominam tuam, et humiliare sub manu eius. XV. 30. Magister es? Memento te disciplinam cum dilectione discipulis debere, exemplo illius qui desuper magister est omnium, qui, quos diligit, flagellat et corripit, quique non seruos, sed amicos suos uocare consueuit discipulos, et sic insequendo tam uerbis quam uerberibus eorum errata corrigere, ut personas delinquentium debeas et tu diligendo nutrire. XVI. 31. Discipulus es? Scito te obedientiam debere magistris, eamque rem moralem existere, ut hoc quis exigat a subditis, quod se meminit exhibuisse prelatis. Et ut mixtum, et ueluti contionale,

texam eloquium: discipulus es? Audi et tu, queso, precipientem Dominum: Quae uultis ut faciant uobis homines, et uos facite llis similiter. Magister es? Audi: Nolite wocari Rabi. Discipulus es? IOIS Audi: Quae dicunt, facite, quae autem faciunt, facere nolite. Magister es? Audi: Qui scandalizauerit unum de pusillis stis, qui in me credunt expedit ei ut suspendatur mola asinaria ad collum etus, et demergatur in profundum maris. Discipulus es ? Caue: Ent, inquit Apostolus, tempus cum sanam doctrinam non sustinebunt, sed ad sua desideria coaceruabunt sibi magistros, et cetera. Magister es? IO20 Aduerte: Volentes esse legis doctores, non intellegentes neque quae loquuntur neque de quibus affirmant. Discipulus es ? Honore, inquit, inuicem preuenientes. Magister? Non dominantes in clero, sed forma facti gregis. Postremo magister es, aut diceris, aut dici uis ?Cura magisterii 1025 991/992 Rom.2,11. 1005 Prou. 3, 12. 1014 Matth. 23, 8

1018/1020 II Tim.4,3. 10.

992/9941 Cor.1, 28-29.

1001/1002 Gen. 16, 9.

1005/1006 cf. Ioh. 15, 15. 1013 Matth. 7, 12. 1015 Matth. 23, 3. 1016/1018 Matth. 18, 6.

1021/10221Tim.1,7.

1022/1023 Rom.12,

1023/1024 I Petr. 5, 3.

998 illis add. sup. V?

1009 magistris] -ist- add. sup. V?

32

1030

1035

1040

1045

1050

1055

1060

PRAELOOVIA I, 31

iura seruare, ne dicaris abusiue. Desidera magis prodesse quam preesse. Discipulus ? Stude humiliter subesse, ut tibi et multis aliis quandoque ualeas prodesse. Magister es? Doce humiliter quod nosti. Discipulus? Disce inhianter quae adhuc minime nosti. Magister? Opta magis amari quam timeri; Auertit enim, ut dicit Augustinus, a se plurimos tristis et nimium seuera crudelitas. Vnde et Gregorius: Si quis, ait, ferinos mores habet, necesse est ut bestialiter solus uiuat. Discipulus? Contende obsequendo amorem adipisci magistri; canit enim tibi ita poeta: Victrix fortunae sapientia: dicimus autem Hos quoque felices, qui ferre incommoda uitae, Nec iactare iugum uita didicere magistra. Magister es? Cura liac arte magisterium moderari tuum, ut instituendis magis quam hebetandis uidearis preesse discipulis. Nam sunt nonnulli tam tardi atque obliuiosi intellectus, ut ipsa prima difficile elementa litterarum, nedum aliquid ex profundioribus capere ualeant generibus institutionum. Quidam uero — uerius ut id referam Aurelii Augustini — tantae sunt fatuitatis, ut paulo minus differant a pecoribus. Sunt uero tam agilis intellectus et studii, ut sepe proprio sensu et studio etiam maiora percipiant quam a magistris didicerunt. Sunt etiam qui difficile capiunt et facile perdunt. Sunt qui difficulter quidem capientes capta fortiter retinent. Sunt qui facile capiunt, facilius amittunt. Sunt qui facillime capiunt, difficillime amittunt. His nihil aliud opus est insinuare, quam ut prepetem agilitatem sensus studii exercitio nutriant, ne non discendo quod ualent et auctorem ingratitudine offendant, et sapientia uacui penas pro contemptu quandoque exsoluant. Ceteris uero pro captu singulorum et uarietate intellectuum moderari debere noueris et precepta disciplinarum, ne, si incapabilia eis uelis ingerere doctrinarum, profundius cecitatis incidant gurgustium. Lege librum Augustini Soliloquiorum, et ibi euidens, huic tamen nostro non dissonans, inuenies super isto consilium. Verum forsitan deest nec ualet inueniri quesitus ? Dicimus tibi, sicuti in eo legimus, quia ordine quodam ad sapientiam peruenire bonae disciplinae officium est; sine ordine autem uix credibilis felicitas ;quocirca suadeo illos superius expressos tanto doctrinae ingenio tractari, ut more medicorum, qui lippientibus solem cu1030/1031 Ambros., in ps. 118, 16, 45 (PL15,1440). 1035/1037 Iuuenalis, Satirae 13, 20-22. 1042/1044 Aug., Epist. 166, 17 (CSEL 44, p. 570). 1059/1073 Aug., Soliloquia x, 22-24 (PL 32, 881-882).

1027 discipulus es Ball. ducimus Izz.

1035 uictrix sapientiae fortuna V, correxi ex Iuu.

1040 tam zz ras.

capiunt om. V, add. sup. V? corr. V?

V — 1048 amittunt V, corr. V?

1053 ceteros V, corr. V?

1049

1063 mediorum V,

PRAELOOVIA I, 31-32

33

piunt uisibilem reddere, primo leuissimi captus doctrina eis offe1065 ratur deinde quid, non multum

quidem, fortius tamen; tum de-

mum aliquid, quod aliquantula sui parte ab hoc remotum, quibusdam ueluti coniecturis ipsum aperire aliquantulo ualeat uisum ; inde quodlibet eiusdem lucis uicinium, hinc ipsius sapientiae leuius, hinc mediocrius, hinc ipse, si tamen capi utcunque possit, 1070 ipsius fulgor monstrandus ; sin alias, optius est lippiente uisu ipso mane tabernas circuire, et aliquid commodi referre domi, quam ipso splendore meridiani solis penitus obcecato ipsas cum quodam appetitu tenebras sine aliquo fructu captare. 32. Sicut autem in auditoribus diuersae inueniuntur distantiae 1075 sensuum, ita et in doctoribus diuersae reperiuntur conspersiones affectuum. Nonnulli enim tam obstinatae sunt uoluntatis, ut, cum

1080

magistri ambiant uocari, nulla doctrinae arte aliquos a se cupiant imbui; doctores dici desiderant, qui inuidia obstrusi doceri omnimodis detrectant. Hi sunt nimirum qui thesaurum sapientiae cordis suffodientes antro, maledictionis spiculo terebrantur in iudicio, iuxta illud : Qui abscondit frumenta maledicetur in populis. Sunt contra

1085

alii, qui tantae uidentur largitatis, ut doctrinam

magis uideantur fundere quam erogare, de quibus Gregorio teste dicitur in lege: Vir qui fluxum patitur seminis, a sacerdotio repellatur. Fluxum enim patitur seminis, qui ea, de quibus in auditorum cordibus bonarum uirtutum generari debuerant suboles, inaniter effundens ipsa sui superfluitate steriles reddere eosdem cernitur auditores. Horum quinifaria cum sit diuisio, una uirtuti militare uidetur

1090 solummodo:

id est, cum quilibet tam ardentis est caritatis, ut, si fieri posset, totum se transfunderet in corde audientis, iuxta illud

1095

IIOO

Apostoli: Volo omnes fieri sicut meipsum ;et: Os nostrum patet ad uos, 0 Chorinthii, cor nostrum dilatatum est, non angustiamini in nobis, cum angustiemini in uisceribus uestris ; quasi dixisset : licet angusta sit archa uestri cordis quae capiat, non est angusta manus caritatis quae fundat. Altera diuisio seruire uidetur adulationi, dum quilibet sub specie docendi uolens placere potentum alicui introducit satyram et uiolat doctrinam. Tertia auaritiae deprehenditur militare: multi enim lucri ambitu tegenda silentio uendunt loquendo. Quarta iactantiae specialius obsequitur, nam ut mul1081

28.

Prou.

11, 26.

1092 I Cor. 7, 7.

1084/1085

1067 aliquantulo aperire Ball. Ball

Leu.

15, 2;

cf. Greg., Mor.

23, 15,

1092/1094 II Cor. 6, 11-12.

aperire V, corr. V^

1070 optius V, optatius em. Ball. (cf. 2, 815)

— 1068 eius lucis 1071 referri domum

Ball 1079 detractant V, corr. V?^ 1089 qui nefaria V, em. Ball. 1091 possit Ball. transfuderet V, corr. V? cor Ball. 1092 pateat Ball. 1093 cor om. V, add. sup. V^ 1093/1094 angustamini ... angustemini V

1094 dixiset V, corr. V?

1095 cordis uestri Ball.

34

PRAELOOVIA I, 32-33

tum quis scire uideatur, aperit sepissime quod debuerat celare, contra illud Psalmistae: In corde meo abscondi eloquia tua, ut non peccem tibi ;unde et Augustinus eundem uersiculum exponendo: Qui archana, inquit, diuulgat, imminuit Christi decorem. Quibus IIOS

IIIO

IIIS

1120

satis lepide illud concinit poetae: Vsque adeone, inquiens, scire tuum nihil est, nisi te scire hoc sciat alter ?Quintam uero horum partem incauta solummodo loquacitas efficit ;plerique enim, dum sine moderatione linguam incautius docendo relaxant, inconsideranter emittunt, quod, licet desideranter uelint, reuocare possunt.

non

Ex his quinque diuisionibus prima predicanda est et tenenda ; secunda cum quinta miseranda et corrigenda ; tertia cum quarta penitus uitanda. Sunt post istos, qui, quod ipsi minime didicerunt, presumptiue nimis alios audent docere. De quibus ait Apostolus: Volentes fieri legis doctores, non intellegentes neque quae loquuntur neque de quibus affirmant. Hi persepe, dum dedignantur discipuli fieri ueritatis, magistri efficiuntur erroris. Sunt etiam quidam, secundum Apostolum, semper discentes et nunquam ad cognitionem ueritatis uenientes. Sunt quoque qui copiose dicunt quod non intellegunt. Sunt econtra quibus intellectus abundat, sed eloquentia deficit. Predicandus autem, quem et eloquentia et intellectus reddit illustrem, cum primus ille, quem dixi, de presumptione culpandus, alter non uituperandus, sed sit amplectendus, nisi forte inuidia uel auaritia plenus, benignitate uel caritate sit, ut

1125 assolet, uacuus, quem

ut caueas precor obnixius.

XVII. 33. Diues es? Caue diuitem illum superbum, qui contempsit Lazarum; time ne, si denegas pauperi micam, desideres nec accipias aquae guttam. Videris aliqua possidere ? Disperge, ut possideas uere. Quomodo", inquis, “ueraciter possidebo? num1130 quid non et modo, cum fruar, ueraciter possideo ?" Hoc a me non

indiges inquirere; teipsum interroga, te conueni, tecum causamini. Dic, rogo, in quibus rebus constant diuitiae tuae ? “In possessionibus”, inquis, "prediorum, seruorum, ancillarum, equorum, boum, ceterarumque pecudum; in obsecundatione obsequentium, delec1135 tatione canum, accipitrum, habundantia uestium, utensilium, frumenti, uini et olei, armorum, argenti et auri atque gemmarum."

1102/1103 Ps. 1x8, x. 1105/1106 Persius, Satirae 1,26-27.. 1115/1116 11418/1219: I Tim) 3j 7:/9!1126/1127:cft Lena! ITim.z 7. 1105 post poetae] Persii add. Ball.

concinnit V, corr. V?

1108 docen-

do]loquendo Ball. 1114 presumptius Ball. — 1120 econtra] e- add. sup. V? habundat V, corr. V? — 1129 ueracter V 1130 post possideo ras. 2 litt. V 1131 causamini]-m-inras.V? — 1132tuaeadd.sup.V? 1134 pecudum V, uel pecorum

V?

1135

1136 et auri] et om. Ball.

canum

et Ball.

accipitrum] -itr- in ras. V?

PRAELOOVIA I, 33-34

35

Obtime; modo te uolo conuenire. Dic, rogo, tempestas unquam haec tua contigit predia ? “Quomodo”, inquis, "aliter fieri potuit ?” Quomodo, inquam, dicis te unquam ueraciter possedisse, quod II4O ualuit tempestas auferre? Nulla enim ratione ueraciter est tuum, quod alicuius inuasione potest fieri non tuum; unde et illud Sapientis: Non proprium dicas, quod mutari potest. Sed uideamus cetera. Forsitan firmius possides ea. Serui, ancillae, equi, boues, possuntne a predonibus diripi, clade perimi? Ad

1145 postremum nonne his eque tibi sors est moriendi? Vestes nequeunt a tineis demoliri ? "Scio", inquis, "remedium inde." Bene; aliquid nosti remedii, ut igne non possint absumi? "Non",

inquis, "sed mitto eas illuc ubi continetur et aurum; est locus artuatus, non ualet igni esse accessus." Concedo; semper ergo illic 1150 erunt ? nunquamne foris prodibunt ? "Facient plane." Quid tunc? "Si saluae, saluae; si perditae, perditae." Vbi ergo tanta diligentia, tanta custodia ? Quid profuit tanto tempore custodisse, aliquando perdidisse ? Esto nihil horum contingat, quis tuas, cum hinc uadis, diuitias tecum portat? Nonne te uideo ligatis pollicibus pene 1155 nudum agi in tumulum? Et si hoc tibi contingat, beatum te forsitan dixerim, nam audiui sepe diuitem a lupis comestum. 34. "Quid, ergo", inquis, "agendum? An segnitiae uacandum ? nil laborandum? omnibus mendicandum? Quis dat, si omnis mendicat ?" Non; non illud precipio, dicit Dominus, immo omni1160

modis prohibeo; nam

predixi tibi, quod im sudore wultus tui

uesceris pane tuo. Cum illud predixi, laborem indixi tu econtra nil uis laborare, sed laborantibus auferre, et, cum tu uaces peccatis et delitiis, aliis laborem indicis, cum econtra me in Psalmo dixisse 1165

legeris: Labores manuum tuarum quia manducabis ; beatus es et bene tibi erit. Et per Apostolum: Qui non uult operari, nec manducet. Labora itaque, dico, fruere, eroga, disperge. Sicut ego non cesso

dare, immo committere, ita tu ne cesses erogare; et semper, quia iussi, labori insiste, ut habeas, quod possis erogare, et non sit opus seruare. Otiositas enim, si non certis diebus mei causa, inimica est 1170 animae ;enimuero nec ullo tempore te uolo otiosum esse; nam etsi

dixi per Prophetam: Vacate, sed addidi, Et widete, quia ego sum Dominus, ut intellegas tibi cauendum, mihi seruiendum. Quid opus est ut serues, qui me dante cotidie satis accipies? Quid conuenit ut serues, qui ignoras cui serues ? “Seruo”, inquis, "filiis."

2:

1142 Publ. Syr.,Sent.N2. 1165/1166 II Thess. 1171.17 20Ps 45 ET:

1160/1161 Gen.3,19. 3, ro. 1169/1170

1164/1165 Ps. 127, Benedictus, Reg. 48.

1137 nunquam Ball. 1138 haec add. sup. V^ perimi sup. V^ — 1145 equa tibi V ac supp. Ball Va

1157 uocandum

V, corr. V?

add. sup. V? — 1173 accipis Ball.

1161 uescereris V.

1144 deprimi V, uel 1148 illuc add. sup. 1169 inimica] -ic-

36

PRAELOQVIA I, 34-35

1175 Ante te forsitan obibunt. “Dabo”, ais, “pro anima illorum." Quan-

1180

1185

do? postquam eos absorbuerit gehenna? Non audisti psalmum dicentem: In inferno quis confitebitur tibi ?Non legisti: Frater non redimet, redimet homo ? Postremo me non audisti dicentem: [bunt hi in supplicium eternum, iusti uero in uitam eternam ? Quomodo autem est eternum, quod alicuius munere, postquam semel fuerit adeptum, potest fieri nullum ? Non audisti: Lignum in quocunque loco ceciderit, ibi erit? 35. Vnde si uis pro anima tua uel cuiuslibet dare, dum tu illud possides, da; dum tui est iuris, tui arbitrii, tuae potestatis, dum uales redimi, dum uales liberari. Diuitiae enim tuae te antecedere

possunt, sequi omnino non possunt. Hic sanus incipe dare, et , si infirmitas euenit, studiosius eroga: et, si mors interuenit, ne ti-

meas. Quod hic erogatur, illic proficiet; tantum ne Deus serum iudicet inceptum, necessitatem non attendat, approbet uoluntaII9O tem, non reprehendat

II95

I200

intentionem, consideret hic te sanum uo-

luisse dare, uideat te hic cepisse, hic uoluisse conplere; de uoluntate enim et intentione iudicat. At forte dicis: "Relinquerunt mihi parentes, possum non relinquere filiis aut nepotibus aut aliquibus heredibus ?" Ve illis, qui totum tibi reliquerunt, sibi nil tulerunt, immo multum tulerunt. Nunquam enim deficiet quod tulerunt ;dampnationem enim perpetuam sibi tulerunt, ignem perpetuum sibi tulerunt; quasi te Deus non possit absque illorum munificentia pascere, qui totum mundum pascit cotidie. "Pater", inquis, “meus reliquit mihi." Patri quis ? “Auus”, inquis. Auo quis? “Proauus”, ais. Proauo quis ? "Ille talis et talis." Illis quis? "Quid me fatigas rogando?" inquis; "Adam, etsi non alius." Adam quis? "Deus." Ergo Dei erat, immo— uelis, nolis — Dei est totum; etiamsi non accipiat a te, habet a se.

Domini est terra et plenitudo eius. Ve autem eis, quibus tanti successerunt heredes, ut Dominus

1205

1210

nunquam illis meruerit esse heres. Rumpe, fili, rumpe, queso, hunc funem, ne hoc cum ipsis constringaris in perditionem. Accipe Dominum heredem, ut te ille accipiat regni sui consortem ; partire cum illo filiorum hereditatem, et effice eum illis fratrem. Quod si non uis, neque tu eius hereditatem usurpabis. Attamen, uelis nolis, approbabo tuis ipsius testimoniis, non te tuas possidere diuitias. "Fac", inquis. Eroga, dico. “Non faciam", dicis. Cur? "Timeo," ais.

Quid? inquam. "Paupertatem." Ergo paupertatis sunt tuae diui-

1177 Ps. 6, 6. 46.

1177/1178 Ps. 48, 8. — 1178/1179 Matth. 25,

1181/1182 Eccle. 1x, 3.

1204 Ps. 23, x.

1178 pr. redimet] redimit Ball. Vulg. 1179 uero] autem Ball. Vale. 1188 eragotur V, corr. V^ — 1189 iudicet] post iu- ras. 1 lit. V 1196 nonquam V, corr. V^ — 1198 absque] nosque Ball. 1203 habet a te Ball. 1205 succeserunt

V, corr. V?

PRAELOOVIA I, 35-36 1215

37

tiae, non tuae. Dominus est enim qui interdicit, subiectus cui quidlibet interdicitur. Ecce, te confitente deprehendi, non tantum te tuas non possi-

dere diuitias, sed etiam a paupertate possideri, cui ipsae seruiunt diuitiae. Sed uideo quid declinaueris. Cum enim seruus sis auaritiae, non ausus eam saltem nominare, sub tegmine paupertatis 1220

elegisti confugere, cum non timere eam te constet sed abhorrere;

illam crari. Deus tanto

uero, cuius amore istam abhorres, magis te conueniret exeNam cur paupertatem timeas ?Nonne maioris meriti, quos pascit cotidie, cernis pauperes quam diuites ? Nonne eosdem elatos nosti fastigio, ut fratres ab ipso Domino in illo

1225 uocentur

iudicio, ubi sola tibi ac singularis erit consolatio, si in

dexteram poni pro obsequio illis merearis inpenso? Dedignaris ergo aut forsitan uilis tibi est ipsius fraternitas Dei? 36. “Verecundor”, ais. Quare ? "Qui me”, inquis, “nunc honorant,

post despectui habebunt ; At pulcrum est digito monstrari et dicier, 1230 hic est." Ratio contra: O curas hominum ! O quantum est in rebus inane ! Istud enim, cur tam auide, ut uideo, inhias ? Quam sit futile,

1235

psalmus te ualet docere: Vidi, inquiens, impium superexaltatum et eleuatum sicut cedros Libani, et transiui, et ecce non erat ; quesiui eum, et non estinuentus locus eius. Ecce uero alia, inquam, domina. "Quae?" Superbia, inquam. Quid enim tibi cuiuslibet faciet despectus, si tui compos fueris in humilitate fixus? Mitte iaculum in columnam marmoream, et uidebis quid fiet. “Modo”, ais, "gaudeo, oblector, quiesco." Ecce luxuria, tertia domina ; sed illud tertium

rade; non enim quiescis, neque uero sine causa Deus sollicitudinem diuitiis in Euangelio iungit, nisi quia omnium penetrans corda nouit obtime quae miseros diuites cruciet cura. Sapiens quoque, qui dicit: Omne quod supereminet plus meroribus afficitur quam honoribus gaudeat ;nequaquam hoc diceret, nisi quae mala diuites in intimis perferant obtime nosset. Denique temetipsum considerans teque ante te proprii statuens 1245 censura iudicii, interroga animum tuum, quid est quod eum tantopere angustat, quid uigilias auget, somnum aufert, quid te discur1240

rere facit, recumbere interdicit ;quae illa inter amorem timorem1250

que confusio, quae sollicitudo, quae cura, quae illa crebra suspiria ; et luce clarius uidebis, quam seua inquietudinis peste labores, 1229/1230 Persius, Sat. 1,28. 1230/1231 Persius, Sat... 1232/1234 Ps. 36, 35-36. 1238/1239 cf. Luc. 8, 14. 1242/1243 Isid., Sent. 3, 48, 3 (PL 83, 718). 1216 confidente V, corr. V?

non 07. V, add. sup. V?

V? 1219 saltem om. V, add. sup. V? 1222 meriti V Ball. 1224 in illo add. sup. V? 1229 monstrare Ball 1239 nec Ball. 1244 nosceret Ball 1249 quaeque illa Ball. 1250 labores Ball. corr., laboras

tuas non 77 ras.

V! in corr., numeri V, corr. V^ dici quae cura om. Ball. V

38

PRAELOOVIA I, 36-37

quibus cogitationum tumultibus agiteris, quibus meroris procellis inpellaris, qui te quiescere, oblectari et gaudere dicis. Licet enim ad tempus delectent, quantum aliquando cor stimulent opes terrenae, obtime nosti. Gaudes namque dum adquiris, meres dum 1255

perdis, anhelas dum exigis, formidas dum exigeris; mirmicoleuntique nec dissimilis, formica aliis, aliis leo uideris.

1260

1265

Ad cumulum quoque miseriae illos formidas sepissime, quibus potentia inestimabiliter uideris prestare. Vnde quidam facundissime: Quomodo, inquit, est diwes quietus, quem suis stimulis res ipsae, ne careantur, semper faciunt inquietum? Et ideo elegit cupiditas inquietum et cupidum esse diuitem quam securum. Vnde et Seneca: Regibus, ait, multo peius est quam seruis, quia isti singulos, illi multos timent. In tanta ergo animi perturbatione positus et temetipso penitus, ut ita dicam, frustratus, quid tuum esse dicere uales, ipse alieno iuri subactus ? Vnde pulcre Dominus: Non potestis, inquit, Deo seruire et mammonae, cum premisisset,

quod nemo duobus dominis seruire ualeret. | 37. Sed ne quis me putet istud de omnibus diuitibus dicere, nouerit duo genera diuitum esse, unum bonorum, aliud malorum, 1270

1275

1280

1285

unum superborum, aliud humilium. Quis enim nesciat Dauid regem fuisse ditissimum ? Abraham et Iob quis pauperes dixerit ? Et tamen Dauid ait: Ego autem egenus sum et pauper. Abraham etiam: Loquar ad Dominum meum, cum sim puluis et cinis. lob autem: Si contempsi iudicium subire cum seruo meo et ancilla mea, cum disceptarent aduersum me. Vide quanta inisto genere diuitum humilitas. De isto genere diuitum est ille, de quo dicitur: Beatus qui intellegit super egenum et pauperem; et alibi: Cedri Libani, quas plantamt Dominus, ?//ic passeres nidificabunt, id est, potentes quilibet in seculo, in quorum prediis nidificant, ut Augustino quoque placet, id est, cellas et oratoria construunt monachi, uirgines, et uiduae, in eis hospites et peregrini, aduenae et captiui atque pauperes colliguntur. De isto genere diuitum est et ille, cuius preconium istiusmodi a Psalmista laude effertur: Gloria et diuitrae in domo eius, el iustitia eius manet in seculum seculi. Istud genus eorum est diuitum, qui nil in suis diuitiis aliud requirunt nisi redemptionem animarum, uictumque sibi atque suis necessarium 1259/1261 Isid., Sent. 3, 59, 14 (PL 83,732). Sent.

M 30.

1266/1267 Matth. 6, 24.

1262/1263 cf. Publil. Syr.,

1272 Ps. 69, 6.

1273 Gen. 18, 27. 1274/1275 Iob 31,13. 1276/1277 Ps. 40,2. 1277/1278 Ps. 103, 16-17. 1279/1280 Aug., Enarr. in Ps. 103, 16. 1283/1284 Ps. xxx, 3.

1255 anelas V, corr. V^ — 1255/1256 myrmicoleo utique Ball. 1259 est] et Ball. 1260 ideo magis Ball. 1267 seruire ualeret] -re uale- add. sup. V? 1272 autem add. sup. V^ — 1274 ancillae meae V 1275 disceptauerunt

V, corr.

plantabit Ball.

V?

1276 de quo dicitur] qui loquitur V, corr. V?

1279 prediis in ras.

V

1280 construnt V, corr. V?

1278

PRAELOQVIA I, 37-38

39

liberalemque usum. Isti licet sint ditissimi, non tamen sunt pecuniosi, qui, iuxta cuiusdam sapientis sententiam, diuitias non appetunt sed, si affuerint, sapientissime atque cautissime eas dispo1290 nunt. De quibus et Isidorus: Sunt, ait, quidam diuites humiles, quos non inflat superbia rerum, ueluti plerumque fuerunt sancti V eteris Testamenti, qui et affluebant diuitiis, et tamen humilitate pollebant. Itemque de utrisque: Alii, inquit, de rebus humanis pereunt, quas cupidius amauerunt, alii saluantur, dum in earum pulcritudine 1295 Conditoris pulcerrimam prouidentiam laudantes mirantur, uel dum per misericordiae opus celestia ex eis bona mercantur. 38. Nunc igitur illud alterum uideamus et caueamus genus diuitum: Ve uobis, inquit Dominus, diuitibus, quia habetis consolationem uestram. Et in Psalmo: Relinquent, ait, diuitias suas, et 1300 sepulchra eorum domus illorum in eternum. Itemque: Ne timueris,

1305

cum diues factus fuerit homo, et cum multiplicata fuerit gloria domus eius. Et post pauca: Introibit in progenies patrum suorum, usque in eternum non uidebit lumen. lob uero quiddam expressius: Ducunt, inquiens, in bonis dies suos, et im puncto ad inferna descendent. Alius autem: Agite nunc, diuites, ait, plorate in miseris, quae aduement uobis ; diuitiae uestrae putrefactae sunt, et uestimenta uestra a tineis comesta sunt; aurum el argentum uestrum eruginauit,

et rubigo eorum uobis in testimonium erit, et

manducabit carnes uestras sicut ignis. Tesaurizastis super terram, 1310 et in deliciis enutristis corda uestra in die occisionis ; adduxistis iram uobis in nouissimis diebus ; ecce, merces operariorum uestro-

rum, qui messuerunt regiones uestras, quae fraudata est a uobis, clamat, et clamor eorum in aures Domini Sabaoth introinit ; occidisbis vustum et non restitit uobis. 1315 Sicut uero bonis diuitibus nulla maior salutis causa quam humilitas uera, ita istis nulla certior ruinae causa quam illorum superbia. Ipsa enim non solum se perdunt, sed et alios opprimunt, urunt, et cruciant, seque meliores depreciant. Vnde et Psalmista:

Dum superbit, inquit, impius, incenditur pauper. Itemque orando: nostri, Domine, miserere nostri, quia multum repleti sumus despectione, quia multum repleta est anima nostra, opprobrium abundantibus et despectio superbis. Vnde et Apostolus medi-

1320 Miserere

cinam quandam eis adhibens: Diwitibus, inquit, huius seculi pre1325

cipe, non superbe agere, neque gloriari in incerto diwitiarum ; omnibusque generaliter: Bene faciant, diwites sint in operibus

1288 cf. Sap. 8, 5. 1290/1292 Isid., Sent. 3, 59, 12 (PL 83, 732). 1298/1299 Luc. 6,24. 1299/1303 Ps. 48, 11, 12, 17, 20. 1304/1305 Iob 21,13. 1305/1314 lac. 5,2-6 1319 Ps. 9, 23. 1320/1322 Ps. 122, Zope 1323/.132 70) Tim. 6, 17-19. 1301 fueris V, corr. V? 1310 nutristis V, corr. V? corr. V? 1317 opprimut V, corr. V?

‘1315 bonis] nullis V,

40

PRAELOOVIA

I, 38-39

bonis, facile tribuant, communicent, thesaurizent sibi fundamentum bonum, ut apprehendant ueram uitam. Ecce, quomodo camelus deposita gibbi sarcina per foramen ualet acus transire, quomodo animal tortuosum onere deposito 1330 pennas assumere columbae et in ramis requiescere arboris de semente sinapis editae, et nec hoc solum, sed et tanta prerogatiua ditari, ut in tasphoro illius Madian, Epha, et Saba aurum et thus ad

templum Domini deferant ; Ismahelitae quoque negotiatores stactem et thimiama resinamque in Galaad nascentem id est, predica1335 tores sancti uerba Scripturarum, quasi quorumdam congeriem aromatum et thesaurum sapientiae desiderabilem, quibus et alios ditare et bonae opinionis nidore ad Dei amorem accendere et infirmis mentibus medelam boni exempli ualeant prebere, quatinus intitubabiliter cuncti ualeant animaduertere, quae impossi1340 bilia sunt apud homines, possibilia apud Deum omnimodis esse; quod quomodo fieri possit Veritas ipsa non tacuit, dum in Euangelio dixit: Qui recipit prophetam in nomine prophetae, mercedem prophetae accipiet, et reliqua. Et Apostolus: Alter alterius onera portate, et sic adimplebitis legem Christi. Recipe itaque, o diues, 1345 pro nomine Christi prophetantem aliquem in nomine eius, et prophetiae ipsius cum ipso recipies mercedem; sustenta opibus tuis iustum, et iustitiae recipies meritum; hoc est enim diuitias negotiatorum, id est bene operantium, in dorso portare, eis in bono opere subsidium ferre. Collatum autem eis subsidium ipsorum 1350 inpetrat consortium ; ipsorum uero consortium regnum adquirit sempiternum, ipso prestante qui uiuit et regnat in eternum. XVIII. 39. Mediocris es? Audi Apostolum: Non ut aliis remissto, uobis autem tribulatio, sed ex equalitate uestra abundantia lorum inopiam suppleat, ut et illorum abundantia uestrae ino1555 fiae sit supplementum ;et illud Tobiae: Sz multum tibi est, abundanter tribue; si parum, etiam ipsum libenter impertire stude. Quod si omnimodis pauper, considera duo uiduae minuta. Forte desunt et ipsa? Habes calicem aquae frigidae. "Non est", inquis, "puteus, deest fons uel fluuius, ipse non adest torrens, hauritorium nullum." Et hic Domini non deest consilium ; audi enim

1360 omnino

angelorum in Euangelio canticum: Gloria in excelsis Deo, et in

1328/1329 cf. Matth. 19, 24. — 1330 cf. Ps. 54, 7. 1330/1331 cf. Luc. 13, 19. 1332cf.Is.60, 6. 1333/1 cf. Gen. 334 37,25. 1339/1340 cf. Marc. 10,27. 1342/1343 Matth.10, 41. 1343/1344 Gal. 6, 2. 1352/1355 II Cor. 8, 13-14. 1355/1356 Tob. 4, 9. 1357 cf. Luc. 21,2. 1358 cf. 2, 14. 10, 42. 1361/1362 Luc. Matth.

1332 tus V, corr. V^ — 1540 sunt add. sup. V^ — 1345 prophetae Ball. 1350 acquiret Ball. 1353 equalitate] e- add. sup. V? 1355/1356

habundanter V, corr. V?

1357 duo] do V, corr. V?

1361 exelsis V, corr. V?

PRAELOOVIA I, 39-40

41

terra pax hominibus bonae uoluntatis. Auaro autem secundum Ieronimum tam deest quod habet quam quod non habet.

Sed heu! uecordem me, quid namque habeo confectum ?Dum 1365 enim properantius quam expedit festino, maximum quorumdam

tam diuitum quam et mediocrum uitium dimisi omnino. Sed

retrogradum rur$us sermonis iter arripiam, iterum dicam, iterum repetam, clamabo, dicam, non dimittam; dicam tamen non ex meo, alterius sed uoce boabo; tantum siquidem est ac tale, quod 1370 non audeam reticere, etiamsi id meis nequeam uerbis explicare;

poteram autem utcunque, sed contradicit ratio, iam ab alio edita disertissime. Potest autem fieri, ut labor hoc noster in cuiuslibet

1375

exeat manus, qui eius dictorum expers sit penitus, cum nec defuturos nouerim innumeros certissime, qui et istis et multis aliis a nostra quoque scientia remotissimis ita sint refertissimi, ut dedignentur nostrorum uel uisu ad momentum saltem impediri, nedum

lectione

desiderent

frui Quocirca libentius tam istius

quam aliorum similium hic, quam meo, utor sermone, ut et qui alio nequeunt, hic ualeant eorum dicta inuenire, et eorum consortio 1380

robur aliquod nostra queant obtinere. 40. Dic ergo, queso, tu, loquere tu, clama tu, sermone, eruditione

ingenioque mirande; et ideo os aureum merito appellate, gratiaeque Dei, quam proprio ferre uideris nomine, executor fortissime. Non potest, inquit, ille misericordiam facere, qui possessionibus 1385 longe lateque diffusis in confinio alium possidere non patitur. Dum terminos iungit, fines producit, calumniatur pauperi, mediocrem premit, uicinum excludit, omnesque circumcirca positos infestando ac persequendo depellit ; cuisoli bonum est quod publicum malum est, dum aut fructus seruat aut annonam captat aut inflat 1390 precia aut fenus exaggerat; dum adquirendi lucra, pernocendi exquirit ingenia. Potestne talis misericordiae implere officia, cui pupillorum dulcis est gemitus et uiduarum suauis est fletus, dum preda huiusmodi delectatur, spoliis pascitur; qui diues est archa non merito, possessione non genere, nomine non dignitate? Po1395

testne misericordia tangi aut humanitate moueri, cuius auaritiae

nec proprium sufficit nec modum imponit alienum? Qui etsi pauperi aliquid tribuit, hoc magis deterior, si alii tollit, quod alii tribuat, et esurientis pane esurientem pascat et nudum spoliis uestiat alienis, cum scriptum sit: Qui offert sacrificium ex substan1400 tia pauperis, sic est quasi qui uictimat filium in conspectu patris sur?

1362/1363 Publil. Syr., Sent. T 3. 1366 mediocrium Ball. quorumlibet V

-ses add. sup. V?

1399/1401 Eccli. 34, 24.

1370 retinere Ball.

1373 expers sit em. Ball., expressit V

1398 esurentem V, corr. V?

1372 cuiuslibet em. Bal}. ‘ 1384 possessionibus]

42

PRAELOQVIA I, 40-42

Ecce, prudens lector, tres in uno genere distinctiones, aduertere si uoles, diuitum: unam scilicet eorum, qui rapiunt nec tribuunt ; tertiam qui rapiunt multa et tribuunt pauca; medium eorum qui 1405 nec rapere nec tribuere referuntur, sed exaggerandis questibus insistentes thesaurizant dupliciter, id est hic alteri, licet nesciant cui, in futuro autem iram Dei sibi. Nunc uero eiusdem mellifluo discamus ore, quomodo his aliud, id est bonorum, e regione obuiet 1410

genus. Ille, inquit, uere est diues, qui misericordia opulens quam diuitiis, facultates suas cum pauperibus diuidit ; qui locupletem se dando magis quam habendo ostendit; qui ad hoc se meminit habere diuitias, ut feneretur Deo, pascat Christum, uestiat Domi-

I4IS

1420

1425

1430

1455

num; qui patrimonium suum non ingrato querat heredi relinquere, sed pauperes illud Christo desideret commendare ; qui diuitias celo magis quam mundo commendat ;qui desiderat potior opere esse quam suae substantiae facultate; qui thesauros suos ad superna transmittit; qui ad hoc uiuit, ut operetur; qui ad hoc operatur, ut in eternum uiuere mereatur; qui uiduarum casibus flectitur, pupillorum miseria commouetur, dolentium causam suscipit, et arrogantiam superborum addicit. 41. Postquam igitur facete, et quo nemo lautius (deno ueluti digitorum numero, duali operationis manu), bonorum diuitum humilitas trisulcum superborum qualiter euiscerans pectus sibi contrarias scire et cauere uolentibus eius prodat latebras, edidisti: nunc quas et in hoc seculo perferant, rogo, proferas cruces, et sic nos laxando frena dimittas ad alia festinantes. Habere, inquit, nec facere misereri posse nec uelle. Commendatum sibi deputat quod per cruciatum suum ad heredem transmittat, nec de suo miser permittitur tangere, quod post se futuro cogitur reseruare; qui sollicitius seruat quam adquirit, molestius custodit quam rapuit; suspirat enim uigilans adquirendo, suspirat dormiens res reseruando. Huic nec uigiliae letae nec somnus securus nec dies leta nec nox secura est; discurrit, torquetur, gemit, et quasi illi proficiat quod adquirit, sic augere desiderat, quod alio etiam ingrato cum suo cruciatu relinquat, ut quale fuerit patrimonii pondus, talis sollicitudinis habeatur et cumulus. 42. Et hoc itaque succincte atque disertissime monstrato, audiat, rogo, et mediocris, quaslibet nebulas sibi obtendens excusationis, tuis, luculentissime, quid sibi congruat dictis. Nullus miser,

1440

inquis, nisi qui misereri noluerit, quia neque quisquam misereri desiderans poterit non habere quod tribuat. Nullus petentem poterit inanem relinquere, nisi qui ei noluerit commodare; non enim misericordiae definita sunt precia; aut nisi quis multum

dederit, acceptabile esse quod datur non poterit, aut inopes tan1411

Bal. Ball.

magis dando

quam

Ball.

1427 post uelle] Jac. postul. Ball.

1421

latius Ball.

1434 alii Ball.

1425

perferunt

1440 neque] nec

PRAELOOVIA I, 42-43

43

1445 tum a quoquam exposcunt, quantum qui poscuntur, dare non possunt; aut ex modico multum aut de exiguo plurimum dare quispiam cogitur, cum libenter ex modico modicum attributum diuina pietas gratuletur. En, diues preter superbiam et crudelitatem etiam auarissime; et si ego uisus sum uobis festinando

1450 en, mediocris tenacissime;

parcere, certe non pepercit doctiloquus iste, non parcit omnigena uox sanctae Scripturae; ideoque rogo et ammoneo, ut et uos in nullo uosmet uelitis palpare, ne quando rapiamini subito, et eripiamini a nullo. XIX. 43. Mendicus es? Audi Apostolum: Qui non wult operari, 1455 nec manducet. Audi et Sapientiae prouerbium: Omnis piger, ait, semper in egestate est; itemque: Propter frigus piger arare noluit ; mendicabit ergo estate, et non dabitur ei; itemque: Egestas et ignominia ei, qui deserit disciplinam ;rursumque: Egestatem ope1460 rata est manus remissa; est quasi diues, cum nihil habeat, et est quasi pauper, cum in multis diuitiis sit. Ipse quoque iterum: Qui operatur terram suam satiabitur panibus ; qui autem sectatur otium, stultissimus est; et: Vade ad formicam, o piger, et considera uias eius, et disce sapientiam; quae, cum non habeat ducem meque 1465 principem, parat estate cibum sibi et congregat in messe quod comedat. Vsquequo, piger, dormis? quando consurges de somno tuo? paululum dormies, paululum dormitabis, paululum conseres manus, ut dormias, et ueniet tibi quasi urator egestas, et pauperies quasi wir armatus. 1470 Hoc per ordinem ita protuli, ut considerare teammoneam, quae te causa facit mendicare, ne forsitan, ut multi, sub hoc obtentu

1475

1480

diuitias uelis congregare aut segnitiae deseruire. Sunt uero et multi, ut superius audisti, pauperes, quorum superbia elationem diuitum excedit; cum econtra sint diuites, quorum humilitas multorum pauperum mansuetudinem uincit. Vnde pulcre Veritas dicit: Beati pauperes spiritu, quoniam ipsorum est regnum celorum; ut intellegas quosdam miserrima conditione paupertatis, et hic seculi gaudiis ob inopiam rerum, et in futuro regno Dei ob meritorum nequitiam fraudatos, ab hac beatitudine extorres esse et penitus alienos. Hinc est illud Sapientis: Bona est substantia, cur non est peccatum in conscientia, et nequissima paupertas in ore impii. Vnde et Hieronimus luculentissime: Nec diuiti, inquit, obsunt opes, si eis bene utatur, nec pauperem egestas commendabi1453/1454 cf. Ps. 49, 22. 1455/1456 II Thess. 3, xo. 1456/1457 Prou. 21, s. 1457/1458 Prou. 20, 4. 1458/1459 Prou. 13, 18. 1459/1460 Prou. 10,4. 1460/1461 Prou.13,7. 1461/1463 Prou. 12, I. 1463/1469 Prou. 6, 6-11. 1476/1477 Matth. 5, 3. 1480/1482 Eccli. 13, 30. — 1482/1484 Hier., Epist. 79, 1 (PL 22, 724).

1468 uiator] maior Ball.

44

PRAELOOVIA I, 43-44

liorem reddit, si inter sordes et inopiam peccata non caueat. Ad utriusque rei testimonium et Abraham et cotidiana exempla suppeditant, quorum alter in summis diuitiis amicus Dei fuit, alii cotidie in sceleribus deprehensi penas legibus soluunt. Hinc et Isidorus: Est elatio pauperum, quos nec diuitiae eleuant et uoluntas in eis sola superbia est. His etsi opes desunt, propter mentis tamen 1490 tumorem, plus quam superbi diuites condempnantur. Augustinus quoque etiam de debilibus agens, O, inquit, quanta mala faciunt ceci! a quibus malis abstinet mens mala. 44. His ita se habentibus, satage, rogo, et tu pro posse Deo in humilitate seruire, ut cum ouibus in dextera in illo suppremo 1495 examine poni, et frater atque benedictus a summo iustoque Iudice uocari, non cum hedis propter superbiam in sinistra locari, auaritia quoque notari, et maledictus a facie Dei et sanctorum merearis sequestrari. Nam nec te a misericordiae operibus debere uacare scias certissime Domino testante, quia calicem aquae frigidae 1500 proximo porrigere non caret mercede. Angelorum quoque canti1485

cum in Euangelio inuenis, Gloria in excelsis Deo, dicentium, et in

terra pax hominibus bonae uoluntatis. Vnde et Iohannes Chrisostomus more suo facundissime ait: Ne posset quisquam, inquiens, non habendi excusatione purgari, gra1505

1510

1515

1520

tuita misericordiae indicuntur officia, ut ostendatur Dominum

ipsis etiam pauperibus operandi imposuisse obsequia. Calicem aquae frigidae prophetae porrigere premium prophetae promittitur; egrotum uel in carcere constitutum uisitare Deum uisitare est, ut possit pro bona uoluntate remunerari, qui de substantia non potest misereri; ut iam constet pro qualitatibus hominum, misericordiae non debere officia cessare, ut laborantibus premia possint compensari celestia; ut cum ceperint misericordes expungi et steriles condempnari, et misericors, quia misertus est, gaudeat, et sterilis penas, quas non sperauit, inueniat. Hoc itaque tecum tractans, atque omni excusatione posthabita, etiamsi truncus omnique membrorum officio sis penitus destitutus, tantum integer interior sit sensus deliberans, quicquid potes, offer Deo sedulus, sciens omnibus te quoque debitorem fore, quorum aleris sumptibus. Ve autem tibi, si tuo potes uiuere labore, et alterius frueris

1488/1489 Isid., Sent. 3, 59, 13 (PL 83, 732). 1499/1500 cf. Matth. ro, 41-42. 1506/1507 cf. Matth. xo, 42. 1501/1502 Luc. 2, 14.

1485 post Abraham et] iniquorum pauperum suppl. Ball. 1487 hinc] -nadd. sup. V^ — 1489 superba Isid. 1495 sumo V 1505 officia in ras. V? V?

ostendatur] -atur zz ras. V^ 1520 tuo] tu V, corr. V?

1515/1516 truncus] intrinsecus V, corr. sup.

PRAELOOVIA I, 44

45

desidia torpens opere. "Sed infirmitas me cogit", dicis. Age ergo Deo gratias et uide ne murmures, et ora pro his, quorum opibus contineris. "Sanus quidem sum", ais, "sed multitudo me opprimit filiorum." Si potes, inquam, cum consensu uxoris te contine et 1525

labora manibus, unde et te et alios ualeas sustentare. “Nequeo”,

inquis. Plange ergo uitium, graue enim et hoc est incommodum; mendica

quod sufficit, et caue superfluentiam;

uide ne mures

exinde pascas et uermes. Tu qui sanus es, subleua ceteros, uisita infirmos, sepeli mortuos, partire cum omnibus benedictionem tibi 1530 collatam

Domini; esto cecis oculus, surdis auris, mutis lingua,

claudis pes; neque sis unquam tui causa de crastino sollicitus. Si est uia tibi iuxta ecclesiam, caue pertranseas, donec et illic scilicet mendices tibi pro excessibus ueniam, et benefactoribus uitam eternam. 1535

EXPLICIT LIBER PRIMVS

1522 pr. et om. V, add. sup. V^ 1532 eclesiam V, corr. V?

1527 mures V, murmures corr. y?

INCIPIT LIBER SECVNDVS Continet quoque istud haec Praeloquium: I Virum, II Mulierem, III Maritum, IV Vxorem, V Celibem, VI Patrem et Matrem, VII Filium uel Filiam, VIII Viduam, IX Virginem, X Paruulum, XI Puerum, XII Adolescentem, XIII Senem. 1. Decurso duce te, Deus, breuiter primo, secundum de te

IO

15

quoque adhuc presumens incunctanter libellum hunc aggredior modicum pernullus' multiloquum mestiloquus, maiore sui parte lecta, aliquantula uero comperta dicturus — cum scilicet ab infantiae crepusculo in hanc etatis fere deductus meridiem, cecam adhuc casuum diuersorum patiar noctem trimodoque retrusus constringar ergastulo, qui e tenebris liberando ad lumenque tuae uisionis ammirabile uocando quondam institutus uidebar populo, frustratus gregis consortio, quia eum insidianti (ut fertur — et utinam ueraciter diceretur) nolui committere lupo, expositus supplicio, quia solum eum exponere timui periculo, seculi subactus dominio, quia me tibi soli subici oportere credidi Domino.

20

Verum te penitus contrario creato a te nil agi sciens in mundo, tempestatem hanc tuo solamine fultus tranquille sustineo, credens sedari, si uolueris et quando uolueris, istud per te posse facillime pelagus, qui terminum mari arenam posuisti primitus: Vsque huc, inquiens, wenies, et non supergredieris, sed in temetipso confringentur fluctus tui. Intona ergo et adhuc, si placet, tuo e celis, Christe, precepto,

25

quodque per multos perque te ipsum interdixisti creberrime minando, interdic et nunc miserrimo misericordissime miserendo ;

30

dic de profundis clamanti misericorditer, "Exi," tenebris horrendis circumsepto, “releuare carceris de ergastulo," dic; noli prohibere. Sed quia quod desideranti longum uidetur esse et quasi difficile, disponenti breue est et omnino facillimum, si quid hic interim animo suggesseris, ponere satagam, quod conficit et istud cum tui adiutorio opusculum, cetera tuae committens clementiae,

cuius ad nutum cuncta noui fauere. I.2. Vires- a wirtute, necne a uireo uela uiribus, siue a ui et rego (ut quendam audiui, non incongrue, ut mihi uisum est,

35 uerbo

disputantem) denominatum gestans uocabulum ? Femineam deuitans mollitiem, in uirtute solida animum ; Neque enim, ait Apos-

tolus, molles regnum Dei possidebunt: quod tunc facere preuales,

II, 22/23 Iob 38,17.

37/38 I Cor. 6, xo.

II, 4 uelj et Ball. 6 duce add. sup. V? ^ 7incuntanterV,corr. V? 8 per nullius multiloquium Ball. maiora V, corr. V? 9/10 infantae V, corr. V? 10 hanc] hunc Ball. 12 -que tuae in ras. V 25 perque] per zz ras.

V? 28 reuelare carcerida ergastulo 34 siue ui Ball. corr. V?

V — 30desponentiV — 32adiutoriu V,

PRAELOOVIA II, 2-4 sì uiribus nitens uim animi ad sidera eleues, carnem

47 animae,

40 animam subigas Deo, rigidus semper et inflexibilis cum Dei adiu-

45

so

torio contra seculi uoluptates contraque carnis incedens illecebras, illud Psalmistae semper ante oculos habens: Viriliter agite, et confortetur cor uestrum, omnes qui speratis in Domino; et illud Domini ad Iob: Accinge sicut wir lumbos tuos. Contra aerias quoque potestates, quae significantur per Chananeorum reges, ad bellanda Domini bella te cogitans directum, ut terram repromissionis merearis intrare (quandoquidem ex Egypto iam per mare Rubrum, hoc est sanguine Christi consecratum baptisma, eductus, huius seculi graderis per heremum), computa tibi dictum: Confortare et esto robustus. Quantum enim mollis et dissoluta mentis custodia etiam perfectorum noceat studiis, Loth illius iustissimi,

Samson illius fortissimi, Salomonis quoque sapientissimi demonstrant casus. Hisobeth etiam intimat interitus, femineae utrum an 55

uirili custodiae committi cordis debeat aditus. II. 3. Mulier es? Mollitiem, quam prefers nomine, ad obedientiae uirtutem, non ad dissolutionis uitium, transferre stude. Vira-

60

go enim, id est fortis mulier, uocata es in principio, ut et fortem te contra uitia et flexibilem in subiectione Domini preceptorum esse debere memineris omnino. Vir itaque mente, mulier carne, insurgentes et tu aduersus spiritum insanos uitiorum uoluptatumque tumultus forti mentis uigore stude deuincere, perpendens plurima tibi in Scripturis diuinis huius operis exempla suppeditare, dum et in Veteri Testamento quandam de hoste uniuerso orbi pauendo,

uiris omnibus timore, quasi mortis somno, consopitis, mirabilem 65 Dei gratia legeris reportasse uictoriam ;et in Nouo innumerabiles

70

75

femineam oblitas infirmitatem, uirili peracto hostibus deuictis certamine, cum triumpho gloriae palmam uictoriae et coronam meruisse insignem. III. 4. Coniunx uel maritus es? Considera quam fidem debeas uxori cuiusque fidei quis habeatur exactor et testis: Bonum namque esse coniugium, secundum istam scilicet conditionem nascendi et moriendi, in qua creati sumus, et ipsum bonum uiolare magni criminis esse, Scripturae sanctae testimoniis potes aduertere, presertim cum tam insolubilem copulam pacti huius Dominus in principio uoluerit facere, ut non singulos singulariter, sed unum ex altero uoluerit fabricare, precepto consequente, et cur hoc fecerit monstrante atque dicente: Propter hoc relinquet homo

42/43 Ps. 30,25. 44lob38,3. 49/50 Deut. 31,23;Ios.1,6. cf. II Reg. 4,5. 56/57 cf. Gen. 2,23. 77/78 Gen. 2, 24.

53/54

47 ex Aegypto om. V, add. sup. V^ 49 gradiaris Ball. 57 uocata est Ball. 61 deuincere] -c- in ras. V? 63 quandam] quamquam Ball. 64 consopitis] consumptis Ball. 72 pr. et bis V

48

PRAELOOVIA II, 4-5

patrem et matrem, et adherebit uxori suae, et erunt duo in carne una. Erunt, inquit, duo in carne una. Si ergo tanta uis, immo quia tanta 80

uis, huius est coniunctionis, cogitent quia usu peruersissimo hanc, aut adulterando aut penitus deserendo uxores aut uiros, tantae fidei tamque insolubilis copulam dilectionis scindunt ;quam graue noxiumque crimen sibi adquirunt, maxime cum euidens et in Euangelio et in Apostolo ipsius Domini contra hoc habeant pre-

85 ceptum;

90

95

IOO

105

IIO

et si uiolata caritas, odio subuertente, in duobus spiri-

tuali regeneratione fratribus homicidii crimine notatur, quid cum non solum spiritus, sed etiam una caro abhominabili diuortio in diuersa distrahitur? 5. Sciendum uero duo genera esse coniugii, unum inculpabile, aliud cum culpa ueniale. His aliquid superadditum iam est adulterium, etiamsi perpetrator nullius uiolet thorum, quia uidelicet in semetipso, in quo cubare debuerat, Dei uiolat templum. Horum primum tantum Conditor ipse dignatus est nobilitare, ut non solum precipere, sed et ei in nuptiis dignatus sit assidere, factoque primo miraculo, suo eum munere insignire. Constat uero idem amore tantum filiorum, quo scilicet propagetur multitudo hominum, quae compleat orbem terrarum, et creaturis sibi concessis legitimum dominium et Creatori debitum exhibeat obsequium, qua etiam ciuitas Dei ex numero compleatur predestinatorum. Aliud uero ueniale atque concessiuum propter fornicationem tantummodo conceditur ab Apostolo, uidelicet ne per adulteria aut quoslibet illicitos quislibet defluat appetitus, impatiens libidinis, aut (quod longe incomparabiliter peius est) contra naturam quouismodo cogatur excedere: ob talia enim quaedam: Melius est nubere quam uri, id est usque ad eliquationem uel illicitum siue inmundissimum fluxum accendi, nec ullo Dei amore aut gehennae timore restringi. Ecce quantum ualet etiam cum culpa coniugium, necessitate scilicet propter peius concessum. Vnde pulcre Augustinus in libro contra Iouinianum De Bono

Coniugali hereticum: Concubitus, ait, necessarius causa generandi

inculpabilis est et solus ipse nuptialis. Ille autem qui ultra istam necessitatem progreditur, iam non rationi, sed libidini obsequitur ; et hunc tamen non exigere, sed reddere coniugi, ne fornicando damnabiliter peccet, ad personam pertinet coniugalem. Si autem IIS ambo tali concupiscentiae subiguntur, rem faciunt non plane nuptiarum ; uerumtamen si magis in sua coniunctione diligunt quod honestum est quam quod inhonestum, id est quod nuptiarum quam

94 cf. Ioh. 2, xm. 97/98 cf. Gen. 1, 28. — 104/105 I Cor. 7, 9. 110/127 Aug., De bono coniugali 11-12 (PL 40, 381-382).

80 qui abusu Ball. ^ 90est]esse Ball. add. sup. V?

109 Iouianum

V, corr. V?

101 aut]at V,corr. V? — 103 est 112 obobsequitur V

PRAELOOVIA II, 5-6

49

id quod non est nuptiarum ; hoc eis, auctore Apostolo, secundum ueniam conceditur, cuius delicti non habent hortatrices nuptias, sed I20

125

deprecatrices, si Dei misericordiam non a se auertant, uel non abstinendo quibusdam diebus, ut orationi uacent, et per hanc absti-

nentiam commendent preces suas, sicut et per ieiunium, uel immutando naturalem usum in eum, qui est contra naturam, quod damnabilius fit in coniuge. Nam cum ille naturalis usus, quando prolabitur ultra pacta nuptialia, id est ultra propagandi necessitatem, uenialis sit in uxore, in meretrice damnabilis ; iste qui est contra naturam exsecrabiliter fit in meretrice, sed execrabilius in uxore. 6. Item in libello ad Valerium contra nouellos hereticos de sermone

130

135

Apostoli, Volo wos sine sollicitudine esse: Hoc, inquit,

dico, fratres, tempus breue est, id est non adhuc populus Dei propagandus est generatione temporali carnaliter, sed iam generatione spiritualiter colligendus. “ Reliquum ergo est, ut qui habent uxores non carnali" concupiscentiae subiugentur, “et qui flent^' 2 tristitia presentis mali, gaudeant spe futuri boni, “et qui gaudent" propter temporale commodum, timeant eternum iudicium ; “et qui emunt’’, sic habendo possideant, ut amando possessis non hereant ; “et qui utuntur hoc mundo", transire se cogitent, non manere. “Preterit enim figura mundi huius. Volo autem wos sine sollicitudine esse”,

id est uolo uos sursum

cor, in quem

non pretereunt

preterita tempora, habere. Deinde subiungit: “qui sine uxore est, cogitat ea quae sunt domini, quomodo placeat deo"; qui autem matrimonio iunctus est "cogitat quae sunt mundi’, atque ita quodam modo exponit, quod supra dixerat : "qui habent uxores, sint tanquam non habentes" '. Qui enim sic habent uxores, ut cogitent ea, 145 quae sunt Domini, quomodo placeant Domino, nec in his, quae sunt 140

150

mundi, cogitent placere uxoribus, tanquam non habentes sunt. Quod ea felicitate fit, quando et uxores tales sunt, ut eis mariti non ideo placeant, quia diuites, quia sublimes, quia genere nobiles, quia carne amabiles, sed quia fideles, quia religiosi, quia pudici, quia uiri boni sunt. Verum in comugatis ut haec amplectenda atque laudanda, sic alia toleranda sunt, ne in damnabilia flagitia, id est

fornicationes uel adulteria, corruatur, propter quod uitandum malum, etiam illi concubitus coniugum, qui non fiunt causa generandi, sed uictrici concupiscentiae seruiunt, in quibus iubentur non 155 "fraudare inuicem", ne temptet eos Sathanas propter intemperan129ICor.7,32. 129/196 Aug., De nuptiis et concup. x, 13, 15 (PL 44, 422424). 132/139 Cor. 7, 29-32. 140/142 I Cor. 7, 32-34. 143/1441 (Cor) 7020

105155 SUI CORE

5:

118 id om. V, add. sup. V? — 138 huius mundi Aug. Ball. quae Ball.

ras. V^ Ball.

140 tempora V, uel preterita add. sup. V2

143 modo] -doinras.V*

139 quem]

141 quomodo] -do in

153 coniugiumV,corr.V*

fiunt]sunt

50

PRAELOOVIA II, 6

liam suam; non quidem secundum imperium precipiuntur, sed secundum ueniam conceduntur. Sic enim scriptum est : “‘V xori uir debitum reddat, similiter et uxor uiro. Mulier sui corporis potestatem non habet, sed uir ; similiter et wir potestatem sui corporis non 160

16 VA

170

175

18 o

18

MA

19 [s]

habet sed mulier. Nolite inuicem fraudare, nisi forte ex consensu ad lempus, ut uacetis orationi ; el iterum reuertimini in idipsum, ne temptet uos Sathanas propter incontinentiam uestram. Hoc autem dico secundum indulgentiam, non secundum imperium." Vbi ergo uenia datur, aliquid culpae esse nequaquam negabitur. Cum igitur culpabilis non sit generandi intentione concubitus, qui proprie nuptiis imputandus est, quid secundum ueniam concedit Apostolus, nisi quod coniuges, dum sé non continent, debitum ab alterutro carnis exposcunt, non uoluntate propaginis, sed libidinis uoluptate? Quae tamen uoluntas non propter nuptias cadit in culpam, sed propter nuptias accipit ueniam. Quocirca etiam hinc sunt laudabiles nuptiae, quia et illud, quod non pertinet ad se, ignosci faciunt propter se ; neque enim iste concubitus, quo seruitur concupiscentiae, sic agitur, ut impediatur fetus, quem postulant nuptiae. Sed tamen aliud esi «non? concumbere, nisi sola uoluntate gene-

randi, quod non habet culpam ; aliud autem carnis quidem appetere concumbendo uoluptatem, sed non preter coniugem, quod uenialem habet culpam; quia etst non causa propagandae prolis concumbitur, non tamen huius libidinis causa propagation prolis obsistitur siue uoto malo siue opere malo. Nam qui hoc faciunt (id est, qui aut uoto aut opere aliquo agunt, ne eis filii nascantur), quamuis uocentur coniuges, non sunt, nec ullam nuptiarum reti-nent ueritatem, sed honestum nomen uelandae turpitudini obtendunt. Produntur autem quando eo usque progrediuntur, ut exponant filtos, qui nascuntur inuitis ; oderunt enim nutrire uel habere quos gignere metuebant. Itaque cum in suos seuit, quos genuit, tenebrosa iniquitas, clara iniquitate in lucem promitur, et occulta turpitudo manifesta crudelitate conuincitur. Aliquando eo peruenit haec libidinosa crudelitas uel libido crudelis, ut etiam sterilitatis uenena procuret ; et si nihil ualuerint, conceptos fetus intra uiscera extinguat ac fundat, uolens suam prolem rius interire quam uiuere ; aut si in utero iam uiuebat, occidi antequam nasci. Prorsus s? ambo tales sunt, coniuges non sunt ; et si ab imitio tales fuerunt, non sibi per conubium sed per stuprum potius conuenerunt. Si

157/163 I Cor. 7, 3-5.

167 ni V, corr. V^ 169 uoluptas Ball. 170/171 hinc In. sunt Ball. 175 non suppl. Ball. ex Aug. 176 quidem] quaedam V, corr. V? — 177 praeter] propter V coniugem] -m in ras. V? — 179 concumbitur Ball. Aug. obsistitur V

187 oculta V, corr. V?

190 inter Ball.

PRAELOQVIA II, 6-7 195

200

205

210

51

autem ambo non sunt tales, audeo dicere, aut illa est quodam modo mariti meretrix aut ille adulter uxoris. Item post pauca: In nuptiis, inquit, haec bona nuptialia diliguntur: proles, fides, sacramentum. Sed proles, non ut nascatur tantum, uerum etiam ut renascatur ; nascitur namque ad penam, nisi renascatur ad uitam. Fides autem, non qualem habent etiam inter se

infideles zelantes carnem. Quis enim, quamlibet impius, uult adulteram uxorem? aut quae mulier, quamlibet impia, uult adulterum uirum ? Hoc in conubio bonum naturale est quidem, carnale tamen. Sed membrum Christi coniugis adulterium coniugi debet timere, non sibi ; et a Christo sperare fidei premium, quam exhibet coniugi. Sacramentum. uero, quod nec separati nec adulterati amittunt coniuges, concorditer casteque custodiant. Solum enim est, quod etiam sterile coniugium tenet iure pietatis, iam spe fecunditatis amissa, propier quam fuerat copulatum. Haec bona nuptialia laudet in nuptiis, qui laudare uult nuptias ; carnis autem concupiscentia non est nuptiis imputanda sed toleranda ; non est enim ex naturali conubio ueniens bonum, sed ex antiquo peccato accidens malum. Ecce, testimonio tam sancti et tam eruditi uiri demonstraui,

215

220

quare in principio bonum esse coniugium dixerim, et quare adulterator aut penitus desertor illius crimen incurrat tam noxium ; quia uidelicet et utile et inculpabile est, si causa solummodo generandi fiat secundum Domini preceptum; et utile et ueniale est, si propter uitandum fornicationis malum ineatur, secundum quod est ab Apostolo concessum. 7. Quodautem paupertatis causa a quibusdam diuites ducuntur uxores, quae scilicet egestatis ductae uarias expellant necessitates, utrum ad illud concessiuum referatur conubium annon, aliis

iudicare dimitto. Hoc unum secutus Augustinum profiteor, lauda225 biles etiam in hoc esse nuptias, quia et illud, quod non pertinet ad se, ignosci faciunt propter se; quamquam ad tertium conubii genus hoc a quibusdam referri nouerim, proponentibus in principio ipsum cunctorum Auctorem dixisse: Non est bonum esse hominem solum, faciamus ei adiutorium simile sibi. Quouis autem 230 ordine causa prolis an aspernatione fornicationis uel repudio paupertatis agantur, tantum ualet fides et sacramentum conubio proprium, ut nec deserta alterius possit esse nisi desertoris uxor ; 197/213 Aug., De nupt. et concup. x, 17,19 (PL 44, 424).

228/229 Gen. 2,

18.

197/198 diligantur Ball.

199 ad bis V, pr. ras.

206 alt. nec em. Ball. ex Aug., et V

V

200 etiam om. Ball.

208 pietatis em. Ball. ex Aug., pietas

212 accidens] ueniens Ba/] 221 -m diuites ducuntur in ras. V? 224 adiudicare Ball. 227 quibusdam] -dam 444. sup. V^ 228 ipso V,

corr. V?

auctore V, corr. V?

mr

d

PRAELOQVIA II, 7-8

superinducta autem quamlibet sancta, casta, nobilis sit et pudica, meretrix habeatur ratione ueridica; ductus autem a contraria

adulter et ipse sit, testante atque dicente uoce Dominica: Quicunque dimiserit uxorem suam, nisi causa fornicationis, mechatur, et qui dimissam duxerit, mechatur. Nota autem quia, cum aliter penitus interdicatur, causa fornicationis dimitti conceditur — quia uidelicet, quando fornicata est, 240 iam rupit uinculum, iam desiit esse una caro. Hinc adulteri uel adulterae colligant, hinc aduertant, quam detestabile facinus incurrant, si contra interdictum Conditoris, quod Deus coniunxit aut adulterando aut penitus abdicando separant, cum una caro esse nisi fidem sibi seruando et sacramentum custodiendo possint. 245 Quaecunque autem feminis non licent, haec et uiris non licere manifestissima ratio docet, quantum scilicet ad pacti conuenientiam attinet; et turpissimum ualde est, si quod iure sexus robustior ab inbecilliori exigit, uictus et subactus libidine, inbecilliori non impendit. Pactum autem et sacramentum, sponsalia uel tabu250 las siue cartas dico, quibus inuicem insolubiliter confederantur presente, spectante atque teste iusto iudice Deo. Hoc totum igitur a nobis prolatum ad hoc, queso, ualeat, quia 235

iam ardentem

Sodomam,

id est illicita carnis incendia, saniori

aufugisti consilio nec montana, id est celsitudinem celibatus, 255

260

conscendere deliberasti, saltem in Segor, hoc est medium horum,

quod intellegitur carnale esse conubium, te continenter et pudice pro posse contineas, uxorem secundum Apostoli preceptum, ut Christus Ecclesiam, diligens et preter ipsam nullam cognoscens, ab ipsa etiam legaliter interdictis ecclesiastice diebus cum ipsius consensu te continens, fidemque perpetuam ei conseruans, certissime cognoscens, quia, si in aliquo negotio eam deceperis uel circumueneris, aderit uindex uelocissimus et iudex iustissimus

265

atque testis ueracissimus de celo cuncta prospiciens Dominus, cuius precepti es transgressor effectus. 8. Pueriliter uero sentiunt, quod minime audeo preterire, qui illud quod dicitur: Erunt duo in carne una, super filio intellegunt, ut uidelicet propter semen maris et florem feminae, ex quibus confici prolem in utero phisici tractant, duo, id est, pater et mater, in carne una, id est, in filio unum sint. Si enim ita esset, tantumdem

270

ualeret scortum, quantum conubium, tantum ut proles ex eo \

235/237 25.

em. rum

Matth. 19, 9.

255 cf. Gen. 19, 23.

257/258 cf. Eph. 5,

266 Gen. 2, 24; I Cor. 6, 16.

236 nisi in ras. V^ —— causa] -sa om. V, add. sup. V^ — 241 hinc om. Ball. post detestabile] sit ras. V 244 post custodiendo] non add. Ball. in

252 ad in corr. V? 255 medium] in medio Ball. 257 ApostoloV, corr. V^ — 258 eclesiam V, corr. V^ — 259 eclesiastice V, corr. V? 262 uindex] iudex V,corr. V? | 265 quiin ras. V? 270 sortum V, corr. V?

PRAELOOVIA II, 8

275

53

nasceretur, cum euidenter Apostolus, non propter filiorum generationem, sed propter ipsum concubitum, unum corpus tales quoque esse dixerit; sic enim ait: Nescitis quoniam qui adheret meretrici, unum corpus efficitur ? qui autem adheret Domino, unus spiritus est. Si ita quoque, ut aiunt, esset, dicere satis filius posset, quod solus

unigenitus Dei Filius coessentialiter et coeternaliter Deus apud Deum manens dicere ueraciter potuit: Pater in me est, et ego in eo; et: Pater in me manens facit opera; et: Ego et Pater unum sumus — 280

unum uidelicet singulariter, swmus dicens pluraliter, ut intellegas duos in una substantia, deitate, eternitate, maiestate, operatione, uoluntate et potestate insolubiliter esse; et, ut replicem, ita iste

285

dicere posset: "Ego et pater et mater unum sumus; et pater et mater in me sunt, et ego in eis”; et uesanius: "Ego sum mei ipsius pater et mater, quia in me sunt ambo unum, qui fuerant ante duo, quod fieri non potuit, nisi illi esse desiissent in se, uersi in me." Quid autem cum non solum unus, sed et duo, immo uiginti aut plures, nascuntur filii ? Ergo de talibus debuit dici, non debuerant pretermitti, debuerant, inquam, dici, erunt duo in carnibus uiginti.

290

Intellegendum potius, quia erunt duo in carne una, in lege, dilectione atque fide carnis una, in uinculo carnis uno, in pacto carnis uno, ut scilicet tanta unione duae carnes inuicem confederentur, ut non liceat uni quod non licet alteri ; nec isti, uerbi gratia, ad alterius mulieris, nec illi ad alterius uiri carnem, propria in uiro

295

relicta, accedere, et sicuti caro a carne diuidi nequit sine magno dolore, ita uxor a uiro diuidi nequeat sine magno crimine ; alioquin qui in uirginitate perpetua permanserunt, sicut multos sanctorum legimus etiam coniugio iunctos fecisse, aut qui steriles fuerunt, senes quoque in cadauerinis iam corporibus constituti, ab hac

300 uiderentur

caritatis lege, immo ab hoc nuptiarum bono, alieni;

quod aliunde non est bonum, nisi propter tam insolubile uinculum, quo Deus ex uno duos uoluit facere, ut unum essent affectu et

305

fideinse, qui corporibus diuisi essent a se, ut ex istis duobus tertius fieret, qui iam non unum cum eis esset, sed relictis illis alii adhereret, cum quo exemplo illorum duo in carne una essent, et ita propagaretur hominum generatio, hoc a bestiis ceterisque animantibus diuisa bono, quod illae inrationabiles, affectu dilectionis

unum esse nescientes, in promiscuos diffluerent concubitus; isti uero rationabiles pacto tenacissimo firmarentur, uno affectu cari310 tatis etiam carne conexi.

273/2751 Cor. 6, 16-17. Ioh. 10, 30.

2781oh.10,38.

279Ioh.14,10.

286 potuit Ball., potuiVdesisent V, corr. V?^ nequit Ball. 302 quo] quod Ball. effectu Ball.

279/280

uersiinras. V^ — 296

54

315

320

PRAELOQVIA II, 9-11

9. Quod si opponas mihi Iacob duas uxores, Dauid quoque et Salomonis etiam plures, inuito te ad misterium indagandum, quia omnia haec in figuram contingebant; et audacter profiteor, etiam hic ciuitatem Dei nostri et montem sanctum eius prophetatum, in quo non licet uiro habere nisi unam uxorem et uxori nisi unum uirum, cum quo pudice uiuens causa sit prolis, aut metu fornicationis fidem ei illibatam perpetuo custodiat et sacramentum, maxime cum et id ad maius pertineat, hoc est Ecclesiam et Christum; dicit enim Apostolus de eadem sententia: Sacramentum — id est misterium — hoc magnum est, ego autem dico in Christo et in Ecclesia; uidelicet ut aliquantulum ex hoc proferre audeam, quia sicut illi duo in carne sunt una, ita Christus, cum sit uerus Deus, et uerus homo in corpore suo, quod est Ecclesia, unum ex

325

330

335

duobus manet naturis, nec diuidi ab ea potest in eternum, pro qua fudit in sponsalibus sanguinem proprium, sicuti nec uiro uxorem nec uxori linquere proprium licet maritum. Sicut autem causa fornicationis ab alterutro legitimum contingere potest diuortium, ita et a Christo unaquaeque anima post amatores alienos, id est crimina diuersa uel spirituum inmundorum suggestiones, fornicans, ab eo repudiatur, nisi forte iterum ei per penitentiam reconcilietur, sicut et uxorem uiro fieri posse per Apostolum docemur. 10. Quod autem etiam per Apostolum carne duo in carne sunt una, nec hoc transeunter accipiendum; sed dicendum quia et in principio duo fuerunt, quia de uno detracta est altera; et una caro fuerunt, quia unum quasi corpus inuicem fuerunt, ipse in ea costa, quae detracta est sibi, illa in ipso totum corpus habens, ex quo costa detracta, creata est illi. Similiter et Christus una est cum

Ecclesia, in quantum caput eiusdem est Ecclesiae, sicut ipse quoque in Euangelio testatur, dicens: Nemo ascendit in celum, nisi 340 qui descendit de celo, Filius hominis, qui est in celo. Quasi dixisset apertius: nemo intrabit in regnum celorum nisi unitus et quasi concorporatus ei, qui sic descendit homo factus de celo, ut per diuinitatis potentiam sit in celo, terram scilicet complens et celum. Duo uero sunt Christus et Ecclesia, in quantum ipsa ex 345 hominibus et puris constat hominibus, ipse uero uerus homo, uerus extat et Deus. Ista hactenus, nunc ad reliqua properemus. IV. 11. Vxor es? Omnia tibi conuenire cogita, quae prelibauimus, superadditis his, quae et per semetipsum et per seruos suos tam exemplis quam uerbis, maxime uero per Apostolum tibi

7,1.

3151ICor.10,1. 319/321Eph.5,32. 323 Col 24. 339/540 Ioh. 3, 13. 332/333 Eph. 5, 31.

331cf.ICor.

311 opponat Ball. 313 figura Ball. Vulg. 324 duabus Ball. 328 et add. sup. V^ — 338 est om. V, add. sup. V^ 341 apertius] aptius Ball.

PRAELOOVIA II, 11 350

55

spetialiter ipse mandauit conditor Deus: Sub wiri, inquiens, potestate eris, et ipse dominabitur twi. Vnde Petrus apostolus Saram in exemplum trahit, cum te, quid facere deberes, monere uoluisset,

dicens: Sicut Sara obediebat Abraham, dominum illum uocans, cuius estis filiae bene facientes. Vt ergo filia merearis fieri patriar355 charum bene faciens, obedire stude uiro etiam in ipso sermone humilitatis, subiectionem et grauitatem preferens morum, quatinus preconium illius tibi conueniat Sapientis dicentis: Mulieris bonae beatus uir, numerus annorum illius duplex, id est, et presentis seculi et futuriiocunditate felix. Itemque: Mulier fortis oblectat 360 uirum suum, et annos uitae illius in pace inplebit. Pars bona mulier bona, in parte bona dabitur wiro pro bonis factis. Et uere; Saluabitur enim, teste Apostolo, etiam wir infidelis per mulierem fidelem. Econtra uero secundum eundem qui supra: Dolor cordis et 365 luctus mulier zelotipa; et: In muliere zelotipa flagellum linguae. Zelotipa uero mulier est rixosa uel ea quae zelotem efficit uirum. Zelotis autem uir est qui cum cura et cordis cruciatu castitatem custodit uxoris. Vnde et Dominus zelotis per Moysen dicitur, quia, sicuti maritus cum cura castitatem uxoris, ita et ipse modo terrore 370 supplicii, modo promissione regni nos, ne ab ipso fornicemur, custodiendo restringit. Itemque: Mulier rixosa ira magna et contumelia, et turpitudo illius non tegetur ; gratia uero super gratiam mulier sancta et pudorata. Apostolus quoque Titum de rebus ecclesiasticis instruens, te 315 quoque quomodo commonefaciat, docet dicendo inter cetera: Loquere quae decent sanam doctrinam, senes ut sobrii sint, pudici, prudentes, sani in fide, in dilectione, in patientia. Anus similiter in habitu sancto, non criminatrices, non uino multo seruientes, bene docentes, ut prudentiam doceant adolescentes, ut uiros suos dili380 gant, prudentes, castas, sobrias, domus curam habentes, benignas, subditas uiris suis, ut non blasbhemetur uerbum Dei; ad Ephesios quoque:

Mulieres,

ait, subditae

sint uiris suis sicut. Domino ;

quoniam wir capul est mulieris sicut Christus Ecclesiae, ipse saluator corporis eius ; sed ut Ecclesia subiecta est Christo, ita et mulieres 385 wiris suis in omnibus. Viris quoque precipiens: Diligite, inquit, uxores uestras, sicut et Christus dilexit Ecclesiam, et seipsum tradidit pro ea, ut 1llam 350/351 359/361 368 cf. 382/594

V?

Ball.

Gen. 3, 16. 353/354 I Petr. 3, 6. 357/558 Eccli. 26, 1. Eccli. 26, 2. 362/363 I Cor. 7,14. 364/365 Eccli. 26, 8-9. Ex. 34, 14. 371/373 Eccli. 26, 1119. 376/381 Tit. 2, 1. Eph. 5, 22-32.

350 Deus în ras. V? 364 contra Ball.

376 decet V

357 tibi om. Ball 358 illorum V ^ etadd.supra 366 zelotem om. V, add. in marg. V? uirum efficit

383 ecclesiae om. V, add. sup. V?

56

390

PRAELOOVIA II, 11-12

sanctificaret. Ita et uiri debent diligere uxores suas ut corpora sua ; nemo enim unquam carnem suam odio habuit, sed nutrit et fouet eam, sicul et Christus Ecclesiam, quia menbra sumus eius corporis de carne eius et de ossibus eius. Propter hoc, inquit, relinquet homo patrem et matrem et adherebit uxori suae, et erunt duo 1n carne una. Sacramentum hoc magnum est, ego autem dico in Christo et in Ecclesia. Id est: licet et in humana carnalique coniunctione illud

395 contingat, ut duo uidelicet inuicem sibi adherentes una fiat caro,

sacramentum tamen ad Christum pertinet atque Ecclesiam, quia, sicut de costa uiri fabricata est Eua, ita de Christi latere redempta

creuit Ecclesia; et sicut caput uxoris uir, ita caput Ecclesiae Christus. Vnde et subdit: Verumtamen et uos singuli unusquisque uxorem suam diligat sicut seibsum; quia uidelicet et Christus similiter fecit pro Ecclesia tradendo seipsum; subiungensque: V xor, inquit, fimeat uirum suum. 12. Ecce, qualis erga uirum esse debeas, preceptis audisti apostolicis; nunc qualem erga te ipsam te esse conueniat, ex dictis 405 collige beati Cipriani episcopi et martiris: Pudicitia, inquit, corporis est alienas res non appetere, omnem inmunditiam deuitare, ante horam congruam non gustare uelle, risum non excitare, uerba uana et falsa non loqui, habitum per omnia ordinatum propositoque conuenientem, tam capillorum quam uestium, sicut decet, habere, cum indignis contubernia non inire, supercilioso intuitu neminem aspicere, uagari oculos non permittere, pompatico et illecebroso gressu non incedere, nulli inferior in incepto bono opere apparere, nulli contumeliam aut ruborem incutere, neminem blasphemare, senes non irridere, meliori non controuersari, de his quae ignoras 415 non tractare, etiam quae scis non omnia proferre. Haec cum proximis amabilem hominem reddunt et Deo acceptabilem faciunt. Bonum

itaque, ut ad nostra redeam, si habes uirum, Saram,

Rebeccam, Rachelem et Helisabeth imitare. Quod si iniquum et crudelem, habes quoque quas imiteris, in Nouo quidem Anastasiam et Theodoram, in Veteri autem Testamento Abigail uxorem Nabal Carmeli, et Hester Assueri. Audi denique Apostolum dicentem: Saluabitur wr infidelis ber mulierem fidelem ;itemque: Sal-

uabitur per filiorum generationem, ubi non filios carnis, sed filios

mentis accipe expressos, quos utique tenere et allidere iuberis ad

425 petram, id est omnia opera et cogitationes attollere ad Christum, ut quicquid boni agis, non tibi sed ipsi imputare studeas, sine quo nil boni agere preuales.

399/402 Eph. 5,33. — 405/416 ps.-Cyprianus, De XII abusiuis saeculi 5 (CSEL Sip: 159).2. | 1422 Cor. 7,14. 422/423 I Tim. 2, 15. 424/425 Ps. 136, 9. Ve

390 et add. sup. V^ — 391 relinquet add. sup. V? 395 sibi inuicem Ball.

add. sup. V!

417 ut zz ras. V?

fiant Ball.

394 umana V, corr.

404 alt. te om. Ball.

419 in no V,corr. V1

412 non

427 peruales Ball.

PRAELOOVIA II, 13-14

57

V. 13. Celebs es? Considera quam summum sanctitatis conscenderis culmen, et eo sollicitius precipitem caue ruinam, quo altius 430 stas. Animaduerte itaque, quae causa de angelo fecit diabolum; et reminiscens Dominici illius: Qua sine me nihil potestis facere, scias in hoc negotio te misericordia et gratia illius maxime indigere, quia, ut ueridice ait Ieronimus, in carne propter carnem uiuere non humani meriti sed muneris est diuini. Vnde et, teste Gregorio, ipse 435 celibatus non precipitur, sed laudatur, quia uidelicet stultum, immo ualde superbum, est, ut hoc puluis et cinis se presumat exsequi posse uirtute propria, quod non sibi, sed angelis cum Dei munere contulit natura. Sic enim ait Veritas ipsa: Huius seculi filii nubunt, et traduntur ad nuptias ; in resurrectione autem neque 440 nubent neque ducent uxores, sed erunt sicut angeli in celo; et alibi super re eadem: Qwi potest capere, capiat, ostendens non omnem qui uult, sed cui Deus possibilitatem tribuit, tam summi fastigii arcem conscendere. |

Quocirca nil de te, sed de ipso, sine quo nihil potes, presumens,

445 secundum Prophetam, Quo pulcrior es? descende, et habita cum

incircumcisis, id est humiliter condescende quibuslibet non solum matrimonio iunctis, sed et carnis curam in concupiscentia facientibus, estimatione propria te nemini preferens, quasi ceteri peccatores; tu propter castitatis donum sis singulariter sanctus, sciens 450 quibusdam uitia quaedam plerumque, Deo permittente, ad tempus dominari, ut conuersi post discant, cuius pietate de captiuitate redempti et cuius uirtute de potestate sint crudelis tyranni erepti; et tanto maiores gratias referant liberatori, quanto de maiori periculo sunt liberati; at contra quibusdam reprobis quae455 dam sublimium uirtutum dona nonnunquam prouenire, quibus elati grauius corruant, quatinus eorum casu territi electi dese non presumant, sed in Dei misericordia firmius gressum mentis figant. Vnde Apostolus pulcre, Qui stat, inquit, wideat ne cadat. 14. Vnde autem casus iste specialiter contingat, Psalmista precando demonstrat: Non ueniat mihi pes superbiae, et manus peccatoris non moueat me. Ibi ceciderunt qui operantur iniquitatem. Nec iniuria ; quia enim Scriptura testante: Ante ruinam exaltatur cor, sciendum neminem de uirtute ad uitium quodlibet prolabi, nisi prius ab humilitatis petra in arenam superbiae ei contingat

4311oh.rs,s. 438/440 Luc. 20, 34-35. 441 Matth:19,12. 445/446 Ezech. 32, 19. 458 I Cor. 10, 12. 460/461 Ps. 35, 32. 462 Prou. 16, 18.

428/429 consenderis V, corr. V?^ add. sup. V?

433 propter V, preter Ball.

446 incirconcisis V, corr. V^

nunnunquam V, corr. V?

— 451 cuis V, corr. V2

— 441 re E455

58

PRAELOOVIA II, 14

465 saltu uanitatis et inconstantiae demutari; nam «s? precessisset

latens superbia, non sequeretur libidinis manifesta ruina. Vnde et Prosper, Concupiscentiae, ait, carnis addictus uidetur quidem nil

habere superbiae, cum presertim passio ipsa eum uideatur humiliare luxuriae; et tamen nisi prius rebellis Deo existeret, cuius preceptum de conseruanda pudicitia superbi spiritus presalubre 470 sumptione contempneret, nulla eum lasciuiae cupiditas prouocaret. In animo eius diu disceptant Dei contemptus et metus ; sed aut contemptus Dei preponderat, et superbus animus recepta cupiditate pudicitiam perdit, aut obtinet metus, et animus Deo subiec475 tus cupiditati simul ac superbiae contradicit. Haec quidem de speciali causa ruinae. Nunc qua materia eadem persepe contingat ruina, eiusdem audi doctrinam: Plerosque, ait, gula et abundantia uini turpiter in luxuriam soluit ; alios in iniuriam pudicitiae sordidae cogitationes 480 incendunt ;nonnullos de proposito castitatis occasiones oblatae deiciunt ;quosdam sub impudicitiae iugo exempla perdite uiuentium mittunt. Sunt alii quorum uitam lingua turpis inflammat, et turpem conscientiam manifestat, qui prius inuerecundos sermones aut proferunt aut libenter audiunt, ac deinde paulatim morbo 485 crescente ab honestate deficiunt. Cogitatio quippe est, quae mentem sicut turpis inquinat, ita si fuerit honesta, purificat. Hinc est quod ille corporis fluxus, qui fit in dormientibus sine culpa, interdum uigilantibus contingit ex culpa; sed aliud est quod in dormiente fit, aliud quod uigilans facit; ibi naturaliter plenitudo 490 humoris expellitur, hic turpis concupiscentia publicatur. Ne igitur, celebs, amittere castitatis uilipendas donum, recole illud prophetae imperium: Quomodo, inquit, cecidisti de celo, Lucifer, qui mane oriebaris? — id est, uirginitatis splendore cunctis parebas decorus et ammirabilis. Ammiratio enim ista non est 495 causa ignorantiae, sed nota calumpniae; ex culpa enim, ut iam diximus, superbiae miseria huiusmodi contigit ruinae, quia uidelicet cum his duobus uitiis diabolus uniuersum genus pereuntium maxime, 500

immo

omnimodis,

supplantet, libidinis scilicet atque

superbiae; unum tamen pendet ex altero. Sicut enim per superbiam itur in prostitutionem libidinis, ita a libidine peruenitur ad duritiam mentis, et (heu dolor!) usque ad contemptum ruitur Creatoris, et ita demum cor, quod Dei debuerat per humilitatem

atque munditiam esse templum, fit demoniorum per superbiam atque immunditiam delubrum et, ut apertius dicam, diaboli mo-

465/466 Isid., Sent. 2, 39, 2 (PL 83, 640C). 465 ni V, corr. V^

precessiset V, corr. V?

492/493 Is. 14, x2. 475simulet Ball

^ 477 eius

V,corr. V | 478 doctrina V abundantia corr. V?, concupiscentia V 496 contingit Ball. 498 supplantat V, corr. V? 504 apertius] aptius Ball.

PRAELOQVIA II, 14-16 505

59

numentum. Sic enim, quod negare non possumus, ipse ad beatum Iob Dominus ait: Sub wmbra dormit, in secreto calami et locis humentibus. Caue igitur quicunque adhuc tanta castitatis frueris prerogatiua, ne tuis meritis eam tribuendo, dum declinas libidinem, inci-

510

das in elationem, et dum caues elationem cadas segniter in libidinem; quod ut agere ualeas, timorem gehennae oculis propone mentis et, ut clauus clauum

515

520 Heli sacerdotis.

525

expellit, ita huius timor incendii

ardorem illius expellat uitii. Consideratio quoque terrenae fragilitatis timorem refrenet elationis. Ita fit ut et ab elationis ueneno et a libidinis incendio, Christo adiuuante, defensus, angelis perpetim . coniocunderis consortibus, angelicam in terris quandoquidem uitam es imitatus. VI. 15. Pater aut mater es? Memento disciplinam te debere filiis, et sic monitis obtempera apostolicis, ut simul et interitum caueas Patres, inquit Apostolus, nolite ad iracundiam

prouocare filios uestros, ut non pusillo animo fiant. VIL 16. Filius uel filia es? Memento te reuerentiam debere parentibus ; ipse enim Vnigenitus, qui non ex peccato ut tu, sed ex Spiritu sancto conceptus, de Virgine natus est. Postquam in templo inuentus parentes (id est, matrem Virginem et nutricium castissimum et ideo patrem nominatum) de diuinitatis suae potentia, qua cum Patre omnia possidens inhabitat, edocuisset, et illi non intellexissent, Descendit, inquit Euangelista, cum eis, et uenit

530

535

Nazareth, et erat subditus illis. Cur ergo tu dedigneris subdi parentibus, cum et nutricio suo subdi non dedignatus sit cuncta creans et nutriens Dominus ? Et sepe contingit, ut paupere patre existente, diues sit filius. Quid, rogo, in rerum natura fedius ? Et cum alii de fastu paternae nobilitatis soleant superbire, tu ad ignominiam tui ipsius, patrem nota paupertatis adustum per plateas dimittis mendicando incedere. Quid enim mendicans clamitat, nisi te nouitium, te assumptum, te illud, quod nuper ab his inuentum est, qui se homines facere iactant, id est facticium, te alleuaticium, te nothum spu-

riumque demonstrat ? Cui si aliquis id uel mentiens improperaret, 540 nonne causa commotionis haec magna esse potuisset? Et haec quidem quantum ad seculum. Secundum uero Deum, cum ipso in Psalmo dicat: Beatus qui intellegit super egenum et pauperem; super quem tu, rogo, intellegis, qui nec ipsum mendi506/507 Iob 40,16. cf. I Rep. 2, 12-25. 542/543 Ps. 40, 2.

508 ahuc V, corr. V?

bus V?, patribus V V?

512 cf. Hier., Epist.125,14. 520/521 Coloss. 3, 21.

| 519 Eph.6,4. 520 528/529 Luc. 2, 51.

— 521 prouocare om. V, add. sup. V^

529 digneris V, corr. V^

538 faticium V (sed cf. 3, 1007)

542 ipse Ball.

523 parenti-

534 ignoniam V, corr. 543 intelliges Ball.

60 545

550

555

PRAELOQVIA II, 16-19

cum miserando patrem recognoscis ? Cui, rogo, porrigis elemosinam, qui nec ipsam in patre agnoscis naturam? Etsi omnibus misericordia impendenda, etiam a fide extraneis, maxime autem,

ut ait Apostolus, ad domesticos, fidei, quid his, qui non solum domestici fidei, sed etiam domestici sanguinis uel origo sunt generis? uel, sicut quidam pulcre in Decacordo ait: Qui suis parentibus non defert honorem, quibus parcere poterit ?Omnibus igitur aliquid dandum est, patri totum committendum, eius dominio totum mancipandum. Pater itaque sis, filius sis, quilibet consanguineus sis, audi Apostolus: Qui suorum, et maxime domesticorum, curam non habet, fidem negauit et est infideli deterior. VIII. 17. Vidua es? Habes Annam tuam, ut ita dixerim, regulam. Quod si aliter uiuere uis, audi Apostolum: Vidua, inquit, quae in

deliciis est, uiuens mortua est. IX. 18. Virgo es? Gaude in Domino humiliter et caue ne perdas esse quod es. Habes Mariam, pudicitiae speculum, uirginitatis 560 titulum, humilitatis insigne, decus innocentiae. Scrutare eius can-

ticum ; potest tibi sufficere ad compositionem morum. Intuere qua maxime uirtute nisa est illa, ut huius tam excelsi et sublimis, et

nulli post nec antea concessi, muneris meruerit prerogatiua ditari, et stude quantum potes et tu eam imitari; quod ut querenti tibi 565 facile occurrat, interrogata humiliter ipsa respondeat sapienter: Quia respexit, inquiens, humilitatem ancillae suae. Ecce causam; nam et hoc idem iam olim promiserat per prophetam: Ad quem, inquiens, respiciam, nisi ad humilem et quietum et trementem sermones meos ? Tota itaque causa perditionis nostrae superbia, 570 tota recuperationis humilitas. Humilitas mater uirtutum, morum est omnium ornamentum ; sine hac uirtus nulla; absque ea omnes uirtutes non uirtutes sunt sed uitia. Denique profero tibi tres uno ordine, de quibus non ualeas dubitare: utrique doctores mirifici, utrique pontifices summi, utrique toti mirabiles orbi, Romae unus, 575 Mediolani alter, Ypponae prefuit tertius. Nulla, inquit prior, uirginitas carnis, quam non commendat suauitas mentis. Decet, ait alter, ut quo casttor uirgo, tanto humilior sit. M elius, inquit tertius,

est humile coniugium quam superba uirginitas. X. 19. Paruulus es ? Nutriat teillein hoc seculo, qui Samuhelem 546/547 Gal. 6, 10. 549/550 Isidorus, quaest. in Ex. 29, 9 (PL 83, 302C.. — 553/554lITim.5,8. | 555/556 cf. Luc; 2, 37. 556/557 1 Tim: s, 6. 566Luc.1,48. 567/56915.66,2. 575/576 Gregorius, Moral. 6, 34, 53 (CC 143, p. 322). 576/577 Ambros., Expos. in Luc. 2, 22 (CC 14, p. #2). 577/578 Aug., Enarr. in ps. 99, 13 (CC 39, p. 1402). 579/580 cf. I eg. 2, Er.

550 parcere V, parere Ball. maxima

Ball

Ball.

555/556 regulam] -ulam in corr. V. — 562

alt. et om. Ball.

568 respiciam inquiens Ball.

563

meruit

V, corr.

V?

573 uales V, corr. V?

566 causa

PRAELOOVIA II, 19-21

61

in templo. Audi itaque, ut potes et tu — satage, ut potes et tu; conare, ut potes et tu; nitere ut potes et tu; sequere, ut potes et tu

585

— dicentem Sapientiam: Vsquequo, paruuli, diligitis infantiam ? Scito patremfamilias adesse, et te ipso eui tui mane cotidie uocare. Dum enim profeceris, dum legere, dum intellegere, dum certe interrogare uolueris, inuenies quosdam in quinquennio, et, quod maioris adhuc miraculi est, etiam in triennio, ad martirium sponte

prorupisse, sapientissime et potentissime seculi potestatibus restitisse, miracula in nomine Domini ostendisse, tormenta fortiter tolerasse, tortores constantissime derisisse, mortem pro Domino 590

595

600

605

610

non tam immaturam quam pretiosam libentissime suscepisse, et coronam immortalitatis cum palma uictoriae, signis et miraculis ad extincta eorum corpora clarescentibus, se accepisse, perspicacissime demonstrasse. Et, quod adhuc incredibilioris erit prodigii, plures fortissimas uiragines eiusdem inuenies eui, in conflictu uictrices diaboli, pro amore profecisse nominis Christi. Inuenies quoque eiusdem etatis miseros, post remissum originale peccatum, propriis meritis mercatos infernum, et hoc quibusdam apertis indiciis ad notitiam monstrasse hominum, ipso misericorditer permittente, qui hoc ad tuae cautelae scribi uoluit exemplum. XI. 20. Puer es? Audi Apostolum: Nolite pueri effici sensibus, sed malitia paruuli estote, sensibus autem perfecti sitis. Imitare illum de quo legitur, quia Proficiebat etate et sapientia et gratia coram Deo et hominibus. Secundum enim diuinitatem totus manens perfectus neque in quo proficeret habens, qui sic sine initio existit, ut neque deficiendo finem aliquem habere possit ; iuxta humanitatem quam tui gratia accepit, proficere uoluit, ut tibi, unde proficere deberes, monstraret, immo ut proficeres ipse prestaret. Scito itaque et tu, patremfamilias adesse, et te ad uineae culturam tanto studiosius uocare, quanto iam et menbra corporis ad laborandum et sensus ad intellegendum uidentur crescere mentis. Cum additamento enim coniunctionis, te et sequentes inuitat dicens: Ite et uos in uineam meam ; quod alibi clarebit cur faciat. Memento

«615

etiam mortem

infantibus, pueris et iuuenibus,

licet immaturam, tamen improuise accidere, uti et senibus accidit debite. XII. 21. Adolescens

es? Audi Dominum:

7701, inquit, dico,

surge. Audi et Apostolum: Surge qui dormis, et exurge a mortuis, et

582 Prou. 1, 22. 600/601 I Cor. 14, 20. 602/603 Luc. 2, 52. 608/612 cf. Matth. 20, 1-16. 616/617 Luc. 7,14. 617/618 Eph. 5,14.

V?

581 tert. et om. Ball 594 uirgines Ball,

pro- add. sup. V^

605

senibus] -ibus zz ras. V?

583 teipsum eui Ball. 584 intellege V, corr. 596 originale] alt. -i- in corr. V^ 597 propriis] haberi Ball

614 accidere om.

V, add. sup. V?

62

PRAELOOVIA

II, 21-22

illuminabit te Christus. Nec succenseas, quod tam terribiliter te in ipsis uideor iniciis excitare; scias me hoc tam propter decliuem ad lapsus multigenos agere huiusmodi etatem quam et bicipitem in ipso introitu uiuendi callem ; quod littera tibi Phitagorae Samii

620

ualet recordari, si quando dare uolueris oblitui. Sed et ille, qui nostrum, quod laboramus, iam in multis iuuit, auxit, ornauit, et

| roborauit opus, ne quid minus et ad id explicandum posse uidea62 5

630

tur, assit, rogo, quantotius, Augustinus utique beatus: Iuuentus,

inquit, ad amorem liberior, ad lapsum incautior, ad infirmitatem fragilior, ad correptionem durior. Ecclesiastes etiam, Prouerbiorum et Sapientiae libri, auctorum etiam tam Noui quam Veteris Testamenti, tam umbrae ueri quam ipsius ueritatis acti presagiis, quid de tuae exprimant proprietate etatis, quibus te contra instruant et muniant

documentis, longum est edicere nimis, ne

inpedimentum sit propositi ad alia tendentis. Sed ne te, dum multis indigeas, etiam aliquibus uideamur fraudare, hortamur, si uelis, ut aurem cordis Psalmistae adhibeas 63 VA dictis, quibus interrogans tibimet congruum accepit consilium, In

quo, inquiens, corrigit adolescentior uiam suam? in custodiendo sermones tuos. Nota igitur (ut uerbis Augustini nunc quoque utamur), quod non presumptione humana inuentum, sed inspiratione diuina acceptum, tibi subito propinet remedii poculum. 640 Mens enim tua, quae degenerat in stirpibus, meliores edere fructus incipit, si uerborum celestium conspersa seminibus fuerit, quae tamen ille celestis agricola nisi in quodam uersu serere consueuit. Audi denique huius fecundissimae sationis ministrum: Omnia, inquit, uestra honeste cum ordine fiant. Dirige itaque cordis obtu645 tus ad illius nutus nec tortuosi serpentis sequaris anfractus. Dirige uiam ad te uenientis Domini, rectas fac semitas Dei tui. Ipse enim non nisi uia incedere dignatur recta, sicut de ipso dicit Scriptura: Viae, inquiens,

65 o

Domini

rectae; peruersae

autem

sunt semitae

reproborum. Si ergo uis Christum sequi, qua ille incedit, ambula uia, ne de te dicatur: O qui dereliquerunt semitas rectas! 22. Animaduerte quid tibi consilii melioris propheta agendum decernit in Threnis: Bonum, inquit, est wiro, cum portauerit iugum ab adolescentia sua. Et quasi interroges "Cur ?", adiecit: sedebit singulariter et tacebit. “Nil aliud", inquis, "utilitatis? Istud enim

621/622 cf. Persius, Satirae 3, 56-57; Isid., Etym. x, 3, 7. 625/627 Ambros., in ps. 118, 16, 45 (PL 15, 1440). 635/637 Ps. 118, 9. 643/6441 Cor. 14, 40. 646 cf. Luc. 3, 4. 648 Dan. 3, 27. 648/649 cf. Prou. 2, 15. 649/650 cf. II Petr. 2,15. 652/653 Thren. 3,27. 653/654 Thren. 20288

625 quantocitius Ball. 626 ad mortem V, corr. V?^ 631 est om. Ball. 634 arem V, corr. V? — cordis om. V, add. sup. V? 643 sationis fecundissimae Ball. 648 sunt add. sup. V! 653 cur sua? adiecit Ball.

PRAELOOVIA

II, 22-23

63

655 homines maxime deputant utilitati: denique constipatum multis

lateri adherentium incedere turbis, multis obsequentium comprimi cuneis — magnae istic dicitur felicitatis. Tu iugum tollere

suades, ut solus sedeam, cum multos idcirco tollere, ut multis

comitentur, aspiciam." Sequitur et iungit, quid solitarius iste 660

meretur: Quia leuabit, inquit, super se. "Quo", inquis, “leuabor ?

quare leuabor ? Nonquid ut de me dicatur : Qui se exaltat, humiliabitur, an ut dicere possim: Eleuans allisisti me?" Non, sed ut dete dicatur, Qui se humiliat, exaltabitur, et: Qui habitat in adiutorio

Altissimi, in protectione Dei celi commorabitur ;tuque gaudens 665 possis cantare:

670

T'enuisti manum

dexteram meam,

et in uoluntate

tua deduxisti me, et cum gloria assumpsisti me; multique in tui, immo Dei, laude ualeant dicere: Beatus quem elegisti et assumpsisti, snhabitabit in atriis tuis. Quo autem te eleuet, interroga Paulum: Qui nos, inquit, consuscitauit et consedere fecit in celestibus. Ipseque Dominus: Vbi sum ego, illic et minister meus erit. Ministra ergo Christo et eris cum Christo. Vbi ? Videntibus, inquit, lis, eleuatus est, et nubes suscepit eum ab oculis eorum, dicentibus

angelis: Hic Iesus qui assumptus est a uobis in celum, et reliqua. Si ergo ad illum uis pertinere, stude terram de corde purgare, ut 675 expeditus et liber uirtutum pennis, nullo scilicet horum, quibus superius te inhiare monstrasti, uisco impeditis, in celum, ubi ille est, possis conscendere. 23. Quod autem dixisti nolle te conqueri dicendo eleuans allisisti me,ne forte me putes accepisse perfunctorie, dico prout ualeo, 680 etsi non prout debeo, in bonam magis quam in malam posse referri intellegentiam, scilicet ut eleuatus in uirtutum culmine, allidaris gratuito in humilitate, immo allidat te ille, non tamen in turbine et lapide grandinis, sed in spiritu mansuetudinis, qui elisum erigere ualet omnimodis, qui tangit montes et fumigant, mortificansque 685 wiuificat, auferens spiritum alta sapientium, ut deficiant et ın puluerem suum redeant — hoc est, puluerem se esse recognoscant —, precipiens dicendo: Quanto maior es, humilia te in omnibus ; ita enim ualebis recognoscere, qui ipse solus ponit humiles in sublimi et merentes erigit sospitate, et nil meritis tuis te debere tribuere,

660 Thren. 3, 28. 661/662 Luc.14,1x. 662Ps.xon it 663 Luc.x4, 663/664 Ps. 9o, 1. 665/666 Ps. 72, 24. 667/668 Ps. 64, 5. 669/670 Eph.2,6. | 6701oh.12,26. 671/673 Act.1,9-11. 678/679 Ps. 101,11. 682/683 Is. 30,30. 683 I Cor. 4, 21. Ps.145,8. 684Ps.

I.

103, 32.

684/685 I Reg. 2, 6.

661 nunquid Ball.

665 manum bis V, ras. alt. V^

V? . 667 laude om. V, add. sup. V? uis ad illum Ball.

c- add. sup. V?

685/686 Ps. 103, 29.

687 Eccli. 3, 20. 666 -que om. V, add.

669 conresuscitauit Ball. Vulg.

675 impeditus Ball.

nulli V, corr. V?

674

— 678 conqueri]

PRAELOQVIA II, 23-24

64

690 sed ei soli, qui auctor, dator et remunerator

bonorum noscitur

esse. Vno quippe, ut ante nos dictum est, inanis gloriae malo a summis ad infima, uno humilitatis bono ab infimis reuehi uales ad

summa. Sed si adhuc

requiris, nec tibi satisfactum credis, quomodo

695

super te leuari possis, scias, docente Apostolo, quia: Corpus quod corrumpitur aggrauat animam, nec erigere sese quis suis uiribus ualet ad summa, nisi illius eleuetur gratia, qui nostri causa descendit ad ima. Verum quia in hoc, quod tui causa posui, testimonio, non tantum leuabit super se dicitur, sed etiam, quod paululum

700

refutare uisus es, sedebit solitarius et tacebit, non transeunter

795

censeo accipiendum, sed magnopere inquirendum, ipsa sessio et taciturnitas quae uel sit quidue sibi uelit. Fortassis consequenter lucebit, quia grauitate et munditia cordis atque silentio oris uirtus paritur diuinae contemplationis; contemplatione autem consessus adquiritur ipse, qui et imitatur regni celestis, ab omni scilicet cupidicia ac fece rerum mortalium cohibita et eliquata cogitatione mentis. 24. Ne itaque uagari incipiam per multa, adest adhuc recens in auribus ea, quae modo in Euangelio sonuit, Maria; sexta enim

710

septimi mensis ab anni reuolutione, (octaui autem ab huius, quae me deprimit, immo erudit, calamitatis accessione) haec rite occurrit lectio feria, non parum, ut credo, auctore Deo, ad id quod

715

indagandum suscepi, collatura. Videamus itaque ut credamus; credamus ut uideamus. Quid est quod dico? Videamus Deum solum esse, qui reuelat absconsa de tenebris, credamus ipsum semper, maxime autem de se loquentibus, presentem esse nobis. Credamus ea quae nondum de illo intellegimus, ut credendo uidere et intellegere ualeamus. Sic enim dixit: Sz credideris, widebis. Queramus, sanctissima ista peccatrix, castissima meretrix, quomodo iugum tulerit, quomodo solitaria sederit, quomodo tacens se super se leuauerit; et si hodierna non suffragatur lectio, ad haec omnia habemus alterius de ea lectionis, si tamen haec eadem esse

725

sit credenda, perspicacissima atque aptissima documenta. Age nunc: Rogauıt lesum quidam phariseus, ut pranderet apud se; quod et fecit, et inter agendum: Mulier quaedam, quae fuerat in ciuitate peccatrix. Hic subsiste paululum et nota: fuerat dicit; quare erat non dicit? Nunquid adhuc audierat: Dico tibi, remittuntur ei beccata multa, quoniam dilexit multum ? Sed nouit Euan-

28.

695 cf. Thren. 3, 28. 695/696 Sap. 9, 15. 699/700 Thren. 3, .718 Ioh. x, 40. 724/726 Luc. 7, 36-37. 727/728 Luc. 7, 47. 692

uno] imo Ball.”

695 quia bis V, alt. exp. V?

700 es] est Ball.

702 quae] qua V, corr. V^ 712seriaBall. 713utBall,eet V 714est om. V, add. V? 727 nonquid V, corr. V? 728 ei corr. V?, tibi V

PRAELOQVIA II, 24-25

65

gelista causam aduentus mulieris de pietate esse Domini trahentis; ipse enim per misericordiam trahebat intus, qui per mansuetudinem foris erat suscepturus. Et ideo quando aspexit et elegit ut traheret, conuersa esse desiit quod fuerat, et accepit esse, quod per pietatem suscipientis futura erat. Sic enim pollicetur per prophetam: Quacunque hora peccator conuersus ingemuerit, saluus erit. Nunc sequentia temptemus: Attulit alabaustrum ungenti, et 735 stans retro secus bedes Domini, lacrimis cepit rigare pedes eius, et capillis capitis sui tergebat, et osculabatur pedes eius, et ungento ungebat. Ecce iugum quod tulit. Quot enim in se prius habebat oblectamenta, tot de se protulit holocausta; subiugauit cuncta 740 genera delectationum, dum de se nil sibi relinquens tota fluxit in lacrimis desideriorum celestium; arsit igne diuini amoris, quae prius igne arserat uoluptatis; lauit lacrimis maculas criminis,

730

quas gaudio contraxerat 745

noxiae delectationis; capillos, oculos,

insuper totum corpus huic iugo subegit, quae cuncta quondam in contemptu Creatoris armauit; conuertit ad numerum uirtutum multitudinem uitiorum, ut totum seruiret in penitentia, quicquid

mundo, immo diabolo, seruierat in culpa. Ecce, ex lectione presenti iugum, quod ista tulit Maria, ut reor, agnoscis. 25. Nunc alia, ut promisi, accedens quomodo sola tacens sederit, 759 sedendo se super se leuauerit, demonstret, et id totum, quod

proposuimus, Deo operante conficiat: Intrauit, inquit, Iesus in quoddam castellum, et mulier quaedam, Martha nomine, excepit illum in domum suam, et huic erat soror, nomine M aria, quae etiam

sedens secus pedes Domini audiebat uerba illius. Accipe sedentem 759) et tacendo audientem ; sed nunquid sola ? Intende. Stet:t Martha et

ait: Domine, non est tibi curae, quod soror mea reliquit me solam

ministrare ? Habes et hic solam, si placet; duae enim ante fuerant expressae, Martha et soror Maria ; Martha ministrabat sola ; Maria sedet, tacet, et audit sola; et merito tacet, quae talem pro se 760

loquentem aduocatum habet. En, ut credo, nec de sedente nec de tacente aliquid restat ambigui. Nunc subleuationem pariter uideamus, uidentes amplectamur,

amplectentes nobis optemus. Martha, Martha, sollicita es, et turbaris erga plurima — ideo, ut credo, dupliciter appellata siue 765 propter amorem siue quia non adhuc uni assidebat ut Maria, sed duobus seruiebat, querendo celestia, ministrando terrena. Quod et fecerat quondam etiam illa, sicut monstrat lectio superius decursa; sed ab his expedita abiecto iugo iam libera sponte pedibus

40.

334 CÉNE7 03 132: ^ 735/738 Luce 7, 37-38: ^ 751/757" Luc. 10, 38763/764 Luc. 10, 41.

740 de om. V, add. sup. V? ac cadens Ball.

tot fluxit Ball.

762 subleuatione V, corr. V?

748cognoscis Ball.

749

66

PRAELOOVIA II, 25-26

diuinis cuncta submittebat menbra. Martha itaque so/a non sola ; 779

TS

780

Maria sola. Sola illa quia multis, ista quia uni. Vnum est enim necessarium; multa enim illa nullum percipiunt fructum, si ad istud non perueniunt unum, et ideo illa multa indigent uno, unum non indiget multis. Maria optimam partem sibi elegit, quae non auferetur ab ea. Ecce quo subiit eleuata, quae post iugum portatum ambiuit tacens sedere sola ;soli enim sola inherens, ipsum unum,

ipsum solum partem meruit Deum. 26. "Sed quid", inquis, "tam festinanter partem hanc esse dicis Deum, qui ad hoc tenendum nullum adhuc protulisti testimonium ?" [deo protuli nullum, quia superius adest euidentissimum: Qui mihi, inquit, ministrat, me sequitur ; et ubi sum ego, illic et minister meus erit. "Ergo Martha quae ministrauit", inquis, “non Maria, tlic erit, quae sedit." Verum diceres, si pigritia sedisset ;

uerum diceres, si et ipsa iam non ministrasset. Ministrantur enim multa, cum sufficiat unum; sed peruenitur ad unum ministerio 785

79°

multorum. Vnum ergo, quod est? Deus utique. Et multa, quae? Opera misericordiae. Operibus misericordiae peruenitur ad Deum; ubi cum peruenitur, cessat omne quod agitur ; quia non est necessitas, qua agatur. Remanet fructus cuius causa agebatur, remanet sola caritas qua agebatur, ipsa una uni, ipsa sola soli, ipsa singularis adheret in seculum singulari Ipsa autem, qua tu Mariam accusare niteris, sessione in tantum nil est operosius, etiamsi nil

795

uideatur cessationi similius, ut definitione congrua etiam in hoc seculo quies ualeat operosa uocari. Sed ne forte inopia dicendi me putes suffragium non protulisse exempli, habes ipsum beatum iuuenem, sanctum adolescentem, immo ipsam quae tulit iugum Mariam, in eisdem Threnis loquentem: Pars mea Dominus, dixit anima mea; propterea expectabo eum. Et Psalmista: Portio, inquit, mea in terra wiuentium. Quod

800

autem ab ea nunquam auferatur, audi: Tu, inquit, idem ipse es, et anni tui non deficient; filii seruorum tuorum habitabunt ibi, et semen in seculum dirigetur ;et: Pars mea Dominus in eternum. Deo autem gratias, quia huc sumus ratiocinando adducti, ut ipsa tui cunctatione suadeam tibi iugum tollere cum Maria, ministrare cum Martha, ut postea bene sedere cum eadem ualeas Maria, cum

805

qua etiam obtime sedendo, id est, contemplatiue a secularibus uacando et uerbum Dei sine strepitu audiendo, partem obtimam eligere, obtinere ualeas feliciter et possidere.

770/774 Luc. 10, 42. 798 Ps. 141, 6.

780/781 Ioh. 12, 26.

799/801 Ps. xor, 28-29.

784 ministerio] -erio zz ras. V?

corr. V^ — thre V,corr. V? add. sup. V^ supra

797/798 Thren. 3, 24.

801 Ps. 72, 26.

— 793 uacariV,corr. V?

— 796 protulit V,

— 797 Dominus add. sup. V?, Deus Ball.

potio V, corr. V?

798 et

in terra uiuentium exp. V?, dominus add.

PRAELOQVIA II, 27

67

27. Hoc itaque iugum tam suaue, hoc onus tam leue, quod te tantum eleuare, tantum ualet attollere, ut partem ipsum merearis 810

815

Deum habere, quod non conterit ceruicem, sed ornat, honestat collum, non cruciat, ne cuncteris, ne moreris, queso, in iuuentute tollere, ne, si sero uelis tollere, desit forte locus, dicaturque tibi:

Quae in iwuentute non collegisti, quomodo inuenies in senectute ? Preueni ergo senectutis annos operatione et correctione congrua, sciens obtius tibi esse ut possis ueraciter dicere: Deus, qui pascis me a iuuentute mea, et: Deus, docuisti me a iuuentute mea, quam

820

recordatione lapsuum suspecte orare et deflere dicendo: Delicta tuuentutis meae et ignorantias meas ne memineris, Domine. Illud est enim robur salutis, istud medicina egritudinis; remedium uulneri queritur, gratia sananti refertur. Cum enim militia sit vita hominis super terram, nonne melius est in iuuentute eiusdem militiae excubias fortiter subire, ut in senectute inter emeritos

locum maioris gradus ualeas obtinere, quam segnitiae in adolescentia uacans tunc militiae manus nitaris dare, cum et senectus 825

laborem impedit et eneruat artus uiribus deficientibus spe capessendi uictoriam

certaminis

dissolutioribus

interdictis lacertis,

presertim cum nec etas ipsa tot uitae promittat spatia, quibus labore peracto militiam mutare, ut altioris gradus infuleris honoribus, possis, sed potius fessis artubus nullo preeunte laudis preco830 nio gaudeas — si saltem inter illos annumereris, qui donatiuum pro ipso expetunt tyrocinio, aut cum prouincialibus, qui annonam tributaliter ipsis prebent militibus ? Ideoque bonum esse dicit ille superius iugum in adolescentia tollere. Etenim ei, qui post decursum iuuenilis etatis tempus illud tollit, 835 multa eueniunt genera contrarietatum; stimulant enim assueta uitia, consuetudo deprimit praua, exagitat conscientia ipsa, usus erroris instabilem facit; conatur contra se et labitur sub se, abolefacere uult uetera, sed uoluntatem non sequitur efficacia,

captisque in rete auibus non dissimilis, ubi expedire uult pedem operis, maculis retinetur usitatae consuetudinis. Tota itaque huic res in periculo, illi in bono. Sedebit denique iste singularis, rarum aut forte nullum suis dignum inueniens consortiis, quietus et feriatus diuinis uacabit officiis, angelicis ditatus reuelationibus et premiis, nullis nec ante actis nec presentibus illecebrarum uolup845 tatibus interpellatus, nec stimulantis carnis tactus titillationibus, 840

solus, quietus, liber gaudebit et securus.

813 Eccli. 25,5. 815/816 Gen.48,15. 816Ps.70,17. 24,7. 820/821 Iob 7, 1. 833 cf. Thren. 3, 17.

808 pr. tam om. Ball. adolescentie V

815 optatius em. Ball. (sed cf. 1, 1069)

825 eneruat em. Ball,enerues V

conscientia in ras. V?

817/818 Ps.

823/824

828.infulari Ball.

836

68

PRAELOOVIA II, 28-29

28. Quisquis ergo es, qui ad hoc tam singulare niteris fastigium, exercere prius communiter in campo uiuentium ; asside grauioribus acclinis et sedulus ;disce honorem deferre senioribus, amorem 850

equalibus, exemplum iunioribus ; sequere auctoritatem ac precepta sapientium, et per haec tibi Deum loqui credito ipsum. In consilio seniorum cum sederis, manum ori adhibe, intentus ausculta, sedulus disce, ut percipiens senum sententias colligas sollicite,

855

860

865

870

quod in maiori serues etate. Aliquando etiam uolo te a coequeuorum continere loquelis, ut paruiloquio assuefieri ipso usu instruaris neue rudis adhuc etatis facile ad illicita loquendo labaris, sed remotus seniorum intendere preceptis, antiquorum dictis, prophetarum oraculis, et apostolorum ualeas magisteriis. Laudandus enim est, qui uult tacendo loquenda discere quam proferre quae sentit, antequam loqui discat. His si tuam Dei gratia indolem concesserit munerari, adiciendum quod et facete ab eo qui supra insolentissimo quidem sed disserto cuidam consiliatum est iuueni, ut nec plus quam oportet tibi tribuendo uanescas nec rursus te abiciendo ac desperando frigescas. Inter haec animaduerte patremfamilias otiosum te, non simpliciter ut illos mane primo, sed cum additamento coniunctionis, qua notam intellegas reprehensionis, ad uineae cultum uocare: Ite, inquit, e? uos in wineam, id est, et ipsi qui mane horaque tertia debuistis adesse, saltem uel sexta, properate et medium, quod restat, diei lucrifacite.

XIII. 29. Senex es? Gaude in Domino, qui ad hoc es perductus, non solum quidem quia iam multos Sirtium scopulosos euasisti naufragosque casus, sed et quia iam prope est, quo tendere uideris, portus, si tamen es serius, si probus, si grauis, si bonis moribus comptus, si canitie uenerabilis mentis, si uenustate mellifluus oris, si dicere uales cum Psalmista :Senectus mea in misericordia uberi. Sin secus, quod absit, ne succenseas,

875 ornatus, si uirtutibus

880

rogo, si et te monere audeam iunior ego (scias me ipso hoc presumere officio) quantum etiam te uideo attinere. Nulla etas ad id, quod opus est, discendum sera debet parere, et licet (ut quidam satis probe ante nos uisus est dicere) senes magis deceat docere quam discere, magis tamen condecet discere quam quid doceant, immo quid agant, quod non ex superfluo addere satis possimus, ignorare. 865/864 Aug., De anima et eius origine 3, 14, 20 (PL 44, 522A). Matth. 20, 7.

867/868

876/877 Ps. ox, n.

849 aclinis V, corr. V^ — 850 ac] et Ball. 852 comsederis V, corr. V! 852/853 asculta V,corr. V? 865 aniaduerte V,corr. V? 868 alt. et add. sup. V^ — 871/872 ad hoc ... euasisti] ad hoc usque ductus non solum quia quammultos Syrtium scopulos euasisti Ball. — 874serus V 878 iunior] post u ras. 2 litt. V

PRAELOOVIA II, 29-30 885

890

69

Audi itaque et tu quid Ecclesiastes dicat : Sz multis annis uixerit homo, meminisse debet tenebrosi temporis et dierum multorum ; qui cum wenerint, uanitatis arguuntur preterita; et: Puer centum annorum, maledictus erit; temque: Senectus uenerabilis non diuturna neque numero annorum computata. Audi etiam custodem omnibus generaliter, tibi uero dicentem specialiter: Venit mane et nox ; St queritis, querite ; conuertimini et uenite. Audi et Apostolum: Omne, ait, quod ueteratur et senescit, prope interitum est. Perspicienti autem mihi ipsos quos capite geris niuei canos cando-

ris, fateor non minimum adest dubietatis, unde initium debeam 895 ordiri sermonis, siquidem et reuerentiam etati et doctrinam uellem, si possem, conferre fatuitati. Verum assit, rogo, ille propitius

qui insensatos ad humanam loquelam asinae quondam conuertit rugitus. Retexam seriem lectionis euangelicae hodie recitatam, et si ibi tuum forte aliquid inueneris, ne mihi, queso, qui recito, 900 imputes, sed tua,ut tua, recipias, et tibi ad utilitatem, etiamsi ad

contumeliam putes prolata, conuertas. 30. Arborem fici habebat quidam plantatam in uineam suam, et reliqua. Arboribus significari homines, si tibi adhuc ista non suadet lectio, lege aliquid apertius in Danihele, ubi refertur somnium 905 de arbore magna et excelsa, cuius cum multa descripta essent dignitatum preconia, ad ultimum succidi iussa, et super regis celsitudinem interpretata ipsum, quem excellentia signauit, iactura monstrauit. Nam ille innumeris prouectuum dignitatibus, ueluti quibusdam elementorum contemperationibus, quasi usque 910 ad celum ut arbor est inaltatus; excisus a culmine cecidit ab honore, desertus est a sibi obsecundantibus, ueluti arbor ab auibus fugientibus; septem temporibus super eo mutatis, ad pristinum

915

statum rursus rediit celsitudinis. Sunt autem et in Scripturis, quae aliud per naturam, alterum signant per intellegentiam, sed lectoris requirunt diligentiam. Arbor ergo ista, siue tu siue ego siue utrique, siue quilibet, cui ipsa, quae de ea referuntur, congruunt, sit, uideamus quid illi contigerit. Venit, inquit, querens fructum in ea et non inuenit. Quis uenit ? Ille,

cuius erat uinea, cuius et ficus. Si tu ficus, ergo ille, qui te plantauit, 920 est Dominus; etenim ipse, Vinea, inquit, mea electa ; ego te plantaui. Quod si non credis, adest parabola, quae approbet, alterius lectionis. Vinea, in qua te plantauit, est Ecclesia; uenit querens

fructum in te, et non inuenit. Quot uicibus ? Ipse dicat ;non enim

885/887

Eccle. 11, 8.

890/891 Isai. 21,12.

887/888

|892Hebr.8,13.

13, 6. 904/913 cf. Dan. 4, 10-30. 21. 921 cf. Matth. 21, 33-43.

902 uinea sua Ball. Vulg.

Is. 65, 20.

888/889 Sap. 4, 8.

— 897 cf.Num.22,28.

918 Luc. 13, 6.

904 Daniele V, corr. V?

902Luc.

920/921 Ier. 2,

70

925

PRAELOOVIA

II, 30-31

hic aliquid uiolenter ex me proferre aut fingere uolo, ne non certus disputator, sed ineptus a te iudicer fabulator. Dixit autem ad cultorem uineae: Ecce, anni tres sunt, ex quo uento querens fructum in ficulnea hac, et non inuenio. Tene igitur: tres sunt anni. Aliud uideamus. Te dixi arborem, uineam Ecclesiam, quendam illum, immo dominum uineae illum, Deum; cultorem uineae quem di-

959

cam? Si enim cultorem ficus dixisset, forte animus tuus, forte angelus, cui, ut quibusdam uideris, immo ut recte potes uideri, es

commissus, fuerat intellegendus. Nunc autem non cultorem arboris, sed cultorem wineae dicens alium requirit, qui non te solum excolendum, 935

sed et alias ficus, immo

custodiendam susceperit. Quid ergo? Angustamur?

totam

summam

uineae,

Non; quod si aliquid, bene. Quod

enim difficilius inuenitur, dulcius, teste Ambrosio, tenetur, et quo

tardior adeptio, eo gratior perfunctio. Poteram enim, quantum ille, qui desuper magister est omnium, conuallem exiguitatis meae per ipsos, qui iam satis super hoc tractauerunt, montes dignatur irrorare, tibi iam cultorem uineae monstrare ;sed uolo te eminen-

945

tioris exemplo auctoritatis attrahere, quo et ad querendum paratior efficiaris, et me non a me haec inuenisse, sed de Scripturis comprobasse perspiciens tanto capatior reddaris, quanto auidior. 31. Homo quidam, ait alia lectio, sed tamen et ut haec Euangelii, erat diues, qui plantauit uineam, et sebem circumdedit ei, et locauit eam agricolis, et cetera, usque dum reuersus malos male

950

95

MA

perdet, et uineam suam locabit aliis agricolis. Quod quia impletum est, ideo ipso relatu multorum iam patefactum, perspicatius istud, quod modo queritur, suffragando ualet aperire. lam enim illi uineae mali cultores, qui non solum reddere fructum noluerunt, sed etiam seruos diuersis iniuriis affectos occiderunt, insuper et ab ipso filio manus continere noluerunt, male sunt perditi. Iam uinea locata est apostolis eorumque successoribus episcopis, presbyteris ceterisque ordinibus sacris, qui singuli, pro suo quisque captu uel ministerio, eidem insistentes dominum uineae, ut ueniat,

prestolantur, non ut malos male perdat, sed ut fructum beneplacitum recipiens bonos operarios benigna largitate remuneret. Horum autem aliquem quis sit, siue episcopus scilicet, siue presbyter, qui te excolendum suscepit, non ad me pertinet. Ipsum autem de te alloquitur et te fructum non dedisse conqueritur, cum mores 926/927 Luc. 13,7. 937/938 cf. Aug.,Deeccl. mor. 1 (PL 32, 1311) ; Enarr. in ps. 138, 31 (CC 40, p. 2011). 940 cf. Greg., Mor. 9, 6, 6 (CC 143, p. 459). 945/947 Matth. 21, 33. 947/948 Matth. 2z, 4x.

929 illum om. V, add. sup. V?

930 ficus cultorem Ball.

931 ut

quibusdam om. V, add. sup. V^ — 934 et om. Ball. 942 adtrahere V, corr. V? | 947 cetera om. Ball 954 que om. V, add. sup. V^ 959 aliquis 960 ipse Ball. Ball

PRAELOOVIA II, 31

71

tuos ei demonstrans te inconuertibilem diuque infructuosum esse fatetur non solum suo ore, id est Scripturarum uoce, sed et tua

operatione. Ecce, inquit, tres sunt anni ex quo uenio querens fruc965 tum in ficulnea hac, et non inuenio. Haec dicuntur, dum cultor tui cordis in te conspicit ea, quae Domino docente cognoscit reprehensibilia. Tunc conquerentem super te audit ipsum, cui detrectas fructum deferre operum. Annis autem tempora etatis significari, sicut et alio Euangelii loco horis, si denegas, sunt multa quae tibi 970 obuiant testimonia. Ne itaque, dum illud, unde nullum opus est gerere scrupulum, testimoniis cingere operam damus, tardius illuc contingat uenire quo festinamus, scias tribus temporibus etatum Dominicum iam tibi affuisse aduentum. Venit enim ad te in infantia et pueritia, ut 975 unum pro sui uicinitate accipias, dando baptismum et ministrando intellectum, prebendo magistros, et fructus exquirendo collatos. Quid retuleris, ipse melius nosti. Venit secundo in adolescentia et iuuentute cumulando intellegentiam, augendo dona, requirendo merita, et tunc quid rependeris, credo quia recolis. Adest nunc ; 980

uide quid facias. Vult enim te succidere. Et ne lenocineris tibi, quod, si excisus fueris, rursus erigaris, ut

illa superius, post septennium: alia fuit illa arbor, alia tu ; non fuit illa ficus, sed cedrus, nec de cedris Libani, quas plantauit Dominus, sed de illis, de quibus dictum est: Confringet Dominus cedros 985 Libani, quia etsi Libanus

candidatio interpretatur, sunt tamen

quidam uelut sepulchra dealbata, quibus we dicit Veritas ipsa. Non stetit haec cedrus in uineto, sed in campo. Crede mihi: si incorrectus excideris, statim in ignem mitteris. Iam enim minatus est Paterfamilias dicens: Omnis arbor, quae non facit fructum bonum, excidetur et in ignem mittetur. Tunc expectabatur gratia, 990 modo prestolatur iudicium. Ille quia paganus, tamen aliquid boni habens remunerabatur in presenti, ut cruciaretur in sempiternum; tu quia Christianus, licet neglegens, exigeris, ut hic te sponte corrigens uiuas in eternum. Et haec quidem omnia ex superfluo, 995 cum illa excisio nil fuerit aliud nisi regni et sensus amissio; tua autem haec, de qua hic dicitur, sit animae amissio et mortis subicio, quae, si bona fuerit, non est mors sed natalis ; sin mala, erit

mors inmortalis, defectus indeficiens, perditio semper manens, IOOO

corruptio immutabilis, luctus sine consolatione, gemitus sine cessatione, calamitas sine fine.

964/965 Luc.x3,7. | 969 cf.Matth.20,3-12; 981cf.Dan.4,22. 983 cf. Ps. 103, 16. 984/985 Ps. 28,5. 985 cf. Hier., In Iouin. x, 30 (PL 23, 253). 986cf.Matth.23,27. 989/990 Matth. 3,10. 996/997 cf. Dan. 4, 13.

V?

970 obuient Ball. 972 illud V euenire Ball. ‘ | 986 sepulcra V, corr. V? 995 nihil Ball.

980 uul V, corr.

22

PRAELOOVIA II, 32-33

32. Memento itaque, ut adhuc de ipso Euangelio, quod tibi restat, eloquar, quid ille tuus cultor, siue sit episcopus siue aliquis pro te Deum rogans, dicat patronus: Domine, dimitte illam et hoc anno, usque dum fodiam circa illam, et mittam stercora ; et siquidem 1005 fecerit fructum ; sin autem, in futuro succides eam. O quam breue spatium! o quam sufficiens, si conuertaris! o quam subitum, si auertaris, immo si persistas in hac, qua te inuenit, duritia cordis!

IOIO

Sed ne dicas me hic uiolenter annum pro anno accipere, cum superius annum dixerim pro eate, considera et hic, rogo, etatem tuam, cogita quantum uixeris, et uide, si adhuc etas tot promittat spatia temporis, cum presertim et in ipsis infantibus incertus sit, quia sepe immaturus, exitus mortis. Cogita, quia non sine causa certae rationis silicernius in ista etate uocaris, sed ut ammonearis

IOIS

debitum finem attendere, tanto scilicet attentius, quanto magis est contiguus. Ponas ante oculos, quo hinc excedens suscipi debeas, thafum; ab obtutibus non recedat sepulchrum; a medita-

tione ne aufugiat memoria peccatorum, immanitas penarum, formido suppliciorum, contemplatio iudicis, sententia illa ultima eternae perditionis. Hoc est enim stercus, quo ad statum potes reuehi pinguedinis; haec fossa humilitatis, qua fructum referre ualeas piae operationis, uidelicet ut conscientia prauitatis tangat memoriam cogitationis, et plangens quod te fecisse recolis, ad fecunditatem operis per defossionem confessionis et contemplationem fetidae operationis radix tui redeat cordis. 1025 33. Et ne tempus exactum nimium longissimum, residuum autem ad penitentiam estimans desperes breuissimum, precor te, considera Dauid, intuere Zacheum, et, si est unde, imitare ipsum;

quod si tam pauper es, ut nihil unde te redimas habeas, et tam subito te intercipit mortis casus, imitare illum beatum latronem, 1030 diutino latronem, subito confessorem, subito martirem, diu homi-

cidam, ilico paradysi incolam. Imitare Niniuitas ueternosas reatus triduana penitentia delentes. Ineffabilis enim, inexcogitabilis et incomprehensibilis est bonitas Medici celestis, nunc alios longa, nunc alios mediocri, nunc alios breuissima satisfactione, omnes 1035

uero sola suae gratiae benignitate, nullum sua aliqua saluans operatione, sicut audisti in Psalmo: Quia melior est misericordia tua super uitas. Si enim tempus suppetit, uult ut longos erratus longa maceratione castiges, sicut dicit ad Ananiam: Ego enim ostendam ei, quanta oporteat eum pati pro nomine meo; quod est

40.

1003/1005 Luc. 13, 8-9. 1027 cf. Luc. 19, 8. 1029 cf. Luc. 23, 1031 cf. Ion. 3, 4-10. 1036/1037 Ps. 62,4. 1038/1039 Act. 9, 16. 1007 hac] hoc V, corr. V?

y?

1019 potest

V?

1038 ad animam Ball.

V

1016 taphum Ball.

1027 immitare

V, corr. V?

sepulcrum

V, corr.

1031 immitare V, corr.

PRAELOOVIA II, 33-34

73

tale quasi diceret: Qui diu contra me pugnauit, diutius uolo, ut et pro me decertet. Denique iam Dauid peccatum dimiserat, et tamen eius filium contra ipsius uotum occidens, alium autem aduersus eum erigi sinens, populum sternens, penam adhuc pro peccato intentat. Quod si mediocritas uitae occurrit, mediocritatem penitentiae 1045 1040

non renuit, tantum ut uoluntas non mediocris, sed sit immanis.

Vnde satis prouide a sanctis Patribus institutum est in causis penitentium non tam considerari debere mensuram temporis quam doloris. Quod si ipsa hora ultima te subito inuadit, dum adhuc 1050 spiras, dum palpitas, quantulam uales emitte uocem confessionis, peniteat te illic uenisse imparatum. Ne tamen desperes, ne dubites; confidenter clama, ex toto corde supplica. Videt ille in corde, considerat quo affectu clames. Crede mihi, ueraciter tibi promitto, quia, si uiderit, quod non duplici, sed simplici corde peniteas, et 1055 confitearis in ipso articulo mortis, medicinam conferet salutis. Animet ergo dubietatem noxii timoris tanta clementia Conditoris; terreat duritiam obstinati cordis sententia illa Iacobi apostoli,

1060

licet uniuersalis, tibi maxime specialis: Ecce, index ante ianuam assistit. lanua enim cuique ille est exitus inprouisus, cui sors inreuocabilis illa uelut fur assidet captans horam, qua animam insperate rapiat et illuc ducat, ubi pro meritis propria recipiat. De hoc fure ab initio natiuitatis debuisti suspectus esse, ne irrueret, ut

assolet, immature; quanto magis nunc, cum auctoritate quadam 1065

iudiciaria adest debite. 34. Noliitaque segniter agere, noli obdormire, ne dormientem te rapiat, id est, ab operibus piis uacantem. Audi Apostolum salubri te ab hoc torporis lethargo excitantem uoce: Hora est, inquit, 1am nos de somno surgere. Ne deinceps ullas dederis ferias ; sufficiat iam nunc;

satis cum Iudeis sabbatizasti. Pone modum nunc uacationi,

et insiste piae laborationi. Vide ne contingat fuga tua hieme uel sabbato, id est ne te frigidum a caritate nec uacantem inueniat a bono opere. Scito quia ultima tibi iam adest hora, iam adest pre manibus te accersens missus; rape quicquid potes, quod tecum feras. Hoc autem tecum scias te laturum esse, quod hic studueris 1075 premittere. Securis ad radicem iam est arboris ; arida per maturitatem est arbor, infecunda et infructuosa per torporem ; nil superest 1070

quin debeat excidi. Excideris statim, dico tibi, excideris ;sed uide

ne in ignem mittaris. Non potest fieri ut non excidaris, quia

1041/1042 cf.2Reg.18,5-15;20,2;24,15.

1048/1049 cf. Aug., Ench. 65

(CC 46, p. 84). 1058/1059 Iac. s, 9. 1067/1068 1070/1071 Matth. 24, 20. 1075 Luc. 3, 9.

1047 satis add. sup. V? 1061 ubi zz ras. V?

1050 quantulum Ball.

1066 capiat Ball.

Rom. 13, 11.

^ 1051 illuc Ball.

74

PRAELOQVIA II, 34-35

conqueritur dominus uineae, quod terram inaniter occupas. Multae autem arbores exciduntur, sed in ignem non continuo mittuntur; infructuosae autem in ignem mittuntur. De ceteris autem opera diuersa, uascula fiunt diuersa, quaedam etiam optima, et ' quibusdam, licet perraris, auro cariora. Hoc tibi ideo suggero, quia scio ueracissime, quod in ista hora, in isto euo, in ista, quam nunc 1085 geris, etate debeas excidi; nec uolo ut fomentum ignis, sed poculum preciosissimum sis in manu Regis celestis. Vnde ille Salomon uere pacificus, qui fecit pacem inter nos et Deum et confederauit terrena celestibus, dignetur bibere et participibus suis potum letitiae, id est, tuae conuersionis et salutis gaudia propinare; 1090 siquidem ca/x eius inebrians ualde preclarus est. Haec tibi modica quidem quantum ad tuam utilitatem, sufficientia uero quantum ad nostram uacationem sufficiant dicta. 35. Nunc, quia locus sese tui obtulit causa, dignum et satis ducimus commodum quaedam nobis et tibi generalia ex eodem 1095 Euangelio subnectere, quae utrisque Deus concedat prodesse. Verum quia incomparabili oris facundia a quodam, cuius auctoritati non modice succumbit nostra, luculentissime sunt prolata, 1080

ueremur ea fedare nostri sermonis ammixtione ulla, sed ita, ut IIOO

IIOS

IIIO

IIIS

sunt disserta in fine sermonis ab eo, ponemus illibata. Ait ergo quibusdam satis dilucide aliis premissis (sed a nobis quaedam ex his — non quidem ut decuit, sed ut ariditas nostri ingenii ualuit — in tui specialiter, generaliter autem in nostri multorumque utilitate, sermone, non sensu adeo dissonante sunt recitata) Gregorius: Sunt, ait, plerique qui increpationes audiunt, et tamen ad penitentram redire contemnunt, et, infructuosi Deo, uirides stant in hoc seculo. Quid itaque cultor uineae dicat, audiamus : Siquidem fecerit ‘ fructum ; sin autem in futuro succides eam, quia profecto, qui hic non uult ad fecunditatem. pinguescere per increpationem, illic cadi, unde iam per penitentiam surgere non ualebit ;et in futuro succidetur, quamuis hic sine fructu uiridis stare uideatur. Erat autem docens in synagoga eorum sabbatis ; et mulier habebat spiritum infirmitatis annis decem et octo. Paulo ante iam diximus, quia hoc erat trinus aduentus Domini ad infructuosam arborem quod decem et octo annorum numerus ad mulierem curuam signat. Sexto enim die homo est factus atque eadem sexta die cuncta opera Domini perfecta sunt ; senarius autem numerus in trigonum ductus decem et octo facit. Quia ergo homo, qui sexto die factus est, perfecta opera 1090 Ps. 22, 5. 1104/1119 Greg., Hom. in eu. 2, 31, 5-6 (PL 76, 1230). 1106/1107 Luc.13,9. 1110/1111 Luc.13,10. 1114/1115 cf. Gén3z 27.

1082 uasula Ball.

1087 facit V, corr. V?

1088 terram Ball.

bibere

et] libere ea Ball. 1098 sed om. Ball. 1112 erat om. V, suppl. Ball. ex Greg. 1115 eadem sexta V, eodem sexto Ball. Greg.

PRAELOQVIA II, 35-36 II20

1125

1130

1135

75

habere noluit, sed ante legem, sub lege, atque in initio inchoantis gratiae infirmus extitit, decem et octo annis mulier curua fuit. Atque post pauca: Plerumque uidemus quae agenda sunt, sed haec opere non implemus ; nitimur et infirmamur ; mens iudicium rectitudinis conspicit, sed ad hanc operis fortitudo succumbit, quia nimirum iam de pena peccati est, ut ex dono quidem possit bonum conspici, sed ab eo quod conspicitur, contingat per meritum repelli. Vsitata enim culpa obligat mentem, ut nequaquam possit surgere ad rectitudinem. Conatur et labitur, quia ubi sponte diu perstitit, ibi et cum noluerit coacta cadit. Item: St ipsa se anima ad ima appetenda non deicit, contra hanc demonum peruersitas nullatenus conualescit, et transire per eam non ualent, quam contra se rigidam pertimescunt. Nos ergo, fratres, nos uiam malignis spiritibus damus, cum terrena concupiscimus, cum ad temporalia appetenda curuamur. Pudeat ergo terrena concupiscere, el dorsa mentium aduersariis ascendentibus prebere. Terram semper intuetur, qui curuus est; e quo precio redemptus sit, non meminit qui ima querit. Item: Qui gibbum tolerat, ima semper intuetur. A sacerdotio ergo repellitur, quia quisquis solis terrenis intentus est, ipse sibi testis est, quod membrum summi Sacerdotis non est.

Item: St uirtutum summa operari non possumus, ipse Deus 1140 nostro gaudet lamento. Ex ipsa ei iustitiae inchoatione placebimus,

qui iniusta, quae fecimus, punimus. Istud tantum extra uiam propositi, amenitate tam florigerae uiriditatis prati delectatum me sufficiat processisse. 36. Nunc ad te, ne opus in aliquo uidear interrupisse, reuersus 1145 suggerendo ammoneo, siquidem reuerentiam tibi deberi pro canitie scio, ut haec cum superioribus conferas, et negotium tibi ex his capessandae salutis adquiras, et ne ?nueteratus dierum malorum rite uociteris, dies tuos, iam rogo, ut dimidiare, dum uales, studeas IISO

et spiritu mentis renouari contendas. Et quia hucusque te plus iusto carnalibus refudisti in sensibus, te ad te colligas, et nouus homo

II55

iam

saltem nunc, uetere exuto, repuerescas Deo; annos

octoginta aut proximos aut transactos aut insistentes aspicias, superuenientem mansuetudinem Dei ne contempnas, ne correctionem durius sustineas, florem tui capitis amigdalum aduertas. Quod si et adhuc /ocusta, id est agilitas quondam gressuum,

1120/1141 Greg., Hom. in eu. 2, 31, 7-8 (PL 76, 1231-1232). 1136/1137 cf. Leu. 21, 20. 1147 Dan. 13, 52. 1148 cf. Ps. 54, 24. 1150/1151 cf. Eph^4;247 1155/1162 cf. Eccle. 15, 5.

1119 annis] -is iz ras V? — 1122 fortudo V, corr. V! 1123 ex dono] bene Ball. 1139 ipse Greg., ipso V 1142 positi V, corr. V! 1145 debere Ball. 1154 sustinens Ball.

76

1160

1165

PRAELOOVIA II, 36

tumore pedum aut certe tibiarum iam est impinguata, aut certe secundum poetam, Lapidosa ceragra Iam facit articulos ueteris ramalia fagi, suspectus pauidusque horam illam expecta, qua ire ad domum eternitatis boni aut mali debeas, quia postea, quicquid planctus tui causa acciderit 7» plateis, nil te iuuabit positum in tormentis, qui, dum hic superstes esses, tibi consulere et tibimet contra tantam superuenturae calamitatis angustiam consilium capere, dum immutabile id esse obtime scires, detrectasti Interim ergo dum opportunitas flendi fructuose, dum tempus acceptabile, dies adhuc adest salutis, dum uiuis, dum adhuc a Iudice sustineris, hortor ut

1170

1175

in melius commuteris. Dum ille securis differt ictum, tu de te cape consilium ; dum ille suspendit uindictam, tu corrige uitam. Non est apud Deum difficilis aut tarda conuersio, cui ipsa iustitiae placet inchoatio. Ve autem illi, cui non conceditur ante corrigi quam defungi; magnam enim, ut dicit qui superius, contumaciam contemptae mansuetudinis et gratiae maior sequi solet ira uindictae, et diutius expectatus durius feritur non conuersus; et quam largiter prerogatur misericordia in presenti, tam seuere ingratis intentatur iudicium in futuro.

«EXPLICIT LIBER SECVNDVS>

1158/1159 Persius, Sat. 5, 58-59. cf. Ratherius, Sermo II de Ascens. 132.

(PL 76, 1126).

1159 fecit

V

1168/1169

1172/1174 cf. Greg., Hom. in eu. 1,13, 5

1160 suspectusque V, corr. V?^

1168 connitaris Ball. Ball.

— 1166/11 2 Cor. 67 6, 2.

1172 contumatiam V, corr. V?

1167 adest om. Ball. 1175 prorogatur

LIBER TERTIVS I Si rex es, delectatio regia te instruat, II Discerne qua intentione quis quid faciat, III Non uirtutes pretextu aliarum rerum, quae sunt dissonae, palliare, IV Timendo Deum rege tibi commissa, V Catholicam esse Ecclesiam et Catholicam eius esse gratiam, VI Vt non rex dedignetur subdi Dei iudicibus, VII Quod

IO

opprobrium et subsannatio facti sumus, VIII Quod sicut sunt episcopi consortes sanctorum ministerio ordinis, ita sint et priuilegio honoris, IX Spiritum sanctum neglegenti etiam episcopo adesse sepe, X Quod a nemine nisi a solo Deo ualeat iudicari episcopus, XI Oratio sub altari constitutorum, XII Trifaria diuisio filiorum Ecclesiae. 1. Superioribus duobus libellis temporum, personarum, officiorum, sexuum uel etatum praeloquiis, quanta ualuimus breuitate, quanto decuit lepore, Deo donante, transcursis, nunc

15 etsi non

20

25

dignitatum, ordinum, uel affectuum uastos, et sepe ideo pernaufragos, quia abundantissimis promunctoriorum cautibus, refertissimos estus temptantes, flatibus nos committentes aduersis, ipsum obicem opponimus Christum, tricipiti uoluminum lintre eosdem gestientes sulcare, si tamen illius non desit remigium, cuius in isto eo magis flagitamus nobis necessarium affore auxilium, quo scit nos id opus assumere tanto dubitantius, quanto periculosius. Nam ex uno latere superni spectatoris, ex alio sali huius immodice feruentis ueremur procellam, nauisque nostrae, cuius iam fracto remo, amisso clauo, fessus multigenis collisusque scopulis, sopitis

uiribus, non quidem scapha portatus, sed unda iactatus, tremulis

linguam ipsam mordens dentibus, in uno breuium iacet nauclerus, omnimodis iacturam timemus, cum hunc ei miserabilem incursum 30

propter precipitem cursum, dum cauere ancipitem nesciuit excursum, contigisse nouerimus. Quanquam enim Scriptura dicente: Lingua sapientium sicut stimuli, et sicut claui in altum defixi, nouerimus diuinae auctoritatis ita constantissimam constantiam, ut nulli parcere, neminem

nouerit palpare, tamen nouimus ab ipsis quoque urbanae scientiae 35 uiris hodie summa diligentia obseruari, quid cautius quam quid proferant uerius, utilius estimari quod docet comicus quam quod interminatur Dominus, pluris pendi dictum: Obsequiwm amicos, ueritas odium parit, quam Qui me erubuerit et meos sermones, et

III, 31/32 Eccle. 12,1.

37/38 Ter., Andr. 69.

38/39 Luc. 9, 26.

III, 1/12 Si rex ... ecclesiae in marg. add. V' 16/17 per naufragos 22 id opus in ras. V? 23 spectoris V, corr. V^ — 28 huc V, corr. V? timemus Ball. inem. tenemusV 31quam V,corr. V^ ‘36 alt. quod] quid Ball.

Bal.

78

PRAELOOVIA III, 1-3

hunc Filius hominis erubescet, cum uenerit; et forte illud, quia 40

45

50

55

60

quasi dissertius, ideo putetur utilius, quia pompaticum, ideo iudicatur saluberrimum ; istud, quia foliorum uenustate, quin potius uanitatis opacissima densitate, nudatum, ideo a seculi prudentibus ceu simplex atque, ut ita dicatur, rusticum uilipenso ducitur dignum, cum nec minus cautelae eis uideatur afferre negotium suspectus Dicentium widentibus, Nolite uidere, et aspicientibus, Nolite aspicere nobis ea quae recta uidentur; loquimini nobis Placentia, widete nobis errores. Verum magistra eadem, quae et uia est, Veritate atque per quendam de se ipsa dicente: Haec ma, ambulate per eam, neque ad dexteram neque ad sinistram,satagamus hac arte sermonem moderari nostrum, ut nec ad dexteram altiora nobis presumptiue temptantes neque ad sinistram declinemus falsitati timide cedentes; quo fit (ut ita loqui quanquam absurde liceat), ut nec Terentius alicuius minus prouide odium in nosmet exacuisse nec Christus alicuius amicitiam minus libere nos notet ueritati pretulisse. Quod ne contingat, inter utraque haec cauto gradientes uestigio sic tangamus dignitatis cordam, ut citharedi taceamus personam; sic alloquamur ordinem, ut ordinati omittamus nomen, sic affectum, ut caritatis non patiamur defectum, cuius hic magnopere querere debemus profectum, presertim cum nec defuturam osorum credamus inuidiam, qui nostram hac etiam in parte reprehendere non dubitent audaciam, cum preter auctoritatem, salua

offitii reuerentia, haud aliquam, nullam quoque nobis nouerint suppeditare scientiam, cuius hic quoque rei enormem satis capere [.Jualent coniecturam. I. 2. Rex es? Dignitas, rogo, ipsa te, dum delectat, instruat. Sunt

quaedam regalis ordinis insignia, quibus sine, etsi nomen utcunque, re tamen uera certe non potest consistere dignitas tanta. His ergo utere, his exercere, his exornare. Esto prudens, iustus, fortis 70

et temperatus. Hoc quasi quadriga euectus regni fines perlustra ; hoc denique curru ista utere in uia, ut cum sanctissimo Helia Israel uocitari merearis auriga ;hoc quadruplici munitus thorace, hostibus ne cuncteris imperterritus Occurrere, nec enim poteris aliquibus aduersis deuinci, si tamen tanta merueris tuitione ual-

75

lari. II. 3. In primis itaque, antequam scilicet temptemus alia tuae serenitati congruentia, de his singulis tam te, quam omnes qui

45/471s.30,10. 3022:

TZN

48cf.Ioh.14,6.

49/501s.30,21.

— 51/52 cf. Eccli.

Reg X22

40 dissertius] Bal. 52 neque] aut non ualent), uocari Ball.

-us in ras. V?

43 seu Ball. 45 suspectus V, suspectius usque Ball. 55 nos om. Ball. 65 ualent dub. (f. preualent ualeant Ball. 70 hoc] hac Ball 72 Israel] uel Ball. 74/75 tuitione uallari om. V, add. sup. V?

PRAELOQVIA III, 3-4

79

sunt in sublimitate constituti, uolo instruere, hoc adiciens, ut

sollicite studeat quis discernere, quid qua intentione faciat. Vt enim et experimento ex nobis ipsis et lectione ex antiquorum cognouimus dictis, plerumque uitia uirtutes se esse mentiuntur. Vnde satis pulcre Seneca in prouerbiis: Timidus, ait, se cautum uocat, sordidus parcum. Calliditas enim, ut et quidam ait nostrorum, prudentia uult sepe uideri, uidelicet ut, dum aliquem dolo 85 capimus, prudenter nos fecisse gratulemur ;quocontra Psalmista (id quod et Petrus de Christo in epistola) : Qui loquitur ueritatem in corde suo, qui non egit dolum in lingua sua; nostrorumque quidam: Dolus, ait, in corde, quanto apud homines prudentius callet, tanto apud Deum stultius desipit. 90 Itemque Psalmista : Inimici eius terram lingent. Terram quippe lingere est sermonis suauitate ab aliquo terrenum aliquid auferre. Quod uitium cum urbanitas a quibusdam deputetur secularium, tanto a piis mentibus est sollicitius cauendum, quanto hoc testimonio discimus Dei spetialiter uocari inimicum, qui suadente 95 suauiloquio per falsiloquium decipit proximum aut possessis hac eum simulatione spolians aut, quod peius est, eundem ipsum perfidi proditoris exemplo sugillans, iuxta illud: Zn ore suo pacem cum amico loquitur, et in occulto ponit ei insidias ; et: Dicentes, Pax, pax, cum non esset pax; et: Sub lingua eius labor et dolor ; IOO sedet in insidiis cum diwitibus in occultis, ut interficiat innocentem ; 80

et quibusdam intermixtis aliquanto post, Insidiatur, ait, ut rapiat

105

pauperem, rapere pauperem, dum attrahit eum; item alio: Molliti sunt sermones eius super oleum, et ipsi sunt iacula ; speciemque ad genus more usitato transferens premiumque debitum promens, Tu uero, inquit, Deus, deduces eos in puteum interitus. Iob autem tanto terribilius, quanto expressius :Simulatores et callidi, inquit, prouocant iram Dei; ubi notandum quod non merentur, sed prouocant, ut aliquid formidolosius inesse intellegas, dixit. Verendum autem, ne prouocetur adeo, ut resistere ei ualeat nemo, ne dicatur:

Viuo ego, dicit Dominus, quia non expiabitur iniquitas haec uictimis et muneribus usque in sempiternum. 4. Quam fedum autem cuilibet hoc sit uitium sectari Christiano, etiam antiquorum monstratur exemplo, qui non diuino timore, sed naturali honestatis amore, definierunt turpem omnem dolo IIS quesitam uictoriam fore. Insania quoque impatientiae fortitudo uult sepe parere; fortem IIO

82/83 Prou. 116 (Friedrich). 86 cf. I Petr. 2, 22. 86/87 Ps. 14, 3. 88/89 Greg., Moral. 2,38,62(CC143,p.98). |90Ps.71,9. 97/98ler. 9,8. 98/99 Ier. 6,14. 99/102 Ps. 10, 7-9 (iuxta Hebraeos). 102/105 Ps. 54, 22.24. 106/107 Iob 36, 13. 110 Is. 49,19. 111 I Reg. 3, 14.

85 quo-] quod Ball.

86 in epistola om. Ball.

108 formidosius Ball.

80

I20

PRAELOOVIA III, 4-5

enim se quisque ambit uideri, cum percutit pugno, uictus conuitio. Sed stultum est, ut ait peritissimorum quidam, hominem uictum fortem dicere. Sciendum etiam freneticos plus sanis persepe uiribus posse. Virtus autem, iuxta. Augustinum, eo pluris estimanda, quo plura contemnit. Crudelitas quoque impietatis et ipsa ambitio ardentissimae cupiditatis tropheum inuadere aliquotiens nituntur equitatis, uidelicet cum quis satisfacit irae et putat se seruire iustitiae, aut, etiamsi iustum sit quod agit, questus illud gratia

facit, contra interdictum illius, qui precipit dicens: /uste quod iustum est exequeris. Desidia etiam temperantia uult nonnunquam uideri, uidelicet cum quid precipitanter agere uitamus, sed id moderari per discretionem nescimus; ea etiam quae agenda erant, minus prouidi desidiose inacta dimittimus, dumque uitium 130 metuimus, uitium incurrimus. Sepe enim, cum quis moderari nititur iram, incurrit neglegentiam, cum plerumque uitia non coercere maioris sit criminis quam ulcisci, et delinquentem neglegere non minus sit quam odisse. Aliquoties doli Scyllam cauentes stultitiae incurrimus syrtes; fortiter persepe exequenda uitantes 135 segnitiae uitio seruimus torpentes. 5. Verum quid affert earum cognoscere emulas, si contingat et ipsae quae sint, certis indiciis pernescire uirtutes? Definiamus igitur quae sint ipsae, et luce fulgorantius parebit, quid non sint 125

ipsae. /ustitia est, ut iam a maioribus est diffinitum, habitus animi

pro communi utilitate seruatus, suam cuique tribuens dignitatem; unde proprie iustitia dicitur quasi iuris status. Ius autem est propria lex, et iustus qui ius, id est propriam legem, custodit, uel qui quod proprium est unicuique impendit, ut illud Domini: Reddite quae Cesaris Cesari, et quae sunt Dei Deo. Prudentia est 145 rerum bonarum malarumue uerax scientia. Temperantia est aduersum libidines aliosque non rectos impetus animi firma et moderata dominatio. Haec et modestia uocatur, quia cum modo uel mensura omnia agit. Fortitudo est considerata periculorum susceptio et laborum firma perpessio. 150 Hae quattuor ita regales proprie noscuntur esse uirtutes, ut eum his quilibet etiam rusticus vex non incongrue dici ; sine his nec ipse uniuersam pene monarchiam obtinens mundi, quanquam 140

abusiue, rex ualeat iuste uocari ;male enim imperando, ut ait qui 155

supra, summum imperium amittitur. Quantum autem his amiciri non solum regibus, sed etiam omnibus prosit hominibus, testatur

125/126 Deut. 16, 20. Isid., Etym. 2, 24, 5-6.

124.

Ball

144 Matth. 22,21.

139/140 Cicero, De inu. 2,160. 141 Isid., Ezym. 8, x5, 2.

— 141/149 cf.

142 cf. Isid., Etym. 10,

153/154 Publ. Syr., Sent. M 31.

120 autem om. Ball 138 fulgurantius 145 uera V, corr. V?

V, corr.

V?

141

iuris satus

PRAELOQVIA III, 5-7

81

dicens in Sapientiae laudibus: Sobrietatem enim et sapientiam docet, et iustitiam, et uirtutem, quibus nil utilius in terra est hominibus — ubi sobrietatem temperantiam, sapientiam esse quam et nos posuimus prudentiam, wirtutem fortitudinem diligens lec160

tor attendat. Beatus autem cui dicitur: Omnibus his uelut uestimentis indueris. III. 6. His ita non inconsideranter, ut credo, preiactis, nunc, si

165

qua sunt dicenda, ita recipere ne aspernetur amplitudo tua, ut, dum aperta fuerint diu forsitan ignorata, corrigantur neglecta. Primum itaque rogo te, ne ipsas quoquomodo uelis degenerare uirtutes pretextuque aliarum quarumlibet rerum, quae forte sunt dissonae, palliare. Esto, dico, prudens non callidus (quamuis et calliditatis nomine prudentia sepe soleat intellegi, ut est illud: Callidi est intellegere uam suam), fortis non superbus, temperatus

170 non deses aut remissus, iustus non crudelis. Honora itaque Deum,

rege primum teipsum, immo ipsi Rectori commenda teipsum. Vide quae arbores maiori impulsu agitantur uentorum ;considera quae grauius ruunt edificia, et, ne illud incurras, quia: Judicium

durissimum in his qui presunt fiet, et: Potentes potenter tormenta 175 patientur, et: Fortioribus maior instat cruciatus, amplectere solli-

180

citus, quia: Beati misericordes, quoniam vpsi misericordiam consequentur ;ut simul possis euadere illud, quia: Judicium sine misericordia his qui non habent misericordiam, et intellegere, quia nullus miser nisi qui misereri noluerit. Et ne fortem te putes, cum percutis gladio uictus uitio, nec

multum leteris, cum plurima tibi subicis, audi multum ante nos

185

dictum: Ante ipse subicitur qui uult alios habere subiectos. Cui uero subiciatur, tibi relinquo disquirere, cum Dominus te possit satis hinc congrue dicendo docere: Nemo, inquiens, potest duobus dominis seruire, et: Non potestis Deo seruire et mamonae; et Apostolus: Non regnet, inquiens, Peccatum in uestro mortali corpore, et: Qui facit peccatum, seruus est peccati, et: A quo quis superatur, eius est et seruus, et in Daniele: Princeps, inquit, regni

Persarum restituit mihi. Non enim sine causa dicuntur demones 190 fornicationis et superbiae uel ceterorum uitiorum spiritus, nisi quia habent subiectos quibus dominantur, eisdem scilicet uitiis

seruientes. 7. Quod cum euidentissime didiceris, considera quid per Prophetam Dominus dicat: Ve qui coniungitis domum ad domum, et

156/158 Sap. 8,7.

169Prou.14,8.

173/175Sap.6,6-9.

176/177

Matth. 5,7. | 177/178 lac. 2,13. 182 cf. Seneca, Epist. 37,4. 184/185 Matth.6,24. 186/187 Rom.6,12. 187 Ioh. 8, 34. 187/188 II Petr. 2, 19. 188/189 Dan. 10,13. 194/203 Is. 5, 8.9.14.23-24.

174 fiet om. Ball. restitit V

183 uero om. V, add. sup. V?

189 restituit Vulg.,

82 195

200

PRAELOQVIA III, 7-8

agrum agro copulatis usque ad terminum loci ! Numquid wos soli habitatis in terram? In auribus meis sunt omnia haec, dicit Dominus exercituum. Atque post pauca: Propterea dilatauit, inquit, infernus os suum, et aperuit absque ullo termino, et descendent fortes eius, et populus eius, et sublimes gloriosique eius ad eum. Itemque: Ve qui iustificatis impium pro muneribus, et rustitiam iusti aufertis ab eo! Propter ea sicut deuorat stipulam et ligna ignis, et calor flammae exuril, sic radix eorum quasi fauilla, et germen eorum ut puluis ascendet. Considera itaque, rogo, quam graue sit cupiditatis crimen, quod et te et populum tuum totum-

205

210

que potest consumere germen. Quodsi cuncta cedunt ex sententia, si omnium aduersantium tibi subito supplicant colla, nulla inutilis gaudii te exinde pulset iactantia. Memento huiusmodi a Psalmista illi promissa, quem diuina iustitia despexit: Awferuntur, inquit, iudicia tua a facie eius, omnium inimicorum suorum dominabitur. Scito etiam a medicis desperatis nil prohiberi, quod desiderant esul. IV. 8. Tu potius time Deum, rege, immo nutri, populum tibi commissum, deprecare sanctos, uenerare episcopos, noueris illos tibi, non te illis esse prelatos, et, ut amplius dicam, deos tibi a

2IS

summo et uno et singulari Deo, et angelos ab ipso magni consilir Angelo esse datos. Quod si me putas mentiri, antecessorem tuum interroga Constantinum, interroga Psalmum ipsum, interroga Dominum. Vos, ait ille iam fatus, nobis a Deo dati estis dii et conueniens non est, ut homo iudicet deos. Psalmista uero: Deus,

220

inquit, séetit in medio deorum, atque aliquanto post: Ego dixi, dir estis; et: Deus deorum Dominus locutus est. Ipseque Dominus ad Moysen ait: Ecce constitui te deum Pharaonis, et: Diis ne detrahas ;

itemque: Applicate illum ad deos. Et rursus in Psalmo: Qui facit angelos suos spiritus et ministros suos flammam ignis, id est, 225 predicatores suos et spirituales et caritate facit feruentes. Et per Prophetam: Labia sacerdotis custodient iustitiam, et legem requirent ex ore eius, quia angelus Domini exercituum est. In Apocalypsi Iohannis cum audis angelos septem ecclesiarum, nullos alios intellegas quam episcopos earum. In Euangelio quo230 que quid dicat, quam potestatem eis tribuat, aduerte: Quaecunque, inquiens, ligaueritis super terram, ligata erunt et in celo; et quaecunque solueritis super terram, soluta erunt et in celo. Hoc idem, licet sparsim, et in Psalmo iam et Propheta perorauerat:

208/209 Ps. xo, 5 (iuxta Hebraeos). Psi Sr.)

40:

2210Ps3419 XT.

223/224 Ps. 103, 4. 196 terra Ball. Vulg.

— 215/216 cf. Is. 9,6.

222 Ex:

226/227 Malo, 7.

Ex. 22, 28.

219/221

229 Ex 52258.

230/232 Matth. 16, 19.

PRAELOOVIA III, 8-9 235

83

Nimis honorati sunt amici tui, Deus, nimis confortatus est principatus eorum. Quorum? Apostolorum, euangelistarum, episcoporum, clericorum,

monachorum

seculo renuntiantium,

qui, quia

nolunt aliquid habere in mundo, iure cum Deo principantur et iudicant de mundo, malentes aurum habentibus imperare quam aurum habere. Principes, inquit, populorum congregati sunt cum 240 Deo Abraham, quoniam dii fortes terrae uehementer eleuati sunt. Ecce, habes manifestissime quia principes populorum ipsi sunt dii terrae. Sed quis est iste principatus ? Ad quid est iste principatus ? Ad alligandos, inquit, reges eorum in compedibus, et nobiles eorum in manicis ferreis, ut faciant in eis iudicium conscriptum. Ecce 245 quem acceperint principatum, ad quid acceperint, quomodo confortatus est ipse principatus. Quo? Hic et in futuro. Qua? Per omnem mundum. Vbicunque Christus adoratur, sacerdos post ipsum excolitur, immo in sacerdote Christus honoratur. V. 9. Ne quis ergo Ierusalem, Romam, Alexandriam, uel aliam 250 quamlibet in hac prerogatiua accipiat, ceteras excipiat, catholica est Ecclesia, catholica et eius est gratia. Non sunt plures, una est, quae eam continet, petra, unica est et Ecclesia. Sic enim de ea

dicitur: Vna est matri suae, id est regeneratrici gratiae. Vnica est lex uniuersae. Licet consuetudines proritu et proprietate gentium 255

sunt discretae, uno spiritu omnes consecrantur, sicut et uno bap-

tismate omnes lauantur. Et licet diuisiones sint gratiarum, siquidem excellunt alii alios in Ecclesia, sicut et in celo ordines, non

260

265

tamen diuisi datores ; unus est enim dator, operator unus, idemque qui solus Deus essentialiter — immo id, quod comprehendi non potest, quodque melius mirando et credendo quam cogitando, ratiocinando uel loquendo proferimus, id est, substantialem esse, uiuere, posse, sapere et intellegere — semper idem manens diuidit singulis prout uult, quomodo uult, per quos uult, et ideo dicitur: Non est potestas nisi a Deo ; quae autem a Deo sunt, ordinata sunt; id est : eius ordinatione est institutum, quae cui potestati congruum prebeat priuilegium, quae cui preferatur uel supponatur, ut uidelicet ea summa sit potestas, quae cuncta, utpote quia a se creata, distribuit, ordinat, gubernat, et continet uniuersa ; eam illa

270

sequatur quae ab ipso ceteris prelata dicendo (quantum scilicet tacitis supercelestibus uenitur ad celestia, quae a nobis uocantur ecclesiastica): Quaecunque ligaueritis super terram, erunt ligata et in celis. Non enim dixit: aliguacungue ligantibus uobis erunt ligata, ut subintellegere tibi optio daretur aliquacunque ab hac

234/235 Ps.138,17. 238/239 cf. Cicero, De sen. 16,56. 239/240 Ps. 49, 10. 243/244 Ps. 149, 8-9. 253 Cant. 6,8. 2561Cor.12,4. 264 Rom. 13, 1. 271/272 Matth. 16, 19.

239 popolorum V, corr. V? — 252 et om. Ball.

265 id est] ideo Ball.

84 275

280

285

PRAELOOVIA III, 9-11

lege manere inconcessa, sed quaecunque, id est omnia, quae ligauevitis super lerram, erunt ligata et in celo. Huic autem quae superferri, cum nil uideatur in eius suppositione residui nec aliquid nisi per eam rite uel Christiane uideatur, quod cetera supposita ordinet, institui, inuenire adhuc nec cogitando nec ratiocinando nec legendo ualuimus. 10. Huic tamen si contradictorem

forte aliquem inuenimus,

proferat de diuinis Scripturis et credimus — tantum ne Spiritum sanctum a Patre et Filio procedentem, atque ubi uult spirantem, ab homine dari posse audiamus ;quod nec angelo dicenti assentimur, quin potius dicentem cum Apostolo anathematizamus. Nam et quod quasi robur inuincibile in hoc opponitur, id est illud eiusdem: Carissimi, subditi estote omni humanae creaturae, siue regi quasi precellenti, aliquid ualeret ad id instruendum, si diceretur deo precellenti aut episcopis precellenti ; nunc uero hoc tacito intellegendum solummodo terrenis illum precellere; et ideo ut

290 iustitia teneatur, debitum ei, id est, maiorem

ceteris creaturis

terrenis nec tamen celestibus, honorem deferendum (sed et hoc non propter se, sed propter Deum), seruata reuerentia sublimium potestatum, quibus et ipsa humana potestas et omnis precipitur anima fieri subdita, quae non sunt aliae nisi quae per Spiritum 29 5 sanctum in apostolis eorumque successoribus potestatem iudicandi, ligandi ac soluendi ab ipsa summa potestate acceperunt de omnibus. VI. 11. Talibus igitur, o rex, subdi ne dedigneris, quia, uelis nolis,

ipsos deos, ipsos angelos, ipsos principes, ipsos iudices habebis. Ipsi 300 te soluere, ipsi ualent ligare; nam tu super aliquos, illi super te et super omnes. Excole itaque eos quanta potes ueneratione, ut et illi te excolant condigna remuneratione. Vide ne aliquam tibi eis contingat iniuriam inferre, quin potius abalteroillatam, quantum preuales et ratio dictat, uindicare stude. Noli quolibet negotio 30

5

Spiritum sanctum, qui in eis est, contristare ;ne non tibi expediat,

uide; recole, si legisti — uel si non, lege — in libro Genesis, quid Dominus pro eis sub persona Abrahae et Sarae, et rursus Isaac et Rebeccae, itemque Iacob Laban fugientis, dederit comminationis, et assume in cautelam tuae actionis; archam etiam Testamenti,

o

quae illos significat mystice, ab Allophilis captam et in templo Dagon positam, aspice, et tibi prouide prospice, non dissimulans quid illis contigerit cogitare. Ipsam quoque archam, quia bobus

284 cf. Gal. 1,8. 286/287 Petr. 2,13. 305 Eph. 4,30. 307 cf. 309/310cf.I 308cf.Gen.31,29. 307/308 cf. Gen.26,11. Gen.20,3. Reg.,5, 2.,,,312/314 cf. ll Reg. 289 precellere zz ras. V?

296 absoluendi Ball.

304 peruales Ball.

PRAELOOVIA III, x1

85

calcitrantibus inclinatam, Oza, qui interpretatur robustus Domi315

ni, erigere uoluit, quid meruerit perpende; et si quod forte neglegentis declinium uitae eis uideris inesse, uide ne per te eos emendando uelis releuare, ne , dum robustus uideri ambis Domini, fias

iugulum ferientis angeli. Prophetam etiam in Bethel transmissum et propter inobedientiam a leone deuoratum conspice; et preter manum regis aridam, considera etiam in fera illa inrationabili 320 quanta ueneratione debeas tu rationalis uiuos excolere, quandoquidem illa nec asinum pro sua culpa mortui ausa est usurpare. Quinquagenarios etiam duos Heliam maledicentes aspice, et ignem irae celestis uerere. Quadraginta quoque pueros in Bethel Heliseo illudentes perpende, et a detractione et lesione propheta325 rum, quod utique ipsi sunt, linguam, uim et manus contine. Quod si forsitan ambisti, si presumpsisti, si usurpasti (ut iam exempla proposita sufficiant), aut forte ab his ascitus aut tua ui elatus, ut eis te prelatum, cum non esses, crederes — siquidem nec homo Deo 230

preferri nec terrestris celesti preponi, nec uermis angelo principari, nec rex regi, sed prestantiori, debet aut ualet omnino dominari — sufficiat tibi ad hoc illorum peccato tuo malo te esse perductum. Attende, ne pessimo auriga in peius actus temptes aliquos illorum, etiamsi sint toto orbi infames, tantum sint in fide catholi-

335

ca stabiles, aliquibus tradere suppliciis more seruorum, cum potius ipsi iure debeant fungi dominorum. Scias usum hunc fuisse, non quidem Catholicorum, sed illorum, quorum pars longe sit a tua, tyrannorum. Quod si neglegentia prauae alicuius eorum consuetudinis exposcit ut debeant tundendo produci, ut tuba ductilis

340

in Ecclesia sint Domini, caue tu malleus fieri, quia, dum tuba

345

producitur, malleus hebetatur. Nam etsi Dominus propitius uindicat in omnes afflictiones eorum et wisitat in wirga iniquitates eorum et in uerberibus peccata eorum, noli tu uirga fieri. Audi dictum esse: Qui parcit uirgae, odit filium. Time igitur ne, dum cuilibet eorum parcitur per te castigato, quia dilecto, tibi non parcatur disrupto, quia despecto, et dum ille per emendationem, quia dilectus, proficit ad hereditatem, quia despectus, tu deficias

350

per impietatem ad perditionem. Scopis enim uerruntur palatia, sed ipsae focis attritae adhibent fomenta. Aurum etiam igne purgatur, non consumitur; ligna uero, quibus ignis nutritur, in fauillas rediguntur.

313/314

ar.

24. 2.

cf. Hier., Comm.

in Is. 1, Y (CC 73, p. 7).

317/319cf.III Reg.13,24.

319cf.III Reg.13,4.

322cf.IVReg.1,20.12. 323/325cf.IVReg.2,24. 342/343 Ps. 88, 33. 344 Prou. 13, 24. 333 ne a pessimo Ball.

334 infames V, infantes Ball.

316 cf. I Par.

321 cf. Il Reg.13,

339 cf. Num.x0,

86

355

PRAELOOVIA III, 12-13

12. “Sed flagellantur”, ais, "filii optime placentes ; quid mirum si flagellantur serui neglegentes ?” At, inquam, licet sint neglegentes, non sunt tamen de conditione illa seruili, qui passim debeant a quouis flagellari. Audenter quidem tibi quid sint et quasi insolenter enumerando, ne non scias et offendas, pronuntio, sed tamen tanto

liberius, quanto non ex me, sed ex diuinis proferens auctoritatibus. Miraculum autem, si tanta et tam ineffabilia — et etiam ipsi, qui his fruitur, incomprehensibilia — ab homine possunt conferri! 360 Quid Deus homine distat, uel quid opus ipsum sit rogari, si tanta puluis ualet largiri? Quod cogitare, quid est aliud quam in celum uelle conscendere? Quod dicere, quid nisi super astra celi, (quod utique episcopi,si tamen sunt quod dicuntur) exaltare est solium ? Quod conari, «quid» nisi ascendere super altitudinem nubium 365 (quod propheta referente testis est Deus eos esse dicens: Mandabo nubibus meis, ne pluant super eos imbrem), et Deo se similem estimare ? Dii sunt, Domini sunt, Christi sunt, celi sunt, angeli

370

sunt, patriarchae sunt, prophetae sunt, apostoli sunt, euangelistae sunt, martyres sunt, uncti sunt, reges sunt, principes sunt, iudices sunt, non tantum hominum, sed et angelorum, arietes gregis Domini sunt, pastores ouium — non quarumcunque, sed Christi sanguine lotarum — sunt, doctores sunt, precones uenturi Iudicis

sunt, speculatores sunt, pupilla oculi Domini sunt, amici Dei uiuentis sunt, filii Dei sunt, patres sunt, luminaria mundi sunt, 375 stellae celi sunt, columnae Ecclesiae sunt, medici animarum sunt,

ianitores paradysi sunt, claues celi portant, reserare et claudere

celum ualent, nubes quas Dominus ascensum suum posuit, bases

380

super quas tota iacet structura templi Dei. Qui ergo aliquem horum - ut omissis breuitatis studio ceteris saltem de isto ratiocinemur — uno impulsu mouet aliquo, quid, rogo, de superposito agit edificio ? 13. Clamat pro eis Dominus, minatur pro eis Dominus, pugnat pro eis, etiamsi nescias, Dominus. Clamat, inquam, clamat, non

dissimulat, non tacet, ne tu forsitan dicere possis: Non noui. 385 Clamat et dicit: Nolite tangere christos meos, et hoc tibi, ut scias, ut

caueas, ut resipiscas, immo ne agere temptes, ne presumas, ne

audeas, ne tangas, uerum nec detrahas. Vociferatur enim et hoc, intonat et hoc, clamat et hoc: Dis, inquiens, ne detraxeris. Ne ergo

excuses te nescisse. Eos autem ipsos confortans et animans et, ne 390 timeant, roborans:

Nolite, inquit, timere, sed confidite, quia ego

352 cf. Hebr. 12, 6. 376/377 cf. Act.1,9. 10923,

362/366 cf. Is. 14, 13-14. 374 cf. Phil. 2, 15. — 385Ps.104,15. 388Ex.22,28.. 390/391 Ioh.

360 homine om. Ball.

quid suppleui

ipsum Ball. in em., ipse V

366 Deo] ideo Ball.

388 alt. et hoc om. Ball.

364 quid conari Ball.

379/380 ratiorinemur V, corr. V?

PRAELOQVIA III, 13-14 wici mundum.

87

"Ego", inquit, “ego. Ego Deus uester, ego pater

uester, ego frater uester, ego caput uestrum, ego ipse per naturam,

quod uos per officium, ego particeps uestri, ego christus, ego unctus, ego pastor, ego sacerdos, ego episcopus, ego pontifex 395 summus, ego rex regum, ego wicr mundum. Quem timetis? uictus est. Quem formidatis ? sub pedibus uestris iacet. "Et ut approbes, leua, quilibet metuens et forte in carcere sub uinculis gemens, leua manum, erige signum, tropheum exere, uexillum demonstra, labbarum porrige. Videbis, ille fastus, illa 400 altitudo, illa superbia, illa thorosa ceruix, illud filiarum Babilonis

collum erectum, illa turris Senaar, moenia Iherico, muri Cariath-

Sefer firmissimi quid agent, quid conabuntur, quomodo cedent,

405

supplicabunt, nutabunt, corruent, confundentur, acclinique et humiles mente despectum, iniuriatum, uilipensum, carceratum, ligatum, nudum, famelicum, sitibundum miseriarumque omnium

copia refertissimum adorabunt. Vos enim festes mei estis, et qui uos spernit, me spernit, et qui uos contristauit, me contristauit, et qui facit iniuriam, recipit quod inique egit, et qui tangit uos, quasi qui tangit pupillam oculi met." 410 VII. 14. "Sed tacti sumus, elisi sumus, spreti sumus, impulsi sumus, uersati sumus, cecidit quae super nos uidebatur stare structura. Possiderunt nos domini absque te ; facti sumus opprobrium uicinis nostris, subsannatio et illusio his qui sunt in circuitu nostro, exemplum, spectaculum, fabula, e? canticum eorum tota

415 die."

“Intellegete”, inquit, “insipientes in populo et stulti, aliquando sapite; qui plantauit aurem non audit, et qui finxit oculum non considerat ?Quid autem miramini s? mundus uos odit, qui et me priorem uobis odio habuit ? Nam si de mundo fuissetis, utique quod 420 suum erat diligeret. Quid amicitiam inimici captatis, cum auellere uos nec ego uelim a consortio capitis, nec ipse mundus dignos uos suis iudicet amicitiis? Videte ne recusare uideamini esse in corpore, si non uultis odium mundi sustinere cum capite. Quid enim uobis faciunt, quod non mihi et maioribus meis iam non fecerunt 425 membris? Si me persecuti sunt, et wos persequentur. Sicut ego uobiscum usque ad consummationem seculi sum, ita nec deerunt, qui me in uobis odio habeant, persequantur, sermonemque ues395 Ioh. 16, 33. 401 cf.Is. 47,1. cf. Ios. 6. 401/402 cf. Ios. 15, 16. 406 Luc.24,48. 406/407 Luc.10,16. 408 Col 3,25. 408/409 Zach. 2,08. . 41215726, 14; 412/414 Ps. 78, 4. 414/415 Thren. 3, 14. 416/418 Ps. 93, 8. 418/420 Ioh. 15, 18-19. 422/423 cf. Aug. Enarr.inps.139,2 (CC 40, p. 2012). 425loh.15,20.. 425/426 Matth. 28, 20. 412 Domine Ball. 401/402 cariathefer V, corr. V? 399 labbarim V 427 421 alt. uos] uel Ball. 419 si om. Ball 417 audiet Ball. Vulg.

habent V, corr. V?

88

PRAELOQVIA III, 14-15

trum, non quia uester, sed quia meus est, contempnant. Nam si uester, id est secularis, carnalis uitiisque fauens, esset, utique

430 amaretur. Quid ante messem colligere zizania uultis, non cauentes

ne simul et triticum cum ipsis eradicetis, cum etiam in tali facto perisse sepe pium pro impio uideritis ? M? potius, mihi uindicta, ego retribuam, dicit Dominus." VIII. 15. Verum si calumniaris ea, quae de sanctis scripta sunt, 435 ad nos, qui longe infra pedes eorum iacemus, me non debere conuertere, ad hoc respondeo, quia in hoc seculo sicut sumus eis consortes ministerio ordinis, ita et consortes et dignitate nominis et priuilegio honoris. Quod si nostram ad illorum studuerimus uitam componere, erimus participes et gloriae sempiternae. Quod 440 si aliter (quod absit !), illic separabimur, qui hic communis honoris et ministerii officio fungi uidemur. Nam si aliter esset, quid illa,

quam regendam suscepimus, Christianitas ualeret ?Et si eodem, quo illorum, noster non sanctificaretur spiritu pontificatus, quid prodesset, quod nostro ministerio sacrato chrismate baptizatur 445 populus ? Quid denique missae celebratio, benedictio, et diuersarum rerum consecratio, uel ullius diuini cultus exhibitio? Aut

itaque Christianitatem defecisse pronuntia et illud uerum esse denega, quod ait falsi nescia Veritas ipsa: Ecce, ego wobiscum sum omnibus diebus usque ad consummationem seculi ;et illud, quod Patrem orans ait: Non pro his rogo tantum, sed et pro eis, qui credituri sunt per uerbum eorum in me, non impetrasse confirma. Illud etiam consequenter erit absurdum, quod nasciturum eum pronuntians angelus ait, quia: Regnabit in domo Iacob in eternum. Quod si hoc astruere nequis, uelis nolis, eiusdem officii, eiusdem 455

460

46 V

honoris, eiusdem dignitatis nostrum sacerdotium esse sines, quo et illorum ;quia non est aliud siue ante legem, siue sub lege, siue sub gratia, sed idem ipsum, prius quidem figuris et enigmatibus presagatum, post ipsa Veritate exhibitum, eadem quoque uocabulorum genera et idem significantia. Nam quandiu populus grex, tandiu episcopus pastor; quandiu uerbum Dei adnuntiabitur, tandiu adnuntiator angelus dicetur et erit; quandiu chrisma conficietur, tandiu confector Christus uocabitur; quandiu prophetia recitabitur, tandiu recitator Propheta dicetur — nisi forte falsum uelis putare illud Prouerbii, quia: Cum prophetia defecerit, dissipabitur populus; et: Qui recipit prophetam in nomine prophetae, mercedem prophetae accipiet de preterito, non de futuro uel presenti uelis accipere. Quandiu quoque ista

20.

432/433 Hebr. 10, 30. 448/449 Matth. 28, 20. 450/451 Ioh. 17 453 Luc. 1, 33. 464/465 Prou. 29, 18. 465/466 Matth. 10, 41.

432 uindictam V 436 quia] quoniam Ball. 446 exibitio V, corr. V? 465 et] etc. Ball. 454 eiusdem officii om. Ball.

PRAELOOVIA III, 15-16

89

durabunt insignia, tandiu contemptoribus, iniuriatoribus, et persecutoribus eorum eadem, quae antiquis, erunt crimina nec in ullo 470 dissimilis pena — nisi quod durius feritur proteruia quam ignorantia, contemptus quam excessus, dicente Domino:

Si non uenissem,

et locutus fuissem eis, peccatum non haberent ;et: Fiunt nouissima . hominis illius peiora prioribus; itemque: Ecce sanus factus es ; uade et amplius nol? peccare, ne deterius tibi aliquid contingat ;et: 475 Tolerabilius erit terrae Sodomorum et Gomorreorum in die iudicii quam illi ciuitati, quae audiuit quidem uerbum Dei, sed credere contempsit ;et: Ve tibi, Corozaim, ue tibi Bethsaida, concludens-

que: Tyro ei Sydoni remissius erit in die iudicii quam uobis ;et Apostolus: Melius, inquit, erat eis non cognoscere uiam ueritatis 480 quam post cognitionem retrorsum conuerti. Per Moysen quoque ipse Dominus: Anima, ait, quae per ignorantiam feccauerit coram Domino, deprecabitur pro ea sacerdos, quod inscia peccauerit impetrabitque ei ueniam, et dimittetur ei. Anima uero quae per superbiam aliquid commiserit, peribit de populo suo, quia rebellis fuit 485 aduersus Dominum ; iccirco delebitur et portabit iniquitatem suam. Infinita quoque astruunt testimonia seuerius iudicari in eos, qui scienter quam nescienter delinquunt. Vnde et illud in Psalmo: Descendant in infernum uiuentes; uiuentes enim scientes quae agenda sunt deputantur, mortui qui nullo scientiae usu fruuntur. 16. Quanta autem reuerentia etiam neglegentibus debeatur 490 sacerdotibus, etiam Moyses demonstrat, qui, dum Aaron uitulum filiis Israel, quem adorarent, fabricasset, uiginti tribus millibus

interfectis populi, ipsum, qui auctor fuerat sceleris, leuissima solummodo increpatione redarguit dicens: Quid tibi fecit hic po495 pulus, ut induceres super eum peccatum maximum? Aduerte igitur quantae temeritatis sit, pro quauis culpa quemlibet laicum saltem reprehendere quempiam sacerdotem, si propheta talis ac tantus in tali etiam infando facinore, ceteris trucidatis, principem sceleris nequaquam presumpsit saltem uel durius increpare, Deo 500 soliid cogitans congruere pro officio dignitate; nec enim quilibet in episcopo episcopum, sed ipsum summum et sine macula pontificem in eo persequitur Christum, nec iniuriatur culpabilis episcopus, sed ipse in eo per benedictionis gratiam inhabitans Spiritus sanctus. Cum tangitur sacerdotis persona, tangitur ipsa Do305 mini pupilla, quia per eum preuidetur diuino prospectu Ecclesia. Verere ergo quicunque eorum insectator, quandoquidem et hoc 471/472 loh. 15, 22. 472/473 Matth. 12, 45. 473/474 Ioh. 5, 14. 475/476 Matth. 10,15. 477/478 Matth. nn, 21-22. 479/480 II Petr.2, 2t. 481/485 Num. 15, 27-31. 488 Ps. 54, 16. 494/495 Ex. 32, 21. 504/505 cf. Zach. 2, 8.

475 peioribus V, corr. V^ Ball

495 auerte V, corr. V?

482 pro eo V

487 quam qui nescienter

505 prouidetur Ball.

90

PRAELOQVIA III, 16-17

in Spiritum sanctum est peccare, ne forte non inueniatur qui tibi illud ualeat dimittere; preter enim principalem, in qua hoc continetur, sententiam, dicitur alibi: S? peccauerit wir in uirum, placari 510 et potest Deus ; si autem in Deum peccauerit, quis orabit pro eo ? — in quo non omne peccatum sed speciale quoddam moneris intellegere. Et congrue; nam et Dauid in eadem historia legitur grauiter in sibi fidissimum militem excessisse, et ueniam meruisse; filii 215

uero Heli detrahentes sacrificium Domini, gladio uindice referuntur extincti. Considera uel hic, rogo, quam graue Dei ferat iustitia, si pontifice subtracto istud ei uerum detrahatur sacrificium, et hoc per tempus diutinum, si tam grauiter se tulisse feriendo monstrauit, quod sibi illud uidebatur umbraticum — nisi forte tu multum differre adhuc nescis inter umbram et ueritatem, carnem

pecoris et carnem Redemptoris, cinerem uitulae et consecrationem eucharistiae. IX. 17. Spiritum autem sanctum etiam peccatori sepe adesse episcopo, etiam Caiphae monstratur exemplo, qui teste euangelio ideo tam ueraciter potuit de Domino prophetare, quia pontifex 525 uidebatur anni illius esse; quod et quibusdam similibus rebus, longe licet imparibus, non esse incredibile ualemus probare. Verbi gratia: sol cum in cloacam intrat, ipse quidem cloacam eque ut pulcerrimum triclinium illuminat; cenum autem quodlibet sit intra cloacam, nil obscuritatis, nil preterea inquinationis 559 radio affert solis, sed tantundem uel diminutionis uel augmenti affert luminis, quantum afferret, si illic paries iaceret auri purissimi. Tum uero si quid ieceris intra cloacam, nequaquam uales contingere cenum, antequam solem ferias ipsum. Sic nimirum in honore, sic in iniuria quorumlibet agitur episcoporum, etiam in 535 aliquibus obnoxiorum ; ipsa enim gratiae lux, ipsa benedictio, ipse Spiritus sanctus, ipse sol in eis habitans zustitiae Christus aut honoratur aut iniuriatur; et antequam perueniatur ad crimen quod ferire quiuis nititur, ipse qui etiam criminosum illustrat feritur. Neque enim ille, cui nihil est impossibile, frustra dixit sal 540 infatuatum nec in sterquilinio ponendum, sed ut preter aliud etiam hoc agnoscas, episcopum (qui salis ideo accipitur uocatus nomine, quod mentes fidelium uerbi sapore celestis debet condire, ut cibus Dei ualeant esse) a nullo penitus nisi ab ipso Omnipotente, si deliquerint, aliqua penitentia corrigi posse uel debere. Quis enim 545 iudicem iudicare, angelum corrigere, nisi ille qui super angelos est, audeat, nedum ligare?

4.

509/510IReg.2,25. 512/513 cf.IReg.m,1. 513/515 cf. I Reg. 2, 522/525 cf.Ioh.11, 49-51. 536 Mal.4,2. 539/540 cf. Luc. 14, 34-35.

516 uerum ei Ball. 517 se tulisse om. Ball 518 quod] quid Ball. illud om. V, add. sup. V^ 522 sepe om. V, add. sup. V? 532 iaceris Ball.

PRAELOQVIA III, 17-19

91

In uno quoque eodemque homine et bonus sanguis et mala est persepe ualitudo; et dum ignarus medendi bonam conatur ualitudinem reddere, sanguinem bonum solet turbare. Accipe quasi 55 o sanguinem bonum benedictionis spiritum, malam ualitudinem neglegentem, aut forte, ut tu dicere amas, criminosam episcopi actionem. Vide ne, dum tibi non competit, siquidem non fungeris medici ministerio, dum insequi niteris egritudinem criminis, Spiritum sanctum potius ledere uidearis. Puteus etiam limpidissimam 555 tam potui quam lauacro exhibet aquam, et plerumque aliquid inepti prope iacet ipsum meatum, quod tamen nec interdicat potum, nec inquinet lauacrum ;inmisso autem uncino, dum illud 560

56 wa

conamur abstrahere, statum aquae cogimur turbare. Nec minus autem haec tertia similitudo te ualet commonefacere, siquidem et per puteum sacerdotem in cuiusdam sermone et Spiritum sanctum aquae nomine in Euangelio habes apertissime. X. 18. Quod uero a nemine nisi ab ipso Deo possint iudicari aut reprehendi, testatur Apostolus quibusdam detractoribus obuians: Hic iam, inquit, queritur inter dispensatores, ut fidelis quis inueniatur ;nostrique assumens personam, dum defendit suam: Qui autem, ait, iudicat me, Dominus. Ipse quoque Dominus de Phariseis: Quae dicunt, inquit, facite ; quae autem faciunt, facere nolite. Non dixit: uos eos castigate - ut nuper a quodam actum scitur satis absurde, et ideo indignum referre. Vt autem exinde quoque aliquid, licet permodicum, dicens, me nec dissimulare pauore, nec assentiri fauore, excusem: utinam illi Deus e celis ut Saulo clamasset, aut certe ipse Deum, ut in ueridica habetur

Scriptura, iam clamasse didicisset: Tulerunt sibi homines iudicium meum, utique tam temerarie suum contra eum non erexisset 275

tribunal uel solium. Sed ut modicum mum

580

alludam ad factum, cui

potius generale omnium competit lamentum: dico illum maxisacerdotibus

uel medicis animarum

in hoc contulisse, si

sequi uelint, exemplum, ut uidelicet nouerint, quanta censura debeant ipsi ligandos ligando refrenare, si ligandi ligantes tanta cura student ligando coercere, qua diligentia pastores erroneas ab erroribus oues debeant reuocare, si tanta uigilantia ipsae oues erraticae pastores student ab excessibus etiam flagellis uel, ut proprius

dicam,

morsibus,

ordine

non tantum

seuo, quantum

prepostero, deducere. 585

19. At tu forte contra, "Ab antecessoribus," inquis, “meis audiui

560/561 cf. Ioh. 7, 38. 2005085719157 2 CH ICE. OA.

564/566 I Cor. 4, 2.4.

— 567 cf. Matth. 23,

555 exhibet V, corr. V? 558 cogitur Ball. 561 aptissime Ball. 562 post nisi ras. 2 litt. V 567 facere] -ere in ras. V^ 569 ut autem in ras. V? 571 Deus om. Ball. 580 coercere] co- in ras. V^ erroneos Ball. 583 dicam add. sup. V?

92

PRAELOOVIA III, 19

multos eorum exiliis destinatos." Ego illico: numquidnon et carceri mancipatos? Nempe si illos uelis habere antecessores, qui hoc aut referuntur aut leguntur fecisse, inuenies etiam ab eis multos exmembratos, exoculatos, excoriatos, flammis traditos, cruci ap599 pensos, decollatos. Sed interroga qui fuerint illi antecessores, et

595

600

uide si tibi prosit eorum fieri successorem. Certe audiui ipsum Dominum, ipsum Pontificem summum, ipsum consortem, ipsum caput omnium nullo excepto (quantum quidem ad officium spectat episcoporum), ipsum audiui dicentem in Euangelio Deum: Ecce, ego mitto ad wos prophetas et sapientes et scribas, et ex eis occidetis, et crucifigetis, et ex illis flagellabitis in synagogis uestris, et persequemini de ciuitate in ciuitatem, ut ueniat super uos omnis sanguis iustus, qui effusus est super terram, a sanguine Abel iusti usque ad sanguinem Zachariae, filii Barachiae, quem occidistis inter templum et altare. Amen dico uobis, uenient haec omnia super generationem istam ;itemque: Implete mensuram patrum uestro-

605

rum; et iterum: Secundum haec faciebant prophetis patres eorum ; et: Colligite primum zizania et fasciculos alligate — hoc est, pares paribus sociate. Habes his exemplis generationem unam ; da et alteram : Generatio rectorum benedicetur. Da, si uales, et tertiam. “Nequeo”, inquis.

610

Si ergo nequis, require in qua ex his duabus eos inuenias, qui hoc, quod supra dixisti, leguntur fecisse, et metire ex illorum actu tuum et ex remuneratione tuam, et elige quod uolueris, aut cum illa generatione pessima, non solum pro his quae tu agis, sed et pro his quae illi ab Abel usque ad nouissimum memorem Domini et benedictionis filium (hoc enim illa duo significant uocabula) fecerunt, penas exsolue; auta persecutione quorumlibet ecclesiasticorum, licet minimi ordinis, linguam, uim, et manus contine, quia

615

ipsi prophetae, ipsi sapientes dicuntur et scribae, ut cum generatione rectorum benedicere et cum ea ualeas sine fine regnare. Nam si uilipendis criminosum episcopum aut etiam presbiterum suppliciis afficere, ne, rogo, paruipendas tantos, quos euangelica tibi modo monstrauit lectio usque in finem seculi interfectos ab initio.

620

Si unum

non uereris iniuriare, considera, si uales, pro omnibus

tormenta perferre. Et reuera si ex meo hoc tibi conarer astruere, dicere poteras me mei causa finxisse. Nunc uero cum uerbo Veritatis nil temere minantis, nil refragabiliter promittentis illud dictum audis, quod, rogo, effugium inuenis?

595/602 Matth. 23, 32-36. 602 Luc. 6, 26. 603 Matth. 13, 30. 605/606 Ps.xx,2. 611/612 cf. Hier., Comm. in Mattb. 23, 35-36 (CC 77, p. 219).

590 decollatus V, corr. V^ Ball

613 exolue V, corr. V?

598 est add. sup. V?

607 require om.

PRAELOOVIA III, 20-21 625

630

93

XI. 20. Considera et orationem sub altare Dei propter testamentum Domini occisorum continuam, et, nec minus altare ipsum, dum et idem esse, qui et pontifex et hostia est, intellexeris, formidans, animaduerte, rogo, quorum postulent uindictam: Vsquequo, inquiunt, Domine (sanctus, et iustus), nom iudicas, et uindicas sanguinem nostrum de his qui habitant in terra? O quam terribile tonitruum, monstrans eum, qui ad hoc non expergiscitur,

non dormientem fore, sed penitus mortuum. Non dicunt de his qui nos occiderunt ;iam enim eos in inferno indefectiue cruciari sciunt; quod utique etsi dicerent, nequaquam diuinam illam 635 superius prolatam in aliquo leuigarent sententiam. Sed de his inquiunt, qui sunt in terra, qui adhuc alios, etsi non tales ut nos,

tamen de corpore nostro, de membris nostris (licet adhuc, ut fuimus et nos, infirmis), de consortio nostro, de ministerio nostro,

de gradu et officio nostro persequuntur, in carcere trudunt, fame cruciant, gelu tormentant, exiliis deputant, propriis sedibus pulsant diuersisque afflictionum generibus iniuriantur. Hoc etiam et uniuersalis per orbem cotidie clamat Ecclesia — hoc istic, ubi fer speculum et in enigmate capitis sui contemplans speciem, malis mixta zizaniis, grauiora persepe a propriis quam patitur ab extra645 neis ; hoc et illic, ubi facze ad faciem in quibusdam membris suis magna iam ex parte exaltata, ipsum caput, ipsum cernit aucto640

rem, tanto clamat attentius, quanto liberius, Intret, inquiens, in

conspectu tuo gemitus compeditorum ; redde uicinis nostris septuplum in sinu eorum. Time ergo quilibet haec audiens uicine (id est eiusdem domus, 650 eiusdem familiae, fidei et redemptionis), catholice, Cristianissime, time, rex bone, et dum gaudes, cum audis cotidie Ecclesiam dicere:

Domine, saluum fac regem, metue quod sequitur: Et exaudı nos in die qua inuocauerimus te. Re enim satis perspicua quid tibi putas 655 prodesse, dum oratur pro te, dum ipsi etiam orantes non sinuntur quiete uiuere pro te? Nam dicente Apostolo et precipiente: Orate pro regibus, ducibus et omnibus qui in sublimitate sunt constituti,

uide quid sequitur: Vt quietam, inquit, et tranquillam uitam aga660

mus. Vide igitur ne, dum hoc quod modo audisti canitur, Deus contra te inuocetur, dum scilicet compediti clamant pro se, clamant et eorum consortes unanimi sicut caritate, ita et uoce. 21. "Sed non exaudiuntur,” inquis, “male precantes, cum Deo

precipiente pro persequentibus debeant orare." Obtime. Quid quod oratio in sinu orantis persepe reuertitur? Vnde ne tibi

12.

628/630 Apoc.6,10. 653/654 Ps. 19, 10. 664 cf. Ps. 34, 13.

639 carceres Ball.

642/645 cf. I Cor. 13,12. 647/649 Ps. 78, 11657/659 I Tim. 2, 2. 663 cf. Matth. 5, 44.

650 time] tunc Ball.

uicinae V

664 sinum Ball.

94 665

PRAELOQVIA III, 21

pueriliter lenocineris, audi dicentem Dominum: Deus autem non faciet uindictam electorum suorum clamantium ad se die ac nocte, et patientiam habebit in illis. Amen dico uobis, cito faciet windictam illorum. Et Iob: Anima, ait, wulneratorum clamabit, et Deus inul-

670

tum abire non patitur. Alius autem: Ne relinquas, inquit, post te maledicere ; maledicentis enim tibi in afflictione amimae suae exaudietur oratio eius ; exaudiet autem illum Deus qui fecit eum ; et : Qui auertit aurem suqm a clamore pauperis, et ipse clamabit et non exaudietur ;et: Videns widi afflictionem populi mei, et gemitum

eorum audiui ; et: Sanguis Abel clamat ad me de terra; et: Deside675 rium pauperum exaudiuit Dominus; et: Clamauerunt iusti, et

680

Dominus exaudiuit eos; et: Iuxta est Dominus his qui tribulato sunt corde, et humiles spiritu saluabit. Qui autem scis, utrum te conuerso, ipsis uidelicet pro te intercedentibus, an perdito saluentur, dum oratio pia non ad te, sed in sinu reuertitur eorum a quibus est fusa? In quo non plus afflicti quam totius Ecclesiae, inter quos etiam tu contra te clamas pro

afflicto, clamantium uoces te conuenit formidare dicentium: Adiuua nos, Deus salutaris noster, et: Deus, in adiutorium meum 685

intende, et: Domine, libera animam meam a labis iniquis et a lingua dolosa; et: Confundantur omnes qui ostendunt seruis tuis mala; et: Libera nos, Deus, in mirabilibus tuis, et da gloriam nomini tuo. Haec enim et his similia infinitissima liberati dum clamant, sine dubio pro liberandis clamant; et re non minus experta quam uera.

Nonne audis cotidie istud et hoc usitari in seculo, regem pro rege, licet sint inimicissimi, dum unusquisque uidelicet prospicit sibi, sepissime loqui, episcopum pro episcopo, clericum pro clerico, monachum pro monacho, laicum pro laico, iudicem pro iudice, pincernam pro pincerna, et, ut ad uilissima quaeque necessaria 695 ueniam, pistorem pro pistore, cocum pro coco ? Si ergo nos inuicem sic pro participio iuuamus ordinis, in quibus est maxima imperfectio caritatis, quid illos putas pro suis consortibus agere, qui illam, qua maior nulla est, caritatis arcem non solum conscendere, sed 690

etiam, si fieri posset, transcendere nitentes, dum ponerent animas 700

pro amicis, etiam pro ipsis orabant inimicis? An non putandum nos, licet neglegentius multo quam expedit, debitum eis honorem

665/668 Luc. 18, 7-8. |668/669 Iob 24, 12. 669/671 Eccli. 4, 5. 672/673 Prou. 21,13. | 673/674Ex.3,7. 674Gen.4,10. 675 Ps.10, 17. 675/676 Ps. 33, 18. 676/677 Ps. 33, 19. 682/683 Ps. 78, 9. 683/684 Ps. 69, 2. 684/685 Ps. 119, 2. 685/686 Dan. 3, 44. 686/687 Dan. 3, 43. 698 cf. I Cor. 13, 13.

V^

680 sinum Ball.

696 sic om. Ball.

684 iniquitatis Ball.

694 quanquam V, uel quaeque

PRAELOOVIA III, 21-22

795

710

715

95

deferentes, et cotidie in auxilium defensionemque inuocantes deserere, qui ipsos inimicos timebant neglegere? At forte ais: "Volunt quidem, sed peccatis nostris merentibus nequeunt." Quae, rogo, illa beatitudo, quam aliqua inefficax excruciat cupido ? Quae felicitas, quam quaeuis impossibilitatis addicit egestas ?Quod cogitare quid puerilius? Quod dicere quid potest inueniri peruersius? Ast nobis haec haud interruptim loquentibus, tu forte uoluis interius: "Quid inter haec agendum, si contra meum aliquis illorum consurgat imperium ?" Quo pacto id possit contingere, nequeo cogitare. Tuum enim quomodo ambiat honorem qui optinet superiorem ? Nam quis maior etiam tuo censetur iudicio: qui instituitur, an per quem quis instituitur? Cum uero precepisse Dominum legeris Samueli dicendo: Sume cornu olei, et uade, unge illum, uel illum in regem; Nathan quoque et Sadoch unxisse legeris Salomonem: quere utrum alicubi inueneris quemlibet regum unxisse, licet legatur instituisse, sacerdotum uel prophetarum aliquem; et uidebis qui eorum post Deum locum optinet superiorem. XII. 22. Omnes autem Ecclesiae filii, inter quos tu etiam numeraris — si tamen non dedignaris, si patrem ut Absalon arboreo uindice multandus mucrone non persequeris, si uipereo matris uiscera ore non rodis (attamen facias, facias tamen) — inter eos numeraris — sed uide ne hereditate et cohereditate illorum a temet

725 frauderis — omnes, inquam, Ecclesiae filii aut de sorte sunt Domini

et appellantur clerici et monachi, aut sunt Ecclesiae famuli, epi-

scopi uero confamuli, aut laboratores, serui et liberi, aut milites

13°

755

regni. Domini uero est terra et tuae defensioni commissa, redditus uero eius aut sancta sanctorum sunt Domini et ad ius pertinent sacerdotum, nec a quolibet auferri possunt, nisi qui publicum committere non formidat sacrilegium; aut tui imperialis sunt iuris, et puto, nec uero iudico, quod nullus auferre absque preiudicio ualeat capitis, aut incolarum pagi, quod qui conatur inuadere, legali cohercetur sanctione. Sacerdotium uero a Deo solo conferri sicut et regnum, immo prestantius multo quam regnum, cum milia approbent testimoniorum, tamen ista, quae nunc pulsant animum, suum hic expetunt

locum. Dictum est Moysi: Ecce, constitui te Deum Pharaonis ;et utique id non rex terrenus, non quaelibet potestas terrena, sed de 740 rubo protestans uox ipsa dixit Dominica, quae dat imperium regi suo, atque sublimat cornu Christi, et utique sur; quae in Psalmo, da

714/715 cf.IReg.16,1. 715/716 cf.IIReg.rn45. 721 cf. I Reg.18, URP Psaos 1. 729/730 65 L60 274 21. MOLLI: 7,22 POLITI

Reg. 2, 10.

708 ast] et Ball, Ball

721 arbore Ball.

pulsat

V

712 quis] qui V

718 qui] quis Ball.

722 mucrore Ball.

740/741 regi et suo V

optineat

731 sunt Ball, sit V

737

96

PRAELOOVIA III, 22

Ego, inquit, dixi, dii estis. “Ego”, inquit "ego, non quilibet homo,

ego dixi, ego statui, qui et uos homines creaui, ego dixi; non cuilibet ut diceret, ut ualeret, ut auderet, concessi; a me homines 745

759

creati, a me dii estis uocati" — quod utique facere nisi Deus, quod concedere nisi omnium poterat Dominus, ipsaque, non altera, ipsa uis, ipsa potestas, ipse nutus, ipsa maiestas: Speculatorem, inquit, dedi te domui Israel, aliique: Ad omnia quae mittam te ibis ;et: Ecce, constitui te hodie super gentes et super regna, ut euellas, et destruas, et disperdas, et dissipes, et edifices, et plantes. Pulcre uero nec dissonum a Nouo: Quaecungue enim, dicit, ligaueritis super lerram, erunt ligata et in celo; et quaecunque solueritis super terram, erunt soluta et in celo; quod et ex his unus: Aliis, inquiens, sumus odor mortis in mortem, aliis odor uitae in

755

760

uitam. Ipsa etiam Sapientia: Per me, ait, reges regnant, et conditores legum iusta decernunt. Quos conditores intellegis legum nisi reseratores Scripturarum ? qui tunc uidentur Dei leges condere, cum student enodare; quasi nullae enim sunt nescienti, sicut et coimquinatis nil mundum. Quod si tibi ista forsitan displicet, alia editio enucleatius profert: Per me, inquiens, reges regnant, et potentes scribunt iustitiam ; cui concinit iam carne uelata sed ipsa eademque Sapientia: /deo, inquiens, omnis scriba doctus in regno celorum similis est homini patrifamilias, qui profert de thesauro suo noua et uetera.

765

770

775

Quae et alio, sed tamen et Euangelii, loco uni, et in eo eiusdem ordinis omnibus, ipsi tamen specialius: T7507, inquit, dabo claues regni celorum; itemque (si dici fas sit) tanto maiori auctoritate, quanto iam deuicta mortalitate, triumphata morte, induta inmortalitate, imminente ascensione, peracta resurrectione: Pasce, inquit, oues meas. “Meas”, inquit, “meas; meas creatione, meas redemptione, meas iure, meas non tuas, meas non Tyberii, meas non Claudii, meas non Constantini, meas non Theodosii, meas non

Mauricii, meas non Karoli." Omnibusque generaliter: Accifite, inquit, Spiritum. sanctum; quorum remiseritis uel retinueritis peccata, remissa uel retenta sunt; et: Euntes in mundum uniuersum, predicate Euangelium omni creaturae. Quod reminiscens ille, cui primo et in quo cuncto est preceptum predicatorum catalogo, dicit: Precepit nobis Dominus predicare populo; statutusque coram principibus et magistratibus: Obedire, inquit, oportet Deo 742 Ps. 81,6.

10. 15.

747/748 Ez. 3,17.

748 ler. 1, 7.

749/750 Ier. 1,

751/753 Matth. 18,18. 754/755 II Cor. 2,16. 755/756 Prou. 8, 759 Tit. 1, 15. 762/764 Matth. 13, 52. — 766/767 Matth. 16, 19. 769/770 loh. 21, 17. 773/775 loh. 20, 22-23. 775/776 Marc. 16, 779/780 Act. 5, 29. 778 Act. 19, 42. 15.

744autauderet Ball. — 752erantBall V, corr. V?

778 dicit om. Ball.

756intelligit Ball.

praecipit Ball.

759 ista] ita

779 princibus V, corr. V?

PRAELOOVIA III, 22-24

97

magis quam hominibus; eiusque in passione collega Paulus in epistola: Pro Christo, inquit, legatione fungimur ;et alibi: Quomodo, inquit, predicabunt, nisi mittantur ? A quo mittuntur, queso, nisi ab eo qui dixerat: Ego misi wos metere quod uos non seminastis ? 23. Habes breuiter, sed sufficienter, sacerdotii iura ab ipso Deo 785 per Spiritüm sanctum collata. Cesset ergo quis dicere humanum quod specialissime est Dei donum; desinat hac auctoritate uictus, 780

quilibet, etsi nesciens, Deum tamen blasphemans, dicit Deo, "Ego 799

795

800

illum et illum feci", (ne, dum Deo se coequare uult in aliquo, deiciatur cum eo, qui solium contra eum uoluit erigere in celo. Creatricem enim creatam nullam esse substantiam ita cuncti tenemus certissime, ut, si quis aliquid retur proculdubius, nil inueniri eo queat uesanius. Quod si episcopus specialiter ab homine est factus, cum generaliter a Deo totus creatus sit mundus, ridiculum, quod si non adorari, uenenari tamen adhuc uideantur

simulacra — dictum est enim in Psalmo: Simulacra gentium opera manuum hominum); multo autem peruersius adhuc: “Deus”, inquit, "ossa et carnem illi dedit ;nam cetera ego contuli" — habes hic inestimabiliter homini suppositum Deum. Quantum enim ea charismatum insignia differant, quibus homo uocatur angelus, immo deus, ab ea conditione, qua uocatur puluis et cinis, credo quod

805

815

nullus ignoret rationalis. Vide ergo, quantum ille (si tamen eo sensu, immo uesania, duo sunt) prefertur, qui ex puluere angelum, ex cinere potuit deum facere (quod se dicit iste fecisse), illi, qui tantum puluerem et cinerem potuit creare (quod tantummodo uidetur Deo concedere); quod ipso auditu intolerabiliter obscenum et penitus detestabile, licet numquam nisi hac nostra (proh nefas!) dictum uel auditum fuerit etate, tamen estimo cuidam a propheta dictum esse: O pastor et idolum derelinquens gregem, pastorem eum scilicet usuali pro officio uocans dicendi genere, idolum uero quod hoc sibi donum ab homine estimet collatum et ideo derelinquat gregem in necessitate, quia nescit quod uel a quo percepturus sit premium pro defensione, iudicio uictus conscientiae; presertim cum et hac coniectura credere possit putari aliquid posse sine Deo fieri. Eheu autem intolerabilis animae miseria, sui penitus Creatoris carere notitia! 24. Nec desunt interea (ut ad inceptum redeam) etiam in episcopio corrosores, qui exemplo eorum, qui anno a preterito altero Tiestheas cenas aduersus quendam commentati sunt epi-

781 II Cor. 5, 20.

cf. Is. 14, 13.

781/782 Rom.10,15.

796/797 Ps. 113, 4.

781 inquit om. Ball. quit Ball.

7831oh.4,38.

788/790

809/810 Zach. 1x, 17.

793 inuenire Ball.

insanius Bal].

812 derelin-

98 820

PRAELOOVIA III, 24-25

scopum, concinnent nunc et aduersus istum quoque quaedam obloquia. Et hoc non exteri, sed agunt priuati, qui debuerant testes boni eius esse propositi. Faciunt hoc, inquam, non inimici, sed amici dolosi, unanimes quondam homines, et aliquando dulces

et noti, qui simul cum eo dulces capiebant cibos in domo Dei, quasi cum consensu coambulantes et eum ad celos usque tollentes, et beatum, iustum sanctumque deceptoriis non minus quam adulatoriis fauoribus pronuntiantes. Parcat quibus Deus, auertens ab eis, ne ueniat mors super eos et descendant in infernum uiuentes, id est, scienter infernalia acta patrantes nec repentinum mortis 830 occasum cauentes. Faciunt hoc traditorum reliquiae, nulla celesti iam facta pro huiusmodi, quantum scilicet quibusdam uidetur, perterriti redibitione uindictae. Quorum uni ab exilio scripsit huiusmodi: 25. "Heu me, fili mi, quid agam? Quem primum plangam, me 855 mortuum an te mortuo insultantem — quasi et tibi eadem non sit conditio moriendi - immo, quod est multo miserius, fetores mortui naribus trahentem, ore aspirantem, pulmonibusque longe peius moriturum mittentem, et, quod est grauius, aliis hoc, ut simul possint commori, propinantem ? An nescis, fili, quoddam supra 840 tibi contiguum mare Commacla dici castrum, in quod fertur mortuus occidere uiuum ? "Ouantum uero, preter innumerabilia et non solum tibi, sed etiam mihi et omnibus preter soli Deo cognita non minusque lugenda, in ipsis etiam, quae a te (et utinam falso) proferuntur, me 825

845 iure lugendum censeam, tibi, fili, caritatiue, ut sepe, confabulando referrem, silocum colloquendi haberem !At cum omnimodis desit,

850

breuiter hinc aliquid pro tempore fabor. "Primum me lugeo, quod talis inueniri quiuerim, quia te talis dici possim. Secundo, quod te ad hoc meo, ut tu alios modo, instruxerim exemplo, siquidem te presente multis (heu dolor) mei oblitus et etiam melioribus sepe derogaui et ego. Tertio, auditorum terreor nece, qui tam tuo quam meo periclitantur fetore. "Sed desine me, fili, hac in parte non minus quam accusare,

imitari, qua noxius cum mihi, si ita est ut asseris, magnopere 855 fuerim, maxime fui tibi. Habes sanum super hoc quod sequaris consilium, quandoquidem non defutura huiusmodi cadauerum male olida presciens busta, tale quid, ne horum fetore necarentur,

uiuis consulens diuina pietas dixit: Quae dicunt, facite ; quae autem faciunt, facere nolite. Nam etsi ego tibi causa, quia materies, fui

886.

824/825 Ps. 54,15. 828 Ps. 54, 16. 840/841 cf. Aeschylus, Choeph. 856/857 cf. Is. 34, 3. 858/859 cf. Matth. 23, 3.

854 plagam V, corr. V? — 840 Commacla V in quo Ball minusque Ball. 850 doloris Ball. 851/852 terror uere Ball.

843.non...

PRAELOOVIA III, 25-26 860

99

mortis, tamen scito quia, quouis ordine cuiusuis scelere moriaris, inter mortuos mortuus deputaberis. Sic enim dicit Deus: Ipse quidem 7m iniquitate sua morietur, sanguinem autem eius de manu tua requiram. Et reuera quid profuit Euae dixisse: Serpens decepit me? Et utique dum haec tibi, ut compescaris, tui sollicitus scribo,

865

id studiosissime ago, ut et tu a morte libereris et ego reus tui non tenear sanguinis. Potest autem fieri; nec enim id fieri posse despero ab eo, cwi idem est osse quod uelle, nec tu quoque hinc debes desperare, cum eum quatriduanum legeris suscitasse. Nec ego meminerim me id te dedocuisse in eo, quem manibus scripsisti, de

870

parricidio sermone, ut ego iam ad uitam clamer cum fremitu pietatis diuinae, licet tu me adhuc, quod ille melius nouit quam tu, utpote quatriduanum dicas fetere. Nam nec desunt super me pie flentes sorores, inter quas, rogo, et tu annumeraris, id est, ut sit in

tesororius, et non parricidalis, affectus. Quo si me fetere quia potes 875 confitearis uere, non succenseo, immo omnimodis postulo; dum-

modo mellifluam illam Domini merear audire uocem, resurrectio-

nem mihi, tibi miraculum promittentem. Tantum rogo, ut periculum audientium attendas, tuum etiam ne nullipendas. Dictum enim, ut credo, diuinitus, etiamsi non memineris, non ignoras : Qui 880

885

maledixerit patri uel matri, morte moriatur. 26. "Quod cum ad mentem uel hic relegens reduxeris, postquam duplicem mortem attenderis, ac duas hinc separatim subiacentes, id est cuique diuisioni propriam, agnoueris substantias, unamque mortaliter solummodo mortalem, alteram immortaliter mortalem, mortaliter immortalem perpenderis, ne, rogo, obliuiscaris,

quam grauibus matrem ipsam (quam, ne forsan perfunctorie accipias, Ecclesiam esse tibi replico, si tamen es filius, si non de te aut pater aut quilibet parens loquitur germanus: Ex nobts exierunt, sed non erant ex nobis — sis autem, sis precor, sis rogo), ne 890

tamen, ut dixi, obliuiscaris, postulo, quam grauibus matrem maculis aspergis, dum patrem tam feda criminis nota aduris. Quam enim insolubilis, tam compassibilis est dilectio maritalis, cum et eadem. consortia sint honoris. "Quod totum, mi nate, facere auderes minime, si dictum uoluisses

895 recolere: Honora patrem et matrem; aut pluris regenerationem quam generationem penderes, si prohibitum reminiscereris: Nolite tangere christos meos; et: Qui tangit wos, quasi qui tangit 861/863 Ez. 3, 18. 863/864 Gen. 3, 13. 865/866 cf. Num. 35, 31. — 867 cf. Greg., Mor. 19, 23, 36 (CC 143A, p. 985). 868/877 cf. Ioh. 11, 239-44. 879/880 Leu. 20, 9; Matth. 15, 4. 883/885 cf. Greg., Mor. 4, 1, 5 (CC 143, p.166). 888/889 1Ioh.2,19. | 895 Ex.20,12. 896/897 Ps. 104, IS. 897/898 Zach. 2, 8.

874 parricidialis Ball. Weigle 896/897 noli Ball.

892 est om. V, add. sup. V^

893 sunt Ball.

100

PRAELOOVIA III, 26-27

pupillam oculi mei; et: Qui uos spernit, me spernit ; et: Diis ne detraxeris ;et: Qui detrahit regi, detrahit legi. Regale autem Eccle900 siae esse ut crederes sacerdotium, preter alia innumera unum tibi suadere posset Petri testimonium dicentis: Vos autem genus electum, regale sacerdotium. Sententiam quoque cuiusdam in decretis sanctissimi papae pre oculis habuisses dicentis: Peius nullum iudico fore scelus quam Christianos propriis detrahere sacerdoti995 bus. Piaculum etiam maledictionis Cham aduertisses atque eius exemplo uerecundiora patris denudare timuisses. Canones etiam et sanctorum Patrum concilia non posthabuisses, in quibus damnatos hac de causa multos aduertere poteras, si legisses. Curiae quoque tradi et infamis absque ulla spe restitutionis cunctis witae 910 diebus eidem deseruire timuisses. Vindictam quoque pro Narcisso beatissimo factam meminisses ;nec archidiaconum nostrum ideo

fortuitu percussum, quia tu adhuc nil pateris, cogitasses, cum diutius expectatus durius feriatur non conuersus — quod et a te et a tuis complicibus auertat omnipotens Deus. 915

920

27. "Et forte te, fili, obseruatores mei, dum mihi inimici, tibi

uolunt parere morigeri, fefellerunt, sicuti quondam illi sanctorum nisi sunt facere cetum, qui contra Athanasium brachium cuiusdam quasi Arsenii concilio obtulerunt excisum; sicut tu quoque quendam (Deus parcat tibi) mei odio fecisti, qui epistolam conuitiis plenam a tuo ei illo iam dicto magistro olim destinatam proferens, et auctorem facti inuestigare nitens cum te scriptorem ultro deprehendisset confitentem, tu ceteris, qui adeo tibi non competebant ut ego, relictis, me auctorem, me totius moliminis

presentasti incentorem; et utique dum hoc pro libitu dixisti, 925

930

uerum me satis non accusato et te excusato dicere, si uoluisses,

potuisti. Quod nimirum fecisses, si tanta mihi caritate consuluisses, quanta ego consului tibi et uniuerso meo gregi, maxime uero iam pretaxato illi tuo socero, cum ad illam epistolam (Deus scit quo animo) consensi. "Nam ueniente, ut obtime nosti, a contraria parte altera, cum, ea

perspecta, gens effera et nobis barbara, de seipsa uero iure suspecta, utpote pro ea quae inter uos iam in multis in negotio consimili sepe naufragauerat uita, omnem ut erat culpam in eundem retorsisset archidiaconum et nostrae partis honoratiores quosdam, 898 Luc. 10,16. 898/899 Ex.22,28. 899lac.4,17. 901/9021 Petr. 903/905 Alexander I, Epist. 7 (Hinschius, p. 98). 905 cf. Gen. 9, 25. 905/906 cf. Anaclet., Epist. 3, 38 (Hinschius, p. 85). 908/910 ps.-Fab., Epist. 21 (Hinschius, p. 165). 910/911 cf. Eusebius, Hist. Eccles. 6, 9. 2,9.

917/918 cf. Eusebius, Hist. Eccles. 10, 16-18.

917 facere] fallere Ball. in emend.

918 sicut] sic et Ball.

919 fecisti]

fefellisti Ball. zn emend. 920 iam dicto magistro in mar. V* 924 dixisti emendaui, duxisti V 927 uero] tamen V, uel uero sup. V?, tamen uero Ball.

PRAELOOVIA III, 27-28 935

940

maxime uero in clerum uniuersum et — me reseruato, quanquam asportato, propter consanguinitatem, quam cum illorum habebam primoribus ipsoque, ut dicebat, principe, - omnem domum Dei predari, omnes maiores ciuitatis aut exmenbrare aut captiuos ducere, ipsum uero iam fatum et eos, qui post meae cum illo fuerunt traditionis principes, furca molirentur appendere; qualem illam noctem duxerim Deus scit. "Tu quoque, qui te nil boni de me fateris scire, quibus precibus, humiliationibus,

945

101

lacrimis, muneribus,

promissis et ipsi et tibi

interuentu amicorum uitam et libertatem obtinuerim, ipse, ut dixi, obtime nosti, qui haec omnia tacens id solum, quod me interficeret, proferre maluisti. Lucescente enim die decretum est — non a me solo, ut dixisti, sed ab omnibus tam nostratium quam

exterorum (principem uero huius consilii qui fuerit, non pleniter agnosco alium quam diabolum) — ut fieret talis qualis facta est 950 epistola, et si illam mittere auderet archidiaconus, quasi inscius

dimitteretur criminis; sin alias, sententiam illico subiret capitis.

Hoc quod dixi acto tam de me, quam et de ceteris, Deo autem gratias, quia dum uobis consului, me, ut uidetur, neglexi; dum 955

960

uobis, licet uestrae molitionis ex parte conscius, peperci, me prodidi. 28. "Legitur autem, fili, in hystoria Tripartita, quod quidam in pastu occupatus pecorum, cum occidisset quendam, et fugisset pauore actus in heremum, et sanctorum Patrum exemplis bono assuefactus fuisset heremita perfectus, semper benedicebat scelus, quod sibi tanti fuit causa profectus. Haec ideo retuli, ut hinc colligas, quantum meo prospectui militasti, dum me, ut penitus deficerem, tam grauiter accusasti. Nam si presens esses et permitteres, manus osculis demulcerem predulcibus epistolae illius

scribtrices, quia haec causa, materies et totius meae summa fuit, 965 ut opinor, salutis. Per hanc morti, ut credo, eternae subtractus et

970

uitae sum redditus ; per ipsam actum esse credo, ut et his, quorum fetore tu adhuc periclitaris et uniuersam pene mihi commissam Ecclesiam mortifero pestilentiae tabo corrumpis — quanquam et possit fieri, ut percuncta ita se non habeant, ut dicis — ceterisque innumerabilibus (a tua uero scientia longe remotissimis) magna ex parte iam carere credi possit—licet securitatem exinde nullam,

quia non expedit, siquidem certitudine careo, ceperim. Tantum

975

uero hac me occasione considero profecisse, ut nullum mihi amplius quam te uideam amplectendum, qui mihi materies tantorum fuisti bonorum. “O autem me, et ut hoc dicam, ipso mei infortunio fortunatissi-

956/960 cf. Cassiod., Hist. Eccles. trip. 8, x (PL 69, 1109).

943 promissis et ipsis tibi Ball.

961 profectui Ball.

971 cauere Ball.

102

PRAELOOVIA III, 28-29

mum, etiamsi nihil aliud quam te tibique consimiles cognouisse eius beneficio contigisset mihi. Vnde omnia non solum tibi parcens, sed et uberrimas pro his tibi gratias referens, ammoneo, fili,

ut, quia iam nunc indicibiliter profuisti mihi, caueas ne omnino mei odio obfueris tibi. Verum ut quodam utar compendio, festinante nuntio et cartula deficiente omnino, parcat tibi Omnipotentis iusta pietas resipiscenti, rogo, immo ut resipiscas ipsa benigne concedat, postulo; sine causa enim, quantum scilicet ad tui spec985 tat lesionem, me ipsa scit a te hoc pati, si tamen profectum pati quis rite possit dici isto genere dicendi, quatinus per te quoque tui corrigantur complices nec a tuo deriuato nomine uocitentur Vrsini uel Vrsiani, sed ab eo qui dixit: Discite a me quia mitis sum et humilis corde, et per suum quendam: Obedite prepositis uestris et 990 subiacete eis, appellari iure mereantur Christiani uel agnei, id est mites non feri, amatores non risores pastorum. "Ouod si mihi prouenit oranti, letitiam ipsam dissimulare, nedum reprimere, ualeo minime ;quod si non, peccatis meis imputo. 980

995

IOOO

Saltem uero hoc diua pietas concedat, postulo, ut, dum peccata mea aduersum me, immo aduersum te, pronuntias, illa remittat;

dum tu ea describis, ipsa deleat, teque in hoc presenti seculo recognoscere faciat, quia inestimabiliter tibi ipsi obfueris, dum inrecuperabiliter me nocere contendens indicibiliter mihi profueris. Valeas in Domino, precor, fili, correctus. Amen." 29. Inter haec, si dicere audeam, stant simulachra undique fixa,

nullum uel sui causa sonitum dantia, quasi qui ipsa taciturnitate uideantur clamare, se rationis expertia omnimodis esse. Sed ne mihi, sed potius sibi, succenseant, rogo ;non enim hoc eos esse scio uel dico, sed ne iure dicantur haud modice timeo, dum et ab 1005

homine factos dici patienter ferre, immo uberes gratias dicenti

IOIO

sed si dixerint uel consenserint omnino. Et o quam pulchrius uocari perfectum quam facticium! Perfectus autem omnis erit, si sit sicut magister eius. Ve autem ei, qui ipsum non habet magistrum, qui hoc dicit, Dominum, cui consimiles effici non compa-

referre audio; nam nec erunt, si dixero, nec non erunt, si tacuero,

ratione possumus, sed imitatione debemus, nec omnimoda, sed ab

1015

ipso nobis precepta; qui etsi tributum mundo reddidit, Cesari quae Cesaris, Deo exsoluens quae erant Dei, quantum mundum ipsum ipsa sua humilitate calcauerit, sibique subactum tibi etiam ipsi subponendum monstrauerit, postquam dixerat: Data est mihi omnis potestas in celo et in terra ;quem potius timeres dominum an seruum, subicientem an subactum, dantem an possidentem, per

40.

988/989 Matth. 11, 29. 989/990 Hebr. 13, 17. 1008/1009 Luc. 6, 1012/1013 cf. Matth. 22, 27. 1015/1016 Matth. 28, 18. 988 Vrsani Ball.

991 irrisores Ball.

998 contenderis Ball.

PRAELOOVIA III, 29-31

103

unum commonens discipulorum quantum ad ipsum, quantum ad te pertinet magistrorum, ait: Obedire oportet Deo magis quam IO20

hominibus. Et utique hoc non in exedra, non in analogio, non in

ambone, sed ante principes seculi, inter minas, inter flagra, inter ipsos tibi clamabat cedentes; quod tu nec dicere, nedum agere, audes, cum tibi iam ipsi subigantur imperatores. 30. Verum ut iam ad inceptum redeam: preterit sacerdos et 1025 leuita, non se intellegentes eadem descendere uia, nec ulla fratri uulnerato conferunt remedia; et (ut isti - quod Deus auertat — tempori proprie uideatur concinere, quia ubi abundauit iniquitas, refrigescet caritas multorum) nullus inuenitur, qui Dei saltem respectu, timore uel amore audeat, quin potius uelit, esurientem 1030 reficere, sitientem potare, nudum uestire, infirmum uel incarcera-

tum uisitare, dolentem consolari, angustiantem refouere, preser-

tim cum interdicatur nulli; siquidem nec factum legitur ab eadem generatione antiquorum alicui, quod perspicue monstrant Pauli epistolae in carcere editae, in quibus et ministrantium uidetur 1035 meminisse, nec timet ne fiant deprehensi, cum et se et illos plus Deum quam Neronem nouerit timere. 31. Premisso eandem mihi quam beato Augustino fidei catholicae credulitatem esse (licet illi longe dissimilis fuerit et ad indagandum acuminis uiuacitas et ad tenendum intelligentiae capaci1040 tas et ad proferendum eloquentiae facultas et ad hoc cum Dei gratia promerendum uitae qualitas) et abdicans ab ore uel corde respuens omnem contra Deum, etiamsi deprehendere forte nesciam, heresim: confiteor me credere equalem, coessentialem, uel,

ut ita proferam, consubstantialem eternaliter Trinitatis unita-

1045 tem, unitatis Trinitatem, hoc est, Patrem et Filium et Spiritum

sanctum, creatricem et gubernatricem uniuersorum, quae sunt siue in celo siue in terra et, si adicere opus sit, in mari et in omnibus

1050

abyssis, ita una eademque manente substantia deitatis, personarum proprietate distincta, ut Pater sit qui creauit omnia, Filius per quem creata sunt omnia, Spiritus sanctus quo creata sunt omnia; Patrem Filii auctoritatem, Filium Patris «sapientiam,

Spiritum sanctum Patris et Filii pronuntians communitatem. His tribus unam eandemque inesse credens deitatis equalitatem, nihil in his prius aut posterius, nihil maius aut minus esse intelligens, et 1055

Patrem a seipso, non ab alio, Filium a Patre solo, Spiritum sanctum a Patre esse et Filio, Patrem credo Filium eternaliter et

1019/1020 Act. 5, 29. 1024/1026 cf. Luc. 10, 30-36. Matth. 24, 32. 1033/1034 cf. Philem. ro.

1027/1028

1023 subigantur em. Ball., subrigantur V (sed cf. Praelog. IV, 317) deprehensi ez. Ball., deprehensae V 1036 Neronem] terrorem Ball. sapientiam suppl. Ball. e Phren. c. 23

1035 1051

104

PRAELOOVIA III, 31

ineffabiliter genuisse; Filium eternaliter et ineffabiliter a Patre solo genitum, non factum esse, uti lumen de lumine, uerbum in

corde uel, ut expressius loquar, aliquid dicibile; Spiritum sanc1060

1065

1070

tum, id est consubstantialem amborum caritatem, numquam eis defuisse, eumque ab isto ad illum, ab illo ad istum inlocaliter, inmobiliter, inmutabiliter, eternaliter ac per hoc et ineffabiliter

procedere, ad inspirandos electorum animos a Patre et Filio mitti, a seipso uenire temporaliter; Filium solum de Patre sine matre eternaliter, de matre sine patre natum temporaliter. De Spiritu sancto autem conceptum cum audio, non Spiritum sanctum patrem alium intellego, sed credo, quia in corde Patris manens eternaliter Verbum, quando uoluit sua Patrisque uoluntate ita exiuit a Patre et uenit in mundum, ut neque Patrem neque ipsum relinqueret celum; per corpus quod tota simul Trinitas in utero matris Virginis ex substantia eiusdem matris semper Virginis operata est, uisibile hominibus factum. Et cum audio: Verbum caro factum est, non Deum in hominem conuersum, sed manente incommutabilis deitatis substantia, ita

1075 Verbum sibi hominem unisse confiteor, ut sicut ex corpore et anima rationali unus est homo, ita ex homine et Deo unus sit Iesus Christus, non compositus, sed ineffabiliter existens. Passum uero,

mortuum et sepultum dieque tertia resurrexisse celosque ascendisse cum audio, neque Christo diuisionem neque Deo passibilita1080

tem ascribo, sed sicut homo, qui utique caro et anima est, interfec-

tus dicitur ab aliquo, cum utique anima rationalis mortem non recipiat, ita Deum in homine quem assumpsit, ea omnia inpassibiliter pertulisse confiteor. 1085

Et cum dico, Credo in Spiritum sanctum, statimque subiungo, sanctam Ecclesiam, non quaternitatem illic cogito, sed sanctam

Ecclesiam catholicam tantummodo esse me credere confiteor, per unum scilicet, id est catholicum, baptisma et per Dei gratiam et fidem quae per dilectionem oferatur ;per quae etiam sanctorum communionem et remissionem peccatorum nos percepturos, si 1090

1095

uolumus, confido. Carnis uero resurrectionem, sicut in Domino Iesu Christo, ueram et non fantasticam scio et confiteor fuisse, ita

et omnium tam electorum quam reproborum futuram confiteor esse; sed electorum ut cum corpore et anima eant in uitam eternam, reproborum ut eant similiter cum anima et corpore in suplicium eternum ; sed ut illi absque timore per iustitiam repulsionis, ita isti absque spe ullius per misericordiam recuperationis.

1073 Ioh. ı, 14.

1088 Gal. 5, 6.

1062 immutabiliter om. Ball. natus V'

et om. V, add. sup. V^

V, uel existens supra V?, perexistens natus Ball. 1084 cum id dico Ball. 1090 uoluerimus Ball.

1077 existens] 1082 ea add. sup.

PRAELOOVIA III, 32

105

32. Haec de ineffabilitate tantae incomprehensibilitatis tanto, ut uereor, petulantius, quanto simplicius non discutienti, sed tamen cogitanti, ignosce, lector, queso, ignosce mihi; cecus enim IIOO

illis, quibus talia debuerant considerari, id est beatis mundi cordis,

oculis non uidendo miser, sed palpando ista perstrinxi; et sicuti ceco non uisa cupientes referre, nequimus nisi adhibita similitudine quadam eorum quae uidit, ita et ego indigens propriis, quae utique in Deo nulla in hac nobis occurrunt mortalitatis colluuione, 1105

IIIO

IIIS

per quaedam captui meo facilia, non tamen a Scripturae sanctae auctoritate penitus extranea conducens, ratiocinando animum interrogaui, quid de Deo eiusque creatura sentiret, experiri uidelicet gestiens, utrum (alias sane plurimorum estimatione uituperabilis, mei ipsius damnabilis) ne et in assertione fidel inueniri ualerem catholicae culpabilis, et ideo iure expellendus a commisso mihi presulatu, hoc est Ecclesiae Veronensis (si tamen decreuisset auctoritas concilii uniuersalis) ;respondere ineflabilitate rei nouitateque probationis permotus tamen non distulit ualente Deo per sapientiam ipsius omnia creata. Quod responsum cum ea, quam Athanasii dicimus, Niceni quoque concilii, fide cum ariditas ingenioli uitiorum puluere squalidi contulisset nihilque dissentire ab eis percipere ualuisset, ausus sum non defendentis obstinatione, sed inuenisse me quesita credentis securitate, creatricem et gubernatricem omnium Trinitatis unitatem, unitatis Trinitatem corde

II20

credere ad iustitiam, et ore confiteri ad salutem. Gaudeo igitur, si non erro; sin uero, caritatiue reprehendi omnimodis desidero.

EXPLICIT LIBER TERTIVS

1119/1120 Rom. vo, 1o.

1103 alt. quae] que V 1116 dissentirem V, corr. Ball | 1121sinautem V, uel uero add. sup. V?, sin uero autem Ball.

INCIPIT OVARTVS 1. Solet fessus plerumque uiator, unius diei etiamsi ualeat confici iter, in alterum transferre, ne sera scilicet adeptio copiam deneget quiescendi lassato. Consueuit et nauta industrius, si quando uentus flando contrarius proprium interdicit, contiguum cuiuslibet insulae petere litus, quo scaphis adeptis, ne in sirtim nauis incidat, earum, ut quondam Paulus, utatur adiutoriis. Quod et nos

exemplum, non indecens si propositum, unius diei sermonem transferre coegit in alterum, ne lectori uidelicet inferret prolixitas IO

fastidium, neue contraria quibusdam dicturis aliquod, ut assolet,

15

afferret ipsa loquacitatis importunitas periculum. Tertia enim hora diei Spiritu sancto afflati, musto etiam madidi, etiam ipsi summi dicebantur theologi; nedum nos sole occidente quidlibet sobrie iudicaremur loqui. 2. Postquam igitur negotio, quod se simulachrorum siue pastoris et idoli causa ultro obtulit, satisfaciendo, paululum quid, ut

20

uidetur, otiose exorbitauimus, siquidem nec congruentia omnimodis quaedam retulimus, et aliquem nos forte lesisse timemus; nunc ad indagandum quid moliri, quid contra te sentire debeat aut ualeat episcopus, ut cepimus, properemus. Sed quia paulo uerbosius effusi sumus, ipsa in ordinem ut confecta sunt reducamus. Dixi, nisi fallor, episcopos a Deo solo, ut reges — et prestantius multo quam reges, quia et reges ab episcopis instituti, episcopi uero a regibus, etsi eligi uel decerni, non ualent tamen ordinari —

25

institutos. Nec dixisse me penitet, quandoquidem et ipse testimonium perhibet, qui solus ipse sibi testimonium ferre ualet. Ipse enim dicit: Ego mist wos metere ;et multa hinc testimonia, multa,

30

35

inquam, sunt et infinita. Veh autem usurpantibus, non iussis, permissis, non missis; ueh his de quibus dicitur: Regnauerunt reges el non ex me, principes extiterunt et ignoraui. Veh aliunde ascendentibus et non per ostium inirantibus. Vnde eos liberet Pastor bonus, qui cunctiualens solus potest weh in euge conuertere, non illic scilicet puniens districte, quos hic concedit mutari benigne. Dixi Ecclesiae filios aut esse clericos et monachos aut famulos aut laboratores (seruos et liberos) aut «milites regni?; terram Domini commissam tuae, rex, defensioni, redditus uero

aut sanctum sanctorum Domini et ad ius pertinere sacerdotum, aut esse iuris tui, aut incolarum pagi. 3. Haec uero et ante prelibaui et modo retuli, ut deprehendere, si

8,4.

IV, 7 cf. Act.27,17. 30/31 loh. 10,1.

11/12cf.Act.2,13. 271oh.4,38. 34/38 cf. supra III, 719-733.

29/3005.

IV, 8 si sec. Ball. 13 summi om. V, add. in marg. V?, summe Ball. 34 monichos V — 35 milites regni suppl. Ball. ex Praelog. III, 726/727, liberos V

PRAELOOVIA IV, 3-5

107

40 possum, satagam quae dissensio, quod discidium inter te possit esse et episcopum, cum tu illius defensor, ille tuus esse debeat

pastor, ille tibi seminare spiritualia, tu ei ministrare, et utique ex tuo non ex suo, debeas carnalia. Sic enim unus eorum et expressius dicit: Si nos uobis spiritualia seminauimus, magnum est si uestra 45 carnalia metamus?

Ille te benedicere, tu eum debes honorare;

postremo uestra etiam temporalia ita a Deo sunt summa equilibratione diuisa, ut nec tu eius, quia non eius sed Domini sunt,

debeas inuadere, ille tua nec cupere, nisi tantum pro tuae animae salute. Illi enim dicitur: Non querentes datum sed fructum ;tibi so autem, cum Deus rogatur, dicitur et (utinam non infructuose)

clamatur :Qui dixerunt, H ereditate possideamus sanctuarium Dei ; Deus meus, bone illos ut rotam, et sequentia; et: Non alligabis os bout trituranti. 4. Vox autem boni episcopi illa debet sepius esse: Omnis anima 55 potestatibus sublimioribus subdita sit; et: Reddite quae sunt Cesaris Cesari, et quae sunt Dei Deo; et: Reddite omnibus debita, cui

tributum tributum, cui uectigal uectigal ; et: Non est potestas nisi a Deo; et: Obedite prepositis uestris et subiacete eis. Et quod quidam pulcherrime: Obedientia, inquit, quae maioribus prebetur, Deo

6o exibetur; atque ceterorum huiusmodi. Quod si nil aliud contra te sentit, predicat, et precipit episcopus, non modo te isto «non» offendere, sed multo magis, utpote pro te sentiens, debet placare. Sin secus (quod absit) nec prebere patientiam sed delectat exequi uindictam, est unde illi facias iniuriam, et tibi tam grauem non 65 contrahas noxam. Habent conuentus inter se generales, synodos uniuersales, canones antiquos, concilia descripta, sanctorum decreta Patrum, sanctiones diuersorum pontificum. Nihil est quod possit inter eos contingere, unde proprium inter se non possint iudicium

inuenire.

Postremo

est sedes uniuersalis, principalis,

7o capitalis, quia ipsis capitibus Ecclesiae insignis, nutrix, mater, iudex et magistra omnium. Si quid contra rem actum ab aliquo uel in aliquo est horum, in ea iudicari, examinari, uel legali potest sanctione puniri. Hos ergo consule, ad illos rem defer, illis causam

committe. Si quid perperam contra te inuenitur actum, crede 75 mihi, districte uindicabitur iudicio canonum;

nam

alium esse

nullum, qui manus impune, et ipso Deo intacto, possit immittere in aliquo horum ; non uales inuenire, etiamsi pennis possis uolare. 5. Tu forte contra, siquidem et hoc die audiui dictum a quodam

44/45 1Cor.9,m. 49Phil.4,17. 51/52Ps.82,13. 52/53 I Cor.o, 54/55 Rom. 13, 1. 55/56 Matth. 22, 21. 56/57 Rom. 13, 7. 57/58 Rom. 13,1. 58 Hebr. 13,17. 59/60 cf. Clemens, Epist. x, 42 (Hinschius, p. 45).

9.

40 dissidium Ball.

61 non addidi

62 pro V, per Ball.

108

PRAELOOVIA IV, 5

hesterna, non minori insania quam stultitia: “Ouid”, inquis, “opus iudice, quando iam eo utimur censore ?Nam in tantum est diffamatus, ut omnes nouerint, quod iure sit dampnandus." Totum hoc dicere recte potuisses, si ipsius confessione in concilio canonice discussa percepisses. Sed, o cathedra pestilentiae, qua beatus ille uir rexque Syon mansuetus, qui pro nobis homo est factus, de85 dignatur sedere! o nefandum et in ipsa radice premendum iudicium! o iniqua sententia et illi soli seculo propria, quo pro nobis solis seditiosi uulgi acclamationibus comprehendebantur sanctorum milia, et farciebantur innocentibus ergastula! O digna, cui ipsa Domini obuiet sententia dicentis: Nolite iudicare secundum 9o faciem, sed iustum iudicium indicate. Et de seipso: Sicut audio, 80

inquit, zudico. "Sicut audio”, inquit, non "sicut audiui." Preteritis

95

IOO

enim calumniatorum accusationibus, subsequente uero accusati responsione, iustum ualet iudex iustus et non uiolentus discernere, ut possit ueraciter dicere: Sicut audio iudico, id est, sicut lex ipsa decernit, non sicut rumor furentium garrit; sicut presens ipse fatetur, non prout absentes insidiantur. Vnde quidam facete satis: Ad puniendum, inquit, properat, cito qui iudicat; ad puniendum, inquit, non ad discernendum ; ex uerbis enim tuis, inquit, iustificaberis et ex uerbis tuis condempnaberis, id est, et seculariter et diuine, misericorditer et iuste — misericorditer, ut est dictum: Tu

prior dicas iniquitates tuas, utiustificeris ;Yuste, ut est illud: Ex ove tuo te 1udico, serue nequam. Et hic enim quasi cautionem quamdam inter te et Deum consideres positam ;iuste enim ex ore suo quisque iudicatur, misericor105 diter uero prior iniquitates dicens iustificatur. Hinc est quod in scolis huiusmodi nutriendi sponte commissa confitentes ueniam citius merentur, pertinaces diu uirgis ceduntur. Dicit autem huius cautionis Veritas ministra: In qua mensura mensi fueritis, remetietur uobis, id est, si iusta, iusta, si misericordi, misericordi, ubi et IIO

sententia sollicite debet illa pensari: Qui sine peccato est uestrum, primus in illam lapidem mittat. Cauenda etiam est Phariseorum imitatio, qui obseruabant, ut caperent Dominum in uerbo ; unde et

IIS

humanae satis consideranter leges aduocatos insciis studuerunt prouidere. Si ergo secularium quis non nisi proprio conuictus ore potest dampnari, quanto minus ille, cuius iudicium in manu solummodo est Dei, debet ad libitum inuidorum aliquorum cauil-

83 Ps.1,1.

Sent. A 32. 19, 22.

89/90 Ioh. 7,24.

98/99 Matth.12,37. 108/109 Matth. 7, 2.

90/91.94 Ioh. 5,30.

100/101 cf. Is. 43,26. 110/111 Ioh. 8, 7.

97 Publil. Syr.,

101/102 Luc.

112 Marc. 12, 13.

83 discussiV 86 illa Ball. 90 iudicateom. Ball 99 condempnaberis seripsi ex Vulg., iustificaberis V, iudicaberis Ball. 104 positam] propositam

Ball

109 pr. misericordi] -ri- add. sup. V? — 113 aduocatis Ball.

PRAELOQVIA IV, 5-7

109

lationibus subigi. Qui enim scis, eadem infamia qua intentione, et si scias, qua ex occasione uel causa fuerit orta, quo affectu propalaI20

125

ta, zelo caritatis an zelo liuoris ? 6. Et ut ad rem ratiocinando ueniamus, subsiste, rogo, paululum, et uideamus. Lex et hoc etiam uetus prohibet, widuam et

repudiatam sacerdotem accipere. Consecratas uero Deo uirgines tanto magis a cuiuslibet usu, colloquio uel uisu decet fore remotissimas, quanto magis sponso castissimo illi et pre filiis hominum pulcherrimo se student seruare castissimas et ipso nedum actu, sermone, auditu, etiam cogitatu, in quantum homini studiosissime

cum Dei adiutorio nitenti possibile est, illibatas. Canones etiam sancti cohabitationem episcopis omnimodam interdicunt mulierum preter illic exceptarum. Videas quamlibet harum episcopo 130 sepe colloqui, id etiam solitarie aliquotiens fieri et per uulgus diffamari. Volesne eum aut censes, utpote diffamatum, quasi hoc solo, ut dixisti, sui censorem effectum, statim debere deponi ? Qui enim scis, utrum secreta quidem tibi, sibi autem et Deo manifesta 135

aliqua, sed tamen pia, id est, lucrandae animae ratione hoc cogatur facere, sicut quidam nec minoris famae anachoritarum quandam famosissimam legitur conuertisse meretricum? Quidam etiam eiusdem nec minus ualens propositi, pretio, ut moris erat, illectas quadam in ciuitate hospitio introducebat pelices; et cum inde diffamaretur,

140

in tantum

ut ignibus dari debere acclamaretur,

tanta copia conuersarum excedens seculo claruit, ut inilla populis refertissima Alexandria, quae ternis earum millibus eo intrante abundauerat, meretrix nec una eo discedente inueniri ualeret.

7. "Quid", inquis, “et si filii approbent scelus ?" Ego e diuerso: quis hoc, dico, nouit nisi ipse et Deus? Non legisti: Cum autem 145 dormirent homines, uenit inimicus et superseminauit zizania in medio tritici et abiit, ut intellegas uno seminante uerba doctrinae alium posse subrepere, qui inserat semen luxuriae? Dicamus et aliud: Ebriosus, inquiunt canones, episcopus aut desinat aut deponatur. Et sepe uidemus multos eiusdem ordinis huiusmodi uitio 150 quasi seruientes, cum penitus qua id intentione agant simus ignorantes. Potest enim fieri, ut ebriosis quasi ebriosus quis secundum Apostolum hoc faciat conuescendo, ut eos lucrifaciat, aut

alio aliquo, licet occulto tamen bono, affectu id agat. Rectumne

can.

121/122 Leu.215; x4. 124/125 cf. Ps. 44, 3. 127/129 cf, Conc. Nie. 3. 144/146 Matth. 13, 25. 148 Can. apost. 42 (PL 67, 146). 151/152. ct^ T Cor? 5; a.

117 subigi Ball., subrigi V (cf. III, 1023) 120 ratio- add. in m. V? 125 nedum] nec dum Ball. 132 qui] uel quomodo add. sup. V^ 134 cogatur Ball. in em., agatur V 136 meretricem Ball. 138 pellices Ball. 144 ipsa V 147 subripere V 153 rectucine V

IIO 155

PRAELOOVIA IV, 7

ergo censes ob istiusmodi infamiam, absque confessione propria eum deponi debere ad uulgi clamorem ? "Seditiones autem, predae et bella quam sint grauia, preter alia ipsa approbant homicidia." Dicente autem Domino: Necesse est ut ueniant scandala ;et: Surget gens contra gentem, et regnum aduersus regnum;

160

et Iob: Nihil in terra sine causa fit; emergente

cuiuslibet occasione rei, contingat, ut sepe, aliquod in ciuitate discidium aut a regno diuortium, fiant milia homicidiorum, omnes dicant machinatum id totum fuisse episcopum; censesne eum,

nulla preeunte canonica examinatione uel propria confessione, deponendum aut, quod inconuenientius multo, iniuriandum ob 165 clamorem,

illo solo negante, cunctorum?

Quid enim, si erit ab

huiusmodi immunis flagitio ? Nam tu unde non esse conicis ? "Quia cum malefactoribus", inquis, "inter agendum conuersatus, cum

170

175

ipsis est comprehensus" — uidelicet non quid senserit, sed ubi fuerit, cogitandum esse iudicans, cum econtra Dominum non de opere, sed de intentione nouerimus iudicare. Quid enim si hoc bona, quia iusta, egit intentione? Verbi gratia: ueluti Hieremias propheta, qui per karitatem, ut dicit beatus Gregorius, dum ciues ab ingressu Egypti non potuit cohibere, studuit illuc cum eis et ipse descendere. Etreuera quem episcoporum legimus, cum Italia a Langobardis inuaderetur, relicto grege ad Mauricium transisse? Numquidnam iste paululum iam dictus, cum ei isdem esset suspectus Mauricius,

180

cum et filium eius e sacro fonte isdem suscepisset sanctus, et cottidie illi idem improperaret, quod suo adiutorio, facto et decreto apostolicatum primae sedis indeptus fuisset, cum inuitus fugisset, et renitens illud, licet consentiente sed post penitente eodem Mauricio, sortitus fuisset, ita agendum decreuit, ut scilicet

ob improbitatem ciuium et incursionem hostium transiens Constantinopolim relinqueret gregem commissum? Numquidnam et excellentissimae recordationis pater Augustinus, dum similis urgeret ratio, ita agendum decreuit aut exemplo monstrauit in talibus ? Ille autem, qui interrogatus ab hostibus de nomine, respondisse fertur seruum se fore Christi, hosteque consonanter respondente se flagellum esse Christi, fuitne iure dampnan190 dus, quod ciuitatem ilico hostibus aperuit intrantibus ? Cunctosne ergo iudicas deponendos, qui rebelles regibus ciues et filios esse scientes, non eos, ut punirentur, prodiderunt, sed econtra missas

157/158 Matth.18,7. cf. ler. 43, 6-7.

V

159]lobs,6.

171/174

158/159 aduersum V, corr. V? 161 milia] nulla Ball. 167 inquit 168 non quid in ras V! 176 nunquid iam Ball. 177isdem V 178

isdem V

V^

158/159 Luc.21,10.

180 apostolatum Ball.

illum Ball.

inuictus V, corr. V?

— 181 fuisset V, corr.

PRAELOQVIA IV, 7-8

III

eis fecerunt, filios eorum baptizauerunt, predicauerunt, chrismauerunt, penitentiam indulserunt, reconciliauerunt? 195

8. Sed forte ideo tu hoc recte te putas dicere, quia sententiam recolis Domini dicentis: S7 offers munus tuum ad altare, et reliqua ;

200

et quia, sicut non proficit in uulnere medicamentum, si adhuc ferrum in eo sit, ita non proficit penitentia discordantem proximo, quanto magis Domino, animum habentis, cum principalis Domini habeatur sententia dicentis: Nisi remiseritis hominibus peccata eorum, nec Pater uester remittet uobis peccata uestra. Sed quis ad haec idoneus, nisi solus ille qui omnia nouit Deus ? Qui enim scis,

205

210

utrum etsi discordem actum, concordem alicui quis habeat animum ? Non legisti: S? fieri potest, cum omnibus hominibus pacem habentes? Non audisti: Quicumque woluerit amicus esse seculi huius, inimicus Dei constituitur ?Nescis dictum esse: Qui dixerunt patri uel matri, Non nouimus uos, isti custodierunt testamentum tuum ? Non recolis dictum Iosaphat, dum adiutorium preberet Ahab: Impio prebes auxilium, et his qui oderunt Deum amicitia tungeris, et cetera? Psalmus tibi non occurrit dicens: Nonne qui oderunt te, Domine, oderam, et super inimicos tuos tabescebam ? et: Facientes preuaricationes odiui, et totus ille psalmus; et: Letabi-

215

220

tur iustus cum uiderit uindictam ; et: Iniquos odio habui? Postremo Dominum dicentem (si non recolis): Non weni pacem mittere sed gladium ; et in Iob de concordia impiorum: Membra carnium eius coherentia sibi ; una uni adherebit, et nec spiraculum incedit per eas? In tanta ergo diuersitate quis nisi solus Deus potest cognoscere, nisi aut uerbis aut quibusdam actuum coniecturis, quis quid qua agat intentione, cum, etiamsi malam eam omnimodis sciamus esse, nostrum ministerium sit, melioraretur, uigilanter insistere?

Dampnandus enimuero Iob, cum dicat: Frater fur draconum et socius strucionum? Dampnandus Loth in scelere Sodomitarum ? Dampnandi quibus dicit Apostolus: In medio nationis prauae et 225 peruersae, in quibus /ucetis sicut luminaria in celo, uerbum uitae

continentes ?Dampnandus angelus, immo episcopus, ille, cui dicitur in Apocalipsi: Scio «ubi habitas, ubi sedes est Satanae, et tenes nomen meum, et nonnegasti fidem meam ? Dampnandus Noe et filii 196 Matth. 5, 23. 197/198 cf. Isid., Sent. 3, 7, 14 (PL 83, 674). 200/201 Matth. 6,15. 204/205 Rom. 12, 18. 205/206 Iac. 4, 4. 206/207 Deut. 33, 9. 209/210 II Par. 19, 2. 210/211 Ps. 138, 21. 211/212 Ps.-100/3.—7

2127215 P$. 57, 11. " 219 Ps;m8,u4.

"214/215

Matth. 10, 34. 215/216 Iob 41, 14. 216/217 Iob 41,7. 222/223 Iob 30, 29. 223 cf. Gen. c. 19. 224/226 Phil. 2, 15-16. 227/228 Apoc. 2, 13.4228) 229nct Gene. 7.

198 discordantem emendaui, discordante V —— 202 quiJ'uel quomodo add. sup. V? 210 cetera om. Ball. 214 si ... recolis om. V, add. sup. V?

112

PRAELOOVIA IV, 8-10

eius, quod cum serpentibus fuerint in archa? Dampnanda tota 230 generaliter,

cui dicitur, Ecclesia: Sicut lilium inter spinas, sic

amica mea inter filias? 9. Si uero neglegenda minime nauis Ecclesiae in tranquillitate, quanto minus in tempestate! Et si deserendus nequaquam grex lupo dissimulante, quanto minus imminente! Si sani custodiendi,

egri omnino neglegendi? Et ubi erit: Non est opus sanis medicus, sed male habentibus? Quis autem filium unquam carum etiam in frenesim dimisit actum, cum etsi non ligari, utcunque saltem potuerit custodiri? Nam cum et de uilissimis seruorum uideamus id persepe fieri personis, dum consulitur, ne periclitentur, sanis, 240 quanto magis, si necesse fuerit, de dilectissimis agi congruit filiis. Nempe cum diuina suis pastoribus, quos lupina specialiter presciebat incursione infestandos, pietas consulens concessisset dicens: Si wos persecuti fuerint in unam ciuitatem, fugite in aliam, quid in generali esset necessitate agendum, et suo et mercenarii 245 monstrauit exemplo, dicens: Bonus pastor animam suam dat pro ouibus, mercenarius autem fugit? Et alibi: His autem fieri incipientibus respicite et leuate capita uestra, quoniam appropinquat redemptio uestra ;temque: Vigilate itaque omni tempore orantes, ut digni habeamini fugere ista omnia quae uentura sunt, et stare 250 ante Filium hominis. Animam ergo dare pro ouibus, cor exhilarare, uigilare, et orare, non fugere in communi necessitate precipimur, cum in speciali id minime prohibeamur. 10. Desine ergo hoc tantum quiuis, etsi excedendo iam dixeris, defendendo aucmentare scelus, ne tu pocius et a temporali et a 255 sempiterno honore uidearis iure deponendus, quia, cum in eodem sis honore, non intellegis et ideo comparandus sumentis pocius quam episcopis, pecoribus uideris quam pastoribus, dum et teipsum tam uilipendis et tam inpie contraire legibus niteris, pro te quoque, si tamen illud esses quod uocaris, piissime promulgatis. 260 Nam et quod gygantomachiam et theomachiam (uel potius idolomachiam) illam tuam ista adhuc in re mihi opposuisti, nequaquam et hoc uitium permisisti celari, nempe, dum magis philopompi quam ueri philosophi, licet habitum pretendas, morem secteris, gygantomachiam sepius quam psichomachiam non modo 265 relegens sed et recolens, magis te idolorum cultorem quam Christi 235

demonstras pontificem, immo idolum te esse insinuas, dum tam

meticulose, ne a gygantibus, immo ab eo qui exultauit ut gygas ad currendam uiam, persecutus consequaris, comprehendaris, deiciaris, friuolis uaniloquiorum ambagibus, quasi post arborem a calore 230/231 Cant. 2, 2: 235/236 Matth. 9, ı2. 243 Matth. ro, 23. 245/246 Ioh. xo, 11-12. 246/248 Luc. 21, 28. 248/250 Luc. 21, 36. 256 cf. Ps. 48, 13. 267/268 Ps. 18, 6. 269/270 cf. Ps. 18, 7.

253 hoc] haec Ball.

262 promisisti Ball.

PRAELOOVIA IV, 10 270

II3

eius, cum non possis, absconsus, ab eo scilicet corrigendus inueniaris foliis ficus campestris tectus, non agni ueri innocentia uestitus, tinctis fucatus Indiae coloribus, non niue in Selmon dealbatus, te

275

280

285

munire conaris ; nec pennas columbae — id est, uirtutem simplicitatis — uelis assumere, quibus euoles ut requiescas, sed milui, quibus extollaris ut uanescas ; nec deargentatas, ut sint posteriora tui in specie auri, sed uerso in scoriam argento, aurum potius Ethiopiae, quod non equatur sapientiae, quam illud Opphir optimum ambis, quod uerus noster pacificus, qui fecit utraque unum, nauibus comparatis precepit sibi afferri, quibus laquearia uel uasa exornet sui templi, corda uidelicet illorum, in quibus ipse habitare et thesaurum desiderabilem dignatur recondere. Stultam quoque mundi sapientiam quam confundit infirmus et despectus, speciosus Pre filiis hominum noster magis amplectens quam eternam illam ueramque sapientiam, fatuitatem a tuis illis doctoribus, quos laudas, quos effers, quos magnificas, estimatam ;

mutuata ab Egyptiis uasa non in tabernaculi utensilibus Domini, sed in ornamentis eiusdem congeris Egypti, lanam et linum Domini cum ipsis seruire cogens reginae celi, hoc est terrenae altitudini; dum dolo deuictum a Mario Iugurtham quam ligno subac290 tam a Christo seculi pompam, captum Siphacem quam deiectum a Michele draconem triumphantemque nostro in prelio, cui non ex equo sed ascendere debueras ex aduerso, introducis; Scipionem, Pompeium et Deiotarum, Catonemque facundissimum potius quam Petrum et Paulum Iohannemque recolens Domini di295 lectissimum ;Bella per Emathios quam concilia a doctoribus celebrata Christianis, immo bellatoribus inuictissimis per amenissimos depicta sanctae Scripturae sepius relegens campos; iusque datum sceleri quam regulam statutam pie uiuendi; M aior in exiguo certabat corpore uirtus, 300 quod Statius, quam wirtus in infirmitate perficitur, quod dicit Apostolus. Et ideo percutiendum te a monte sine manibus uerere, dum in illum non times offendere, suspicans, immo docens, montes coagulatos montem esse Dei uberem, id est, diuisionibus gratiarum quos 305

uult et prout uult fecundantem, quod tu audes dicere fieri ab homine, licet aliquociens et partim per hominem. Et ideo quia de terra es, dum celestibus penitus abdicatis de terra solummodo 270/271: c£ Gen.25, 17-5 ru.

35.

288 cf. ler. 44, 17. 290/291 cf. Apoc. 12,7.

417.

72272; Iob! 28, 16.

273/274 cf.Zach.5,9. 2761s.1,22. 278 Eph.2,14. 282 cf. 1Cor.1,27.

300 ll Cor. 12,9.

271 foliorum V

272/276 Ps. 67, 14-15.

cf.lob28,19. 283Ps.44,3.

289 cf. Sall, Iug. 113.

290 cf. Sall., Ing. 5, 4.

295 Lucan., Phars. 1,1.

303/304 Ps. 67,17.

299 uictus Ball.

277 III Reg.ro, 286 ct. Ex.z2, 298 Stat. Theb. x,

304 cf. I Cor. 12, 4.

II4

PRAELOOVIA IV, ıo

loqueris, time ne a dracone illo antiquo deuoreris, dum cibus eius esse ambis. Sic enim illi promisit, qui mentiri nescit: Terram, 310 inquit, id est terrenos, comedes cunctis diebus uitae tuae. Meminisse autem debueras, quando haec astute, ut tibi uidebatur, proferebas, Cariath-Sepher, id est, ciwitatem litterarum, a Iosue, qui

uiuificat in spiritu quos littera occidit, iam esse destructam iamque regnum Dei non in sermone consistere sed in uirtute; iam fortem nostrum, Dauid scilicet alterum, cui iurauıt Dominus et non penitébit eum, Tu es sacerdos, inquiens, in eternum,

315 manu

320

percussisse uallem Salinarum, id est loquacitatem superbe sapientium, ideo expressam uallis uocabulo, quia omnis qui se exaltat humiliabitur, non quia conualles habundabunt frumento, id est quia gui se humiliat exaltabitur, ab eo scilicet qui emittit fontes in conuallibus,

325

350

ut inter medium montium pertranseant aquae, non

utique illae, quae quondam super montes steterunt Ecclesiarum, id est tumore eos ad tempus cooperuerunt persecutionem. Sed iam, Deo gratias, ab increpatione Dei, licet tu eas reuocare in tui ipsius preiudicio contendas, fugerunt, ascenderunt, et descenderunt in locum, quem eis fundauit, id est, perpetualiter locauit Dominus ut non conuertantur rursus, licet uelint operire terram, quia etsi adhuc in aliquibus laborat regnum Dei, et aduersari sint multi, tamen in maxima iam parte seculi ostium magnum et ewidens aperitur apostolico sermoni, non utique, ut et hoc dicam, inter istos cataclismi montes, illos quibus Ecclesia potetur, lauetur, mundetur, ut tu docere altum sapiens cupis, suos Domi-

nus emittit fontes, sed inter eos quos rigat de superioribus, his uidelicet in quorum wertice ipse est preparatus, qui et de monte 335 lapis est abscisus sine manibus, id est, sine operatione uirili ex semine Dauid secundum carnem natus Christus. Non, inquam, mundatur Ecclesia aquis Egypti, quae ruunt cum precipitio, sed aquis Siloe, quae uadunt cum silentio. Nam etsi Abana et Phar phar, fluuii Damasci, meliores omnibus aquis Israel iudicio estimaban340 tur Naaman Siri, tamen nonnisi in Iordane nostro septies (non sine mysterio) lauatus a lepra potuit mundari. Illa etiam, quae «traditur? in medicos, id est falsos theologos,

quos et tu adhuc sectaris, dum propositiones et assumptiones in 309/310 Gen. 3;14:::::312.:105:15,15, ) 03306 IL Cors3; 6. 73 14.c£ 1 Cor.4,20. 315/316 Ps.109,4. 317cf.IIReg.8,13. 318/319 Luc. 14, 117099319 Ps CA 4.1. 113201L06: 225 r2: 103,6. — 326cf.Ps.103,8. 328/3301

103,10. 333 Ps.103,13. Rom.ı,3. 338 Is. 8, 6.

320/321 Ps.103,10. Cor. 16, 9; II Cor. 2, 12.

322 cf.Ps. 332 cf. Ps.

334Is.2,2.. 334/335 Dan.2,34. 338/341 IV Reg. 5, 12-14.

335/336

317 superbe V, uel -a add. sup. V? | 324sedom.Ball

327 conuertantur]

committantur Ball. 337 sed om. Ball. 342 «traditur suppleui (illa = lepra), inuehitur suppl. Ball. (illa = Ecclesia)

PRAELOOVIA IV, 10-12 345

115

causa Ecclesiae introducis Tullii Ciceronis, a nullo horum potuit curari, quamuis multa potuerit perpeti. Nam et cataphasim et apophasim tuum hac in parte tantum deridemus, ut in uno salubrius ac prudentius fore doceamus responderi secundum Apostolum, quia s? dixerimus quoniam peccatum non habemus, ipsi nos seducimus, et ueritas in nobis non est ; in altero autem non solum in

350

eorum numero currere magnopere uitemus, qui firmauerunt sibi sermones, sermones malignos, sed etiam salua catholica fide et declinata fouea, hoc est officii nostri iactura, malimus alienis

sermonibus humiliter cedere quam pertinaciter contentionibus deseruire. 355

11. Et haec quidem omnia ad id coniectandum, ut, si talis etiam

(quod absit) aliquis, ut tu dicis, inueniatur episcoporum, non posse conuincatur

iudicari, nisi a semet, ab ullo hominum,

excepta

duntaxat auctoritate canonum. A semet autem pura inter se et Deum aut quemlibet sibi elegerit fidelem patronum confessione 360 iudicatur, ut non a Deo districte iudicetur, sed prior iniquitates suas aduersum se confitens uocemque accusatori preripiens iustificetur. Canonica uero iudicatur auctoritate, si examinatus legitime crimen suum in concilio proprio publicauerit ore. A Domino uero multis modis iudicatur, dum secundum Psalmistam aut 365 infirmitate aut damnis aut inimicorum infestationibus aut aliis

quibuscunque afflictionum generibus, non quidem iubente, sed

permittente Deo, in eius afflictiones uindicatur, ut aut corripiatur in presenti seculo, ne cum mundo dampnetur in futuro, aut ut 370

375

380

ferrum eius mentis ad subtilitatem perueniat acuminis, alienae erasum lima prauitatis, quo et ipse resecare in aliis male pullulantia uitia ualeat cordis. 12. Quod totum ita se habere non Catonicis, sed Dominicis approbemus eloquiis. A nullo hominum episcopos iudicandos, et Apostolus perhibet dicens de eis, dum dese: Qui autem iudicat me, Dominus est; et: Spiritualis diiudicat omnia, ipse autem a nemine iudicatur ;et Dominus sal infatuatum nec in sterquilinio asserens ponendum. A semet, ut idem Apostolus dicit: Si nosmetipsos indicamus, non utique iudicaremur ;et illud de Moyse: Posuit et labrum aeneum, in quo lauarentur Aaron et filii eius, cum ingrederentur in sancta, quae fecerat de speculis mulierum, quae excubabant in ostio tabernaculi.

A Domino, ut est illud: Visztabo in uirga

348/349 1Ioh.1,8. 350/351 Ps. 63,6. 360/361 cf. Prou. 18, 17; Is. 43.26. 314/313 1 Gor. 4,4. 375/376 1 Cot. 2,15, 376 cf. Luc’ 1, 3s. 377/3781 Cor.1, 31 378/381 Ex. 38,8. 381/382 Ps. 88, 33. 346 deridemus] decidemus Ball.

Ball

371 uitia om. Ball

Ball. Vulg, quia V et Ball. :

352 reclinata Ball.

372 quod] at Ball.

367 afflictione

haberi V

378 iudicamus V, iudicaremus Vulg.Ball

374 qui

381estV (e),

116

PRAELOQVIA IV, 12-13

iniquitates eorum, et in uerberibus peccata eorum; non autem hoc dicitur ab eo qui pedes discipulorum lauisse legitur in Euangelio. Canonica uero auctoritate quomodo iudicetur, monstrat satis 385 euidenter qui dicit :Sicut audio, iudico; et: Ex ore tuo te iudico. Et Apostolus — ut etiam hoc in presenti obseruandum intellegas, in quantum Dominum adesse consideras, dum aliquo manifesto suae presentiae iudicio aut inuitum et coactum, perspicuam tamen ueritatem promentem ac sponte confitentem, aut aliquo iusto et 390 legali iudicio deprehensum reuelat in puplico — No/:te, inquit, ante tempus iudicare, donec ueniat Dominus, qui et illuminabit abscondita tenebrarum. Mundeburdem autem uulgo quoddam genus regalis uocant tuitionis, quod qui habuerit, speciali quodam priuilegio ita regia 395 tuetur auctoritate plerumque, ut nec ui nec iudicio aliquid, etiam in culpa deprehensus, ab aliquo patiatur, antequam in presentia eiusdem maiestatis audiatur. Si autem mortalis ita timetur potestas, si litteris sententia prolata hodie quidem subsistentibus, cras uero aut igne aut aqua aut uetustate deletis nullum robur 400 obtinentibus,

ita custoditur, qua reuerentia, quo timore illius debent seruari edicta, cuius celo et terra transeuntibus non trans-

eunt uerba? Quem uero apertiorem requiris mundeburdem ad defendendum specialiter principes uel ministros, quos ille Rex regum potentissimus «constituit» in Ecclesia, quam nolite tangere 405 christos meos ? Wiffam etiam quoddam uocant signum, quod qui regali habuerit dono et alicuius inuasu alicui subiacuerit dampno, uindice defenditur gladio. Quod autem terribilius inuenire potes signum quam pontificale pedalum ? Perspicaciorem quam desideras wif410 fam, quam eam quam capite gestant coronam ? Stola uero, planeta, dalmatica, cingulum, caligae, et sandalia quid tibi, etiamsi nil

intus aliud intellegere ualeres, nisi manifestissima diuinae tuitionis pariter et uenerationis, dum contra ceterorum consuetudinem eos his uti cernis, tibi produnt insignia ? Quae etiam tibi ne tuo 41 MA iudicio obuenerint, non nihil timeo, dum tam uilipendia

te consi-

dero, ut magis predari et occidi quam his optes defendi. 13. His contra tam peruersissimum et inconuenientissimum etiam laicis iudicium breuiter prelectis, nunc te, quem supra, rogo consideres: cum inter se quoque propria, si aliquid excesserint, habeant iudicia, uidistine unquam militem aut plebeium, qui ausus fuerit reprehendere, nedum iudicare, iudicem palatinum?

383 cf. Ioh. 13, 5.

5.

385 Ioh. 5, 30. Luc. 19, 21. 401/402 cf. Marc. 13, 31. 404/405 Ps. 104, 15.

383 dicitur emendaui, dicit V potest Ball. 418 nunc] non Ball.

390/392 I Cor. 4,

A404 constituit suppleni

408 inueniri

PRAELOOVIA IV, 13

117

Denique satisfactum tibi iam esse poterat, iudices eos esse omnium, non solum hominum sed et angelorum, apostatarum utique. Sed ad inculcandum, ne uolubilitate excedat animum diuersarum

425 curarum, iterum arbitror replicandum, aliquid etiam, quod forsan adhuc aut ignoras aut dissimulas, adiciendum. Noueris itaque quatuor futuros ordines in iudicio: unum qui iudicet cum Deo, alium qui per iudicium liberetur a Deo, tertium qui per iudicium dampnetur, quartum qui iam iudicatus ad nil aliud, ut credimus,

430 aderit, nisi ut ipsa amplius piorum felicitate crucietur, ut in

psalmo legitur: Peccator uidebit et irascetur, et quod pre angustia spiritus sunt dicturi. Et ut hoc euidentissimis pandam exemplis, audi Dominum promittentem: Sedebitis, inquit, super sedes duodecim, id est in

435

soliis apostolorum, non quidem solummodo duodecim illorum, sed

et omnium eiusdem officii iustorum. Et ne nouum hoc et forsana nobis estimes coniectatum, audi ex his unum, sed iam tertium decimum, quia post Mathiam e celo uocatum: Nescitis, ait, quo-

niam angelos iudicabimus ? Frustra autem de sede huius ordinis

440 dubitas, cum apostolos eos, quantum et id agunt, esse scias, si tamen et idem te non fallit uocabulum, quia Grecum; et Psalmista concinat : Principes, inquiens, fopulorum congregati sunt cum Deo Abraham. Congregati uero quid agant, exultantes scilicet in gloria, letantes in cubilibus suis, dicit in alio idem psalmo: Gladir ancipi445 tes in manibus eorum ad faciendam uindictam in nationibus, increpationes in populis ; ad alligandos reges eorum in compedibus et nobiles eorum in manicis ferreis, ut faciant in eis indicium conscriptum. Gladius si quis sit non intelligis, cum manus opera, quibus e iudicio uindicta et increpatione uicturi liberarentur,

450 morituri dampnarentur, dederunt, aduertere possis, ut ait unus

eorum iam gladium tenens, etsi non aperte uibrans: A/7s, inquiens, sumus odor mortis in mortem, aliis odor uitae in witam ;et

Symeon preter alterum scilicet sensum de Domino: Et ecce fositus est hic in ruinam et in resurrectionem multorum ; et Dominus 455

460

ipse: Est qui accusat uos Moyses; et de apostolis: Ideo, inquit, iudices uestri erunt; et: Viri Niniwitae surgent in ruditio cum generatione hac, et condempnabunt eam, quia penitentiam egerunt in predicatione Ionae ;et: Si non uenissem et locutus fuissem eis, peccatum non haberent. Si uero, ut dixi, quis iste sit non intellegis gladius, interrogatus isdem proferat Paulus: Gladium spiritus quod est uerbum Dei; et de ultima et precipua superbia: Quem Dominus Iesus interficiet

423 cf.ICor.6,3. 431Ps.ım,ı0. 431/432 Sap.5,3. 434 Matth. 19,28. 437/438 cf.Act.1,23-26. 438/439 1Cor.6,31. 442/443 Ps. 46, 10. 444/448 Ps. 149, 6-9. 451/452 II Cor. 2, 16. 453/454 Luc. 2, 343991455 oh S945: 455/456 Matth. 12, 27. 456/458 Matth. 12, 41.

458/459 Ioh. 15, 22.

461 Eph. 6, 17.

462/463 II Thess. 2, 8.

118

PRAELOQVIA IV, 13-15

spiritu oris sui; et: Viuus est sermo Dei et efficax et pertingens usque ad diuisionem animae ac spiritus. Ancipites uero, id est bis acuti,

465 quare sint, preter istud quod modo est dictum, considera, quod et gehenna, id est duplex pena, illud uocatur suwditium conscriptum; conpedes uero et manicae ferreae duritia crudelitatis comparatae satis in Euangelio habentur dicente: Ligate illis manus et pedes. Iudicantur ergo, uindicantibus et increpantibus iustis, iniusti ma-

470 nibus et ancipitibus gladiis, quia hic nec opera eorum imitando attendere, sermonem uero non solum spernere, sed etiam multis persecutionibus et mortibus studuerunt insectare. Et quia hic manus et pedes sponte ligatas habuerunt a bono opere, merito inuitae illic ligatae in eterna erunt dampnatione. Si, "Pauci sunt",

475 dicis, “qui ad hoc erunt quandoque peruenturi” — Dinumerabo,

inquit, eos. Et forte: "propter Mathiam duodecim, aut propter Iudam undecim, aut propter Paulum erunt tredecim" — Super harenam, inquit, multiplicabuntur. Considera quantos iudices, et

uide si sit leue inter tot unum uel increpare. 14. Habes ordinem iudicum; proferamus et per iudicium saluandorum: Beatus, inquit, qui intellegit super egenum et pauperem, in die mala liberabit eum Dominus. Da et per iudicium dampnandorum: Cum incaluerit, inquit beatus Iob, soluentur de loco suo, utique illo sinistro, perpetuo destinati supplicio. Hos duos 485 ita sermo euangelicus meritis uniuscuiusque premissis diuidit, 480

dicens:

[bunt

hi in suplicium

eternum,

vusti autem

in uitam

eternam ;quartum uero Psalmista predicente dicendo: Zdeo non resurgunt impii in iudicio; ita et idem excipit sermo: Qui autem non credit 1am iudicatus est, quia non credidit in nomine unigeniti 490 Filii Dei. 15. Operae precium autem uidetur malesanae hic cuiusdam obuiare sententiae, qui presentibus quibusdam nec modice (proh dolor!) eruditis episcopis ausus est illud quod canitur in Ecclesia improbare, uidelicet sanctos omnes cum Christo in eternum re49 gnaturos fore, asserens nec dicendum nec credendum aliquem preter Deum in eternum regnare, sed fatendum sanctos tantummodo cum illo gaudere; quasi et idem non sit Deo gaudere quod regnare, regnare quod uiuere, uiuere quod semper esse. In quo tantum infeliciter conualuit, ut ipsum, pro quo totum in presenti 500 laborat, tantae felicitatis dulcisonum a cantu Ecclesiae se preVA

463/464 Hebr. 4,12. —466 Ps. 149,9. 467 cf.Ps.149,8. 468 Matth. 22, 13. 475/478 Ps. 138, 18. 481/482 Ps. 40, 2. 483/484 Iob 6, 17. 486/487 Matth. 25, 46. 487/488 Ps. 1, s. 488/490 Ioh. 3, 18. 494/495 cf. Apoc. 20, 4.

463 ests. D.uiuuset Bal. 473 ligatos Ball. tari Ball.

468illiV — 472persequtionibusV insec497 sit cum Deo Ball. 489 credit Ball. Vulg.

PRAELOOVIA IV, 15-16

505

IIQ

sente secreuerit melos; quod quidem recte faceret, si singularem deitatem, eius regnatum et potentiam, qua cuncta proprio et singulari nutu creata, proprio quoque et singulari regit et gubernat imperio atque moderamine, ita pie uenerando intellegeret, ut gratuitae miserationi et gratiae misericordi, quae ex uasis irae uasa facta misericordiae tanto ditat munere, quo non reges tantummodo esse et uocari, sed insuper deos esse et dici ineffabili concedat benignitate, inpie inuidendo contraire timeret. Sed, o ceca cecorum,

et dicentis scilicet et coniuentium

hac

510 duntaxat in parte, et stultissima, si tamen defendatur, stultitia!

Dum enim ex se homines Deum conantur metiri, putant et illum,

ut se, inuidere alieno profectui; quasi et illum, tanta coartet angustia possessionis et potestatis, tanta autem dilatet magnitudo cupiditatis et ambitionis, ut, quod alter assequitur, hoc sibi 515

estimet minui, cum omnia solus possidens, thesaurarium ita equo moderatu contineat suum, ut nec exhauriri ualeat nec cumulari ;

potestas uero eius nec deficere in aliquo nec proficere queat omnino, licet omnia ipse pro sui placito naturarumque et causarum consentu et cumulet et exhauriat, quibus uult profectum, 520 quibus uult adhibens defectum, immutabilis in se mutabilia continens, sub se ita illuminanda ex se illuminans, cum sibi nil luminis

detrahat, ut et ipsa luce uocari rite et benignissime concedat. Quod et de regibus iam dictis satis ipse intellegere poterat, uidelicet ut illum et sciret et confiteretur essentialiter fore Regem 525

530

535

regum, sed institutorum, sicut est Lux luminum, sed illuminato-

rum. 16. Verum ut ad ipsum erroris auctorem nostrum iam uertamus sermonem, dic mihi, rogo: hoc aut dicens aut tacendo consentiens aut, quod multo peius est, astipulando confirmans, apostolicis refragaris testimoniis ? "Nullo modo", inquis. Quid itaque in tam aperta eius sententia inesse reris archanum, ubi dicit: St compatimur, et conregnabimus ? Quid cum in Apocalipsin Ioannis (finitum pro infinito accipiens) legis: Regnabunt cum ipso mille annis? Quid daturum eis, quibus in iudicio dicturus est: Venite, benedicti Patris mei, percipite regnum, nisi idem, ut conregnent, regnum ? Quem enim regum terrenorum illud, cum prefecturas et predia uel alia huiusmodi ad partem regni suis distribuant pertinentia, dicere nisi cum conregnaturo aut certe successuro audis filio? Aut uero propter iudicatum in sessu duodeno etiam regnantum pre-

540 dictum nequis intellegere numerum ? Cum uero in psalmo audis:

6.

505/506 cf. Rom. 9, 22-23. 531/532 II Tim. 2, 12. 534/535 Matth. 25, 34 — 539 cf. Matth. 19, 28.

533 Apoc. 20,

Ball.

502 post proprio] quoque add. Ball. 505 et gratiae misericordi om. 506/507 tantummodo] -mo add. sup. V^ — 519 concentu V

120

545

PRAELOOVIA IV, 16

Vnxit te Deus, Deus tuus oleo letitiae pre consortibus tuis, quos consortes intellegis, nisi conregnantes? In eo uero quod angelum Mariae dixisse legis: Regnabit in domo Iacob in eternum, quid, queso, intellegis? An estimas diuinitati illius, qua coeternus et consubstantialis Patri ubique sine initio et sine fine regnat, aliquod non ante habitum, et quod preter ubique esse possit, alicubi regnum promissum; et non potius humanitati illius, qua in tempore pro nobis est indutus, a diuinitate, quae una illi cum Patre est, attributum, ut scilicet regnet in domo Iacob, id

550

est in regno Ecclesiae, quod ex eo eo quod tribunal crucis dignatus mista — dum clamat — testante gentibus quia Dominus regnauit

cepit ex quo natus est ipse, uel ex est nostri causa ascendere, Psalfidelibus Christicolis: Dicite in a ligno, id est a crucis ascensu,

futurum, sine fine, cum eodem utique Iacob in eternum, hoc est, DDD

capite cum corpore? An tualiter sentis et putas etiam temporarie, cum nec possit uiuere sine membris, aliquod caput posse regnare ? Aut forte de ipso dictum esse non recolis: Cum corpore suo quod est Ecclesia. Itemque: Si autem et heredes, heredes quidem Dei, coheredes autem Christi. Et cuius, queso, heredes rei nisi regni? Nam si

560 ille, immo quia ille, regis est filius, nos autem fratres, non quidem

natura sed adoptione, quae nostra cum illo hereditas nisi regnum ? Postremo cum in oratione ab ipso tibi tradita dicis: Adueniat regnum tuum, quid, rogo, petis? An ut iam maturet regnare, qui nunquam creditur non regnasse ? An, quod est uerius, ut cum ipso 565 merearis regnare adoptione non genere, munere non proprietate, dono non debito, concessione non parilitate, gratia non essentia, pietate dantis non comparatione equalitatis? Nempe et eiusdem de mansionibus et Apostoli de stellis differentias quasdam facientes possumus ueraciter dictis colligere, non solum ipsum, cui 570 essentialiter idem est semper regnare quod uiuere, longe incomparabiliter adoptatis prestare regibus, sed etiam inter ipsos regnantes non paruam regnandi distantiam fore. Desine ergo, fili, hanc tuam non quidem sententiam, sed maxi-

mam tueri inscitiam, ne illorum in numero inueniaris aliquando, qui Deum, dum defendere nituntur, offendunt. Vindica quin potius et tu moribus dignitatem tuam, ne tantam perdas prerogatiuam. Inaniter enim hoc in oratione rogas, si illud adipisci, dum etiam desperas, non desideras, cum nec patrem illum aliter tuum esse, nisi et inaniter, dicas.

541 Ps. 44, 8. Col.1,24. 2.

543/544 Luc.1,33.

558/559 Rom.8,17.

552/553 Ps.95,10.

562/563 Matth.6,10.

557/558

568 cf. Ioh. 14,

I Cor. 15, 41.

556 aliquid Ball. eiusdem Ball.

— 559/561 nam si ... regnum om. Ball.

—567 nempe ex

PRAELOOVIA IV, 17 580

585

17. Ad te uero isto relicto reuersus, cum quo mihi iam sermo de non paruo est negotio diutius: considera, rogo, dum summus pontifex a nemine nec reprehendendus, quanto minus quilibet eorum flagellandus, carceri mancipandus, fame et siti, frigore et nuditate ceterisque afflictionum generibus tormentandus. Vnum etiam precor ut attendas, et ex te ipso perpendas. Si haberes aliquem seruum neglegentem quidem, quem tamen tanto amore excoleres, ut in aliquo locorum

590

I2I

tuorum

secunda

post te sede,

secunda auctoritate, secunda poneres potestate, uidelicet ut, quidquid tibi agendum, tibi decernendum soli competeret, ei agendum decernendumque committeres, quidquid statuisset firmares, quidquid destituisset destitueres; benedictus ab eo, a te quoque benediceretur, maledictus malediceretur, cui tua iura, tua insig-

nia, tronum, sceptrum, purpuram, ipsam etiam concederes coronam, nomine etiam tuo appellandum decerneres; postremo quo595 que nil tibi residui nisi ipsam essentiam, regimen atque gubernationem, qua ipsum cum commissis regeres et gubernares, et quod quicquid ageret, decerneret, statueret, definiret, tua non sua potestate faceret; inter haec aliquid eum in aliquo conseruorum excedente comprehensus, te inconsulto, licet presente, ab eo iniu600

605

610

riaretur, carceri daretur, fame, siti geluque necaretur, obprobriis et derisionibus in contemptu tui, quod gestaret, nominis afficeretur — quid, rogo, bone rex, pie princeps, in huiusmodi tibi agendum decerneres negotio ? "Scio", ais, "quid agerem ; sed non est iste Deo tam carus quam dicis." Quid, inquam, nosti ? Nonne uides eum solio, sceptro, corona, purpura ipsoque nomine satis preclue insignitum? "Ego", inquis, "eum insigniui" Tu qualiter? Potuistine dare quod nec audes contingere? Valuisti concedere quod etiam cogeris adorare? Fuitne unquam in tua potestate, quod tam altius nunc est supra te? Mirabile ergo quod tibi tulisti, alteri tribuisti. Sed desine hoc uel cogitare. Nam si potuises dare, poteras utique et auferre. Nunc uero cum rebus spoliare, patria pellere, exulare, carceri tradere, luminibus orbare, excoriare, exmembrare, ad ultimum in

615

620

tui ipsius preiuditio eum ualeas occidere; nomen autem illud, officium illud, sceptrum illud, coronam cum purpura illam, benedictionem illam, potestatem ligandi te ipsum etiam, a quo ligatus tenetur, soluendique illam, iudicium illud, principatum illum, angelicatum illum, apostolicatum illum, pontificatum illum, regnatum illum, pastoralitatem illam, postremo (quod his omnibus est prestantius) unctionem et dealitatem illam non possis tua ui, tuo iudicio, tua auctoritate, tua tollere potestate; agnosce multum

589/590 decernendum ... agendum om. Ball 597 definiret corr. Ball. definuerit V 598 in] ab Ball. cumseruorum V, corr. V^ 601 derisionibus et contemptui quod Ball. ^ 602rogo]ergo Ball. 604 quam Ball., quem V

609 altus V

615 officium illud om. Ball.

620 dealitem V, corr. V?

122

PRAELOOVIA

IV, 17-18

supra te esse, quod tantum ipso Deo uides propinquare, ut nisi ab ipso auferri, ab ipso ualeat tribui, ab ipso in sui consortio mereatur

ita insolubillime assciri, ut a nullose intacto ualeat tangi.

Nam illa

625 omnia, quae, ipso licet nolente, dum tam terribiliter interdicit, sed

tamen permittente, ab homine eis possunt infligi, licet maxima iniuria sit Dei, maxima miseria inferentis, inestimabilis tamen

630

gloria eiusdem est ordinis ; quod testantur illi, qui ebant gaudentes a conspectu concilii, quoniam digni habiti sunt pro nomine Iesu contumeliam pati. 18. “Cedo”, ais, “tam perspicuae ueritati; sed iste se grauiter

contra dantem erexit, dum tam immaniter illum offendit." Quid ad te? "Quia meum", inquis, "turbauit regnum, concitauit prelia, predas innumeras exercuit." Non puto, inquam ; at uero dicamus 635 "fecerit", dicamus tibi morem gerendo pro libitu tuo. Sed o utinam, postquam eum captum in tua habuisti potestate, Deo permittente, quanquam nolente (neque enim fas est fautorem eum esse eorum, quae ne fierent interdixit, dici uel credi), recoluisses illum 640

dixisse omnibus, cum precipue tibi: Quicunque honorificauerit me, honorificabo eum ; qui autem contempnunt me, erunt ignobiles ;et illud: Dedit ei Deus locum; at ille abutitur eo in superbiam; et de quibusdam: Auerteruntque oculos, suos, ut non uiderent celum,

neque recordarentur iudiciorum iustorum. Susurrasset quoque tibi sapientis illud dicentis huiusce prouerbium: Bis wincit, qui se in 64 uictoria uincit, et iracundiam qui uincit, hostem superat maximum. Itemque: In uindicando criminosa est celeritas. Alterius quoque huiusmodi: Animum uincere, iracundiam cohibere, uictoriam temperare, aduersarium non modo extollere iacentem, sed etiam amplificare eius pristinam dignitatem — haec qui facit, non ego eum 650 summis uiris comparo sed simillimum deo iudico. Ridiculum econtra, iuxta eum qui supra, odio nocentis innocenliam perdere. Occurrisset etiam animo factum Dauid, quomodo persequentem se Saul, sibi a Deo traditum inueniens et a suis ut eum feriret suasus, noluerit potiusque dixerit: Propitius mihi sit 655 Deus, ne extendam manum in christum Domini. In quo primum notauisses, quod propitium sibi fieri Deum postulauerit, ne faceret quod ipso locum ei dante iuste facere poterat. Veh enim ei, qui secundum Psalmistam dimittitur uoluntati suae, cum corruptos et VA

628/630 Act. 5, 41. 639/640 I Reg. 2, 30. 642/643 Dan.13,9. 644/645 Publil. Syr., Sent. Bax.

Sent. I 22.

641 Iob 24, 23. — 645 Publil. Syr.,

646 cf. Publil. Syr., Sent. 125. — 647/650 Cicero, Pro Marcello 25 8. 651/652 cf. Prou. 85 (Friedrich, p.278). 654/6551 Reg.26,11. 658 658/659 Ps. 13, x. CÉNPS#80, 13:

V

625 sed Ball. in em.,te V

631 cedo...seom. Ball. in lac.

646 celeritas scripsi ex Publ. Syr., hereditas

uino V

645 iracundum

V__647 uictoriam Cic. Ball,

PRAELOOVIA IV, 18 660

665

123

abhominabiles utique Deo quosdam in studiis suis factos alibi notans Scriptura dicat: Post concupiscentias tuas mon eas, et a uoluntate tua auertere; et: Sunt uiae quae uidentur hominibus rectae, quarum finis usque in profundum inferni demergit; et desiderent quaedam plerumque nonnulli, quod malo suo exauditi solent accipere. Vnde quidam satis lepide secularium: Nil tam insanum, inquit, quam id desiderare, per quod possis perire. Alius item tam scilicet facete, quantum ipsa Sapientia docente: Si miserum est, ait, uoluisse praua, potuisse miserius est. Iob autem: Habundant, inquit,

tabernacula predonum, et audacter prouocant Deum, cum ille 670 omnia dederit in manibus eorum. Vnde autem predones, cum Deus

dederit, nisi quod, Deo permittente iuste, isti ad predam exarserunt iniuste? Vnde audacter prouocant, nisi ex eo, unde eis Deus locum aut propter castigationem aut propter penam delinquentium dedit aut certe malo illorum, ut scilicet sibi relicti nec a 675 medico prohibiti, edant unde necentur, bibant calicem furoris Domini, unde inebriati grauius corruant in eternum perituri,

exaggerent crimina, unde maior eis accendatur gehenna, apposita semper iniquitate super iniquitatem eorum, dum scilicet maligna uoluntas eorum nequissimum peruenit ad effectum, ut non intrent 680

in iustitiam Dei, sed deleantur de libro uiuentium, et cum iustis non

scribantur, paupere et dolente a salute Dei suscepto, ut magnificet eum in laude, et laudet nomen eius in cantico ? Vnde ergo, ut dixi, Dei iram prouocant, nisi unde Deo, quamuis

secretissimo consilii sui disposito, permittente locum accipientes 685 omnia, quae ira, cupiditas uel superbia eorum dictat, agunt, nec permittentis iustitiam uerentes nec pietatem pensantes nec ancipitem Dei gladium metuentes nec respectum super afflictionem miserorum considerantes, postremo nec uel suimet consideratione aliorum miseriis condolentes neque prophetici illius improperii 690 reminiscentes, quo sub persona impiae Babylonis talibus Dominus exprobrat, dicens: /ratus sum super populum meum ; contaminaui hereditatem meam, et dedi eos in manu tua ; non posuisti ers misericordias, et recordata es nouissimi tut; terribiliterque post aliquanta concludentis: Veniet, inquiens, super te malum, et nes695 cies ortum eius; et irruet super te calamitas, quam non poteris exbiare. Veniet super te miseria, quam nescis, ceteraque, quibus nescio utrum quid terribilius queat inueniri?

660/661 Eccli. 18, 30. 661/662 Prou.16,25. 665/666 cf. Iuuenalis, Satirae 10, 1-8. 667/668 cf. Iuuenalis, Satirae xo, 96-97. 668/670 Iob 12, 6. 677/682 Ps. 68, 28-31. 691/693 Is. 47,6. 694/696 Is. 47, u.

663 quaedam] quidem Ball. 665 secularium om. Ball. Ball 669 aucdacter V 673/674 deliquetium V, corr. V! V 688 nec scripsi, ne V considerantione V, corr. V!

666 tam om. 685 cupitas

124

PRAELOOVIA IV, 19-20

19. Quod si, ut ad Dauid redeamus, more secularium usita-

tissimo respondeas, magnae quidem patientiae illud exemplum fuisse, sed hodie ista non competere: respondeo quia magis hodie competit talia quam tunc; tunc enim iuste licebat ulcisci, modo nec irasci. “Hoc”, inquis, “ideo quia dominus suus fuerat, rite egit."

Tu, inquam, ideo quia pastor tuus, propheta tuus, angelus tuus, 795

710

715

iudex tuus, deus tuus fuerat, conuenientius fecisses. Verum si altius quid in huiusmodi facto uelis rimari, scias Dauid te in isto

turbato, ut dicis, regno iniuriam tuam significasse, Saul uero unctum quidem, sed iusti persecutorem, prepositorum in Ecclesia, sed neglegentium ordinem. Saul itaque purgat uentrem, cum quilibet eorum de se malae opinionis elicit fetorem. Dolet Dauid se oram clamidis eius abscidisse, quia ualde metuendum est cuilibet secularium, etiam sit et ipse unctus ut Dauid, uel in extrema actione reprehendere quemlibet episcoporum. Regale autem nostrum esse sacerdotium, et Petri testimonium et milia approbant testimoniorum. Quod denique testimonium alio festinans ponere non proposueram, sed quia se ultro obtulit, abici nullo modo potuit; forsan nec minus aliis sui opportunitate ualebit. 20. Verum potest fieri, ut per totum ita se rem non habere, ut dicis, inueniamus,

720

725

si uentilemus

discussius.

Videor

enim

mihi

obtime intellegere quid desiderares. Lupus enim cum sis ipse, pastorem timidum canemque mutum uelles inuenire. Et cum Ecclesiae sis publicus predo, contradictorem inueniri uelles nullum. Sed o importabilis sarcina! et ubi erit: Non solum qui faciunt, sed etiam qui consentiunt facientibus, digni sunt morte? Vbi quod dicit alibi idem: Quicunque uoluerit amicus seculi huius. esse, imimicus Dei constituitur ? Vbi illud Psalmistae: Si widebas furem, currebas cum eo, id est, consentiebas ei ? Haec, ut opinor, causa fuit

discidii; haec nota, quod ingeris, criminis; quod uidelicet tu res omnes uolebas tenere Ecclesiae, eum uero mercennarium tui, non 759

73

VA

pastorem gregis esse Christi; hocque sibi displicere aliquo resistendi monstrauit genere, regem te ipsa ethymologia pensans ubi recte ageres, furem ubi sacrilegium perpetrares. Ceterum quicquid factum sit, quicquid perperam contigerit (ita enim sermo est agendus, ceu factum fuerit et contigerit — quod ne fiat et contingat, interdicere labor hic noster contendit), numquidnam non debuit auctor facti iudicio canonum prius legitime examinari et, si legaliter fuisset conuictus, ipse suae dampnationis

702 cf. Matth. 5, 22. 708 cf. I Reg. 24, 4. 709/710 cf. I Reg. 24, 6. 712/715 :cf. I Petr?2,9.722/723: Rom: z//381. 724/725 lac; 4, 4. 725/726 Ps. 49, 18. 730/731 cf. Isid., Etym. 3, 48, 7 (PL 83, 719A).

Ball

698 secularium om. Ball. in lac.

704 fecises V, corr. V?

699 respondens Ball.

711

episcoporum] eporü V, Hebraeorum Ball.

secularium

702 rite om.

om. in lac. Ball.

716alias Ball

712

730 pensus Ball.

PRAELOOVIA IV, 20-21

125

testis, iudex, et censor effectus, non iam dampnaretur ut episcopus, sed eo, si ita se lex haberet, deposito alioque Ecclesiae sustituto et iste penas, si uelles, iuste lueret pro commisso, et tam

sacratissimum ministerium non uiolaretur in aliquo, et Ecclesia mater per tam diuturni temporis spatia, tam nimia deperditione suorum filiorum non sustineret preiudicia? Vbi enim, quos uno saltem paschali tempore eadem debuit parere, filii, ipsa uidua, ut ita dicam, sine consortio, quamquam 745

uiui, existente mariti? In

animo excedit dictum: Quod Deus coniunxit, homo non separet, cum et in primordialis iugalitatis commendatione primi hominis prophetiam exponens Apostolus dicat: Sacramentum, inquiens, hoc magnum est: ego autem dico in Christo et in Ecclesia. 21. Cui uero, dicamus, imputabitur, quod tanta multitudo, quae

TOR

755

pie per gratiam Christi liberata regna debuerat intrare celorum, impie derelicta cumulauit infernum? Nam ut ad ipsum, de quo superius satis prolixus est sermo habitus, modicum quid a proposito digressi redeamus: quorundam (pro dolor!) relatu cognouimus, quod eodem quo absens fuit paschali tempore, cum baptisterium non fuisset (chrisma deficiente qui daret) in eadem ecclesia celebratum,

tanta clades in ciuitate contigit infantium, et hoc

solummodo non baptizatorum, quantam nullus meminit unquam priorum; ita ut passim per domos a matribus non quidem sponte suffocati, unum tocius ciuitatis facere possent (si tamen timor Dei 760 eodem ullus esset in loco) lamentum, pro uindicta diuinae animaduersionis lugentibus aliis, aliis tam temporalem quam eter-. nam et natorum et genetricum mortem plangentibus. Quid igitur super hoc, dicamus, iudex ille dicturus est, cum uenerit terribilis, qui primum «enit querere et saluum facere quod 765 perierat mitis, nisi se frustra, quantum ad ipsos spectat, uenisse frustra illos quesisse, nescio quo — ipse uiderit — (si tamen ita catholice, metaphoricos scilicet, dici possit) abscondente, ne inueniri et saluari possent? Frustra actionarios, qui eos undeunde colligerent, constituisse, frustra sanguinem suum pro eis dedisse 779 conquirendo clamabit. Esto episcopus deliquerit, quilibet eorum quid deliquit? Christus in quo aliquem, ut hoc pateretur, lesit? Ecclesia quid commisit ?Quod si peccato delinquentis et exulati imputandum censes, bene consentiamus ;tamen nec tu (auctorem autem facti alloquor) Dei iudicium euades, immo tanto maius 775

duriusque senties, quanto de eius iniuria tuam nisus es uindicare,

cum ille te suo exemplo (utpote qui propter multa similia, si 745 Matth. 19,6.

747/748 Eph. 5, 32.

764/765 Luc. 19, xo.

738 alioque] etalioBall. post deposito]ras. 2 itt. V 744 tamquam Ball. inemend. uiui]uiri Ball. mariti] matre Ball. 746 iugalitatis] uirginitatis Ball 768 unde Ball. 772 et om. Ball. 775 duruit quod Ball. nisus] uisus Ball.

126

PRAELOOVIA IV, 21

tamen posset aliquid huic inueniri simile, quae diatim committis, te adhuc patienter etiam in isto ut resipiscas spectat) monuerit, non solum ut in illum causam non referres, sed ut nec fratri malum

pro malo, quin magis bonum pro malo rependeres, ut filius tanti Patris esse merereris; quod quia refutasti, uide cuius filius (cum nonnisi duo patres, sicut nonnisi duae sint generationes) merearis uocari. Forsan autem, ut et hoc aditiam, super eo consultus respondere 785 tibi propheta potuerat Heliseus: Non, inquiens, percuties, neque enim eum cepisti gladio aut arcu tuo, ut percutias. Quid autem si in illo suplicio, quod tu illi — iuste quidem secundum te, iniuste autem et Deo penitus execrabili seculoque Christiano penitus iniusto ordine, quantum ad officium — intulisti, Deus indulserit 799 (sicut latroni in cruce et quibusdam aliis legimus contigisse, qui pro criminibus dati suppliciis Christi gratiam in ipsis meruerunt tormentis)? Numquidnam putas et Deum tantum sui regni dispendium relinquere impunitum? Nam si quid iste deliquit, tu iniuriis emendasti ? Quod tu agis, cuius iudicio committis ? Nempe 780

795 Deus, ut in Iob habetur, nil inultum abire patitur. Ipse quoque,

800

etiamsi tu errare uelis et quasi dissimulando abscondi, ut dicit Apostolus, non irridetur. Nunquam uero scelus scelere uindicandum testatur sapientis prouerbium. Perturpe est enim quod obicitur in obiciente cognosci, et scelestum a scelerato dampnari. Tantis igitur tamque terribilibus sententiarum tonitruis ipsam iudicii tempestatem, quae in turbine ueniet, preeuntibus, non solum experrectus, sed et perterritus, ab afflictione cuiuslibet ecclesiastici, licet minimi, licet neglegentis, contine, queso, uim, linguam, et manus, ne forte Deo per te illos, ut iam alios per alios,

805

corrigente eruditi szent et illi cum aliis in magna constantia aduersum te, qui eos angustiasti tuque cum tuis gemens pre angustia spiritus, seroque penitens incipias dicere illis te iudicantibus districte: Hi sunt quos aliquando habuimus in derisum et in similitudinem improperii. Haec tibi quantum ad rem breuiter, cum possem infinite, uolui demonstrare, ne, si ignarus horum in hoc nefandissi-

mum et singularis contra Deum rebellionis facinus incurreres incautius, penas ego pro tui perdicione luerem, quandoquidem alia minoris ualde periculi pandens, dum istud tacendo recusarem interdicere, uiderer parsisse.

780/781 cf. Rom. 12, 17. 785/786 IV Reg. 6,22. 790 cf. Luc. 23, 43. 794/795 lob 24,12. 796/797 Gal.6,7. 797 Prou. 18 (Friedrich p. 275). 801 cf. Is. 29,6. 805/806 Sap. 5,1. 808/809 Sap. 5, 3.

777 quae] quod Ball. Ball. 786 si om. Ball. V?

778 monet Ball. 781 mereris V 784 aditum 793 nam] num Ball. quid] quod V, corr.

805 corrigente Ball. corrigere te

scripsi, spasisse V, sparsisse Ball.

V

810 ne] et Ball.

814 parsisse

PRAELOOVIA IV, 22 815

820

127

22. Sed ut ad aliquem horum, quos nunc Boreae diuisionis tethrarchiam satis strenue noui gubernare, haec cuncta referam: ociose me ista prelibasse puto, in quantum te Christianissimum fore conspicio, nec tyrannide imperium nec potestatem insania commutauisse. Tantos etiam tales et tam maximi numeri sciam adhuc in Ecclesia doctores haberi, ut, si (quod absit) in uesaniam

inpellereris huiusmodi, ab his satis ualeres coherceri. Veh enim ipsis, si aut te, Deo posthabito, tantum timeant, cum

eiusdem qua illi conditionis, eiusdem sis pulueris, nihilque nisi permissus possis, potestatis autem auctoritate ab eis diu multum 825

830

supereris, aut in tantum odio habent, cum sis eorum tu ouis, filius,

defensor, aduocatus atque patronus — et forsitan (quod adhuc licet ex malo est amplius atque onerosius) aliquo eis sacramenti genere confederatus — cum ueracissima illa sit Clementis papae sententia, quia: Amicum neglegere non minus est quam odisse. Et uerissime; Qui enim, ut ait sapientium quidam, succurrere perituro potest, dum non succurrit, occidit. Veh etiam adhuc eis imminet deterius, si, cum sint canes ad hoc

Domini prepositi ouibus, ut eos latratu a luporum defendant semper incursibus, adeo obmutuerint, ut non solum easdem de835 fendere , sed etiam unum quemlibet surdum, licet

debilem et inutilem omnigenoque egritudinum genere confectum, nulli etiam usui penitus aptum, tamen eorum consortem, canem quoque et pastorem uocatum, permittant, ore pessimi et inauditi generis silentio infelicissime per quemdam eiusdem ordinis obtu-

840

rato, coram suis a quolibet strangulari; cum ueracissime sit dic-

tum in causa eiusdem negotii: Mortem languenti, qui cum potuit non abstulit, inflixit. Nam si tanta hodieque, ut iam fecit, feruesceret rabies, nonne debuerant hac ocasione pro fratre, immo pro

Christo, suas sponte gladio submittere ceruices? Nunc uero cum 845 tam clementissimae quiuis uestrum sit lenitatis, tam obedientissimae Deo uoluntatis, tamque affabilissimae hominibus benignitatis, ut quibuslibet precantum precibus liberalis firmum prebere non moretur assensum, magisque ignorantia quam malicia in quempiam proruat lapsum, quod, rogo, excusationis sibi obten850 dere ualeant uelum, nisi quod uidentur omnino seipsos neglegere,

826/827 cf. Matth. 5,37. Adu. Pel. 3,7 (PL 23, 576C).

— 830/851 Prou. 66 (Friedrich p.277) ; cf. Hier., 832/833 cf. Is. 56510. 841/842 cf. Weigle

188, 4.

815 diuisionis] diuisimus (az forte dimisimus) Ball. 818 tyrannide] -niadd. supra V? 820 in uesaniam om. Ball. in lac. 829 amicum] unicum Ball 833 eas Ball. 835 neglegant suppl. Ball. 841 causam Ball. 845 uestrum] nostrum Ball.

128

PRAELOOVIA IV, 22-23

dum tibi non prospiciunt, dumque te forsitan perditum iri, quandoquidem sinunt, cupiunt, semetipsos interficiunt ? Nempe audeo incunctanter dicere, nec in eo mihi uideor errare, quia nullus consilium, consensum uel adiutorium in huiusmodi labendi criaut non

855 mine tibi ualet, uolet, aut audet tribuere, nisi qui Deum

nouit aut negauit aut uitae, regni atque honoris tui, presentis

scilicet et futuri, proditor esse uelit uel, etiam si nescias, sit, aut

860

sacramentum, quod tibi fecit, aut non intellegit aut non recolit, dum illud tam peruerse neglegit :Intelligite haec, qui obliuiscimini Deum, ne quando rapiat, et non sit qui eripiat. 23. Tu uero, bone rex, Christianissime princeps, dum te ab istis similibus prudentissime caueris respectu illius, a quo cotidie prosperis ad uota successibus attolleris, debella post haec hostes, conserua ciues. Accipe, si accipis, ab extraneis, da tuis; et ut tuos

865

qui sint quorum officiale formam

agnoueris, memento cuius regni rex cognominaris, et uteris sepius obsequiis. Perpende etiam nomen in Greco tuum, et inter Grecam Latinamque illud interpretando agnosce te populum portare debere, non premere. Esto

superbis erectus, humilibus uero submissus, mitis cunctis, affabi-

lis uniuersis, discretus, munificus, moderatus, potentiam propter utilitatem cogitans, propter timorem dissimulans. Audi sapientiam dicentem: Misericordia et ueritas custodiunt regem; itemque: Tolle ?mfzetatem de corde regis, et roborabitur clementia thronus eius. Cui illud quoque uulgare uidetur concinere, quia: 875 Non debet habere potestatem, qui non habet pietatem. Dilige itaque, iuxta cuiusdam sapientis dictum iure, bonos et miserescere malis. Res enim, secundum alterius prouerbium, optima est, non sceleratos exstirpare sed scelera. Elemosinas non solum 870

880

assidue, ut alii, sed continuatim facito. Dicerem enim tibi — sed timeo ne succenseas; sed tamen facias necne, non audeo reticere ;

885

uereor enim quod in Euangelio audiui pridie: Qui me erubuerit et meos sermones, et hunc Filius hominis erubescet, cum uenerit in gloria sua et Patris et sanctorum angelorum. "Quid est", inquis, "quod dicere cupis ?" Vide, aio, unde facias elemosinas, quibus, cur, qualiter. Vnde ? hoc est, ne alii tuleris ;;Qui enim offert sacrificium ex substantia pauperis, sic est quasi qui

uictimet filium in conspectu patris sui. Nam etsi de mammona iniquitatis iuberis amicos facere, non hoc ideo ut alii auferas inique, 859/860 Ps. 49, 22. 866/867 cf. Greg., Moral. 9, 16, 25 (CC 143, p. 475)872 Prou. 20, 28. 873 Prou. 25, 5. 873/874 Prou. 20, 28. 877/878 Prou.92 (Friedrich p.278). 881/883 Luc.9,26. 885/887 Eccli. 34, 24. — 887/888 Luc. 16, 9. 851 tibi] sibi Ball. proditum iri Ball. 855 uolet] uult Ball. 857 nescius Ball. — 864/865 tuos ... cogno- om. Ball. 875 pietatem] patientiam Ball 887 uictimat Ball. Vulg.

PRAELOOVIA IV, 23 890

129

quod alii tribuas benigne; sed ut noueris diuitias, undecunque fiant collectae, de iniquitate procedere. Omnis enim, ut ait Hieronymus, diues aut iniquus aut iniqui est heres. Iniquum est enim, ut, quod Deus omnibus contulit generaliter, quidam congregent sin-

gulariter; aut iniquus ergo si congregat aut iniqui heres, si congregatori succedit. Lucrum autem sine dampno alterius fieri non posse 895 et uetus prouerbium et cotidianum approbat experimentum. Et ideo mammona iniquitatis diuitiae apellantur, quia, qui eas colligunt suadente spiritu philargiriae, qui Puniceillo uocatur nomine, iniuste omnium generalia sibi faciunt specialia; sicut econtra de dispergente et dante pauperibus dicitur, quia zustitia eius manet 900 in seculum seculi. Quibus facias? id est, primum tuis, inde uniuersis. Quid enim affert, quod tuum bubulcum nudum dimittis, alterius uestis ? Cur facias ? id est, primum pro debito dispensator enim es eorum quae tibi contulit, immo commisit, Deus, et ideo multa commisit, ut 905 plurimum eroges ; deinde pro statu et pace regni tui; hinc demum pro preteritis et cotidianis et tuis et tuorum facinoribus, quia multa tui audacia, tui auctoritate, tui obtentu contra rem aguntur a tuis, quae tu etiam nescis. Periculosa enim est, ut ait quidam,

domus sarcina et ipsi domino uehementer onerosa, si moribus 910 uitiosa sit familia. Vnde ille rex potentissimus, fortissimus, iustissimus, temperantissimus, prudentissimus, sanctissimus, quem tu

915

quoque debes imitari, clamabat: Delicta quis intelligit ? Ab occultis meis munda me, Domine, et ab alienis parce seruo tuo. Si mei non fuerint dominati, tunc immaculatus ero, et emundabor a delicto maximo. Ecce quantum istud metuebat delictum, quod uocabat maximum. Vt enim ante nos est dictum, quicquid a te procedit, in te recurrit ; quicquid etiam a discipulis delinquitur, ad magistrum respicit. Postremo, ne securitate elemosinarum futura et cotidiana cri-

920 minosa etiam uelis admittere, sed preterita deleas, preterita uel

futura caueas. Futura autem dico, non quae uelim ut veniant, sed

925

quae euenire nisi caueantur poterunt. Quod alterius quam mea (quae nulla est preter officium) auctoritate tibi suggerere malo, siquidem, etiamsi illud digne depromere ualerem, non a te libenti animo percipi scirem. Difficile enim, docente Gregorio, esse scio, ut quamuis recta predicans, qui non amatur, libenter audiatur. Adsit ergo hic augustae recordationis ille Aurelius, aures tui

6. 3.

890/891 cf. Hier., Tract. in ps. 83, 2. 894/895 Publil. Syr., Sent. L 896/897 cf. Aug., Sermo 113, 2 (PL 38, 648). 899/900 Ps. 110, 912/915 Ps. 18, 13-14. 925/926 cf. Greg., Reg. past. 1, 8, 43.

891 est om..V, add. sup. V? 897 qui] quae Ball. alterum Ball. 922 poterant V

^ uocantur Ball.

902

130

PRAELOQVIA IV, 23

cordis decacordis suis mulcens modulatibus: Exercete, inquit, wos in misericordia, in elemosinis, in ieiuniis, in orationibus ; his enim 939 purgantur cotidiana peccata, quae non possunt nisi subrepere in animam propter fragilitatem humanam. Nolite illa contempnere, quia minora sunt, sed timete quia plura sunt. Attendite, fratres mei, minuta sunt, non sunt magna. Non est bestia quasi leo, ut uno morsu guttur frangat, sed plerumque et bestiae minutae multae 935 necant. Si proiciatur quisquam in loco pulicibus pleno, nunquidnon moritur ibi ? Non sunt quidem maiores, sed infirma est natura humana, quae etiam minutissimis bestiis interimi potest. Sic et modica peccata :attenditis quia modica sunt, sed cauete quia plura sunt. Quae minutissima sunt grana harenae ;si harena amplius in 940 naui mittatur, mergit illam ut pereat. Quam minutae sunt guttae pluuiae ; nonne flumina implent et domos deiciunt ? Ergo ista nolite contemnere.

945

Sed dicturi estis : “Et quis potest esse sine istis ?'' Ne hoc diceretis, quia uere nemo potest. Deus misericors uidens nostram fragililatem posuit econtra remedia. Quae sunt remedia ? elemosinarum, veiuniorum, orationum. Ipsa sunt tria; ut autem uerum dicas in

950

oratione, perfectae implendae sunt elemosinae. Quae sunt perfectae elemosinae ? ut ex quo tibi abundat, des ei qui non habet et cum te ledit aliquis, ignoscas ilii. Sed ne putetis, fratres, quia facienda sint cotidie adulteria et elemosinis cotidianis mundanda. Ad ea scelera maiora non sufficiunt cottidianae elemosinae ut ea mundent. Aliud est ubi mutes uitam, aliud ubi toleres uitam. Illa mutanda sunt, ut si mechus eras, iam non sis; s? fornicator eras, noli fornicari ; si homicida,

noli esse homicida ; si ibas ad mathematicum, uel ad ceteras pestes sacrilegas, 1am desine. Arbitraberis haec, nisi fieri desinant, cotidianis posse elemosinis mundari ? Illa dico cotidiana peccata, quae aut per linguam facile commattuntur, ut est uerbum durum, aut cum labitur quis in risum inmoderatum, aut in huiusmodi nugas 960 cotidianas. In ipsis etiam concessis peccata sunt. Cum ipsa uxore si exceditur concumbendi modus procreandis liberis debitus, peccatum est. Ad hoc enim ducitur uxor, quod et tabulae indicant, ubi scribitur, liberorum procreandorum causa. Quando tu uti uxore amplius quam necessitas procreandorum liberorum cogit, uolueris, 965 iam peccatum est; et ipsa talia peccata cottidianae elemosinae mundani. In ipsis etiam alimentis, quae utique concessa sunt, si 955

928/985 Aug., Sermo 9, 17 - 19.21 (CC 41, p. 141 ss.).

930 subripere V 934 sed et plerumque et Ball. 937 etiam a minutissimis Ball. 943 et quis V Azg., acquis Ball. 943/944 diceretis V, diceres E dixeritis Ball. — 948 cum V? Aug., quod V 963 liberorum] post -er- ras. 2 litt. V

PRAELOOVIA IV, 23-24

I3I

forte excedis modum, et amplius accipis quam necesse est, beccas. Cotidiana sunt ista quae dico; sed tamen peccata sunt et non sunt leuia; quia uero cotidiana sunt et plurima, timenda est ruina 979 multitudinis.

Talia peccata dicimus, fratres, cotidianis mundari

elemosinis. Item post aliquanta: Quanta donatis hystrionibus, quanta donatis uenatoribus, quanta donatis turpibus personis, «donatis eis> qui wos occidunt. Per ipsas enim exhibitiones uoluptatum interficiunt 975 animas uestras ; et insanitis quis plus donet. Si insaniretis quis plus seruet, non essetis ferendi. Quis plus seruet insanire, auaritrae est; quis plus donet insanire, profusionis est. Nec auarum te Deus, nec profusum te uult. Collocare te uult quae habes, non proicere. Certatis quis uincat in peius, non datis operam quis sit 980 melior; atque utinam non daretis res uestras, et diceretis: Christiani sumus. Ad fauorem populi proicitis res uestras, contra iussa tenetis res uestras. Ecce, nom iubet Christus ; rogat Christus, eget Christus, “esuriui”’, dicit Christus, “et non dedistis mihi manducare". Egere uoluit propter te, ut haberes ubi seminares terrena 985 quae dedit, et meteres witam eternam. Videtis, fratres mei, Christi misericordiam. Deo gratias, quia pericula mortifera uiuentes audistis. Nemo uos fallat: odit ista Deus, uindicat ista Deus.

24. Eia, obtime princeps, quis tibi hodie ista dicere auderet ? Nempe, si ego dixissem, aut degenerem uel bacularem appellares DOO aut insanire me diceres ;ipsos etiam bromios nequirem ferre tuos ; eorum in me conuitia nulla caperet mensura. Verum huiuscemodi fuit antiquorum constantissima seueritas, quos mira comitabatur sanctitas, dum purissima afflaret ueritas, feruentissima accende-

ret karitas. Cum talibus quoque res agebatur, qui ne irascerentur 995 nil omnino metuebatur, dum illi sibi in talibus consuli omnimodis

gratularentur, sicut clementissimae recordationis imperator sub hisdem temporibus egit Theodosius. At nunc (proh nefas!), ut impleatur quod per prophetam dictum est: Disperdet Dominus caput et caudam incuruantem et refrenantem in die una, nemo

IOOO

1005

inuenitur, sicut nec in docentibus mendacium, ita nec in conuentu

longeuorum, qui tuum tibi audeat monstrare, saltem aliquo ut Natham Dauid ingenio, periculum — cum non sis (quod Deus omnino auertat !) filius Belial, ut nemo tibi possit loqui, neque in eorum, Deo gratias, te sciam currere uelle numero, de quibus dicitur quasi de uno: Considera opera Dei, quia memo possit corrigere quem ille despexerit. 983/984 Matth. 25, 42. 996/997 cf. Cassiod., Hist. eccles. trip. 9, 30 (PL 69, 1144-1147). 998/999 Is. 11, 14. 1002 cf. II Reg. 12,15. 1005/1006 Eccle: 7,14.

968 sed om. Ball. 973 donatis eis suppleui ex Aug. Ball. in lac. 998 per per prophetam V

997 at ... nefas om.

132

IOIO

1015

PRAELOOVIA IV, 24-26

Ideoque timendum est, ne ad euge perpetuum comparandum in illo examine nullius pene istius eui alloquatur actio Dominum dicens: Loquebar de testimoniis tuis in conspectu regum, et non confundebar — manifestato illorum peccato (a quorum te Deus separet consortio), qui dixerunt Domino Deo: Recede a nobis, dum predicatoribus scilicet non obaudierunt eius appropiare cupientis, et inambulare et habitare et cohabitari, ut esset illorum ipse Deus et ipsi eius populus, desiderantis. E quibus duobus, unum ut euadas, alterum ut nanciscaris, perexpediamus quod de elemosina cepimus, ut ita demum de ceteris ad id pertinentibus te copiosis-

sime instruamus.

—

25. Vide qualiter facias — hoc est, humiliter, non superbe — ne tibi contingat cum Phariseis audire: Amen dico uobis, recepistis 1020

mercedem uestram. Quid enim debet quis superbire de elemosina, cum, etiamsi fieri posset (Iacobo Iohanneque non posse fieri testantibus, quorum unus: In multis enim, ait, offendimus omnes,

1025

1030

1035

alter: Sz dixerimus quia peccatum non habemus, ipsi nos seducimus et ueritas in nobis non est) ut aliquis absque iniquitate ulla esset, alterius tamen non sua est, quam largitur, pecunia ? Ideo enim iustitia uocatur et non misericordia, quia eius est quae datur pecunia, qui precipit ut agatur elemosina ; quam si fideliter erogas, pro iustitia coronaris ; si auare retines, pro iniustitia dampnaris ; si arroganter tribuis, de fraude iudicaris. Fraus enim est rem commissam non ad committentis, sed ad proprium libitum, ad proprium redigere uel dispergere fauorem. Quod si pro peccatis agitur, et exinde superbitur, tale est ac si quis egrotus substantiam suam in medicos effundat, atque in frenesim actus, quod egrotando ad hanc deuenerit necessitatem, gaudeat gloriamque quod necessitas, immo insania, est deputet, cum melius illi esset, ut

sanus suas diuitias possideret quam infirmus perderet. 26. Nec hoc me ideo autumes dicere, quod uelim in aliquo nomine opera leuigare, quasi astruens meriti nullius esse pro peccatis elemosinam facere. Non hocastruo; quin potius pro posse 1040 contrauenio. Quod enim maius peccatori meritum quam beatitudo, quae paratur indulgentia peccatorum ? Beati enim quorum remissae sunt iniquitates, et quorum tecta sunt peccata. Non perdit itaque substantiam, qui pro peccatis agit elemosinam, cum, ut iuste uideri potest, ideo eam susceperit (si tamen non malo aliquo,

1009/1010 Ps. n8, 46. 2.

1022 lac. 3,2. 1008

Domino

1011 Gen. 26, 16.

1023/1024 I Ioh. 1, 8

Ball.

1012

appropriare Ball.

1023/1025 si dixerimus ... alterius om. Ball. in lac. Ball.

1032 et om. Ball.

1019/1020 Matth. 6,

1041/1042 Ps. 3x, x.

1014

unum

om. Ball.

1028 iniustitia] iustitia

1034 gloriamque om. Ball. in lac.

PRAELOOVIA IV, 26-28

133

1045 sed eam adquisiuit labore uel ingenio); at uero fecerit ; nec tamen et in hoc illius deest misericordia, qui querere et saluum facere quod perierat uenit. Adest enim regula talium magnus ille gratia, licet pusillus statura, Zacheus ; adest, inquam, clamans, sed inspiratus: Ecce, inquit, Domine, dimidium bonorum meorum do pauperibus ;

et si quid aliquem defraudaui, reddo quadruplum. "Sed quis nouit", inquis, "utrum hoc facto placuerit ?" Subiecit Euangelista dicens: Alt autem Jesus ad eum: Quia hodie salus domui huic facta est, eo quod et ipse filius sit Abrahae, imitatione utique, non genere. Sicut enim Abraham Dei precepto IOS5 reliquit Chaldeam, ita iste Dei dilectus abdicauit auaritiam. Non perdit, inquam, substantiam, qui pro peccatis facit elemosinam, immo ex ipsa adquirit ueniam, per Dei gratiam extinguit sibi gehennam, et preparat uitam eternam. Perdit autem substantiam, qui dat propter uanam gloriam, immo adquirit sibi penam et Dei 1060 iram: penam propter fraudem, iram propter superbiam. Fraudem quam? Illam, quam iam diximus, rem commendatam usurpando ut propriam et ad suae elationis dispergendo libidinem, cum utique hoc facto nil aliud (ut omnem computem summam) sit exinde capturus quam uentum inanem, hoc est, adulantium fauorem; et 1065 forte nec ipsum inuenit, quem toto annisu quesiuit. Iram autem Dei quam prouocat inuenit, eumque sibi inimicum adquirit, quem illo opere sibi reconciliare debuit. Deus enim superbis resistit, cum econtra humilibus det gratiam. 27. Est autem preter hos quintus elemosinae modus, cum 1070 sextus prestantior multum ceteris fraterni sit remissio excessus, quem sequitur septimus, cum exortatione pia alimoniam ignoranti uerbi porrigimus; quem uidelicet quintum tactis breuiter sequentibus non ex meis proferre, sed ex illius, quem superius introduxi, malo dictis, ne scilicet me mei causa finxisse dicere 1075 uelis. Ait autem idem hoc sensu isdemque uerbis: Omnibus qui1050

dem misericordia inopibus iure debetur, sed maior quaedam, cum

1080

ex diuitibus atque nobilibus in ultimum statum atque egestatis necessitatem aliquos erumna deicit, miserationis pulsat affectus. Habes parua, sed prudenti sufficienter dicta, elemosinae faciendae documenta. Transeamus ad cetera. 28. Sed urget animum sententia ab infante quidem mihi percepta, sed (ut puto) non primitus pueriliter inuenta, cum, preter id quod est sapientissima, sit etiam ueracissima. Nam interrogatus

9.

V

1046/1047 Luc. 19, 10. 1049/1050 Luc. 19,8. 1052/1053 Luc. 19, 1054/1055 cf. Gen. c. 12. 1067/1068 lac. 4, 6.

1045 fecerit bis V 1046 querit Ball. 1051 nouit Ball in em., nouum 1055 dilecto V, corr. V. — 1058 geheannam V, corr. V? — 1069 hos] his V cum] cui Ball.

134 1085

PRAELOOVIA IV, 28

me audiente quidam puerulus a quodam ioculariter: "Cuius homo esset rex ?" continuo nil etiam hesitans respondit: "Cuius opera facit". Quod cum pro tempore non paruum stuporem ingessisset mihi, cognoui quodam referente id prouerbium in contionibus celebrari, conuersusque ad Deum

optaui, ut et id ita, ut mihi,

audire contingeret tibi, quatinus illud cum Dominica uoce confeNemo potest duobus dominis seruire, reminiscens 1090 rens dicente: etiam dictum esse: Qui facit peccatum, seruus est peccati, et quia a quo quis superatur, eius et seruus est, pessimum non modo dominum fugeres, sed nobilitatem tuam moribus uindicans erecta ceruice illi resisteres, eique subdi dedignatus optimi Domini totus 1095 esse contenderes, nec alterius homo quam qui te ut homo esses, immo ut ceteris hominibus precelleres, fecit, esse eius opera faciendo gestares. Scimus enim pre ceteris tibi sollicitius fore cauendum, ne quando a rege Babilonis interfectis filiis - quod timemus - tuis (id est IIOO dissipatis, si quos Deo generasti, bonarum cogitationum operumque fetibus, uel certe commissis tua culpa aut exemplo perditis) in Reblatha (quae interpretatur multa haec, quae et a Domino lata et spatiosa seculi huius uocatur ad perditionem ducens, wia), dum contra illum brachium pro natis interfectis, penitens scilicet pro II05

excessis, moribus in melius commutatis, armis iustitiae correptis,

non erigis, processu impiae dominationis ipsis etiam luminibus orbatus, in carcerem ab eo trudaris ;uel sicuti Sanson ille quidem fortissimus, sed femineis illecebris eneruatus, ad molam deputeris, IIIO

IIIS

1120

cuius im gyro impii ambulant, terrenae et inexplebilis sollicitudinis — hoc est, uisu rationis, quo te tibique commissos debueras preuidere, adempto, carcerem improuidus subeas eternae perditionis. Solet enim miserrimae animae id sepe contingere, ut, dum uirtutibus paulatim cotidie deficientibus humeros mentis ad reparandum in pristinum aut certe meliorem non exerit statum, crescente miseria ad hoc deueniat, ut regnante peccato in mortali eius corpore ita ad obediendum eius subdatur concupiscentiis, ut lumine ipso carens rationis nec acta recolat nec agenda uideat. Quod ne tibi contingat, illius fortissime repugnando a corde tuo

expelle dominium; iugum Christi suaue et onus eius leue assumens, subiectos prouido regimine sub te illi militare non tantum preceptis quam exemplis facito, ut sine fine regnare merearis cum 1090 Matth. 6, 24. 1091 Ioh. 8, 34. 1098/1102 cf. Ier. 39,6. 1102 cf. Greg., 362). 1103 Matth. 7, 13. 1107/1108 cf. 1119 Matth. 1115/1116 cf. Rom. 6, 12. 9.

Bal.

1091/1092 II Petr. 2, r9. Moral. 7, 28, 37 (CC 143, p. Iud. 16, 19. 1109 Ps. rr, rz, 30.

1099 a rege emend. Ball, rex V 1107 uel] ut Ball. 1108 sed om. 1118 illius (sc peccati) V, illis (sc. concupiscentiis) Ball. in emend. fortissimae V — 1119 dominium] demonem Ball.

PRAELOOVIA IV, 28-29

135

ipsis. Et ne, rogo, floccipendas, tametsi a puero prolatum, tam

1125

II30

salubre, licet permodicum, superius documentum, quandoquidem, ut hodierna monet sollempnitas, ipsi Deo testimonium placuisse noueris etiam non loquentum. 29. Neque etiam, ut iam iter carpamus arreptum, tibi omnia licere putes exequi, quae uoluntas suggerit cordi. Cum audis, quia cor regis in manu Dei, scias tribus (ut inuestigare quiuimus) modis hoc posse intellegi, quorum prior tibi, alter subiectis, sequens generaliter congruit omnibus, qui et firmius tenendus et sollicitius est seruandus. Nam ut de primo dicamus: tunc scias cor tuum in manu esse Dei; et tunc noueris eum illud dirigere, cum quod precipit corde percipere, opere studueris implere. Cor autem, non illam, quae sub costis latens ita appellatur, carnis particulam, ex

qua riui prodire noscuntur uenarum, dicimus, sed illam uim, qua cogitationes fiunt ;quae, ut et maiores senserunt et magnus quoque dixit Pater Augustinus, ideo hoc appellatur nomine, quia sicut motus non cessat, unde sese pulsus diffundit usquequaque uenarum in corde, ita non quiescimus aliquid cogitando uersare. Ex II40 toto itaque isto corde, hoc est ista ui animae, precipimur Deum II35

diligere; ex ista denique uocantur excordes, concordes, discordes,

uecordes, et socordes. Inde quibusdam dicitur :Redite, preuaricatores, ad cor, ut intelligant se amentia agi, non corde regi, dum suam uolentes statuere, uoluntati Dei nil nisi iustum et bonum

1145 amantis dedignantur se subdere, nec cor ad id Deum uertere, sed

1150

aduersarium amentiam impellere. Secundo hoc ideo dici agnoscas, ne quis tuam plus iusto timeat iram aut ambiat gratiam: Bonum est enim sperare in Domino, quam sperare in principibus, cum etiam maledictus ab alio dicatur propheta, qui spem suam ponit 7m homine. Itemque per alium: Ego Dominus formans lucem et creans tenebras, faciens pacem et creans malum. Dicendo enim: Cor regis in manu Dei, quocunque uoluerit

uertet 7//ud, uult omnes monere , te nil posse perficere iratum, nisi 1155

1160

quod ipse permiserit, nec concedere placatum, nisi quod ipse uoluerit. Quocirca se solum timeri, se solum amari, sibi omnino nil cupit conferri, nedum preferri; quod una sententiola breuiter sed pulcherrime est ab Apostolo comprehensum: Deum timete, regem honorificate ;ac si dicatur: Dominum timete, ministrum honorate. Sed cur mutando uerbum leuigo dictum? Deum timete, regem honorificate, dixit, nec perfunctorie quidem, ut autumo ; honoratus

1128 Prou. 21,1. 1139/1141 cf. Matth. 22,37. 1148/1149 Ps. 117,9. 1149/1150 ler. 17, 5. 1152/1153 Proupat, x.

1142/1143 Is. 46, 8. 1151/1152 Is. 45, 7.

1157/1158/IsPetr 2/17:

1125 loquentium Ball. 1131 tunc (tc) V, tecum Ball. 1142 reddite Ball © 1146 implere Ball. 1156 sed om. Ball. 1160 honoratus Ball. in emend., honoris V, honoriis corr. V?

136

1165

PRAELOOVIA IV, 29-30

enim aliorum redderis obsequiis, qui ex te eiusdem es conditionis. Vt enim potens esse possis, non in te sed in seruientium manibus situm ueracissime noueris ; unde et quos terres, ipse plus metuis. Metiri autem sese quemque decet, ut Auianus dicit, propriisque iuuari laudibus nec alterius bona ferre, id est computare sibi. Vide ergo ut et tuis honoretur ille seruitiis, cuius honoraris preceptis, alienisque utens bonis ingratus largitori ne extiteris. Nam cum alibi dixisset: Subditi estote omni humanae creaturae, statim intu-

lit: propter Deum — hoc est, honorate creatum propter Creatorem; subdimini facto, non:facti sed factoris amore — siue regi, inquit, quasi precellenti, subaudis propter Deum — uidelicet ut agnoscat, quanta reuerentia ipse debet Creatori subici, cum tanta illi impenditur a creatura conditione consimili. Quid sibi exigit iure omnium Dominus, dum tanta exigere uidetur communis naturae a confa1175 mulis seruus? Deum timete, regem honorificate. Timete flagellantem Dominum, honorificate ipsum, per quod ab eo corrigimini, flagellum. Metuite patronum, honorate quo sustentamini baculum. Veneramini patrem, nec uilipendatis qui uos erudit auctorem. Pauete ad uocem genitoris, nec spernatis personam tutoris. 1180 30. Ita enim dicitur: Cor regis in manu Dei, quocunque uoluerit uertet z//ud, sicut : Omnia quaecunque uoluit Dominus fecit in celo et in lerra, in mari el in omnibus abyssis ‚et: Im manu eius omnes fines 1170

terrae. Cuius ista allegationis tota est summa, nisi fallor, iste est

finis: quicquid fit, quicquid factum est, quicquid fiet, res sit, 1185

corpus sit, actio sit, passio sit, aut disponente et uolente, iubente,

adiuuante, et perficiente eo aut annuente, concedente uel permittente eo agitur, disponitur et perficitur; nihilque neque ab homine neque ab angelo neque a bestia ulla, aura ulla, elemento ullo, serpente, uerme, ipsa denique musca alicui potest contingere, II9O quod sine ipsius nutu, uoluntate, et potestate ualeat euenire. Quo etiam illud conficitur quod a sapientibus iam definitum firmissime tenetur (quod tamen — ut ait qui superius satis lepide — non nisi perpurgatae animae possunt conspicere): tanta scilicet Dei prouidentia iustitiaque gubernari omnia, ut nulli nec ipsa II95 mors inique possit accidere, etiamsi eam iniquus forte uideatur inferre. In naturis quoque nullam esse quae non ab illo sit, in uoluntatibus uero nullam bonam esse cui non prosit, nullam malam, qua bene uti non possit. Bipertito enim (ut et idem beatus et eloquentissimus doctor Augustinus luculentissime dicit) prow-

17. 4.

1164 Auianus, Fab. 5, 1. 1168/1171 I Petr. 2, 13. 1175 I Petr. 2, 1180/1181 Prou. 21,1. 1181/1182 Ps.134,6. 1182/1183 Ps. 94, 1198/1202 Aug., De Gen. ad lit. 8, 24 (PL 34, 390). 1164 quemquam

Ball.

dicit Ball.

1182 omnis finis Ball.

1198 bipartito Ball.

1171 subaudi Ball.

1186 et om. Ball.

1177 flagellum om.

1189 serpenti Ball.

PRAELOOVIA IV, 30-31

137

dentiae nutu preesse uniuersis certissime creditur creaturis, naturis quidem prestans ut sint, woluntatibus uero ut nil absque illius wussu uel permissu possint. Quod utrumque in Iob passionibus patet manifestissime, qui frustra et non frustra, et Dominica assertione et suapte pronuntiatione flagella dicitur suscepisse. 1205 Nam illi et diabolus omnia abstulerat et tamen dicebat :Dominus dedit, Dominus abstulit; sicut Domino placuit, ita factum est. Domino autem certum est nil nisi iustum placere. Ipse autem aduersarius, qui contra Deum singulariter superbit, uires non tribuit suae malignitati sed Dominicae potestati, cum dicit: ExI2IO tende manum iuam et tange cuncta quae possidet. Ipse autem Dominus quid de minutis animantibus dicat audiuimus ; ait enim: Nonne duo passeres asse ueneunt, et unus ex illis non cadet super terram sine Patre uestro ? Quid ergo mirum, si in manu Dei est cor regis aut alicuius alterius hominis, in cuius manu est et penna I2IS minutissimi uolatilis? Aut quid in manu eius non tenetur, qui celum metitur palmo et terram continet pugillo? Ne tibi itaque arroganter soli uelis tribuere, quod constat omnes creaturas generaliter accepisse, ut cor tuum sit solummodo in manu Dei, extra cuius manum, si aliquid est, perditum sine dubio I200

1220

est, immo audenter dico, quia non est; N?/u] enim, dictum est ei,

odisti eorum quae fecisti; et Apostolus: Ex quo omnia, in quo omnia, fer quem omnia. Manum autem, id est potentiam eius, aliud quid esse preter ipsum credere, non solum desipere, sed incomparabiliter est insanire. Sapere enim, posse, uelle, uiuere, et intelle1225

gere idem est ei quod esse. 31. Neautem, dum aliquid moliris iniuste, Deum dicas ad id cor

tuum uertere; scito certissime illum nil mali uelle eumque nullius cor ad aliquod crimen impellere, sed diabolum, sed uoluntatem propriam ; quod facete, et quo non facetius quis, idem qui paulo 1230 superius est prosecutus in epistola ad Ieronimum dicens: Certus sum animam nulla Dei culpa, nulla Dei necessitate uel sua, sed propria uoluntate in peccatum esse collapsam. Ipsum uero, sicut. iam multipliciter diximus, occulto suo iudicio, nunquam uero iniusto, etiam quod non uult, aliquando permittere non denego, quin potius astruo. Quare uero, preter id quod superius exinde 1235 dixi, hoc aliquotiens contingat, reddit Apostolus causam in Epistola ad Romanos dicens: Quoniam cum Deum cognouissent, non sicut Deum glorificauerunt; et: Propterea tradidit illos Deus in

1202191055222. 1205/1206 Iob 1, 21. 1209/1210 Iob 1, i . 1212/1215 Matth. 10,29. 1215/1216 cf. 1s..40,12.. «1220/1221 Sap.1,25. 1221/12221 Cor.8,6. 1230/1232 Aug., Epist. 166, 5 (CSEL 11 533). 11237/1238 Rom. t; 21. 1238/1239 Rom. 1, 26-28. 1204 et suapte emendaui (cf. Weigle, Epist. 67, 4 et n.), et si apte V, etsi apta

Ball.

1221/1222 in quo omnia om. Ball.

138 1240

PRAELOOVIA IV, 31-32

reprobum sensum, ut faciant quae non conueniunt. In quo studiose te ammoneo, ne intellegas quod Deus aliquem malo tradat. Sed tradidit dicit, id est tradi permisit, sicut dicit: Ego induraui cor Pharaonis, id est, indurari permisi; et Dauid: St Deus, inquit, concitat te, id est concitari laxat, et de Semei: Dimittite eum ut

maledicat ; Dominus enim precepit ei, ut malediceret Daud, prece-

1245 pit dicens pro siuit; et nos in oratione dicimus cotidie: Ne nos

inducas in temptationem, id est, ne induci sinas, ceteraque his

similia. Cum igitur aliquid:boni facis, Deo ascribe ; cum aliquid mali, tibi imputa. Ipse enim consueuit (ut superior quoque se habet sensus) 1250

1255

licet nullo nostro merito, sed suo beneficio multa bona facere, non

solum per nos, sed etiam de nostris malitiis, sicut nos econtra multa mala de ipsius agimus beneficiis. Hoc itaque ita se habente, nullius aut gratia, Deo relicto, ambiri aut potestas, etiamsi aliqua sit quae se super regem efferat, debet formidari. Illa uis singulariter amplectenda, illa solummodo est metuenda, quae ad quoslibet usus uoluerit, etiam ea quae non diligit, sibi seruire compellit; in cuius gubernatione omnia non in suo sunt posse derelicta, cuius in laude quidam sapiens orator perorat sapientissime: Nosti enim, Domine, inquiens, bona facere per iniquos, cum conuerteris

ad adiutorium, quod paratum est ad nocendum - potius esse diiudicans lesiones ad utilitatem conuertere, quam causas malorum radicitus amputare. Verum si omnia quae hinc occurrunt, uel occurrere, si enucleatim exquirantur, possunt, uelim congerere, fateor sufficiat septimana, nedum dies sufficiat ipsa. 1265 32. Ad tertium uero intellectus huiusce sententiae accedentes modum, ipsum quem superius ut hoc expediat proferamus in medium. Itaque exponens dupliciter illum psalmi uersiculum, ubi a quibusdam dicitur: Anima mea in manibus meis semper, ab aliquibus uero in manibus iuis; et priorem quidem sensum non 1270 respuens, secundum uero sibi eligens (quia ille quasi cum securitate loquentium, iste uero de sola Dei pietate presumentium uidetur esse) his ait uerbis: Scit propheta, ubi animae suae presidium locet, unde opem speret. In manus Dei constituere uult animam suam, quia cor regis in manu Dei. Quicunque proprium 1275 corpus subegerit, nec eius passionibus turbari animam suam rector sui congrua uiuacitate permiserit, is bene regia potestate se 1260

1241/1242 Ex. 4,21. 1242/1243 I Reg. 26,19. 1243/1245 II Reg. 1250 cf. Isid., Sent. 3, 57, 4 (PL 83, 1245/1246 Matth. 6, 13. 16, 10. 728D-729A). 1258/1260 cf. Rath., Metr. 466-467. 1268/1269 Ps. 118, 1274 Prou. 21, 1. 109.

1239 conueniunt possedere relicta Ball.

corr. V?, deficiet Ball.

V Vulg., conuertant

V?

1262 hic V, corr. V?

1270 quia om. Ball.

1244 ei om. Ball

1257

1264 pr. sufficiat] sufficiet V,

:

PRAELOOVIA IV, 32-33

139

cohibens rex dicitur, quod regere se nouerit, ne captiuus trahatur in culpam nec preceps feratur in uitium. Alius autem tanto lautius, quanto succinctius, inquit: Tu si animo regeris, rex es; si 1280

1285

corpore, seruus. Item uero alter: Vis, ait, habere honorem? Dabo

libi magnum imperium: et impera tibi. Hinc etiam est, quod usu locutionis communi ea, quae antiqua et recta est, regia dicitur uia; et regia uocatur porta, qua intratur in aulam; regale insinuans fore quicquid recte incedens uiamque et introitum aliis recti itineris et beatae mansionis propriis monstrat exemplis. Vt enim et ethymologia ipsius innuit nominis, rex a recto deriuatum obtinens uocabulum ostendit illi nil nisi rectum,

1290

1295

1300

1305

1310

ne scilicet a nomine discordet, agendum. Quid ergo mirum, si regia iure quaelibet recte suum regens corpus bona dicitur anima, cum regia recte deducens dicatur et uia, regia, qua non aliunde ascenditur sed legitime intratur, et ianua? Nam et illud, quod non paruam male intellegentibus afferre solet iactantiam, de Prouerbiorum libro, hoc est: Diuinatio in corde regis, in iudicio non errabit os eius, de Rege potius intellegendum alia translatio monstrat ita dicendo: Nil falsum dicetur regi, et nil falsum exiet deore eius — quia nimirum, ut et Beda exponit, nec ullo mentiente potest falli nec aliquando mentiri. In eius quoque regis hilaritate est uita, quia quicunque in illo supremo examine hilarem eius uultum uidere merebuntur, his in eternum cum illo uiuere dabitur, de quibus in expositione superioris quoque sententiae idem taliter ait :Quare cor regis in manu Dei esse et non potius omnium hominum perhibet, cum scriptum sit, quia ın manu eius omnes fines terrae, nisi quia regem quemcunque sanctum dicit, qui uitiorum bella in se uincere et uirtutum militia nouerit stipari? Sicut enim Dominus multifidis aquarum diuisionibus terrarum fines et aeris late simul implet, Zegit quoque aquis superiora celorum, ita cor regis quocunque uult inclinat; quia sicut diuisiones gratiarum, iuxta uoluntatem suam, et angelis et hominibus tribuit, ita corda sanctorum quibuscunque uoluerit digna donationibus reddit, neque ullum habet Pelagianista locum, quod absque Dei gratia quis saluus possit fieri. 33. Ceterum ut iam sufficiant ista, quanquam modica, magna uero dicentium

auctoritate suffulta, pauca tibi adhuc

uiuendi

1277/1278 Greg., Moral. 26, 28, 53 (PL 76, 381). 1279/1280 Dicta Catonis, monost. 7. 1280/1281 Proz. 132 (Friedrich p.281). 1286/1287 cf. Isid., Etym. 1, 29, 3. 1290/1291 cf. Ioan. 10,1. 1295/1294 Prou. 16, 10. 1301 Prou. 21,1. 1303 Ps.94,4. 1306/1307 Ps.103,3. 13081 Cor. 12, 4.

1280 uis] uir Ball. 1284 -que add. sup. V^ 1285 introitum emendazi, intrortum V, inter ortum Ball. 1289 gerens corpus Ball. ^ dicitur] dicatur Ball. 1291 legutime ze/ legittime V 1304 sanctum esse Ball.

140 1315

PRAELOOVIA IV, 33-34

suggero dogmata, et sic te relicto pergo ad alia, hoc ante omnia proferens, quia iustum est te legibus obtemperare debere. Tunc enim iura tua ab hominibus custodienda scias, si et tu illis reueren-

tiam prebeas. Teneris enim tu, ut dicit Isidorus, fus legibus nec ipse damnare contra haec faciendo tua debes sura, quae in subiectis constituis. Iusta est enim uocis tuae auctoritas, si, quod 1320 prohibes populis, tibi licere non patiaris. Multos autem, ut ait ueridicum prouerbium, timere debet, quem multi timent. Et, ut uerbis iam dicti te alloquar, scias moneo, quia principes seculi nonnunquam intra Ecclesiam potestatis adeptae culmina tenent, ut per eandem potestatem disciplinam ecclesiasticam muniant. Cete1325 rum intra Ecclesiam potestates necessariae non essent, nisi ut, quod non preualet sacerdos efficere per doctrinae sermonem, potestas hoc imperet per disciplinae terrorem. Ecce quae et quare tibi potestas in Ecclesiae sit rebus concessa. 34. Ne ergo decidas a ministerio, priorum tuorum exemplo 1330 ecclesias Dei restaura, monasteria releua, opibus dita; erit enim

forte tempus, quo et ipsae expendentur pro salute tua. Interroga quis regum anteriorum iuste sapienterue incessit, quis uoluntatem Dei, amplius ut faceret, quesiuit, quis iure populum rexit, quis ecclesias construxit, monasteria fundauit, xenodochia statuit, et 1335 illum amplectere, illum sequere, illum imitare. Caue ne unquam

1340

aliquis existat, qui possit suadere, ut aliquid ex hisautad tuosaut ad tuorum auferas usus. Scito certissime, quia si illi mercedem pro dato, tu penam habiturus es pro ablato; si illi dando mercati sunt uitam eternam, tu auferendo adquiris gehennam. Res enim Ecclesiae igneae. Nam nec elemosinam exinde potes facere nec manducare nec bibere, nisi aut Ecclesiae dono aut tuo sacrilegio. Ipsum autem quid legibus mereatur non indiges doceri, qui et uindex a Deo et a populo constitutus es super huiusmodi. Noueris autem Ecclesiae Dei te aduocatum esse institutum, non

1345

dominum

(non enim matri dominari quis nisi absurde ualet);

tutorem, non dispensatorem, quem scias esse Domino

docente

pontificem; patronum, non ministrum, quod eundem esse ipsum quoque, si legis, potes inuenire dixisse in Euangelio Dominum. Verere autem ne,si plus quam preceptum est usurpare uelis, penas 1350 pro inuasione in iudicio luere cogaris. Audi Dominum, ut etiam iuxta litteram illud accipias, in Euangelio dixisse: Nolite sanctum dare canibus. Audi eundem per legem clamasse: Quicquid Domino

1317/1320 cf. Isid., Sent. 3, 51, 2 (PL 83, 723). 1320/1321 Publil. Syr., Sent. M 3o. 1322/1327 cf. Isid., Sent. 3,51, 4(PL 83, 723). 1346/1347 cf. Luca 2 1347/1348 cf. Ioh. 12, 26. 1351/1352 Matth. 7, 6. 1352/1353 cf. Leu. 27, 21; Num. 18, 9.

Va

1315 tunc] tecum Ball. 1337 scio V, corr. V?

1322 dictis Ball. 1339 gehannam V

1335 ne om. V, add. sup. 1349 perceptum Ball.

PRAELOQVIA IV, 34-36 1555

1360

141

offertur, sanctum sanctorum est, et ad ius pertinet sacerdotum. Vide ergo siue tu siue quilibet etiam eorum ne, quod alendis collatum est pauperibus siue sacerdotibus pascendis, tribuas canibus. 35. Inter haec uxorem dilige, concubinarum consortia fuge. Vsus quidem prioris eui iste fuit pro paucitate hominum; sed deficiente necessitate debet quoque et quod propter necessitatem agitur cessare, presertim cum sciamus nouum hominem noua precepta dedisse. Ministros et consiliarios tibi tales elige, qui non tua, sed te probentur diligere, nec tantum morigeros, quantum amicos, id est animae custodes, qui te scilicet corripiant in miseri-

cordia et increpent, neque oleo noxiae uel mortiferae adulationis 1365 caput, id est mentem tuam, demulceant. Caue etiam delatorum fallaciam; memento illorum fraude multorum iam innocentiam

fuisse proscriptam, e quibus, ut uel unum periculi causa memorem, scias Ioseph carcerem subisse insontem. Agnoueris, Egesyppo teste, nunquam illos defore, si illis credulus uolueris esse. 1370 Vide ne, cum in edictis, epistolis, siue decretis uocari ambias pius, in factis appareas impius; et ut aliquid de secularibus adhuc audeamus tangere — Erubesce, Sydon, ait enim mare —, animad-

uerte etiam, rogo, quid poeta tibi dicat, inquiens in satira: Exspectata diu tandem prouintia cum te Rectorem acciperet, pone irae frena modumque 1375 Pone et auaritiae, miserere inopum et sociorum — sociorum, inquit, non seruorum, non subiectorum ;Omnes enim in Christo, secundum Apostolum, unum sumus. Sed studebo iam te

relinquere, ne alicuius uidear uelle mores carpere. Simul etiam uel 1380

sero debeo meminisse, me contra flumen non debere natare.

36. Regina es ? Preter alias innumeras, multa etiam quae et tibi iam superius posita competunt documenta, habes quas imiteris, Helenam scilicet Constantini post Mariam Christi, Radegundem reginam pariter et uirginem, Clotildem Clodouei, et Flacillam 1385 Theodosii

Has si uolueris imitari, et hic sceptra feliciter regni

presentis, et illic, ubi iam illae precesserunt, si tamen sequi non dedigneris, felicissime obtinere premia ualebis regni celestis.

EXPLICIT LIBER QVARTVS

1360/1361 cf. Ioan. 13, 34. 1361/1362 cf. Greg., Epist. 1, 34. 1363 cf. Greg., Hom. in euang. 2, 27, 4 (PL 76, 1207). 1368 cf. Gen. 39, 20. 157724822394: 1374/1376 luuenalis, Sat. 8, 87-89. 1377/1378 Rom. ! 12,5: 1367 praescriptam Ball.

1384 Rothildem

V

Placillam V

INCIPIT QVINTVS

IO

I5

1. Mirari forte aliquem contingat, cum tricipiti uoluminum lintre contiguos proposuerimus estus temptare, qua de re tam enormis in isto, quem Deo donante transnatauimus, granditatis subierimus chimbam impares ualde ceteris finibus concedentes carinas. Sed nouerit preter temporis incongruentiam etiam aurarum maxime id expostulasse inconsonantiam, dum non unum aut duos tantummodo sed perplures, qui in fractis cautissime scopulis rectam per equora deducerent puppim, res depoposcit naucleros. Nam dum gauderet pelago se iam exemptam nostri carina sermonis, brachia rursum fluctifragis concedere remis proxima monebat Caribdis. Adeo his totum calamitatibus opus extitit tempestiuum, ut non mirum protulisse naufragium, sed potius euasisse uiuum (si tamen pereuaserit) nostrum nobis uideatur nauclerum. Sed aggrediamur iam Christo auspice et hinc equoris tametsi inequalem, enimuero nec permodicum, sinum. Forsitan enim et

20

hic aliquod pertulit periculum, ex quo Gubernator cunctipotens omnium carabum liberet nostrum, unde plurimos, dum placidum adhuc modicum quid stat mare, aduocantes socios precemur, ut accipiant inmodicos ducantque per equora’remos, citius optata ut tangat littora ratis, mortibus exemptum in nostris spectantibus nauticum reddens amicis. Eia igitur et nunc da, Deus, auxilium

25

30

atque animis illabere nostris, ne a te in aliquo deuiet nostri callis prestans sermonis. 2. Episcopus es? Nomen ipsum, rogo, te admoneat, officium doceat, dignitas tanta conueniat; antiqua perpende, presentia compone. Considera quam altum quod gestas uocabulum, quam sanctum, quam sit uetustum. Attende tuum in Abel sacrificium acceptum, munditiam in Enoch tuam translatam, te in Noe propter iustitiam reseruatum. Archam intellige Ecclesiam, animantia diuerse distincta affectibus hominum genera, diluuium mundum,

35

et euigila contra naufragium. Si quando datur tranquillitas, caue ne subrepat ebrietas. Perpende Melchisedech optulisse panem et uinum et regale tuum figurasse sacerdotium. Abraham fide, qua uiuis (si tamen iuste uiuis), placuit ; et sacerdos, ut tu quoque (si tamen es quod diceris), fuit. Isaac cum Rebecca quid nisi Dominus et Ecclesia? Denique et ipse postquam est quia uoluit oblatus, uictimas sepe obtulit, V, 28/29 cf. Gen. 4, 4. 29 cf. Gen. s, 21-24. 29/30 cf. Gen. 6, 8. 30 cf. Gen. 6,14. 30/31 cf. Gen. 7,6. 33/35 Gen. 14,18. 35 cf. 38/39 cf. Gen. 22, 26. 37 cf. Gen. 24, 67. Gen. 15,6. V, 5 chimbam] carabum Ball. ualde] uel de Ball. pertulisse Ball. 20 in modicos Ball. 21 in om. Ball 38 greges V, corr. V? Ball.

13 ut mirum non 22 nunc] nouum

PRAELOOVIA V, 2

143

gregem pauit, puteos fodit, quos allophilis implentibus alios rur40 sum

fodere non distulit, sibi laborans, te instruens, ut uictimis assiduis, id est, mortificatione carnis et contritione cordis, Domino

45

50

55

Deo te ipsum cotidie in ara mentis offerens sacerdotium tuum ipsi, a quo illud accepisti, commendes, puteos effodias, hoc est, Scripturae abdita ab imis mysteriorum educens rationalibus ouibus offeras tuis, ne ignorantiae eas enecet sitis. Iacob caput in lapide ponens eundemque fuso desuper oleo in titulum erigens — nonne tibi euidentissime pandit super Christum caput mentis, cum a secularibus uacando dormitas curis uel actibus, per contemplationem debere ponere, ut angelorum ascensum descensumque merearis conspicere — id est, ubi sese diuina celos super attollant eloquia; ubi uero nobis quo utcunque capi possint condescendendo, quasi ad nostra concordent humilia debere intelligere —, ipsam denique petram oleo misericordiae et compassionis fraternae superfundere, quod est ut semper superexaltes misericordiam iudicio, ut eandem et ipse consequi merearis a Domino, ipsumque Christum actuum tuorum caput, id est, initium et finem et totius gloriae tuae spem, coronam, titulum, et

ueluti cuiusdam inperaggressibilis arcis esse debere insigne, hoc est, ut sobrius manens fratribus, mente autem excedens Deo, si 60 quid gloriaris, in Domino glorieris. Denique Iacob fratrem supplantauit, greges pauit, uxores duas, quarum maior lippa sed fecunda, minor uenusti aspectus sed infecundi fuit conceptus, duxit; quem in his maxime nisi te docuit, qui diaboli astutias prudenti prouisione illudere, actiuae uitae per exercitia pastoralis 65 sollicitudinis uberes operum fetus gignere, per intentionem uero etheriae contemplationis speculatiua semper Deo debes quaesunt querendo, sapiendo uel amando inherere? Nulli enim pariter ista duo congruunt ordini maxime quam pontificali excellentiae. Ioseph uero tunica talaris et polimita quid nisi tui sacerdotii 70 designat insignia? Iob pro filiis octauo die sacrificium offerens eosque benedicendo sanctificans dictis et factis, quem potissimum quam te instruit ? Moyses uero ipse pene totus tuus noscitur esse; nihil enim in uerbis gestisque eius inuenire poteris, quod, si bene © intelligas, aut ad litteram aut ad sensum non imitari cogaris. Quid 75 de Aaron eiusque filiis, Iosue, Sanson atque omnibus Israel iudicibus, Samuele quoque illo orationibus impetrato, in templo etiam nutrito omnibusque ecclesiasticae functionis infulis insignito, cum

31. SAM.

46/47 cf. Gen. 28, 18. 54/55 cf. Iac. 2, 13. 59/60 cf. I Cor. ı, 61/62 cf. Gen. 29, 17. 69/70 Gen. 37, 3:23. 70/72 cf. Iob 1, TE CU MIRC OT 520)

42 offeras Ball. 51 nobis] uobis Ball. 52 nostrum Ball. gressibilis] super aggeres sibilis Ball. 71 eisque Ball.

58 inperag-

144

80

8 VA

PRAELOOVIA V, 2-4

actus personae, ipsa etiam officiorum uocabula, tuos mores, tua iura, tui sacerdotii predicent, instruant et pandant insignia? Veniamus ad Dauid illum sanctissimum uatem, potentissimum regem, fortissimum bellatorem, pugnacissimum militem, acceptissimum Deo sacerdotem. Quid in omnibus, quae de ipso leguntur, egit, nisi te aut spiritualiter aut moraliter, etiam in his quae secundum litteram reprehensibilia uidentur, quid ageres docuit ? Denique pauit gregem, ursum occidit et leonem, ictu lapilli prostrauit gygantem, cantu psalterii mitigauit demonem, inimico pepercit, filium fugit, coram archa Domini saltauit ;quid in uni-

uersis his moraliter spiritualiterque acceptis intelligis, nisi pastoris ecclesiastici fortitudinem, audatiam, orationum emolumenta,

95

IO i

IIO

patientiam exercitiaque diuini cultus, postremo rectae predicationis et uitae scemata sacerdotalis ? Salomon omnesque reges Iudae et Israelis, omnibus suis bonis actibus, ipsa quoque unctione, quem nisi te docuerunt maxime? Prophetas quid opus est decurrere, cum prophetas imitari, prophetas exponere, propheta ipse quoque debeas esse, siquidem, testante Domino, noua et uetera de thesauro cordis debes proferre? Machabeorum ala illa fortissirna in omnibus preliis uictoriarumque prouentibus, quid nisi tuam contra uisibiles et inuisibiles hostes cotidianam orationis, predicationis piaeque operationis predicat pugnam, triumphisque promittit palmam brauiumque post uictoriam? Haec quidem de ueteri, ut antiquitatem tui agnoscas atque amplectaris ministerii. 3. In nouo autem Testamento quae lingua dicere, quis intellectus sufficit capere, quanta documenta tibi suppetunt uiuendi ? Hic melius, ut reor, te alloquor tuaeque industriae totum committo. Scrutare Scripturas, diuini eloquii libros reuolue, apostolos aspice, martyres uide, confessores attende, ipsas etiam, quae cum seculo et sexum uicerunt, uirgines contemplare. Instauratos secundum Iob contra te tot testes Dei perpende; pacem cum his, dum coambulant in ista presentis itineris uia, et tibi eis consentiens conciliare et aliis ut similiter agant stude docere; neque enim aliter quod diceris mereberis esse. 4. Denique pondus quod te premit aspicito, onus quod ferre uideris pensa ;et si iam bonus es, si sanctus, si iustus, si per cuncta

IIS

inreprehensibilis, attamen considera tuos, tibi commissos attende;utrum et hi tales sint sollicite prouide. Neque enim solus ut alii,

85/86 cf. I Reg. 17, 49. 26, 9.

86 cf. I Reg. 16, 23.

87 cf. II Reg. 15, 14; cf. II Reg. 6, x4.

108/109 cf. Iob xo, 17.

82 ipso in ras. V^ — 83 egit]erit Ball. docuerint Ball.

86/87 cf. I Reg. 24, 7; 95/96 cf. Matth. I3, 52.

85 lapilli om. V, add. sup. V?

110 et tibi et eis consulens Ball.

93

PRAELOOVIA V, 4-5

145

sed cum toto grege Domino habes presentari, nec ut referas, rout gessisti, tantum tui propria corporis, sed gesta totius tibi commissae plebis. Si autem, ut leuius grauiora silens dicam, te presentari contingat solum, ubi euge tuum ? Quod ne careas, sollicite clamantem audi et consiliantem Sapientiae librum: Fili mi, si spoponderis pro amico tuo, defixisti apud extraneum manum tuam ; fac ergo quod tibi utile est, et temetipsum libera, quia incidisti in manus proximi tur. Discurre, festina, suscita amicum tuum, ne 125 dederis somnum «oculis tuis?» et non dormitent palpebrae tuae. Audi et per Iezechielem tibi clamantem Dominum: Speculatorem te dedi domui Israel, et cetera de te in eodem libro, quibus nil comminatius. Ieremiam quoque conquerentem in Threnis: Paruuli petierunt panem nec erat qui frangeret eis. Ad quae si torporis 130 adhuc dormiens pateris lethargum, expergefaciat te illud saltem uel iudicii tonitruum, Serve male, inquiens, et piger, quare non

dedisti pecuniam meam ad mensam, et ego ueniens utique cum usura exegissem illam? Et haec quidem torpentibus et desidiosis. 5. Quid uero putamus illis manere improperii, qui, cum nullam 155 doctrinae acceperint pecuniam, inpudentia et fronte canino de non concesso quasi concesso gloriantur talento, qui passim prorumpunt pastores uocari, cum nullas uitae pascuas nouerint, et dispensatores Dominicae uideri uolunt substantiae, quos constat inediae peste laborare? Quid autem, queso, erogat, qui nihil acci140 pit? Quid dat, qui nihil habet? Quid ministrat, qui omnibus indiget? Dicente autem Patrefamilias: Pasce oues meas, unde,

rogo, eas pascit, qui ipsa adhuc pascua nec ipse inuenit? Cum autem fidelis debeat fore dispensator et brudens, quem Dominus super familiam suam. constituit, ut det illis in tempore tritici 145 mensuram, quid dispensat, qui ab eo, quod dispensari debet, ipse ieiunus et stultus laborat ? Quod triticum erogat, qui penitus et quid sit triticum ignorat ? Huic mecum ualde metuo, ne contingat audire: " Amice, ad quid uenish ? aut quomodo huc introisti ? Quo ostio ? 150 Qua ianua? Quibus meritis? Qua prerogatiua? Virtute? an sapientia? an doctrina? At forte, etsi defuit predicationis gratia, commendauit te uitae innocentia? Nonne predixi tibi, quod et ipsis carnalibus oculis cernere potuisti, dicens: Nunquid potest 1177/11811. Corps. 10. 1120rct. Luc 19,23. 121/125 Prou..6, 1-4. 126/120 Bzechs 35017533575 2128/M29 Ihren 24,142 2 151/1323 Euc I9, 22. 141 Ioh. 21, 17. 143/145 Luc. 12, 42. 149 Matth. 26, 50. Matth. 22, 12. 153/154 Luc. 6, 39.

118 gessisti Ball, gessit V gesta sed Ball. 125 oculis tuis (Vulg.) addidi, tuum Ball. 129/130 ad quae ... lethargum om. Ball. 144 illi Ball. 147 huic] hinc Ball. 149 ad quod V 151at]an Ball. 153 ipsi Ball.

146 155

160

PRAELOQVIA V, 5-6

cecus cecum ducere? Nonne ambo in foueam cadunt? Quid tibi conuenit, quod non potuisti, temptare? Quid tam onerosum tollere iugum, qui portare nec poteras temetipsum? Et qui tuae tenere moderamina non noueras uitae, iudex fieri utquid ambisti alienae ?Quomodo suadere tibi Sapiens non potuit ille, qui dixit: De re, quae ad te non pertinet, ne sollicitus fueris ? Vbi, rogo, aures habebas, quando dicebatur: Altiora te ne quesieris ? ubi nonsolum tibi sed et omnibus,

165

qui sub celo sunt, sapientia, sermone

et

uirtute, utpote Dei colloquiis assueto, indicibiliter prestantiori, dictum legebas, ultra wires tuas esse negotium? Quomodo tibi sonuit, quem non commouit, non terruit, nonab incepto reuocauit, euangelicum illud: Succide illam, ut quid etiam terram occupat? Quid de te cogitabas, cum me conquerentem audiebas: T'enentes legem nescierunt me? Psalmus quid tibi suadebat dicens: Nescierunt neque intellexerunt, in tenebris ambulant, mouebuntur omnia fundamenta terrae ? Et quid te diuersis uitiis et passionibus terreni

170 corporis ob ignorantiam (qua non solum alios ferre, sed

175

180

185

te quoque in soliditate morum non noueras continere), desuper posito tibi totius domus Dei onere, censebas contingere, nisi commoto fundamento casurum sine dubio et id, quod erat superedificatum ?" 6. Haec uero cum in semetipsis nimium grauia, in comparatione grauiorum uideantur leuia, ipsa grauiora partim tangentes, non prout sunt omnino proferentes (siquidem et facundiam superant — non modo nostram, sed et loquacissimorum quorumlibet — et estimationem), quid his putamus manere tormenti, qui non solum pascere (etiamsi ad hoc uideantur idonei) gregem sibi neglegunt commissum, sed ad infamiam quoque tanti, quod gestant, nominis semetipsos agere non desinunt per abrupta uitiorum? qui ludis secularibus, uenatibus et illecebrosis iugiter occupantur aucupiis? qui: Teuthonico ritu soliti torquere cateias, sanctas penitus dissuescunt scripturas? qui Deo exuti, mundo induti, ipsis laicis non timent uestibus indusiari ? Quid uero de laicis conqueror, cum uiderim persepe quosdam peregrini ritus et barbaricis, ut ita dicam, redimiculis, ad dedecus

sacerdotii ita inconuenientius longe quam sese dignitas habeat 190 tanta, amiciri uel, quod est uerius, deturpari, ut

Quirinali trabea cinctuque Gabino quam habitu insigniri pluris penderent ecclesiastico? Qui uena-

160 Eccli. ^, 23. 163 PX.18,18. 365 Luc. 167/169 Ps. 8x, 5. 184 Virg., Aen. 7, x41. 162 assueti emend. Ball. do Ball. 165 succede Ball.

Bal.

178 alt.etom. Ball.

Ball.

188 ridimiculis

v' 166/167 Ier. 2, 8. 191 Virg., Aen. 7, 612.

prestantiores emend. Ball. 169 te] tibi emend. Ball.

181 infamiam] insaniam Ball.

V — 189 inconuenientibus Ball.

164 quem] quomo170 irretito suppl.

185 desuescunt habet V, corr. V?

PRAELOQVIA V, 6-7 195

tores quam doctores, audaces quam mites, callidi quam simplices, Machabei magis optant dici quam episcopi ? Atque utinam hoc rite nomine in illo uterentur certamine, in quo Christus eos de mundo posuit triumphare et eius principe! Qui trocho ludunt, aleam uero nequaquam fugiunt ; qui tabula quam Scriptura, disco exercentur quam libro; qui melius damnosa canicula quantum radat, quam

200

norunt quanta salutaris Veritas iubeat, uetet uel

promittat, quidque dexter ferat semio, quam quod ipsi referre debeant Deo; qui hystriones quam sacerdotes, temelicos quam clericos, bromios

205

210

147

quam

philosophos, nebulones quam

ueraces,

impudicos quam uerecundos, mimos carius amplectuntur quam monachos; qui Grecas glorias, Babilonicas pompas, exoticos ambiunt ornatus; qui sciphis aureis, scutellis argenteis, cuppis auctioris pretii, crateribus, immo conchis, ponderis grauioris et inuisae ulli seculo magnitudinis instant operandis ; auro sessilis quibus depinguitur obba, cum fuligine oppleta eis adiacens uideatur basilica. 7. Inter haec obsonia refertissima, epulae ipsa sui diuersitate preter multiplicitatem mirabiles; et in his omnibus, qui auidior ille dapsilior, qui sagacior ille melior, qui locupletior ille prudentior, qui massucior

ille celebratior, ille uir, ille uulgatus, ille

famosus, ille cunctorum ore laudatus. Frugi autem diciin episcopo 215 tantum hodie execratur, ut iam et in ipsis monachis uituperetur, quamquam et largitas (sed caritatiua) uirorum liberalissimorum in usu munificentissimo a nobis non solum minime reprehendatur, sed et maximis iure preconiis efferatur. Sine causa etiam uiuere ' uidetur episcopus, si non fuerit pecuniosus. Tum preterea ioca tunc risus intemperans de simplicitate 220 quoque Dei haec timore abdicantium plerumque congestus ;tunc cithara in conuiuits et Lyra, ut dicit et propheta, opus uero Domini in nullius memoria nec «eh promissum agentibus talia. Tunc symphonia et omnia musicorum genera, cantorum lenocinia, sal225 tatricum pestis, sermo totus, qui forte ad rem pertinet de homine non de Deo, de creatura non de Creatore, de presentibus non de futuris, de seniore terreno non de celesti Domino. Tunc ille cele-

bratur, istius nec quisquam reminiscitur; illius nomen iuratur, istius nec recordatur; pro salute ipsius bibitur, iste sitiens nec 230 potatur;

crapula illius amore

198/200 Persius, Sat. 3, 49. 5912:

distenditur uenter, iste forsitan

207/208 cf. Persius, Sat. 5,148.

— 222 Is.

195 rite] uitae Ball, 199 rodat Ball. in em. 200 dexter] dixerit Ball. ferat] ferant Ball. 205/206 auctioris Ball., auctorisV 208 iuligine Ball. 213 massutior Ball. 214episcopoanBall. 216largitioBall. sedom. Ball. 218 etiam]enim Ball. 220tumom. Ball. tunc]tecum Bal. 221 tunc om. Ball. 223 tunc] tecum Ball. 229 ipsius] illius Ball.

148

PRAELOOVIA V, 7-8

etiam in carcere micis indigens non reficitur pauper ;ille preponitur, iste supponitur ; illius memoria in primis, istius nec habetur in secundis. Canes preterea ipsa currunt in mensa, equi pernicibus uolant magis quam cursitant cruribus, cappo prepetem librat uolatum, accipiter raucisonam preripit gruem. Propheta inter haec nullus, apostolus nemo, doctor nec aliquis prope, canones nusquam, scita patrum procul, decreta pontificum longe, passiones, frugalitas, humilitas, egestas uel gesta sanctorum

a memoria remota cunctorum. Diues ille superbus nec presentatur 240 obtutibus, canum saltem linguis non lingitur, quin potius corroditur, Lazarus; Balthasar pro huiusmodi nec recordatur interitus;

amphora illa cum talento plumbi de propheta pro talibus in terra Sennaar alis milui delata nec uenit in memoria; gybbum cameli acusque foramen animaduertit nec ullus; superuentum diei Domini reminiscitur nullus. Ore pleno epulis, lacrymantibus oculis, lingua iocis resoluta inconditis, nuper quendam obisse nemo curat aduertere, nec Deum ob id precepisse nos omni tempore orantes uigilare. In die conuiuii primi fratris Iob filios extinctos omnium subterfugit oculos. Loth a Sodomis nemo meminit exeuntis nec 250 Noe archam intrantis. Postremo canones oblitui dantur, precipientes de cunctis reditibus ecclesiae, quia sancta sanctorum sunt Domini, quattuor partes fieri; quae si fideliter fuerint actae, non dico crater, concha uel uasculatorium, aut (ut mirabilius quid proferam — et utinam mentiens) lebes, sciphus certe, unde fiat, deerit ipse. Taceo de conuiuiis regifico luxu paratis; ipse cotidianus persepe uictus cogetur more illius in lacum clausi a Deo sperari uel serotinus. Mentior, si non testimonium ferunt tantae per orbem destructae basilicae, uiduae, orphani, peregrini, pauperes innumeri, captiui, uincti, carcerati, ceci, claudi, debiles, infirmi, 260

monachi, uirgines, pro debitis quoque constricti et alieno aere oppressi, ad ultimum omnes ad quoscunque destinam alicuius suffragii pro necessitate singulorum, si ualet et non uolet prerogare, dampnationem fraudulenti dispensatoris uidebitur incurrere. Dictum est enim a quodam non contemptibilis auctoritatis ueracissime, quia quilibet Christianus, si non aliquibus pro posse subuenerit, iudicabitur ;episcopus, si aliquem neglexerit, condempnabitur. 8. Pone tamen haec omnia iuste pleniterque impensa, nil obsta240/241 cf. Luc. 16, 21. 241 cf.Dan.5,1-4. 241/242 cf. Zach.5, 8-9. 245/244 cf. Matth. 19, 24. 247/248 cf. Luc. 21,36. 248/249 cf. Iob 1,13-15. "249cf.Gen.19,15. 249/250cf.Gen.7,7. 256 cf. Dan. 14, 30. 265/266 cf. ps.-Alex., Epist., 14 (Hinschius, p. 102-103).

234 curribus Ball. 236 nullus bis Ball aliquiBall. 242 pro] de Ball. 245 memoriam Ball. 251 redditibus Ball. 255 conuiis V 257 sperari V, reparari Ball. 261 quodcunque Ball. alicuius V, aliquod Ball. 262 suffragii V, suffragium Ball.

uolet] uult Bz//.

PRAELOOVIA V, 8-11

149

270

rent ad luxum. Debetne doctor ea ambire, quae docet aliis fugienda omnimodis esse? Quid enim si apostolica illa percellatur sententia, qua dicitur: Qui predicas non furandum, furaris ;et Dominica uoce feriatur dicente: Eice primum trabem de oculo tuo; et: M edice, cura teipsum prius? Vbi autem erit illud eiusdem apos-

275

cum aliis predicauerim, ipse reprobus efficiar? Vt enim a peritissimo sanctissimoque ante nos iam dictum est doctore: Cuius uita despicitur, restat ut et predicatio contempnatur. Quid uero sibi ipsi intimis talium quis, cum aliis dicit foris: Non in commessationibus

toli: Castigo, dicentis, corpus meum

et ebrietatibus ;et: 280

285

et seruituti subicio, ne forte

Humiliamini sub potenti manu Dei; et: Nolite

diligere mundum neque ea quae sunt in mundo; et: Quicunque uoluerit amicus esse seculi huius, inimicus Dei constituitur ?Esto illa quanto minus facere nec uelit docere, quid cum compellitur sursum corda clamare? 9. Verum ut, relicta specie, iterum paululum quid uaricato gressu transeamus ad genus: uini post haec madidi potionibus confecti, ne in ullo penitus (preter idololatriam — cum nec desit in altero, hoc est auaritia ipsa) uideantur dissimiles illis de quibus dictum est: Sedit populus manducare et bibere et surrexerunt ludere, editum arduumque linquentes suggestum, currus, ut ita loquar, redasque conscendunt spumeosque subeunt equos habenis

290 aureis, murenis argenteis, frenis Germanicis, sellis Saxonicis fale-

295

300

305

ratos, ad quoslibetque properant, quos crapula dictauerit, lusus. Tunc ille sedens asello: fortis et potens in prelio, non alicui occurrit animo. Tunc regum ipsi seculi gloria preiri quam apostolorum paupertas imitari; diuitum uoluptas superari quam piscatorum sanctitas sequi ambitur. 10. Lectus post haec ornatur aureis distinctus mirifice crustis, fulcra sericis depicta proferuntur facturis, culcita ipsa pallio optimo cooperta, scabellum tapete Gothico tectum. Inter haec presepe nostri infantis, ipsi nec panni, nec ipsum menti adest diuersorium ;procul a memoria ille caput non habens ubi reclinet. Mordacibus tandem somno curis excusso, in ipso oblectamine thori sese uolutantes nec quiescere ualentes, pro matutinis ymnis murmuria quaedam proferunt, iniuriae potius apta quam gratiae, contemptui quam receptui, execrationi quam exauditioni. 11. Vbi uero uentum fuerit ad uestitum, peregrinis, ut dixi, 270 Rom. 2,21. 271 Matth. 7, 5. 272 Luc. 4, 23. — 273/274 I Cor. 9,27: 275/276 Greg., Hom. in euang. x, 12, ı (PL 76, 119A). 277/278 Rom. 13,13. 278]IPetr.5,6. 278/2791Iloh.2,15. 279/280 lac. 4, 4. 285/286 cf. Eph. 5, 5. 287/288 Ex. 32,6. 292 cf. Ioh.12,15. Ps. 25, 8.

299/300 cf. Luc. 2,7.

293 inanimoBall. culcitra Ball.

300 Luc. 9, 58.

tunc]tecumBall.

— regum emendaui,reges V

297

150

PRAELOOVIA V, 11-12

quam patrioticis amiciuntur ornatibus, cruribus teretibus instar torno, ut ita dicam, potius aptatis quam manu, ita ut quaeuis earum columna rectius dici possit quam tibia. Corpus uero totum tanto studio comitur, ut heserium ipsum, quod solo frigoris debuerat obtentu parari, tanto melius quanto spissius, cum sit ex pallio factum optimo, limbum habeat ex alio, quod, si inueniri posset, melius sit optimo; cuius latitudo ceterorum non quidem modicatur, sed ad cubiti superat mensuram ; cui sì quod genus uestimenti superponitur, tanta huic elationis industria coaptatur, ut aut 315 subtilitate aut qualibet, etiam cum dampno, scissura ipsum, quod subtus tegere debuerat, prodat miraculum. Lumbare autem ipsum, pedibus usque sedentis porrectum, aurea fibula compactum, aureum in summitate uidentibus offert et balteum, non sine graui ambitionis tormento uisibus ingestum multorum, ita ut in hoc solo 320 posset uideri completum, quia dum superbit impius, incenditur pauper. Tum uero uideas quosdam mastruga pro cappa, galero Vngarico pro sacerdotali pileo, sceptro uti pro baculo; nec cogitare illud Apostoli: Non in ueste pretiosa, nec illius dicentis reminisci: Quod superest date elemosinam; et: Quod altum est 325 hominibus, abhominatio est ante Deum ; et dicturi: Nudus fui et non operuistis me, cum ipse per precursorem suum non solum de mille, sed de duabus tunicis quoque unam indigenti preceperit dari. 12. Missa dehinc excursa potius quam excantata uel (quod est 330 grauius) aliquotiens penitus neglecta, pane accepto et bibere, quod utique ad regale prandium posset sufficere (nullo existente, qui nec ad litteram nec ad sensum uelit dictum reminisci, quia Vae terrae, cuius principes mane comedunt et cuius rex seruus), iterum Faliscos, non quidem quos pridie, ne forsan assiduitate uilescant 335 uidentum, subeunt equos aureis ornatos torquibus, frenis argenteis, tanti uero ponderis, ut ipsi solummodo ferendi fortissimis quoque sufficere possent equis, quibus, ut uerbis ornatius id exequar poetae:

340

Aurea pectoribus demissa monilia pendent, Tecti auro fuluum mandunt qui dentibus auram ; et uel: In gramineis exercent membra palestris ; Contendunt ludo, et fulua luctantur arena; aut:

320/321P$.9,2." 3231 Tim. 29. 324 Lic. a, ar 16,15. 325/326 Matth. 25,36. 326/328 cf.Luc.3,11.

10,16.

306

339/340 Virg., Aen. 7, 277-278.

teretis

V, corr.

V?

324/325 Luc. 332/333 Eccle.

342/343 Virg., Aen. 6, 642-643.

309 haeresium

Ball.

312

non] nisi Ball.

312/313 modicar V, corr. V^ 313 quod] quid Ball. 326 per precursorem] percussorem Ball. 338 poeta Ball. 340 madunt V qui] sub Virg.

PRAELOOVIA V, 12 345

151

Exercentur equis domitantque in puluere currus, Aut acres tendunt arcus, aut lenta lacertis Spicula contorquent; aut his similia, ut ad nostra redeamus, exercent ; aut certe relictis

350

celestibus tractant et curant solummodo terrena; qui decernere ecclesiastica, sanciunt quomodo sese agere debeat respublica. Atque utinam nil aliud inibi tractaretur, hoc solo illic Deus offenderetur ; esset fortassis ueniabile, etsi non approbabile. Non

utique contingeret quod nuper, id est, isto eodemque tempore, prope anno siquidem preterito, ambiebant placere, ne in illud eos 355 pariter contingeret incidere, quod consequenter in eodem uersiculo soliti erant taliter canere: Inclinabit se, et cadet, cum dominatus fuerit pauperum ; dixit enim in corde suo : Oblitus est Deus,

auertit faciem suam, ne uideat in finem. In tantum enim succedente infortunio, crescente incommodo, illum derelictum non tantum 360

cogitabant, sed etiam dicebant a Domino, ut ipso festo sanctae Dei Genetricis quidam seuerissima fuerint increpatione redarguti, quod osculum illi in ecclesia concesserint (ut moris est inter solemnia missarum fieri) pacis, putantes felices et prudentissimi eum a Deo, non quia peccatorem sed quia deceptum, dampnatum

365 — cum culpam non faciat pena sed causa et, teste augustae recor-

dationis Aurelio, pena reorum quaedam absolutio sit eorum. Crastina itaque peracta die, nil promissorum exhibetur opere, mandat tamen per internuntios ille summus, in quo tota fiducia boni erat - prouentus, sepissime, ne a suo consilio deuiaret in aliquo, promit379 tens omnia sese fine peracturum optimo, tantum in pacto perstaret promisso. Quod et fecit suo, ut cernitur et putari potest, malo, re autem, ut credi debet, uera et conspicua bono. Mitti quoque sibi actutum quosdam ciuitatis ab eodem primarios rogat. Quod cum fecisset, quendam, ut ita loquar, quasi laqueum sibi quo teneretur 318 iniecit, cum ipsis siquidem est actum, quod presentem ubique illum nequaquam latuit oculum (quodque Cunctipotens pie aut uindicet aut relaxet in presenti seculo, ne districte puniat in futuro). Quid magis? Sermonem quidem hinc texere satis possumus 380 longum, sed multo magis hic eum censemus deuorandum, propter illud, quod in prefatione nos superioris libelli meminisse recordamur, periculum — ne quod uidelicet pariat nobis ipsa ueritas odium. Supprimantur hic ergo tam infanda talium acta, ne, si fortuitu insolenti relatu producta, proferri cogantur et agentium

345/347 Virg., Aen. 7, 163-165. 356/358 Ps. 10, 10 - rr (iuxta Hebraeos). 366 Ambros., In Ps. 118, 20, 22 (PL 15, 1491).

354 in] id Ball. 358 succendente V 360 sed om. Ball. ideo Ball. sed om. Ball. 370 peracturum] pacturum Ball.

364 a Deo]

152

PRAELOOVIA

V, 12-13

385 uocabula, maximam discordiae turbam factura. Taliter uero haec

presentia cum sese habeant tempora, nullus tamen inuenitur saltem Dei respectu, qui pro indigentibus interueniat, pro dampnatis exoret, qui causam pupillorum et uiduarum uel quorumlibet afflictorum suam faciat, quod approbat et istius afflictio leuigata a 390

nullo.

[Epistola Eiusdem Ratherius exsul Widoni atque Sobboni archiepiscopis ceterisque coepiscopis concilio residentibus. Istud, domini, pro presentia suscipite nostri et legere, precor, 395 dignemini. Fortassis enim non erit inconueniens negotio presenti.] 13. Concilia dehinc Ecclesiae nusquam, conuentus synodici non alicubi; nil ecclesiastica lege aut approbatur aut inprobatur, accusatur uel excusatur, defenditur aut opponitur, sed omnia ui, potestate et iudicio seculari imperantur, perficiuntur et toleran400 tur, iuste aut iniuste. Cuius rei quoque astipulator extat et iste, a coepiscopis quidem «non iudicatus, a laicis uero nulla preeunte audientia exsilio deportatus, deficiente omnino qui inter poneret defensionis sepem, et ascenderet ex aduerso, opponens se murum pro domo Israel et stans in prelio in die Domini; id est, gaudente 405 seculo, exhonorato, quantum ad ipsos, Domino, cum siquidem illa res, sicut non una solummodo occasione, ita non unius tantummodo, sed plerumque multorum eueniat probatione. Nec enim frustra ante ianuam Diuitis jacuit Lazarus, sed ut,

unde ille exercebatur, iste dampnaretur ; ille quia indigebat, iste 410 quia non tribuebat. Nam cum in psalmo Dominus dicat: Probaui ie ad aquas contradictionis, ubi, rogo, uigoris zeli et fortitudinis pastoralis monstrari potest uel debet intentio, nisi ubi non quaecunque sed maxima est contradictio ?Et cum non coronetur nisi qui legittime

certauerit, unde, queso,

coronam

aut sperat aut

415 requirit, qui imminente fugiens bello nusquam pugnauit ? Quid enim ? Etsi obtineri non potest uictoria, debentne ob id semper hostibus tribui terga ?Nonne confosso persepe milite prolem eius remuneratam uidimus pro patris audatia, constantia uel deuotione? Nostra uero cum longe alia sit pugna, grauiora sunt et 420 pericula ; siquidem fugiens in eternum moritur, cadens uero, tantum ne deficiat deuotio, non solum rursus erigitur, sed etiam pro

402/403

Ez. 22, 30.

413/414 II Tim. 2, 5.

403/404

Ez. 13, s.

410/411

Ps. 8o, 8.

385 factura] futura Ball. — 386habentBall 391/395 epistola... presenti seclusi 393 in concilio Ball. — 401 non iudicatus supp. Ball. 405/406 illa res emend. Ball, in aures V

.

PRAELOOVIA V, 13-14 iniuria in eternum

I53

coronatur; obtinenti uero eadem sit corona

quod scutum, quod arma, quod uictoria, hoc est Deus ipse omnia, qui protegit quos incitat, coronat quos protegit, erigit quos cadere 425 sinit, remunerat quos uictores esse concedit. Siquidem in ista non alius pugna nisi ipse cum aduersario preliatur; ipse dimicat, ipse obsidetur, ipse includitur, ipse assistit, ipse murorum septa defendit ; et uictoria nobis cedit, nobis ascribitur, nobis imputatur. Quid

tam desides quemlibet conuenit gerere animos, cum adeo certa-

430 men eius non eius sed Dei sit, ut etiam nec cogitare quomodo aut quid loqui qua loqui idem ipse pugnator? 435

debeat nequaquam indigeat, tantum ne deuotio, ut dixi, uelit, deficiat ?Quid trepidare aliquem conuenit, cum qui remunerator, ipse sit et protector, ipse denique et Nam in tantum cum pugnas adest, cum dimicas pre-

sens est, ut, etiam dum putaris feriri, ille non tu feriatur ; siquidem

ita hodie audisti, cum et heri legisses: Quz tangit wos, quasi qui tangit pupillam oculi mei; et: Qui nos spernit, me spernit. 14. Ne ergo lenocineris hosti, si uis placere imperatori, nec enim eum poteris promereri, sia te istum nolueris separari. Nullo enim 440 excepto, dicitur ab Apostolo: Omnes, qui pie uolunt uiuere in Christo Iesu, persecutionem patiuntur. Videtur ergo nolle pie uiuere in Christo Iesu, qui persecutionem non patitur pro Christo Iesu; recusat etiam, ut ante nos dictum est, esse in corpore, qui non

uult odium mundi sustinere cum capite.

445

"Non audeo", inquis; "periculosum est hodie seculum." Et Do-

minus: "De ore tuo te iudico, serue nequam. Abiurasti enim militiam, si perdidisti audaciam. Vt quid ergo arma sumpsisti? Vt quid militiae nomen dedisti? Pastor uocari ut quid ambisti, qui lupo ueniente fugere deliberasti? Baculum quare cepisti, si oc450 currere periculo timuisti? Si defendere non audebas gregem, ut quid sumpsisti mercedem? Lac qua fronte comedis gregis, qui contra furem aut uocem dare aut patremfamilias excitare aut canes instigare pauescis? Lanis quare indueris ouium, qui in tantum formidas etiam hedum agnis ammistum, nedum fre455 mentem contempnas leonem uel ursum ? Pecuniam meam quare sumpsisti, si hanc erogare, cum scires, timuisti? Et qui te contra me tam audaciter erigis, quomodo tam meticulose ipsi te, quem sub pedibus teneo, subicis ?" “Periculosum”, inquis, “est seculum." Tempestas ergo est in

430/431 cf. Matth. 10, 19. 436/437 Zach. 2, 8. 437 Luc. ro, 16. 440/441 II Tim. 3,12. 443/444 cf. Aug., Enarr. in Ps. 339, 2 (CC 40, p. 2012); 30, 4 (CC 38, p. 193). 446 Luc. 19, 22.

429 adeo] a Deo Ball. 438 hosti om. V, add. sup. V^ 441 patientur Vulg. Ball. 445 hodie seculum V, hodie ... (lac.) Ball. 457 audaciter] -iadd. sup. V^ 459 est seculum] esse ... (/ac.) Ball.

154 460

PRAELOQVIA V, 14-16

mari, si periclitatur nauis? "Quid ergo agere uis ?" Monstra cur remum sumpseris ;an ut caput, moriture, ingeras sentinis ? Exere potius uires, fortiter dimica, instanter nauiga ; presto est portus, iacet in naui, licet dormiens tibi, cui obediunt mare et uenti. 15. “Metuo”, ais, "offensam senioris." Econtra Apostolus: Ego,

465 inquit, s? adhuc hominibus placerem, Christi seruus non essem. Quid enim tibi faciet offensa senioris ?"Conuitiabitur forte, auferet concessa forte." Totum hoc rite timeres, si non promissum dicentis haberes: Gaudete et exultate; ecce enim merces uestra

multa est in celo; et si non dictum ab Apostolo scires: Quis est qui

470 uobis noceat, si boni emulatores fueritis ?Sed et si quid patimini

propter iustitiam, beati. Timorem autem eorum ne timueritis. "Timeo plus aliquit", inquis. Quid ? "Mori", ais; quod est dicere: Leo in uia, in medio platearum occidendus sum. Sed audi Dominum: Capillus de capite uestro non peribit. Audi et illius eiusdem 475 quo fungeris ordinis seruum, id est sepissime hic inditum Augustinum: Time, inquit, mori, si potes non mori. Audi et alium: Qui natus ex homine est et moriturus erit. Audi et Apostolum: Ego non solum alligari sed etiam mori paratus sum pro Christo Iesu. Audi et quendam ad tui uerecundiam ethnicum: Tolerabilior, inquit, est 480 qui mori iubet quam qui male uiuere. Occidere te ualet regis ira ; potestne tibi ne moriaris prestare eius gratia? Sed, rogo, ne erres. Non rex quemlibet occidit sed ille qui dixit: Ego occidam et uiuere faciam. Si enim preter istum aliquis quempiam occidere ualeret, caminus ignis tres pueros non reseruasset nec leones famelici pepercissent Danieli. Susanna quoque, ut 485 putabatur, legibus dampnata tam uelociter non fuisset liberata. Ceto etiam Ionas sorbente uoratus non fuisset Deoiubente euomitus. Quid enim ad necandum facilius igne? Quid ad suffocandum paratius leonina rabie? Quid ad absoluendum difficilius quam 490 dampnata lege, quae nulli nouerat parcere? Quid ad absorbendum uoracius marina profunditate uel potius beluina edacitate? Et tamen neutrum horum, cum uim obtineant Deo uolente con-

495

cessam, aliquid ualuit contra protectionem diuinam. Vnde pulchre de uno illorum Deo in Ecclesia consueuimus canere: Vim uirtutis suae oblitus est ignis, ut pueri tui liberarentur illesi. 16. Vtrum uero haec se ita ut diximus habeant necne, potes etiam ex dictis Cassiodori, si uelis, ita dicentis perpendere: M1463 cf. Matth. 8, 27. 469 /471 I Petr. 3, 13-14.

465 Gal. r, xo. 468/469 Matth. 5, r2. 473 Prou.22,13. 474Luc.21,18. 476cf. Prou. 100. 477/478 Act. 21, 13. 479/480 Prou. 125 (Friedrich p. 280). 483 Deut. 32, 39. 497/504 Cassiod., De anima 4 (CC 96, p. 540).

Ball Ball

460 periclitatur] pericularitet Bal]. 478 sed om. Ball 485 leo V |492/493 concessum V

466 conuitiabitur] commutabitur 488 facilius ... suffocandum om.

PRAELOOVIA V, 16-17

155

rum preterea uidetur rem incorpoream membris solidissimis colligatam et sic distantes naturas in unam conuenientiam fuisse per500 ductas, ut nec anima se possit segregare, cum uelit, nec retinere, cum iussionem Creatoris agnouerit. Clausa illi sunt uniuersa, cum precipitur insidere ; aperia redduntur omnia, cum iubetur exire. Nam etsi acerbus dolor uulneris infligatur, sine Auctoris imperio non ammittitur, sicut nec sine ipsius munere custoditur. — Quae cum ita se haberi intitubabiliter ipsa duce ratione etiam 505 ex nobis ipsis possimus colligere, uirili omnimodis deposita constantia, muliebri assumpta ignauia, Deo erecti, mundo subiecti, desides et effeminati, inanis quoque gloriae inexplebiliter cupidi, inuicem prouocantes, inuicem inuidentes, neglegentes et infelicis510 simi, superbia tumidi, bonitate uacui, carnis uoluptatibus subditi,

fratribus elati, in adquirendis

515

520

525

rebus auaritiae facibus accensi,

congregandis autem uirtutum opibus inefficaces et pigri, dum affectamus honorem seculi, gloriam quae a Deo est perdimus (heu dolor !) miseri; dumque superferri fratribus ambimus superbiendo lugendo genere, cui preferri debuimus supponimur mundo; contempnentesque Dominum dominantem patimur seruum; et qui potestate concessa calcare debuimus serpentes et scorpiones et omnem uirtutem inimici, retrogrado ordine calcamur cottidie Ipsi, ita ut et in nobis compleri quandoque possimus timere, quod et in Iob legitur ita dicente: Fugiet arma ferrea et incidet in arcum aeneum; et: Qui timent pruinam, irruet super eos nix. Quod fit 'cum timetur temporalis ira, incurritur sempiterna ;metuitur terrenum periculum et irruit supernum et ineuitabile irae celestis iudicium. 17. Quod si honorem magis nostrum, quo non solum ad imaginem Dei conditi, sed etiam omnibus sub celo per officium creaturis prelati, uoluissemus moribus uindicare — Christo scilicet, ut antecessores nostri, subiecti, mundo erecti, alter alterius onera secundum Apostolum portantes, inuicem nos iuuantes, honore inuicem

53°

preuenientes, idipsum in Domino omnes sentientes, spiritu feruentes, zelo caritatis pro domo Israel exemplo Heliae zelantes, im doctrina docentes, exhortando mutuo nos exhortantes, commoda

pro necessitate alterutrum in simplicitate tribuentes, prelaturam 535

in sollicitudine amministrantes, in hilaritate nobis inuicem miserantes, dilectionem Dei et fraternam sine simulatione habentes, odientes malum, adherentes bono, karitatem fraternitatis inuicem

custodientes, non alta sapientes sed humilibus consentientes —

517 cf. Luc. 10,19. 520/521 Iob 20, 24. 5211Iob 6,16. Gal. 6,2. 529/537 Rom. 12, 7-17. 531 cf. III Reg. r9, 10.

503 aceruus V 504 amittitur Ball. uindicare add. 2 litt. (re?) V

525 quod Ball, qui V

528/529

527 sup.

PRAELOOVIA V, 17-18

156

fateor, non solum aliquem non timeremus, sed etiam ab omnibus timeremur. Nunc uero, ut (proh nefas!) in nobis illud compleatur propheti540 cum dicentis: Vnusquisque carnem brachii sui uorabit, Manasses Ephraim et Ephraim Manassen, simul isi contra Iudam, hoc est

545

confessione Dei insignem Ecclesiam, ab inuicem mordentes, ab inuicem consumimur diuisique ab alterutro desolamur. Nec enim mentitur ueridica semper Veritas dicens: Omne regnum in seipso diuisum desolabitur ;nec refutanda cuiusdam, quamquam Deum

56 5

nescientis, sententia dicentis, quia concordia paruae res crescunt, discordia maximae dilabuntur ;Apostoli quoque in mente semper habenda monentis : Quae pacis sunt, sectemur ; et quae edificationis sunt, inuicem custodiamus. Qui enim in hoc seruit Christo, placet Deo et probatus est hominibus. Itemque: Vis non timere potestalem? bonum fac et habebis laudem ex ipsa; et: Haec est uoluntas Dei, ut benefacientes obmutescere faciatis imprudentium hominum ignorantiam. Alterius autem: Cum placuerint, inquit, Domino uae hominis, inimicos quoque illius conuertet ad pacem. Et per psalmistam Domini: Si populus meus audisset me, Israel si in uiis meis ambulasset, pro nihilo forsitan inimicos eorum humiliassem. Per Ieremiam item: Si in wia Dei ambulasses, habitasses utique in pace sempiterna. Per Moysen quoque: Ecce, mitto angelum meum, qui precedat te et custodiat semper; obserua tantum et audi uocem meam; et inimicus ero inimicis tus, et affligentes te affligam. 18. Nos uero e diuerso (cum et haec omnino a perfectis nec appetenda, sed pro gloria Dei quaeque sunt bona agenda ; aduersa uero eius amore toleranda magis quam uindicta obtanda) potius uindicare nos uolumus quam uindicari, defendere nos ipsos ipsi

57 VA

cum ipsis inimicis, eis in malo consentientes, inire magis quam Deum protectorem corde cum manibus ad eum leuato inuocare ; et contra internum raptorem, qui nunquam melius uincitur quam cum exterior amatur, arma corripere properamus ; illisque non dissimiles, qui salutis, quae a solo Deo datur, causa ritu sacrilego ad fontes uel arbores reddunt uota pro commodis terrenis, ipsam potius terram quam eum precari studemus, qui fecit celum et terram. Et ne in aliquo precum effectu fraudemur optato, relicto penitus eo qui nos preposuit mundo, relicto omni preter nomen

DOO,

555

560

quam a Deo defendi; et, cum ad id non sufficimus, fedus quoddam

6.

541/542 Is. 9, 20. 545/546 Matth. 12, 25. 547/548 cf. Sall., Ig. 10, | 549/551 Rom. 14, 19. 550/551Rom.14,18. 551/552 Rom. 13,3. 552/554 I Petr. 2, 15. 554/555 Prou. 16, 7. 556/557 Ps. 80, 14-15.

558 Bar. 5, 13.

559/561 Ex. 23, 20-22.

540 nunc] nec Ball. impleatur Ball. 545 ab om. Ball. 555 obmutiscere V hominum et Ball. 554 placuerit V 563 sed om. Ball. 565

uolumus] solemus Ball.

574 fraudentur V — 575 nos] uos Ball.

PRAELOOVIA V, 18-19

580

157

officio, ipsi ita specialius deseruimus ceteris mundo, ut dum ceteri Deo quae Dei, mundo quae mundi sunt contendant reddere, nos econtra mundo quae Dei, id est omnigenum amorem et cultum, Deo quae debuerant mundo reddi, reddamus, id est omnigenum despectum et contemptum ;et ut ipsi alligemur artius, ne quando scilicet, dum ab eo non recognoscimur, despiciamur; relicto ritu,

cultu, habitu quoque nostro, ipsius mundi consuetudine atque studiis, amictibus etiam in tantum utimur, ut solo, ut ita loquar, barbirasio et corona, et quod non a nobis, ut ab eis, ducuntur 585 uxores, qualescunque etiam quas Domino

(ore tantummodo, et hoc rarissime) reddere uidemur laudes, in nullo alio secularibus uideamur dissimiles; ita ut de nobis (proh nefas!) dictum prophetice possit credi, quos continent tempora presentis eui: Et erit sicut populus, sic sacerdos; et quod alius in Threnis deplorat:

599

595

600

Quomodo, inquiens, obscuratum est aurum, mutatus est color obti-

mus, dispersi sunt lapides sanctuarii in capite omnium platearum ; detractam quoque iam de celo in terris lugere possimus magnam partem stellarum, id est deiectos a sublimibus in ima tantum sectari multitudinem sacerdotum, quorum opera lucere debuerant coram hominibus, ut glorificaretur Deus. 19. Nec ociosum uidetur talium causa isto in loco breuem quidem, sed tamen utillimam, presbyteri cuiusdam nostri pene temporis ponere sententiam; qui cum uidisset episcopum suum (horrendum dictu!) ad tabulas ludentem, subsannatus mouit frigutiens caput ; quo intuito iratus episcopus (et quidem satis iuste, sed si ei cui deberet) interminatus est continuo carcerem, nisi confestim diceret, ubi hoc fieri sibi canonica lex uetuisset. Ille

simulans metum, cum in promptu haberet, quo fugitiuum stringeret, neruum, pedibus eius prostratus, “Ignosce”, ait, “domine; 605

610

tanto enim sum concussus pauore, ut ne primum quidem primi psalmi meminerim uersiculum, nedum aliquit ex decretis proferre ualeam canonum. Sed obsecro a te, piissime, hunc mihi recordari sensum, siquidem ipsum pauore amisi." Tunc ioco risuque totis cum astantibus resolutus episcopus, instante tandem presbytero, primum cum altero protulit uersiculum dicens: Beatus wir, et cetera. Sed in lege Domini uoluntas eius, el in lege evus meditabitur die et nocte. Presbyter ore proprio captum huiusmodi respondens instruxit episcopum: “Obtime,” inquit, "Pater sanctissime, quod superest, ad tabulas lude."

588/589 Is. 24,2. 590/591 Thren. 4,1. 610/612 Ps. 1, 1-2.

592 cf. Apoc. 6,13.

595

cf. Matth. 5,16.

577 contendunt Ball. 587/588 prophetiae Ball. tunc cum ioco Ball.

579 Deoque quae Ball. 588 quos] quod Ball.

611 sed om. Ball.

583 eloquar Ball. 589trenisV 608

612 captum bis V, alt. exp. V?

158 615

PRAELOOVIA V, 19-20

Hoc uero istic nobis ideo placuit ponere, ut in hac breuissima sententia et quid cauere et quid debeas agere euidentissime ualeas conicere. Sed studebo te iam relinquere, ne ortis sitientibus aquas

in flumine uecors uidear mittere, cum et timendum, ne ab aliquo horum, qui iuxta poetam nigrum in candida uertunt, dum malum 620

bonum, bonum dicunt malum, tenebras lucem, lucem tenebras putantes, ueritatem falsitatem, falsitatem ueritatem estimantes,

dicatur mihi: Morte morieris, quia mendatium locutus es in nomine Domini. Pergam potius ad alia meae professioni quantum propinquiora, tantum formidolosiora.

20. Ex monacho fortuitu assumptus es ? Vide unde, quo deueneris, uidelicet de maximo ad magnum, de maxima quiete monasterii ad magnum laborem seculi, de sinu tutissimi littoris ad procellas frequentissimae tempestatis. Nauiga itaque suspectus, qui in portu gaudere noluisti securus ; conare, satage, stude aliquid agere 63 o ceteris sublimius, immo humilius et perfectius, sciens ponderibus te subiacere duobus. Compelleris enim monacho quae sunt monachi, episcopo reddere quae sunt episcopi. Vide ne tibi suadere aliquis ualeat illum unquam mutare habitum, etiamsi hoc approbare ex antiquorum exemplis uelit Patrum, excepto cum ad illud 635 diuinum accedis ministerium, quod sibi proprium exigit ornamen625

tum;

640

tunc quoque, cum non gestatur corpore, non recedat a corde.

Audi Apostolum dicentem: Habentes damnationem, quia primam fidem irritam fecerunt. Ieiuniis itaque refectionem, orationibus corporis delectationem, lacrimis tempera seculi iocunditatem. Quod si forsitan assumptus ex abbate aut, ut assolet, duobus aut certe pluribus iam prefuisti monasteriis, pensa quae causa huiusmodi fuerit demutationis ;nec tibi, queso, parcas, non te decipias,

non te palpes, non tibi quod optime nosti uelis celare. Nulla enim apud Deum, ut ait Augustinus, latebra, etiamsi plena sit abscon-

64 VA dentis perfidia. Neque ideo ille non nouit, si tu te fingas ignorare; quin potius tu humiliter agnosce, si uis ut ille ignoscat. Prima est uero, ut ait gentilium quidam, ultio, quod se iudice nocens absoluitur nemo. Cogita igitur, utrum his rite prefueris. Quod si inueneris, dole quod non perseueraueris ;sin minus, etiam 650 ob id in omni uita cotidiani non desint gemitus. Memento tot te subiacere ponderibus, quot prefecturis infulatus largitori indigne his utens extitisti ingratus; dumque prodesse debuisti pluribus, paucis aut forsitan nullis causa alicuius fuisti profectus ;immo his destitutis ad alios subinde migrans nullumque, nec de his nec de

12.

619 cf. Iuuenalis, Sar. 3,30. 622/623 Zach.13,3. 647/648 luuenalis, Sat. 13, 2-3.

615 hoc] haec Ball. desint] desinant Ball.

— 637/638

636 post alt. non ras. 3 litt. V — 646 ut bis V

Tim. 5,

650

PRAELOOVIA V, 20-22

159

655 ilis, quin etiam

nec de teipso, ad horreum Dominicae areae fructum apportans, quot debuisti manipulos ferre, tot exigeris in iudicio componere. 21. Fac itaque, dum adhuc dies est, quod suggero. Dum adhuc uacat tempus sationis, dum adhuc echonomus spectat, dum custos

660

areae triturat, paleam non exerit, uentilabrum non arripit, dum

adhuc non uentilat, labora, sere, congrega ;nullas dederis ferias, nullum tibi colludium, nullam pausam, nullum tempus indulgeas uacationi, sed insiste omnimodis sationi, ne desit quod afferas triturationi; ipsam etiam incessanter mentis oculis adhibe, ipsam 665

attende; cogita cotidie ne superent paleae, ne superabundent zizania; memento

triticum in horreum debere recondi, paleas

autem comburi igni inextinguibili. Prope itaque positos creberrimis exhortationibus, longe remotos epistolis sepissimis ad Dei cultum reaccende. Preteritam et tuam et illorum segnitiam accu670

sa, redargue, et tecum ut excitentur, ut reuiuiscant, animos attollant, industriam reparent, uires exerant, constantiam resumant, fide, spe et caritate in Deum recalescant, inuitaet obsecra ; nec hoc

uerbo tantummodo sed multo magis operibus tibi noueris exequendum. Vera est enim Leonis Papae sententia, quia ualidiora 675 sunt exempla quam uerba et plus est opere docere quam uoce. Necessitatibus quoque eorum in temporalibus sedulus adesto. Si quid fraudasti prelatus, restaura episcopus. Si quid te minus, abbas dum esses, recordaris fecisse, pontifex ne uerearis componere. 680 22. Nec hoc agens uerearis, ne quis te peccatorem, te olim dixerit extitisse fraudatorem. Vide tantum ne Christo obprobriosus, ne Deo horridus, ne Spiritui sancto pareas execrandus. Hoc fit si nec preterita deluis nec presentia emendatione componis ; quin potius cum de te hoc dicitur, gaude humiliter in Deo, si tibi cum ceteris 685

690

uere dicatur: "Fuistis aliquando tenebrae, nunc autem lux in Domino; et haec quidem fuistis ; sed abluti estis, sed sanctificati estis." Si quis itaque detrahat, obloquatur, maledicat factumque uituperet, tibi firma spes, solidum refugium in illius sit auxilio, cui a Propheta est dictum: Maledicent ill, et tu benedices ;et erigens mentis oculos indesinenter clama: “Aufer a me opprobrium et contemptum, non utique opprobrium hominum quod pertransit, sed potius tuum quod, si hic non desinit, illic finem non inuenit." Vereor enim ne, dum transacta (ut sunt) digna opprobrio iudicas,

8.

665/666 cf. Matth.13, 30. 686/687 I Cor. 6, xx.

670/672cf.IITim. 4,2. — 685/686 Eph. 5, 689 Ps. 108, 28. 690/691 Ps. x18, 22.

660 tritat V —— palam V 663 sed om. Ball. 673 sed om. Ball. 677 quid de re Ball. 678 fecisse] fuisse Ball. 683 diluis Ball. — 686 alt. sed om. Ball 690 oculos] uel aciem add. sup. V^ 692 sed om. Ball.

160

PRAELOOVIA

V, 22-24

etiam presentia digna contemptui deputes. Quod fit, si et trans695 acta corriguntur segniter et presentia exercentur neglegenter. Illam etiam Sarae orationem ad tuam profer utilitatem, “Peto”,

700

inquiens, “Domine, ut de winculo improperii huius absoluas me aut certe desuper terram eripias me, non quidem substantialiter ante tempus predestinatum auferendo, sed mentem meam ad te penitus erigendo." “Hic est", dicent, “nouellus propheta, recens apostolus, subito angelus effectus; iste sanctus

795

710

715

Martinus, Zeno est iste sanctus,

modo de celis demissus. Vanitatis", inquiunt, "signa sunt ista: ypocrisis, simulatio uel leuitas ;mutatio affectuum ista, non aliqua religio uera." O quam asperum uerbum! Sed uide ne sit uerum. 23. Caue etiam prope latentem uenantium laqueum. Multi enim hoc aspero uerbo perterriti, exasperati et uerecundati, bonum relinquentes inceptum capti sunt in muscipulam uenantium. Tu econtra his corde, non ore responde. Ipsum etiam te haec cogitans caue; non desunt enim et tibi quaedam introrsus cauernae, ubi aliquae latrocinantis inimici adsint insidiae. Dic ergo in corde, sed pauidus cogita, sed suspectus. Dic quod quidam longe te incomparabilis, longe dixit dissimilis certe; nec mentieris: "In melius mutare propositum non est leuitas sed uirtus, neque culpa sed gratia." Erunt etiam qui, dum nulla considerant, immo nolunt

720

habere sua, tua si qua uiderint, statim bona incipiant laudare et mirari uelut maxima. Quibus si tuae conscientiae relicto testimonio credideris, fateor nec mentior, illico perditus eris. Tu econtra dum exhibes presentia, semper stude meminisse preterita, simulque Dei districta et incomprehensibilia cogitare iudicia. Sepe enim unde mereri putatur gratia, contrahitur offensa; unde contrahi timetur offensa, adquiritur gratia. Linguam non solum a criminosis sed etiam ab otiosis contine, sciens dictum per Iacobum esse: S7 quis se putat religiosum esse, non refrenans linguam suam sed

725

seducens cor suum, huius uana est religio.

o9

24. Sed ut semel incipiens paucis adhuc te alloquar, suggero ut et si quid in iuuentute, si quid etiam adhuc in monasterio positus, antequam scilicet ad aliquod regimen esses assumptus, egisti, sollicite retractes; forsitan et ibi aliquid, quod non parum debeas metuere, inuenies. Aperietur etiam tibi, quo ordine assumptus, qua necessitate fueris electus. Procliuis enim semper in deteriora humanae ambitionis superbia, uniuersa iam occupans secula nec ipsa hodie deserit cenobia, uidelicet ut eligendi non uirtutum meritis, sed putridae istius, quam ita uocant, terrenae nobilitatis,

696/698 Tob. 3, 35.

Ball.

723/725 Iac. x, 26.

699 sed om. Ball. 712 pr. sed om. Ball. quidem Ball. 730 reperietur Ball. 723 sed om. Ball.

713 longe om.

PRAELOOVIA V, 24-25 735

161

re autem uera corruptibilitatis, taxentur preconiis. Nec exquiritur quis obedientia ceteros preeat, humilitate uincat, prudentia antecellat, sed cuius arca cumulatior, camera

refertior, domus

sit

repletior, stabula quis amplius plena, predia et beneficia latius habeat distenta, cuius pater ditior, frater locupletior, prosapia 740 generosior, propago potentior. Inter haec nec ipsa honoratur canities, iuuentus senectutis locum inuadit; et illud, quod totum est

diuinum, datur ad premium; et lucra captantur terrena, unde animarum solummodo congeri debuerant mercimonia. His denique et aliis, qui huiusmodi solent comitari, pessimae ambitionis 745

casibus si forsitan te interceptum repereris, letitiae, queso, locum

in corde ne dederis. Forsitan enim his auspitiis euectus, ad hoc es perductus, ut et illud, quo modo fungeris, honoris fastigium aliquo secularis suffragii iuuamine te contigerit ascendisse. Quod si ita se habet, quantum lugendus sis, enarrare non sufficio satis, etiamsi

750

755

omnia membra corporis cunctimodis concrepent linguis. Verum ne putes me hoc ideo dicere, quod te aut deicere aut uelim desperare ;consilium, si quod ualeo tibi dare, non neglego; cetera

tuae industriae committo. 25. Sunt multa sanctorum Patrum iam ex his dicta diuersis opusculis indita; haec relege et negotium ex his tibi salutis adquire. Mihi tamen uidetur, dum interim haec captas, et consilium

760

inueniendi et exequendi quod dixerint forsitan impedit tarditas, ut nullo modo desperans, sed in eo, qui omnia fecit de nihilo, firmiter «spem? ponens, lacrimis te totum dedas, pia opera non quasi qui ab ipsa inceperis exercens infantia, sed quasi qui totum uitae tempus prauis datum atque consumptum habens delectationibus, residuo si quid datur spatii, Deo tantum te debere memineris mancipari. Et licet sciam te hoc ordine per ostium non introisse, sed aliunde potius ascendisse, non tamen te penitus audeo despe-

765 rare, quia tantam noui Patrisfamilias istius potentiam esse, ut ex

770

ipso fure pastorem, si uelit, possit efficere, qui de lupo ouem sepe legitur fecisse. Quid enim non potest Omnipotens? Quid non potest nisi quod posse nolit? Non potest de impio inuasore pium pontificem facere, qui potuit de lapidibus suscitare filios Abrahae? Non potuit interfectum reficere, qui potuit non existentem creare ? “Difficilia”, ais, "sunt nimium haec." Sed cui? Nunquid Deo ? Quid illi difficile, qui cuncta de nihilo potuit facere? Ipsius non audisti

763/764 cf. loh. 10,1. 737

sed om. Ball.

domus] donis Ball.

769/770 Matth. 3, 9. camera

fertior V, corr. V?, cameraue

747 et] ad Ball. in em.

V? 758 sed om. Ball. |759 spem add. Ball. om. Ball. 765 patrifamilias V

fertior Ball.

756 interim] int V, i add. — 761 consubtum V

764sed

162

PRAELOOVIA V, 25-26

hodie sermonem dicentis: Si potes credere, omnia possibilia credenti? Nescis in rebus quoque humanis huiusmodi haberi consuetudinem, ut tanto plus laudetur medicus, quanto amplius desperabatur egrotus, cum et quo desperatior animae sit mortis occasio, tanto plures plerumque eodem corrigantur exemplo? Hinc enim quidam nostrorum dicit eodem sensu premisso: Vide Dauid, considera Petrum, quorum quo gradus altior, eo casus grauior; quo autem casus grauior, eo pietas erigentis gratior. Vnde et idem nimis pulchre consueuit orare: Deus, qui omnipotentiam tuam parcendo maxime et miserando manifestas, multiplica super nos misericordiam tuam. Quid enim si haec cuncta ideo ita permisit incedere, ut haberes 785 We)

79°

unde eum amplius posses laudare, sinens uidelicet te periclitari in pluribus, ut sine defectu clamares ? Quid si te exemplum uoluit esse talium, qui (proh dolor!) innumerabiliter ita hodie per uniuersum instituuntur seculum, ut capiant aliquodcunque de se quoque ipsi consilium, dum te uiderint resuscitatum quem nouerant exstinctum, quo anathematis letum, si fieri possit, euadant

79 un

canonibus promulgatum, maledictionemque a se expellant principis apostolorum per clementiam Dei et Domini apostolorum? Nam et pro nobis ille fieri dignatus est maledictum, ut nos a maledicto redimeret non tantum legis, sed et originalium atque actualium criminum; tantum est ne desperes, ne segniter agas, ne ad dexteram per elationem, ne ad sinistram deflectas per desperationem, ne qualitate boni aut quantitate, ut assolet fieri, mali

800

fallaris; ne aliorum mores intuens te aut arroganter erigas aut desperanter humilies, neue locum aduersario in temetipso ulterius tribuas, ne, quod tibi contigisse doles, alicui (quantum scilicet

805

810

reniti preualeas) unquam concedas, nec labi te amplius sinas in talibus aut etiam similibus, cogitans quam difficile elisus erigi ualeas rursus. 26. Pulchre autem te quidam tuique similes satisque utiliter, licet paulo mitius quam sese auctoritas canonum habeat, commonet dicens: Quicunque tales sunt, si nolunt ueniente Domino de Ecclesia auferri, auferant et ipsi ista (id est ea quae Dominus in templo agi uidens facto de resticulis uindicauit flagello) de cordibus suis nec faciant domum Dei domum negotiationis. Horum autem omnium Socratico illo exemplo, quo dicit: "Sum quidem libidinosus, sed meum est ipsam libidinem superare”, tuae 774/775 Marc. 9,22. 779/781 cf. Aug., Epist. 185, 45 (CSEL $7, p.39); Calixtus, Epist. 2, 19 (Hinschius, p. 141-142). 791/793 cf. Act. 8, 20. 809 cf. Ioh. 2, 15. 794/795 Gal. 3,13.

774/775 credentis Ball.

785 incidere Ball.

802 nunquam Ball.

omnium sacratico V, socratico in marg.: omnium memor execrato Ball. in emend.; lac. postulo 812 sed om. Ball.

811

(ze/ exsecutor)

PRAELOOVIA V, 26-27

163

uirtuti, tuae cautelae, tuis nil committas uiribus, sed illius totus 815

820

825

830

835

840

contende esse, atque eius te totum committe nitens corde et manibus custodiae, cui te creare, redimere placuit et uocare. Ipse te custodire ualet paulo erectum, qui uoluit erigere penitus deiectum; ipse continere sanum, qui sanare ualuit contritum; ipse perpetim efficere sapidum, qui contra naturam citraque omnem spem corrigere uoluit etiam infatuatum. Quamuis autem sine illo nil boni possis saltem nec uelle, nedum facere, tamen nec sine tuo

aliquanto conamine credas te saluandum omnimodis fore, cum ob id rationabilem te a Deo creatum scire possis certissime, indulta arbitrii libertate. Ipsi ergo non raptim et quasi in transitu, sed indesinenter inherere stude, cum quo esse nisi feliciter potes, sine quo esse nisi infeliciter uales. Quod si inter haec iusto, immo piissimo iudice misericorditer disponente, tibi aliqua aduersitas euenerit aut infirmitatis scilicet aut dampni rerum familiarium uel quodlibet aliud genus uindictae, ne contristeris quasi despectus, sed humiliter gaude quasi pie respectus, sciens et confitens pro peccatis tuis haec tibi accidisse; et minora multum esse, quam iniquitas tua merebatur, profitere. Rubigo enim tantorum scelerum consumi non potuit, nisi igne diuersarum penarum. Exulta itaque gaudens in Domino humiliter, quod in hoc seculo partim tibi contigit uicissitudinem malorum recipere, quae in illo ualde metuendum erat simul omnia ferre, cum nil impunitum constet Deum relinquere, suo autem peccato perditi hoc modo solent eius misericordia liberari. Temet itaque incessanter in conspectu illius accusa sicque cum Propheta conclama: Iustus es, Domine, et rectum iudicium tuum; et cum alio: Justus es, Domine,

in omnibus quae reddidisti nobis; et: Omnia quae fecisti nobis, Domine, in uero iudicio fecisti; quia peccauimus tibi; et: Iram

Domini sustinebo, quoniam peccaui ei, donec ipse iustificet causam meam. 27. In ipsa autem tribulatione ne te dederis segnitiae, quasi 845 certus (cum et ex hoc desperare non debeas penitus) pro hac pena omnia tibi remissa aut certe partem grauiorum tibi peccatorum donatam, sed uigiliis, orationibus et ieiuniis preter haec quae necessitas agere cogit crebrius et sollicitius insiste, ignarus uideli850 cet quo sis percussus flagelli genere, utrum eo quo corriguntur filii an illo quo flagellantur serui aut puniuntur malefici. Cum enim

836/837 cf. lob 24, 12. 27.

841/842 Dan. 3, 31.

839/840 Ps. 118, 137.

840/841

Dan. 3,

842/844 Mich. 7, 9

^

813 sedom.Ball. 817 ualuit]uoluit Ball, 818spudium Ball. — 825 sed om. Ball | 829 sed om. Ball. 830 hoc Ball. 831 profiteri V 837 perditi] praedicti Ball. 845 ne] nec Ball. 847 commissa V 848 sed om. Ball.

164

855

PRAELOOVIA V, 27

Scriptura teste omnis filius qui recipitur castigetur, multa flagella peccatoris et plui super peccatores laqueos, ignis, sulphur et spiritus procellarum ; et cum uideantur omnimodis haec intolerabilia, tamen non totus sed pars est calicis eorum; et: Plaga insanabili percussi te castigatione crudeli; itemque: Quid clamas ad me super contritione tua ? Insanabilis est dolor tuus ;penamque describens in eternum

dampnatorum:

Induantur, inquit, sicut

dyploide confusione sua; unde et bis idem in psalmo precatur: 860

865

870

Domine,

ne in furore arguas me. Alius autem: Corripe me, ait,

Domine, uerumtamen in misericordia et non in furore tuo, ne forte ad nihilum redigas me. Quae omnia cum ad illud flagelli genus, quo exemplo Pharaonis et Herodis et in presenti et in futuro impii flagellantur, perpenderis pertinere; noueris teste Gregorio solos flagellis temporalibus ab eternis liberari, quos hic ab iniquitatibus contigerit mutari. Scias etiam te cum aduersario in agone consistere tanto seuius bachante, quanto et de amissa tui dolet potestate; et insuper hoc eum grauius afficere, quod a te, qui ei solitus eras seruire, prouocetur in certamine. Ipsis quoque, quorum fraude proditus, neglegentia destitutus, dolo captus, factione ad haec es incommoda deuolutus, ne cuncteris parcere, certus quia, si eorum admissa in corde

retinueris, tuorum quoque uenia Veritatis uoce docente carebis, cum dimittens et de tuorum relaxatione quandoque gauisurus et 875 de filiatione Dei perenniter sis letaturus. Tibi uero totum quod pateris ascribe; tuae culpae omnia, tuis peccatis imputa uniuersa. Fortassis enim et haec tua ad aliquid fuit commotio, cuius rei gratia huiusmodi datus es supplicio. Quod si non, amplius habes unde gaudeas; si uero, amplius quod defleas, sed tamen non 880 desperatiue, quia diuitias bonitatis Dei nullus ualet pensare, nedum estimare. Non minus uero, si ita est, temetipsum tuosque quam ipsos lugere conuenit traditores, maxime si aut tuae Ecclesiae fuerint filii aut forte, quod absit, eiusdem cuius es officii, cum 88

un

et te occasionem, quia materiem, mortis recognoscas filiorum fuisse et dolere possis tot celi luminaria tuis tenebris inuoluta, tuo fore casu extincta. Sed quia hic pie iustus districte quaedam solet ferire, ne inueniat quod illic eternaliter debeat punire, inter ipsa lamenta te eius misericordiae reficiat memoria, qua scilicet actum

852 Hebr. z2, 6.

10, 8.

852/853 Ps. 31, 10.

855/856 ler. 30, 14.

860 Ps. 6, 2.

853/854 Ps. 10,7.

— 856/857 Ier. 30,15.

860/862 Ier. 10, 24.

Moral. 9, 45, 68 (CC 143, p. 504-505).

855 Ps.

— 858/859 Ps. 108, 29.

864/866 cf. Greg., Epist. 10, 65;

873/874 cf. Matth. s, 45.

853 et pluit ... peccatores oz. Ball. 855 totius Ball. sed om. Ball. 868 de om. V, add. sup. V^ 869 afficere sugg. Ball, afficiat V 874 ralaxatione V — 877 fortassis] uel forsitan add. sup. V?

PRAELOOVIA V, 27-29 890

895

900

905

910

925

920

165

est, ut canere possis cum psalmista: Ego autem in Domino gaudebo, exultabo et letabor in misericordia tua, quia respexisti humilitatem meam, saluasti de necessitatibus animam meam nec conclusisti me in manibus inimici, statuisti in loco spatioso pedes meos. Quod totum recte dicere ualebis, si indulta penitentiae tempora non neglexeris, si penam illatam patienter tuleris, sciens de causa peccati preteriti hanc processisse penam peccati presentis, qua te nec peccare peccans uidere, ut non peccares, ab iniquitatibus comprehensus potuisti. Precare itaque sedulus, ut et istud tibi clementissime diuina pietas parcat et illa, ob quae in istud uel potius in ista es deuolutus (ista uero dico, ut et peccatum memorem et flagellum peccati, ad te omnem referens summam) in isto necessitatis camino absumens deleat teque in hoc seculo ita emaculet, ut nil inueniat, quod edax ille sed inextinguibilis ignis futurus exurat, sed potius eius gratia quod remuneret, iustitia quod coronet. 28. Destitutionem uero tuorum cum magnopere debeas plangere, non tamen inconsolabiliter te id conuenit agere, cum pastorem summum per prophetam noueris dixisse: Ecce ego idse requiram oues meas et uisitabo illas, sicut uisitat pastor gregem suum in die, quando fuerit in medio ouium suarum dissipatarum. Et per quendam sapientem dictum agnoueris, quia necesse est adesse diuinum, ubi humanum deest auxilium. Quod si prolixitas te excruciat temporis et perditio contristat obeuntium sine subuentu baptismatis idque tuos non curare tortores, tantum de tui cruciatu suas ut compleant uoluntates, perpendis: Dei te totum subdens uoluntati et disposito, uitam ipsam dare, ne dicam dispendium omnimodum honoris, pro grege paratus subire, illius dicentis utere uoce: "Si propter me haec tempestas est, tollite me et mittite in mare," tantum ne diutius mei causa nauis periclitetur Ecclesiae, tam innumeros (heu dolor!) filios morti transmittens eternae. Verum ista modo uolumus sufficere. Deus illa tibi concedat prodesse. Amen. 29. Clericus es? Ipsum, queso, te conueniat uocabulum, uideli-

cet ut de sorte perpendens te esse debere Domini, aliud preter ipsum ambiens tanti boni consortium perdere nonnihil timeas, sed 925 magis tali socio te dignum exhibeas. Canonicus si diceris, uide nea canonibus deuies sanctis. Quod si forte eos respuis, cogita in quali ordine iudicii debeas presentari, qui scilicet laicum abiurasti et ecclesiasticum non seruasti. Presbyter es? Grauitatem, quam ferre uideris nomine, conserua 959 operatione. 889/892 Ps. 30, 7-9. 902 sed om. Ball.

907/909 Ez. 34, 12. 924 sed om. Ball.

917/918 cf. Ion. 1, 12.

166

PRAELOQVIA V, 29-30

Diaconus es? Ministrum te agnoscens esse sacramentorum celestium, pudicum te secundum Apostolum omnimodis agens, tantis dignum officiis, Deo cordis et corporis conserua celibatum,

955

sciens manibus inmundis tam sacratissimum tractari non debere sacrificium, quod institutum ad delicta emundanda est omnium. Subdiaconus es ? Subditum te esse debere non solum Deo, sed et

omnibus scias Ecclesiae prelatis, ut a Domino et hic exaltari et in futuro remunerari merearis. Exorcista es? Ipsum, quem adiurando a corporibus aliorum 940 expellis, dominari non permittas sensibus tuis. Ceroferarius es ? Lumen aliis ministrans, te peccatorem et ignorantiae tenebris obscurari ne sinas, sed magis et ipse intus illuminari et aliis lumen boni exempli prebere, queso, contendas. Lector es? Id instanter, unde agnomen trahis, agendo stude, ne 945

95°

discrepes ab officio. Ostiarius es? Cor tuum Deo pande uenienti, diabolo claude insidianti. 30. Monachus es ? Nulla ammonitione indiges, nisi tantum ut in eo quod bene cepisti optime perseueres, si tamen es quod diceris, quod putaris, quod in habitu pretendis. Quod si aliter (quod absit!), ueh tibi qui lupum sub pelle ouina tegis. Vide tamen ne desperes. Expelle magis lupum a corde et redde ouem pelli suae. Memento Dominum, ut iam alibi diximus, ex lupo ouem, immo

reddidisse pastorem. Sed ut illum excusando te magis accusem: aliud est ignarum boni aperte seuire, aliud sub pretextu religionis 955 et alios decipiendo fallere et iram sibi Dei simulando quod non est prouocare. At tu forte non simulatione illud agis, sed quadam neglegentia consopitus segniter torpescis? Repara itaque uires, resume constantiam, induere fortitudine ut gygas, pugna fortiter contra aereas nequitias, neque enim aliter eas deuincere neue alio modo tam arduum culmen ualebis ascendere. Meditare regulam, uitas sanctorum Patrum crebrius relege, in his te quasi in quodam speculo conspice et uitam tuam ad illorum compone. Obedientiam tibi primum indicito, conuentus publicos caueto, contubernia 965 secularium fugito; scito a quodam uerissime dictum, quod et a nobis (heu dolor!) experimento quoque constat probatum, quia ouis quae de ouili egreditur luporum morsibus patet. Si quando uero obedientia aut aliqua iusta necessitas tibi processum indicit in publico, habitus ipse, sermo — uel potius silitudo ipsa —, incessus, 970 uultus et color sit ammirationi, cunctis timori et exemplo. M eum

932 cin Limes:

936 et om. Ball. 942 sed om. Ball. 947 nisi] non Ball. 957 tu] ut Ball. sed om. Ball. 959 fortitudinem Ball. 969 silitudo scripsi (cf. Epist. 83, 13), solitudo V

PRAELOOVIA V, 30-32

167

et tuum quasi quoddam uita sacrilegium, sine quibus quietissima omnium generalitas ualuit esse.

Et, postquam cuncta compleueris, quae uero conueniunt monacho, memento te in hoc periculoso adhuc nauigare salo, in quo 975 omnia pene incerta, omnia dubia, tam secunda quam aduersa, tam naufraga quam tranquilla. Donec igitur peruenias ad portum, ne te reddas securum, audi Ambrosium: Laudari ante gubernator non potest, quam in portum nauim deduxerit. 31. Abba es? Memor esto quod diceris quamque difficilem rem 980 et arduam susceperis; utque in te finem istius claudamus sermonis, attende, queso, tanti dignitatem nominis, cuiusque uice fungeris oculis perspice mentis. Monachus est qui se ita interceptum angustiis uidens, usque ad desperationem pene adductus, sed omnipotentissimae miserationis Dei anchora, ne in Caribdin ip985 sius penitus proruat, retentus, timorem illum de miseratione Dei existere ratus, ad se reuertitur laqueumque, quo cum Iuda strangularetur, imponere sibi deuitat, relinquensque omnia, quae in seculo possederat, ambitum scilicet ipsum cum censu, monasterium petit, totumque se Domino tradit, nihil sibi utique reseruans 990 ex omnibus, quippe qui nec ipsum corpus in propria retinendum nouerit atque decreuerit potestate; quid manducabimus aut quid bibemus aut quo operiemur, nedum dicere, cogitare saltem sibi computans interdictum, omnia necessaria a patre monasterii sibi prouentura securus. De monacho, inquam, satisfactum decerno. 99529 32. Nunc uero quid de abbate dicemus ? Diximus quidem paululum, sed et de eodem paulo plus prosequamur. Abbas est omnium monachorum, si loqui auctoritas ita concederet, monachissimus, qui utique plus ieiunare, plus ualet orare, plus legere, plus IOOO

psallere, inediam, nuditatem, inopiam, contumelias, despectum, famem, sitim, algorem, uentum, imbrem, niuem, grandinem, probra, derisiones, subsannationes, ad postremum omnia incommoda

patientius tolerare; beneuolentiam, ubi beneficentia non suffragatur, omnibus — etiam odio eum insectantibus — amplius ceteris exhibere; qui docibilior atque docilior ceteris ;qui, si fieri potest, 1005

hoc est concordantibus ceteris uirtutibus, sapientior, qui caritate refertior; qui disciplinae rigore ualentior, qui benignitatis copia mansuetior, qui liberalitate prestantior, qui ad compatiendum calamitosis paratior, qui humilior sit omnibus atque submissior. Et haec quidem, ut de monacho, sic et de abbate satisfactum

IOIO

decerno.

990/991 cf. Ben., Regula 33. 982/1045 monachus est ... tibi laus] add. V' in al. fol. (105r-105v) ^ itaexp. V^ 988 sensu Ball. | 1000ymbrem V 1006 uolentior Ball. ^ 1009 haec] hic Ball.

168

PRAELOQVIA V, 33

33. Isti etenim, monachis tantum tificor, esse; et ideo fore, nedum eorum

quos passim compertos (proh nefas!) habeo, preesse, non autem monachi affectant, cereos fugiendos potius quam sequendos autumo exemplo consultum sit uiuere, quos constat

1015 tam noxia, tam innumera, tam grauia, tam immania de se protu-

IO20

1025

lisse. Opportunum sane censeo narrauisse quid horno anxietati contigerit meae. Lauduni namque cum essem natiuitatis Domini die, rogauit me abbatissa, ut in festiuitate sancti Stephani in capitulo sororum uenirem et (ut uerbis ipsius loquar) eis aliquid boni dicerem. Annui, et post consuetam lectionem petita et accepta benedictione dixi: "Rogatus aliquid boni uestrae dicere caritati, non inuenio aliud nisi qualecunque sit quod ista nocte mihi contigerit, uestrae referam dominationi. Sollicitatus nimium heri pro recipienda prouisione abbatiae sancti Amandi, cum ad nocturnale officium uigilando, ut (proh nefas!) sepe, somnians starem, dum lector ad eum peruenisset tractatus beati Ieronymi locum, ubi Dominus euangelice quibusdam prefatis prosequitur dicens: Venient haec omnia super generationem istam, et ego explanatione eiusdem iam fati doctoris hoc ita intellexissem, quod qui hodie

1030 fratrem

suum, hoc est Christianum

aliquem, iniuste interficit,

tanto maiorem noxam sibi contrahit ab his, qui ab Abel ?usto usque ad sanguinem Zachariae filii Barachiae aliquos occiderunt, quanto et illam omnem pro consortio generationis utique habet et suam insuper, quam imitatione commisit ipsorum. Cumque me hoc 1035 nimium terruisset, ut sepe contigit, ex aliis alia colligens, et quod de homicidio sensum fuerat, sentiri et de ceteris criminibus ratio euidens postularet ualere, cepi intra me dicere: Tune ergo debes 1040

abbas cum huiusmodi conscientia fieri? Monachus primum efficere!" Nam de presulatu tunc temporis extiterat, nisi quod et hunc indigne subieram, nulla. Igitur quia ab illo, quo libri huius clausula fieri debuit, longe digressi sumus loco, anchoram nostram in isto figamus modo, ut

paulisper recreatus proreta uires citius expeditiusque resumat. Huius itaque nostri scilicet textus sermonis in laudem desinat 1045 sanctae Trinitatis. Tibi laus, tibi gloria, tibi gratiarum actio, o beata Trinitas. Miserere, miserere, miserere, licet indignissimo, de te

tamen indecenter loquenti crinito, cuius nomen non ignoras, mihi.

EXPLICIT LIBER QVINTVS 1026 cf. Hier., Comm. in Mattb. 4, 23, 35 (CC 77, p. 2x9). 1031/1032 Matth. 23, 36. Matth. 23, 36.

1027/1028

1011 compertum Ball. 1012/1013 certifico Ball. — 1013 potius om. V, add. sup. V? ^ 1018abbas Ball ^ utom.V,add.sup.V? ^ 1027 Dominus in Euangelio Ball. 1037 tune] tunc Ball. 1039 tum Ball. extiterat] exciderat Ball. 1040 subierä V, subierant Ball. nulla]multiBa/. 1047 crinito] trepido Ball. loquendi Ball.

INCIPIT EIVSDEM NEGOTII SEXTVS

MA

1. Vsuale est nautis non minus pyratas quam procellas, plus uero nonnunquam ipsius uicinia portus quam ipsum formidare pelagus, dum dromo sepe preter granditatem onustus inprouise illiditur sirtibus spesque tota laboris cum ipsis deperit laborantibus, amicis e uicino spectantibus. Quod ne et nobis contingat, exurgens precamur: Salwa nos ne pereamus (te enim sine nil altum mens inchoat, nedum perficit), sextus hic, gubernatrix Dealitas summa,

IO

15

20

25

20

35

dum

de te nobis presumentibus

sulcari nititur sinus,

portum iam respiciens quo tendimus; ut iam itaque ordinibus sacris breuiter tactis ueniamus ad hominum discretos affectus, eosdem quoque alloquentes, quo possumus succinctius. Iustus es ? Suggero, dissimula, immo cogita te non esse, ut possis ueraciter esse. Peccator es? Contende quantum uales non esse, recognoscens te ueraciter esse. Hoc enim pacto, Deo adiuuante, poteris aliquando non esse. Iustus es? Vide ne corruas. Peccator es? Conare ut surgas. Iustus es? Terreat te casus angeli ad cautelam. Peccator es? Animet te ascensus hominis ad penitentiam. Nec tu itaque prior de propria actione confidas nec iste de Dei misericordia desperet, quia, si scitur hodie quales sitis, cras uter-

que quid futuri sitis, omnino nescitur. Mutabiles enim tam tenebras quam lucem cordis esse et lapsus rectorum et erectio cotidie monstrat lapsorum. Vnde et quibusdam, cum et alibi dixerit: Qui stat uideat ne cadat, dicit et Apostolus: Fuistis a/iquando tenebrae, nunc autem lux in Domino. Peccator es? Audi unde gaudeas: Gaudium est in celo super uno peccatore penitentiam agente quam supra nonaginta nouem iustis qui non indigent penitentia. Iustus es? Audi quid caueas: Videbam Satanam sicut fulgur de celo cadentem. 2. Ceterum nec iustus adeo nec peccator adeo, sed medius quidam inter haec duo te delectat locus ? Time, rogo, ipsum ualde teporem, ne ab ipso rursus labaris ad frigus. Nam sicut a tepore ad calorem, ita sepenumero ab eodem declinatur, teste Gregorio, ad frigus. Audi denique quid angelo dicatur Laodiciae: Vtinam calidus esses aut frigidus ; nunc autem quia tepidus es, incipiam te euomere ex ore meo. Veh autem illi qui ex ore inrecuperabiliter euomitur Dei. Quo contra Psalmista de sanctis: Jbunt, inquit, de

7. 16.

VI, 7 Matth.8,25. 28/29 Luc. 10,18. 37/38 Ps. 83, 8.

24ICor.10,12. 24/25Eph.5,8. 32/34 cf. Greg., Reg. past. 3, 34.

26/28Luc.zs, 34/36 Apoc. 5,

VI, 4 honustus V, corr. V? 8 perficit] Ball. in em., perficiat V 10 ordinibus] -di- add. sup. V! 11 effectus Ball. 17 terreat] teneat Ball. 22 rectorum scripsi, tantum V 27 iustos V, uel -is add. sup. V* 28 qd V (= quod)

30 sed om. Ball.

32tepore V — 36 illi om. Ball.

170

PRAELOOVIA VI, 2-3

uirtute in uirtutem; quia uidelicet, ut Leo beatus ait, scientes

arbores se esse in Ecclesiae uiridiario plantatas Domino, non ne deficiant in peius, sed etiam dant magnopere studium ut proficiant in melius. Cum autem pulcherrima cuius-

40 solum cauent

dam nostrorum, quia mitissima, habeatur sententia dicentis, non

45

futurum extra misericordiam, qui uel partem bonorum operum fuerit assecutus, non minus tamen receptissima alterius, quia uerissima, est retinenda definitio dicentis: Qui non proficit, deficit, et qui nihil adquirit, nonnihil perdit. Cui assentiens nec inferior alter: Omnis, ait, defectus ad nihilum tendit. His itaque ita conexis, timendum ne, dum non inhias profectui, succumbas de-

so

fectui subiacensque defectui deuenias nihili. Sunt autem quidam, teste Gregorio, a quorum liberari satage consortio, qui ut fruantur seculo, dispensatorie seruiunt Deo. Sunt contra alii, quorum in numero stude inueniri, qui ut fruantur Deo,

5 VA

transitorie seruiunt mundo. Hunc autem medium esse iustitiae locum estimo. Quod si omnino te erigere non uoles aut non uales ad supremum illum Deo placendi ordinem ullomodo, saltem ut ad istum

60

te humiliter

firmissimeque

teneas medium,

postulo, ne

quando scilicet ruas ad illum infimum ordine deuio; neque enim ideo debes fieri perditus, quia non uales esse perfectus, nec ideo pessimus, quia non potes existere optimus. Ipsa denique humilitas, qua de te uilia estimas, si sit uera et non potius segnitia, te quandoque erigere ualebit ad sublimia, teste uoce Dominica. 3. Ne uero, dum haec mitius tecum ago, me tibi suadere putes uel

etiam forsitan concedere, ut ab aliquibus dum abstines, alicui deseruias quasi cum uenia uitio, cum docente Apostolo nouerim 65 quia modicum fermentum totam massam corrumpit. Audi dictum a Iacobo: Quicunque totam legem obseruauerit, offendat autem in uno, erit omnium reus. Legem autem hanc utrum Euangelii aut Veteris Testamenti, an simul utramque dicat, studiosis relinquimus disquirere, cum et interrogata in duobus preceptis totam 70 Veritas ipsa legem et prophetas dixerit pendere, et Apostolus plenitudinem legis dilectionem dixerit esse. Scimus uero Augustinum dixisse: Si quis unum mandatum custodiat, aliud preuaricetur, non ei prodest. Custodit se aliquis ab auaritia, non custodit ab 75

adulterio, utique in uno conuictus, dampnatur etiam seculi legibus; nec prodest ei alterius criminis abstinentia, qui in altero fuerit deprehensus. Hoc sensu cum terribile sit ualde quod protu-

12. 10

50/51 cf. Greg., Moral. 2, 9, 15 (CC 143, p. 69). 59/61 cf. Matth. 223 651Cor.5,6. 66/671ac.2,10. 69/70 Matth.22,40. —71Rom.ra, 727 APCCEITCSONTO ch Aug., Epist. 167, 16 (PL 33, 740).

39 Dominico Ball.

Ball.

40 sed om. Ball.

54 uoles ut non uoles Ball.

48/49 subiacensque defectui om.

55 ut] uel Ball.

67 omnium om. Ball.

PRAELOQVIA VI, 3-4

80

171

lit, sed tamen super hanc eandem Apostoli sententiam Ieronimum iam consuluerat, nec incognitum nobis, quia legimus quale responsum receperit: hoc in loco uidetur nobis legem totam intelligere decem illa generalia precepta, unde omnium specialitas uelut e quodam riuo fidibus decacordi distincta deriuatur ; quae scilicet cum insolubiliter a duobus illis maximis et primis deducta, decem faciant riuos, septem uidelicet ad dilectionem proximi, tres pertinentes ad dilectionem Dei, ita suam seruant unde emerserant ut unum sine altero, sicut nec capita, ita nec amplecti

85 naturam,

ueraciter respuique ualeant membra. Nam sicut Deum non diligere probatur, qui proximum non diligit, Iohanne dicente: Si quis dixerit quoniam diligo Deum, et fratrem suum odit, mendax est — et non tantum proximum quam etiam inimicum, Domino dicente: Diligite inimicos uestros, benefacite his qui oderunt uos, ut sitis filii Patris uestri qui in celis est; nulla autem euidentior redamatio quam patris ad filium filii ad patrem, quem non amare conuincitur, qui eius spernit iussionem — ita illa tria, quae a primo deducuntur, nullus qui illud ueraciter obseruat potest preuaricari. 95 Nemo enim diligens Deum alium colit preter eum neque accipit nomen eius in uanum nec aliquid facit boni nisi propter uerum Sabbatum, hoc est requiem sempiternam. Et sicut proximum non diligere comprobatur qui Deum non diligit (nam nec seipsum diligit, Psalmista dicente: Qui autem diligit. iniquitatem, odit IOO animam suam, ita qui illud diligit ueraciter, cetera ex hoc deducta non neglegit. Nam et honorat parentes nec mechatur nec occidit nec furatur nec falsum testimonium dicit nec concupiscit uxorem proximi sui nec rem aliquam eius. Qui uero aliquid horum preuaricatus fuerit, omnium reus ideo tenetur, quia in ipsum excessisse 105 fontem, unde cuncta

procedunt, uidetur, cum neutrum horum, quae sunt prohibita, agere Deum et proximum ueraciter diligens possit; Dilectio enim proximi malum non operatur. Haec cuncta diximus

IIO

ideo, ut, si saltem illum medium

bonitatis locum uis

obtinere, omni capitali uitio studeas carere. 4. Capitalia uero ea noueris esse, quae decacordum tabulis lapideis prohibet scriptum. Et ut eodem sensu ea dinumeremus, quae iam sunt a beato Augustino digesta : sciendum est prima quia horum est perfidia, a qua te prohibet, cum dicit: Deus tuus, Deus

78/79 cf. Hier., Epist. 132, 1 (CSEL 56, p. 225). 87/88 I Ioh. 4, 20. 90/91 Matth. 5, 44-45. 97 cf. Deut. 5, 14. 99/100 Ps. 10,6. 107 Rom. 13,10. 113/114 Marc. z2, 29.

V? Ball

78 consuluerat emendaui, consuluerit V —— incognitum] in- om. V, add. sup. 78/79 quia ... nobis om. Ball 85 caput Ball. 89 tantum] tam 92 lac. postulo 97 saempiternum V, corr. V? 100 illum Ball. 106 Deum et om. Ball. 112 prima emendaui, primo V 113 horum V,

idolorum Ball.

172 IIS

PRAELOOVIA VI, 4

unus est. Hanc sequitur error hereseos et diuersarum superstitionum, precantationes uidelicet et quae uulgo dicuntur facturae et illa quae uanitates et insaniae falsae dicuntur a Psalmista, ipsa quoque quae Apostolus terribiliter enumerat dicens: Dies obseruatis el menses el annos, timeo ne sine causa laborauerim in uobis,

120

et his similia, a quibus omnibus compesceris, cum audis: Non assumes nomen Dei tui in uanum. Periuria quoque et in hoc mihi uidentur prohibita. Hinc superbia, elatio et inanis gloria uel amor seculi, pro quo maxime in omnibus negotiis laboratur ab his qui Deum non diligunt : a quibus retraheris, cum Sabbatum seruare

iuberis, id est ut declinans a malo et faciens bonum, uaces a peccato et seruias Deo; omnia autem humiliter, non superbe, propter remunerationem eternam, non propter inanem seculi gloriam. Hae tres preceptorum distinctiones malorumque prohibitiones ad amorem Dei pertinentes preuaricari a te nisi eo contempto nullomodo possunt. Ad amorem uero proximi pertinent haec: 130 Honora patrem et matrem, ubi preter carnalem genitorem etiam Dei Patris et Ecclesiae matris prepositorumque Ecclesiae honor specialius tibi indicitur; Non mechaberis, in quo compesceris ab omni libidine ; Non occides, in quo prohiberis ab omnimoda crudelitate; Non furtum facies, in quo restringeris ab auaritia et rapaci125

135 tate; Non falsum testimonium dices, in quo prohiberis a falsitate,

140

periurio, detractione ;Non concupisces uxorem proximi tui, in quo reuocaris etiam ab adulterina cogitatione. Haec si illibate custodieris, tunc te exemplo Domini iuueni se haec obseruasse dicenti, ut ad maiora subueharis, possum commonere. Siautem in aliquo horum te preuaricatorem deprehendero, non te accendo ad meliora, sed corrigere moneo iniqua, nec ut scandas,

dico, de uirtute in uirtutem, sed ut conuertaris a malitia ad bonitatem. Nam non est iste locus ut putabas bonitatis medius, immo est nullus. Qui enim nec Deum nec proximum diligere, 145 contra haec decem precepta excedendo in aliquo, etiamsi quaedam illorum uidearis implesse, probaris, quam bonitatem habere te putas, antequam ea scilicet, quae minus fecisse te agnoueris, corrigas ? Cum autem uel usu bonitatis uel satisfactione emendationis his te uitiis, quae haec decem prohibent, purgatum, his te 150 uirtutibus, quas monent, id est dilectione Dei et proximi, fide et spe agnouero ornatum, tunc te locum credo subisse medium, et aut 116 Ps. 39, 5. 117/118 Gal. 4, 10-11. 119/120 Ex. 20,7. 36,27. 130 Ex.20,12. 132Ex.20,14. 133/134 Ex.20,13,19. 20, 16. 138/139 cf. Marc. xo, 20. 136 Ex. 20,17.

120 assumas V — 128/129 ad amorem ... possunt om. Ball. rum

V

136 detractione

141 sed om. Ball. aut om. Ball.

V, detractatione Ball.

124 Ps. 135 Ex.

130 genito-

138 tunc V, tecum Ball.

150 quas Ball., quae V (corr. V^?)

151 tunc om. Ball.

PRAELOQVIA VI, 4-5

155

173

ut ad superiora eueharis, omnia scilicet uendendo et dando pauperibus Christumque sequendo, moneo, aut certe ut firmiter te saltem in his teneas, suggero, quia solis his te non solum saluandum, sed etiam remunerandum scio, Psalmista dicente: Imperfectum meum uiderunt oculi tui, et in libro tuo omnia scribentur, hoc

160

est perfecta et imperfecta. Perfecta autem sunt, quae, ut premisimus, Dominus iuueni offerebat, dicens: Si wis perfectus esse, uade, wende omnia quae habes, et da pauperibus, et habebis thesaurum in celo, et ueni, sequere me. Imperfecta uero, quae iam medium iustitiae locum describentes premisimus, quibus etiam seculares perualde Deo placere credimus, perque penitentiae dignos fructus misericordissimi iudicis gratiam nos mereri, etiam post multimodum ipsius contemptum, speramus, nuptialemque quam fraterna

165 lesione

perdidimus

uestem, etsi non cum

corona, saltem cum

uenia, reconciliatos nos recepturos credimus. Omnia uero haec ad reprimendam presumptionem et excitandam deuotionem, non iniciendam cum sint d desperatio170

175

nem, 5. sciendum etiam minima quaeque persepe multum ualere, cum et largitate solummodo elemosinarum maxima conuersis donentur peccata ;sed hoc agi tantummodo gratuita Dei constat gratia, quae id, quod miserando inspirat, miserando ut perficiatur adiuuat, miserando perfectum recipiens coronat. Facit et hoc omnia delicta extinguens caritas (nemo enim ueraciter alicui miseretur, nisi Dei et ipsius amore, cui miseretur), cuius uirtutis

tanta est prerogatiua, ut etiam eius inperfecta multum sint accepta, cum et hac carens uirtus, etiamsi uideatur esse aliqua, sit nulla, 180

teste uoce apostolica. Nam ut dicamus de ipsa, qua in Deum credimus, fide: si propter aliud credendo eum quam propter illius nostraeque animae amorem colimus, nil utilitatis adquirimus. Sperare autem de eo quid aliud maxime precipimur, nisi quod eius amatu uel redamatu, uisione et cognitione in eternum fruemur? Non mechari autem, non occidere, non furtum facere, non falsum

185

testimonium dicere, non concupiscere rem proximi nec eius uxorem desiderare, ob aliud nisi pro Dei et fraterno «amore», quid

putamus iuuare ? Quodlibet itaque bonum quamquam minimum, si propter caritatem facis, securus esto, cum fructu facis; si prop-

ter aliud facis, ne erres, inaniter facis. A quolibet malo si caritatis compesceris, mercede non carebis. Si ob aliud agis, nec uenia, nedum gratia, dignus haberis. Quisquis ergo medium locum

190 amore

155/156 Ps. 138, 16. 158/160 Matth. 19, 21. S3EUIZSIcE I Cor. 15, 2:3-

174/176 cf. I Petr. 4,

155 sed om. Ball. 164 fraterna] terrena Ball. 172 sed om. Ball. ob] uel Ball. Dei et fraterno] Dei fraternoque amore Ball.

186

174

195

200

PRAELOOVIA VI, 5-7

iustitiae uis obtinere, haec obserua decem precepta, et hoc propter duo illa, id est dilectionem Dei et proximi. Quod si contingat ab his te forsitan elabi, quo citius potes, recurre ad pietatem, quem amas, medici, et contemptum paulominus amorem ipsum confitens multumque deflens, tuo stude loco restitui. Amat enim eos, a quibus quoque non amatur ;nedum te despiciat, a quo quamlibet parum neglegentius ex aliquo diligitur. Cura ergo tanto amico festine reconciliari undeque cecideras restitui, quandoquidem restitutos nonnullos uides etiam ad potiora prouectos. Vera autem restitutio, ubi uera confessio, uera autem confessio, ubi uera conuersio;

ubi autem uera conuersio, ibi uera curatio. Nam quid pertinet uulnus medico monstrare, si eo non uis carere ? Sepius uero monstrata nec curata plus tument uulnera, ita ut et ipsos sui fetorea 205 quibus uidentur inficiant, frequenti attactu deteriorata. 6. Penitens itaque es aut esse uis ? Considera regulam penitendi in dictis expressam Baptistae Domini. Facite, inquit, fructus dignos penitentiae, et paulo post: Qui habet duas tunicas, det non habenti ;ceteraque exequens misericordiae opera, docet perspica210 cissime curam aliorum necessitatibus misericorditer debere impendere, qui ut misericordiam consequatur a Domino, culpas insequendo penitentiae dignum cupit fructum exhibere. Vestiat itaque necesse est nudum, qui amissum innocentiae uult recipere ornamentum. Pascat esurientem, qui mortiferam animae deside215 rat euadere famem. Potet sitientem, qui pietatis Dei desiderat gustare dulcedinem. Visitet infirmum, qui uult euadere egritudinem morum. Consoletur in carcere constitutum, qui inferni non uult subire ergastulum. Confortet dolentem, qui eternum non uidere desiderat dolorem. Recipiat hospitio peregrinum, qui uult a 220 Domino recipi in eternum illud paradysi tabernaculum. Redimat captiuum, qui a diaboli laqueis cupit liberari per Christum. Solatietur in aliquibus necessitatibus constitutum, qui de necessitatibus diuersarum uult liberari angustiarum. Sepeliat mortuum, qui perditionis eternae cupit euadere letum. Liberet constrictum pro 22 VA debitis, qui liberari a suis cupit peccatis. Eripiat eos qui ducuntur ad mortem, qui uult inferni effugere carcerem. Vincat animum impatientem, qui uult diabolum superare bachantem. Corripiat in misericordia neglegentem, qui castigantem placare uult Deum Patrem. 230 7. Est autem preter hos alius misericordiae promerendae specialior tantopere modus, quanto ab ipso Domino ore proprio

207/208 Matth. 3, 8. 194 recurrens Ball. festine] festina Ball.

Bal.

208/209 Luc. 3, x. 197 despiciat] despiciet Ball. 198 cura] cum Ball. 203 carere] curari Ball. zm emend. 204 et om.

215/216 pietatis ... qui om. Ball.

230 hos] his V

PRAELOQVIA VI, 7

175

institutus hisque adiunctus, immo ordine, natura atque utilitate

ita prelatus: Dimittite, inquit, et dimittetur uobis, date et dabitur uobis; et: Nisi dimiseritis hominibus peccata eorum, nec Pater

uester, qui in celis est, dimittet uobis peccata uestra. Tertioque idem eodem replicans sensu: Cum statis, ait, ad orandum, dimittite si quid habetis aduersus aliquem, ut et Pater uester, qui in celis est, dimittat uobis peccata uestra; quarto autem parabola, quae et idem monstraret, premissa: Sic et Pater meus celestis faciet uobis, si non 240 remiseritis unusquisque fratri suo de cordibus uestris, uidelicet ne ore se quis estimet Deum posse fallere, qui ipso uidet in corde. Quinto uero: S? offers, inquiens, munus tuum ad altare et recordatus fueris quia frater tuus habet aliquid aduersum te, velinque ibi munus tuum ante altare, et uade prius reconciliari fratri tuo, et tunc 23 VA

24 ueniens offeres munus tuum. VA

25 o

Sed tu forsitan dicis: "Abest longe quem lesi nec possum eum adire." Dicit tibi angelus: Gloria in excelsis Deo, et in terra pax hominibus bonae uoluntatis. Dicit et Psalmus: In me sunt, Deus, uota tua, quae reddam, laudationes tibi. Dicit et Apostolus: S? fieri potest, quod ex uobis est, cum omnibus hominibus pacem habentes, id est, si fieri potest ut et cum quo pacem uis tenere tecum et ipse uelit, optime; sin alias, tu pacem in uoluntate retine. Ita enim et

Dominus: S; ibi fuerit filius pacis, requiescet super illum pax uestra ; sin autem, ad wos reuertetur, id est, non deerit a uoluntate 25 5

260

et remuneratione uestra, etiamsi ab illo non fuerit recepta. Dicit et Gregorius: Debemus itaque ad proximum quamuis longe positum longeque disiunctum mente ire eique animum subdere, humilitate illum ac beneuolentia placare. Sexto demum Dominus: I7 qua, inquit, mensura mensi fueritis, remetietur uobis. Septimo dicens de adultera: Qui sine peccato est uestrum, ait, primus in illam lapidem mittat, hoc est, feriat alterius sine misericordia admissum, qui in se nullum habet quo feriri possit peccatum. Hinc Seneca: Vide, ait, si adhuc malus es et similibus parce; uerum si esse desisti, cur aliis locum emendatio-

26 i

nis abscidas, si tamen huiusce istic non dissonet persona ? Octauo: Eice primum trabem de oculo tuo, et tunc perspicies ut educas festucam de oculo fratris tui, festucam iram dicens subitam et leuem, trabem superbiam, odium et inimicitiae retentionem. No233/234 Luc. 6,37.

234/235 Matth. 6, 15; Marc. 11, 26.

256/238

Marc. 1, 25. 239/240 Matth. 18, 25. 242/245 Matth. 5,23. 247/248 Luc. 2, 14. 248/249 Ps. 65, 12. 249/250 Rom. 12, 18. 253/254 Luc. 10,6. 256/258 Greg., Dial. 4, 60 (PL 77, 428C). 259/260 Matth. 7, 2. 260/261 Ioh. 8, 7. 263/264 Prou. 133 (Friedrich p. 281). 266/267 Matth. 7, 5.

250 post potest] et utcunque Ball. locum] bonum Ball.

250/252 quod ... tu om. Ball.

264

176

PRAELOOVIA VI, 7-8

no: Medice, cura teipsum, id est, emenda prius in te iram uel odium 270

275

280

et ita demum alterius insequendo cura peccatum ; exemplo uidelicet cuiusdam phylosophi, qui cum ad iracundiam, ut iam in alio uolumine retulimus, concitaretur, eidem a quo incitabatur dixisse fertur: Iam te percuterem, nisi iratus essem. Quod si alicui fidelium contigisset dixisse, quid aliud ageret, nisi custodita propriae mentis sospitate illius frenesim haustu patientiae curaret ?Quid uero nobis, trabem proprio in oculo ferentibus et de alterius festucam auellere nitentibus, facto in huiuscemodi gentilis idem (proh nefas !) clamaret, nisi quod iam dudum Propheta: Erubesce, inquiens, Sydon, ait mare ;ac si ipso exemplo diceret: Qua fronte Christianus quilibet cum trabe superbiae alterius de oculo festucam alicuius uitii conaretur demere, cum me achademicus nec

ipsam festucam irae oculo cordis uelle uideat gestare, dum de alterius tignum elationis studeo reuellere? Decimo uero item Dominus, Diligite, inquit, inimicos uestros, 285 benefacite his qui oderunt uos, ut sitis filii Patris uestri, qui in celis est, qui solem suum oriri facit super bonos et malos et pluit super iustos et iniustos. Facessat ergo omnis indigne penitentium, immo Deum hac simulatione ad iracundiam prouocantium, his diuini oris preter innumerabilia tonitruis perculsa saltem dolositas, esti290 mantium ueniam se mereri ullo modo peccaminum, quandiu in corde aliquod fraternum retinent odium. 8. Ad fructum autem dignum penitentiae etiam hoc pertinet maxime, ut, qui se illicita perpetrasse considerat, sese et a licitis cauterestringat ; ipsarum etiam rerum illecebris, quas sibi causam 295 alicuius recognoscit fuisse criminis, corpus suum assuefacere ulterius caueat, sciens a quodam ueracissime dictum (quod et a nobis utinam non fuisset perspicacissime — heu dolor! — experimento nuper probatum), quia aliud est exhausta pestis, aliud consopita. Furens enim aduersarius, a corde se docens expulsum alicuius, propulsionis suae uindicare nitens iniuriam, preter alia mille nocendi ingenia, ilum maxime, quo admitti solebat, obseruat introitum, cui nisi uirilis cum Dei auxilio adhibita fuerit custodia

305

(exemplo necis Isboseth, cuius dormiente ostiaria improuise contigit interitus, cum in inguine, ablatis etiam spicis quod purgabatur frumenti, a latrunculis fuerit percussus) plerumque irruere tanto solet seuius, quanto inopinatius, iuxta hoc quod ait Dominus: Cum 269 Luc. 4, 23. 273 cf. II Reg. 2, 22; Greg., Reg. past. 3, 16 (PL 77, 77C). 278/279 Is. 23, 4. 284/287 Matth. 5, 44-45. 303/304 cf. II Reg. 4, 5. 306/311 Luc. x1, 24-26. 274 nisi] non Ball.

clamauit V nullo Ball. Hisboset V

277 huiusmodi Ball.

278 clamaret Ball. in em.,

289/290 estimantium V, aestiment iam Ball. in em. 290 ullo] 291 fraternum] phreneticum Ball. 293 et om. Ball 303 304 cum add. sup. V? 305 fuerit Ball., erit V

PRAELOQVIA VI, 8-9

177

inmundus spiritus exierit ab homine, ambulat per loca inaquosa querens requiem, et non inueniens dicit, Reuertar in domum meam

unde exiui, et ueniens domum et reliqua. Tunc uadit et assumit 310 septem alios spiritus secum nequiores se, et ingressi habitant ibi, et

fiunt nouissima hominis illius peiora prioribus. Ecce quod malum de neglegentia, desidia uel torpore generatur !Vnde et Psalmista, dum necessitates carnaliter populi describeret, casus moraliter nostros.ostendebat, dicens: Omnem escam abhominata est anima 315 eorum, et appropinquauerunt usque ad portas mortis. Escae autem

animarum oratio, psalmodia, ieiunia, elemosinae et continuae sunt

lectiones, quae qui abhominatur, nisi ei contingat quod sequitur, id est ut clamet ad Dominum dum tribulatur, ut de necessitatibus suis /;beretur, eternae sine dubio mortis, teste Gregorio, periculum 320 incurrere creditur ;desperatur enim eius etiam temporaliter uita,

325

qui carnalia respuit alimenta. 9. Sed ut meipsum in hoc quod cepi traham in exemplum, cum paulo resolutius quam competeret nudius tertius me agerem, sensi (proh nefas!) in paruissima (ut mihi uidebatur, non ut erat) occasione, quam me titillans amara illa uoluptatum suauitas, etiam in carcere positum, dolore confectum, pupugerit, longe quidem quam solebat mitius, sed rursus longe aliter atque putaueram; ita ut in hoc saltem cognoscere potuerim, non mollem sed omnimodis fortem, non muliebrem sed uirilem cordis ianuis me adhibere. Quod, o bone Iesu, pie, celestis ac

339 debuisse custodiam

sapientissime, istic poni decuit, medice, non ut tibi reuelem, qui omnia nosti antequam fiant, sed ut (preter id quod potissimum est flagitandum, id est, ut, dum ego illud describo, tu deleas, dum ego aduersum me confiteor, tu cum innumerabilibus et grauioribus 335 deleas) etiam lecturis in isto prouideam, uidelicet ut causam iustae quam patior animaduersionis tuae perpendant, quo tuam in hoc iustitiam glorificent; considerantes quam reus in tuo conspectu parebam, cum me illud nec esse omnimodis cecus perpenderem; cum et nunc percussus, prostratus oculisque parumper

340 apertis, teque ex aliquantulo, ut mihi uidetur (a te autem utrum

345

faciam ueraciter, scitur), sitiens et me non tantum emendare quam corrigere cum tui adiutorio, ut te uidere merear, uolens, dominis quoque crudelissimis, qui me dum a te fugerem receperunt, terga ad te refugiendo dare deliberans, nexu adhuc inolitae consuetudinis et maculis retentus pernoxiae frequentationis, tam miserrime ictu zabolico terebratus iaculisque peccati percussus

314/315 Ps. 106, 18.

318/319 Ps. 106, 19.

316 psalmodiae V 318 tribulatur et de nec. V, uel ut add. sup. V?, ut et nec. Ball 333 ut om. Ball. tu]ut Ball. 341 faciam] sciam Ball. sitiens] sciens Ball. ^ tantum] tam Ball. 344 insolitae Ball.

178

PRAELOOVIA VI, 9-10

355

confodior rursus — quam miser eram, perpendant, a te penitus auersus, qui tam inutilis adhuc pareo ad te quasi conuersus; quam impius, cum me ipse crudeliter interficerem, qui tam iniquus, cum me a te refici misericorditer postulem; quid superba caro in prosperitate egerit, quae adhuc in tam maxima aduersitate superbit; quid petulcus moliebatur animus, cum quaedam illi pro uoto arridebant, cum adhuc euanescat, cum uniuersa ei repugnant ; simul ut mei iactura sibi cautelae capiant commoda (felix enim alterius cuius sunt documenta flagella), proque memet miserrimo tuam eo obnixius postulent clementiam, quo numerosiorem agnouerint culpam, habundantiorem intellexerint et intercessionis indigentiam. 10. Verum ut ad te cum quo mihi erat redeam sermo: suggero ut, dum agis penitentiam, ipsam quoque non solum a malis, sed etiam a bonis temperes linguam, Psalmista docente te, dum dicit de se: Cum consisteret peccator aduersum me, obmutuit, et humiliatus sum, et silui a bonis, qui tamen premiserat: Posui ori meo

36 VA

utilitas exposcit, proferatur, aliud penitus obturari, ne ullatenus proferatur. Vnde et in alio psalmo precatur dicens: Pone, Domine,

319

uero et aperitur et clauditur. Peccatoris uero nomine diabolum hic expressum intellige, qui temptationis uel penitentiae tempore, ut iam dictum est, contra nos maxime probatur consistere. Nam et illum, qui uxorem patris uiolauerat, tradi Apostolus Satanae precipit in interitum carnis, ut spiritus saluus sit in die Domini. Tradi

350

custodiam. Aliud enim est custodiri cui, ut rationabiliter, dum

custodiam ori meo, et ostium circumstantiae labiis meis. Ostium

autem Satanae dicitur, ad conflictum non ad dominatum, ad certamen non ad seruitutem, ad carnis interitum non ad animae 375 detrimentum, uidelicet ut, dum illo cum aduersario ieiuniis, uigi-

liis ceterisque corporis cruciatibus pugnante caro interiret, spiritus, hoste deuicto, saluus in die Domini fieret.

380

Vnde et alibi quaedam secularia in exemplum proferens spiritualium ait: Omnis autem qui in agone contendit, ab omnibus se abstinet. Et uerissime. Nam et in scamate luctaturis quorundam abstinentia indicebatur, ita ut etiam cibus eis agonisticus daretur,

id est, leuis, qui corpus reficiendo roboraret, non grauando elideret; et quia luxuria quoque nimium debilitat corpus, lamminas plumbi renibus circumponebant propter pollutionem nocturnam ; 385 quae omnia cum propter corruptibile brauium illi facerent carna-

362/563 Ps. 38, 2-3. 571/3721 Cor. 5, 5.

363/364 Ps. 38, 2. 379/380 I Cor. 9, 25.

366/367 Ps. 140, 3.

347 rursum Ball. 359 redeam om. Ball. 360 sed om. Ball. 364 cui scripsi, qui V, om. Ball. —568 peccatoris Ball., peccatores V 378 exeplum V 382 leuis] leuior Ball. 378/379 spiritualium] idem Ball.

PRAELOOVIA VI, 10-12

179

liter adipiscendum, nos spiritualiter agere in hoc longe dissimili potius debemus conflictu, ut et carnem spiritui subiciamus et diabolum prosternamus et brauium sempiternum pro uictoria capiamus. Quamuis et alio congruentius modo possit intelligi 390 quod dictum est, Tradere huiusmodi Satanae. Satanas quippe aduersarius uel contrarius interpretatur, per quod contrarietatis nomen significatur traditum peccatorem contrariis anterioris uitae consuetudinibus;

uerbi gratia, ut qui ante deliciis, nunc

utatur amaritudinibus, et quicquid auersum uel contrarium est 395 uoluptatibus,

400

exerceat penitentiae diebus, ut intereunte huius-

modi contrarietate per afflictionem carne spiritus in die Domini saluus mereatur existere. 11. Sciendum autem alium modum esse penitentiae, quo iuditio totius Ecclesiae quis certo tempore, alium quo nostra sponte penitemus omni tempore. Istud nulla constringitur lege, nisi prout quisque sibi uelit indicere, tantum ut pro modo egritudinis medicinam sibi nouerit adhibere salutis. Illud uero ea constringitur conditione, ut nil laxius sibi possit ab eo quod preceptum est agere, nisi ipsius, a quo ligatus est, leuigetur auctoritate, aut forte ipsius

405 industria hoc eum ligauerit moderamine, ut si ipse defuerit, ab alio

410

415

420

425

sibi absolutionem liceat postulare. Penitentiam uero nec iste nec ille digne agere conuincitur, si dum unum quodlibet uitium sese macerando insequitur, aliud simile, aut forsitan grauius, aut certe plura alia committere non ueretur. Nam sunt nonnulli, qui pro commisso penitentes homicidio, aliud meditantur homicidium. Sunt etiam qui, cum homicidium penitent, adulterium perpetrare non abhorrent. Quid istis euenit, nisi quod dicitur: Vae peccatori terram ingredienti duabus wiis? Duabus uiis quippe terram ingredi nititur, qui unum insequendo uitium, uiam salutis querere uidetur; cetera uero exequendo, uiam mortis incedere comprobatur; cum apertissime Iacobus dicat Apostolus: Qui in uno offenderit, erit omnium reus. Hoc enim quod de homicido et adulterio experimenti gratia dixi, de ceteris unusquisque nouerit debere intelligi. 12. Notandum interea quales impios Dominus suscipiat conuersos ; ait enim: Si auerterit se impius ab impietate sua, et egerit penitentiam ab omnibus peccatis suis quae operatus est, et custodierit omnia precepta mea, et fecerit iudicium et iustitiam, uita uruet et non morietur. Si, inquit, egerit penitentiam ab omnibus peccatis et custodierit omnia precepta mea; ne tu te putes aliquod penitendo

33).

390 I Cor. 5, 5. 390/391 cf. Hier., Hebr. quaest. in Gen. 26, 21 (CC 72, p. 413/414 Eccli. 2, 14. 417 Iac. 2,10. 421/424 Ez. 18, 21-28.

395 ut] tu Ball.

Ball.

396 carnis Ball. in em.

418 experimenti] exprimendi

180

PRAELOOVIA VI, 12-14

delere posse peccatum, si contemptor Domini fueris preceptorum. Omnia ergo crimina necesse est derelinquat et uniuersa precepta Dei custodiat, qui indulgentiam consequi desiderat. Caue igitur, omnis quicunque es, qui penitentiam desideras agere, ne duplici

430 corde illud certamen uelis adire, ne forte, dum Deum te posse

cogitas fallere, non quidem fallere, sed eum potius uidearis irritare, quem oportuerat humillima et purissima satisfactione placare. 13. Sed ad hoc quis idoneus, cum nemo aliquid possit suis

435

uiribus ? Vnde cotidie clama, immo incessanter, etiam tacendo et

aliud quodlibet agendo desiderans postula: Cor mundum crea in me, Deus. Quod si nitenti tibi ipsa praua consuetudine exui difficilis occurrit effectus, ne, rogo, ideo deficias. Naturalis enim

iste est omnium conatuum usus. Magnus enim lapis difficile euehi440 tur ad summa, sed cito ruit ad infima ;nec a primordio quis potest esse perfectus; teste enim Augustino, difficile est ut sic homo mutetur, ut non habeat unde reprehendatur. Tene, tene te ad Christum, clama: Trahe me post te; et: Educ de carcere animam

meam. Et ne tuis innitaris uiribus, audi eundem Augustinum: 445 Pugna contra concupiscentias, Deo desistente, si potes; laborare potes, uincere non potes. Vnde et Psalmista: Si sumpsero pennas meas diluculo, et habitauero in extremis maris, etenim illuc manus

455

tua deducet me, et tenebit me dextera tua, ac si dicat: Quantumuis nitar, quantumuis laborem, quouis mentis acie euolem, quouis proficiendo conscendam, cum ipsis pennis me scio casurum, nisi dextera tua solitum prestet auxilium. De ipso uero auxilio quantum presumat, alibi ita demonstrat: Promitto uobis, filioli, et certus sum, quia st quis ex corde penituerit, et ad uomitum peccati reuersus non fuerit, saluus erit; tantum in fide non dubitet, delectationes non repetat. 14. Inter haec igitur, subruente temptatione subita, aut in cogitatione aut in uerbo aut denique in facto te improuise contingat labi, ne desperes, ne deseras inceptum, ne bene agendi in aliquo interrumpas cursum, sed repara rediuiuum certamen, resume

460 conflictum, reaccende audaciam, uindica iniuriam. Solet dux eum

militem plus diligere, qui frequentibus ictibus confossus rursus aduersarium reuocato certamine impetit, quam eum, qui aut 436/437 Ps. 50, 12. 1403).

443 Cant. 1, 3.

106, 10 (CC 40, p.1575).

441/442 Aug. Enarr. in Ps. 99, 16 (CC 39, p. 443/444 Ps. 141,8.

446/448 Ps.138,9.

445/446 Aug., Enarr. in Ps.

452/455 Ps.-Aug., Serm. 117,1

(PL 39, 1977). 440 sed om. V Ball., add. sup. V? om. Ball in emend.

442 tenetene]tunctene Ball.

A454 in correxi ex Aug., est

repetat] ne delectationes repetat Ball. Ball.

V

— 447 et

455 delectationes non

456 subita si aut Ball.

459 sed om.

PRAELOOVIA VI, 14-15

181

nunquam nec terga dedit nec quidlibet fortiter egit, aut qui postquam terga semel dedit nil uirtutis inimicum expugnando 465 monstrauit. Audi etiam super hoc Scripturae sanctae consilium: Si spiritus, inquit, Potestatem habentis super te ascenderit, locum tuum ne dimiseris, quia curatio cessare faciet peccata maxima. 15. Sanus es? Lauda custodientem te Dei misericordiam. Infirmus es? Lauda flagellantem pii Patris iustitiam. Bonum est, 470 inquit Psalmus, confiteri Domino et psallere nomini tuo, Altissime. Quomodo ? Ad annuntiandum mane misericordiam tuam et ueritatem tuam per noctem — mane prosperitatem, noctem significans aduersitatem, 475

ac si dixisset: In prosperitate misericordiam, in

aduersitate bonum est annuntiare tuam laudando iustitiam. Sanus es? Audi a quo contineris: Custodit Dominus omnia ossa eorum. Infirmus ? Audi unde consoleris : Multae, inquit, tribulatio-

480

nes iustorum, et reliqua; et: Non sunt condignae passiones huius temporis ad futuram gloriam, quae reuelabitur in nobis. Infirmus es? Audi, ne impatienter doleas: Quem enim diligit Dominus, corripi. Sanus es? Audi, ne insolenter exultes: Quod si extra disciplinam estis, cuius participes facti sunt omnes ; ergo adulteri et non fili estis. Sanus es? Time ne tibi dicatur: Fili, recordare quia recepisti bona in wita tua. Infirmus es ? Opta ut de te dicatur: Et Lazarus similiter mala. Amplectere tu: nunc uero hic consola-

485 tur. Time tu: tu uero cruciaris.

490

495

Verumtamen ne te resolutum ipsa infirmitas aut istum sanitas reddat ingratum, noueritis quia quibusdam infirmitas aut quaelibet flagella aut ad profectum aut ad probationem aut ad solam gloriam Dei sunt; quibusdam autem aut ad correctionem aut ad initium malorum, uidelicet ut dum hic flagellantur nec corriguntur, hic incipiant torqueri, ut in eternum crucientur. Multa enim flagella peccatoris. Vide Pharaonem, considera Herodem. Et quibusdam sanitas aut alia bona temporalia aut ad probationem aut ad aliorum utilitatem aut ad iudicium dantur, nonnunquam uero ideo dantur, ut habundante uiatico in presenti liberius ad mansura bona

500

tendatur,

siue ut, dum pure quis ministrat aliena,

quandoque perueniat ad sua; et dum cum Dei gloria ministrantur momentanea, gloriosus cum boni operis fructu perueniatur ad eterna. Scriptum est enim: Dedit eis regiones gentium, et reliqua. Tanto ergo minus uel affici ad haec utraque debet quis uel extolli,

465/467 476/477 480/482

Eccle. xo, 4. 469/472 Ps. 9r, 2. Ps. 33, 20. 477/478 Rom. 8, 18. Hebr. 12, 8. 482/485 Luc. 16, 25.

475/476 Ps. 33, 21. 479/480 Prou. 3, x2. 491/492 Ps. 31, xo.

499 Ps. 104, 44.

463 nunquam ... dedit] nunquam aut terga dedit Ball. quidlibet ... dedit om. Ball. 486 solutum Ball.

463/464 nec

182

PRAELOOVIA VI, 15-16

quanto minus ad quid sint prerogata in hoc ualet difficile mundo perpendi. 16. Sapiens aut es aut esse uis aut forte diceris ?Stultus secundum Apostolum in hoc seculo efficere ut sis sapiens. Stultus es? 505

510

515

520

525

530

535

Inclina, secundum Salomonem, aurem prudentibus, ne sis stultus.

Sapiens es? Audi: Non plus sapere quam oportet sapere. Stultus es? Audi: Qui autem ignorat ignorabitur. Sapiens es? Audi: Prudentiae tuae pone modum. Stultus es? Audi: Vsquequo, inquit, paruuli, diligitis infantiam, et stulti ea quae sibi sunt noxia cupient, et imprudentes odibunt scientiam ? Sapiens es ? Audi: Intellectus bonus omnibus facientibus eum. Stultus es? Intellige: Qua auertit aurem suam ne audiat legem, oratio eius erit execrabilis. Sapiens es? Caue quod dicit Apostolus: Melzus eius fuerat non cognoscere wiam ueritatis, quam post agnitionem retrorsum conwerti. Stultus es? Vide quid dicat Dominus: Qui est ex Deo uerba Dei audit; propterea uos non auditis, quia ex Deo non estis. Sapiens es? Euita prudentiam carnalem. Stultus? Sectare prudentiam spiritualem. Sapiens? Audi: Ne sis sapiens apud temetipsum. Stultus? Time Deum et recede a malo. Sapiens? Agnosce ipsum tuum nescire. Stultus? Aude sapere, ne temptatio te subiuget antequam metus. Sapiens ? Audi: Sapiens eris, st te non esse credideris. Stultus? Non naturae sed negligentiae sapientia denegatur. Sapiens es? Audi: Altiora te ne quesieris. Stultus? Quae recipit Deus, illa cogita semper. Audite eundem simul utrinque: Neuter excusatur, nec ille qui legit nec ille qui legere noluit, sed plus deliquit qui negauit quod legit. Ille autem, qui cum potuit noluit scire quod faceret, nequaquam euadet, quia dictum est in Iob in cuiusdam descriptione maledictionis, siue scilicet Iudeorum crucifigentium siue Iudae tradentis Dominum, siue principali illi superbiae siue generationi communiter malorum (utrisque enim militat sensus): Rewelabunt celi iniquitatem evus, et terra aduersus eum consurget, et manifestum erit peccatum illius 7m die furoris Domini, cum eis qui dixerunt Domino Deo: Recede a nobis, scientiam urarum tuarum nolumus. Itemque: Ducunt in bonis dies suos et in puncto ad inferna descendunt. Et Sapientia satis idem terribiliter: V ocaui, ait, et non uenistis, et reliqua ; ego quoque in interitu uestro ridebo, et reli503/5041Cor. 3,18.

38. 10." 47. 1."

505 Prou. s,1.

506Rom.12,3.

5071Cor.14,

507/508 Prou. 23, 4. 508/510 Prou. x, 22. 510/511 Ps. x10, .511/512!Prou. 28, 9. :0 513/515. ID Petr. 2, 21. 7515/5126 Tohes, 518/519 Prou. 3, 7. 521/522 Aug. De anima et eius origine 3, 523/524 Eccli. 3, 22. °531/5338lob 20, 27.) 533/535: Tob. 2t, 14. 535/536 Iob 21,13. 536/537 Prou. 1, 24. 537 Prou. 1, 26.

521 antequam] uel priusquam add. sup. V^ 522 sed om. Ball. om. Ball. 532 aduersum Ball. 534 dixerint Ball.

526 sed

PRAELOOVIA VI, 16-17

183

qua. Propheta etiam in Threnis deplorans : Propterea, inquit, ductus est captiuus populus meus, quia non habuit scientiam. Alius uero:

540 Omnis, ait, iniquitas ab ignorantia descendit. Et illud: Noluit

545

intelligere ut bene ageret. Iterumque: Nescierunt neque intellexerunt, in tenebris ambulant, mouebuntur omnia fundamenta terrae. Dominus uero in Euangelio: Qui est, ait, ex Deo, verba Dei audit. Ne uero tu neue ille alter ad qualemcunque sapientiam me putet uos inuitare, preter ad illam quae ex Deo est, et ab aliquacunque, cum cautelam suadeo, compescere, alteram (cum nulla sit alia),

conabor, quo citius expedire potero, fria sicut in corpore, ita et in animo esse genera incrementorum, uerbum e uerbo, sicut hic, id

est, qui plura superius in amminiculo istius operis protulit, prosequens ipsum. Est enim unum, inquit Augustinus, in corpore necessarium, quo naturalis conuemientia impletur in membris ; alterum superfluum, sicut interdum senis digitis nascuntur homines ; tertium noxium, quod cum acciderit tumor uocatur ; etenim sic membra crescere dicuntur, reuera enim locum occupant am555 pliorem sed expugnata bona ualetudine. Ita in animo quaedam quasi naturalia incrementa sunt, cum honestis et ad bene beateque wiuendum accomodatis augeri dicitur disciplinis. Cum uero ea discimus quae mirabiliora quam utiliora sunt, quanquam nonnullis rebus plerumque opportuna, superuacanea tamen et de illo 560 secundo genere numeranda sunt. Noxium uero illud genus est artium, quo anima sauciatur. Istud ergo (ut haec tria qualiter accipi debeant suggeram) pessimum genus sciendi omnimodis respuendum, secundum cauendum, primum est amplectendum; ipsa est enim uera sapientia, immo nulla alia, quae nulla suadet 565 nisi honesta, nulla docet nisi utilia, nulla precipit nisi Deo acceptabilia. 17. Prudens es? Esto et simplex. Simplex es? Esto et prudens. Nec enim unum sine altero aliquid ualet, ut esse uirtus ualeat. Nam prudentia sine simplicitate calliditas, simplicitas sine pru570 dentia fatuitas est. Audi Dominum dicentem: Estote prudentes sicut serpentes, el simplices sicut columbae. Volo ergo te, ut de quodam satis Gregorius ait lepide, scienter nescium et sapienter esse indoctum. Letus es? Vtinam in Deo. Tristis es? Vtinam pro incolatu tuo. Letus es? Audi in quo gaudere debeas: Gaudete ın 575 Domino semper. Tristis es? Audi qualiter affici debeas : Quae enim, 550

538/539 Is. 5, 13. 540 cf. Clemens, Epist. 3, 64 (Hinschius, p. 55). 540/541 Ps. 35, 4. 541/542 Ps. 81,5. 543 Ioh. 8, 47. 547/560 Aug. De quant. anim. x, 19, 33 (PL 32, 1054). 570/571 Matth. 10, 16. 571/573 Greg., Vita s. Ben. praef. (PL 66, 126B). 574/575 Phil. 4, 4. 0575/5177 Gor. 7; 10:

555 sed om. Ball 562 suggeram] suppetam Ball. post utinam] esses Ball.

573 esse om. Ball.

184

580

PRAELOOVIA VI, 17-18

ait Apostolus, secundum Deum tristitia est, penitentiam in salutem stabilem operatur ; seculi autem tristitia mortem operatur. Dicit tibi Psalmus: Letamini in Domino. Dicit et tibi Apostolus: Omne gaudium existimate fratres mei, cum in temptationes uarias incideritis. Audiat igitur letus, ne insolescat: Vae uobis qui ridetis nunc, quia flebitis. Audiat tristis, ne amarescat: Beati qui nunc fletis, quia ridebitis. Letus: Gaudete quod nomina uestra scripta sunt in celo. Tristis: Iterum

585

599

autem widebo uos, et gaudebit cor

uestrum, et gaudium uestrum nemo tollet a uobis. Letus: Spe gaudentes. Tristis: Quasi tristes, semper autem gaudentes. Audiat utique tristis: Gaudete iusti in Domino. Letus: Plange quasi uirgo. Tristis: Gaude et letare, filia Syon. Letus: Quantum exaltauit se, et in deliciis et letitia fuit, tantum date ei luctum et planctum. Audiat tristis: Tristatur aliquis uestrum? Oret equo animo et psallat. Audiat letus: Hilarem datorem diligit Deus. Haec itaque duo ita compegi, ut et tristis merorem equanimitate, oratione, et crebris, si ad hoc idoneus est, psalmodiis mitigare contendat, ne rancorem incidat ;et letus hilaritatem sui non alio

595

600

quam cum Dei gratia in operibus bonis Deo ostendere humiliter satagat, ne offensam pro letitia incurrat, et meritum pro beneficio preparet. Dictum est enim a quodam, ut credo, ueracissime (hanc enim prerogatiuam sibi dicendi comparauit puritate, ut de ipsius testimonio nullus debeat dubitare): Qui panem egenti tribuit tristis, et banem et meritum perdit. Hinc et ille qui superius, id est Augustinus, sepissime: S7 cum hilaritate, inquit, bonum facis, tunc facis ; si autem cum tristitia, fit de te, non tu facis. Cum itaque importunius temporale gaudium cordi subrepit, respondeat intus moderatus uigor animi dolens de cecitate presentis seculi: Quale mihi gaudium erit, qui in tenebris sedeo, et lumen celi non uideo?

605 Rursus, dum sese tristitia intolerabiliter ingerit, erecta in arcem

610

mentis constantia dicat: Quis nos separabit a caritate Christi? tribulatio ? an angustia ? 18. Cum igitur naturale quodammodo sit omnibus magis flere quam ridere, siquidem a fletu omnes uidemur nascendo incipere, conuincitur legem naturae excedere, qui dissolutior in ridendo existens, raro, aut forsitan nunquam, nec pro desiderio celestium

578 Ps. 31,17. 579/580 Iac. 1, 2. 580/581 Luc. 6,25. 581/582 Luc. 6, 21. 582/583 Luc.10,20. 583/584 Ioh. 16, 22. 584/585 Rom. 12.012.

585 II Cor. 6, ro.

586 Ps. 32, 1; Ioel ı, 8.

587 Thren. 4, 21.

587/588 Apoc.18,7. 589Iac.5,15. 59011 Cor.9,7. 598/599 cf. Aug., Enarr. in Ps. 42, 8 (CC 38, p. 481). 600/601 Aug., Enarr. in Ps. 91, 5 (CC 39, p. 1282). 603/604 Tob. 5, 12. 606/607 Rom. 8, 35. 577 seculi ... operatur om. Ball.

578 Apostolus om. V, add. sup.V* 581 593 ne in rancorem Ball.

nunc om. Ball. quia plorabitis et flebitis Bal]. 600 tunc] tecum Ball. — 602 subripit V

PRAELOOVIA VI, 18-19

185

nec pro iactura terrestrium nec pro ipsa mortalitatis contemplatione, quae propter ipsum ineuitabilem occasum tot cottidie subiacet casibus, quot seruit necessitatibus, fletum aliquem corde 615

620

625

630

proferre aut oculis ualet elicere. Quod enim aliquotiens utilior quam letitia sit tristitia, testatur qui dicit: Cor stultorum ubi letitia, et sapientium ubi tristitia. Cui ille, qui superius, satis concinit laute: Vtilior, inquiens, sepe tristitia est, quae comitem solet habere grauitatem. Alius item: Iso, inquit, nostro Deus gaudet lamento ; unde dicitur: Ante ruinam exaltatum cor ;et illud quod tametsi de futura perditione maxime, tamen et de presenti potest intellegi euentuum uarietate: Risus dolore miscebitur, el extrema gaudii luctus occupat. Quomodo ergo inter haec utraque statum mentis debeas moderari, sapienter te docet qui dicit: In die malorum ne immemor sis bonorum, et in die bonorum ne inmemor sis malorum. Hoc enim facto nec letitia dissolutum nec tristitia faciet desperatum, quod facundissime ille incomparabilis eloquii, supra qui paulo, ore depromit aureo, Sz qua, inquiens, est presentis temporis letitia, ita est agenda, ut nunquam amaritudo sequentis supplicii recedat a memoria. His ita confectis, pensandum est cuique unde in presenti gaudere debeat, ne in futuro doleat; uel unde tristari, ne notam rancoris incurrat ; nam et rident homines in presenti et plorant, et

635 quod rident sepe plorandum est et quod dolent gaudendum. Ridet

enim quis quod plorandum est, sicut de quibusdam dicitur : Letantur cum malefecerint, et exultant in rebus pessimis. Item plorat aliquis, cum ei aliquid aduersi contigerit, cum potius gaudendum est illi, quia Quem diligit Dominus corripit, flagellat autem omnem 640 filium quem recipit. Vnde igitur oportet gaudere nisi de profectu piorum ? Vnde tristari nisi de defectu eorum? Vnde gaudere nisi de felicitate promissa? Vnde tristari nisi de peregrinatione hac diuturna? Pernullum enim est desiderium patriae si desunt penitus lacrimae in peregrinatione; et frigida nimis torpet karitas in 645 corde, si de profectu fraterno gaudere et pro defectu nescit omnimodis dolere. Vnde et Augustinus: Odit, ait, patriam et ualde uituperat, qui Putat sibi bene esse, cum peregrinatur. 19. Est etiam alia non usitata quidem multis, sed tamen Dominicis mandata preceptis causa exultationis. Enumeratis quibus616/617 Eccle. 7, 5. 617/619 cf. Greg., Moral. 2, 36, 52 (CC 143, p. gr). 619/620 Greg., Hom. in eu. 2, 31, 8 (PL 76, 1232). 620 Prou. 16, 18. 622/623 Prou. 14,13. 625/626 Eccli. 9, 27. 629/631 Greg., Hom. in euang, 2, 39, 3 (PL 76, 1296B). 636/637 Prou. 2, 14. —639 Prou. 3, 12. 639/640 Hebr. 12,6. 646/647 Aug., Enarr. in Ps. 93, 6 (CC 39, p. 1306). 620 post cor ras. 4 litt. V 622 euenturum Ball. 624 debeat Ball. nec] ne V 641 de] pro V, corr. V? 643 pernullum] leue Ball.

627

186 650

PRAELOOVIA VI, 19

dam quippe aduentum eius precedentibus signis, ait discipulis: His autem fieri incipientibus, respicite et leuate capita uestra, quoniam appropinquat redemptio uestra; quasi dixisset: Dum transire ea quae non amatis cernitis, prope illud scitote esse quod inhianter quesistis. Valde autem metuendum hoc exemplo cui-

655 quam Christiano de percussione mundi dolere, ne, dum mundum

660

compatiendo ei deprehenditur diligere, inimicitias Dei uideatur incurrere, Apostolo terribiliter intonante: Quicunque uoluerit amicus esse seculi huius, inimicus Deo constituitur. Neque enim lugendum est in precibus pro re terrena, quia uidelicet iuxta dictum Gregorii fructum nullum habent lamenta, quae cum lacrimis student querere peritura, quod et Esau approbat consternatio cassa; quamquam, licet moderate, etiam de rebus minimis Deum

665

oporteat precari uel, sicut in Timeo dicit Plato, Dei presidium implorani. Quid autem in talibus sit agendum, monstrat Abacuch prophetae oraculum, qui, dum quasdam seculi dinumerasset clades, concludens adiunxit: Ego autem in Domino gaudebo. Et Psalmista: Letabitur, inquit, iustus, cum uiderit uindictam, uidelicet

sciens adesse in proximo remunerationem bonorum, cum cre670 brescentem uindictam uiderit malorum. Itemque: Renuit consolari anima mea. Hoc itaque est gaudium bonis specialissimum, huic nullus communicat impiorum. In hoc enim seculo impii eque utiusti et gaudere uidentur et affici. Gaudent enim cum adquirunt, gemunt cum perdunt. Similiter sancti, et non similiter, quia ex 675 rebus etiam differentibus; nam illi pro dampnis terrenis, isti pro celestibus desideriis; et tamen gaudent sancti cum adquirunt, utique fructum laborum, mereunt autem cum perdunt, id est, cum

aliquos de consortio sui excidere conspiciunt. Irrident illi pie plorantes, deflent isti inaniter ridentes, inaniter etiam lugentes; a 680

68 i

risu enim ad luctum, a fletu etiam pergunt ad fletum, a fletu cum risu, ad fletum sine risu; luget quippe quilibet eorum proximum euntem ad regnum, cum potius deberet lugere seipsum festinantem ad interitum. ‘ Tu ergo ne insolenter gaudeas, ne inaniter lugeas; gaude in Domino, letare in Deo salutari tuo; luge in seculo, geme pro celesti

desiderio; plange pro tuo et proximi peccato, suspira et tristare pro incolatu hoc diuturno. Dabit tibi ille pro luctu gaudium, pro gemitu exultationem, pro planctu iubilum, qui est consolatio

651/652 Luc. 21, 28. 657/6581ac.4,4. 660/661 Greg., Moral. x1, 9, 13 (CC 143A, p.593). | 661cf.Gen.27,34. 663/664 cf. Boethius, De consol. 668 Ps. 57, 665/667 Hab. 3, 18. phil. 3, 9, 99-102 (Plato, Tim. 27C). 1. 670/671 Ps. 76, 3.

659 re est terrena V

680 risu] uisu Ball.

PRAELOQVIA VI, 19-21

(o

187

mestorum, spes laborantium, auxilium pereuntium; qui loquitur per Euangelium: Iterum autem uidebo wos, et gaudebit cor uestrum, et gaudiwm uestrum nemo tollet a uobis. lam enim olim et hoc Propheta promiserat: Et dabit, inquit, tibi Dominus coronam pro cinere, pallium laudis pro spiritu meroris. Securus ergo cinerem porta, cui promittitur corona ;gesta meroris transitorie spiritum, 695 cui manet sine fine laudis pallium. Obtempera precipienti sedulus, immo amplectere refouentem gratissimus. Qui flent, ait, tanquam non flentes, et qui gaudent tanquam non gaudentes ; id est, si fles tristitia presentis mali, gaude spe futuri boni, et si gaudes ad temporale commodum, time eternum iudicium. Consiliatorem 700 enim, ut ait Gregorius, animum inhabitat, qui dolens de presentibus ad eterna festinat. 20. Verum quia ad calcem nos, Deo annuente, uidemus propinquare preloquii, cauendum est ne properantius quam expedit festinantes, quia semel cepimus omnes admonere, aliquem relin705 quamus, aliquem neglegamus ;quod ne fiat, hortor etammoneo ut 690

omnes Christiani, omnes baptizati, omnis ordo, conditio, sexus, etas, et professio, diuites, mediocres et pauperes, sani et infirmi,

iuuenes et senes ipsique infantes, peccatores et iusti, clerici et laici, omnes, inquam, nullo relicto, nullo excepto, qui partem uolunt 710 habere in Christi regno, omnes seipsos ammoneant, omnes aures cordis adhibeant illi parabolae, quam de rege et seruis, bono et malo, quorum unus quinque, alius duo, tertius unum erogandum suscepit talentum, proposuit Dominus ipse. Hoc enim, quod illum dicit egisse, ipse cotidie non desinit agere; illa quae ipsis contigisse 715 narrat, uniuersis in die iudicii pro diuersitate operum contingere, qui habet aures audiendi, audiat, intelligat et incunctanter agnoscat. Nemo se potest excusare nullum talentum accepisse, etiamsi omnino debilis uideatur esse, cum et ipsa infirmitas sepe detur pro munere. Habet aliquis sapientiam? Maximum hoc est 720 talentum, nullum enim maius. Habet diuitias ? Est quidem minus, sed ad erogandum aptissimum. Vtitur qualibet arte? Valet ex ea multiplicare talentum perutile. Habet locum apud principem uel amicum ? Et quod non ualet ex suo, ex illius potest operari talento. Desunt omnia ? Sed tamen adest uita ;adsit et uoluntas bona, nec 725

minora congerit lucra. 21. His igitur districte et capitulatim, licet ueluti ex superfluo, quia nec proposita fuerant animo, uerum non inutiliter transcursis, ut puto, postquam paucis, quomodo diuina medicamina et omnibus omnia, et singulis congruant singula premonstrauimus;

690/691 Ioh. 16, 22. 692/693 Is. 61, 3. 696/697 I Cor. 7, 30. 699/701 cf. Greg., Moral. 8, 9, 18 (CC 143, p. 395). 716 Matth. 11, 15. 696 gratissimum Ball.

702 uidemur Ball

721 sed om. Ball.

188 730

755

PRAELOOVIA VI, 21

superest ut modo illum, cui ipsum porrigimus agonisticum, alloquentes, ita demum quaedam beati Augustini interponamus de utilitate uigiliarum; et sic ordiamur in nomine Domini ipsum. Adesto itaque totus, et haec quae dicuntur fenestratis animi percipe sensibus. Primum omnimodis a te uolo perquirere, utrum propria sponte

hoc tam singulare uelis certamen adire. "Ita est", inquis. Si igitur ita est, rogo in ipsis initiis antequam scilicet hoc tam arduum iter et a paucis aggressum, a quibusdam uero segniter inchoatum, segnius derelictum; a quibusdam fortiter arreptum, longe aliter 740 consummatum ; ab aliquibus autem bene inceptum, obtime peractum, adire incipias — ut primum pede solertis discretionis sollicite pertemptes, utrum hoc, dum bene inchoaueris, ad calcem perducere ualeas obtimae perfectionis. Incassum quippe tam summum bonum incipitur, si ante finem deseratur, nec in sacrificio 74 5 Dominiaccepta est hostia, si defuerit cauda. Tacitis etiam fratrum indumentis, Ioseph tunica polimita refertur et talaris — polimita propter diuersitatem, talaris propter consummationem. Quibus contra Propheta impiis imprecando: Fiant, inquit, sicut fenum tectorum ; illeque, qui laborantibus ad uesperum denarium reddere consueuit: Qui perseuerauerit usque in finem, hic saluus erit. Milleque hinc occurrunt testimonia, quibus monstratur nil boni ualere initia, si desit perfectio sancta. Commonefaciat itaque ad summa nitentem animum similitudo illa Domini, quam protulit, ut in uerbis legitur Euangelii: Ouis enim, inquiens, uolens turrim 75 VA edificare, non sedens prius computat sumptus qui necessarii sunt, si habet ad perficiendum, ne forte cum posuerit fundamentum, et non potuerit perficere, omnes qui uiderint incipiant illudere ei dicentes : quia hic homo cepit edificare et nom potuit consummare ? Quod totum ideo constat prolatum, ut scias commodius esse 76 o quemlibet in imis sese humiliter comprimere, quam inconsulte summa temptare nec adipiscendo uerecunde deficere spectatoribusque occasionem irrisionis prebere. Et quidem prouidendum summopere, ne, dum a bonis communibus ad ea, quae multorum uires superant, inprouide quiuis nititur, nec perseuerando ad id 76 i peruenit quod inchoando conatur, contingat illi quod in Iob legitur, quia omnes qui eum uiderint dicent, ubi est? — uidelicet quia

744/745 cf. Leu. 3, 9. — 745/747 cf. Gen. 37, 23 ; Greg., Moral. 2, 37, 55 (CC 143, p. 93-94). 748/749 Ps. 128, 6. 749 cf. Matth. 20, 8-9. 750 Matth. 10, 22.

754/758 Luc. 14, 28-30.

732 ordiamur] adoriamur Ball.

766 Iob 20, 7.

— 735 post sponte vas. 2 litt. V

736/737 si

igitur ita est rogo scripsi, si igitur ita est ego V, ego exp. V^, si igitur ita est uide

ergo Ball.

746/747 talaris ... consummationem om. V, add. sup. V?

uolens] uidens V

761/762 -que om. Ball.

754

765 inchoando] -an- in corr. V1

PRAELOOVIA VI, 21-22

189

nec hic, ubi communiter cum ceteris bene uiuere, nec illic inuenitur, ubi transcensis aliis singulariter uisus est festinasse. Jo

7»

Multiplices inter haec subtilesque nimium diaboli insidias conuenit considerari, inuidiam eius maximam hancque ueluti proprie illis intendere, quos ad sublimiora uiderit festinare. Se enim uidens delapsum ad ima, dolet indicibiliter, quando aliquem euehi considerat ad supera. Tribus quippe obsidionum generibus horum unumquemque cotidie non cessat uallare, in initio scilicet intentionis, in itinere actionis, in fine consummationis.

22. De his tribus si per singula plenius cupis edoceri, habes ea sufficientissime in Moralibus Gregorii. Quod si obstinato, ut obtamus, animo, dictum reminiscens: Qui obseruat wentos, non semi-

780

nat ; et qui considerat nubes, non metit, huiusmodi adire luctamen interitus desideras, caue ante omnia, ne quid terrenum, ne quid seculare,.ne quid bestiale in tuo resideat corde: Bestia enim si tetigerit montem, lapidabitur. Inde hocin mari magno et s patioso, in quo sunt reptilia, quorum non est numerus, nauim adhuc tuam esse

considerans, sollicite draconem, moneo, caueto. J/lude ei, ante785 quam ipse tibi. Regulum in ipso uisu intentionis obserua. Scito eius

naturam

esse, ut, cum

quoque uisu hominis uipereae suggestionis aspidalis inchoationis 799 frontem monstraueris

prior hominem

uidens interficiat, ipse

preuentus interficiatur. Linguam quoque sollicite preuide, et surgens prauum opus ualebis necare; cumque hominis primam in principio operis, satage ne in bestiam

desinens inrationabilis executionis, monstro onocentauri noteris.

795

Congregationem ypocritae sterilem caue; scirpum ante solem humectum in ortu eius arentem deuita. Fecundas quidem, sed neglectas uites conspice a bestiis et uolatilibus uoluntarius conculcari quam steriles. Terram duabus ne uelis ingredi uris, dum et bona Dei amore facis et placere hominibus exinde cupis. Thesaurum publice in uia ne feras, ne a latrunculis, qui uiam obsident,

800

depredantibus perdas. Ventum ne captes inanem, unde eternam debes percipere mercedem. Inter omnia enim milleformis et tortuosis flexibus innumerabiliter sinuati serpentis genera astutiarum, cautius obseruandum noueris nullum quam uitium cenodoxiae pessimum. Hoc enim ita subtilissime in sanctorum utitur expugnatione, ut, nisi se cauerint

uigilantissime et latrocinantis dolos, non dico in intentione, sed et 778/779 Eccle.xz, 4. 781/782 Hebr. 12, 20; cf. Ex.19,12-13. 782/784 Ps. 103, 25-26. 784/785 cf. Ps. 103, 26. 785/787 cf. Isid., Etym. 12, 4, 67. 791 cf. Greg., Mor. 7, 28, 36 (CC 143, p. 360). 792 Iob 15, 34. 792/793 cf. Greg., Mor. 8, 42, 66 (CC 143, p. 432). 795 Eccli. 3, 28.

767 uiuere] ualere Ball. 774 unumqueque V 780 interritus Ball. 791 onocentauri correxi, monocentauri V 797 a] om. V, add. sup. v2

804 sed om. Ball.

190 805

810

815

820

825

830

PRAELOOVIA VI, 22-23

in omnimodo actionis corpore prouide curauerint deprehendere, improuise eos percutiens grauius ipsa uirtute deicere quam soleat uitiis supplantare. Tunc demum linguam ipsam tuam prudentissime restringe. Haec enim, teste Augustino, in tantum facilis et labilis et ad deiciendum ex arce animum est procliuis et efficabilis, ut sepe contingat, ut quod mens non cogitat, ipsa loquendi facilitate incurrat. Et ne leue autumes in uerbo labi sepe, audi, Iacobus quid tibi dicat Apostolus precipue: Si quis se putat religiosum esse non refrenans linguam:suam, sed seducens cor suum, huius uana est religio. Et alibi: Lingua inquietum malum, plena ueneno mortifero. Itemque: Mors et uıta in manibus linguae. Rursumque: In multiloquio peccatum non deerit. Pulchreque quidam nostrorum duobus adiunctis: Nullatenus, ait, quis saluari putandus est, quandiu inordinatis moribus adherere, superuacuis uerbis delectari, turbulentis cogitationibus non timet deuastari. Deo autem gratias. Ecce enim subito et ueluti ex improuiso, dum cauendae istum loquacitatis gratia in testimonium ascire studui, totum pene negotium, quod multis uerborum circuitionibus uix posse putaueram expediri, confeci. Vis enim saluari, remunerari et coronari? Dum caues ab operibus inordinatis, parce et a uerbis superuacuis, contine te et a cogitationibus immundis, sequere inoffenso pede operis uocem Domini uocantis: Qui enim, ait ipse, uult post me uenire, abneget semetipsum, tollat crucem suam, et sequatur me. Sequi autem, id est imitari, est Christum eadem, qua ipse pergit, uia ire post ipsum, quod est non ambire terrena, non caduca sectari lucra, honores declinare infimos, aduersitatem

mundique contemptum pro amore eius libenter amplecti, cunctis prodesse, etiam ultra uires, uelle, iniurias nulli inferre, a quouis

autem illatas patienter sufferre, ipsis quoque inferentibus, bene835 ficia, si est unde; sin alias, oratione sedula illis ueniam postulare;

quoscunque ualet secum ad amorem patriae celestis erigere. 23. His piae uoluntatis conatibus si tein campo prius exercueris

operationis, inuictum, 840

fateor, athletam imperatori palestritae,

editioribus spectatoribusque exhibes cunctis, dummodo et in his, ut quibusdam miserrime contigit, non defetiscaris et semper ad potiora nitaris, donec bono certamine obtime certato, cursu felici-

ter consummato, fide indeficue seruata, perenni remunerationis brauio gloriose diteris. Ideo autem, ut reor, ipso disponente, in cuius manu sumus et nos

813/815 Iac.1, 26. | 8151ac.3,8. 10, 19. 828/829 Luc. 9, 23.

y?

816Prou.18,2r.

810 inefficabilis V 829 alt. est om. Ball. 840 defatiscaris Ball.

— 816/817 Prou.

833 ultra om. V, add. sup.

PRAELOQVIA VI, 23

191

845 et sermones nostri, ita in longum producta est oratio, ut monstratis minorum actionum qualitatumue proprietatibus, tandem perueniretur ad summum, quem tu aggredi conaris, apicem actuum, quatinus ab imis preceptorum Domini ueluti per scalam caute cessimque scandendo ad elatiora prouectus, nil amplius restet 850 quod requiras in imis; qui per inaccessibilem multis uiuendi

855

860

ordinem ipsis iam herere mereberis summis; siue etiam ut (de qualicunque ordine, conditione, dignitate, affectu, sexu, etate ad id certaminis opus milies predicabile manus uolueris dare) istic inuenias quomodo te prius in tuis exercitare debeas, ut ita demum ad ea, quae ultra te sunt, felici progressu conscendas, ne quando missa semel manu in aratrum, alicuius domesticae prouisionis obtentu oculos intentionis ab incepto cogaris retorquere retrorsum, et aut tortuosum et inutilem facere sulcum aut arantum uulnerare uestigia boum. Quod si aliquis, ut iam in alio docuimus epilogo, inuenitur, qui non sui sponte, sed alterius factione hunc uiuendi ordinem imitari cogatur siue certo siue omni tempore uitae, iam in posterioribus illi me credo satisfecisse. Hic iam nil amplius credo residui nisi hoc adicere, ut, si forte ab hac necessitate cum Dei «gratia contingat

865

liberari, nullo unquam tempore ex toto assuetum in penitentia pretermittat morem uiuendi, sed diebus residuis omnibus in eius pareat actibus, quod eum suis habenis a petulantis uanitatis amfractibus iam olim coercuerit misericors Dominus. Hoc facto,

et meritum adquirere sibi et gratiarum actionem magistro et satisfactionem Domino et laudem referre uidebitur Deo, qui eum in presenti flagellauit, ne in eternum perderet, temporaliter eru' diens, ut sempiterni regni sui dignum heredem constitueret. Quod si secus hanc nostri consilii declinare ei placuerit uiam, ille quid agat uiderit ; nos tamen ualde metuimus, ne sibi hoc diuinum 875 conueniat opprobrium, quia non est inuentus qui rediret et daret 870

gloriam Deo; et, quod adhuc grauius, sententiae illi subiaceat,

880

885

quam idem Dominus de inmundo spiritu exeunte et octeno capite redeunte monstrauit. Vnde et cuidam sanato ait: Vade, et amplius noli peccare, me deterius tibi aliquid contingat. Et illud quod Propheta deplorat :Percussisti eos, inquiens, nec doluerunt ; attriuisti eos, et non sunt reuersi. Considerandum etiam huic uideo, quia quosdam longa egritudo ad uitam sepe reformat, quos postea leuissima cuiuslibet rei occasio, dum se quasi quadam securitate resoluti incautius custodiunt, a uita funditus extinguit. Hoc ergo ne et sibi contingat metuat et saluti suae talium quis consilium,

II.

875/876 Luc. 17, 18. 877/878 cf. Luc. 11, 24-26. 879 Ioh.s,:4. 880/881 ler. 5, 3. 864 gratia add. Ball.

872 sui om. Ball.

878/879 Ioh. 8,

192

PRAELOOVIA VI, 23-24

dum locus est, capiat, ne, dum rursus uoluerit, non ualeat.

24. Ceterum si aliquem forsitan mouet, quod modernis in hac prefatione doctorum exemplis eque usus sim ut antiquis, et concentorem

me, siue usitatius compilatorem,

hac de causa uelit

dicere, quasi qui alienis sumptibus propria uelim construere, causam non immoror reddere. Dicente enim Psalmista: Domine, rigans montes de superioribus suis, quantum ipso irrigante per ipsos ariditatem ingenioli mei, qui et ipsorum superiora per se irrigauit, et per illos istos, perque illos nos nimium adhuc arentes — 895 non quia defuerit imber, sed quia nos, magis puluere uitiorum squalere quam pluuia uoluntaria, quam segregauit ipse hereditati suae, complui malentes, tegmine nos quodam obteximus iniquitatum — intelligere potui; uisum est congruum eorum, sicuti et antiquorum, indifferenter nos uti exemplis debere, siquidem ea, 900 quae ipsi acceperunt a superioribus, ita nobis pluerunt inferioribus, ut in quolibet sensu proprie quiddam eorum debeat accipi, ipsis discernentibus pateat apertius, nec sit alicui opus errare per deuia, et propria non propriis attribuere locis, dum quid eorum quem specialiter obtineat sensum, quemue rite occupet locum, in 905 tractatibus copiosissime inuenis ipsorum; et ideo dum utilitas postulat te aliquid de Scripturarum testimoniis allegare, non esse opus inutilem aut fortassis periculosum laborem assumere, sed ita ut sunt ab eis prolata proferre. Siquidem illorum magis quam priscorum inniti exemplis et laberintus Scripturarum adhuc perinaggressibilis mihi et exemplum suasit duorum, quos in Ecclesiastica Hystoria filios pinguedinis uocitatos et luminaria dextra leuaque assistentia candelabro legis, quos Cappadotia tanto tunc temporis uicinis regionibus fecundior, quanto ipsis nubibus com890

plutior, protulit, nutriuit, et docuit, immo quibus ipsa imbuta, 915

nutrita et edocta luminosius cunctis enituit ; qui, cum per tredecim annos

omnibus secularium Grecorum

libris, remotis solis

diuinae Scripturae uoluminibus, operam darent, earum intelligentiam non ex propria presumptione, sed ex maiorum scriptis et auctoritate sequebantur, quos et ipsos ex apostolica successione 920 intelligendi regulam suscepisse constabat. Et quia nemo scit nisi quod discit (dicant uero quidam etiam quae ignorant), non potui, ratione cogente aliqua dicere, nisi scita narrare, licet et ambigua quaedam, licet perpauca et ipsa merori necessaria, uidear inseruisse. 891/892 Ps. 103, 13.

896/897 Ps. 67,10.

911/912 cf. Ex. 35, 14.

893 superiores Ball. 894 per istos illos Ball. in em. 895 sed om. Ball. nos] non Ball. puluereo Ball. 896 squalore Ball. hereditatis V 899 indiferenter V — 901 quiddam V, quidnam Ball. inem. ^ 905 copiosissimis Ball 908 sint Ball. Ball. 920 scit] sit V

909 et Ball, est V

913/914 completior

PRAELOOVIA VI, 25 925

193

25. Est et alia, sed iam superius reddita, nec minor istius cunctationis ratio, uidelicet ne, si minus aliquis nostra auctoritate,

quae nulla est, ductus, etiamsi aliquid haberet quod de suo proferret, his, quae dicta uel dicenda erant, fidem dare recusauisset,

saltem his, qui de Scripturis ea decerpere et sano sensu ad nos 950 ualuerunt deferre, nobis consonantibus credere minime detrecta-

ret. Qui enim in me nil unde placere alicui queam inuenire ualeo, quantum cunctis displiceam scio, uerissimamque illam esse sententiam approbo, quia cuius wita despicitur, restat ut et predicatio

contempnatur, et ideo aliquid mea auctoritate, etiamsi adesset

ulla, absque illorum comitatu proferre timeo, ne notam increpationis ipsea Domino et legentes occasionem reprehensionis eorum, quae dico, a me ipso accipiant, qui dico. Cuiuscemodi autem gratia rei libellum cudere ausim, in fine operis licet ponere decreuerim, tamen quia locus nunc sese ingerit oportunus, dicendum puto conuenientius. Peccatis itaque meis (heu dolor!) facientibus et 940 multo maiora merentibus, ad haec quae patior deuolutus, dum quid dudum fuerim, quid modo sim, quid non fuerim, quid non 935

sim, quid esse debeam, quidue debuerim, conspicere uolo, nec ualeo, cecitatem hanc unde, ubi uel qualiter contraxerim cogito; 945

sed nec largitori luminis nec ductoribus ipsis unde conquerar uel succenseam inuenio, sed propriae neglegentiae, torpori et segnitiae illud imputandum conspicio. Et hoc quidem quantum ad nec percepta.

Vbi uero ad ea quae percepi quidem, sed percepta rursus contuli 950 oblitui, uenio, maximae

meae crudelitati, maximae in propriam

necem tyrannidi, maximo deputo crimini, quod me proprio actu

ita sauciaui, obrui et obcecaui, ut, si quando oculos attollere in

955

960

illud cupiam lumen quod amisi, tanta noxiae consuetudinis a meipso obnubiler albugine, ut non modo uidere, quod cupio et ueluti somnium aduolans ad mentem reduco, nequeam, sed ipso lumine repercussus ipsas tenebras cum quodam oblectamine repetam quantotius. Hoc diuturno iam multum fatigatus cecumine, ipsum lucis datae sed perditae hesit paululum animo auctorem iam nunc (licet, ut mihi uidetur, uel sero) requirere, quatinus ille oculos mentis meae suae misericordiae unguat collirio, qui mihi eos sanos lucisque capabiles contulit in principio, sensumque cordis ipse splendificet, qui omnia quae uoluerit ualet. Et quia, ut dixi, paululum quid amoris iam animo hesit, ipso iam amore, eo largiente qui dedit, et ipsum meruisse me intelligo, ut sciam me

933/934 Greg., Hom. in eu. 1, 12, 1 (PL 76, 119A).

930 uoluerunt Ball. 937 cuiusmodi Ball. 939 nunc] nec Ball. 950 maxime V (bis) 955 sed om. Ball. 958 sed om. Ball. 959 nunc V, nec Ball.

194

PRAELOOVIA VI, 25-26

965 non subito et impudenter ipso, quo adhuc caligo, uisu debere in

970

975

ipsum splendorem ingerere, ne, reuerberatis ipso fulgore obtutibus, ad peiores quam nunc tenebras redeam cum dedecore. Captanda ergo mihi censeo quaedam eiusdem lucis anteuicinia, quibus paulatim assuefactus, et quantulumcunque oculis eorum usu expulueratis, quandoque inrepercussa acie ipsum ualeam luminis radium intendere ipsumque inhianter concupiscere, et, quotiens sese dignabitur ingerere, libero aspectu cernere cretumque sine fine ualeam amare. Quod totum ut merear adipisci, uisum est mihi eorum medicorum assuefieri excubiis, qui modernius quidem, sed tamen apertius, super hoc disputantes, ita suae artis condiderunt libellos, ut in omnibus et imitarentur magistros et instruerent discipulos — qualiter scilicet lux ipsa querenda, inuenienda, tenenda, cernenda,

980

amanda, quo collirio oculi inunguendi, quo bono a noxio puluere expuluerandi, qua obseruantia nutriendi, qua cautela sint conseruandi. Quorum omnium me perspiciens indoctissimum, attamen iam olim eiusdem lucis amatorem effectum, libellum ex illorum

dictis mei causa condere uolui istum, in quo nihil a me mea industria prolatum, sed in eorum medicinalibus inuentum conge985 rerem medicaminis plurimum nec taxarem priorum ullos per me librorum angiportus lustrare (in quibus etsi ad aliquid facilis introitus sed per plura difficilis exitus), sed illos per omnia sequerer, eorumque gressibus tritum callem aggrederer, qui multigenis scrutiniis eisdem diutina frequentatione peragratis, iam absque 990 alicuius amminiculo ductoris — solo scilicet qui eos circumfluxit, introfluxit et preterfluxit, fontis lumine preeunte, comitante et sequente — libero cursu ualuerunt incedere. 26. Egi autem hoc, non ut hacarte doctrinam conferre presumerem alicui, sed ne rursus haec eadem meditata, ut iam fecerant, 995

subterfugerent mihi. Nec mirum si pauca congeri, pauca etiam ualuerint recordari, recordata etiam non adeo disserte satis decu-

satimque proferri, cum et habundanter tam paruo sufficiant operi, desint etiam qui solatium ferant libri, absint et colloquentes amici, obnubilans etiam ipsam mentis aciem adsit labor infortunii, 1000

1005

memoriam uero meror hebetauerit; cum equidem et ipsa obmutiscere soleat facundia, si egra sit conscientia, nec male quassata corda bene sonet in cithara. Aduerte igitur, lector, quis me ad hoc impulerit angor, quae calamitas, quae necessitas has mihi scribendi monstrauerit uias. Prima quidem (ut recapitulando dicam planius) causa obliuionis fuit metus, quo (ut totum euomam uirus grassantis ueneni) timui, ne, sicut iam omnigenis uitiorum ruderibus oppressus malorum-

976 condiderint Ball. 979 bono an noxio Ball. 985 taxarem] cessarem sugg. Ball. 987 pr.sedom. Ball. Ball. 1002 chorda Ball.

984 sed om. Ball. 1001 egra]aegro

PRAELOOVIA VI, 26

IOIO

195

que tenebris uallatus, ac multis secularium curarum noxiis interpellatus clamoribus, obliuiscerer ea penitus, dum mealiquid ex his retractando recolere potius se multimode sim gauisus. Secunda ut, quia (ut dixi) desunt libri, desunt et confabulantes socii, adest tristitia excrutians, meror ipse animum indesinenter corrodens,

1015

IO20

haberem in hoc aliquod solatium, uterer eo quasi quodam colloquente amico, refouerer eo quodam ueluti socio. Nec questus sum, iuxta comicum, egomet mihi dicendo: Quis leget haec?, me lectorem, me operis solummodo (etsi non alterum) istius perspiciens amatorem, quandoquidem aliis indigens, hoc saltem solari posse eum qui mihi inerat uiderem legendi amorem. Qui uult itaque legat, qui uult neglegat; me nam impulsorem nemo dicat. Et quia ad hoc tempus paulo uacantius quam uolui reperi, in prefationibus quidem me pene totum depinxi, conditionem, genus, nomen, officium commissum, fortunam (si dici audeat) ipsam, supplicia, tortorem ipsum quibusdam indiciis scriptitans meum, et quod illi maneat, nisi resipuerit, supplicium, ex

1025

quo, rogo, Deus liberet ipsum; hinc iterum quid gerendum nec gestum, gestum fuerit nec gerendum; quae cum omnia quasi sub personis aliorum, ne facile ualeat expiscari, uideantur prolata, mihi tamen ita sunt aptata, ut mox fiant aperta, cum obtutibus

fuerint presentata; quaeque uniuersa tam caute inuenire poterit 1030 executa, si cui studiose eadem libuerit rimare, ut his propalandis putari possit sagacitas laborasse nostrae intentionis in tam prolixa serie prefationis. Corpus uero totum operis ita compegi, ut ab oratione ad lectionem, a lectione ad orationem conuersus, nullum nec athletae nec 1035

aduersario colludium, nullam indulserim pausam, cum orando iste pugnet, ille expugnetur ;legendo iste animetur, ille increpetur;in uno isti uirtutes accrescant, illi uires deficiant ; in altero isti consilium detur, illi pauor inferatur. His ergo ita se habentibus,

uidetur quidem prologus pene totus esse meus, in quo et ex meo 1040 plura, licet ab aliis explorata, ponere sum ausus; agonisticus uero

ipse communis omnium luctamini manus dantium, unde nil ibi preter connexionem ipsam, et, ut ita loquar, nodos membrorum inuenies meum, sed orationes quidem a multis compositas — quamuis et a me in ipsis initiis aliquas interpositas, quas negotio 1045 presenti iudicaui congruas — lectiones uero ex sanctorum libris exceptas. Quomodo autem ipsa prefatio, dum expediri eam succinctissime uoluerim, tam longum uerborum obtinuerit tractum,

partim adhuc et mihi manet incognitum; quantum autem est

1015 Persius, Sat. 1, 2.

1012 tristitia Ball. tristia V — 1020quia]quiBa/. conuersum V 1043 meorum Ball.

^ uocantiusV

1034

196 1050

PRAELOQVIA VI, 26

perceptum, alium dicendi spectat locum, siquidem adhuc est ambiguum, quem Deus uelit, ut causa uergat, in exitum. Sed rogo inter haec, benigne Iesu, ueniam, dum incessanter te

1055

non ignorante contraho noxam. Cur enim ista premiserim, uideor mihi ex parte scire; utrum autem rite premiserim, cum et in pluribus uix ualeam comprehendere, in nonnullis confiteor me penitus nescire. Rite est autem omne quod humiliter prolatum non dissonat ab omnimoda, quae tu es, ueritate. Si quid ergo rite est dictum, mihi, Domine, rogo ut proficiat ; si quid sane absonum,

1060

1065

tua, queso, clementia ignoscat tuaque maiestas concedat, ut haecce aliquis melius quam ego adhuc intelligens corrigat, nemo uero corrumpat, nemo deleat. Potest tua, cui omnia ad nutum suppetunt, maiestas efficere (quandoquidem idem est tibi uelle quod agere, posse quod esse) ut haec eadem alicui contingat prodesse, qui pro me miserrimo te uelit exorare, quem tu, piissime, digneris exaudire eique uicem pro beneficio referre. Amen. Hic ponendum quod promisimus beati Augustini de utilitate uigiliarum:

Igitur quia quanta sit utilitas uigiliarum, et istis et multis aliorum doctorum, insuper et multidicis sanctae Scripturae docemur testimoniis, ammonemus olimpionicam nostrum, ut, quia 1070 singulare cum peruigili hoste certamen decreuit adire, singulares excubias, quibus castra suarum uirtutum contra multiplices eius insidias peruigilantissime custodiat, se nouerit aggredi debere. Preueniat itaque aliorum uigilias studio adeundi certaminis, ne eo dormiente improuisus irruat hostis, eo scilicet seuior, quo pridem 1075 uictus uerecundior. Vbi itaque oculos aperuit, memor precipientis: Incipite Domino in confessione, reminiscens etiam beneficiorum eius innumerabilium, hoc illico contra inimicum intorqueat telum, quod et sibi sit omni clipeo tutius defensaculum. 1080

EXPLICIT LIBER SEXTVS PRAELOQVIORVM RATHERII VERONENSIS QVIDEM ECCLESIAE EPISCOPI, SED LAVBIENSIS MONACHI.

1076 Ps. 146, 1.

1049 altum V — 1058 haec te V pionicen Ball. in em.

1066 Augustiana desunt

1069 olym-

PHRENESIS

RATHERII EPISCOPI VERONENSIS PHRENESIS (Incipit proemium Ratherii episcopi in librum quem Phrenesım nominauit, pro eo quod nimis in eo austere in quosdam inueheretur.) un

1. Scripturae alicuius hoc maxime impedit indagatores, materiem si ignorent, hoc est dictatorem primum, intentionem dictan-

tis et rem unde agitur. Phrenesis igitur cuiusdam Ratherii omnes, quibus iste loco prefationis preponitur, uocantur libelli. Cur huiusmodi uero notam tales meruerint, cum Inuectiua illorum alii, alii IO

15

item Apologetic: fuerint appellandi, ea prodit causa uocabulum, quod pulsus episcopio Veronensi Italiae, ordinatus ubi fuerat, cum ad gloriosissimi regis se contulisset Ottonis auxilium copiaque restitutionis precessisset nulla, ipso quoque piissimo rege conante, data optione, interuentu fratris eius Brunonis archipresulis atque patratu, postquam electus coram eodem ad Aquas, quod dicitur, Grani palatium, non solum ab his, quorum intererat specialius, sed et ab episcopis, abbatibus, comitibus, totiusque regni primoribus quarta solempnis ieiunii septimi mensis feria fuerat expetitus; rursum sequenti Dominica ab eodem, hoc est, Leodicensis Eccle-

20

siae populo electus, septem a coepiscopis (duo quorum fuerant archipresules, ceteri presules), prelibato scilicet Brunone, Rodberto, Baldrico, Hildibaldo, Druogone, Berengario atque Folberto, conniuentia decretorum, consensu atque exemplis nonnullorum, quibus et id contigerat, antiquorum, summo totius, quae

25

20

35

aderat, fauore destinatus eidem atque solempniter inthronizatus Ecclesiae; cumque postea ingenio iam fati Baldrici patratuque, qui eum super ambonem Ecclesiae Coloniensis spectanti cuncto specialius collaudauerat populo, Rodberti Treuirorum archiepiscopi, ui publica comitum Regeneri atque Ruoduolti, nepos ipsorum, qui et filius fratris extiterat Baldrici (talia ut quid contigerint, ne difficile sit coniectari), eiusdem nominis puer quidam ut institueretur; et, ut per omnia materies personarum acceptione pateat neglecta, timiditate iam dicti regis germani, ne scilicet iam fati comites a rege ad Conradum, qui tunc contra ipsum agebat, deficerent, sibique cum eo inimicarentur ; uel (quod uerius ipsius asserunt defensores) resistendo quia nullum habere potuit idem archiepiscopus, ut inhiauerat, ex episcopi amicis uel militibus adiutorem, fuisset expulsus Moguntiaeque benignitate archiepiscopi Willihelmi filii regis munificentissima copiosissime fruere-

32 cf. Rom. 2, 11.

8/9 cur huiusmodi] corr. Ball., cuiusmodi L Ball. in emend.

32 acceptione L, acceptionis

200 40

45

50

55

PROEMIVM

1-3

tur; data otii occasione curauit, quae circa eum acta fuerant, in

libros digerere, qualitas elaborans ne uel curiosis lateret sui temporis. Vtique hoc audientes duo illi eius specialius inimici, Rodbertus uidelicet et Baldricus, dixerunt eum phreneticum esse. 2. Amplexus ille cum conuicio reaccensum, sopitus qui iam fuerat, scribendi aliqua rursus ardorem, presentem, quem cunctis proponeret, condere contra eos maturauit statim libellum, cuius summam appellat, eorum iuxta sententiam, Phrenesim, seque ipsum Phreneticum, qui inusitato utique tunc temporis more non ad nummos tali in‘discrimine, non ad arma, ut quidam, non ad copiam amicorum, sed ad libros, ad armaria, ad priscorum confu-

gerit iudicia. Inuehitur autem proemio in isto in Rodbertum amplius, in Baldricum mordacius, unde in initio statim pre se quasi contempnens immunem dicit eum a phrenesis uitio, per quod intelligi uult insaniam, quam purgari cicuta uetusta fecerat poetica. Consigniferum quoque appellat in sui debellatione Rodberto, acie quamuis diuersa, id est non ea quidem dicendi, quam ille affectabat, peritia, maiore uero decipiendi astutia. Nulli uero,

60

nisi quem probitas defenderit, uideatur parcere, quamuis nemini sepe minus (alter ut Lucilius) sibi quam ipsi. Archiepiscopum uero quam non reddat opusculis suis intactum, uidere est indagantibus. 3. Generat preterea hoc et difficultatem intellectus eis, quos fecit, libellis, quod creberrime posita illic cernitur parenthesis et,

ut liquidam faciat orationem, mirabilem dictionum facit sepius ordinationem, difficillimam quae pariat, optimam licet intelligen65 tibus, constructionis materiem. Fefellerit sane plurimos ne eius improuide considerata loquacitas, morum ipsius uti et qualitas, fateor magis eum intellectu uiguisse quam arte, exercitio quodam scribendi quaeque, non uero copiose dicendi quam priuilegio plura sciendi, quem priscorum magis exploratio curiosa quam ipsa artis 70 dictare docuerint precepta. Pauca a magistris, plura per se magis didicit presumptione temeraria comparando, quae a doctoribus precipuis alii maximo uix percepissent labore. Vnde et quidam sapiens pariterque religiosus, inflatilis ne illum subuerteret caritate minime subnixa, Apostolus ut premonuerat, scientia, relectis UE:

quibusdam opusculis, ait: In eo Gratiam uigere quam sapientiam magis; mirandusque magis quam laudandus uidetur. Miranda potius et predicanda misericors, quae talia tali deserendo, utique sese deserentem non deserens, [non deserendo deserens] contulit Gratia.

54/55 cf. Hor., Epist. 2, 2,53.

59cf.Hor.,Sat.1,4,35.

— 72/74 cf. 1 Cor.

SI

71 comparando corr. Ball., temperando L — 78 non deserendo deserens sec/. Ball.

PROEMIVM 4-5

‘201

4. Nam (et ut de moribus eius aliquid tetigisse non sit aut lacerasse aut potius predicasse) dicere quam facere boni quid magis fuerit idoneus, subseruierit cui ea utrobique simulatio uoluntatis, certius quae ademerit spectantibus de se omnino iudicium. Nam cum ad uitanda magis eum impulerit impatiens 85 fragilitas quam alliciens ipsorum sepe uoluptas, ab agendis uero inefficax potius auocarit ignauia quam probitatis, ut ita eam

80

uocare liceat, obedientia; irasci uisus fuit sepe letissimus, letus

90

item maximum intus celauit sepe dolorem. Dabat non rogatus, impatiens rogari ignotum sepius odium quasi retinens lesus; multaque in hunc actitauerat deprehendi perdifficilis modum. Forte beatus, si monachum, ut monstrat, efficeret, habitus, nec

abfuisset Laubiensi unquam cenobio, si constans fuisset in uoto. Ingenuitas illi fuerat ea, quam magis, ut fertur, commendauerat antiquitas quam presentaret affinitas. Cuius non appropians 95 intempestiuitas, sed proximans eui afferre ceperat, ista dum conderet, maturitas canos.

IOO

IOS

Do ad summam: pre reus cauillatoribus pene extiterat, exemplo si non aliquis nocuisset innoxius, aut non profuisse foret par nocuisse. Vtram uero in partem ita, ut dixi, erat ambiguus, uix cogitari iuste estimationis eius ut ualeat status. Leuissimis nam, animosus multorum opinione cum esset, ita moueri fuerat (mirum dictu!) suetus, ad maxima ut esset ferenda mire quietus. Nullus ergo eum his, quos uisus est imitari, componat, ne Vae qui dicitis malum bonum et bonum malum, sibi a propheta clamari non immeritus audiat. Rursus quod probe egit, laudo; ne quis momorderit dente, ne Paruulum occidit inuidia Iob beatus illi uideatur

IIO

IIS

opponere. 5. Maior ceterum fuerat istius forte qualitas libelli, precisus, iam peracta uti succiditur tela, ni fuisset, iam fati statim ut comperuit obitum Rodberti, quem tamen falsus rumor ante pretulerat. Quod et iste initio proemii satis mordaciter tangit et in fine apertius prodit. Exempla uero de Tullio, Marone, Horatio diuersis atque poetis ea magis suo operi necessitas eum compulit indere, quod hodierni (proh nefas !) temporis omnes, ut et ipse, magis siliquis, lutosarum sunt quae pascua suum, quam conuiuiis delectantur, uita quae sunt felicium animarum. Vt frequentiam igitur eis adquireret, talia inseruisse probatur, lectorum, quia nec summis nouerat

94/95 cf. Boethius, Consol. phil.1,1,9. Mich. 3, 5.

106 Iob 5,2.

^ 103/1041s.5,20.

109 cf.Iob 7, 6.

82/83 uoluntatis corr. Ball, uoluntatem L

approprians Ball.

105/106 cf.

115 cf. Luc. 15, 16.

94 appropians corr. Weigle,

202 I20

125

PROEMIVM

5-6

attigisse labris quemquam sui similium huiusmodi poculum (facile inuestigata siue quia cito wilescunt) celestis doni nectareum saporem, terrenum hoc ni uenenasset liquorem. Quam igitur simplicitas uera prudentiaque displiceat mera, probant huiusmodi affectata; dum quis sapientior ut appareat, non ut sit, ceteris, elaborat, interserens suis, ut iste, aliena, legisse tantum sese pluribus quo persuadeat multa; pannulos cum potius hoc sit artibus detraxisse, non ipsas artes habere, appetere gloriam, non sequi, maiorum. O imitatores seruum, ait quidam nec mentiens, fecus,

carpsisse quos noster nec omisit Boetius. Sibi igitur inutiles, pernoxii mea in hoc sententia omnibus, qui, deceptos si quos 130 reddiderint, aliorum efficiunt deceptores; qui scilicet particulas scientiae aliquas meae .. minus prouide considerantes, totam aut maximam illius summam ipsis putant cessisse, et alios predicando faciunt putare; quod Interdictor nimirum mihi uidetur quoque innuere, dum coram ceco prohibet offendiculum quemlibet ponere. 135 Obtutibus namque quidlibet subiectum inefficax cernere, nescio an putari possit cecum non esse. Quod Apostolum cum constet sedulo cauisse, dum neminem de se plus aliquid desiderat estimasse, quam quod in eo uideret et ab ipso audiret, horret, deceptissimus si quiuis peritum sese aut nobilem aut (quod multo 140 iniquius est) iustum, non existens, scriptis precipue, quae utique post mortem eo silente loquantur, mentiri et alios faciens, astruat,

seque offendiculum ignorantia cecis faciat ipsum obscurum, cum multo felicius foret, ut natum, ita latuisse defunctum quam falsi

rumoris laude perfunctum. Quo fit ut simulatores peccare non

145 desinant etiam mortui, dum sese post mortem quoque faciunt falso laudari. Sufficiat igitur istud de istius scriptoris scientia nec

inuidiose detractum, nec mendose superadiectum, eius quod sit

totius qualitatis atque conaminis argumentum. Breuiarium librorum suorum 150

155

6. Sit igitur, ut capitulatim opusculorum retinemus ordinem, iste primus licet prefatio ceterorum, quantitas compellit tamen eum esse libellum. Volumen unum. Sequitur qui dictantis continet duabus cum epistolis fidem, quarum una Romanam fatigare querelis non desinit sedem, coepiscoporum altera gregem. Volumen unum.

119/120 cf. Aug., De dottrina Christ. 2, 6, 7 (CC 32, p. 35). Epist. x, 19, 19.

127/128 cf. Boethius, Consol. phil.1,3,7.

127 Hor.,

134 cf. Leu. 19,

14. | 137/138,cf. JI Cor. 12, 6. « 4155: cfodaf. cap. 23;

121 terrenum L, uenenum emend. Ball.

nasset

L

131 post meae Jac. Ball.

ni uenenasset corr. Ball., inuene-

prouide emend. Weigle, proinde L

PROEMIVM 6-7

160

165

170

175

180

203

Tertius querimoniam quibusdam cum epistolis habet regi delatam. Volumen unum. Quartus duas continet tantum, Brunoni breuissimam, Rodberto satis prolixam, epistolas presulibus. Volumen unum. Quintus querimoniam Brunoni specialius, generalitatem licet contineat, dedicatam archiepiscopo. Volumen unum. Sextus, septimus atque octauus ipsi sint licet inuasori legati, carpunt tamen multimode Rodberti, mordaciter et breuiter factum maioris Baldrici. Volumen unum. Nonus satisfacit humilitatis sub pallio inuectiuae satis Brunoni, propensus scriptor cui fuerat, sermone conqueritans lugubri. Volumen unum. Decimus deceptissimum alloquitur gregem, penitentiae indicens leuamen. Volumen unum. Vndecimus Conclusio est Deliberatiua, sententiis magna, ser-

monibus parua. Volumen unum. Duodecimus est dialogus cuiusdam pro negotio factus, ab ipso tamen non penitus alienus. Volumen unum. 7. Non haec uero ideo est ordinatio compacta librorum, quod sicut in historiographis, tractatoribus, poetis ceterorumque compositoribus operum continuati sint isti effectu et ad sensum precedentis sermo respondeat sequentis; sed unusquisque per se libellus non seruato componendi existens ordine, una tantum quia de re sunt omnes, diuersa sed continentes, compositi, suum quisque illorum est locum sortitus ; quos non continuitas orationis, sed

copulauit continuitas rationis, tantumdem quoque laturi, si qui primus, esset ultimus, qui quartus, esset octauus. Quod et dissimilitudo approbat eorum maxima, quod quidam scilicet illorum nil aliud nisi congregatio sunt epistolarum; quidam continuum, ut 185 opuscula quorumdam, obtinent statum; quidam illorum sensu atque materia continuante diuiduam uidentur sectionem habere: quidam uero sex linearum per sententias ideo est diuisione discretus, quod auctor eiusdem uersibus eum disposuerat, ut in Martiano, Fulgentio atque Boetio cernitur .. eadem ex materia 190 sumptis pangere sententiis. Iniurium sane si cui uidetur epistolarum congeriem ipsarum appellare libellum, uel unamquamuis earum sui prolixitate idem obtinuisse uocabulum, aduertat in isto quidem Machabeorum librum, quem dicunt secundum, in ceteris apostolorum, apud nos Augustini, Hieronymi, Gregorii, multorum 195 et aliorum epistolares consideret libros; apud seculi uero scriptores Tullium, Senecam, Plinium ipsum quoque .. epistolares condidisse et appellasse libros, et osorum ut latratibus ... contraponamus .. satyrographis omnibus preferendum Flaccum Horatium; in libris quoque, qui pretitulantur Ex Ponto, Nasonem Ouidium.

166 cui emend. Weigle, qui L — 186 uidentur emendaui, uideatur Ball. lac. Ball. 196 lac. Ball. 197 lac. Ball. 198 lac. Ball.

189

204 200

205

PROEMIVM 7-8

Potuerant ceterum dici fore (fuerat uti statutum) uiginti; sed aliquantulum cuiusdam respectu curtati in duodecim et coartati, rei sunt estimatione unius, locutionis uarietate duodecim appellandi atque tenendi. Prologus uero iste primus dici et efficiendo meruit, cum sit compositione ultimus, aliorumque instigati conuicio est ipse responsio, demonstrans in ceteris, quantum eluceat auctoris eorumdem Phrenesis. 8. Fertur Nero, cum in eum generaliter omnis conspirasset senatus, ad unum, sibi quem putabat amicum, consulendae salutis

gratia misisse, quo uenire nolente rursus ad quemdam eiusdem 210

conspirationis sibi inimicissimum,

ut ueniens eum

necaret, di-

rexisse, nolens utique spectante urbe uniuersa, senatus ut sanxerat, ignominiose perire; quo etiam cunctante, Modo nec amicum habeo nec inimicum, dixisse. Congruit exemplum siue mihi siue meis satis libellis. Quia enim testante Scriptura: Inuidia hominis 215 ad amicum et proximum sibi, (uere; non enim Indus Britanno aut Francus inuidet Partho), sublatis omnibus, scripti quibus fuerant, pene iudicio Dei contrariis, sola miseria, quae caret inuidia, residet; et uideas sepe ... eum, qui infortuniis condolet quorumdam, 220

eorum minus tolerare persepe fortunas. Vos, o neniae, omnium licet affectetis fauorem, nec ipse dignabitur, credo, nostri perintimus licet A.L.D. saltem attingere, quid uel intus pretiosi contineatis, tituli offensus indignitate, uidere, "Obscura sunt nimium",

225

inquiens, aliter superbum nostra iudicans uituperare ; quasi aliquis, teste Augustino, inueniri ualuerit unquam scriptorum, qui ita potuerit loqui, ut ab omnibus eque ualeret intelligi, inferente quod magnifice atque salubriter Spiritus sanctus ita Scripturas modificauerit suas, ut locis apertioribus fami occurreret, obscurio-

ribus autem fastidia detergeret. Quae utique obscuritates eo minus sunt oculatis aduersae, sunt quo magis arcani fida (teste 230 Boetio) dignisque solummodo colloquens custodia; fieri etiam posse, immo id semper accidere (idem non silet Augustinusi in libro qui de Ecclesiae titulatur Moribus) ut multa indoctis uideantur absurda, quae cum a doctoribus exponuntur, eo laudanda uidean-

tur elatius, quo abiectius aspernanda uidebantur, et eo accipiantur aperta dulcius, quo clausa difficilius aperiebantur. Vnum igitur, ut infinita dimittam, qui ob quaedam minus aperta cetera iudicat refutanda, me uellem saltem doceret, quare a Domino quidam in Euangelio legatur dilectus, qui non fuit ad sequendum electus; aut quid Euangelistam hoc pertinuerit tam studiose 240 notare. Quid autem ex nostris preter cetera ad obscuritatem quoque huic, quod pre manibus habetur, conferendum potest 235

207/213 cf. Suetonius, Nero 7. 214/215 cf. Mich. 7, 5-6; Matth. 10, 3536. 224 cf. Aug., Sermo 71, 7, 11 (PL 38, 450). 229 cf. Boethius, ‘Opuscula sacra’ 3 (PL 64, 1311). 231/233 cf. Aug., De ecdesiae mor. x (PL 32, 1311). 238 cf. Marc. 10, ar ss.

PROEMIVM 8-9

205

uideri, hoc est prefationi super arithmeticam nostri iam fati Boetii? 9. O detrahendi emulatio semper auida, et, si deest facultas, non

245 uacandi saltem, aut minus ualendi, quae monstrantur, intendere,

causas indesinenter afferre parata! Vrit (ait) fulgore suo, qui pregrauat artes Infra se positas, extinctus amabitur idem. Nouerit sane eorum tam improbator quam factor, neglector quam 250 lector, nullos in re, quam sumpsimus, agenda inuenire moderni temporis se posse calamitosis utiliores episcopis libellos; nec adeo tamen ceteris quoque artibus atque utilitatibus expertes, ut non ualeat de quibusdam difficillime alio inueniendis promptissima in eis, nisi desit studium, quoque inueniri doctrina. Cui enim episco255 porum capessendae uictoriae canonico in certamine quouis contra aduersarios copiose non ferunt ista suffragium, non tulisse, fateor,

260

ualebit obscure putam obscure

usquam gentium quod est, si aderit certe, hoc uti et dicam, librorum. Facessat ergo nodum in scirpo queritans ignorantiam persepe fingens inuidia, nosque cognoscat quaedam in eis serio posuisse, quae tamen dilucidare

actutum ualebit, si constructorem industrium ac studiosum ha-

265

bebit — excepto quippe quod materiae ignorantia, plerumque ut in ceteris libris, hic reddit intelligentiae difficultatem. Constat eum construendi fore prorsus ignarum, nostrum diffitetur qui se intelligere … dictatum; ignorare se quoque fatetur, quid sunt penitus climax, syrma et parenthesis, qui haec obseruare nostris nescit in libris; frustra etiam sibi arrogat Latinitatem, ad talia qui capienda deesse sibi conqueritur facultatem. Explicit Proemium

242/243 cf. Boethius, De inst. aritbm. praef. (PL 63, 1079). Hor., Epist. 2, 1, 13-14.

— 258 cf. Ter., Andr. 9a.

260 in eis emend. Weigle, meis L

247/248

270

INCIPIT LIBER OVI PHRENESIS DICITVR

275

10. Phrenesis, quam sic et appellare et appellandam ceteris insinuare uobis cum reuerendo eoque perimmuni a uitio placuit uestrae aduersum me partis non modo fautore sed et consignifero, acie quamuis diuersa, Baldrico, domine, pauxillum dirigo cuiusdam, id est ex quodam querimoniarum ipsius magno deriuatum

280

quasi pelago riuulum, uobis ut uideretur, si creuisse daretur.

Ineditum sane nonnulla et minus, quaedam etiam rusticius, correctus quam suo idem contineat loco, quem hac prefatione taliter commendo, libellus, habentem ea dirigi festinantia fecit, quod creber, falsus licet (preter id quoque quod disparari inimicorum ab insectatu citato ipse putaueram absentatu) excessu releuatos uestro, opprimuntur qui fasce, nuntiare non destiterat nuperrime rumor, omine forsitan neque penitus uano — uerum si est omen, diuinanti quod tribuunt populo, quorum tangat ceterum specia-

lius actum. Vestro credens examini taxare facillimum, iustane cum causa an aliqua inuidiae, coaceruata est ut quorumdam malignitas, calumnia, nulla personarum indere curaui uocabula. Nam neque latere conscium facinoris ualuit animum, ei tale ut quid indidissetis uocabulum, qui uidelicet tali tantoque in discri290 mine, dum mos sit quorumdam ad aggerem festinare nummorum, phreneticus uester ad auxilium elegit confugisse librorum; dum illi ad arma, iste ad armaria; illi ad copiam amicorum, iste ad iudicium preceps ruit priscorum. Nec iniuria phrenesis sit, ut asseritis, ea non omnia possumus omnes respondere a quodam, 295 quem haud penitus ignoratis, utique dicta. Nam nec defuisse sibi copiam attenderat preuiorum, quorum emulari (comici hoc ut pene asseram uerbis) negligentiam quam istorum astutam maluit diligentiam. Filii sane seculi huius, Dominus ut asserit ipse, cum prudentiores filiis lucis in generatione sua sint, non mirum, quotus 300 si quisque uesaniam uobiscum deputet. 285

11. Clementia regis, interuentu, cuius precipue intererat, archipresulis, electione cleri et plebis, conuenientia decretorum, exem-

305

plis nec modicis meliorum, consensu canonum, iudicio atque consilio comprouincialium, preconio tam splendidae arduum Ecclesiae super suggestum, celari quo nulli ualeret utique factum, tantae dicacitatis, uos uti fuistis, concionatoris tamque suadibili-

ter concionantis, fauore tam egregii cleri, tam copiosae multitudinis, clangore signorum cum melodia hymnorum laudatus, constitutus, incardinatus, uacans uacanti Ecclesiae episcopus, cur post 310 omnia ista expulsus sit, inuenire — uecors eius ut fuit assertio —

minime ualuit. Ab amicis, immo ab eodem suo (quod fuit tunc silendum) ordinatore persuasus, fidens iustitiae atque instituen-

294 Virg., Ecl. 4,63. 16, 8.

296/297 cf. Ter., Andr. prol. 20-21.

— 299 cf. Luc.

PHRENESIS 11-12

315

207

tium uidelicet auctoritati, flagitando auxilium quid diceret - ille precipue (ut asseruit uobis), cuius predicata cuncto seculo sapientia Gnatonico cernitur quodam assentatu quam ueritatis relatu uero —, dixisse suppeditaret et firmissimae stabilitas caritatis et caritas robustissimae stabilitatis, nisi si forsitan actum aliquid esset contra libitum uestrum uerbo aut facto ab ipso, qui sum haec omnia recitans ego, negligenti, crebro ut agitur, simplici tamen

320 mente?

Peccatum

nam

uoluntatis in aliquo sinistrae, excusare

quod ualeret omnimodis, est fassus reatu, id ut uindictae seuerioris iudicio uestro cauterio perustum deleret ad purum iureque post ut singulare uos patrocinium coleret colendoque frui perpetim neque desineret, ita tamen ut gratuita, quae plurispendia 325 uobis alternantibus sciret in hoc presertim negotio, quod totum Dei solius respectu et fas et necesse esset actitari, minime misceret. Subiecta enim, ait, uestraeque disertissimae paternitati non

cognitionis sed recognitionis causa delata sanctorum Patrum exempla fore superuacaneum sua perspicuitate fatentur cuilibet uestri similium, et qui recognitor atque seruator sit equi, aures inaniter fatigare; quibus dilucidatur legaliter undecunque assumptum, legaliter locatus, neque a semetipso ueniens, sed ab eo, cui est mittendi auctoritas, missus, collatum presidendi quoquo 335 modo alicubi pontificaliter suscepit quis si semel officium, indignum licet, saluo mittentis pariterque conuenientium, ut ita fari audeam, statu (maliuoli quanquam usque ad necem deseuiant) loco posse legaliter rursum, ordinis manente custodia, nullatenus moueri — ni forsan magis iura preualent fori quam sanctorum 340 exempla, aut maioris auctoritatis est molendinum quam pontificale officium. Illius namque prouisor pelli nequit de semel accepta 330

prouisione, ni audientia precedente, uicinorum sine murmure. Ad

345

350

episcopum detrudendum hoc exemplo nullum, uis nulla requiritur ; ratio, laus et uituperatio plebis, consensus et prohibitio legis partibus conueniunt equis paribusque proficiunt modis. 12. Super quo Deum timentes hominumque infamiam reuerentes omnes, omnes, inquam (ait prosequens), omnes, idem simultate omnimoda confidens posthabita, pro se quis dum facit sibique prospiciendo consulit, sensuros, tum precipue uos, cui et maior uerum sapiendi et, ne quid contra idem moliamini, potior est copia concessa cauendi, more usitatissimo, ore, manu, corde: Zelus domus tuae comedit me, non rememoraturum dicere ascensurum-

351/352Ps.68,10. 317

352/555 cf. Deut. 33, 8; Ps. 80,8;

forsitan corr. Ball, formam

L

326/327

cf. Ezech. 13, 5.

misceret L, f. nosceret

Ball 330 perspicuitate corr. Ball., perspicacitate L cuilibet L, cuiuslibet emend. Ball. 343 lac. postulo ("nullum abundare uidetur" - Ball.)

208

PHRENESIS

12

que ex aduerso oppositurumque murum uosmet defensionis pro domo Israel, ut stetis in prelio in die Domini, et hoc utique ad 355

360

aquas Contradictionis, ubi probari uestrae ualeat firmitas deuotionis. Huius spei fiducia oppido animatus perincongruum iudico suasionibus fatigare aliquem uestrum, cum mordacissimam uos nouerim Alexandri Papae satis nosse sententiam, dicentis quia, si quis se ab auxilio talium subtraxerit, non sacerdos sed schismaticus iudicabitur. Institutionis quippe indignitatis, non se tamen ultro ingerentis, sed precipienti obedientis ista sunt suffragia meae, quae sacratissimis manibus taxanda committo uestris, uos ut neminem episcoporum, qui causae adfuerit, per Dominum con-

365 testans, eorum cognitione fraudetis, sed, ne qua occasio non me

defendendi adesse ualeat, ostendendo omnibus propaletis. Hic

sanctorum insanus Patrum, Antheri uidelicet, Calixti atque Gre-

gorii ex decretis sanctorumque non paucorum se legaliter uacanti inthronizatum Ecclesiae astruere laborans exemplis, ea postquam 370

subter inseruerat, adiecit: "Esto aliquis, legaliter factum inficiari

nullo modo ualens, infectum rursus fore criminis alicuius oppositione uelit uera falsaue, haec sunt, quibus innitor, Deo gratias, iterum patrocinia ;sed ignoro, sint utrum aliquid profutura ;sunt

375

380

enim tempora (proh nefas!) legem non admittentia.” Cumque sanctorum Patrum sanctionibus se incardinatum, uestri precipue preconio, innegabiliter probauisset atque constructo ab eisdem, Papa ut ait Telesphorus, se quasi circumuallasset, ita prosequitur, muro, uestri uero item inchoans a preconio: sunt (ut doceri non indiget antistitii uestri sacra prudentia) huiuscemodi perplura per sacratissimos diuini dogmatis campos dispersa et facillime, si necesse fuerit, inuenienda ; sed sufficere credimus ista nec comme-

moranda quoque ipsa nisi cui rex Babylonis oculos Sedeciae regis Ierusalem eruit in Reblatha, quae interpretatur multa haec, quam esse (Gregorio nouimus docente) immoderatam, Stygium Phlege385 thontis quae trahit non fabulose irretitos ad barathrum, huius seculi curam; et ideo (proh nefas!) quibusdam contigisse, ut uidentes non uideant et audientes non intelligant, ut merito ualeat ipsis aptari, quod de illis dictum est, qui auerterunt oculos suos, ut non uiderent celum neque recordarentur judiciorum iustorum. Quos 299 per uestram conueniri ita optamus sollicitudinem, ut non indigeant, psalmographi uoce tam terribiliter eis ut dicatur, moneri: Intelligite haec qui obliuiscimini Deum, ne quando rapiat et non sit qui eripiat."

359/361 cf. Alex., Epist. x, 14 (Hinschius, p. 102-103). 370/374 cf. ibid. (p.106). 377 cf. Telesphorus, Epist. 4 (Hinschius, p. 112). 382/387 cf. ler. 39,6. 584 cf. Greg., Moral. 7, 28, 37 (CC 143, p. 362). 388/389 Dan. I3,9. 392/393 Ps. 49, 22.

PHRENESIS

13-14

209

13. O uesana Phrenesis! o phrenetica prudentis iuxta arbitrium uesania! tuas deplorare non suffeceris miserias — et Sedeciae regis ante annos iam plus mille iuste inflictas planxisse non pudebat, socors, erumnas. Sed uisa est forsitan tibi, neque in hoc phrenetica penitus, desipuisse lasciuia ? Sed multos cum Gregorio hodierni temporis Sedecias, non istum tantummodo deplorauisse, 400 unde et quibusdam eius exemplo, prosecuta es, misere contigisse, 395

ut uidentes

non uideant

et audientes

non intelligant, quorum

profecto cacumine uisum tibi est contingere quiuisse, ut tam perspicuo diuinae legis renisu tam nequiter expulsus, solempniter inthronizatus qui fuerat, et non ab aliis sed ab eisdem suis incar405 dinatoribus, sibi legaliter credito, deplanxisse quem tantopere ceperas, fuerit presulatu. Sed miranda, cui loquebaris, si tamen probitatis ei quidlibet inerat, talibus molliri non ualens duritia. Mirandus potius, phrenetice, qui talia tali dicebas, ignarus utique, quod sudo illi fabulam 410 narrares, elegerat qui potius (de cupido et inuido noster uti narrat mytographus) propriam in loco non solum negligere, sed, ut tibi uidebatur, penitus pessumdare animam, quam restitutionem tolerasse, nedum elaborasse, ipsius iuxta sensum, insanissime, tuam —

nisi forte inescare preconiis auarum gestiens laudis (augustae

415 recordationis Aurelii lepida satis inductus huiusmodi sententia:

Sepe quilibet bonus dicitur, non quia sit, sed ut admoneatur ut sit, more illorum, qui fraudulentos sua de industria commendant, quo scilicet, dum sibi considerant fidem ab eis haberi, uereantur frau-

dis infamia ipsi notari) dum illum destinabat, Dominum obliti qui 420 fuerant, legatum, obliuisci ipse sedulus Dei «ut» metueret preceptorum seque improuiso, uti et illos, posse aduerteret rapi, a nemine, ni cauisset, ualeret unde nullatenus eripi. 14. Videre sed facile pernimium est, [callidorum] tantum unde contra te conceperit odium; latentia nam rimari minus idonei. Vt 425 te illius, ita illum tuam in te quam te odisse potius autumant cum insolentia loquacitatem ;utque Demosthenem Tullio preripuisse quidam asseruit, ne primus ipse, ne solus esset orator, uos uentoso

satis decertauisse, non absque inuidia .. elationis ultrice iustissima stultitiaeque accusatrice uerissima, bello. Inter superbos enim 430 sunt quia iurgia semper, re si fuissetis, ut uestrum quidam dici ambibat, dissentire ab inuicem (natura quia similibus diuortium denegat) nullo modo poteratis. In quo tamen ita ille uisus est, ut in omnibus, uicisse, quod, cum te infulatum desiderato diu, ut ipsum

latere nequiuit, quo tumebas, deturbasset episcopii solio, reueren-

22.

409/411 cf. Ter., Heaut. 222; Hor., Epist.2,1,199-200. — 421/422 cf. Ps. 49, 426/427 cf. Hier., Epist. 52, 8 (CSEL 54, p. 429).

419 destinabat emendaui, destinabas L L, secl. Ball. 428 lac. Ball.

420 ut addidi

423 callidorum

210 435

PHRENESIS 14-15

tiam tibi uenerandi omnibus ipsius detrahere conaretur quoque officii. Nam publico te quemdam resipiscentiam etiam dedignantem dum excommunicasse pro sacrilegio, ipso coram, fama narrasset, nil curandum tua audacter de excommunicatione clamauit

alieni. (Quod utique eum dixisse, si tuae, ut tu tibi, conscius 440 qualitatis fuisset, mirare adeo ualeret. Dealbatum sed foris non minus

quam

intuentes fallere consueuit, tu enim lutebas,

sepulcrum, introrsus ; ac turpis, speciosus pelle decora — cujusdam ut continet satyra — animus [illi] et qualitas fuerat tua.) Mirum enimuero tam abruptum te contra intus, ut dixi, quae nullatenus

445 uiderat, quod est ausus proferre iudicium, contra [intus] dicentem quoque auctoritate Christi Apostolum: Sedensque aduersus fratrem loqui et aduersus filium matris suae — circumstantem utique populum — huiuscemodi ponere scandalum ; teque ideo non esse episcopum, quia episcopio pulsum ;dum culpam iuxta Aurelium 450 non faciat uindicta, sed causa penaque rerum absolutio sit quaedam ipsarum;

nam, ut festiue satis ait Isidorus, non qui accusatur,

sed qui iuste et legaliter conuincitur, reus est. 15. Si dereliquerint filii tui, promittit Dominus Dauid, et utique manu forti, legem meam, uisitabo in uirga iniquitates eorum et in 455 uerberibus peccata eorum ; misericordiam autem meam non dispergam ab eo. Idem et Malachim numero sed continet singulari: Sz inique, inquiens, aliquid gesserit semen tuum, ar guam eum in uirga uirorum et in plagis filiorum hominum ; misericordiam autem meam non auferam ab eo, sicut abstuli a Saul, quem amoui a facte mea ; ut inter ordinaria reipublicae et sacrata intelligas sit quanta distantia Ecclesiae et quam inter se differant Deus, qui tribuit ipse, et, quos miseri sepe conferre ualent (id est ubi ipse permittit), honores; uel, ut hoc uerbis pulchrius referam Augustini, quam omnia terrena cacumina temporali mobilitate nutantia non hu465 mano usurpata fastu sed diuina gratia donata celsitudo transcendat. Sit quod potest censere quiuis, inanis utrum presulatus esse debeat umbra et sine honore nomen an auctoritas quaedam sequatur, quam ea consequentur ualentia, quam magis efferat, quam opprimat terrenae molis inopia. Psallite Domino, ait et alibi, in tubis ductilibus ;id est, de flagel470 lorum attritione productis laudate Dominum animabus, uel ipsi flagellis correcti nomen cum electis benedicite Domini. Non dissi440/442 cf. Matth. 23, 27; Greg., Moral. 18, 7,13 (CC 143A, p. 893). Hor., Epist.1,16,45.

— 446/447 Ps. 49,20.

442

450/451 Ambros., In Ps. 118, 20,

22 (PL15,1491). 451/452 non Isidorus (cf. Etym. 18, 5, 7) ; forsitan spectat ad Cic., De orat. 2, 43, 183. 453/456 Ps. 88, 31-34. 456/460 II Reg. 7, 14. 464/465 Aug., Civ. Dei 1, praef. (PL 41,12). 470 Ps. 97, 5-6. 440 non addidi

443 illi seclusi, f. inibi (?)

quiuis corr. Ball., cuiuis L

445 intus seclusi

466

PHRENESIS 15-16

211

mulandum tamen, quod, dum tuba producitur, malleus hebetatur, 475

ut inferentem quam ferentem eius illata noceat magis, credamus, iniuria. Arulae quoque filiorum Leui Dei precepto ipsis seruatae damnatis quid monuerint, et: Mouebo candelabrum tuum de loco suo,

480

non penitus euellam ut quid fuerit dictum, sapientis perpendere fuerat (neinfinita replicem) proprium. Lepida sed quam sit, preter id quod est etiam ueracissima tibique percongrua, cuiusdam urbani non multum ignoti operae pretium est istiusmodi considerare sententia:

Hic etiam nostris, ait, cumulus malis accedit, quod

estimatio plurimorum non rerum merita, sed fortunae spectat euentum eaque tantum iudicat esse premia, quae felicitas com485 mendauerit; quo fit, ut estimatio bona prima omnium deserat

490

infelices, itemque hoc tantum dixerim, ultimam esse aduersae fortunae sarcinam, quod, dum miseris aliquod crimen affigitur, quae perferunt meruisse creduntur. 16. Sed ut ad uestrum iam redire libelli maturet garrulitas nostri Phreneticum: quis non omnem excedere iudicet insaniam, quod, episcopus licet fuerit causaque non defuerit, archiepiscopum excommunicare quamuis preinuasis etiam ab Euangelio Dominicis ausus fuerit uerbis? Quinto decimo nam Phrenesis

(iuxta uos uti istius habetur) libello, cum in Cenae Domini festo, festiuius quo nil mea inuenitur sententia, muliercularum, moris ut 495

est, reciperetis oblata, istud inferri uobis phrenetica eius pariter fecit audacia (rata forsitan, eius quod pulsione, fama ut fuerat, nacta die tam solemni, anxietate quem omittebat haud plangere querula, induti fuissetis planeta): St offers munus tuum ad altare et 500 ibi recordatus fueris, quia frater tuus habet aliquid aduersum te, relinque ibi munus tuum ante altare, et uade prius reconciliari fratri tuo; et tunc ueniens. offeres munus tuum. Hic, domine, ambigo, cuiusuis duorum mirari debeam amplius phrenesim. Esto enim ille dolore actus insanibat, uestra, rogo, ubi sanitas fuerit et

ubi presens, qui tam uobis fueratis ibi, domine, absens. Viluerat merito mittentis sed estimatio, pensari at debuit dominantis preceptio. Obtinere petentem prohibebat indignitas, obedire sed sibi tremenda cunctis compellebat maiestas. Facere sed forsitan quod petebamini defuerat facultas? Habe me excusatum respon510 dere .. ut quid, rogo, nequiuit humilitas? Ad cumulum quoque insanientis uobis ut mos est ita sepe garriens, genera uesaniae quasi affectatus multa iam per annorum curricula, dicacitatis ita fauor desiperet uestrae, ut euangelicum illud tam terribile toni-

505

477 Apoc. 2,5.

499/502 Matth. 5, 23-24.

509 petebamini L, petebatur emen. Ball. correxi, morem L, ex more emend. Ball.

510 lac. Ball.

511 mos est

212 515

PHRENESIS

16-17

truum intellectuali nequissetis auditu sentire et, quod seipsum, lesus a uobis qui fuerat, moneret, aduersum uos habere, et quia

iure, quo ipsi deberetis precepto Domini reconciliari, ualuissetis, eo nisi explanante, intelligere, istud e uestigio maturauit porrigere. Securi alterius queat esse salutis, mihi quondam dilectissime Pater, morbi latentis periculum non celare quidem alicui,

520 remedium tamen non prebere consilii, meum

325

530

535

ne ualeat esse, pris-

tina uestri dominatus interdicit beneficentia, sequens licet cogere non desinat maleficentia. Me leso potius, quem — quamue grauiter — leseritis, reconciliari oportere, delata uobis modo Euangelica monet legatio. Facile, prudentissimi ut estis ingenii, aduertere ualetis, si dicente Scriptura: Intellige proximum ex temetipso, uigor non desit animae iure dominans uestrae, qui forte defuerat, cum: Intelligite haec qui obliuiscomini Deum quibusdam (qui scilicet auerterant oculos suos, ut non uiderent celum neque recordarentur iudiciorum iustorum) per uerum suggerere censui antistitium. Absit ergo, absit, hoc indesinenter agere adhuc qui non desinit, quod ab initio uerbo, utique de cordibus hominum moliens euellere, quod minatur, satagens leuigare, serpens ille antiquus. 17. Adsit e diuerso persuasor, hodie qui legitur, idoneus sermo utique apostolicus. Ascendite pontificale, queso, equi contra uos iudicii tribunal .. Stet coram uerum non diffitens conscientia et ex uestra meam taxare libeat mentem. Cumque lesum me quidem haud leuiter, Interdictorem uero grauissime, sed quibus reconciliari ualeatis, inueneritis, unum quidem absentem, alterius presen-

tissimam maiestatem, recurrite ad Gregorium saluberrime ita Debemus quippe ad eum, quem lesimus, quamuis longe positum, mente ire, benignitate eum atque submissione

540 monentem:

placare. Quod si facitis et, sicuti nocuistis, ita me iuuare disponitis, munus offerre Deo, hac duntaxat ex parte, licenter ualetis. Si 545

550

negligitis, funiculus triplex quam difficile rumpitur experire quandoque, credo, et quod is fuerit, quo columbae uenalitas perturbata quondam Dei fuit de templo, sero licet, potueritis ;quod ne contingat, per hodierni ministerium festi uos adiurando commoneo. Si dedignamini mihi, reconciliamini Deo, cuiuscunque medio resolidare gestientes factam per uos specialius (et ut pace liceat uerum dicere uestra) omnino fracturam. Aduertite sane namque, si placet (potestis optime), quam aperte Antheri Papae decretum, abruptum me contra improuide loquacitatis uestrae perturbat, uti et eiusdem auctoritatis omnis longius, iudicium. Nam cum

525 Luc. 14, 18.

527 Ps. 49, 22.

Greg., Dial. 4, 60 (PL 77, 428C).

528/529 Dan. 13, 9.

544 Eccle. 4,12.

518 securi alterius queat L, securus alter ut queat emend. Ball.

corr. Ball., uir L

549 liceat correxi, licet L

539/542

545/546 cf. Ioh. 2, IS.

526 uigor

PHRENESIS 17-19

213

benigne satis mei in causa premisisset, dicens: Vtrisque autem, id est et famem uerbi patientibus et episcopis necessitatem, quando inthronizantur in aliis ciuitatibus, non modica exhibetur misericordia. Negantes autem hoc, speciem licet Pietatis uideantur habere, uirtutem eius abnegant ; quasiin uos specialius inueheretur coramque essetis, digito intentionis uobis quasi porrecto, repente sub560 intulit: Nam in tali negotio prosapiam non agnosco. Si quis tamen sapientium quos insipientibus tempestatis huius procella sociauit alis auctoribus, facinorum participatione maculatur, splendor sapientis, elsi communionem criminum incurrit, nescit tamen ducem se prebere peccantibus. 18. Obedientissimum preterea ad omnia, quae libuerit preci565 pere, me ualebitis inuenire, si, quod iustum esse nostis, plenissime 555

exsequi non dedignamini ; hoc, dico, in negotio iuste. Talibus igitur

namque proteruis cum nullo rescripti remorsa fuisset responso licentia, in tantam (nam deteriores omnes sumus, Chremes ut ait) 570

575

uesana libertas prorupit audaciam, ut uiginti iam uoluminum loquacissima garrulitate (quae tamen inconstanti satis leuitate in duodecim rursus conatur astringere, magnitudine pari ea gestiens coaptare) omnes non desinat infestare, illos precipue, quos hic ualebitis deprehendere, si non displiceat legere; nullius dignitati, nullius parcens (ut Phrenesis merito a uobis uocata possit uideri) potentiae, patronam quae non habeat probitatem, quamuis maximam nuper eorumdem fama sit eum obliterasse partem, mansue-

tudine clementis regis cuiusdam pro amore cogente; quod se tamen fecisse demens fateri non desinit. Quidquid non sperauerat, 580 iam quidem contigit immaniter; dolore (addidisse preterea ut iudicemini quasi calcaria sponte currenti) insolentissimam exhausisse et ad carpendum quoslibet, uos precipue, quodammodo prouocasse uidemini in hoc ualde superbiam ; quod, uti Festus quondam Apostolum insanisse litteris putauit, quod dixeritis eum 585 — longe aliter uos eundem estimasse cum sit magis credendum. 19. Ah! sile, sile, rogo, sile; iam opposita nuntiatur nam deesse persona. Desine nummulos dilapidare emendis in pellibus conducendisque tabellionibus (insana uere procacitas tua) phreneticoque tandem dimisso tabulatu, threnico, beatus quod Iob, dic 590 ululatu: Verebar quod enim accidit. Abiit nam, quem insectabaris, et (proh!) minime reuersurus abscessit, abesse quoque sortitus eternum. Clangor, eheu, manet ut iste signorum. Obiit quam abiit ; precessit quam abscessit. Nugigerulo nugi ipse nugas effundens diuinabas uti demens cum populo; insultaueris caueas mortuo,

554/564 Antherus, Epist. 4 (Hinschius, p. 153). 583/584 cf. Act. 26, 24. — 590 Iob 3, 25.

590 quem corr. Ball., que L

569 Ter., Heaut. 483.

214 595

PHRENESIS 19-20

dico. Ne fatigare, queso, garrulitas inepta diutius nulli curanda dictando; Quis leget haec ? sed potius famelico resipiscens dic cum satyrico, didicit tam quia diues (alius ut conqueritur) awarus tantum mirari, tantum laudare disertos ;plebeios affectaueris nequiquam rumusculos. Denique non omnes eadem mirantur amantque. Mitte cunctorum fauores inaniter, queso, captare. Non maledicas surdo neue obloquaris absenti, alias sane probo, ceteris nec adeo inhumano pro tempore atque loco, tibi licet infesto. Clama sed potius, uociferare medullitus. à

Incipiunt uersus ab eodem compositi 605

20. Quid teneant intus nostri, si forte, libelli, Cura uelit solers lectoris discere, sume.

Dat studium scriptor, socios quo uindice uero Concutiat, sternat, releuet, confortet, adunet, Soletur, recreet, animet, conformet, adornet,

615

620

625

630

Etna qui grauius tolerant, heu!, pondus, amice. Vt sua nam stringit quemuis uexatque chiragra, Opprimit et gibbus sidens incongrue dorso, Maternas trux dilacerat ut belua costas Extincti et uindex genitoris tentat haberi — Haud secus interno sese infestare duello Abiurata Deo certat plebs dente canino, Mordendo alterutrum, consciscens impia iura In caput et uertenda sumendum quis propriumque Velle Dei curans lymphata mente laborat, Ancillata deo paueant quo corda maligno. Grandia parua docet stultus, dum quisque sinistra Componit dextris, distorta et recta fatetur, Alba nigris, quadrata rotundis, seua benignis Mutauisse iuuat et carpere iusta, beare His aduersa, uehat sibimet quo tartareum uae Confundens Nathan Domini quod munere rectum Protulit et firmis compegit nexibus olim Temporibus, quae quisque suis proque ordine pulchro Constituit doctor debriatus nectare diuo. Sic ruit in preceps decus et ueneratio prorsus Ordinibus collata sacris et celitus, ac sic

Ephraim Manassen, Manasses infestat Ephraim

596 Pers. Sat. 1, 2. Epist. 2, 2, 58.

597/598 cf. Iuu., Sat. 7, 30-31.

619 cf. Hor., Epist. 1, 1, 100.

599/600 Hor.,

623 cf. Hor., Od. x, 37, 14.

597 iam scripsi ex Iuz., nam Ball. — alius (uel aliter) scripsi, alit Ball. sidens correxi, sideris L

626 Nathan emendaui, natam L

612

PHRENESIS

635

20

215

Debellare simul Iudam tenduntque parati Agmine conserto, nullos habitura triumphos Immemores Domini ciuilia condere bella In sese proprium gnari et torquere flagellum: Quos hic nostra manus intactos linquere dum non Prestruit, auxilium tribuisse putabitur ingens Afflictis, ni quis inimica mente notarit,

640

Dum recitat seseque magis quam nostra probarit Ridendum cunctis merito, dum ualdius ipsi Insanire libet, furias et cura ministrat.

Ergo potens adsit in dextera, meque uolentem Syrtes cum breuibus, Scyllam seuamque Carybdim 645

Euitasse ferat miserens miserando iuuamen,

Inque sacras uenerandi et dogmatis ocius arcas Inuenisse queam, prosit quod pluribus eque; Hosce iuuando leuet, illos frenando retardet,

650

655

Ne uoluisse suum ualeant complesse retenti. Ast oppressa diu peruersis legibus atque. Fessa sacerdotum magnas hoc munere turma Concipiat uires; Domini de dogmate firmus Murus et infractus maneat, Telesphorus ipse Structum Papa pius nobis quem dixerat olim, Ipsa cohors nullum, nisi quem fregisse ualeret, Cuius in auxilium constructus cernitur esse,

Propulsum septis gemit. Ipse quilibet ergo Haud dedignetur nostrum, poterit quia certe Multa tulisse sibi percongrua seque iuuare, 660

Is nisi defuerit, curet qui talia, forte.

Nam genus hoc hominum crebrescere solibus istis Constat quos Dominus uertat, deposco, benignus,

665

670

Prestet et oppressos grauius iam fasce leuari. Dum mea iam uideor specialius edere uobis O pars sancta uirum, Domini sors atque ministra; Arma dedisse paro, quibus et sua iura tueri, Et sese uestrum ualeat quis, preduce Christo, Victorem et monstrare, malis dum perfidus illum Attigerit cuneus; uincet nam mox Deus ipse, Vincet et ipsa suo uictrix constantia recto Semper, et haec comitata suis fautricibus omnes Infestos, nocuos, inimicos proterat hostes, Vincat, perturbet, mutilet, rogo, postulo, posco.

652/654 cf. Telesphorus, Epist. 4 (Hinschius, p. 112).

634 habitura] correxi, habitare L 657/658 textum suspicor tur emendaui, dignetur Ball. — 660 is scripsi, his Ball.

658 dedigne-

216

PHRENESIS

20-21

“Amen, sic fiat,” reboent et cuncta reposco. 675

680

21. Parce, Deus, famulo, miserens miseresce redempto,

Cum requie ueniam huic pie dando piam. Nil mihi, nil quia sum tibi, sed peccasse probatur, Vt mactare uelit qui pecus alterius. Non pecudi nam, sed Domino reus ille tenetur, Lex habet in terris omnibus una simul. Tu solus ueniam, tu solus ferre medelam,

Si parcendo uelis, mox potuisse pius. Hinc te posco, Deus, tribuas obnixe rogatus, 685

690

695

Liber ut astrigeras is queat ire ulas. Porthmea contempnat felix, nec cura timentis Dignum sorte tua torserit hunc aliqua. Lamas nec Erebi tangat nigrasque paludes, Cerberus absistat, Gorgona despiciat, Nec Stygios innare lacus aut tetra widere Tartara contingat, quem uia dextra iuuat. Nec Chaos aut Phlegethon nigris habitacula monstris Sint, quae uel subeat uel subeunda fleat. Scrupea Cocyti uideat nec tesqua, iubeto, Cui patriam celum spes fuit esse sibi. Eumenidum thalamos creuisse negato, piorum Agmina conspiciat, se simul ac uideat. Hunc uva tartarei uergens Acherontis ad undas Nesciat; hunc celum norit, habere uelit. Nil mea te noceant incommoda, commoda multis

700

Quem struxisse ferunt, qui bona sola uehis. Conformant magnis multa et bene gesta loquuntur; His diuersa silent, noxia ne superent. Quis faueas, rogito, solum nec milia uincat,

Sit pergrande licet, nil, Deus, officiat. 795

Cunctiualens, prestare facis, ut uelle fauebit,

710

Dextera nam dextras splendificante tua. Quamuis parua scient, uanescit nempe sinistra, Flammiuomus Boreas disiicit ut paleas. Hinc tuba terribilem sonitum insperantibus edens, Dum sua pro meritis premia cuique dabit, Euasisse ferat Discedite, si negat Euge; Sors ea nam multos, haec habet egregios.

689 cf. Virg., Aen. 6,134-135. — 691 cf. Virg., Aen. 6,265. | 695 cf. Virg., Aen. 6, 280. 697 cf. Virg., Aen. 6, 295. 709 cf. Virg., Aen. 9, 503.

682 pius emend. Ball, clius L mus emendaui, flammiuorus Ball.

705/707 textum suspicor

708 flammiuo-

PHRENESIS 21-22

217

Ne metuas pauens, ait, o grex, complacuit nam Te solio regni nobilitasse Patris. 715

Felix ille tamen, concessa qui benedictus

Sorte Venite capit, est, erit atque fuit. Crescens nempe suus sanctorum cuncta tuenti

Vt numerus, meritum semper et ipse fuit. 720

Hoc, Deus immense, audi, tu hoc pie munere nostrum -Haud frustrare uelis connumeresque piis. Impetret hoc Genitrix tua, Christe benigne, Maria;

Exposcat cetus huic ueniam superus. Etherias reseret ualuas Petrus atque beatus; Tum sancti occurrant suppetiasque ferant. 725

Sic mea te uexat, sic, o Rodberte, Phrenesis, Sic, inquam, felix sis, rogat, ac fueris. Item Ratherius contra Baldvicum inuidum

22. Pensitauerim sane cum sepe, ut absente relicto tecum agam,

adhuc presens, Baldrice, in edendis opusculis, quae contra illum, 730 uel pro illo, precipue composueram. Nam te exceperat, quod immunis ab illo, quo uter nostrum laborasse ferebatur, penitus

fueras, id est phrenesis litteratoriae, uitio, nummis quam libris utique nitens, armis quam armariis, copia amicorum quam iudicio priscorum. Tuum ut exemplum Dei fuisse cernitur infortunium, 735 subitae quo largitionis comitem sedulus penitentiam cauere illarum atque continentiam longiore prouidere (nescit enim, scribit ut Flaccus, uox missa reuerti) tractatu. Nascebatur enimuero mihi et exercitatio interim meique ipsius recognitio certior. Quaedam, ad quae scilicet sufficerem ipse, quaeue uel inaniter tentare uel ten740 tata uix aut nullatenus possem, mihi quam alii haec inter famulatus presertim ab intelligente, quo possim uideri placuisse, nunc desiderarem, mihi mature ut fuissent emissa, morte presertim ipsius audita. Quamuis enim coram multis eosdem sepe legerim legendosque aliis eo dederim superstite libellos, salua animositatis 745 ut aduersarii constanti, ut aiunt, amici fama foret quo perenniter mihi nollem quemquam opinari; tamen ipso defuncto inchoatos, quos eo ualente nondum peregeram (audacius profiteor) pene edidi quoque. At quia superest, mature ipsum (ariolari ut uideor mihi) secutum tamen magna adhuc emulorum phalanges, quo-

730/734 cf. supra 48-53.

736/737 cf. Hor., Ars poetica 390.

717/718 textum suspicor 726 fueris emendaui, frueris Ball. 728ss. (c. 22) "ita ... mendosa, ut nec probe intelligi nec tute emendari potuerint" Ball 747 nondum peregeram corr. Ball., nedum peregerim L

218

PHRENESIS 22-23

750

rum ne dicam reconciliationem, saltem cessationem sperasse nihil

UDD

(facete satis enim Plinius ait Secundus, Gratiam malorum tam infidam esse quam ipsos) data editionis festinatissimae opera notum enitar fuerit tam equis quam iniquis, uti neque illum quondam, ita neminem quoque nunc uestrum in promulgando ueritatis me statu cauisse, summum at nefas putasse, nostrum ‘aliquem post obitum, nedum scripto, maledicto incessere tantummodo leui.

amplius estimo, impar sibi ratione insaniam nisi pariter incolumi

Vnde supra 760

23. Premisso idem me firmiter de fidei ueritate tenere, etsi eque non ualeam astruere, quod beatum atque constantissimum eiusdem fidei defensorem atque promulgatorem Aurelium Augustinum ceterosque eiusdem religionis assertores atque propagatores, confiteri et credere me profiteor inseparabilem atque coessen-

765 tialem eternaliter Trinitatis unitatem, unitatis Trinitatem, hoc

est, unum Deum Patrem et Filium et Spiritum sanctum etc. EXPLICIT LIBER OVI PHRENESIS DICITVR A RATHERIO EPISCOPO COMPOSITVS

752/753 Plin., Epist. 1, 5, 16.

DIALOGVS

CONFESSIONALIS

i i

|

|

parties Ne up E

—

DE

P

radar

ps by

,

’

*

|

=

Pi

=

hei Mb

| |

ER |

3 H EN

dr i

: B

a!

ae

n

[3

»

Ara,

,

"

| 29

…

he |

M

MS

v DP, Halen Sy

|

—

mg

"nemus D T ete Meses

| n

Piet

actedFen en ipn E

N E

trade

adios

Es m.

p^ | M

2 E

D

p

P

7

po

n "

EXCERPTVM EX DIALOGO CONFESSIONALI, CVIVSDAM SCELERATISSIMI, MIRVM DICTV, RATHERII, VERONENSIS QVIDEM EPISCOPI SED LOBIENSIS MONACHI. 5

1. Obsecro et contestor per uiuentem in secula seculorum, ut istud perlegas, si ceperis et ipse dederit, totum. Quia enim curiositate mortifera, tuis neglectis, mea nosse adeo desiderasti facinora,

ut periurio suaso nuper a quodam ui extorseris unum (quod tamen per se satis noxium, in comparatione aliorum esse constat uilissiIO

mum), uolo te hoc desiderio satiare et talia, tanta, tam inaudita

15

gestuum et inuentionum (si tamen considerasse tibi datum fuisset ipsorum insaniam) de me ipso referre, ut oneratissimum te meis, etiamsi nulla propria tibi essent, reddam sceleribus, ut habeas utique in ista Quadragesima quod plangas, dum es pene omni tempore a talibus otiosus. Sed ne ipsum, quod impulisti, periurium non esse estimes tuum, Euam considera, moneo, et in serpente

diabolum. Serpens quippe suasit, Eua peccauit, sed suadens nullo modo, delinquens ueniam meruit quoquo modo. Iudei: Crucifige clamauerunt ; crucifixores Crucifixi sanguinem in salutem bibe20

runt.

2. Verum ut iam quod promisi efficiam: — ab infantia ipsa peiorem me et implicatiorem eiusdem etatis uitiis non tibi opus est querere. Ad iuuenile, cum datum est, euum cum uenissem, abhinc ita-et tam mature cepi modis diuersissimis lasciuire, lenitati, iocis 25 ac scurrilitati uacare, ut, etiamsi tibi audire fuisset omnino

30

inutile, mihi tamen per singula enumerare esset penitus impossibile. Abiurata Hugoni pro fide, ambitionis atque animositatis, immo obliuionis, eorum quae nunc merito patior (mentiri quippe non nouit, qui dixit : Qui reddit mala pro bonis, non recedet plaga de domo eius — quod in me liquido completum), non debes, miserrimus dico conscientia quae nunc ipsa loquar, mirari pro scelere, presidiorum pro constructione uel restructione, quot homicidia, exoculationes, exmembrationes, predae, incendia, uastitas ac de-

35

populatio contigerint. Norica, Italia, Germania atque Francia me melius fateri, me iterum miserrimum talem qualis fuerim uel dici talis potuerim ualent. Duo legitima, mea culpa, dissociaui coniugia unum quasi cum re, alterum miserabili solummodo uanitate. Cogitet qui potest istud solum quanti est ponderis, metiatur

scelus, consideret enormitatem. Quid miserae, heu, dicebant, quos 40 gemitus, quae suspiria dabant, cum una earum riualem in edito

16/17 cf. Gen. 3, 4.

18 Ioh. 19,6

11 si tamen et inuentionum Ball.

L

31 ipsa] ipse emend. Ball.

29/30 Prou. 17, 13.

—25 non addidi

30 me emend. Ball., te

37 cum re] iure emend. Ball.

222

DIAL. CONF. 2-3

sedere, basia sibi potius debita miscere, domui dominari, agenda disponere, se uiluisse, aspernari, se uideret adherere cineri, altera,

45

50

longius licet, emulam diuitem audiret seque pauperem uideret? "Sed quid," inquis, "dicerent, rogas? Quod tibi, miser, iuste contigit forte. Tu enim duabus tulisti maritos, te duo episcopia perdiderunt uirum, et utinam nihil tibi ob hoc contingat infaustius !" 3. De Warneri fratris quondam ducis Cunonis quoque flagitio mihi infelicissimo contigit, quod habetur in psalmo: Cum adulteris, inquit, portionem tuam ponebas. De locis prouisioni meae commissis eorumque dilapidatis substantiis, animabus neglectis, ne, rogo, interroges; istud solummodo uide et coniecturam de eo

cape. Sed quia deficit memoria, cum abundet dicendorum miserrima copia, summa tibi, queso, sufficiat ipsa, nil nisi proprium 55 utique, collectione licet alterius, parum

49/50 Ps. 49, 18. 52 istud emendaui, istum Ball.

licet propria, relatura.

CONFESSIO EIVSDEM

60

4. Confiteor enim Domino Deo omnipotenti et omnibus sanctis eius, et tibi Dei, quicunque legeris, sacerdoti, omnia peccata mea, quaecunque feci ab initio uitae meae usque ad hanc miserrimam horam, sciendo aut nesciendo, sponte siue coactus, uigilans aut dormiens, in cogitatione, locutione et opere, in uisu, auditu, gustu,

odoratu et tactu, in superbia precipue, matre omnium uitiorum; utique in odio et homicidio, in detractione, in supplantatione fratris alicuius, in periurio, in falso testimonio, in furto, in fornica65 tionibus diuersis, in adulterio, in rapina, in fraude, in inmunditiis

uariis atque pollutionibus turpissimis, in ebrietate et comessa-

tione, in luxuria omnimoda, in uana gloria, in acedia, in tristitia, in auaritia, in rixa, in conflictatione, in animositate, in inuidia, in

discordia, in cupiditate, in ambitione, in hypocrisi, in ignauia, in 70 otiositate, in pigritia, in somnolentia, in loquacitate, in risu, et in

derisione aliorum. 5. Insuper peccaui ego peccator eo quod quadragesimas et alia indicta ieiunia non custodiui, nec ieiunaui sicut debui ; festiuitates 75

80

85

90

sanctorum et Dominicos dies, pro nefas!,uiolaui et debito honore non celebraui sicut debui; Parasceuen quoque illorum presentialiter, ut miserrimus sepius uiolans, grauissime deliqui. Adiciendum quoque quia, si tu, periurare iam dictum suadendo, factus es periurus, sicut Saulus omnium, seruabat uestimenta quorum, Stephanum lapidabat manibus, ita ego dormiens siue manducans, missam quoque aut matutinos uel aliud quidlibet actitans, illorum motibus adulterium «habeo perpetratum, quos in adulterium uagandus impuleram. Ex manzere, id est ex scorto natus, quoque compater factus sum miser cuiusdam, qui nobilissimam pro meretrice reliquerat prenobilemque coniugalem. 6. Confiteor etiam ipsi Domino Deo omnipotenti, quod his et plus his omnibus uoluptatum fedatus flagitiis et contagionibus fuscatus omnimodis, semper sine mei lapidei cordis compunctione, semper sine ulla mentis sinceritate, corporis et sanguinis sacramentum Domini, fateor, percepi indigne, semper sine azyma, semper absque lactucis agrestibus, cum fermento malitiae et nequitiae; discinctus, sine calceamentis et baculo, piger, non festinans ad promissionis eternae patriam, paschalem Agnum Dei, peccata qui tollit mundi, miserrimus in iudicium, heu dolor!, proprium, reus eiusdem corporis et sanguinis Domini, manducando, et propresumendo; et, cum multi multa, tu domine

95 hibita temerarie

5,8.

79 cf. Act.7,58. 82Deut.23,2. 92/93 cf. Ioh. 1, 29.

89/93cf.Ex.12,83u1

90/911Cor. /

77 periurare] peierare Ball.

81 habeo addidi, perpetraui emend. Ball.

224

DIAL. CONF. 6-10

precipue, haberent , munera ante altare contra interdictum infrontuosissime Domini offerendo; in exhortationibus et adulationibus malignis, in ignorantia, in negligentia, in IOO

IOS

subreptionibus, in dandis et accipiendis muneribus; in usuris uero faciendis non adeo me culpabilem recognosco, neque tamen inficior; prodigum enim, quod usurario minus congruit, me magis fuisse et confiteor et doleo. 7. Peccaui in subtrahendis eleemosynis pauperum, in increpatione et asperitate responsionum, in hospitalitate et receptione indigna pauperum; et quod parentes meos et proximos non dilexi nec honoraui, sicut debui, et plus sepe, dum inrationabiliter utique dilexi, quam debui ; et in afflictione familiae siue subiectorum mihi

IIO

commissorum. Infirmos et in angustiis positos non uisitaui nec eis ministraui. Mortuos nec sepeliui nec sepeliri, ut oportuerat, feci; et pauperes non uestiui, esurientes et sitientes non recreaui, sicut debui. Seniores et magistros meos siue principes, amicos et benefactores

IIS

meos

non honoraui

nec amaui debito amore;

et

res, utilitates, consilia et precepta eorum non obseruaui, sicut debui. 8. Peccaui ego peccator in osculo et in amplexibus illecebrosis, palpando et blandiendo inique; et in ecclesia stans uel sedens, ubi sanctae lectiones uel diuina officia efficiuntur, otiosis fabulis uel

120

iniquis cogitationibus me occupaui, et non cogitaui quae debui, sed magis quae non debui, et aures non accomodaui ad ea quae sancta sunt, intuendo quoque iniuste et petulanter et recordando (quod adhuc peius) uirorum, animalium pecudumque concubitus et alia quaedam obscena. 9. Preter haec peccaui iocando, equitando, ambulando, stando, sedendo siue iacendo, et in his et inaliis omnibus uitiis, quibuscun-

125

que humana fragilitas contra Deum peccare potest, reum me esse confiteor Domino Deo Omnipotenti et omnibus sanctis eius et tibi Dei, quicunque alicubi es, sacerdoti. 10. Infinitate uerum istorum conspecta dicis forte: "Immodica, efflagito, confessus es unquam ista alicui?" Non, in-

130 quam,

nisi illi, qui, etiamsi non confiterer, nescire non poterat;

nam tanta simulationis libidini meaearte (ut et adhuc miser facio) seruiebam, ut ante te neminem

inuenerim, qui me adeo, id est

probabiliter, deprehendere quiuerit. Illi tantummodo mecum nouerant, qui mihi ad ea fauebant, et cum spurcissimus (ut et 135 adhuc me fore dolendus non inficior) essem, castissimus esse, ut

multi, putabar, dicebar et, quod peius est, dici gaudebam, illa

hypocritis usitata deceptus miser, ut multi, sententia, solent de-

96 cf. Matth. 5, 23-24.

96 aduersum me addidi

137 usitata scripsi, uisitata Ball.

DIAL. CONF. 10-11

225

ceptorie dicere: Eisi non caste, uel caute. Quare autem nulli confiterer, non uniformis fuerat causa: una ne mei exemplo alii deterio140 rarentur, altera ne mei suique comparatione alii superbirent, et cadaueris quasi mei fetore utrique perirent; precipua uero ne criminositas me contemptibilem faceret mea; tertia grauior, immo grauissima omnium, qua utique uerebar, ne patronus hoc mihi diceret, quod fugitiuis dici lex precipit: " Reuertere et reconciliare 145 Domino tuo, quia sicut non proficit cura medici plagato si adhuc in eo ferrum

sit, ita non proficit confessio et penitentia tua sororias, id est, humilitatis imbecillitatem, et fratris interitum non negantes;

fundant Domino preces, una prius piae actionis signatrix, altera theoricae speculationis et mundissimae orationis, non sine mysterio tamen numeri uel ordinis, magistra. Docent quippe duos in Ecclesia ordines saluti pereuntium consulentes: unum predica490 tione et opere; alterum precum instantia Dominum precando, pro mortuis interpellando et, ut ualeant suscitari, pulsando. Confiteantur, mortem huiusmodi absentatione diuinae custodiae negligentiae merito contigisse; quod est mirum utrasque dixisse: Domine, si hic fuisses, frater noster nequaquam mortuus esset. Absit 495 longius desperatio, adsit spei constans fiducia, posse quatriduanum mortuum fetentem, mole grauissima criminis consuetudinariietiam obrutum, ligatum, immobilem, post longam etiam dormi-

tionem posse excitari, resuscitari, onus superpositum uincere, solui, abisse, ualere. Videbis statim sprritu miserationis et precum 500 fremere Christum, turbare seipsum ; audies, Veni foras, clamare;

illum, quem desperabas, statim prodire, uiuum se, quamuis ligatum, monstrare,

non celare, confiteri, ut absolutus eat, id est,

motibus rationis mores componat, preceptum audire, quatenus eius resurrectione alii peius etiam mortui ad uitam redeant, et in 595

Christum, id est, Saluatorem omnium, credant.

20. “Quid,” inquis, “si nil horum contingit, agere debemus ? an ut uiuum uenerari, quem mortuum scimus ?" Nondum, inquam, ut istinc conicio, quid uenerari in quolibet debeas, nosti: quod Deus utique fecit aut quod ipse sibi homo 510 consciuit. Sed quia in istiusmodi cecutis, doctrina magis et exemplis quam ratiocinatione te trahendum considero. Super cathedram M oysi, ait, sederunt scribae et Pharisei ; omnia ergo quaecunque dixerint uobis, seruate et facite ; secundum opera uero eorum nolite facere, etc. Quod est aliter dixisse: Veneramini quod Deus 515 contulit; tolerate quod faciunt non propter ipsos, qui mali sunt, sed propter honorem, quem perceperunt ; qui utique eo bonus, quo a bono Largitore concessus. Da asellum uilissimum optimum uinum gestantem; uilescit asellus, amplecteris uinum. Pretiosissimum annulum deformis gestat digitus sepe; ad annulum ardet 520 cupientis ambitio, digitum horret intuentis despectio. "Dicis honorem," inquis, "ideo bonum, quia a bono Deo concessus est; quid de illo quem Deus non contulit ?" 483/484 cf. Ratherius, Epist. 14, 32. 511/514 Matth. 23, 2-3. 484 lacrimas effundentes addidi

493/501

cf. Ioh. rr, 21-33.

490/491 precando pro mortuis emend.

Ball, pro peccando mortuis L 499 abisse resurrectione emendaui, resurrectionem Ball.

L, abire emend.

Ball.

504

DIAL. CONF. 20

525

235

Quis, inquam, ille poterit esse, Apostolo testante: Non est potestas nisi a Deo? An uis aliud esse potestatem, aliud honorem? Sed imbecillis sine honore potestas ac per hoc neque potestas. " Regnauerunt reges," inquis, "sed non ex me; principes exstiterunt et non cognouit." Non ex me, inquam, id est: non secundum me regnauerunt, non

recte, ut precepi, egerunt; non cognoui, non laudaui, non appro530 baui;

535

attamen

regnauerunt

me

uidente. Sed si tibi non ualet

persuadere, ut uelis «non aliusmodi episcopos (quod Dei pietas uellet) nisi qualem depingit Apostolus dicens: Oportet episcopum sine crimine esse (quod, proh dolor !, est rara hodie auis in terris), cogita Caipham, cui Petrus uisus est obedire; quando tamen hoc diceret, quod a cathedra Moysi non dissideret ; cogita, inquam, non abest longius, heri lectum est: Hoc, inquit, a semetipso non dixit.

Quid est a semetipso? a maleuolentia sua, qua interfici Christum uolebat; neque enim ideo Christum optabat occidi, ut gens tota liberaretur, quod secundum eius malignitatem impossibile omni540 modis erat, sed in presentia eius de regno tolleretur. Licet uero talis esset eius conscientia, uerum fuit quod per eum cathedra Moysi protulit, sicut mouentis est, quod reboat chorda ; sic enim legitur: Sed cum esset pontifex anni illius, prophetaut. Et hic enim attende: anni illius, inquit; nunquid ita per Moysen man545 dauerat Deus ? Minime. Ecce, enormis indignitas, non est enim ista legalis, et tamen a Deo permissa, sed ab Herode nefando concessa potestas. Si uero permissa et a tali potuit prophetare, data a Deo quid potuerat agere? Vtique plus, id est et uelle bonum dicere et posse, haec autem solummodo posse. Nam non ideo gens liberata 550

555

560

est, quia iste uoluit ; sed dixit, quia eum dicere, fiendum quod erat,

dignitas cathedrae fecit. Quem ergo indigniorem queris? Et tamen prophetasse audis, ut notes quanta sit uis potestatis, cuiuscunquemodi sit uita tenentis, quanta dignitas huiusmodi ordinis. Et non nutare, quod ideo honorem bonum esse protuli, quia a bono Deo concessum, si permissa usque ad prophetandi ualuit efficaciam potestas uenire. Vt uero in aliquo tibi morem geram: notandum uideo, quod non est potestas nisi a Deo dicens Apostolus hac suspensione locum dedit subintelligendi et permissa et concessa; cum presertim subintulerit: Quae sunt, a Deo ordinata suni; non ut Caiphae illa inordinatissima, et tamen ueneranda intentione, quam monstrauimus supra. Sed laboremus inquam, et caueamus, ne frustra ;tota enim ista allegatio index est indignita-

523/524 Rom. 15, I. 526/527. Ost 8, 2: 536/537 Ioh. rx, 51. 557/560 Rom. 13, 1.

531 non addidi

532/535

Eit

559 quae sunt a Deo Ball., quae a Deo sunt L

7.

236

DIAL. CONF. 20-21

tis et miseriae meae, qua, Scripturam trahere ad mei auxilium dum renitentem laboro, quod fieri possit, non quid sit uel fiat, 565 enarro. 21. Ne me igitur ultra decipiam, confiteor, quia, licet haec omniualens Dei possit misericordia efficere, ut mundum ualuit de nihilo creare, si non fecerit, constat me cum mei similibus perditum omnimodis esse, et falsum nomen episcopi uel abbatis, non 570 sine dampnationis eternae periculo, ferre, etiamsi detur, ut olim Caiphae, prophetare, a qua aliter nequeo prorsus liberari, nisi relicta uanitate penitus, quod Christi pietas tribuat, seculi. Ferre enim, mirandum, quod ualeo, dum contra me meique consimiles

clamantem audio (figuraliter enim nil horum mihi disconuenire dolendus considero): Qui habuerit maculam, non offeret panes Domino nec accedet ad ministerium eius, si cecus fuerit, si claudus, si paruo uel grandi uel torto naso, si fracto pede uel manu, si gibbus, si lippus, si albuginem habens in oculo, si iugem scabiem, si impetiginem in corpore, si ponderosus; inter haec autem in 580 nulla ad Deum intercedendi saltem pro me fiducia familiaritatis deceptus respiro. "Desperas," inquis, "uideo; quare inaniter laboras ?" Nec despero nec spero, inquam. Spero in Deo, despero de me ipso; et tanto magis in eo, quanto minus de me debere considero. 585 Despero enim, quia, quod scio faciendum mihi, neque saltem incipio. Non despero fiendum, si placuerit omnimodis Deo. Inaniter uero utrum laborem, nescio; quia et quid ad hoc [sit] obtinen-

575

dum adhuc laborem, non uideo. Si quid uero est, non illud quod 590

competit est, sed illud quod de rebelli, malo et fugitiuo me protulisse superius meminisse poteras seruo. Nam non amore Domini, non religionis, quam abnegaui, non loci, unde miser aufugi, postremo non desiderio uitae eternae, sed timore gehennae, si facio unquam, facio; etsi auderem dimittere, non facerem utique, ac pro

595

600

hoc non possum cogitare quid Deus habeat de tali seruo curare. Mihi enim ipsi uilescere me uideo oportere, cum etiam ab ethnico in mei lego sociorumque contemptu prolatum uerissime: Oderunt peccare boni uirtutis amore ; dum me illosque peccare magis utique cerno timere, quam non peccare diligere. Est autem huiusmodi ratio. Si laicus fuissem, et de omnibus illis penitentiam quererem, ducenti sexaginta quinque anni si mihi indicerentur, a quo donarentur? Septuagenarius iam quid eram acturus? Dicturus, scio, erat patronus, si tamen pretii alicuius: ^Non potes ista facere, quia deest spatium; trade te Deo totum, et relinque seculum; ecce

575/579 Leu. 21, 17-20.

Ball

596/597 Hor., Epit. 1, 16, 52.

564 non emend. Ball, num L 579/581 594 Deus emendaui, Deo Ball.

textum suspicor

587 sit secl.

DIAL. CONF. 21-22 605

610

237

omnia dimissa, quia pio Deo commissa." Monachus sum et uix habitu et lege, sed refuga legis promissae. Fac tot annos in penitentia expleam, dimittantur omnia, restet hoc unum, quod legem utique meam inconuertibiliter refugi; nonne tibi uidetur pro hoc solo me dampnabilem fore? "Hoc igitur solo." Omnia illa illis omnibus, hoc solum non possum sanare. Item post quaedam 22. Quibusdam igitur quasi passibus mentis illo perueni, ut et eo et ceteris omnibus uisum mihi fuerit inaniter abstinuisse, si mona-

chum me, ut promisi, non fuisset a Deo datum, finiri, eternis quippe pro hoc solo destinatus, etsi alia nulla habuissem, suppliciis. Quid profuerat mihi abstinuisse ab his, et tam dulcibus, mundus quas affert, illecebris, cum eternarum quoque usura caruisse poenarum? Cuius rei certitudinem ut tibi glorianti de quadam continentia (senio magis quam uirtute acquisita) post 620 multa quoque eiusdem, ut sum ratus, naufragia, incuterem, et ab hac securitate ad planctum necessarium et ad ieiunium, presertim autem ad monachi, cuius solum nomine et habitu gloriaris mecum, reducerem propositum: malui mea dicere omnia quam tua nunc tibi ad memoriam reducere, saltem uel aliqua. Conside625 ranti quippe ignaro uestri alicui securitatis alacritatem etiam in ista Quadragesima omnium uestrum, uideri potest nullum alicui ex uobis inesse peccatum. Ita (proh nefas!) nescio quae uos obtinuit meo, qui uos monere neglexi, peccato aut falsae spei aut desperationis mortiferae uel obdurationis nefariae pestis, ut in630 sensibiles quoque faceret, quod in omnibus infirmitatum generibus magis perniciosum noscitur fore. "Dum tibi," inquis, "ipsi non parcis, me, immo nos omnes, acriter rodis." Quomodo, inquam, aliter ?Mei enim ipsius curam gerens aliosque negligens, precipue uos, mihi qui estis commissi, quod crimen 635 615

maius uel habere uel poteram confiteri? Sum tamen, sum, non diffiteor, mea culpa huiusmodi, ut intensius in oratione dicam:

640

Miserere mei, quam: Miserere nostri. Et illud quoque nostri cum dico, mei potius quam alterius immanitate scelerum coactus recordor; et in hoc charitatem in me frigescere demonstro, et de delictorum exstinctione amplius dubito. O autem utinam ita saltem uobis uestra aliquoties, ut mihi, dum haec scribo, mea,

clarescerent peccata ! Nam et alacritatem, credo, pauxillum reprimerent uestram et desiderium ab his quantocius euadendi presta645 rent ; otiositatem quoque desidia torpentium compescerent, precipue quibus amplius competeret, priorum uel senum, quibus maxi644 uestram corr. Ball, nostram L

238

DIAL. CONF. 22-23

mum noueris imminere, ut mihi quoque, quod Deus auertat, periculum. Hi enim mecum potius, ut in Propheta legitur, Confregerunt iugum, ruperunt uincula, ut nuperrime unus illorum (uide 650 quam festiue) diabolo seruierit. Cum enim causari soleret, penuria communitatis se ceterosque et regulae precepta negligere, repente diu collectos ex eadem communitate proferens nummos, ut non inaniter monstraretur mammonae tam fideliter diuque seruisse et obsequiis idolorum non adeo segniter incubuisse, fecit quod tu 655 ante sciuisti quam ego. In tali quoque euo Simonis non ueritus est exemplum, cum presertim predecessorem suum eiusdem etatis, reor, quendam latrunculum audisset, in idem negotium collata pecunia, antequam frui saltem die fuisset concessum, miserabili, 660

665

670

ut dignum fuit, iudicii modo exstinctum. 23. Considerare istinc pernecessarium, considerare, quam retrogradum (proh dolor!) iter carpamus, qui seculares debuimus, ut antecessores nostri, in rectitudinis uia preire. Presbyter quippe quilibet secularis, si ecclesiam quamlibet acquisiuerit, quidquid ante habuit, licet ei uendere, dare, uel quouis ordine pro libitu cuilibet delegare; quidquid vero postea acquisierit, iuri Ecclesiae cedit. Monachus uero, qui nec ipsam woluntatem in propria debet habere potestate, cui debet colligere? collectum cui dare uel relinquere — presertim si ex stipendio, unde uestiri debuit et pasci, aut forte ex alicuius obedientiae prouisione fuerit, quod uidetur habere, collectum ? Et ubi erit, si hoc misero alicui contigerit, et quid in corde sibi, rogo, erit dicturus, cum legi in capitulo audiet : M emoren-

tur semper Ananrae et Saphirae, ne forte mortem, quam illi corpore pertulerunt, hanc isti, qui sibi aliquid reseruauerunt, uel omnes qui aliquam fraudem de rebus monasterii fecerint, in anima patiantur. 675 Tot, ut asserunt, libris argenti quanta ornamenta potuerunt in eadem Ecclesia fieri, unde acquisita et collecta ipsa est pecunia. Audiui murmurantem quendam in secretario ita: "Dicunt quod nihil proprii debemus habere; quis ergo ista ornamenta et libros istic contulit, nisi loci istius monachi ?" Ad haec: ipse fateor, aio,

680

melius fuerat non habuisse quam contulisse ei; in leuigatione tamen mali melius fuit hic reliquisse quam alibi dissipasse.

“Bene,” inquis, “bene, sufficit. Ad te reuertere, te intuere, ne tibi

dicatur uere: Hypocrita, eice primum trabem de oculo tuo ; quid enim uides festucam in oculo fratris tui, trabem autem, quae in oculo. 68

VA

tuo esi, non consideras ?"

Considero, inquam, considero, et istud quoque ad trabem eandem adiungo; quasi enim non sufficeret quod feci miser per me, dedi locum isti, ut faceret sciente me nec tamen prohibente. Non solum uero qui faciunt, sed etiam qui consentiunt facientibus 648/6491er.5,5. — 655/656 cf. Act.8,18-24. 666/667 cf. Ben., Regula 33. 671/674 cf. Vrbanus, Epist. x, 4 (Hinschius, P. 144-145). 683/685 Luc. 6, 41-42. 689/690 Rom. 1, 32.

DIAL. CONF. 23 690

239

digni sunt morte. Sed si humane agis, censes tolerabilius et magis naturae proximum fuisse, ut penuriae necessitate faceret huiusmodi extraneus, pauper, exsul, mendicus et aduena deceptissimus,

quam ambitione superbissima ciuis, incola, sibi plenissime sufficiens, et, ut ita ueraciter loquar, seruus eiusdem ecclesiae legiti695 mus, quia legaliter traditus et sui ipsius manu et professione in

seruitium, quod fracto iugo et ruptis regulae uinculis sine licentia prouisoris reliquit, perpetuo mancipatus? Verum ut, tibi iterum morem

gerendo, ita illum reprehendam,

ut mihi non parcam,

fateor, utrique egimus inconsideratissime. Si enim, cum iam pene 700

silicernius, ut et ille, existam, morte preuentus aut abscessione

fuero, antequam uiginti duarum librarum pretium sancto habeam, quem his spoliaui, redditum loco, compositionem gehennalem timeo. Ille quoque non minus loco isti debitor atque, ut dixi, coeuus existens, si et hoc non habet satisfactum et illud, quod 795

emit, fideliter custoditum, nulli dubium, nisi qui interdum perdidit uisum, quin eternum eum maneat cum Anania, Saphira atque Simone supplicium. Petrus uero est, rogo agnoscas, qui et illos precepto pro fraude percussit et istum dampnatione perpetua pro ambitione superba perire precepit, Petrus, cuius ista fuit pecunia,

710

Petrus, cuius abbatia iniustissime fuit distracta.

Sed consideremus trabes utrasque, meam scilicet et illius ; festucam etenim hic cerno deesse. Fortassis enim hodie oculis melius apertis meae imminere ceruici ambas uidebis, immo de duabus mihi fore unam importabilem trabem. Si non annuntiaueris ini715 quo, ait, iniquitatem suam, sanguinem eius de manu tua requiram ;

quod iustissimum fore monstrauit, qui dixit: Quod a discipulis delinquitur, ad magistrum respicit; et ille (cuius edicti ambo transgressores in hoc uno probamur atque rebelles, aliud si omni-

no deesset, ille, quia fecit, ego quia non contradixi): Sciat, inquit, 720

Abbas, culpae pastoris incumbere, quidquid in ouibus paterfamilias utilitatis minus potuerit inuenire. At uerecundebar pro reuerentia senectutis. “Mentiris,” respondes, "certe mentiris et teipsum decipis; non

725

enim senectutem sed magis superbiam in illo uenerabaris, quod erat utique placentas reginae celi libare, diabolum, ut ipse ei persuadere nitebatur quoque, cui ministrabant angeli, adorare. Si autem in isto diabolum, quem superbiam dico, tanta ueneratione habebas, ut quod Deus precepit (cum tibi nequam uitium referre

706 cf. Act. 5, 1-11.

707 cf. Act. 8, 18-24.

716/721 cf. Ben., Regula 2.

725 ler. 7,18.

TNA) [ADB

zat 18:

726 cf. Matth. 4, xr.

714 importabilem emendaui, improbabilem Ball. 721/723 at uerecundebar respondes p.r.s. mentiris, certe mentiris Ball. 728 nequam emendaui, nec

eum L, nec suum emend. Ball.

240 739

735

DIAL. CONF. 23-24

auderet) dicere illi non auderes, quid faceres si ante Diocletianum stetisses? Audierasne unquam: Qui me erubuerit et meos sermones, et hunc Filius hominis erubescet, cum uenerit in gloria Patris el sua sanctorumque angelorum ? Considera, queso, ignauiam tui et timiditatem. In tantum enim te noueram elationem eius detestatum sepius fuisse, ut pene fuerit ad odium usque ipsius uenisse. Et cum

ita fuerit, formidolositatem

et circa caritatem

tui cordis

teporem deplangere te omni tempore, aliud si deesset, penitus conuenit. Negasti quippe Deum, dum illi pepercisti, negasti." Item apostropha eiusdem ad quendam alterius loci abbatem quasi religiosum.

740

745

759

O imitatores, ait sed quidam, seruum pecus! o et in angelis prauitas, proh pudor, reperta ! Quid nepos agebas, cum auunculum nescio unde (uel dulcius Italice scilicet barbam) ita insanire uidebas? Vbi erat, Qui audit, dicat: Veni? Vbi saltem, Diliges proximum tuum sicut teipsum? Tu transitoria omnia contempnebas, illum transitoriis anhelantem, cum esset tibi (hoc etiam contra regulam) dilectissimus, minime corrigebas. Vnum e duobus haud creperum erat: aut tu non eras quod uideri uel dici uolebas, aut illum oderas potius quam amabas; si enim amaueras, cur non tecum, quo tu tendebas, id est ad Deum, traxisse certabas? "Vide, moneo," inquis, “Qui cadit, et sic aperiuntur oculi eius." Vide tamen, suadeo exclamatiue, ad locum, ubi quasi oratum

pergebant, nummos continentem pro tali causa largitos. O spelunca, spelunca, o facta, si est ut dicunt, de domo orationis sanctissima, spelunca latronum nequissima! Haene, haene evant itiones et 755

760

reditiones creberrimae Lemni? 24. Perpende, rogo, perpende, qui festucam de trabe conabaris heri eicere, et negationem Dei et adorationem diaboli nulli amplius presumas equare, moneo, crimini. Nullius quippe horum, quae superius confessum me fuisse recordaris, homicidiorum utique, exoculationum, exmembrationum, incendiorum, predarum

ceterorumue plurium, me noueris magis reum quam istius ;siquidem nihil horum feci aut iussi uel, ut fieret, uolui, sed tale quid, ex

cuius occasione ista sunt patrata, commisi. Istic autem plus aliquid habetur: siquidem licet, ut fieret, neque preceperim neque 765 uoluerim, dedi tamen mea culpa locum, ut fieret, non prohibendo,

730/732

Luc. 9, 26.

743 Apoc. 22, 17. 750Num.24,4. 1012-1013.

740 Hor., Epist. x, 19, 19.

743/744 Matth. r9, 19. 753/754 cf. Matth.21,13.

749 id est emendaui, idem L, eundem emend. Ball.

quis Ball.

741 cf. Iob 4, 18.

745/746 cf. Ben., Reg. 2. 754/755 cf. Ter., Phorm.

750 inquis scripsi, et

DIAL. CONF. 24-25

241

quod saltem quiui, ne fieret. Gaudere tantum me noueris, quod absque mei est licentia factum, siquidem uidetur esse aliquod leuamentum. Delicta quis intelligit? ait Psalmista, subinferens necessario :Ab occultis meis munda me, Domine, et ab alienis parce 779

seruo

tuo, subiungensque:

Sz mei non fuerint dominati, inquit,

utique aliena peccata, func immaculatus ero, et emundabor a delicto maximo, maximo, inquam, maximo. Non enim, non tibi uidetur

maximum, qui uiginti duarum librarum suo flagitio est debitor, alterius crimine octoginta in cumulationem debiti sibi iunxisse? 775 Et o misera principandi conditio ! Quis, nisi sui securus, huiusmodi non iure fugiat periculum? Alter peccat te nesciente et tu poenas luere cogeris. Verum ut nepotem paulo superius prelibatum mecum de neglectu eundem, opus ut fuerat, pariter coercendi excusem: uideri ualet et me exemplum attendisse medici illud despe780 rato de uita nihil, quod capere uelit, interdicentis. Vnde et Hieronymus in causa consimili: Arunt medici, ait, maiores morbos non esse curandos sed dimittendos naturae, ne medela dolorem exasperet. Si enim obstinatione mortifera contra sui propositum irrecuperabiliter eum uiderat obduratum, quid profuerat interdicere 785 aliquod ei seculi commodum? an ut istic dispendium et illic pateretur supplicium, presertim cum sciret optime suae perditionis foueam non minus secernere ipsum ? Hoccine erat Dominica omni etiam talia meditantem cantare: Oportet nos mundum contempnere, adicere quoque, ut possimus sequi Christum Domini, 799 quasi cum mundo non ualeamus Dominum sequi? Exaggeransque: Ne perdamus uitam perpetuam, propter uanam huius mundi gloriam, non uerebatur aliquem ex obliquo respondere ualere: De ore tuo te iudico, serue nequam? 25. Sed ut ad nos iam fore tempus monstremus redire debere: 795 noueris uolo, inquam, quod illud de propheta magnam mihi faciat consolationem, sed utinam non inanem: Veniens ad Babylonem, ibi liberaberis. Qui enim in domo Dei, nemine nisi fautoribus (ut dixi) sciente, sub pretextu sanctimoniae, ut multi, fallacis, infrontuose faciebam scelera multa, a te de isto uno deprehensus, detec800

tus, dum ad confusionem tantam sum deuolutus, ut ipso detecto

nullum curem latere crimen amplius meum, quod de illo solo pati potueram infructuose, pati melius simul cum fructu ipso de omnibus ratus, in Babylonem nimirum, ut ita loquar, per te adductus 805

possum credi — et utinam per Dei misericordiam uere liberatus. Nam nec deest sartago ferrea, in qua ossa etiam friguntur forte aliquid de se autumantia olim satis inaniter mea. 781/783 Hier., Epist. 84, 7 (CSEL 55, p. 130). 768/772 Ps. 18, 13-14. 796/797 Mich. 792/793 Luc.19,22. 788/789 cf. Ben., Regula 4,20. A Io:

801 quod emend. Ball., quid L

242

810

DIAL. CONF. 25

“Profui ergo tibi," inquis, "multum nocens, qui parum profueram fauens. Mihi sed quid ?" Quantum, inquam, Iudae saluatio profuit mundi. Per ego te Iesum spemque communem sed deprecor, fetorem criminum meorum a te remoue, ne iuncto tuorum mei causa te interiisse credenti

mihi dolorem augeas importunum, neue tenebris meis obfusus, te ipsum considerare non ualens, quo pedem actionis mittere debeas . nesciens, peius quam iam corrueris, monens deprecor, cadas. Ad 815 sanctorum splendidissimum lumen quasi ad etheris micantissima sidera regulari collirio delibutum mentis intuitum potius dirigamus; ibi uidebit quisque nostrum, quid de se, quid de alio debeat estimare. "Regulam," inquis, "apportas iterum ?" 820 Quid, inquam, ea posthabita aliud ?Omnes enim recurras cum Euangelio ipso Scripturas, ad ipsam, uelis nolis, tibi est redeundum, si animae tuae uis esse consultum. Dic, sed rogo, audistine

825

unquam filium Belial in bonam partem positum? "Numquam," inquis. Sed quis est peior, inquam, pagano? Nam Belial sine ?wgo interpretatur. Nulla uero hominum conditio est, quae absque quolibet iugo ualeat regi; iugum uero cuique est ipsa, qua uictitat, legis censura, ut Langobardi laici Italica, clerici canonica, monachi

monachica. Ea reiecta, quod iugum te retinet ad aliquid declinan830

dum uel relaxat ad faciendum ? Si nulla, non modo filius es Belial,

id est diaboli, sed ipse tu es Belial. Si ergo aut filium Belial aut ipsum Belial audisti unquam per poenitentiam sine conuersione ueniam consecutum, persuade, si uales, mihi, aut, si non, suade tibi,

absque iugo legis propriae poenitentiae laborem quidlibet alicui 835 prodesse. "Ipsum," ais, "dico iugum quod poenitentiam." Quis, inquam, imposuit? “Video,” inquis, "impostor, quid moliaris ;ad abbatem et regulam more tuo me iterum reuocas." 840 Plane, inquam, plane. Quod enim sine permissu illius a monacho «actum sit, presumptioni deputabitur et uanae gloriae, non mer-

cedi. "Dum assertionibus tuis attendo, scandalizari," ais, "non cesso;

in quibusdam enim rigidissimus, in quibusdam ualde remissus; 845 uideris haedwm in lacte matris suae, quod est prohibitum, coquere. Cum enim grauissima et multa tua enarraris facinora, tute tibi

825/826 cf. Hier., Comm. in Eph. 2, 4, 27 (PL 26, suC). 814 quam iam emendaui, quamquam L, quam emend. Ball. 841 actum addidi emend. Ball, uestrum L

845 Ex. 23, 19.

817 nostrum

DIAL. CONF. 25-26

850

243

ostium obstruis, necesse quod fuerat, poenitentiae et pro libitu aperis. Quid ergo uis agere ? Sine iugo te esse conquereris ;Belial utique filium te quoque esse fateris. Quid, inquam, rogas ?" Quod dicitur in Psalmo, si Dei misericordia tamen concedit ; nullum enim aliud inuenio consilium. "Quid est hoc ?" Audi, inquit, filia, et wide, et inclina aurem tuam, et obliuiscere populum tuum et domum patris twi. Intende: patrem se esse, qui

855 uocat, innuit, ut auocet a patre. Relinquamus ergo istum patrem

860

865

cum iugo suo duro, sequamur illum, cuius iugum suaue et cuius onus est leue. "Quare," inquis, "non facis ?" Quod loquimur, inquam, inde, autumo, est. Sed si recte offeras et recte non diuidas, peccasti, est scriptum. Et alibi: Iwste, quod iustum est, exsequeris. Et Apostolus: Omnia uestra, inquit, honeste cum ordine fiant. Et Romanae sedis theologus: Curandum ne bona nostra nulla sint, curandum ne parua, curandum ne indiscussa. 26. Discutienti autem mihi quid miseriae meae sit faciendum, occurrit fugitiui consilium, cui cedunt omnia genera consiliorum,

870

etsi non alio, in hoc solum: Omnia delicta exstinguit caritas. Et: Remittuntur ei peccata multa, quoniam dilexit multum. Infinita enim commiserim licet, non tamen omnia; sunt quippe et alia multa, in quibus labitur fragilitas humana, a quibus innoxia est criminositas mea, quae etiamsi omnia fecissem caritati extinguere esset perfacile. "Habeto igitur eam tantam erga Deum," inquis, "ut eo solo relictis omnibus libeat frui, erga proximum, ut utilitati eius pro

875 posse et ultra posse optes concurrere — et securus omnium crimi-

num phalanges irride."

Istud, inquam, istud mihi cum sit pernecessarium, omnino difficillimum noueris fore, nisi me professioni, donec dies est, resti880

tuere exemplo fugitiui maturauerim meae; quod donec fiat (si tamen Deo miserante aliquando fiat), in celum conscende, inde reuertere, non mihi poteris suadere salutem animae meae aliunde posse sperare. “Enitere,” inquis, "enitere." Enitar, inquam, si Deus adiuuat, sed non ut maleuolentia mei

885

presentiam fastidientium (tranquillus ut, utinam et ueraciter, loquar) exoptat. Enitar tamen. Non uero gressibus corporis a Deo

20. 56).

853/854 Ps. 44, 11. 856/857 Matth. 11, 30. 860/861 Deut. 16, 861/8621 Cor.14, 40. 862/864 cf. Greg., Moral. 1, 36, 55 (CC 143, p. 867 Prou. 10, 12. 868 Luc. 7, 47.

850 quod emendaui, quid Ball.

244

DIAL. CONF. 26-27

receditur aut propinquatur, sed mentis; quanquam et relicturus quod timeo, gressibus id prius temptauerim mentis. "Satisfactum," inquis, "fuisset, si non temeratio sacrorum adhuc 890

me multum moueret. Sed in eo quod bis opposuisti, id est: Iudicia Dei abyssus multa, puto aliquid mihi negandum latere." Plane, inquam, plane, non enim promisi tibi cuncta, quae noueram, dicere, sed meis te criminibus onerare ;quae si non sufficiunt, iunge tua, et non inanis abibit, mihi crede, sarcina tua. Vnum

895 tamen dicam, et si non eo quod queris uales expiscari, nolo tecum

amplius laborare: Nescit homo utrum odio an amore dignus sit, sed omnia in futurum seruantur incerta. Verum si non ob aliud debui (ut longe superius intermissa repetam) ab huiusmodi saltem uel temperare, nisi ut temporalibus solum remuneratus, aliud in illo 900 seculo non debeam sperare nisi Recordare quia recepisti bona in uita tua, infaustum satis utique improperium, audire, quid mihi ipsa bona sine fruendi licentia ? Si autem ut illic tanto maius foret saltem refrigerii, quanto minus mali fuisset hic perpetratum, infelicissimum et hoc leuigationis emolumentum ; melius enim hoc 905 ita se habente illic iam olim (ut desperatorum loquar uoce) fuerat esse, quam tormenti causas hic quotidie cumulare. Si autem his aut nunquam commissis aut poenitentia dimissis, illo solo restante, inferni poenas in promptu erat expectare, illo uero solo aut nunquam facto aut per reuersionem deleto omnium horum aut immanitate aut multiplicitate, supplicii quidlibet in illo seculo non debeamus timere; ratio suadet hoc minime dimittendum, sed

915

facultate concessa absque dilatione ulla fiendum. "Sed quid, si desit facultatis efficacia ?" inquis. Speranda est Dei misericordia, et ne desit, quibuslibet bonarum intentionum quasi legationibus et precum continuarum interuentibus, ut effectu desiderato utique potiri inhians ualeat imploranda. 27. "Sed quid quod «non»

libens," ais, “sed timore coactus,

pessimus uti scilicet seruus, hoc agis ?" 920 Ne dicas pessimus rogo; sufficit malum, inquam, dixisse. Pessimus enim ille magis est, qui nec amore ductus nec timore coactus reuertitur. Multi enim diu rebelles tormentorum formidine reuersi et dominos postea plenissime dilexerunt et a dominis usque ad libertatem etiam sunt adamati. Noster autem Dominus quid ad se 92 VA uenientibus de se dixerit, accipe paucis: Non uos me elegistis sed ego uos; de illis uero: Quia uos me amastis, quod utique per

890/891 Ps. 35, 7. 896/897 Eccle. 925/926 Ioh. 16, 27. 920 Ioh. 15, 16.

L

888 gressibus corr. Ball, gestibus L

916 animus suppl. Ball. in lac.

9, 1.

900/901

Luc. 16, 25.

889 temeratio emend. Ball., temerario

918 non om. L., suppl. Ball.

DIAL. CONF. 27-28 preuentionem illius meruerunt amoris. esse reris timorem usque ad desiderium de preueniente pietatis eius munere, 93° primum ut timeas, inspirat consilium, promittit si redeas ?

245

Vnde autem saltem eum reuersionis gehennae, nisi cum etiam ipse minatur quod timens facias, dona

"Vnde," ais, “suades tibi, manente tanta scelerum enormitate,

pro conuersione solum ad monachale propositum, euasionem te mereri posse infernalium tormentorum ?" Quia promittit, inquam, mentiri nesciens taliter per Euange935 lium: Omnis qui reliquerit omnia propter nomen meum uitam eternam possidebit. "Tu," inquis, ^non propter nomen eius dicis te quidlibet relinquere, sed propter infernum." Et cuius potestatis, inquam, ad me puniendum est infernus sine 940 potentia nominis eius ? Nisi enim Deus me illuc precipitat, infernus non suscipit. Ipse ergo potius formidandus est quam infernus, quia potest solus dare infernum, immo potius diligendus qui minitando differt dare infernum, ut timentibus, cauentibus et ad 945

se redeuntibus conferat regnum celorum. Sed animaduerte nomen eius quoque: Iesus uocatur nostri causa, id est Saluator, et qui pro eo conuertitur ne in infernum mittatur, nonne desiderat ut salue-

tur? A quo uero nisi a Saluatore saluatur ?Propter nomen ergo Iesu conuertitur, qui ut saluetur conuertitur ;saluatur uero qui de

inferno eruitur; propter nomen ergo Iesu conuertitur. 28. “Quid ergo, quid moras,” inquis, “innectis? Quare non appropias ad Dominum redire ?" [Videre] uideor facere, inquam. Annon est ita? "Sed quid, rogo,” inquis, “est ?" Quod tibi iampridem de seruo, inquam, retuli fugitiuo. Preces 955 sunt, siquidem enitor, quaedam quasi, id est reuersionis legatio, nisi in hoc quoque, ut in multis, seducor. Tepide quippe me hoc considero facere, et per hoc neque facere, nam non est ipsa reuersio, etsi presumere audeam; mente iam incipio redire, sed impe960 dior ualde. SA quo: 2t inquis. A meipso, inquam ; nolo enim alium accusare, ne Euam uidear imitari. Detinent me laquei, quibus me ipse ligaui, et maculae retis, in qua pedem immisi improuidus. Tyrannus etiam, cuius 965 municipatum Domini mei seruitio pretuli, eo est ad impediendum mihi infestior, quo precipitantius sese uelle relinquere me audit; ipsum non modo fateri, sed et describere uidet. At uereor nein uno multum de me sibi promittat. 950

936/937 Matth. 19, 29. 953 uidere seclusi

951 cf. Stat., Theb. 5, 743.

246 979

975

980

DIAL. CONF. 28-29

"In quo ?" inquis. | Quod non semel tu ipse dixisti, ipsum, inquam, uereor ipsum, nullum adeo scias quam ipsum; illud enim unum si manet, reuer-

sio perfecta et timeo quia nulla erit. Et territus eodem, quo me usque nunc adhuc considero in carcere, indeque de profundis opus fuerat non oscitando clamare. "Opus," inquis, “opus, si tamen opus pro necessario ponis. Vsum enim, id est utilitatem, magis frequentauit, reor, antiquitas. Necesse uero esse consentio de profundo, in quo te conspicio iacere, lacus non oscitando,ut et tu censes, clamare. Sed uideo te continue oscitari, ipsam quoque nisus legationem tui pedetentim intermittere, et timeo ne contingat te taliter in Egyptum redire." Redire? inquam, redire? Vtinam datum fuisset saltem exisse! Num enim non super ollas carnium me sedere, num lateribus et luto non insistere, num

sub fasce laborum me non consideras

oscitando etiam aliquoties gemere, 985 tionis constringi, repagulis inolitae connexissimae retis ligari, et ab miserabili modo mutare? Vadere

suspirare, loris propriae illigaconsuetudinis retineri, maculis una in aliam exercitii pedem super me horribiles non consi-

deras et uenire, signis erumpentibus

incuruare, ut transeamus,

animam meam sepius audire, uzdere me hostes, hoc est mores meos 999 attendere, et Sabbata mea deridere?

29. Sed tu forte in arduo constitutus, cum tecum me Pascha

nostrum cantare audisti, transitum me fecisse aliquem ab imis ad deteriora putasti? Feci, fateor, feci, non nego, transitum, proh nefas !, abusiuum et quem minime oportuit ;transiui enim a ieiu995

IOOO

1005

IOIO

nio ad crapulam, a fletu ad risum, ab imis ad infima non ad superna, a noxiis ad peiora, a uigiliis noctis ad dormitionem quoque diei, ab indiscreto silentio ad multiloquium et, quod peius est, prauiloquium ac turpiloquium, a psalmodiis ad otiositatem, a lectione ad desidiam et torporem, a tristitia salubri ad letitiam inanem et noxiam seculi. "Nunquid uero," ais, "ab his non pro gaudio tantae solempnitatis est uel temperandum ? Nunquid non exultandum et letandum ?" Temperandum, inquam, temperandum, non penitus uero cessandum; exultandum et letandum, sed uitiis minime cedendum, instantius sed Domino uacandum. Letetur enim, ait Psalmista, cor meum, non ut securum sit tantum et ludat, sed ut timeat nomen tuum ; et alibi idem: Seruite Domino in timore et exultate non uo-

bis sed e? cum tremore, non cum securitate quae utique lapsum preparat animae. Quod si non intelligis, dicam succincte: in manducando enim, carnis potius curam in concupiscentia quam in necessitate faciens, et illicitum tetigisse et lautiora sectatum et sufficientiae me confiteor excessisse modum, ac per hoc de licito 973/974 Ps. 129, 1. II.

2, rr. 1007/1008 Ps.

989/990 cf. Thren. 1, 7.

1005/1007 Ps. 85,

DIAL. CONF. 29-30

IOIS

IO20

1025

247

fecisse illicitum. In Quadragesima abstinendum a cibis et uitiis, in Pascha a uitiis solummodo; quod me non fecisse confiteor omnimodis. In Quadragesima flendum et eiulandum, in Pascha gratulandum et Domino iubilandum. Locuturus utilia, miscui inutilia et etiam, quod peius, pernoxia ;ludicra seriis compensaui; ueh quoque ridentibus promissum minime caui, et etiam uocem in risu, quod est stultis proprium, exaltaui. Celo et terra spectantibus me Deo redditurum rationem non modo actuum uerum et cogitationum non pre oculis habens meorum, exultaui miserrimus. Huiusmodi quoque me miserum inuasit torporis desidia, ut uix ipsa explere, nedum alia iunxisse, ualerem prefixa atque legitima sinaxeos infelix his diebus officia; unde penitus intermissa doleo (sed non satis) legationis necessariae conamina. Difficultas quippe adipiscendae reuersionis inde nascitur, ut deceptissimus sentio,

non modica. 30. "Indeficua gratiarum," inquis, "munia (quod sentis saltem necessario) soluere Inspiranti suadens, causas huiusmodi ineffica1030 ciae uidetur mihi, si tamen ualeres, altius oportere disquirere. Potest enim fieri ut interdictum legis, quod te ferre summatim tangendo posse (mirandum !) dixisti, difficultatem generet istiusmodi." Est plane, est, inquam, ut conicis; et ut noueris, immo legentium

1035 uniuersitas omnis, enucleabo mihi ipsi pro posse, qualiter ad me

omnia illic notata sentio pertinere, cum in sola inibi notata macula recognosci indignitas in percipienda presertim eucharistia ualeat mea. Age iam; locutus est Dominus ad Moysen dicens: Loquere ad Aaron fratrem tuum et dices ad eum: Homo sacerdos de semaine 1040 Aaron per familias, qui habuerit maculam, non offeret panes Deo suo nec accedet ad ministerium eius. De macula quod dixi sufficiat ; utinam fuisset sola. Subiectarum uero non aliqua: Si cecus fuerit — quod me esse, considerato incessu uidentium, negare non ualeo. Sz claudus — quod nequeo diffiteri, quando etiam illud quod uideo 1045 bonum, per infirmitatem mentis nequeo sequi. Sz paruo naso — quod me confiteor esse, cum discretionis quendam quasi anhelitum nequeo preceps nimium in agendis uel disponendis tenere. 57 paruo aut grandi uel torto naso — quia actionis rectitudinem sub specie discretionis sepe confundo. S: fracto pede uel manu — quis in 1050 me hoc non aduertat? Viam enim Domini pergere, ut paulo superius audisti, non ualens, a bono opere, fracta ut quis manu,

1018 cf. Luc. 6, 25.

1031 cf. Leu. 21, 17.

1038/1041 Leu. 21, 17-18.

1038/1070 cf. Greg., Reg. past. ı, 11 (PL 77, 23D-26C).

1041/1067 cf.

Leu. 21, 18.

1021 habens corr. Ball, habere L exultaui emendaui, exaltaui Ball. 1035 enucleabo emendaui, enucleato Ball. 1048 rectitudinem emend. Ball., rectitudinis L

248

1055

1060

DIAL. CONF. 30-31

iners socorditer uaco. Si gibbus — utinam, Domine, nec iugo iniquitatis nec terrenae ita pondere grauarer sollicitudinis! Sz //ip pus — quis non uideat quod, etsi aliquod per diuinam gratiam in me emicat scientiae lumen, carnalia opera misere illud obscurare ? Sz albuginem habeat in oculo — et arrogantiae cecitas meae Deo soli mihique partim comperta quanta sit, nulli ualeo dicere, dum illam omnium malorum causam computans cenodoxi spiritus incursionem soleam nominare. Si iugem scabiem — istud superioribus perpensis, ex quo lasciuire ceperim utique quousque durauerim, si scabiem luxuriam fore capi noueris, mihi peculiarius neque inficior conuenire, et ipsam ex ipsius incursione generari perspicue, ubi fuerit superbia, illic erit et contumelia, dum dicitur, nosse certissime, dum nec ipsam etatis inualetudinem posse uideo illi contradi-

1065

cere. Si impetiginem in corpore — mihi peculiarius neque inficior conuenire. O autem ut et ab auaritia, uel tantum ut mihi uidetur,

1070

liber fuissem! Sz ponderosus — ueh mihi miserrimo, qui, turpitudinem et quando corporaliter non exercui, animaliter grauari me eadem pene omni tempore usque ad istud scilicet senium sensi et sentire miser non desino. His maculis sordidatus cum aliis quam pluribus, panes contra interdictum Domino me confiteor hactenus obtulisse et, quod salutis est digne offerentibus remedium, mihi

fecisse dampnationis eternae iudicium ;quod certissimum, ut fieri posse dixisti, difficultatis, quam in redeundo ad Dominum patior, 1075 uideri ualet fore indicium. 31. At uero quid possim agere, uideo minime. Omni pene tempore iam olim consueui Dominum rogare, ut, concessa uenia peccaminum, auferat a me mundi concupiscentiam et desideria carnis, 1080

1085

quibus cum tota nocte non minus quam trecennis quilibet dormiens et uigilans laborauerim; hodie etiam nunc scribentem me septuagenarium pene sentio titillari. Precor etiam ut auferat appetitum humanae laudis, quem mihi inesse uisceratius in istis quoque, quas affectari etiam mihi renitenti uideor, considerare uales, quas cenodoxi spiritus impetu ingeri sentio, facetiis ;uitium quoque, quod non tam corpore quam animo discurrere me circumquaque facit, desidiae et torporis, inconstantiam et leuitatem mentis, duritiam et duplicitatem cordis, prauiloquium cordis et oris; quae omnia tecum in me iuste reprehendens coniecto inde contingere, quia implorata, ut conuenit, misericordia et gratia, ut

1090 ab his eruar,

1095

Dei, non collaborare ut fiat liberum compello, ut

oportuerat, uecors, quod mihi magis nocet, quam adiuuet, arbitrium. Dumque impendere mihi negligo quod ex me est, mendaciter petere me approbo quod ex Deo est. Verbi gratia: postulo post naufragium saltem castitatis continentiae litus, sed nec macerationem carnis nec fugam fornicationis uolo mihi indicere prorsus. 1058/1059 incursionem correxi, incurrionem Ball. Ball., renitentibus L

1083 renitenti emend.

1084 facetiis emend. Ball., facetus L

DIAL. CONF. 32-33

IIOO

1105

249

32. Est et aliud quod interdicere legationis meae uias non parum confiteor ;ad omne enim, quod cuiuis est necessarium, nihil tam opportunum quam illud singulare sacrificium, quod quotidie nobis representat Pascha nostrum, Christum utique pro nobis ueraciter immolatum. Quod si digne munus (quod tamen non consequitur) offerrem, etsi non quotidie, saltem sepe, nulli poterat legationi ad impetrandum, puto, ut plures aiunt, confiteri; sed impedit quod audio: Vade prius reconciliari fratri tuo. Fratres uero si omnes sumus in capite Christo, quis ipso minus offendendus, ne habeat aliquid aduersum nos, de quo amplius est formidandum ? Habet uero aduersum me, confiteor, duo: et quod ledere membra ipsius utique, et quod ledere non desino ipsum. Et:cum dies noctesque ad reconciliationem solam minime sufficiant, muneris, rogo, offerendi quando locus patebit ? Sed pateret, presumo,

IIIO

IIIS

locus ad ipsum, siquidem munus reconciliatio foret, si proximis satisfactum fuisset ;quos utique nusquam amplius me lesisse, cum in pluribus confiteor, quam in eo quod quam grauiter Saluator denuntiet attende: Qui scandalizauerit, inquiens, unum de pusillis istis, qui in me credunt, expedit ei, ut suspendatur mola asinaria in collo eius et demergatur in profundum maris.

Itemque post quaedam 33. “Tergiuersari,” ais, "nimium

uideris mihi, et colli instar

uolucris Ennianae colorem cum motu mutare. Nunc enim nimium rigorem, nunc in te maximam admiror mollitiem; nunc quasi II2O

feruorem, modo teporem ;nunc constantiam, nunc studeo dissolu-

tionem; nunc sincere (et utinam uel aliquoties), nunc simulate mihi (ut, proh nefas!, semper) cuncta uideris referre, et modo miserabili quaedam confitendo quoque celare ; sicut illud primum, quod mihi etiam, qui te non minus quam idem agnoui, ita legenti 1125 occulitur, ac si minime diceretur."

Ita, inquam, ita esse confiteor, pariter et actibus demonstro. De

illo tamen, quod faris: quia peius fore, siomnibus pateret, aduerti, sufficere credidi, si quouis modo tu solus ualeres inde melius certificari. Te uero dum alloquor, oculatum quemlibet, qualem 1130 scilicet regula a nobis transgressa suadet, aspicio, qui utique sua norit curare et aliena uulnera non detegere et publicare. Nam nec debes obliuisci, quod de neglecta diutius confessione superius audisti. "Quare," inquis, “et cui confiteris, si affectas celari ?”

1103 Matth. 5, 24.

1113/1115 Matth. 18,6.

1117/1118 cf. Pers.,

Sat. 6, 11.

1096 est emendaui, esse Ball.

1120 studeo L, uideo emend. Ball.

250

DIAL. CONF. 33

Deo, inquam, et mihi. "Deo cur ?” inquis. Non ut nouerit, inquam, qui nil ualet ignorare, sed ut dignetur remittere; ita enim audio et Prophetam presumere. Mihi, ut aliquanto uerius atque securius ualeam dicere: Delictum meum II4O coram me est semper, (quod non fuerat utique, si non contigisset scripsisse) dictumque gaudere: Beatus qui semper est pauidus ;et: Cor, quod nouerit amaritudinem animae suae, in gaudio illius non miscebitur extraneus. "Sed melius," inquis, "fuerat in tabulis cordis scripsisse." Melius, inquam, melius, et illic et istic uero puto prestantius. 1145 Habemus uero cum Augustini quoque exemplo in membranis ouium confitentem Apostolum: Qui prius fui blasphemus et persecutor et contumeliosus. "Subrepit tibi," inquis, "hinc aut superbiae aut inanis gloriae aut 1150 certe uanae securitatis temptatio aliqua." Pene, inquam, usque ad desperationem mortiferam. Cum enim II35

audio, quia Justus in primordio accusator est sui, submurmurat

1155

misero mihi miserrima stultitia uel stultissima miseria, quod imitator in isto sim infelix alicuius iustorum, et ita erga miserrimum et perditissimum, si ita uadit, agi conspicio, ut spectabilius conspici in terra monstrum non fuerit datum. Cum enim superbia semper, id est ambitio, ruinae fuerit causa, mihi uidetur, quod

1160

me illa, quam putaueram, esset, quia humilitas sit elationis, peior ruina. Inde enim superbio, unde me despectissimum certissime et infra uniuersos attendo, cum ceteri inde soleant gloriari, unde ceteris se uident excellere. Quod nisi turpiloquium saltem in isto precepto uitarem, apostolico condigno enuclearem exemplo. At quia deficit eloquium, nec fari, quod a me ipso patior, possum, exterius dum me tibi cerno notissimum, ne interius tibi quoque

1165

1170

lateam, dirigo te ad Gregorium deiloquum, illum interroga ;quid de reprobis hypocritis et arrogantibus sentiat, hauri; ibi me conspicere totum ualebis. “In euitatione," inquis, "solecismorum constructionis quam rationis uero, dictionum quam actionum, uideri ualet perspicacius te esse quod dicis, dum magis utique affectas (si succederet tamen) uideri eloquens quam ipse, quod bene loqueris, exequens. Plantares libentissime, uideo, contra interdictum licet, in domo Domini

nemus, qui in arbusculorum situ tam es studiosus.

1139/1140

Ps. 50, 5.

— 1141 Prou. 28, 14.

1142/1143

Prou. 14, IO.

1147/11481 Tim. 1,13. 1152 Prou. 18,17. 1163 cf. Rath., Metr. 384 1165/1167 cf. Greg., Moral. 8, 48, 41 (PL75,851). 1171/1172cf.Deut. 16, 21.

1157 in suppl. Ball.

DIAL. CONF. 33-34

251

Mane, inquam, mane uidebis, quis sim, spondeo, clarius, nec

1175 tamen reprimetur tumor ob id semel, promitto, conceptus.

1180

1185

1190

II95

34. Iniquitatem, ait Psalmista, si aspexi in corde meo, non exaudiet Dominus. Quod licet pro arbitrio sic uel sic ualeat intelligi (dicit enim Dominus: Si non remiseritis hominibus peccata eorum, nec Pater uester celestis remittet uobis ;et alibi: Qui auertit aurem suam a clamore pauperis, et ipse clamabit et non exaudietur), exemplo Herodis hypocritae, quia Deum ficte querunt, nunquam inuenire merentur. Nulli uero sepe continuatius psalmodiis uacant, crebrius missarum sollempnia celebrant, pauperibus necessaria tribuunt, predicationi amplius insistunt ; in quibus cunctis euidentissime uideri mihi experimento precipue mei confiteor, iniquitatem quam dicit ipsam, quam in me considero, fore duplicitatem. Duabus enim quasi linguis duo quaedam recito: audientibus psalmos uel aliud quid, cordis inspectori longe dissimilia alia et innumera; sicut in ista nocte, istud cuius est mane (uigilia uero est apostolorum Philippi et Iacobi) cum impulsu aduersarii uigilarem ut sepe (dormire cum utilius utique foret in cubile), adhuc tumente super re, mihi quae contra uotum acciderat. Bonito namque tuus lanam, iussu absque meo, dispensasse fratribus, fuerat nuntiatus; cumque ista et alia illegaliter hic accidere exaggerarem, et uigilans eorum mihi phantasmata representarem, perueni cogitans loco, ubi habetur in ea, quam miseri abdicauimus,

I200

lege (quod utique tantopere nos, peculiari uero illo nostri, non Dei amore amplectimur abbatuli): Sine sussionis abbatis nihil faciat. Incumbens ergo illic et causas inde comportans uindictae, cepi cogitare, esset si aliud, quare ad huiusmodi quasi honorem tam auide inhiaremus. Nihil aliud inuenire ualui prorsus. Inde cum fuisset uentum ad matutinos, psalmum ore dicebam, corde clamabam: “O Oderade stultissime, hoccine erat, quod octoginta libris,

tenacissimus cum putareris (sic enim, sic sepe in iudiciis erramus 1205

miseri nostris), non dubitasti emisse? Sile, sile, moneo; moneo, inquam, o hypocrita, moneo, sile,” cepi actutum clamare; “te intuere, illum relinque. Eice trabem de oculo tuo, et tunc fratris de intuitu, si uoles aut uales, propelle festucam. Nam, ut uerissime

fatear, in comparatione istius, quam miraris, stultitia tua est 1210

trabes uehementissima, istius festuca tenuissima."

Et ecce inter illa hymnorum melliflua carmina magnus a Leodico ille nuper habitus irruit exercitus, seruorum inestimabilis multitudo et qualium; equorum generosissimorum mille modis discrepans hinnitus; mastrucarum ceterorumque ornatuum, men-

I3.

1176/1177 Ps.65,18. 1198 Ben., Reg. 2. 1192 mihi que L (Weigle)

1178/1179 Marc.11,25.

accideret L (Weigle)

1179/1181 Prou. 21,

252 1215

1220

DIAL. CONF. 34-35

salium, scamnalium, cortinarum, reliquorumque commodorum, esse qui potuerat, diuersissimus apparatus; clericorum et cucullatorum nobilissimorum cigneo canore dulcior sonus; cognatorum nobilis, infinita, pulcherrima atque carissima, flens quoque et eiulans (ut pauperiorum meminerim) relinqui se quod uidebat, caterua ;desertitudinis illorum preiudicia ;labores innumerabiles atque periculosi itinerum, dispendiorum et infirmitatum hac sola pro sententia perpessi; pecunia, quantum ad me, maxima ob id datione distracta ;ad quam cum solummodo conuersus fuissem, pretiosissimam illius recolendo distractam, quam huc attuli, con-

1225 siderans uestem, euidentissimo sacrilegio etiam nactam, tristitia

si emori natura dedisset, dolore immanissimo expirare ualuissem. Ita enim ante oculos mentis adducta me gemendo fecit suspirare, ut, si forte pro foribus aliquis stetisset, me illo mihi consuetissimo incommodo cruciari putare quiuisset. Tandem his aliquantisper 1230 amotis, cogitare cepi: in hoc tanti, ut consideras, seculo emptum quod in futuro ceperis emolumenti nosse desidero. Et ecce iterum ante cordis intuitum columba illa de templo uenalis, ecce in manu Iesu flagellum de resticulis, expulsio illa de templo terribilis ;ecce Simonis maledictio, ecce Giezi lepra horribilis, non sine Ananiae et 1235 Saphirae elogio quoque et anathemate recipientis, quod gratis dari et debuit recipi. Sine iussionis abbatis, inquit, nihil faciat. Ecce quod tanto pretio non solum pecuniae sed et laborum innumerabilium, infelicissime, acquisiuisti ; sed non perfunctorie acci-

pias, cum audis, moneo: Ipse tamen abbas cum timore Dei et 1240 ordinatione regulae omnia faciat. Et rursum: Sciatque abbas culpae pastoris incumbere, quidquid in ouibus paterfamilias utilitatis minus potuerit inuenire ; ideoque nihil extra preceptum Domini, quod absit, debet aut docere aut constituere uel vubere, memor semper, quia et doctrinae suae et discipulorum obedientiae in 1245 tremendo Dei iudicio facienda erit discussio. 35. Gaudes igitur, quia sine iussione tua nihil fit? uide quid iubeas. Exigis obedientiam ? astrue quod exigis. Illi enim tibi, tu regulae debitor es obedire. Illi peccant, si extra uoluntatem et ordinationem 1250

1255

tuam

faciant; tu, si contra constitutum

regulae

quidlibet disponis aut precipis. Omnia uero, ait, quae discipulos docuerit esse contraria, in suis factis indicet non agenda ; sciatque, quia qui suscepit animas regendas, necessario preparet se ad rationem reddendam ; et quantum sub cura sua fratrum se habere scierit numerum, agnoscat pro certo, quod in die iudicii ipsarum omnium animarum

redditurus

1256 Ben., Reg. 2. 1221 periculosi empto Ball.

Deo rationem, sine dubio addita et suae

1239/1245 ibid. emendaui,

1250/1256 ibid.

periculosos Ball.

1230

emptum

emendaui,

DIAL. CONF. 35-36

253

animae. O uentositas stultissima! tot laboribus, tot erumnis, tot tribulationibus, tot doloribus, tot angustiis, tanta pretii summa in

hoc seculo, tot suppliciis in inferno emisse uocari solum ab hominibus Rabbi, cum ipse Iudex futurus suaserit dicens: Nolite uocari 1260 Rabbi, quasi diceret: Ne illum affectetis honorem in seculo, pro quo honore illo, quem describere gestiens deficit Apostolus dicens: Quod oculus non uidit, nec auris audiuit, et in cor hominis non ascendit, priuati, tam magna et similiter inenarrabilia tormenta patiamini in inferno. 1265 Inter haec autem cum considero maledictionum super me irruentes quasi Euxini freti feruentissimos cumulos, in nulla meae salutis (confiteor) fiducia me miserrimum respirare solae, ne dicam aliis iunctae compellunt; in quibus cum prima se ingerat, posterius licet.intenta, quae sit eiusdem qui protulit, uolo ut 1270 audias uerbis Gregorii: Sicut qui inuitatus, inquit, renuit, quesitus refugit, sacris est altaribus promouendus, sic qui ultro ambit uel importunius se ingerit, est procul dubio repellendus. Nam qui nititur ad altiora conscendere, quid agit nisi ut crescendo decrescat ? Cur non perpendit quia benedictio illi in maledictum conuertitur, 1275 qui ad hoc, ut fiat hereticus, promouetur ?Quam maledictionem, attende, quamque mortiferam sequuntur (antecedere quamuis debuerint) istiusmodi: M aledicti, inquit, qui declinant a mandatis twis. Maledictus qui annuntiauerit patri meo dicens, Natus est tibi puer masculus. Maledictus qui prombuerit gladium suum a 1280 sanguine. Maledictus qui, ut Domino recedat cor eius, spem suam ponit in homine. Maledictus qui opus Domini facit negligenter: et irrecordabiles nunc aliae, in quibus nil magis in me mirandum, quam quod eas recordari, nedum scribere uel enarrare siccis ualeam oculis ;in quo luce clarius considerare mei duritiam uales, 1285

confiteor, cordis. 36. "Vt dicis, ita est," inquis; "leuitatem inconstantiae nam tuae

mirari non desinens, non miror iam, si tale quid in ista tibi etate ut illud fuit, quod noui, quiuerit corporaliter contingere, cum ita te spiritaliter adhuc uideo lasciuire. Tui ipsius enim scripto atque 1290 uerbis conicio, quod pretendis, non te meditari corde satis sincero. Si enim de reuersione ad Dominum, id est de conuersione de malo ad bonum, ueraciter deliberasses, istud tibi quoquo modo concessum tam uili minime debuisses ; quidquid enim expen1295

dendo uel tribuendo in huiusmodi, quasi, perditum te uideo dolere, aurum fuisset Arabicum; esset omnimodis saluum, si ita te dein-

1259/1260 Matth. 23, 8. 1262/1263 I Cor. 2, 9. 2412: 1200 0912 77/3278 Ps! 118; 2x2! 1 27/8 Ier. 20, 15. 10. 1279/1280 ler. 17,5. 1280/1281 Ier. 48, ro.

1283 quam emendaui, quare Ball.

1266 cf. Ouid., Pont. 1278/1279 Ier. 48,

1293 estimare add. Ball.

254

DIAL. CONF. 36

ceps uiuere, ut modicis regulae ipsius uerbis perstrinxisti, fuisset celitus, quotus quisque ante fueris, datum. Sed dictante Scriptura: Qui obseruat uentos, non seminat, et qui considerat nubes, non metit, ilius modi te considero imbecillitatis, pusillanimitatis, timi1300 ditatis, inconstantiae, duplicitatis et eneruis nimium ignauiae, ut

1305

1310

de tui ereptione cogerer penitus desperare, nisi inenarrabiles diuitias omnipotentissimae Dei attenderem misericordiae, bonitatis et pietatis gratuitae innumerabilibus contra spem etiam ab initio seculi prerogatae. "Vt enim uerbis. me propheticis te alloqui consideres: Quam uilis factus es, rogo perpendas, iterans wias tuas; dumque te peccatorem criminosissimum uerissime scriptitas, monitum te queso aduertas: Ne iteres uerbum in oratione tua; sus lota in uolutabro quid proficiat luti, attendas ;canis quoque reuersus ad uomitum quantum oculos offendat memineris intuentum. Quod iam illis, quibus te laborare adhuc uitiis doleo, feceris conuertendi et auertendi a Domino uolumina uerecunde (ut condecet) recolas. Etiam nunc, dum in nouissima utique hora consistis, in soliditate

1315

animum figas; stultus enim ut luna mutatur, quod (de te somniatum, ut actitare solebas, fuerit necne) tibi dubio procul tamen optime uideri ualet congruere. Quot enim uicibus fortunii et infortunii, conuersionis et auersionis obtenebratus splendueris,

rursus iterum obtenebrandus, cismarina, ut ita loquar, iam cantat tellus. Curauimus, ait Dominus (tui, ut cernitur, causa), Baby1320 lonem et non est sanata, dum adhuc rediuiua, miser, pullulat

confusio tua. Frons meretricis facta est tibi ; noluisti erubescere, de te dictum, cecus mente nisi tua professione fuisses, ualuisti aduer-

1325

tere, cum de te talia, tanta tamque infinita sine pudore et gemitu potuisti referre et nec nominanda, ut Apostolus precipit, quasi honesta (pompatice quoque, si ualuisses) narrare. "Sed intueor quid moliaris, impudentissime; ut enim multi in hoc complices tui, dum scriptum amplecti ab omnibus uides, Iustus in primordio accusator est sui, de confessione pecca-

1330

1535

torum indicibiliter lugendorum ornari mauis quam humiliari; et ideo peccatorem te licet ueracissime dicas, callide, si posses, audientibus persuaderes, magis te hoc ex humilitate dicere quam ex ueritate; nam si peccator itatenus uideri et dici, ut scriptitas, uelles, me te publicasse non tantopere doluisses. Si uero non uales iustum (quod te non esse oculatum non subfugit ullum), saltem aliquibus persuadeas litteratum. Itaque uitam tuam te per

9.

1298/1299 Eccle.11, 4. 1305/1306 Ier. 2, 36. 1308 Eccli. 7, 15. 1308/1310 II Petr. 2, 22. 1314 Eccli. 27, 12. 1319/1320 Ier. 51, 13211er. 3, 3. 1324 cf. Eph. 5, 3. 1328 Prou. 18, 17.

1318 obtenebrandus emendaui, obtenerandum Ball.

DIAL. CONF. 36-37

255

exempla meliorum non discutere certificor, feditatem consi-

derare tuae nec duplicitatem inconstantiae neque te reprobari, cum audieras: Vir duplex animo inconstans in omnibus uiis suis; et quod Sallustius Ciceroni «dixit», neque huic neque illi fidem

1340 habere (neque Cesari nec Pompeio utique), ad te pertinere; tu enim neque Domino neque, cui obsequeris, aduersario constantiam fidei, ut ita dixerim, seruare probaris. 37. "Nam, ut tibi uicem rependam, quia uidelicet cum

tua

narrare, ut pretendebas, proponeres crimina, a meis cepisti, in tuis 1345 desinam ego. Qua calliditate illud egeris, reuelabo, tu licet obten-

deris tibi penitus non elucere;

ne enim te, ut uerebaris, publica-

rem, satis, ut tibi uidebatur, astute, re autem uera nimium subdo-

le, mea opposuisti quae attenderem et tua relinquerem. Et quod de uiolatione regulae, loquacissima prosecutus es, ut uidere ui1350 deor, arrogantiae uel inquietudinis uanitate, ob aliud non mihi uideris fecisse, nisi ut illius facinoris magnitudine posses, quod in te noueram, leuigare utcunque." Ego, inquam, ego ut fur et in hoc quoque deprehensus, quid respondeam, nescio prorsus. Stupeo uero, tamen si quod agere 1355 competit «facio», facio attonitus, perpendere non satis preualens,

cur hoc me facere uel permiserit uel uoluerit Deus. "Vt uideo," inquis, "mente excessit, quod in iam dicti legisti dialogo de quodam Chrysario, diuite superbissimo, qui, dum moreretur, insistentes sibi humani generis aduersarios uidit, inducias 1360 wel wsque mane quesiuit, quas tamen minime accepit, et circumstantibus celare, quod patiebatur, non ualuit. Ex quo eiusdem sancti Gregorii auctoritate constat, quod pro nobis, non pro se talia uiuens sine fructu utilitatis uiderit suae. Ita ergo et de tuo isto mirabili uales estimare, autumo, facto, ut, si tibi forte non

1365 prodest, prodesse ualeat forsan lecturis, dum in se quoque talia recognouerint, qualia te de te ipso confessum bono animo fuisse putarint, cum dicente Scriptura: Venit amicus et inuestigabit eum, (de te meliore quamuis loquens, non de futuris) possis ueraciter scire, quia ostentatione potius et plausuum affectatione et ingeni1370 ta tibi, ut iam sepissime monstratum est, quadam mentis, ut dixi,

inquietudine et inuentionum tuarum peculiarissimo amore (quod arrogantibus proximum noscitur fore) te deprehendant talia congessisse. "Vnde te non mirari debueras paulo superius frete dicere, quod

1338 Iac. ı, 8. 1339/1340 cf. Ps. Sall, in M. Tull. Cic., Or. 7. 1358/1360 cf. Greg., Dial 4, 38 PL 77, 392C). 1367 Prou. 18, 17. 1374 cf. sup. cap. 55.

Ball

1336 nec suppl. Ball. 1339 dixit suppl. Ball. 1355 facio addidi

1346 elucere scripsi, eluceri

250 1375

1380

1385

DIAL. CONF. 37

siccis oculis talia ualeres proferre. Quis enim caritatis ardor eam, quae in te est, frigiditatis glaciem in riuos resolueret lacrimarum ? Cereus sane totus cum sis, non est mirandum, si aliquoties aliqua elicitur ex te lacrimula, quam ex instabilitate, ut Balaam illius, procedere quam ex salubri compunctione illud perspicue approbat, quod elicere non uales lacrimas aliquas, nisi te aliquis uideat aut coram te plorantem alium cernas; quod et e uestigio subsequens immoderata monstrat ita esse persepe hilaritas. Quem tamen fletum quanti pendat Arbiter internus, attende: Filiae Ierusalem, inquit, nolite flere super me sed super uos ‚super alium enim, non super se, flet qui super alterius bono compunctus, imitari negligit, quo ipse quoque compungitur, bonum. Perditae enim computari ualent lacrimae, quae inde fiunt, unde animus lacrimantis non curat. "Deest sane tibi, necessarius qui fuerat, scilicet amicissimus,

1390 interius clamitans, cerno, suasor: Deduc quasi torrentem lacrimas

1395

1400

per diem et noctem et non taceat pupilla oculi tui; ut diuisiones aquarum deducat oculus meus, posses, ut competeret, in hora ultima contra insistentes saltem accusatores proferre, qui calumniabuntur certissime, nullum tuorum te criminum, scripseris ea licet, competenter deflesse, emendasse, penituisse nec uisceraliter umquam optasse. Quis dabit capiti meo aquam, et oculis mets fontem lacrimarum ?, ut plorem contritionem meam, nedum populi mei, hoc est, gregis mihi commissi? Nam dum proximo cantares: Vlulate, pastores, et clamate, aspergite uos cinere ; et: Plange quasi uirgo, plebs mea, quis in tuo uultu aliquid nedum tristitiae, saltem grauitatis, (uidit), quis in oculis lacrimas, ut ita,

sicut scripseras, criminoso congruerat, quis, inquam, pro tuis saltem tam grauibus, tam multis, tam fedis, nedum pro tibi commissorum delictis, in pastorum cum esses dupliciter in tui, miserrime, 1405

I410

preiudicium numero, uel condignum audiuit suspirium? "Et tunc quidem, sicut plurimi, pro reuerentia illius tridui eras abstemius, silens, crimina tua describens, paschalem quasi azimum preparans; sed subterfugerant improuido, ut cretum est, agrestes lactucae, sine quibus fas non esse debueras credere paschalem agnum pro te et occisum comedere. Iam tunc prefigurabas, fateor, te quandoque (quod actum est utique) obliturum quid de seruo iudicaris reuerso; iam signis quibusdam fatebaris, non modo non cogitaturum te saltem post Pascha nedum dicturum, quod exclamatiue mihi dixeras: 'Ne peccemus, inquam; quid

1383/1384 Luc. 23,28. 1390/1391 Thren. 2,18. 348: 1396/1397 Ier. 9, ı. 1399 ler. 25, 34.

1391/1392 Thren. 1400 Ioel 1, 8.

1409 cf. Ex. 12, 8.

1401 uidit addidi

1404 in pastorum corr. Ball., impastorum L

DIAL. CONF. 37-38 I415

257

amplius peccandum? Superabunde peccatum est,' quasi deliberasses iam amplius non peccare, sed Balaam exemplo iam, quibus benedixeras, uirtutibus incipis consilium scandali ministrare, iam reuerti ut canis ad uomitum, iam in eodem, quo dudum fueras,

1420

1425

ceno lutari, iam non curare, quod cauendum in ambone in Pascha dixisti, ne scilicet in Quadragesima domum constructam transacto uecordes Pascha destrueremus aut immisso combureremus igne, ne expulsum a nobis immundum per penitentiam reuocaremus spiritum septeno nimirum collegio reuersurum. "Iam enim repinguaris, uideri detur ut optio, qualiter quoque pascaris ;iam uix a lasciuia retineris, huc illucque desidiose discurris; qui silebas, rixaris, detrahis; securitati familiarissimae sem-

per tibi, ut ita loquar, reconciliari (quod eam ad modicum reliqueras solers) incipis et, ne uires perdat, turpiloquia cum fallaciis prouidus misces. Cui racha uitare successerit, minime licet cona1430 tus, Quadragesima (loqui timuisti fatwe), iam conuiciorum millia etiam inueniens transgredi non uereris, ipsis etiam neque manibus excedere timens. Iam quibus quasi gradibus reuerti ad Dominum in edito positum te uelle simulabas, retro pergis ; quique surgere te uelle mihi mentiebaris, perspicue ruis; te derete pristinae conuer1435

sationis asserens, quanti adhuc eam habeas, prodis.

38. "Sed quid magis? Quid alii de te sentiant, uiderint ;mihi uideris peior pessimo istiusmodi confessionis argumento effectus, si desit per misericordiam Dei donandus (et ob id absque intermissione ab eo querendus) interior et continuus, quem tibi non esse et 1440 confiteris et uideo, gemitus. Si enim dormiens nil uidet, est utique naturale; uigilantem uero ut constat uidere, ita et sua referre, si

interemptorem sui coram se positum negligit declinare. Quantos igitur animae tuae subuersores ante te habeas positos cernis et declinare interitum gemendo saltem, si condigne penitendo non 1445 uales, negligis — et me non de te desperare compellis ?Quid enim, miser, putas prodesse, quia imminent, creuisse, si contingat non euasisse? Repelli, sacerdos cum sis, te ab offerendis Deo panibus uides— et minime luges ? Maledictionibus te Domini impeti uides — et flere non 1450

uales?

Furem

te, miser, atque latronem Veritas

appellat — et nec furata uis reddere nec ui rapta relinquere nec saltem, non modo pro furto et latrocinio, uerum pro ipsa non emendandi duritia, lacrimas uel aliquas animo consternatus sus-

1416/1417 cf. Num.23. 1418/1419 cf.IIPetr.2,22. 1421/1423 cf. Matth. 12, 45. 1429/1430 cf. Matth. 5, 22. 1449 cf. Ioh. 10, 1.

1427/1428 reliqueras emendaui, reliqueris Ball. 1429 cui corr. Ball., Yui L 1430 quadragesima emendaui, -mam Ball. 1435 euasisse addidi 1439 querendus emend. Ball, querendi L 1446 quia L, quae emend. Ball.

258

DIAL. CONF. 38

piriis miscere? Veste nuptiali te cernis carere — et in nuptiis Christi et Ecclesiae, pedibus et manibus ligatis, ne in caminum 1455

1460

1465

1470

ignis mittendus turpiter extrudaris non uerens, sine lacrimis audes saltem recumbere? "Anathema audis recipienti — et flere impossibile est tibi ? Pecunia tua tecum sit in perditionem, Apostolum audis Petrum Simoni Mago dicentem — et ut a te perditio auertatur, non postulas precem? Ananiam et Saphiram pro sacrilegio a te quoque commisso conspicis expirare — et tibi flere nullatenus est possibile? Giezi conspicis lepram — et leprosam fletibus non deluis animam ? Templum Dei in te et in aliis uiolasti, oblationem patris tui Domino abstulisti — et in domo Ecclesiae Dei fiducialiter agens, altari eius sine lacrimis oblationes fidelium securus imponis ? Deesse tibi conspicis lactucas agrestes — et agnum Dei comedere audes? azimam non habere — et de Pascha presumere ? Fermentum in te sentis malitiae et nequitiae — et epulariin Domino audes, te saltem uel credere? Habere aduersum te multos multa non ignoras — et munera ante altare comportas ? Interdici, quod facis temerarie, audis — et agere nequaquam dimittis? "Sed quid? Si dimittis, de inobedientia iudicaris; quia enim

1475

1480

1485

sortitus es quoquo modo ministerium, necessitas tibi incumbit illud explere, ne in iudicium magis quam in ministerium illud uidearis sortitus fuisse. Hoc igitur biuio interceptus quam desperabilis sis atque dolendus, consideres, queso, sollicitus. Nisi uero tu idem confiteri anticipasses (uererer tamen ne subdole), quidquid Gregorius contra reprobos, simulatores et arrogantes in Moralibus loquitur, absolute tibi conuenire proferrem. Loquacitatem quippe tuae considerans arrogantiae, Eliu quasi audio dicere: Plenus sum sermonibus et coarctat me spiritus uteri mei, en uenter meus quasi mustum absque spiraculo, quod lagunculas nouas disrumpit, loquar et respirabo paululum. "Sed multum uereri tam tu debueras, quam complices in huiusmodi tui, qui, dum emulari eloquentes contenditis, uaniloquos

imitamini magis philosophos et sequimini philopompos, notari in uno non uos perpendentes, cum dici auditis: Stultus totum profert sensum suum, et (ut adiciam): Sicut urbs patens et absque murorum obstaculo, sic qui non potest in loquendo cohibere spiritum suum. Vt 1453/1455 cf. Matth. 22, 12. 1457 cf. Conc. Gangr. 8 (PL 67, 158). 1457/1458 Act. 8,20. — 1460/1461 cf. Act. 5,5. 1462 cf. IV Reg. 5, 27. 1466 cf. Ex.12,8. 1467/1468 cf.ICor.5,8. 1468 cf. Matth. 5, 2324. 1478/1479 cf. Greg., Moral. 8, 48,8(CC143, p.445). 1480/1483 Iob 32,18. 1487/1488 Prou. 29,17. 1488/1489 Prou. 25, 28. 1453 cernis correxi, carnis Ball. 1466/1471 deesse ... dimittis] loc. cit. in cod. Val. 843, f. 127" 1469 saltem emen. Ball, salutem L 1481 uentus L, corr. Ball.

DIAL. CONF. 38-39

259

1490 dixi uero, uereri debueras, ne cum illo, imitari quem satagis, de te

dici audires; timere etiam, ne et illud de turbine (neque per aliquod etiam sacrificium reconciliandus): Quis est inuoluens senlentias sermonibus imperitis? Quam uero infra eundem, quem sequeris, utique sis, comprehendere uales, cum te prophetiae 1495

spiritum habere, ut illum habuisse, nullatenus

uides. Si uero

huiusmodi de propheta fit exprobratio, de compilatore et sycophanta, qui, ut scriptum est, in similitudinem arioli et coniectoris estimat quod ignorat, quod dici ualet uanissimo et, quod peius, mendacissimo ? 1500 39. "Vt uero agnoueris quam uilescat sapientibus uanitas ista haec tua, considera cum illis pariter reprobatum Saul, prophetasse Caipham ;redde memoriae rationis uerba asinam ex uisione angeli accepisse, demonia, Scimus quis sis, Christus filius Dei, dixisse, et nullius ob hoc te momenti, si loquacior sis ceteris, esse,

poteris coniectare. Vir enim, gui fluxum seminis patiebatur, immundus iuxta legem, non conspicuus, ut uideri inhias, erit ; sicut et de laboribus inquietissimae inquietudinis tuae, quibus erecto collo, superciliis eleuatis amplificatam Ecclesiam spatiolo minoratam, meritis dilatatam (structurae uilissimae in comparatione 1510 millium licet enormitate), nulla uero religionis melioratione (concedat omniualens peioratione non aliqua) Nabuchodonosoris tui more dicebas in intimis: Nonne haec est Babylon, quam edificaui in robore dignitatis et fortitudinis meae? Vide igitur quam uniuersis _uiluerit, quod tibi immaniter complacebat, cum, quos putaueras 1515 laudatores futuros post obitum, conglobati te uiuente a maximo usque ad minimum in tantum extiterunt uituperatores eorum, ut regia auctoritate militari manu depoposcerint sacrilega dirui, quae tu ambiebas sacratissima laude omnium celebrari. Bene ttbi

1505

fecerunt, bene tibi contigit, cinerente et cacabate, qui, cum nec 1520

saltem homo sis, rationis utique in pluribus expers honoremque tuum non intelligens, comparatus iumentis insipientibus et illis non dissimilis factus, Deo soli debitis laudibus te efferri adulterina fraude, si daretur, ambibas. Hoc erat nimirum, quod flere

1525

nequibas, quia te scilicet aliquid esse huiusmodi deceptione putabas; sed deprehenderunt, Deo gratias, dignus ut fueras, ueraciter te, qui ad se uel ad ceteros talpae, in te et caprarum sunt lumine usi: Scribimus indocti doctique poemata passim — quam igitur querimoniam: etiam sapientibus seculi irroges, uide, cum libros 1492/1493 Iob 38, 2. 1497/1498 Prou. 23, 7. — 1501 cf. IReg. 10, 10. 1501/1502 cf. Ioh. 11,51. 1502/1503 cf. Num. 22,28. 1503 Luc. 4, 34. 1505/1506 Leu. 15, 2. 1512/1513 Dan. 4, 27;)cf. Ps.48, 13. 1518/1519 cf. Vitae patrum 5, 29. 1521 Ps. 48, 13. 1526 cf. Hier. Epist. 84, 7 (CSEL 55, p. 128 ss.). 1527 Hor., Epist. 2, 1, 117.

1519 cinerente L, cinerate emend. Ball.

20 1530

DIAL. CONF. 39

absque doctrinae peritia presumis componere, et, o quot bestias, dum te tanti pendis, attendis! Si enim homines attendisses, peccaui utique dixisses ;si lucem uideres, tenebras non tanti putares. Dum enim te bestiis excellere, dum cecis clarius attendis uidere,

quem, rogo, inde cordis tumorem, socordissime, uales concipere ? Quid magni enim, si stultus pecudem seu uidens cecum precellat ? 1535 Cum uero conferre te uel sapienti alicui uel iusto minime possis, unde, rogo, superbis ? an quod stultissimis atque perditissimis non saltem equaris? Vide ne in his stultior atque perditior ab interno Arbitro iudiceris. lisdem enim acutis sententiis, quibus hostem quasi prosternis, Eleazari exemplo te ipsum interficis, dum in his, 1540 quae recte de Deo forsitan sentis, tuam, non Dei, gloriam queris, gaudens quasi quaedam quia repererit manus tua, non potius, ut oportuerat, lugens, quia non feceris ea; et osculatus quasi ore proprio manum procaciter tuam, non laudare etiam, ipse quod facis, dum non etiam metuis, testimonio propriae locutionis uirtu1545 tem tibi tribuis operantis. Verum hoc scelus maximum et negationem altissimi assertione Iob sanctissimi esse, dico, memineris, et

1550

1555

arrogantium te unum ex prestantioribus non denegaueris, dum pretermissis fortioribus semper ad superuacua uerba relaberis. ‘Considera, inquit, opera Dei, quod nemo possit corrigere, quem ille despexerit. Si enim, quod tibi magis competeret, cogitasses, a scribendo tanta desisteres, Magis enim cum interno rugitu, recollecto in talibus qui spargitur animo utique (quod tamen non ualere te uideo), orationi et fletibus ob talia, quae scriptitas, deluenda fuerat instandum, quam huiusmodi uanitati studendum. Dum enim te in talibus persepe estimas laudari, magis, crede mihi, uerso in contrarium uoto uituperaris ac derideris. "Legitur quondam uidisse quemdam infelicissimum, dum moreretur, maximum librum sibi a demonibus offerri, scriptum intus et

1560

foris; sed — ut in hoc tibi alludam — non erit eis opus alium tibi offerre, quam quem scripseras ipse, qui et interpretabuntur, noueris, quid in eo affectaueris quoque. De libro tuo te iudico, ne tibi contingat audire, sed moneo, uide. Cum enim de cursu debito sepissime et etiam, ut modo, de missa, inquietudinis uitio surgens, quod mente canendo etiam conceperas, scribere uadis, ubi, rogo,

1565 est quod supra scripseras, hoc est: Omnia uero quae discipulos

docuerit esse contraria, in suis factis indicet non agenda? Dicendum quippe discipulis nemo eiusdem religionis quam ambibat sepe, nihil operi Dei preponatur. Si nihil, inanis gloriae qualiter pompa ? 1539 cf. I Mach. 6, 43-46. 1541 cf. lob 31,25. 1542/1543 cf. Iob 31, 27. 1545/15 cf. Iob46 31,28. 1549/1550 Eccle. 7,14. 1561 cf. Luc 19,22. 1565/1566 Ben., Reg. 2. 1548 pretermissis emendaui, premissis Ball.

1561 eo corr. Ball., eis L

DIAL. CONF. 40

261

40. "Quid uero laboro, cum nihil me proficere uideo? Restare

1570

unum solummodo cerno, alias desperare te nullatenus desino, et

hoc suasu legis attemptare presumo, quam te preuaricasse, ut pretendebas, cum dolueris, preuaricari omnino non desinis. Si exhibuit fomenta, si medicamina Scripturarum diuinarum, si hoc uel 1575

illud et suam nihil uiderit preualere industriam, adhibeat quod maius est, suam uidelicet atque omnium pro eo orationem, ut Deus, qui omnia potest, operetur salutem circa infirmum fratrem. Veniat igitur, flagito, mater Chananea quondam, id est, nisi fallor, a maledicto Cham ad benedictionem Christi conuersa, cui merito

1580

dicatur: Magna est fides tua, pro qua et discipuli Domini eum interpellent. Sanctorum omnium congregatio utique sancta clamet: Miserere

mei, Iesu fili Dauid, filia mea male a demonio

uexatur, id est, anima istius (de te autem dico) peccatoris ex me per baptismum genita et doctrinae meae lacte nutrita, quae scili1585

cet male a demonio uexatur, cum etiam, quod est pessimum, obduratur ; serere mei, etsi dedignaris illi; meus est enim quasi

defectus baptizati cuiuscunque perditio, sicut profectus saluatio. Idem usque ad importunitatem repetat familiarium Christi precibus; impossibile quod mihi uidetur, ab eo, cui nihil est impossibile, 1590 sui merito saltem uel clamore (meo atque tuo impetrari quia non

ualet) obtineat. Pura sane confessio quia liberat a morte, antique dictum, dum, ut non dubito, amplectaris et te fecisse [quia] gratuleris, Qui maledicit patri uel matri, morte moriatur, rogo, dictum 1595

memineris; et te patrem tuum heri fe//onem, quod plus utique quam fatue est, matrem tuam putam, quod racha immaniter superat, frequenter ad aliorum cumulum criminum quoque te recolas uocitasse; Adam uero et Euam dico (ut ratio utique, reor,

1600

1605

non dedocet), in celestem, quam peccato perdiderant, ereptione iam recuperatam Christi constitutos, Deoque reconciliatos (etsi tibi nequeant) patriam ; uersus de purificatione sanctae Dei Genitricis Mariae nescio a quo luculentissime compositos commendatione tui, regi cuidam adolescens quod pro tuis indeque et perditos obtuleris. In quibus perpendere uales resedisse multa, quae contra tui propositum accusatori de preteritis habeas derelicta; cum ei satis futurum esse promittere ualeam, si illa obseruet quae deinceps facies, si talis modo ut es (ut timendum ualde considero, quod abesse tamen Deus concedat) perdures, cum nec saltem in te completum, quod cantari frequenter audisti, confessus fueris, hoc

22.

1579 cf. Gen. 9, 25. 1593 Ex. 21, 17.

1592 quia seclusi

1580 Matth.15,28. 1582/1583.1586 Matth. 15, 1595 cf. Matth. 5, 22.

1598 ereptione L, emptione emend. Ball.

tutos L, restitutos emend. Ball.

1599 consti-

262

DIAL. CONF. 40-41

est: Ignis succensus est in furore meo et ardebit usque ad inferni 1610

1615

nouissima, et cetera.

"In uno quoque te immaniter falli considero, quia dicente ueraciter Domino per Sapientiae, qui utique est ipse mentiri nescius, librum: Quem diligit Deus, corripit, teillic proinnumerabilibus in hoc seculo tua reris culpa perpessis (falso ne tamen uideas moneo) esse descriptum, et te quasi uindicta perlata reddis securum, non recolens quattuor esse genera percussionum, quae si non recordaris, ad Gregorium, dico, redieris; solos autem, ut de compendio

loquar illius asserto, ab eternis temporalia flagella liberant, quos immutant. 1620

1625

Nam licet ab exitu sis warum, id est, tuorum defectibus

uocatus moliminum, tamen quia sine ueste es nuptiali, ne: Amice, quomodo huc introisti, tibi dicatur, non nihil potes uereri. Tibi uero hic subiecta ne non disconueniant, dum ab iniquitate neque flagella compescunt, solerter, rogo, attende, premisso quod, procacitatem nisi precipitationis linguae corrigas tuae, 4ana tua (etiamsi esset aliqua, ista est confessionis) religio, attestante apostolo Iacobo. Quod autem uanum est, remunerationis pondere careat consequens pariter est. Vt dixi ceterum, uideas te, suggero, in talibus, grauiter et erubescas notari: Sz contuderts, inquit, stultum

in pila, quasi ptisanas feriente desuper pilo, non auferetur ab eo 1630 stultitia eius ; [si] contraque te tuique consimiles conquerentem ne transcursim legas, moneo, etiam ita prophetam: Attriuisti eos et renuerunt accipere disciplinam ;eumdem quoque inspiratorem et Dominum prophetarum: Interfeci et perdidi populum istum, et tamen a uiis suis non sunt reuersi. Versa est mihi domus Israel in 1635 scoriam ; omnes isti aes et stannum, ferrum et plumbum in medio fornacis ;nullus scilicet argentum et aurum per ignem tribulationis, ut te putas, purgatum. Rursumque contra te et de te specialissimo: Multo labore sudatum est et nom exiuit de ea rubigo eius neque per ignem. Itemque: Frustra conflauit conflator, malitiae eorum 1640 (tuae utique tuique sodalium) non sunt consumptae. 41." Nisi uero te Flacci illo superius confutasses dicentis uersiculo, quam uilesceret ipsa tua a peccatis, non amore uirtutum, sed suppliciorum metu (si qua tamen est), dicendum est, conuersio. Sed quia te exterioribus conspicio etiam in ista tua criminum 1645 tuorum descriptione adeo deditum sensibus, ut quod scis optime, nisi cum uideas, recorderis, Spiritum te non habere Domini, mo-

1609/1610 Deut. 32, 22. 1613 Prou. 3,12. 1617/1619 cf. Greg., Mor., praef. 12 (CC 143, p.17s.). 1620/1621 Matth.22,9-12. 1624/1625 Iac. 1,26. 1628/163 Prou. 27,22. 0 1631/1632]1er.5,3. 1633/1634 Ier. 15, 7. 1634/1636 Ez. 22, 18. 1638/1639 Ier. 24, 12. 1639/1640 ler. 6, 29.

1641 cf. sup. cap. 2r.

1630 si seclusi

1,16, 52. 1642 cf. Hor., Epist.

1643 si qua ... dicendum est sed. Ball.

DIAL. CONF. 41

1650

263

neo, conspexeris, si libertate carueris ;Vbi enim Spiritus Domini, ibi libertas. Seruum ergo te nequam, non filium, inimicum, non amicum, cognoueris, si suppliciis ad quidlibet agendum uel declinandum compelleris. Nam si poenam non metueres, ut tui asserto ipsius agnoui, peiora etiam quam facias perpetrares. Bona uero etsi non in diuinis, in Tullii saltem et ceterorum huiusmodi senten-

tiis et eiusdem, quem nouiter protulisti, pro semetipsis didicisse potueras diligenda et non poenis cogentibus exequenda. Erubesce, 1655

Sidon, ait uero, memineris, mare. Certum est uero, quia coram Deo

innocentia amittitur corporis, in cuius conspectu motibus delinquitur cordis. Manus, inquit, 2# manu, si — nihil agenda etiam, subaudis — teneatur, non erit innocens malus. Repugnat etiam Deo pro posse, qui uellet tormenta ab eo creata non fuisse, ut sibi 1660 liceret impune peccare. In eo sane quod te flere peccata tua non posse et dictis tuis et intuitu meo percepi, non perpendere te satis intueor, quare prohibitae sint, ut ratiocinatur propheta, stillaea te lacrimarum utique, iam sero licet saltem peccata quae diluerent tua, semenque uerbi in te facerent (ipsa, quae tibi inesse uidetur, 1665 ariditate compluta atque madefacta duritie cordis tui) utique crescere a Domino fructificandum et celi horreo — criminositas et inconuertibilitas tua interdiceret nisi, miserrime— recondendum. "Quid enim censes de culpa, quam de isto solum probro contraxisti, cuius nunc pro anima uigilias, ut moris est, a fratribus 1670 fieri audiens, precipitanter tuatim dixisti, non pro eo teoraturum, quia scires eum in inferno esse, pro eo scilicet, quod, cum iam diutino monachum se fieri uelle adeo promiserit, ut etiam stipendio cenobii introitum dato acquisierit (ex quo tibi quoque una libra prouenit), dilatione coruina miserrimus facta in clericatus 1675 habitu infelix, ut tibi uidetur, obierit ? "Cuius enim culpa post ipsum magis est ipsius (si est tamen perditus) perditio, quam tua omniumque fratrum qui receptis,

quae ipsius erant, de illo non curastis, sed cum diabolo dimisistis ? Vos enim incessanter debuistis eum monere, ut, quod uouerat, Deo 1680

reddere festinaret, antequam hoc ei, quod modo nouit, contingeret. Et quia non fecistis, interrogate prophetam, ipso in peccato suo mortuo, de cuius manu sanguinem ipsius Deus debeat requirere, cum, etiamsi datum esset, ut faceretis, sententia illa uos

1685

Domini in hoc ita constringeret: Veh uobis Pharisei hypocritae, quia circuitis mare et aridam, et facitis unum proselytum, et cum

1647/1648 II Cor. 3, 17. Il, ar.

1662- cf. let. 5, 3.

1682/1683 cf. Ez. 3,18.

1654/1655 Is. 23, 4.

1657/1658 Prou

1674 cf. Aug., Serm. 82, 14 (PL 38, 512D).

1684/1686 Matth. 23, 15.

1663 licet emendaui, scilicet Ball. emend. Ball., stipendium ... introitu L

1672/1673 stipendio ... introitum 1683 faceretis correxi, faceret Ball.

264

1690

DIAL. CONF. 41-42

fuerit factus, facitis eum filium gehennae duplo quam uos. Miserrimo igitur misereor, quia tua non potes deflere peccata, qui plangere debueras, dum etiam compelleris, aliena. Et quanto minus te flere non sufficis, tanto magis a bonis omnibus te flendum, perpenso etiam colapho, quod hodie dedisti ad te proclamanti rustico, decernens quantum absis his, de quibus Iacobus apostolus dicit: Si quis se putat religiosum esse, non refrenans linguam suam, sed seducens cor suum, scilicet cogitando quod religiosus sit, hurus uana est religio, noueris, dum te nedum linguam, manus saltem

1695

1700

non uales miserrimus refrenare. 42. "Falsa ceterum spe decipi te quoque in uerbis huiusmodi uideo Domini: Peccasti, quiesce ; nolo mortem peccatoris ;et: Quacumque hora peccator conuersus fuerit, saluus erit; et: Conuertimini ad me et ego reuertar ad uos ;et illud de Euangelio: Gaudium est in celo super uno peccatore, quam super nonaginta nouem iustos; et his similibus multis per campos diuinorum sparsis librorum; quae omnia, cum ut clementissime ita sint et ueracis-

1705

1710

1715

sime prolata, male intelligentis uitiat negligentia, aut premissa scilicet aut subsequentia minus equo perpendens. E quibus ut uno cetera comprehendam: gaudium esse in celo promittit super uno peccatore, quam super nonaginta nouem iustos ; sed si gaudes ideo dictum, quia te peccatorem attendis, audi super quo peccatore gaudium ipsum esse dicat in celo; et tu peccator esse talis saltem, quia iustus esse non uales, satage, de quo dicitur:ipso penitentiam, inquit, agente. Quousque? Non tibi dico, quia hic dictum non audio. Cum uero in lege de mundatis per diuersa sacrificia culpis, immundus erit usque ad uesperam, audio dici, unumquodque peccatum etiam dimissum usque ad horam lugendum extremam mihi fateor uideri. “Peccasti, ait, quiesce. Dimisisti unum peccatum, quiesce ne facias idem aut simile aut forsitan peius. Peius autem est, si quod fecisti non plangas; peccare quippe non cessas, si non peniteas. Neque enim delesti quod scripsisti, etiamsi scribere desiisti ;contumeliis nec alicui illatis, quia tacuisti, eas ideo emendasti. Plan-

1720

xisti forsitan ad tempus aliquod crimen, cor contriuisti. Si uero crimen non deseruisti uel penituisti, cor quia non etiam humiliasti, a Deo te spretum potes — neque inconuenienter et non sine auctoritate — uereri. Qua uero fronte inter nonaginta nouem iustos te audes, etiamsi inuenirentur, ascribere, ut utique maiora tibi

1725

quam illis non cogites expedire, qui et iustus debueras, ut ipsi,

1692/1694 lac. 1, 26. 1697 Eccli. zz, x. 1698/1699 Zach.1,3. 1699/1701 Luc.15,7. 1712 Leu. 15, 1.

17:154Ecelit 2x:

1697/1698 Ez. 35, 12. 1709/1710 Luc.rs, 7.

DIAL. CONF. 42

265

manere ? Quia uero non fecisti, penitentiam debeas agere et gaudium saltem aliquod, id est, secundum penitentiae modum, in celo angelis facias. Quod in te tamen cum Dei gratia esse, considerata arbitrii libertate, uales perpendere. Qua uero mente tu culpas flere 1730 negligas post baptismum admissas, quando summus pastor quosdam malorum suorum consideratione territos admonere, ut baptizarentur, gestiens, premisit dicens Penitentiam agite, cum non dubitaret sacramento baptismatis omnia peccata, etiamsi nulla precessisset penitentia, mundari ualere ? Talia uero tibi inculcans, 1735 quibus etiam ferrum emolliri (loquar ut ita) potuerat, te compungi ad fletum quia non cerno, tibi dictum suspicari non desino: Plaga inimici percussi te. "Attamen ne seuo uenenum adicere uidear gladio, id est duritiae tui cordis desperationem ingerere, curo te Deo, iam nunc confu1740 tandi termino facto, ineffabiliter atque incredibiliter forte curandum, relinquere. Faciat omnipotentissima ipsius, flagito, misericordia et gratuita clementia, quod facere nullus, ut cerno, ualet conatus atque instantia. 1745

"De Eucharistia sane haud temere a te S NU quia me moueri considerans, ultra posse quoque supra garristi, euomere gestiens quod nondum, uanissime, biberas, scelus hoc maximum

1750

nequaquam perpendens miserrimo fore exemplo Ieremiae atque Psalmographi, quia contra propositum necessitate quadam ineuitabili compellor tibi, quod post didici, intimare, et quam longe minora quibusdam aliis de ea senseris demonstrare, capitulatim quaedam excerpta ex opusculis super hoc cuiusdam Paschasii Radberti absque inuidia tibi, queso, insinuari permitte; uicem enim tibi et in hoc debeo; senties forte quantum in isto etiam importunitas tibi contulerit mea."

177329 ACET2:5382

809177377 ler. 30,74:

1726 debeas L, debes emend. Ball.

1728 facias L, facies emend. Ball.

-— z È ibn Leur eh Aernd fevet gn reli m nain ad sint

Ctm Ed

SERERE

own violas ql Ba ficii LO AR né ntia ngo : itn stati he eti ne ay

Ù

m

ET

D

vue

mmol ea «Misa ga mt

À

DPA

-

* '

ibn

odio rs fent

sort

"MINIS Oven Miller : wien: p

das

initi

xit

E

dis ee

ELLL

CETT 4^1

in

mb;

ier aut mo mut Léa

non para,

Meigs

um

pena

déleuti

mo

tcr

pure

RA

adv

MESE

pelos Pea LL

gigio; Mie cca

DELL

‘ame

mol

Y veri

kd

Ded ion

Mes (he 5c atit fea: cda tassisti, eae en denda Pis enti torctan ad tefie à pars ws "T tur ante Si^aere Lens

unn deesset

tud

qe spretan nan

ls

DURE agito

ls

— pete Gars

x

nor

i

ee

que Lats DAT: etionerhomilpeti

‘Os

oe dire Tian te Diceseng Lo ta pose oos crisi Pur, déc ráSanri AR eitis onalore

bre,

1 1607

AE ee

qui et «astin nebusras, Gp,

© da (og os CERE Audi.

a

euo Xen 1007/

B e

RER Sapio rta et qon reet

p

je

24

ON

©

=

1698 ho, 299 Zach x à TETE uid DT TERES, FH, Cos utm vua: De Pul atn1 eis Tiny so; dab BOT be

EXHORTATIO

ET PRECES

- p du tA

= TS

ej

PN

ael

ee Tre Lee

m

[EXHORTATIO ET PRECES] "Quid tibi sit lex, o carissime, adhuc legisti et perlegisti. Quid, queso, deliberaueris, iam pande. Obsurdueris an obmutueris, mon-

stra; utrumque uideo. Stupere te tantum dum considero et quod in propheta de talibus legitur, nonnihil uereor. Moneo tamen, si nihil aliud inuenis, quod facias, Dei te, perdita omnimodis aliunde

fiducia, totum dedas clementiae et non, ut prius, ignauae prorsus desidiae. Sed elaborationem

continua, abrenuntiatis animo his

saltem, quae Apostolo auctore mortalia non ambigis crimina fore. Et quia non sufficit : Declina, dicit, a malo et fac bonum ; si non uales IO

15

20

(scio enim quod non uales) secundum modum culparum agere penitentiam (desunt enim tempus, etas, sanitas corporis, alacritas mentis, facultas expletionis) — si non uales, fac quantulamcumque et hanc continuam. Licita sese ingerunt aliquoties; memento illicita te sepius usurpasse. Mendica alicunde copiam: aut uim extorque lactucarum agrestium, coque azymam, fermentum malitiae abice, renes accinge, baculum regiminis manul adhibe rationis, festina per desiderium, quo nequis aspirare per meritum. Reconciliare quibusdam satisfactione, uniuersis affectu, immolans, dehinc tanto formidolosius, quanto petulantius ;extorquere animo, ut fuerat consultius, quia non uales cessationem, hanc promitte, si datur, cum lacrimis; si non, cum singultu interno.

Detur de tuo aliquid pro necessitate, interiaciens orationis piis-

simi Redemptoris legationem auditui. Quis enim scit, si conuertatur et ignoscat et auertatur ab ira furoris et non pereas eternali25 ter? Periisti quidem criminaliter."

[PRECES] Ecce ego, Domine, ecce ego, qui dignus non fueram miser et infelix ingredi atria ecclesiae tuae nec per limina sancta intrare domum tuam, accedo ad ministrandum sanctis altaribus tuis, et 20

asto sine sine mus

reus et peccator ante conspectum diuinae maiestatis tuae, ullo ornatu boni operis, et sine ullo fructu digno penitentiae et ulla uel sola cogitatione munda. Indignus enim et sceleratissisum nimis ;sed de tua ineffabili pietate et misericordia, et de

meritis sanctorum

tuorum

confisus, licet tremens

et pauidus,

presumo accedere ad offerenda sancto nomini tuo sacrificia. Et

4 ef. Mich:t7, 16

tit. suppl. Ball. ut om. Mart.

Mart.

15icf. Ex.12, 8:

1adhuc Ball, ad haec (quae) Mart. 12 si non uales om. Mart.

16manuBall.

interiaciens

09 E Cor. 6,9.0

15/16 cf. I1Cor. 5,8

— 4 deom. Mart.

14 illicitate te Mart.

20/21 hanc promitte Ball.,premitte Mart.

6

aliunde

22/23

... auditui Mart. Ball. in emend., intus iaciens orationi piissimo

redemptoris legatione auditui L

270 35

EXHORTATIO

ideo, Domine omnem

ET PRECES

creator piissime, Redemptor clementissime, qui

animam confitentem et penitentem magis uis emendare

quam perdere, et qui non pro iustis sed pro peccatoribus incarnari uoluisti, et latroni in cruce pendenti ac tuam maiestatem confitenti non solum pepercisti, sed etiam paradisum tecum intrare 40 promisisti, me miserum et peccatorem confitentem et, desidiose licet, penitentem peccata mea, a tua ne repellas pietate et misericordia ;nec frustra accipias fidem, spem ac fiduciam, quam in tua inestimabili clementia habeo; sed sicut omnibus criminosis et peccatoribus in te credentibus, ac de tua misericordia confidenti45

bus pepercisti, ita mihi misero ad te fugienti, et post peccata ac scelera mea multa diabolo renuntianti atque ad te reuertenti parcere et indulgere, atque ad celebrandum iniunctum officium paterna pietate dignum me facere et suscipere digneris. Et licet importunius, quam competeret, me ingeram (siquidem interdic-

50

55

tum mihi tam ueteris quam nouae legis censura ignorare non ualeo; cum et exterminatores impiorum atque custodes sacrorum altarium tuorum angelos, wasa interfectionis in manibus gestantes, sacris oraculis tuis non incredulus sciam omnino presentes), capta tamen iam olim presumptionis quadam de tua uera misericordia fiducia, quia scilicet usque etiam ad istud, quo inueteratus dierum malorum perueni te semper irritans, senium, me ultores illi tuarum, Domine, iniuriarum, non, ut dignum fuerat, interfecerunt, scientes forsitan, quia benignitas tua ad penitentiam me,

60

thesaurizantem licet iram in die irae et reuelationis iusti iudicii tui, patientissime expectaret, habentibus etiam aduersum me multis mala fratribus; quia, Domine, asto, uerum suspectus et

tremens, ne subito utique, te in corpore et sanguine tuo, cum nusquam per diuinitatem desis, presente, ut iustum est, feriar; parce tamen, adhuc presumens deprecor, piissime, parce; differ 65 ictum, suspende uindictam, et non aspiciens ad iniquitates, scele-

ra, et delicta iuuentutis meae et, ut peius fateor, etiam senectutis ; sed ad misericordias et miserationes tuas multas, quibus generi humano semper misereri consueuisti, suscipe preces et hostias,

70

quas pro peccatis meis et pro peccatis fidelium tuorum tam uiuorum quam mortuorum maiestati tuae offerre presumo. Recor-

dare quod caro sumus ex fragili materia conditi. Etiam celi non sunt mundi in conspectu tuo, et angeli tui reprobi inuenti sunt coram te; quanto magis homines terreni, indigni et immundi ! Non

38/39 cf. Luc. 23, 43. 52 Ezech. 9, 1. 55/56 Dan. 13, 5. 58/59 Rom. 2, 4-5. 60/61 cf. Matth. 5, 23. 64/65 cf. Rath., Sermo II de Asc. 132. 71/72 lob zs, 15. 72/73 cf. Iob 4, 18. 44 ac om. Mart. 55 etiam quod istud Mart. 59 post iram] merear add. 71 ex| et — 60 exspectares Mart. 68 post consueuisti] et add. Mart.

Mart.

Mart.

EXHORTATIO 75

ET PRECES

271

enim possumus esse mundi, nisi a tua pietate et misericordia quotidie corde et corpore mereamur mundari. Quapropter tu, Domine, tu, qui intentionem et deuotionem torpentem, miseram,

ac pollutam ad sacrosanctum altaris tui mysterium accipiendum excitare uoluisti, meque indignum et peccatorem ad tibi ministrandum permisisti, impudenter licet, accedere; contine adhuc, 80

misericors, quam mereor iram, exhibe gratuitam clementiam, et

concede propitius, ut celebratio huius sacri mysterii, ad quod tepidus et pauidus accedo, non ad iudicium et ad condempnationem, sed ad remissionem peccatorum et ad salutem mihi proueniat sempiternam.

ITEM 85

Ita, Domine, immensi criminis rei conscientia teste confundi-

mur, ut ad officium tuum neque securi possimus uenire nec liberi. Quis enim pensans peccatum suum, non se a facie tua uellet abscondere, si liceret tantae maiestatis oculos declinare, si aut

90

95

euasurus lateret, aut occultatus euaderet? Aut quis non magis uidere te cuperet, si non, quod eum peccantem prospicis, plus timeret ? Ergo quia tu ubique nos inuenis, ad te confugimus, quem fugere nunquam ualemus. Restat miseris non latebras interuenire sed lacrimas. Foueat indulgentia, quos terret offensa. Minatur potentia, sed misericordia consoletur. Ex te est qui liberet, per te est qui excuset. Parce omnipotens Pater, et quos aspicis humiles per reatum, erectos munerare digneris in premium ; et quos intelligis per confessionem miseros, non facias in examinatione confusos. ITEM ALIA

IOO

105

Dimitte, Deus, quidquid per intemperantiam mordacis linguae incauti oris nostri increpatio momordit in subditos. Quidquid minus de boni perfectione diximus, parce; quidquid incongruum uel minus temperate protulimus, tu ignosce. Non incautum presumptio puniat, sed agnoscentem me iniquitates meas pietas tuae miserationis absoluat. Et quia non mihi alibi est fiducia nisi in misericordia tua, tu et os meum preconio ueritatis perarma, et opus pleniori ubertate sanctifica, ut et dignum me salues, et commissum mihi gregem pro tua pietate iustifices. Quidquid in illis uitiatum respicis, sana; quidquid in me uitiosum inspicis,

cura. Si quam uitio tepiditatis meae uel incuria contraxerunt uel

91/92 cf. Aug., Conf. 1, 6, 7.

77 accipiendum om. Mart. Mart.

94 libet Mart.

78 uoluisti sec. Mart. 96 numerare Mart.

86 neque Ball., nec

104 per arma Mart.

272

EXHORTATIO ET PRECES

contrahunt labem, omitte. Si quo etiam me ignorante uel cognito deciderunt in crimine, atque si exempli mei offendiculo prouenerunt in culpam, ignosce, et pro culpis talibus misero mihi ultionis non restituas uicem. His tamen, quibus increpationis uisus sum adhibere iudicium, et increpatio ipsa eis proficiat ad salutem et oratio haec interpellans commisso eos reuocet ab errore, ut non IIS perferant tartareos cruciatus; quibus utpote mortales poenitentiae indiximus leges, quo utrorumque incommodis parcens, et illorum iniquitatibus tribuas ueniam, et meam abluas contractam de regendi incommoditate offensam. Prebe, Deus, aurem sacrificiis nostris, me mihique commissos tuis ascribe in paginis, quo cum I20 grege mihi credito et a cuncto eluar crimine, et ad te merear peruenire in pace. Pacatum redde, Deus, nostrorum cordium habitaculum expulsione carnalium uitiorum; et qui in subditis conor iam summam exercere uirtutum, pacatis mentium corporumque incommodis, pacificus merear, te iudicante, coronari cum IIO

125 angelis. Fac ergo, quesumus,

nos pie, Deus, aspicientes, in con-

spectu tuo flammescentes tuae gratiae dono, ut zelus tuae domus nos comedat, atque ita per uigorem sancti Spiritus regentes subditos temperemus, ut et disciplinis nostri regiminis obtineant lucrum, et illorum duritia frangatur, ac uita sanctificetur. Suscipe, 130 Domine, uotorum nostrorum libamina, ut per haec, quidquid in

subditos correctionis uerbo uel merito impertimur, non ad discordiam nostri, sed ad perpetuum dulcedinis gaudium nobis et illis profecisse letemur. Absolue nos, Deus, et alieno et nostro delicto, 135

ut in utroque spiritualis gratiae efficientiam capientes, fiducialius tuo nomini supplicemus. Per Dominum.

ITEM Impellit ministrandi officium hostia salutaris populi pro delicto; terret conscientia indebiti sacerdotii pro reatu. Si a me, omnium sacerdotum peripsema, sacrificium offeratur, pollutae conscientiae crimen augetur. Si tantae maiestati, uniuersae carnis 140 iudici, non offertur, negligentiae reatus ascribitur. Inter haec tuae,

Omnipotens, libramen pietatis imploro, cuius ultionis diem accusante conscientia pertimesco, ut non indignum, queso, misericor-

dia tua iudices, quem a tempore poenitentiae non excludis. Suspende securim, donec cultor uineae admoueat cophinum stercoris

144/145 cf. Luc. 13, 6-9. 110 deciderint Mart. 110/111 prouenerint Mart. 114 ut Bal], et Mart. 117/118 contractandae regendi incommoditatis Mart. 125 ergo... aspicientes] ergo quod nos Deus aspicientes Marr. 126 ut om. Mart. 129

sanctificetur] fructificetur Mart.

134 cupientes Mart.

144 coffinum Mart.

EXHORTATIOET

PRECES

273

145 infructuosae arboris ad radicem. Parce mihi, Domine clementissime, poenitenti, qui Dauid post lapsum clementer ad ueniam

reuocasti; qui Petri misericors amare flentis lacrimas respexisti ;

150

155

qui latronem in crucis patibulo tanti facinoris reum diuina gratia illustrasti, cui mox obtinuit confessio perspicue Dei Filium cernere, fides premium, pena ueniam, lamenta gaudia sempiterna, dum confessor in cruce, possessor extitit paradisi post crucem. Sed quia uerba uenia tuae pietatis indigent, quae indigni sacerdotii opera non commendant, saltem astantium uota suscipe, ut et mihi suis apud te precibus ueniam et eorum meritis sacrificia nostrorum uulnerum salubriter nobis conferant medicinam, ut, quia,

Omnipotens, pro omnibus factus es hostia pro peccatis, adsis nobis sanctificatio in sacrificio pro delictis, Christe Saluator mundi, qui

160

cum Patre et Spiritu sancto uiuis et regnas Deus per omnia secula seculorum. Amen. Qui scripsit, uiuat in pace; et qui legit, letetur in perpetuum.

146/147 cf. Il Reg. 12, 13.

156 es] est Mart.

147 cf. Luc. 22, 62.

157 sacrificatio Mart.

148 cf. Luc. 23, 43.

2

,

= a

|

pesa

Ls

—À al s yg

+».

i

et d He 8

ht

Á

a

“4

D rise ud ME —

ia.faves ir ORTE p uu

"bg

sd

ve

LEITETIS

s

rima

ARI

» s de C»

Ut

Fao gs

LA

à; Mure

M

M

=

mrs

"y

dre

4 De

dia

ware

259 ww

"OT

sai

a

"n

—ÀÁ E:

anc!

5

ash

Ls

menge

"c

poms bu à e "ben il i Etsi:

redis m

XL

e

pita Fe s er

eio de noatho

Eno >

Dr

Lnnipieronisiià i

E

men sin.

ue. a

nt

wes

"AU

pot iain, (CH

OT

phi

este

Captor nodestod, units

Peart

Pra

saida

nase:

& me

pollui

,

cati

DU

Ago rta Dar, futur nux

tane, iacent puberes baia, ries ulti dagen otace 4

a

P"

oisi,

©

…

adis aim finale

unes

re

|

u

ques

( 3107

ILES

M^

E T

NT

MT

v "Misa Se edt

1

i^

s

Dr

este E

Rug TT

tats er

sg

prd

HA, DI et Gop oy dine ERA C 4

sore am =

|

ax rhe. f :

|

AD TON

cars pp.

ertrivré,

garen

Agu

EM

à

is

tere

à

db zn

er

ma,

,

|

À

Ch

Cet fare Wha,

peret ltr

quem, cite

p

"sap exrtuth Suse

rad eeve bl

wi

sterne.

m

+

=)

Etitii

NUE. m Db fiet onaMa 5 ki ota s [s

usas UNEDT

PAVCA DE VITA SANCTI DONATIANI

EDIDIT

FRANCISCvs

DOLBEAU

PREFACE Le sermon reproduit ci-dessous a été publié pour la premiere fois en 1980 (*). Les manuscrits grâce auxquels il nous est parvenu font suivre son titre des mots: edita a quodam episcopo ueronense monacho laubiense, qui constituent une attribution implicite à Rathier. L'authenticité du morceau est d'ailleurs confirmée par la critique interne: le maniérisme du style, l'importance accordée au symbolisme des nombres, la technique et la teneur des citations scripturaires sont parfaitement conformes aux habitudes de l'évêque de Vérone (?). La pièce Pauca de wita ... s. Donatiam, répertoriée depuis le début du siécle sous le n? 2280 dans la Bibliotheca Hagiographica Latina (3), aurait donc dt figurer parmi les Opera minora de Rathier (4). La fête de Donatien, qui fut l'occasion du sermon, est généralement célébrée le 14 octobre. Le saint occupe la septieme place dans la liste épiscopale de Reims. Mais par suite d'un transfert de reliques, son culte s'est développé surtout à Bruges et en Flandre maritime. Selon toute vraisemblance, le texte de Rathier corres-

pond à la forme rédigée d'un sermon prononcé à Reims, sans doute vers 944-946, alors que le malheureux évéque, chassé de son siége de Vérone, remontait, aprés plusieurs années de prison et d'exil, vers son ancien monastére de Lobbes (5). Ces quelques pages ont été transmises non avec les ofuscula de Rathier, mais à l'intérieur d'un livret hagiographique, constitué en Flandre en l'honneur de Donatien. Un exemplaire de ce livret appartenait avant la Révolution à la collégiale SaintDonatien de Bruges et fut cité en 1793 dans les Acta Sanctorum (5). Le manuscrit est actuellement introuvable, mais il en subsiste une transcription partielle dans les archives des Bollandistes (Bruxelles, Bibl. Boll, 175, f. 169-178" = B) (7). Le copiste du XVIII siècle s'est contenté malheureusement de reproduire le

(x) F. DoLBEAU, Un sermon inédit de Rathier pour la fête de saint Donatien, dans Analecta Bollandiana, 98 (1980), p. 335-362 (édition, p. 354-362).

(2) Ibid., p. 337-345.

(3) (4) (5) (6) (7)

3 vol., Bruxelles, 1898-1911 (cf. t. x, p. 343; Supplementum, p. 348). Réédités en 1976 par P. L. D. Rew, dans le tome 46 de cette collection. Anal. Boll., t. c., p. 351-353. Act. SS., Oct. t. 6, p. 497 D (notice de Siard Van Dyck). Datée de 1791, elle décrit ainsi l'original: "ex antiquo libro in folio, integre ex pergameno confecto cui titulus ‘Priuilegia collegiate ecclesie sancti Donaciani Brugensis cum institucionibus'. Est autem dictus liber optime et integerrime conseruatus antiquis sed claris characteribus nitidissime conscriptus". Cet exemplaire est évidemment la source mentionnée dans les Acta Sanctorum. La copie que nous avions signalée par erreur en 1980 (Bruxelles, Bibl. Boll., 164, f. 197-210" : ex antiquo manuscripto breuiario D. Donatiani Brug.) dépend d'un manuscrit entiérement distinct, qui ne contenait pas BHL 2280.

PREFACE

277

titre et la première phrase du sermon de Rathier (Ibid., f. 174Y175): son travail est donc à peu prés inutile pour l'établissement du texte. Vers la fin du XII siècle, un livret analogue à celui de Bruges avait par chance servi de source au compilateur d'une grande collection hagiographique fer circulum anni, appelée traditionnellement Legendarium Flandrense (= LF) (8). Cette collection, d'origine cistercienne, a connu au XIII° siècle un certain succès et s'est diffusée en Hainaut et dans le nord dela France. Parmiles six exemplaires de LF repérés à ce jour, deux seulement possedent encore le tome correspondant au mois d'octobre: C = Saint-Omer, Bibl. Mun, 716 t. V (t. VII); V — Bruxelles, Bibl. Roy., 7460 (VDG 3176). Ces légendiers, datables l'un et l'autre de la premiére moitié du XIII* siécle, proviennent des abbayes de Clairmarais (C) et de Vaucelles (V). Le dossier complet de saint Donatien se lisait également dans un manuscrit perdu de l'abbaye d'Ourscamp, qui dérivait indirectement du Legendarium Flandrense (9). Il s'en est conservé une copie du XVII® siècle, envoyée aux Bollandistes en 1666 par un Célestin de Soissons (Bruxelles, Bibl. Boll., 430, f. 98-125” = O). En ce qui concerne le sermon de Rathier (15:4.,

f. 105"-108), O est presque identique à C et surtout à V. Étant donné les habitudes du compilateur de LF, il est probable que la recension attestée dans

CVO a été sporadiquement retouchée. Le

texte de B, indépendant du Legendarium Flandrense, est hélas

trop lacunaire révision.

pour qu'on puisse évaluer lampleur de cette

(8) Cf. F. DoLBEAU, Nouvelles recherches sur le ‘Legendarium Flandrense’, dans Recherches Augustiniennes, 16 (1981), p. 399-455. (9) Ibid., p. 440.

CONSPECTVS SIGLORVM Saint-Omer, Bibl. Mun., 716 t. V (t. VII), f. xx4-115", XIII° s. Bruxelles, Bibl. Roy., 7460, f. 76"-77", XIII s. Bruxelles, Bibl. Boll., 430, f. 105"-108, XVII s. Bruxelles, Soo

Bibl. Boll., 175, f. x74"-175, a. 1791

SANCTI GENITORIS GENITIQVE AMMINICVLANTE FLAMINE, INCIPIVNT PAVCA DE VITA ET ACTIBVS SANCTISSIMI DONATIANI PRESVLIS, EDITA A QVODAM EPISCOPO VERONENSE MONACHO LAVBIENSE.

1. r. Septimum, gloriosa Remorum ciuitas, tibi a Deo datum sollempniter recolentes episcopum Donatianum reuerentissimum, septiformem nobis adesse quesumus spiritum, laudis eius

ad cumulum eundem sacratissimum aptare gestientes numerum, multidicis scripturarum uidelicet preconiis sepissime commendatum. 2. Et licet grandes materiarum moles ingenia non sufferant IO parua atque in ipso conatu ultra wires ausa succumbant, illum tamen qui insensatos ad humanam loquelam asinae quondam coegit rugitus, qui ora reserat mutorum et linguas facit disertas infantum, fidimus non defuturum, si ad laudem et gloriam nominis sui et ad edificationem proximorum sermonem hinc texere cone15 mur quamquam incultum, non nostris uiribus nisi, sed de ipsius uirtute confisi, qui uidelicet eo gloriosior predicatur quo in fragilioribus gloriosiora sepissime operatur. Nam et pietas immensior et potentia clarescit efficatior, cum et infirmitas in uirtutem proficit, et dicendi inercia loquacissimorum etiam urba20 nitatem excedit. 3. Itaque cum maledictus a propheta dicatur qui spem suam ponit in homine — hoc est in semetipso —, benedictus pronunciatur e diuerso gui confidit in domino. Cuius quia solus ipse dominus est semper fiducia, quia «qui» in adiutorio habitat — hoc - est immobiliter permanet — altissimi, in protectione Dei caelt 25 commoratur, ideo a laqueo uenantium — in quo nec absurde preter alia possumus etiam obloquentium uel adulantium garritus accipere — liberatus, ab illo werbo aspero quod sinistrorum in futuro examine auditurus est coetus, permanebit illesus. Quem enim in hoc seculo nulla extulit adulatio nec deiecit detractio, 30

nulla in futuro terrebit exasperatio. 4. Ipse arbor ueluti pulcherrima super aquas refectionis consistit plantata, cuius ad humorem ideo radices perueniunt, quia irrigante fluuio quem dominus

8 cf. Ratherius, Praelog. 6, 26 ("Augustini deutilitateuigiliarum"). Hieron., Epistula 60, 1.

11/12 cf. Num.

9/10

22, 28; Ratherius, Praelog. 2, 29.

12/13 Sap. 10, 21. 16/17 cf. Sacrament. Veron. 1289 (ed. Mohlberg, 1956, p. 165) ; Sacrament. Greg. 823 (ed. Deshusses, t. 1, 1979”, p. 306) ; etc. 18/19 cf. lE Cor? 12,49. 19/20 cf. Ratherius, Epistula 105, 32. 20/21 Ier. 17, 5. 21/23ler.17,7. 23/25Ps.90,1. 25/27Ps.9o,3. 27/28 cf. Matth. 25, A41. 31/32 Ier. 17, 8 + Ps. 22, 2.

1 amminiculante]

laubiense om. O ad

om.

O

accumulante

B

2/3

presulis

donatiani

B

post laubiense in C manus recens Ratherio supra lin. add.

8 scripturarum

commendatum deficit B 21estin]estet in O

uidelicet]

scilicet

scripturarum

B

3

7 9 post

12rugitus CVO: ruditus suspicor 15 quaquam C — 23 dominusom. VO quia qui conieci: quia CVO

280

35

DE VITA ET ACTIBVS

promittit in euangelio — immo propter diwsiones gratiarum fluminibus de uentre (hoc est abysso anime) fluentibus — wridis semper et amenus non suis sed deicis perstat uirtutibus. 5. Non timebit quoque cum wenerit estus — hoc est conflagratio suprema desiderabilium seculi huius —, illo cum angelorum exercitu wenzen-

te in nubibus, qui reddet unicuique secundum opera eius. Ignis enim in conspectu eius ardebit, et in circuitu eius tempestas ualida. 40

45

Ab hoc ipse estu timebit minime, quia licet omnes fer ignem habeamus Zransıre, tamen qui hic karitatis in se habuerit ignem, illic iudicii ignem non timebit. Quid enim ignem metuat inarsibilis? Quid caminum auri formidet materies ? Purgari certe possit, consumi non potest. 6. Caritate ergo, fratres karissimi, flagremus, et ardorem iudicii non timebimus. Sed iam ad propositum redeamus et Donatianum beatissimum, ut promisimus, commen-

demus. 2. 1. Fuerit, dilectissimi, felicitatis populi meruisse talem, non 5o

sine quodam tamen diuini muneris extitit presagio sexto successisse tantum ac talem. Cum enim et septimus conditori omnium habeatur requies calculus, ut nobis iure uidetur, in tam gloriosa

urbe non debuit sexto septimus antistiti succedere, nisi qui talis futurus esset meditatione sermone et opere, in quo Deus quondam ueluti in thalamo dignaretur requiescere. 2. Fuit quippe, ut in 55 gestis habetur,

animo purissimus, uultu serenissimus, sermone

facundissimus, opere perfectus, largissimus elemosinarum distributor, equissimus distribuendorum possessor, mitissimus subditis, seuerissimus proteruis, 3. ipse plane, ipse super quo certum sit dominum dixisse: Ad quem vespiciam misi ad humilem et 6 o quietum et trementem sermones meos ? Vere "humilis", quem nulla seculi pulsauit ambitio. Vere "quietus", ab omni strepitu terrenarum cupiditatum liber quodam modo et feriatus. Ita indeficue "tremens" ad uocem sermonum domini ut cum beato Iob dicere ipse posset domino: Semper enim quasi tumentes fluctus super me 65 timui te, sciens quod non parceres delinquenti. “Non parceres”, inquit: certum est enim dominum “delinquenti non parcere", si in puniendo reatu sibi pepercerit ipse. Puniamus ergo fletibus mala quae fecimus, si ab eo puniri districte nolumus. 4. Reuertamur sane ad numeri milies predicabilis, ut promisimus, preconium, Dei 33 I Cor. 12, 4. 34 Ioh. 7, 38. 34/36 ler. 17, 8. 37/38 Matth. 24, 3o (26, 64). 38 Rom.2,6. 38/39 Ps. 49,3. 40/41 Iob 23, ro (Ps. 6s, 12). 43/44 cf. Ratherius, Praelog. 3,11. — 50/51cf.Gen.2,2. 54 Deut. 33, 12. 59/60 Is. 66,2. 64/65Iob 31,23. 6510b9,28. 66/67 cf. Ratherius, Epistula 90, 7-8.

. 39circuitu]conspectuO 53 quondam] quodam suspicor (cf. 112 quoddam dicamus ueluti priuilegium ;119 quibusdam quasi diuisionum riuulis) 62 quondam V ante corr. O 65 sciens] scio VO 67 ipse om. O

S. DONATIANI 70

75

281

munere hac etiam prerogatiua monstrantes Christi pontificem cumulatum, qua septimo successionis ordine pontificaliter eundem reddidit infulatum. 3. r. Septimus, ut diximus, domino habetur requies omnibus iure peractis dies; septiformem pro uno homini Deus indidit uultum; septemplici materie totus exstat conditus homo. 2. Septima generationis ebdomada penam sui sceleris luit parricida ; septuagesima septima mundi totius abluitur noxa. 3. Septimus homo ad meliora transfertur ;septiformis columba misericordiae et miserationis

ac reconciliationis

ad arcam

retulit munera;

mense septimo super monies Armenie requiescit archa, cuius die wicesima septima apparuit arida. 4. Septem agnos Abimelech seorsum a patriarcha nostro accipit; septem annis Iacob noster pro Rachele seruiuit. 5. Septem annis saluator mundi ab inopia famis liberat Egyptum ; septimo die ab opere seruili cessare nobis 8 VA est per legem mandatum. 6. Septem candelabra ante altare ereum ponuntur ;septimo mense ieiunare cumque witulo et ariete septem agnos anniculos Deo offerre precipiuntur Abrahamidae. 7. Septuaginta seniores in auxilium Moysi a domino dantur ;septem filios cum tribus filiabus habuisse Iob sanctus describitur. 8. Septima obsidionis luce muri Iherico ruunt septem clangore tubarum; puteus quoque septimus nobis Salomonem protulit sapientissimum. 9. Septies Naaman in Iordane lotus a lepra mundatux ; septem temporibus superbi regis arrogantia castigatur. 10. Sep-tem leones Danielem seruant illesum; completis septuaginta I VA annis captiuitas populi penitentis liberatur per Christum. 11. Septiformi spiritu flos uirge regalis implendus uaticinio Ysaie pronunciatur; septiformis ales super eum descendere in baptis80

73/74 cf. Gen. 2, 2; Eugenius Tol., Carmen 37, 7.

77/78 cf. lud. 14 +

Hebr.u,5. 78/79 cf. Gen.8,1o-117. 80/81 Gen.8,4et14. 81/82 Gen. 21,28-30. 82/83 Gen.29,20.. 83/84cf.Gen.41,29et47. 84/85 cf. Leu. 23, 8; Ratherius, Sermo I de Asc. 40-41. 86/87 Num.29,2. 88 cf. Ex. 24, 1; Num. 11, 16.

88/89 cf. Iob 1, 2.

90 cf. Ios. 6, 1-20.

92 IV Reg. 5, 14;

Ratherius, Praelog. 4,10. — 93 cf.Dan.4,13-29. 94cf.Dan.14,31. 94/95 cf. Ier. 25, ır-r2 (Dan. 9,2). 96 cf. Is. 1, 1-3: Ratherius, Sermo I de Pent. 91-92. 97/98 cf. Matth. 3, 16 (Marc. 1, 10; etc.).

74/75 septiformem ...; septemplici ...] Cf. AmBrosivs MEDIOL., Epistula 31 (44), 4: septiformem capitis nostri gratiam ,AVGVSTINVS, Sermo 51, 34: creaturam septenarius numerus ostendit. 76/77 septima ...; septuagesima septima ...] La 7ème génération est celle de Lamech, meurtrier de Cain; la 77*"* celle de Jésus:

HIERONYMVS, Epistula 36, 4-5. 91 puteus ...] Bethsabée, dont le nom est parfois interprété Puteus septimus dans la tradition patristique: M. THIEL, Grundlagen und Gestalt der Hebraisch- Kenntnisse des frühen Mittelalters, Spoleto 19723, p. 264 et 266.

74 septiformem om. O

75 exstat] constat VO

82 accepit O

282

IOO

105

DE VITA ET ACTIBVS

mate cernitur. I2. Septena dape populus quinque milium ab eodem reficitur; septuagies sepcies fratri ignoscendum decernitur. I3. Septime a sancto pascha ebdomadis termino spiritus sanctus de caelo apostolis illabitur. Quorum et septem nobis prouenere epistule, quarum numerum ille qui plus ?//is omnibus laborauit duplicare quatuordecim faciendo curauit. 14. Et quid longius protrahor? Septimus sex diaconibus preficitur leuita Stephanus Iherosolimis; septimus sex presulibus substituitur Donatianus pontifex Remis. 15. Putamusne fortuitu? Nequaquam, karissimi, nequaquam. Nam propter sancti spiritus quae copiose in ambobus abundauit contigit hoc, ut credimus, gratiam,

IIO

ut quod accepturi erant in munere, ipso presagaretur in ordine. 4. 1. Vultis autem plenius nosse quare et spiritui sancto hunc asscribamus numerum, et Donatiano beatissimo hanc successio-

nem rationabiliter prouenisse quoddam dicamus ueluti priuilegium? Intendite, queso, audite non me permodicum sed Ysaiam fiedicum. 2. Exzet, inquit, wirga de radice Iesse et flos de radice eius IIS

ascendet, et requiescet super eum spiritus domini, spiritus sapien-

I20

et pietatis, et replebit eum spiritus timoris domini. Habes septem dona sancti spiritus in sancto uiro mirabiliter operantia et quibusdam quasi diuisionum riuulis in unum alueum confluentia. 3. Nam cum initium "sapientiae" timorem domini nouerimus esse,

tiae et intellectus, spiritus consilti et fortitudinis, spiritus scientiae

Salomone

125

130

testante, sapientior tanto suis diebus paruit nullus,

quanto nec timore Dei refertior ullus. 4. Recedere uero a malo cum sit intelligentia, "intellectu" tanto capatiori uiguit, quanto a malis alienatiorem se semper exhibuit. 5. "Consilium" aliquis quod salubrius repperit quam ipse, qui toto corde Deum sequi indesinenter ambiuit? 6. "Fortitudo" nemini amplior suppeditatur quam ipsi, cui inter prospera et aduersa eadem semper erat constantia, prospera consideranter aduersa suscipienti patienter. 7. " Scientia" tanta repletus erat ut dicere posset specialius : V ctio Dei docet nos de omnibus. 8. "Pietatem" illius ornatius referre nequiuimus quam ut illud beati Iacobi illum omnimodis mente aduertisse et opere executum fuisse doceamus: Religio munda et immaculata apud Deum et patrem haec est, uisitare pupillos et uiduas in tribulatione eorum. Omnibus enim per misericordiam

135 factus fuerat omnia, illorum scilicet incommoda

computans sua,

lucra congaudens ut propria. Quaeque habere poterat ita hilariter 98/99 cf. Matth. 14, 19-21 (Marc. 6, 41-44; etc.). 99 cf. Matth. 18, 22. 100/101 cf. Act. 2, 1-4; Ratherius, Sermo I de Pent. 89-91. 102/103 I Cor. 15, IO. 104/105 cf. Act. 6,3-5. 114/117 Is. xz,1-3. 120 Prou. z,7 (9, 10; Ps. 110, xo). 122/123 Iob 28, 28. 125 cf. Dan. 3, 47. 129/130 I Ioh. 2, 27. 132/134 Iac. 1, 27. 134/135 I Cor. 9, 22. 98 populis C ante corr. V illorum O

111 hunc C

124 alienationem VO

135 ut

S. DONATIANI

283

distribuebat ut nichil sibi deesse confideret dum modo iipsum qui fecit omnia possideret. 9. Haec autem omnia "timore" domini casto, utique illo qui permanet in seculum seculi, indesinenter 140 actitabat ; nam ab illo quem caritas excludit perfecta penitus liber atque emancipatus iam olim extiterat. Io. Cui ergo tot suffragabantur septiformis spiritus carismata, fortuitu haec successionis contigisse prerogatiua ? Dicat hoc, dicat cui suaderi potest quod et ea quae superius sint prelibata casu et absque ulla Dei 145 contigerint prouidentia. Nobis uero qui omnia in mensura numero et pondere incunctanter Deum nouimus constituisse, cuius nichil gestorum uacat mysterio, persuaderi numquam poterit sicut nec illa ita nec istud sine magno futuri operis contigisse presagio. II. Constituit namque superna modificatio suos cuique rei ante secula 150 terminos qui sicut nec anteiri ita nec ualent omnimodis preteriri.

155

160

170

175

Nichil quippe in terra sine causa fit, nedum tam gloriosa Deoque digna pontificis sancti electio casu contingere potuerit. 5. 1. Nunc itaque, karissimi, qui qualis beati antistitis fuerit uita audiuimus, curemus imitando nostram quoque ad illius coaptare et, quod egit, ad exemplum pie actionis quantum possumus trahere. 2. Imitemur fidei ipsius robur inuincibile, Deum unum sic uenerantes in trinitate ut et trinitatem in unitate insolubilem indubitanter credamus consistere. Verum quia eadem fides licet constantissima sz non habeat opera mortua est in semetipsa,

exerceamus

agrum

cordis

laboribus

caritatis, Deo

- uidelicet sua proximis exhibentes competentia, ut et spe inconcussa ad illa iure ualeamus suspirare premia, quae nobis a Deo in futura sunt uita promissa. 3. Despiciamus commoda terrenorum ob amorem caelestium, pro certo scientes uelimus nolimus haec quandoque transitura, illa sine fine mansura. 4. Ita quippe beatum pontificem nostri obsequii merebimur habere fautorem, si ipsius imitari curauerimus conuersationem, quoniam quem sancti huius ad amorem trahit deuotio, instigare et uirtutum debet executio. Nec enim ad beatorum perueniri ualet consortium, nisi per consimile boni operis studium. Quoniam quidem sociare illic non poterunt premia, quos istic dissociauerit uita. 5. Satagamus igitur operibus pietatis, dilectissimi, obtinere, ut et hic intercessorem et illic eum mereamur habere consortem, cooperante sancti spiritus gratia, cuius nomine in ipsis initiis insignitus cuiusque munimine per omnia est uallatus idem pontifex beatissimus, prestante domino nostro Iesu Christo cui cum patre et eodem spiritu una est gloria, equa laus parque potestas per omnia secula seculorum. 138/139 Ps. 18, xo. 140 I Ioh. 4, 18. 145/146 Sap. xz, 21. Iob 14, 5. 151 Iob 5, 6. 156/157 Symbolum Atbanasianum, 5.

149/150 159/160

lac.2, 17. 168 executio] legendum esse putat

exercitio O 171 dissociauerint 173 habere mereamur O

uitia Hubertus Siluestre

ve

DL u 2

2.

aa pre

i m |

"TE

Mi

he:

A

è

I

E E Cni

ur.

ROM

caua nre

di

©.

Ri. ls

Uti RATE a,

SR

dr

A USE

ear

nien no è glie

icq

val

I

PE

eo

|

(TURI

Be

AS Pre: vo

tre

ee p

rare

N

ge

alti

SI

pro

nr

a

p»

ar gi

ANT ES n —

:

| he

de

Ami

o

ep

tbPa

RON

fr dede

ainsi

n 06s

version SE

eli

ds

“i

Tran

OI! pitt. PPT ser sta

robit) ssi be

a

oye

e

ri

Ct Plc m

primam intus

er

net | 1 Veri tea tae

AN EEE

dhSE

'

«Um. 7 "T" he

dme

Tere

RE

ret

ee

TI

ne Seam reosBr: mm.

ditus i oS

à

nu

sd odii ur ROS ie"

^

cv Pm Two

FT war

D

od

fe su

abd

[rs een

>

LIT

TEE

eda

— D

ett

sl

EB

p

LR

BER

ap LEMMA à

han des RR +

DD

M O

scala Le

der m srPURsarc:

23dla

FRAGMENTA NVPER REPERTA

EDIDIT

BERNARDVS

BISCHOFF

BETRACHTUNGEN

ZUR ABENDLICHEN

LEKTÜRE

Rather beginnt einen Brief (?) (Bischofs Rather von Verona, Weimar 1949, S. 157) mit einem Gedanken, für den ihm die abendliche Lektüre das Stichwort aus dem Propheten Jesaja dargeboten hat (Is. 30,9). Eine weit persónlichere, beunruhigende und quálende Wirkung der abendlichen Lesung auf Rather, den Albert Hauck ein 'Genie der Reflexion' genannt hat (?), enthüllen Betrachtungen zu Gregors 'Moralia in Iob’, die offenbar in den letzten Monaten vor dem endgültigen Verlassen seines Bistums im Sommer 968 niedergeschrieben worden sind. Die Texte

stehen, z.T. von

seiner eigenen Hand, im Codex

Phill.1674 (3) der Deutschen Staatsbibliothek in Berlin. Dieser umfaßt 324 Blatter; er enthält auf fol. 1"-324' Briefe des Hieronymus in der typischen Schrift der Veroneser Schule aus der Zeit des Pacificus. Die Schrift Rathers erscheint auf fol. 1", auf der unteren

Hälfte von fol. 203" und auf 203" — auf diesen beiden Seiten im Wechsel mit einer zweiten Hand -, am unteren Rand von fol. 204" und auf den unteren beiden Dritteln von fol. 234 (4); fol. 234° ist bis auf kleine Federproben leer. a

Der Text a (fol. 203'-204') ist durch Kap. 34 bis 36 von Buch XXV der 'Moralia' angeregt; hier hat Rather die Aufzeichnung begonnen, die Abschrift der Gregor-Texte, an die seine Betrachtungen anknüpfen, aber einem Schreiber überlassen (im Druck sind sie um Gregors Ausführungen über David gekürzt). Er weiß, daB er sich seinen Pflichten nicht gewachsen gezeigt hat. Unvermittelt tritt der Gedanke an den 'servus', den flüchtigen Sklaven, auf, der sich auch durch das 'Excerptum ex Dialogo confes-

(x) Nr. 28 bei WEIGLE, Die Briefe des Bischofs Rather von Verona, Weimar 1949, S.

157.

(2) Kirchengeschichte Deutschlands 334 (Leipzig 1920), S. 287. (3) V. Rose, Verzeichnis der lateinischen Handschriften der Königlichen

Bibliothek zu Berlin ı, Die Meerman-Handschriften des Sir Thomas Phillipps (Berlin 1893), S. 17-20. Für die wertvolle Hilfe zur möglichst erschöpfenden Erschließung der Texte spreche ich Herrn Abteilungsdirektor Dr. Hans- Erich Teitge und Fräulein Dr. Ursula Winter meinen aufrichtigsten Dank aus; für die besonders stark mitgenommene Seite fol. 324" konnte ich eine Spezialaufnahme von Frau Mildbrandt, der Fotografin der Sektion Kriminalistik der Humboldt-Universität benützen.

(4) Rose, S. 17 hat die Schrift auf diesen Seiten (außer fol. 204') erwähnt und auch die Benützung Gregors gesehen, eine Verbindung zu Rather jedoch nicht gezogen. F. WEIGLE, Deutsches Archiv x (1937), S. 150, Anm. 2 hat unter Rather-Handschriften auch diese genannt, ohne an anderer Stelle auf sie zurückzukommen.

FRAGMENTA

287

sionali' zieht (PL 136,399A.401A.405CD.410B.418D.434B). In alttestamentlichen Bildern beklagt er das verkehrte Verhältnis zu seinen Untergebenen.

VA

IO

Vbi sane in breuissima me notatum hesterne noctis intellexi grauissime, ubi dictum est, lectione: Cur tenet magistri locum, qui non exercet officium, quid haberem amplius expectare? Hac uero nocte nonne potuit mihi ad recognitionem sufficere mei lectum audisse: An non Antichristi menbra sunt, qui per affectate sanctitatis sbeciem appetunt uideri, quod non sunt? Ille namque principaliter ipocrisin sumet, quia, cum sit damnatus homo et nequam spiritus, deum se esse mentitur. Sed proculdubio ex eius nunc corpore prodeunt, qui iniquitates suas sub tegmine sacri honoris abscondunt, ut professione uideri appetant, quod esse operibus recusani. Quia enim scriptum est: Omnis, qui facit peccatum, seruus est peccati, quanto nunc liberius peragunt peruersa, qug uolunt, tanto eius seruitio obnixius obligantur. Psalmos ceterum dum ore cordis quod a subditis patior delatrarem, propter peccata

15 eorum

20

25

30

talem eis, qualis sum, contigisse, dum uno uersiculo, quo

dictum est: Qui regnare facit ypocritam propter peccata bopuli, adiuncto: Dabo eis reges in furore meo, deprehendissem consilio exponentis accepto huiusmodi, quid praestolandum ulterius ducerem, quod tamen ad aliam sufficeret lectionem conuentissimo mihi? Si igitur, inquit enim expositor, 2rascente Deo secundum nostra merita rectores accipimus, in illorum actione legimus, quid ex nostra actione pensemus, quamuis plerumque et electi subiaceant reprobis. Vnde et diu Dauid Saulem pertulit, sed subsequente culpa adulterii proditur, quia dignus fuit, qui tanta praepositi asperitate premeretur. Sic ergo secundum merita subditorum. tribuuntur persone regentium, ut sepe, qui uidentur bomi, accepto mox regimine permutentur, sicul scriptura sacra de eodem Saule intulit, quia cum dignitate mores mutauit. Vnde scriptum est : Cum essem paruulus | ... (danach David als Beispiel) ... quod displicet emendari. Suffecisse mihi, ut modicum, quod et hac noctis audisse contigit lucubratiuncula, fatear: seruum me illum fore, cum 2/3 Gregorius, Moral. XXV,16,34. — 5/13 Gregorius, Moral. XXV ,16, 34. 16 Iob 39, 30. 17 Os.13,ı1. 21/23 Gregorius, Moral. XXV, 16, 35-36.

5 antichristi supra eius (Greg.) deletum 7 ipocrisin] -o- corr. ex -pnequam] -quam corr. 14 cordis] -is difficile legitur subditis] corr. ex subt... 16 ypocratam cod. 17 deprehendissem] corr. ex dedidissem addito preh supra lin., an deprehendidissem? 22 legimus supra accipimus deletum 24 reprobis] corr. ex reb... — 26tribuuntur]corr.ex-entur 29 mores supra lin. 31 ut supra lin. m deletum post audisse

203

288

35

FRAGMENTA

minime lateat debuisse ad exteriora saltem, quando quidem intima non suffragantur, in ecclesia institutum, qui filiorum Dei teneritudinem, hoc est quod in Iacob quam Esau Deo legimus amplius placuisse, meo sustentarem labore. Cilicium et pellem ob facinorum pedorem et uitiorum punctionem caprinam ad pulcritudinem cortinarum tabernaculi, manna celitus missum, uirgam Aaron nostri et tabulas testamenti hereditatis, que in celo est,

40 nostre ferentis tuendam, ulmum ad uineam, quod et addere haud

superfluum iudico, sustentandam, cum neutrum adesse persensi.

Nam nec in commissis ea est que illo figuratur innocentie puritas, nec in me id pro debito actitandi sedulitas. Quid me iuuaret amplius tunc audiendi prolixitas, cum necessario satis terreret ob hoc diuine districtionis uentura dubio procul immanitas? Veh enim misero mihi, cui competeret talia ab aliis |quam aliis a me defensionis auxilia capere, colorem coccineum uel iacinctinum habere quam pellem caprinam uel cilicium, ut sum absque dubio, esse, uitem fore quam uitem pro necessitate gestare. *

b Der Text b, der an einem Freitag vor Palmsonntag geschrieben wurde, ist von Leitgedanken des Buches XXVI der 'Moralia' (Kap.50.60.62.72ff.) beherrscht. Die Vorstellung seiner 'Arrogantia’, seiner Hypokrisie und des Urteils über ‘reprobi’ und ‘electi’ bedrángen Rather, wiederum wie im 'Excerptum ex Dialogo confessionali’ (außerhalb der fórmlichen ‘Confessio’ in Sp. 426A — hier ist auf Gregor bezug genommen - 433 A.436 A). Er wirft sich Unaufrichtigkeit seiner Motive bei der Wiederherstellung von Kirchen vor. Er denkt an die Mitbischófe, die ihre Seele selbst

bei der Entgegennahme bringen.

der Oblationen

36 cilicium et pellem] cf. Leu. 1, 32. rum tabernaculi] cf. Ex. 16, x ss.

33 S. al.

am Altar in Gefahr

37/38 pulcritudinem cortina-

38 manna

39 uirgam Aaron]cf. Num.17,10.

celitus missum: cf. Ex. 16, — tabulastestamenti] cf. Ex. 31, 18 et

34 in ecclesia institutum supra lin. 35 deo supralin. 36 amplius szpra lin. saccum deletum ante cilicium (corr. ex cilium) 38 g (?) deletum ante uirgam 43 pro corr. 44 necessario supra lin. 47 defensionis] -s add. p deletum ante colorem 48 ut usque dubio add.

204

FRAGMENTA

289

Arrogantiam quin etiam meam in Heliu nocte ista notatam cum 324 illis conferens, que per omnem libri eiusdem seriem, siue dum ypocritarum mores confutat siue cum reproborum intentiones ab electorum discernit, dum mihi miserrimo conuenire omnia pene,

IO

in quibus contra illos tres malorum inuehitur ordines, sum recordatus, quod mihi tunc temporis ampliora spectandi desiderium foret. Deprehendi nam me in his, que nunc Deus nouit, quam insincere bona quasi in restituendis ecclesiis uideor agere, ostentationi potius quam utilitati studere. His animaduersis, cum inter agendum quoque lapis ille pessime consuetudinis me desperabilem etsi non opere saltem cogitatu non desinat premere uitioque non exhausto sed consopito, ut sentio, inquietare grauissime. Et oculus meus depredatus est animam meam cum illo de Threnis, ut compellar

15

macularet 20

clamare.

Periculose,

nam

inquit Ieronimus,

intuitum,

traherent,

ut uideant et uideantur

30

auro

. miliari — o fatear — ut ita ab ipso procedunt altario muliercularum suscepturi, quod facere per presbyterum tutius poterant, munuscula non cauentes, quod longinquus plangebat: Intrauit mors per fenestras nostras, ingressa est domos nostras neque cordetenus cum psalmista rogantes: Auerte oculos meos ne uideant uanitatem, non id om..

25

#b2

ministrat, cutus uultum frequenter attendis. Audiant igitur mei consimiles, qui diebus, quibus deberent sensus quinque corporis artius restringere suos, ne aliquid uirus interius, quod mentis

..., ut omnibus

eis iure dicatur: Visitans speciem tuam non peccabis ualeat dic .. Hac uero id est sexte ante palmarum lationem ferie nocte . ies fuit didicisse, quod inscius ante conabar astruere, quod incaute sunt humiles, qui se mendacio illaqueant, dum arrogantiam uitant. Audiam: iuuat spec; M.G.H.cit., p. 761, 2)] Nota. Sed. [34] Quae uidelicet tota iam dudum probauit ecclesia et immutilata seruanda nuper gestum uniuersale concilium statuit. Neque enim nobis moris est, ut pro libitu proprio paternis sanctionibus abutamur (f. 153Y*; M.G.H .cit., p. 761, 9)] Nota. Persancte.

III LE «CRUCES»

ALLA

«COLLECTIO

DIONYSIO-HADRIANA»

Un altro e diverso modo di lettura mostrano gli interventi autografi di Raterio nel manoscritto Vat.at.4979: ne avevo riconosciuta la mano già qualche anno fa (??), e ne avevo parlato con Stephan Kuttner, che era alla ricerca dei codici di Antonio Agustín, al quale pure questo Vaticano appartenne. Cosi Kuttner ha dato notizia anche della mia identificazione rateriana. (83) Il manoscritto é, come altri usati da Raterio, scritto a Verona,

nei primi decenni del secolo IX (34), e nello scrittorio illustre diretto dall'arcidiacono Pacifico. Una seconda mano é intervenuta, subito dopo la confezione del codice, a correggerlo e integrarlo in pià punti; in pochi luoghi Pacifico stesso ha indicato varianti e lezioni diverse da quelle tradite nel manoscritto. (3°) Molto lacunoso, per la perdita di interi fascicoli e di alcuni fogli, il Vat.lat.4979 contiene un’ importante collezione canonica, la Diony-

(u) Cfr. 2 Macc. 13, 7; Rom. 2, 25.27.

(32) In una sua lettera del 25.2.1979 Bernhard Bischoff mi scrive di non vedere la mano di Raterio nel Vat.lat.4979, dalle fotografie (dei ff. 7', 16', 21", 108") in suo possesso. Ma appunto in questi fogli (come si vedrà più sotto) Raterio non è intervenuto. (33) Cfr. Sr. KUTTNER, Some Roman Manuscripts of Canonical Collections, in Bulletin of Medieval Canon Law, x (1971), p. 22; da qui in R. AvESANI, La

cultura veronese dal sec.IX al sec.XII (citato a nota 2), p. 263 nota 72. (34) Un mio studio del manoscritto, con le giustificazioni necessarie, sulla sua origine veronese, la presenza autografa di Raterio (e l'edizione di ogni suo intervento), spero possa presto essere pubblicato. (35) Nella sua lettera del 1979 (cfr. sopra nota 32) Bernhard Bischoff qualificava il codice come della scuola di Pacifico, senza trovarvi la sua mano; credo di averla individuata in fogli che il Bischoff non ha potuto vedere. - Non mi pare che il codice sia finora noto nella letteratura su Pacifico.

CRVCES

on

sto-Hadriana (8°). Nella parte rimasta (ff. 124), che è solo circa la metà del codice originario, Raterio é intervenuto ben 186 volte; possiamo solo immaginare l'entità complessiva. Qui il vescovo di Verona non fa principalmente uso dei notabilia come per il De nuptiis, e nemmeno delle sigle per nota come per gli atti conciliari. Lo strumento che egli qui predilige, per indicare ció che gli interessa, é la crux. E vero che egli usa anche la nota in margine (per poco piü di 40 volte), ma é molto raro che indichi notabilia (una dozzina di volte) o scriva delle glosse (nemmeno mezza dozzina): in poco meno di due terzi dei suoi interventi Raterio si serve delle cruces. Ne abbiamo potute attribuire alla sua mano (e al suo inchiostro), con bastevole sicurezza, ben 115. (?7) Raterio pare interessato a tutto il contenuto della Collectio Dionysio-H adriana: sono infatti pochi i fogli senza i suoi segni di lettura. Ma particolare attenzione egli sembra avere avuto per i canoni del concilio cartaginese del 419 e di altri sinodi (ff. 77-50") e poi soprattutto alle decretali pontifice, in particolare a quelle di papa Innocenzo I (ff. 587-81") e di Leone Magno (ff. 88"-108"), con un insieme, rispettivamente, di 31, 41, 58 interventi, in tutto 130su

186 luoghi. Una particolarità caratterizza la lettura di Raterio:ilfatto che © le cruces sono poste in grande numero a fianco dei titoli dei canoni conciliari e delle decretali pontifice, oppure (che é la stessa cosa)a fianco della loro frase iniziale. Ben 78 cruces (su 115) sono in questa | posizione (con 15 notae su 44). (9) Ciò può significare una lettura volta prevalentemente a individuare, mediante il titolo, 1 temi (36) Cfr. H. MoRDEK, Kirchenrecht und Reform im Frankenreich. Die Collectio Vetus Gallica, die älteste systematische Kanonessammlung des fränkischen Gallien,

Berlin-New York 1975 (= Beiträge zur Geschichte und Quellenkunde des Mittelalters, I), p. 246 (notizie da Bischoff eda Kuttner). Il Mordek segnala (p. 244) un altro codice della Collectio Dionysio- Hadriana usato da Raterio, il Bruxelles, B.R., 495-

505. Ma questo codice non é veronese, non é dunque la parte perduta del Vat.lat.4979; proviene dalla Francia nord-orientale (MORDE, l.c.) ; il Bischoff

(nella lettera del 25.2.1979) mi scrive: «die Hand Rathers meine ich recht sicher in einer Korrektur (auf fol. 204") in dem auf fol. 204" im X. Jh. eingetragenen feierlichen Anathema zu erkennen» (di questa e altre scoperte rateriane il Bischoff darà notizia nei suoi Anecdota) ; non pare che Raterio abbia postillatoil codice di Bruxelles. (37) Tutti gli interventi rateriani sono indicati nell'Appendice del lavoro annunciato alla nota 34.

(38) In qualche caso crux e nota sono affiancati (così ai ff. 78"5, 79", 91", 95",

104°, 105", 116", 120%). - Pur non conoscendo il Vat.lat.4979 e il tipo di lettura di Raterio, O. CAPITANI (in Raterio e il diritto canonico, in Raterio da Verona citato a

nota 1), ha avanzato l'ipotesi che «Raterio si valga dei titoli» delle collezioni canoniche (p. 146, nota 6), anche se poi ritiene di poter affermare che Raterio non poteva utilizzare la Dionysio-Hadriana, ma «una raccolta di excerpta (ibidem). Come si vede dal Vat.lat.4979 Raterio con le cruces ha costruito il suo, prontuario canonistico.

312

CRVCES

canonistici che potevano interessargli, per avere sottomano una specie di prontuario per la sua azione di vescovo, una lettura fatta forse anche in fretta, sotto l'urgere degli avvenimenti. Raterio ha certamente letto canoni e decretali per intero, come documentano gli altri suoi segni e interventi, ma lo scopo fondamentale della sua lettura appare quello di costruirsi uno strumento per l’attività politica e l'impegno pastorale. ‚La normativa canonica che Raterio ha individuato nella Collectio riguarda infatti alcuni problemi specifici. Innanzitutto quelli della giurisdizione vescovile, anche in rapporto al potere politico (con qualche interesse ai temi giudiziari), poi quelli della disciplina morale del clero e dei religiosi, come della disciplina morale dei laici, infine i problemi sacramentali, soprattutto relativamente al battesimo, alla penitenza e all'eucarestia. Ma sono proprio questii problemi più dibattuti da Raterio nella sua contrastata vicenda veronese e nella sua opera di polemista. Non sorprende perciò di trovare alcuni di questi canoni e decreti utilizzati nelle lettere che Raterio ha indirizzato nel 963, nel 965 e nel 966 al vescovo Uberto di Parma (n. 16), alla curia romana (n. 21), al clero veronese (nn. 25 e 26). (??). Nella lettera n. 16 si legge: «In canonibus apostolorum ..., titulo legitur XVII et concilio Laodicensi tit. I, in decretis pape Siricii tit. XI, in decretis Innocentii papae tit. XI et XII et XIII necnon et XXIX, in decretis quoque papae Leonis tit. II precipitur, ut bigami non admittantur ad clerum». (*°) Anche il Vat.lat.4979, come il Vat.lat.4965, deve essere stato dunque postillato da Raterio durante il suo ultimo periodo veronese (anche la mano non sempre ferma, che scrive queste glosse e traccia queste croci, lo puö confermare). Poi il codice rimase a Verona fino al secolo XVI, quando giunse nelle mani di Antonio Agustín, e poi da questi alla Biblioteca Vaticana. (*!) Qui si pubblicano, naturalmente, solo i notabilia e le glosse autografe (non le cruces), secondo il metodo già seguito per gli altri due manoscritti. (4?) (1j Sed petimus secundum quod nobis mandatum est, ut dignemini dare fiduciam, quod iam necessitate ipsa cogente liberum (39) Cfr. ed. Fr. WEIGLE (citato a nota 6), pp. 71-106 (particolarmente pp. 81, 83); r1-115 (particolarmente p. 113), 124-137 (particolarmente P- 137) ; 137-155 (particolarmente p. 151). (40) Ibidem, p. 83. 1 decreti dei papi (ma non il XXIX di Innocenzo I) sono

indicati da Raterio con una crux ai ff. 55”*, 61", Gr’, 89".

(41) Cfr. KUTTNER (cit. a nota 33) ; per l'Agustín, cfr. CL. LEONARDI, Peruna storia dell'edizione romana dei concili ecumenici (1608-1612), Da Antonio Agustín a Francesco Aduarte, in Mélanges Eugene Tisserant, VI, Città del Vaticano 1904 (= Studi e testi, 236), pp. 583-626. (42) Interventi di Raterio a vario titolo emendatorí sono ai ff. ee, 96", 99", 99", 108", Tres dnas

116%.

CRVCES

313

nobis sit rectorem prouincie secundum statuta gloriosissimorum principum aduersus illum adire, ut .. (f. rg"; P.L., 67, coll. 195D196A)] quod cogente necessitate liceat rectorem prouintie aduersus inobedientes canonum adire. [2] feminas uero non alias esse patimur in domibus clericorum, nisi eas tantum quas proprias (errore per : propter) solas necessitudinum causas habitare .. permisit (f. 55"*; P.L., 67, col. 236D)] necessitudinum. [3] ceterum de pondere aestimando delictorum sacerdotis est iudicare, ut adtendat ad confessionem poenitentis (f. 5975; P.L., 67, col. 240C)] quod in estimatione sacerdotum pondus poenitentie constat. (?) [4] aut si corruptus postea baptizatus et in monasterio sedens ad clericatus ordinem accedere uoluerit, uxorem omnino habere non

poterit, quia nec benedici cum sponsa potest iam ante corruptus (f. 63"; P.L., 67, col. 244B-C)] quod benedici cum sponsa non possit tam ante corruptus. [5] de his obseruatio prior durior, posterior. interueniente misericordia inclinatior est (f. 65Y%; P.L., 67, col. 246D)] inclinatior. [6] sed in his clericos constituas non habere, aliquos uero murcos, aliquos digamos esse (f. 67"*; P.L., 67, col. 248D)] murcos. [7] Sed tuam communionem non potuisse mereri, ea uidelicet ratione qua Rustitius quidam nomine iterata ordinatione presbite-

rium suscepisset (f. 767^; P.L., 67, col. 257B)] iterata.

[8] eruntque appellandi uel naturales uel spurii quia non est legitimum matrimonium (f. 77"^; P.L., 67, col. 258D)] spurii. [9] quotiens a populis aut a turba peccatur quia in omnes propter multitudinem non potest uindicari, inultum soleat transire, priora ergo dimittenda dico Dei iudicio et de reliquo maxima sollicitudine praecauendum (f. 80YP; P.L., 67, col. 262A)] Priora.

[10] nam fateor haec me primum res bene habet erga Eustathium diaconum quod nec contra fidem quicquam locutus sit nec loquentem admiserit nec ad mortem crimen aliquod commiserit uel iactatum umquam uel fictum recognouerim. Et qui in his saluus est, si quo pacto conuersationes amabiles non habet, habendus est ut minus pro tempore dilectus non ut inimicus aestimatus diabolo in perpetuum mancipandus (f. 8175; P.L., 67, col. 262B-C)] perlepide. [11] odio habeantur peccata non homines, corripiantur timidi, tolerentur infirmi. Et quod seuerius castigari necesse est, non seuientis plectatur animo sed medentis (f. 955; P.L., 67, col. 287C)] medentis. [12] In causa Lupicini episcopi Leo uniuersis episcopis per

(a) di lettura incerta.

314

CRVCES

Cesariensem Mauritaniam constitutis (P) (f. 107"; P.L., 67, col. 301)] Leonss. [13] unde si qui episcopi talem consecrauerint sacerdotem qualem esse non liceat, etiam si aliquo modo damnum proprii honoris euaserint, ordinationis tamen ius ulterius non habebunt (f.

107‘>; P.L., 67, col. 3o1B)] qui consecrauerint (^). [14] quod si non fuerit nostris paritum constitutis, quid post transgressionem maneat contumacem, ipse perpendis (f. 114"^;

P.L., 67, coll. 321-322)] putem (8). [15] .. humilibus datur gratia non superbis. Sit ergo ruinae sue dolore prostratus quisquis in Christo fieri quaerit erectus (f. 116"; P.L., 67, col. 323C)] Pulchre. [16] Nisi quod omnium delictorum quae singillatim perstrinximus noxiorum reatus omnis et crimen eos respicit sacerdotes, qui uel ista committunt uel committentes minime publicando prauis excessibus se fauere significant (f. 121'?; P.L., 67, col. 309D)] reatus.

(b) Leonis, che & nel margine superiore, mi pare debba riferirsi, anche per questa sua collocazione, non a un singolo passo di f. 107", ma a tutti i decreti di Leone Magno, sui quali, piü che su altre parti del codice, Raterio pare essersi

soffermato con circa sessanta note di lettura (oppure Leonis à l'inizio di una glossa poi non continuata); per questo ho indicato come lemma il titolo di questa ultima parte dei decreti del papa. (c) c(on)secrau(erint) oppure c(on)secrau( it). (d) di lettura incerta; possibile anche purum oppure paritum.

INDICES INDEX LOCORVM S. SCRIPTVRAE INDEX SCRIPTORVM

Enumerationem formarum, concordantiam formarum et indicem formarum a tergo ordinatarum inuenies in fasciculo 18 seriei A Instrumentorum lexicologicorum latinorum.

CONSPECTVS ABBREVIATIONVM

Dial.

Dialogus Confessionalis Pauca de uita sancti Donatiani

Exh.

Exhortatio et preces

Fragm.

Fragmenta nuper reperta

Phren.

Phrenesis

Prael.

Praeloquiorum.libri sex

INDEX LOCORVM S. SCRIPTVRAE Genesis 127 I, 20-25 1, 28

* Prael. * Prael. Prael.

* Prael.

1114/1115 236/238

74

675/677 97/98 50/51 73/74

22 48

II

242

* Don. * Don.

2, 18

Prael. * Prael. Prael. Prael.

228/229

SI

51/57 77/78

47

* Dial.

16/17 270/271 863/864

2522 2,24

3; 4 3,7 3, 13 3, 14 3, 16 3, 19 4, 4 4, 10 5, 21-24 6, 8 6, 14 7

7,6 T

* Prael. Prael. Prael. Prael. Prael. * Prael. Prael. * Prael. * Prael. * Prael. * Prael. * Prael. * Prael.

8, 10-11

Don. * Don.

9, 25

* Prael.

8, 4.14

* Dial.

12

* Prael.

14, 18

Prael. * Prael. Prael. Prael. * Prael. * Prael.

15, 6

16, 9 18, 27

19 19, 17 I9, 23 20, 3

* Prael. * Prael.

21, 28-30 22, 26

* Prael.

24,67 26, II 26, 16

27,23 27, 34 28, 18

29, 29, 31, 37, 37,

17 20 29 3-23 25

Don.

* Prael. * Prael. Prael. * Prael. * Prael. * Prael. * Prael. Don.

* Prael. Prael * Prael.

266

280 281

52 221 113

309/310 350/351

1160/1161 28/29

674

228/229

30/31 249/250 80/81

78/79 905 1579 1054/1055 33/35 35 1001/1002

1273 223

249 255 307

81/82

38/39 37 307/308 IOII

132

745/747

188

661

186

46/47

143 143

61/62 82/83 308

69/70 1333/1334

281

84 143 40

318

INDEX LOCORVM S. SCRIPTVRAE

39, 20

* Prael.

41, 29.47 48,15

* Don.

IV

Prael.

II

Prael. Prael. Prael. Prael. * Prael. x Prael. Prael. Prael. * Dial. * Exh. * Dial.

III

1368

IMI

83/84

281

815/816

67

673/674

94 138

Exodus 3,7

4, 2I 7, 1

7;-1I 8, 16-19 8, 19 12, 8 12, 8-11 TOLL. 12, 18

12, 35 16, ISS.

16, 338. 18, 18 18, 21

I9, 12-13 20:57 20, I2

20, 13.15 20, 13-17 20, 14 20, 16

20, 17 2T. 17 22, 8 22, 28

23, 19 23, 20-22 24, I 31, 18

32, 6 32, 21 38, 8

34, 14 35, 14

III III

bd [en o

317

15 89/93

269

1409 286

37/38 38

163

537/538

781/782 119/120

Prael. Prael.

895

130

Prael. Prael.

133/134

18/20 132

* Prael. Prael. Prael.

135

136 III III III III

13 258

309/311

Prael. Prael. * Prael.

82

95 Io Io IO

1466

263/268

* Fragm. * Fragm.

* Don. * Fragm.

738

206 209/211 211

Dial. Dial. * Dial. * Prael.

Prael. Dial. Prael. Prael. Prael. Prael. Dial. Prael.

1241/1242 222

1593 223 222

223 228

229 256 113 288 288

147 189

172 99 172 172 172 172 172 261 82 82

388

898/899

845

100

242

559/561

156

88

281 288

38

Prael. Prael. Prael. * Prael. * Prael.

287/288

911/912

55 192

* Prae]. * Prae],

744/145

188

Fragm.

36

288

Prael.

1084/1085

494/495 378/381 368

149 89 IIS

Leuiticus

3,9 7,9

I, 2 15) 2

50

33

INDEX LOCORVM S. SCRIPTVRAE IS, I9, I9, I9, I9, 20, 2I, 25

II I2 I3 I4 IS 9 I4 17

21, 17-18

2I, 17-20

* Phren. * Prael. Prael. Prael.

478/479

660/661 134 III IV

2I, 20 23, 8 27, 21

* Prael.

454/455 1038/1041

575/579 II

* Prael. * Prael. * Prael.

III

* Prael.

III

29, 2

35, 31

* Don.

Deuteronomium I, I6 I, 16-17

5; 14 16, 20 16, 20

III

16, 21

23,2 27, 19 31, 23 42,122 32, 33, 33, 33, Iosue 1,6

39 8 9 12

109 247 233 247 236 247 75 281

239

85 281

481/485 1352/1353

89 288 140

897

1502/1503 11/12 1416/1417

* Dial.

750

Dial. Don.

III

* Prael. Prael.

VI III

86/87 865/866

24/25 554/557 97 574 125/126

260/261 860/861 1171/1172 82

543

49/50

1609/1610

483 IV

Don.

Prael.

22 202 19

95 140

39

* Prael. * Prael. *Dial.

* Prael. Prael. Prael. Dial. Dial. * Dial. Dial. Prael. Prael. Dial. Prael. Phren. Prael.

17

729/730 1352/1353

88

* Fragm.

* Prael.

259 264

50

* Don.

23 24,4

1041/1067 1136/1137

85/85

* Don.

Prael.

552

879/880 121/122 1031

Dial. Dial. Dial. *Dial.

22, 28

1712

* Dial.

21, 18

Numeri IO, 20 II, 16 15, 27.31 17, IO 18, 9

1505/1506

Dial. Dial. Prael. Prael.

319

II

259 279 257 240 281

99

19 17I 20 80

228 243 250 223 19 47 262

352/355

154 207 III

54

280

206/207

49/50

47

INDEX LOCORVM S. SCRIPTVRAE

320 6

* Prae.

6, 1-20

* Don.

15,15 15, I6

Prael. * Prael.

IV III

401 90 312 401/402

* Prael.

IV

1107/1108

134

76/77 513/515

143

740/741 579/580

95

520

59

III

Iudicum

16, 19

I Regum I, 20 2,4 2, 6

2, IO D SEE

2, 12-25 225 2, 30 3, 14 2 IO, IO II, I2 16, 1

16, 17, 21, 24,

23 49 4 4

24, 6

24, 7

26, 9 26, II 26, 19

* Prael. * Prael. Prael. Prael. * Prael. * Prael. Prael. Prael. Prael. * Prael. * Dial. * Prae]. * Prael. * Prael. * Prael. Dial. * Prael. * Prael. * Prael. * Prae]. Prael. Prael.

2,2

* Prae].

* Prae].

6 6, 14

7,14 8, 13 12, I3 I0, XS I5, 14 16, 10 18, 5-15 18, 9

20, 2 24, 15

* Prae], * Prae]. * Prael. Phren. * Prael. * Exh. * Prael. * Prael. Prael. * Prael. * Prael. * Prael. * Prael.

509/510 639/640 III

309/310

1501

512/513 714/715 86

15, 4

* Prael. Prael. * Prae],

87

90

122 79 259 90

95

709/710 654/655

144 144 122

708

86/87 86/87

1242/1243

III

60

144 144 228 124 124

85/86 287/288

273 53/54 303/304 312/314 87

456/460 317 146/147 IOO2

87

1243/1245 1041/1042 721

1041/1042 1041/1042

III Regum

I, 45 IO, II

II4

684/685

II Regum

45

281

715/716 277 319

138

INDEX LOCORVM S. SCRIPTVRAE

13, 24

* Prael.

I9, IO

* Prae]. * Prae].

III III V

317/319

321 531

921 85 155

IV Regum I, 374

I, 20.12 2, 12 2, 24

5, 12-14 5, 14 5, 27

6, 22

Prael. * Prael. Prael. * Prael. Prael. Don. * Dial. Prael.

III III III IV

381/384 322 72

323/325 338/341

92 1462

15 85 78 85 II4 281 258 126

IV

785/786

III

316

85

209/210

III

I Paralipomenon

2I

II Paralipomenon 19, 2 Tobias 3, 15 4 9 4, 16 5; 12

* Prael.

Prael.

696/698

Prael. Prael. * Prael. Prael.

Sara

* Prae.

nl

1355/1356 852

603/604

160 40 27 184

Iob

I I, 2

345

* Don

2, 3 3» 25

* Prael. Prael. * Prae. Prael. Prael. * Prael. Phren.

4, 18

*Dial.

5, 2

*Exh. Phren. Prael.

I, II I, 13-15 I, 2I

5 6

5, 7

5; 24 6, 16 6, 17

7:1

IV

IV IV

223

281

1209/1210

143 137

70/72

248/249 367/368

1205/1206 1202 599

74x

72/73

106

IV

159

Don.

ISI

Prael. Fragm. Prael. Prael. Prael. * Phren.

867

9, 28

Don.

IO, 17 IO, 22 II, I2 12, 6

* Prael. Prael. Prael. Prael.

14, 5

Don.

IO

88/89

25

521

483/484 820/821 109

65 108/109

137 137 213 240 270 201 IIO 283 289 155 118

67 201 280

864/865 668/670

144 17 27 123

149/150

283

489/490

INDEX LOCORVM S. SCRIPTVRAE

322 I5, IS 15, 34 18, 8

2017 20, 24 20, 27 ALT

21, 14 23, 10 24, 12

Exh. Prael. Dial. Prael. Prael. Prael. Prael. Prael. Prael.

VI

VI V VI I VI VI

Don.

28, 16 28, 19 28, 28

Don.

30, 31, 31, 31, 31,

Prael. Prael.

29 13 23 25 27

31, 28 32, 18

36,13 38,2 38, II

39, 30

40, 16 41, 7 41, 14

Psalmi I, I-2 i"

TAS 2; II D> 6, 6, 9,

7, 2 6 2

9, 17 9, 23 9, 34 10, 5 10, 6 10, 7 IO, 7-9 10, 8

IO, IO-II 10,17

531/533 1304/1305 535/536 533/535 40/41 668/669 794/795 836/837

Prael.

24, 23

766 520/521

270

189 233 188 155 182 39 182

182 280

88/89

Prael. Prael. * Prae]. Prael. Prael. * Prael.

71/72

792 471/472

641 272 276

122/123 222/223

1274/1275 64/65

Don. *Dial.

1541

1542/1543 1545/1546 1480/1483

*Dial. * Dial. Dial. Prael. Dial. Prael. Prael.

106/107

1492/1493

94 126

163 122 113 113 282

III 38 280

260 260 260 258 79 259 47

46

Fragm.

287

506/507

Prael. Prael. Prael.

216/217 215/216

III

Prael.

610/612

Prael. Prael.

83 487/488

157

Dial. Dial. Prael.

Prael. Prael. Dial. Prael. Prael. Prael. Prael. Prael. Prael. Prael. Prael. Prael.

246

242

227

1177 320/321 411/414 III VI III

1319

89/90

164 36 ISO 232 39

208/209

82

99/100 853/854 99/102

171 164 79 164 ISI 94

855 III

108 118

1007/1008 860

-

59

356/358

675

INDEX LOCORVM S. SCRIPTVRAE n, 6 IL, 9 I3, I 14, 3 18, 6 1817 18, 10

Prael. Prael. Prael. Prael. Prael. * Prael. * Prael.

I IV IV III IV IV I

Don. 18, 13-14 I9, IO 22-2 29x65 20.1 23, 8

24, 4

24,7 28,5

30,7 30, 25 AT, I 31, IO

SI IL 32,1

33,18 1535.19 33, 20 33, 21 34, 13 35, 4 35 7 35, 12

36,27 36, 35-36 38, 2 38, 2-3

39 5 40, 2

41,6

44,3 44,8 Ve 45 46, 46, 48, 48,

n 8 10 8 11.12

Prael. Dial. Prael.

IV III

Don.

Prael. Prael. Prael. Prael. Prael. Prael. Prael. Prael. Prael. Prael. Prael. Prael. Prael. Prael. Prael. Prael. Prael. Prael. * Prael. Prael. Dial. Dial. Prael. Prael. Prael. Prael. Prael. Prael. Prael. Prael. Prael. Dial. * Prael. Prael. Prael. Dial. Prael. Dial. Prael. Prael. Prael.

II I III V I II

52/53

I109

658/659

323

134 122

86/87 267/268 269/270

977/978 138/139 912/915 768/772

653/654 31/32

1090 1204 728

292

378/379

817/818

984/985 889/892 42/43

1041/1042

852/853 491/492 578 586

675/676 676/677 476/477 475/476

I8I 181

540/541

93 183

664 228

227

890/891

244

460/461 124

1232/1234

172 37

363/364 362/363

178 178

116

172 38

1276/1277

542/543

481/482

371/374 124/125 283

541 853/854

1171/1172

239/241 442/443

59 118 231

109 113 120 243

227 I17

1177/1178

36

1299/1303

39

324

INDEX LOCORVM S. SCRIPTVRAE

48,13 48, 17.20

49, 49; 49, 49, 49,

I 3 10 14 15

49,16 49, 18

49, 20 49, 22

49, 23 50, 5 50, 12 54; 7 54, 15 54, 16

54, 22.24

54, 24 55, 12 56, 8

SAL 62, 4 63, 6

64,5 64,14 65, 12 65, 18 67, 10

67, 14-15 67, 17 68, 10

68, 28-31 Na 69, 6 79, 4 70, 17 759 72, 24

* Prael. * Dial. Dial. Prael. Prael.

IV

1512/1513 1521

Phren. * Prael. Prael. Phren. * Phren. Phren. Dial. Dial. Prael. * Prael. Prael. Prael. Prael. Prael. * Prael. Prael. Dial. Prael. Prael. Prael. Dial. Prael. Prael. Prael. Prael. Prael. Dial. Prael. Prael. Prael. Phren. Prael. Prael. Prael. Dial. Prael. Prael. Prael.

112 259 259

1299/1303 III

Don.

Prael. Dial. Dial. Dial. Dial. Prael. * Prae]. Prael. Dial.

256

III

221

38/39 239/240 363/366 369/370 225

355

623/624 642

725/726 49/50 446/447 1453/1454 859/860 392/393 421/422 527 359/360 1139/1140

436/437 1330 824/825

82 280

83 231 231 227 230 21 21 124 222

43 128 208 209 212 230 250 180 40

98

488

89

828

98

102/105

79 75

1148 16

419/420 212/213

232 III

668

186

1036/1037

72 230 IIS

356/357 350/351 667/668

319

973/974 248/249

1176/1177

896/897

272/276

303/304 351/352

677/682 683/684 1272

416/417 816 90

665/666

I4 30 175 251 192 II3 113 207 123 94 232

67 79

INDEX LOCORVM S. SCRIPTVRAE 72, 26

76,3 77, 30731

78,4 78,9 78, 11-12 80, 8

80, 13 80, 14-15 81, 1.6 81,224 81, 5 81, 6 82, 13

82, 13-16 83, 8 85, xx 88, 31-34

88, 33

90,1 90, 3 OL, 2 QI, II

93; 8 94, 2

94,4 95, 10 97, 5-6 100, 3 IOI, II

IOI, 28-29

103, 3 103, 4

103, 6 103, 8

103, IO 103, 13

103, 103, 103, 103,

16 16-17 25-26 26

103, 29 103, 32 104, IS

Prael. Prael. Dial. Prael. Prael. Prael. Prael. * Phren.

* Prael. Prael. Prael. Prael. Prael. Prael. Prael. Prael. Prael. Prael. Dial. Phren. Prael. Prael. Prael. Don. Don.

Prael. Prael. Prael. Dial. Prael. Prael. ‘ Prael. Phren.

Prael. Prael. Prael. Prael. Prael. Prael. * Prae]. * Prael. Prael. * Prael. Prael. Prael. * Prael. Prael. Prael. * Prael. Prael. Prael. Prael. Prael.

II VI III IN III V IV V III I V VI III IV I VI

801

325 66

670/671

186

333/334 412/414

230

682/683

647/649 410/411

87 94

658

152 207 122

556/557

156

352/355 219/221

549/551

167/169

541/542

742

51/52 44/48 37/38

1005/1007

453/456 342/343 381/382

663/664 23/25 25/27

469/472

876/877

416/ 418

194

1182/1183

1303

552/553

470

211/212 662

678/679 799/801

1306/1307 223/224

322 326

320/321

332

999

891/892 983

1277/1278

782/784 784/785

685/686 684

896/897 404/405

INDEX LOCORVM S. SCRIPTVRAE

326 104, 44 106, 18

106, 19 108, 28

108, 29

109, 4 IIO, 3 IIO, IO IN, 2 IIS III, IO 112, 7-8

H3, IIS, 117, 118,

4 I7 9 9

118, II 118, 21 118, 22

n8,57 118, 46

118, 109 118, 113 118, 137 IIO, 2 122, 3-4 127,2 128, 6 129, I

134, 6

136, 9 138, 9

138, 16 138, 17 138, 18 138, 21

I40, 3 141, 6 I41, 8

145,8 146, 1 148, 8

149, 6-9 149,8 149, 8-9

149,9

Prouerbia T7 I, 22

Prael. Prael. Prael. Prael. Prael. Prael. Prael. Prael. Prael. Don. Prael. Prael. Prael. Prael. Prael. Dial. Prael. Prael. Prael. Dial. Prael. Fragm. Prael. Prael. Prael. Prael. Prael. Prael. Prael. Prael. Dial. Prael. Prael. Prael. Prael. Prael. Prael. Prael. Prael. Prael. Prael. Prael. Prael. Prael. Prael. Prael. * Prael. Prael. Prael.

385 499 314/315 318/319 689

858/859 315/316 899/900 510/ 511

120

III

III

159

164 114 129 182 282 92

432 731/733 796/797 192/193 1148/1149 635/637

117

1102/1103

1277/1278

690/691 23/24

1009/1010 1268/1269

213 839/840

684/685 1320/1322 1164/1165

748/749 973/974

1181/1182

424/425 446/448 155/156 234/235 475/478

210/211

24 97 226 135 62 34 253 159 289 132 138 III

163 94 Do 25 188

246 136 S6 180

173 118

443/444

TII 178 66 180

1076

196

366/367 798

683

338/339 342 444/448

65 15

467

217 118

466

83 118

582

282 Gr

243/244

II

177 177

605/606 1283/1284

Don.

Prael.

86 181

INDEX LOCORVM S. SCRIPTVRAE I, 24 I, 26

aA 2, 15 3:7 B. I2

5,2 6, 1-4 6, 1.3-4 6, 6-1 8, 15

9, IO IO, 4 IO, I2 IO, I9 II, 2I Ir, 26 II, 26

12, 1I 15, 7 I3, I8

13, 14, I4, I4, 16, 16, 16,

24 8 IO 13 7 10 18

16, 25 17,13 18, 17

18, 21

19, 5 20, 4 20, 28

21, 5 21, 13 22, 13

Prael. Prael. Prael. Prael. * Prael. Prael. Prael. Prael. Prael. Dial. Prael. Prael. Prael. Prael. Prael.

508/510

536/537 337.

636/637 648/649 518/519

1005

182

182 182

185 182

479/480

31 181

1613

185 262

121/125

145

639

505

873/877 1463/1469 755/756

Don.

120

Prael. Dial. Prael. Dial. Prael. Prael. Prael. Prael. Prael. Prael. Prael. Dial. Prael. Prael. Prael. Prael. Prael. Prael. Dial. Prael. Dial. Dial. Dial. Prael. Prael.

1459/1460

Prael. Prael. Prael. Prael. Prael. Prael. Prael. Prael. Prael. Prael. Dial. Prael.

327

867

816/817 1657/1658

28

43

96 282

43 243 190

263

431/432

16

1081

33

1461/1463 1460/1461

1458/1459 344 169

1142/1143

43 43 81

250

622/623

185

554/555 1293/1294

156

139

462 620

185

661/662

123

29/30 360/361 1152

1328

1367 816

578/579 1457/1458 872

873/874 1128

1152/1153 1180/1181

1274 I30I

1456/1457 672/675

1179/1181 473

57

115

250 254

INDEX LOCORVM S. SCRIPTVRAE

328 23, 4 23,7 25,5 25, 28

D 22 28, 9 28, 13

28, 14

29, II 29, 18

Prael. Dial. Prael. Dial. Dial. Prael. Dial. Dial. Dial. Dial. Prael.

IV IV

VI

507/508 1497/1498 . 873 1488/1489 1631/1632 511/512

177/178

183/186 II4I 1487/1488 III

464/465

VI IV

616/617 1005/1006

VI

1549/1550 896/897 465/467

182

259 128 258

262 182

225 226 250 258 88

Ecclesiastes

4, 12 p

D

7, 14

OE IO, 4 IO, 7 IO, 16

II, 3 ID A i, 8

12, 5 T2 II

Phren.

Prael. Prael. Dial. Dial. Prael. * Prael. Prael. Prael. Prael. Dial. Prael. * Prae]. Prael.

544

212 185

131 260 244 181

814/815

332/333

1181/1182 VI

778/779

II

1298/1299 885/887 1155/1162

III

31/32

150 36 189

254 69 V

Canticum Canticorum

X5 "2 MA N CN ©,

6

Sapientia Ir 4, 8

SAL 5, 3 6, 6-9

8, 5 87 9, 15 IO, 2I ELT

7125

Prael. Prael. Prael. Prael.

Prael. Prael. Prael. Prael. Prael. Prael. * Prael. Prael. Prael.

443

230/231

253

836

539

888/889 805/806

431/432

808/809

173/175 1288

156/158

695/696

* Prael.

12/13 283/284

Don.

145/146

Don.

Prael.

1220/1221

Ecclesiasticus

RT 2, 14 3, 20

Prael.

126/127

Prael.

413/414

Prael.

687

117

INDEX LOCORVM S. SCRIPTVRAE 3022

3, 28

45 4, 5-6

4, IO-II 7,6 7, 8

7, 13 7»

15

7, 19 7, 23 7, 31-34 7, 37-40

7, 36 8, 1-2

8, 3 9, 27 IO, 9-10 I3, 30 14, 3-4

18, 30 20, 27

DT, I 23, 9-11 22, 12-14 25, 5 261 26, 2

26, 8-9 26, 11.19 26, 28

27, I-4 27.2 715315 29, I 29, 2 29, 4-6 29, 10 31, 18

33, 25

33, 34, 34, 34, 34,

31 14-15 21 23724 24

34, 25-26

Prael. * Prae]. Prael. Prael. Prael. Prael. Prael. Prael. Prael. Prael. Prael. Dial. Prael. Prael. Prael. Prael. Prael. Prael. Prael. Prael. Prael. Prael. Prael. Prael. Prael. Prael. Dial. Dial. Prael. Prael. Prael. Prael. Prael. Prael. Prael. Prael. Prael. Dial. Prael. Prael. Prael. Prael. Prael. Prael. Prael. Prael. Prael. Prael. Prael. Prael. Prael. Prael. Prael.

I IH V VI VI III I

202/203

10

51/52

78

160

182

795

189

669/671 544/546 540/542 547/548 546/547 1308

94 19 19 18

19 19 254

57/58 963/964 493/498

6 30 18

498/499

18

502/505

18

500/502 420/ 42x 625/626 416/417 1480/1482 421/423 660/661 480/481 607/608 1697

18 16 185 16 43 16 123 17 21 264

1715

264

482/484

17

813

67

357/358

55

609/612

359/361 364/365 371/373 423/425

411/416

1314

485/486 434/435 433/434

21

55 55 55 16 IS

254

17 16 16

856/860

27

869/870

27

962/963 85/86 76/77

30 7 7

886/887 885/886

943

77/8:

1399/1401 885/887 Ce DT Mc NT Ri SM

147

523/524

518/520

bed et bd [en

329

69/71

28 28

29

7

4I 128

6

330

INDEX LOCORVM S. SCRIPTVRAE

34, 35, 35, 37, 38, 38,

27-29 16 16-18 4 2-8 39

Prael. * Prael. Prael. Prael. * Prael. Prael.

663/667

552 64/69 927/928 402/ 410 le Oe

93/94

22 19 29 15

Isaias

47022 2,2 Bu I2 5, 8.9

Prael. Prael. Prael. Prael.

5,12

Prael.

5173 5, 14

Prael. Prael.

5, 20

Prael.

IV IV

276

III

194/203

VI III

9, 6 9, 20

Prael. Prael. * Prael. * Prael. Prael.

222

146

538/539 194/203 900/901

183

103/104

Phren.

5, 23-24 8, 6

572/575

113 114 20

334

III

194/203

81

28 201 8x

338 934

114

215/216

82

541/542

156

II, I-3

*Don. Don.

96 114/117

281 282

II, I4, I4, I4, 21, 23,

Prael. Prael. * Prael. * Prael. Prael. Prael. Prael. Dial. Prael. Prael. * Prael. Prael. Prael. Prael. Prael. Prael.

998/999 492/493 788/790

131

1372

I4I 176

24, 26, 29, 30, 30, 30, 33, 34, 40,

I4 I2 I3 13-14 12 4

2 13 6 IO 2I 30 I 3 12

43. 26

* Prae], * Prael.

45, 7 46, 8 ZUG. 47, 6 47, Il 49, 19 56, 1o

* Prael. * Prael. Prael. Prael. * Prae]. Prael. Prael. Prael. * Prael.

6o, 6

* Prael.

61, 3

Prael.

362/366 890/891

97 86

69

278/279 1654/1655 588/589

263 157

801

126

412

918/921

45/47 49/50

682/683 87

856/857

1215/1216 100/101 360/361 1151/1152 1142/1143 401

691/693 694/696 IIO

832/833

1332

692/693

87 29 78

78

63 98

137 108

IIS 135 135

87 123 123

79 127 40 187

INDEX LOCORVM S. SCRIPTVRAE 65, 20 66, 2

Prael. Prael.

II II

Don.

887/888 567/569 59/60

66, 24

Prael.

I

61/62

Ieremias I, 7 I, IO

Prael. Prael.

III III

748

2, 8-

Bor 2,36 3, 3

53 5.5 6, 14 6, 29 2.418

9, I 9, 8

9, 21 IO, 24 15, 7 17,

5

17, 7 17, 8

20, 24, 25, 25, 30,

IS 12 II-I2 34 14

30, 15 39,6 41, 8 43, 6-7

44, 17 48, 10

Prael. Prael. Dial. Dial. * Dial. Prael. Dial. Dial. Prael.

Dial. Dial. Dial. Prael.

II

1662

VI

III

648/649 98/99

725

III

1396/1397 97/98 21/22 860/862

IV

Don. Don. Don. Don.

1633/1634 1149/1150 1279/1280 20/21 21/23

31/32 34/36

Dial. Dial.

1278

1638/1639

94/95

* Don.

1399

Dial. Prael. Dial. Prael. * Prael. Phren. Dial. * Prael. * Prael. Dial. Dial.

880/881 1631/1632

1639/1640

* Fragm. Prael. Dial. Prael. Dial.

749/750

166/167 920/921 1305/1306 1321

855/856

1737

856/857

1098/1102 IV IV

382/387 352/353 171/174 288

243

1278/1279

Dial. Dial.

1280/1281 1319/1320

* Dial. Dial.

989/990 1390/1391 414/415 833 797/798

Prael.

* Prael. Prael.

331 69 60 280

96

147

254 254 263 IOI 262 238

262 239 256 79 289

164 262 135 263 279 279 279 280

253 262 281

256 164 265 164 134 208

230 IIO 113 227 253 253 254 246 256

87 66

INDEX LOCORVM S. SCRIPTVRAE

332 3, 27

652/653 653/654

Prael.

3, 48

Prael. Prael. * Prael. Prael. Dial.

128/129

4, 21

Prael. Prael. Prael.

Prael.

558

3, 28

3, 51 4,1 4 4

660

695 699/700 1391/1392 13 590/591

Fragm.

587

Baruch

3, 13 Ezechiel

3, 17 3, 18

Prael. Prael. Prael. Dial.

III

III

18, 21-28 22, 18 22, 30

32, I9 33,7 33, II 22112

34, 12

714/715

239 263 270 152 207 179 262 152 57 145 233

52

Exh. Prael. * Phren. Prael. Dial. Prael. Prael. Prael. Dial. * Prael. Dial. Prael.

96

145

1682/1683

* Dial.

9,1 15, 5

747/748

126/127 861/863

403/404 352/355 421/424

1634/1636

402/403 445/446 126/127

476

734

1697/1698

907/909

264 165

334/335

II4

840/841 841/842

163 163

* Don.

125

282

Prael. Prael. * Prael.

686/687

Daniel

2, 34 3, 27 3, 3, 3, 3,

31 41 43 44

4, 10-30

4 13 4, 13-29 4, 22

4, 27 5, 1-4

Prael. Prael. Prael. Prael.

648

685/686 904/913 996/997 93

* Prael. * Don.

* Prael. Dial. * Prael.

9,2 IO, 13

* Don.

13,5 13,9

Exh.

Prael. Prael. Phren. Phren.

IV

69

981

7 281 71

1512/1513

259

241

III

94 94

94/95

188/189

55/56 642/645 388/389 528/529

148 281 81 270 122 208 212

INDEX LOCORVM S. SCRIPTVRAE 13, 52 14, 30 14, 3I

Prael. * Prae].

333

II V

I147 256 94

75) 148 281

IV

29/30 526/527 i

235

* Don.

Osee 8,4

Prael.

Dial.

DALE

Fragm.

106 287

Ioel RS

Prael. Dial.

VI

Prael.

II

586

184

1400

256

1031

72

Ionas

3, 4-10 Michaeas

* Phren. Dial.

105/106

4, IO 7 5-6

* Phren.

214/215

3,5

79 7, 16

* Exp.

Prael.

Zacharias 7,3

Dial.

2,8

5» 8-9

5, 9

II, 17

13,3

Prael.

665/667

186

1698/1699

264

842/844

Prael.

Habacuc 3, 18

4

201 241 204 163 269

796/797

VI

III

* Prael. Prael. Prael. * Prael. * Prael. Prael.

408/409 504/505 897/898 436/437 241/242

273/274

89

99 153 148 II3

809/810 622/623

158

226/227

82

351/352 536

22 230 90

1539

260

VI

207/208

174 161

II

769/770 476/477 989/990

233 7a

726

239

Prael.

97

Malachias 2,7

3,5 3,7 45.2

Prael. Prael. Dial. Prael.

III

III

667/669

I Macchabaeorum

6, 43-46

Dial.

Matthaeus

3, 8 3,9

Prael. Prael. * Dial.

3, IO

Prael.

3, 16

* Don.

4, U

* Dial.

97/98

281

INDEX LOCORVM S. SCRIPTVRAE

334 ve 5:7 5, 10 5:12 5, 16 5, 22

5, 23

5, 23724 5, 24 5» 34 5, 37 5,49 5» 44745

7, 8, 8, 9,

13 25 27 12

9, 13 10, 3 1o, 8

IO, IO, IO, IO, IO,

IS 16 I9 22 23

Prael. Prael. * Prael. Prael. * Prael. * Prael. * Dial. * Dial. Prael. Prael.

I III

Praef. V V

IV

IV VI

1476/1477 176/177 24/25 468/469 595 702

43 81

154 157 124

1429/1430 1595

257 261 III

242/245

196

* Exh.

60/61

Phren. * Dial. * Dial. Dial. Prael. * Prael. * Prael. * Prael. Prael. Prael. * Prael. Prael. Prael. Dial. Prael. Prael. Prael. Prael. Prael. Prael. Prael. * Prael. Prael. Prael. Prael. Prael. Prael. Prael. Prael. Prael. Prael. Prael. * Prael. Prael. Prael. * Prae]. Prael. Prael. Prael. * Prael. Prael. Prael.

499/502

175 270 2II 224 258

479/480

249 17 127

96 1468 1103

826/827

5/6 663

90/91

284/287

873/874

1019/1020

562/563 318/319 793/795

1245/1246 200/201

234/235

III

1266/1267 184/185 1090

456/457 516

108/109

259/260 271

266/267

1351/1352 659

1013 1103

7 463 235/236 656 652

93 171 176 164 132 120 229 25 138 III 175 38 81

134 17 18 108

175 149 175 140 22 31 134

169 154 112 22 22

IIO

III VI VI IV

475/476 570/571

430/431 750 243

183 153 188

INDEX LOCORVM S. SCRIPTVRAE IO, 29

10, 34 10, 35-36 IO, 4I

IO, 41-42 IO, 42

II, II, II, II,

IS 21-22 29 30

I2, 25 12, 27

12,7 12, 4I 12, 45 15, 25 I3, 30 I3, 52

I4, I9-2I 15, 4 ES, 22 15,528

16, 19

16, 26 18, 6 18,7) 18, 18 18, 22

18, 25 18, 32 18, 32-34

19, 6 19, I9, I9, I9,

9 12 I9 2I

X9, 24 19, 28

I9, 29 20, 1-16

Prael. Prael. * Phren. Prael.

Prael. * Prael. * Prae]. * Prae]. Prael. Prael. Prael. Prael. Dial. Prael. Prael. Prael. Prael. Prael. * Dial. Prael. Prael. * Prael. Prael. * Prael.

IV IV

1212/1213 214/215 214/215

I IH

1342/1343 465/466 1499/1500 1358

1506/1507 716

477/478

988/989 IIIO

856/857 545/546 455/456

98/99 456/458 472/473 1421/1423 144/146 603

665/666 762/764 95/96 98/99

* Don.

Prael. Dial. Dial. Dial. Prael. Prael. Prael. Prael. Prael. Dial. Prael. Prael. * Don.

Prael. Prael. Prael. Prael. Prael. Prael. Dial. Prael. Prael. * Prael. * Prael. Prael. * Prael. Dial. * Prael.

879/880 1582/1583 1586 1580

III III III

230/232 271/272

766/767 445/447

1016/1018 1113/1115 IV III

157/158 751/753 99 239/240

648/649 959/962 745 235/237

282

175 22 30 125 52 57 240

158/160 1328/1329

173

243/244

148

434

539

936/937 608/612

117 119 Gr

INDEX LOCORVM S. SCRIPTVRAE

336 20, 3-12 20, 7 20, 8-9

2I, I3 21, 33 21, 55745 2I, 4I 22, 9-12 2212

22, 13 22, IS 22 12T

22, 37 22, 40

23, 273

23, 3

23, 8

23, 12 23, 15 23, 27 23, 32-36 23, 36

24, 24, 24, 25, 25, 25, 25, 25,

12 20 30 34 36 4I 42 46

26, 50 28, 18 28, 20

* Prael. Prael. * Prael. * Dial. Prael. * Prael. Prael. Dial. Prael. *Dial. Prael. * Prael. Prael. * Prael. Prael. * Prael. Prael. Dial. Prael. * Prael. * Prael. Prael. Dial. * Prael. Dial. * Prae]. * Phren. Prael. Prael. Prael. Prael. Prael.

II II VI II II II

749

71 68 188

753/754 945/947

240 70

947/948

1620/1621

70 262

1453/1455

145 258

921

468

568/569

144

1012/1013

55/56

1139/1141

69/70 511/514

IOIS 567

858/859

1014 1259/1260

59/6

69

118

20 80

102 107 135 170 234 31 O1 98 31 253 170

1684/1686

263

II

986

III

440/ 442 595/602

71 210 92 168 168 103

III II IV

1027/1028 1031/1032 1027/1028 1070/1071

37/38

IV

73 280

534/535 325/326

II9 ISO

983/984

279 131

27/28

* Don.

Prael. Prael. Prael. Prael. Prael. Prael. Prael.

867/868

149

Don.

Prael. Prael.

969

1178/1179 IV III III III

486/487

118

149

145

1015/1016

425/426 448/449

102

87 88

Marcus I, IO

6, 41-44

9, 22 IO, 20 IO, 2I SS. IO, 27 II, 25

* Don. * Don.

Prael. * Prael. * Phren. * Prael. Prael. Dial.

97/98 98/99 774/775 138/139 238

1339/1340

236/238 1178/1179

281 282

162 172 204 40 175 251

INDEX LOCORVM S. SCRIPTVRAE II, 26

Prael. Prael.

12, 13 12, 29 13,31 16, 15

Prael. * Prael. Prael.

234/235

112 113/114 401/ 402

775/776

957 175 108

171 116

96

Lucas

I, 33

BH D ENG

2, 34 2, 37

2, 5r 2, 52 3,4

a> 9 3, II

3, 14 4, 23 4, 34 6, 21

6, 24 6, 25 6, 26

6, 30

6, 37 6, 39

6, 40 6, 41-42

7,14 7, 36-37 7, 37-38

7, 47 8, 14

95125 9, 26

9, 58 10, 6 IO, 16

s

Prael. Prael. Prael. * Prae]. Prael. Prael. Prael. Prael. Prael. * Prae]. Prael. Prael. * Prael. Prael. * Prael. Prael. Prael. Prael. Prael. Prael. Dial. Prael. Prael. Prael. * Dial. Prael. Prael. Prael. Prael. Prael. Dial. Prael. Prael. Prael. Prael. Dial. Prael. Prael. Prael. Prael. Dial. Prael. Prael. Prael. Prael. Prael.

453 543/544 556

299/300 14/15

1361/1362 1501/1502

247/248 453/454 555/556 528/529 602/603 646 .

1075

326/328 208/209

38/39 106 272

269 1503

581/582 1298/1299 580/581 1018

602

11/12

233/234 153/154

1008/1009 683/685 616/617

724/725 735/738 727/728 868 1238/1239 828/829

38/39

881/883

730/732 300

253/254 406/407 898

437

88 120

149

INDEX LOCORVM S. SCRIPTVRAE

338 10, 18

IO, IO, IO, IO,

I9 20 27 30-36

IO, 38-40

IO, 4I IO, 42 II, 24-26 II, 12, 12, 12,

4I IS 33 42

12, 48

13, 6 13, 6-9

13,7

13, 8-9

13,9

13, IO 15, I9

I4, II

I4, 18 I4, 28-30

14, 34°35 14, 55 I5, 7

15, 16 16 16, 8

16, 9

16, 15 16, 21

16, 25 17, 18

18, 7-8 18, 20 I9, 2

Prael. * Prael. Prael. Prael. * Prael. Prael. Prael. Prael. Prael. Prael. Prael. Prael. Prael. * Prael. Prael. * Prael. Prael. Prael. * Exp. Prael. Prael. Prael. Prael. Prael. Prael. * Prael. Prael. Prael. Prael. Prael. Phren.

VI

517

582/583

16/18 1024/1026

751/757 763/764 770/774 306/311

877/878

324

418/420 10/1

1346/1347 143/145 590/591 902

918

144/145 926/927 964/965 16s

1002/1005 1106/1107 III0/ 1111

1330/1331

661/662

272

147 72

74 74 40

63

663

318/319 320

525

754/758 539/540 376

Prael. * Prael. * Prael.

26/28 1699/1701 1709/1710

Prael. Dial. Dial.

II5

* Phren. * Prael. ‘* Phren. Prael. Prael. Prael. Prael. Prael.

* Prael. Prael. Dial. Prael. Prael. Prael. Prael. * Prael.

28/29

1126/1127

299

74/75 450/451 467/468

114 II4 212 188

169 264 264 201 34 206

16 17

887/888

128

324/325

150

482/485 900/901 875/876 54/56

244 I9I

240/241 —

eS Saag ESS —

dd—

665/668

18/20 bed lli Ln

652

181

94 22

INDEX LOCORVM 19, 8

19, 9 19, IO I9, 2I I9, 22

I9, 23 20, 34735 2,2 2I, IO 21, 18 DI, 28

21, 36 22, 62 23, 28

* Prael. * Prael. Prael. Prael. Prael. Prael. Prael. Prael. Dial. ~ * Dial. * Prael. Prael. Prael. * Prael. Prael. Prael.

473/474

Prael. Prael. Prael. * Prael. * Exh.

246/248 651/652 248/250

Dial. * Prael. * Prael. * Exh. * Exp. Prael.

23, 40 25, 43

24,48

S. SCRIPTVRAE 1027 1049/1050 1052/1053

764/765

17 72 133 133 125

1046/1047 385 101/102

133 116

792/793

241 260

1561

120

131/133 438/440

1357

158/159 473

247/248 147 II IV

339

1383/1384 1029

790

38/39

148

III

406

III

107 3

108

145 145

40 IIO 154 112 186 112 148

273 256 72 126 270 273

Iohannes

* Prael. Prael. * Dial. Dial. Dial.

I, I2 I, I4 I, 29 I, 33

* Prael. * Prael.

2, I-II 2, IS

* Phren.

Prael. Prael. Prael. Prael. Prael. Prael.

3, 13 3, 18

4, 38 5, 14 i 5, 30 5, 45 6, 54 7, 24 7, 38 8,4

>

Prael. Prael. Prael. Prael. Prael. Dial. Prael. * Prael. Don.

Dial.

917/918

92/93 235/236 336/337 94

165

104 223 227 230

809

162

545/546 339/340 488/490

212

27

783

97 106

473/474 879

89 191

730 565

90/9194 385 455

54 118

24 19 108

248/253 89/90 560/561

117 227 108 OI 280

460

233

34

INDEX LOCORVM S. SCRIPTVR AE

340

Prael Y

Li Prael. M Prael.

>

Prael. Prael. Prael.

8, 44

E,

Prael. Prael.

si de

"Prael. “ur Prael.

IV V

E |

as ie.d ES dcs EL

a SI

si

3

E22 > En

ni 2

E 5

76/477 sesion va ees

àa; :

2. 1290/1291 dea 763

39 ca7 : n " ^ ^ 2 È

4

pnt

Prael. Prael. Prael. * Dial. * Prael. Prael. Dial.

:

m m Ci. else " En, Dr

1.

II III II

E

536/537

Se M Prae ].

EV

1501/1502 = 29

Prael. Prael.

II

7

Prael.1

IV

4 1347/134

/

Dial Dial

:|

II

Dia

ar

Su i

a >

wi 110/111 v im 260/261 7

* Dial.

* LL

ik > Li T

* Prael.

"

-12

I

È5»

59 ^ 2

ca IV

;

n

A

3

n

314/315 331/332

230

ga T Li

* EU Prael. * Prael.

IV IV

3: 1360/1361 (4

Mep

* Prael.

IH

4»

ne

5

:

275 279 me

E

€

;

i

:

Dial.

rael. Prael.

II

BR5 15,

Prael. Prael.

I

IS

Prael.

à

pr.

pts

5, 22

;

ial

dai

Prael. Prael.

II : II

III

HI

3

i

418/420

244 ST

425 na De 471/47

ia

Prael. Prael. Prael.

ik V

UR ae E

Ew

Mes Prael. |

390/291 395id

> di

a

/ buen

III IN II I

45 907/ 908

+ ie

18, 31

Prael.|

I

908/909 8/90

19, 6

Dial.

i

veg 458/45

o

m

16, 22

IV

ee.

a I4I T

I8

E:

=

221

INDEX LOCORVM S. SCRIPTVRAE 20, 22-23 2I, 17

Actus Apostolorum 1,9 I, 9-11 I, 23-26 2, I-4. 2,73 2, 38 5, I-H 5,85 5, 29

341

Prael. Prael.

III III

773/775 769/770

96 96

Prael.

V

I4I

145

* Prael. Prael. Prael. * Don. * Prael.

II II IV IV

III III IV

86 63 117 282 106 265 239 258 96 103 122 282

5, 4I

Dial. * Dial. * Dial. Prael. Prael. Prael.

6, 3-5

* Don.

376/377 671/673 437/438 100/101 11/12 1732 706 1460/1461 779/780 1019/1020 628/630 104/105

7, 58

* Dial.

79

223

8, 18-24

*Dial *Dial * Prael. Dial. Prael. Prael. Prael.

655/656 70700 791/793 1457/1458 571/572 1038/1039 778

238 239 162 258 9r 72 96

477/478

154

583/584 7

213 106

335/336 384/385 1237/1238 1238/1239 909/911 722/723 689/690 386/387 58/59

114 231 137 137 29 124 238 IS 270 280 31 199 149 81 134 120 181 184 119 105 97 8 182

8, 20 9, 4 9, 16 10, 42 DIESIS

Prael.

26, 24 2927,17

* Phren. * Prael.

Ad Romanos 1:3 I, 20 Ir I, 26-28 1,22

Prael. Dial. Prael. Prael. Prael. Prael. Dial. : * Prael. Exh.

2, 475 2,16

2X IE 2, 2X 6912 8, 8, 8, 9,

17 18 35 22-23

10, IO IO, I$ 1135

12, 3

, .

Don. Prael. * Phren. Prael. Prael. * Prael. Prael. Prael. Prael. * Prael. Prael. Prael. Prael. Prael.

V II II III V IV

IV IV

I IV I I V III IV VI V IV II III I VI

38 991/992 32 270 186/187 1115/1116 558/559 477/478 606/607 505/506 1119/1120 781/782 121/122 506 |

342 Tow I2, 7-17 I2, IO 124072 12:17 12, 18

TANT

13, 1-2 13, 3 13, 7

13, 10 13, II 13, 13 14, 18

INDEX LOCORVM S. SCRIPTVRAE * Prael. Prael. Prael. Prael. Prael. * Prael. Prael. Prael. Prael. Prael. Prael. Prael. Dial. Dial. Prael. Prael. Prael. Prael. Prael. Prael. Prael. Prael.

I IV

712

1377/1378 529/537 1022/1023

584/585 780/781

204/205

249/250

737/738

264

57/58 54/55 523/524 557/560 972/973 551/552 56/57 7I 107

1067/1068

277/278 550/551

23 155 31 184 126 III 175 24 85 107 107 235 235

156

107 170 171 73 149 156

I ad Corinthios

1:027 I, 28-29 T. AI

2,9

2,15 2, 29 3, 18

4 2:4 4 4 4 5 47 4, 20 4, 2I 5» 5

* Prael. * Prael. * Prael. Dial. Prael. Dial. Prael. Prael. Prael. Prael. Prael. * Prael. Prael. Prael. Prael. Prael. Dial. * Dial.

* Exh.

5,x1

* Prael. * Prael.

12.355

Exh. Prael. Prael. Prael. Prael. Prael. Prael.

75

Prael.

6, 10 6 1T 6, 16

6, 16-17 6, 31

113 31

1262/1263

375/376 271/275 503/504 564/566 374/315 390/392

143 253 IIS 228 182

OI IIS 116

I2I

314

114

683

371/372 390 65

90/91 1467/1468 15/16 151/152

423 9 37/58

686/687 266

273/275 438/439 157/165 155

178

179 170 223 258

269 109 117 269 46 159 52 53 117 so 49

INDEX LOCORVM S. SCRIPTVRAE

7, 29 7, 29-32 139 7, 32 7, 32-34

Prael. Prael. * Prae]. Prael. Prael. Prael. Prael. Prael. Prael. Prael.

81

* Phren.

8,6

Prael. Prael. Prael.

727 7,9 7, IL

7,14

9,9 9, II 9, 22 9, 25 9, 27 IO, II IO, I2

II, 29 II, 31 12, 4

1092 104/105

331

362/363

422

143/144 132/139 696/697

129

140/142

72/74

1221/1222

52/53 44/45 134/135 379/380 273/274

Don.

Prael. Prael. Prael. Prael. Prael. Dial. *Dial. Dial. Prael. Prael. * Prael. Prael.

313

458

24.

284 289

321/322

377/378

256 304

1308

Don.

I2, 13, I3, 13, I4,

IO 2-3 I2 I3 20

I4, 38

14, 40

55

321

Prael. * Prael. * Prael. * Prael. Prael. Prael. Prael. Dial.

178

642/645: 698

600/601

507

643/644

861/862 102/103

15, IO

Don.

I5, 41

Prael. Prael.

IV IV

Prael. Prael.

IV III

16, 9

II ad Corinthios 2, 12 2, 16

5, 17

Prael. * Prael. Dial. Prael.

IV

.

328/330

328/330

754/755 451/452

313

1647/1648 117/118

| Prael. Prael.

III II

Dial. Prael.

VI

Prael. Prael.

568

781

1166/1167

375/376

585

1092/1094 VI

575/577

343

INDEX LOCORVM S. SCRIPTVRAE

344 8, 13-14

9, 7 12, 6 12, 9

Prael. Prael. * Phren. Prael.

I VI IV

1352/1355 590 137/138 300

18/19

* Don.

40 184

202 113 279

Ad Galatas Tes

I, IO 3, 13 4, IO-IL

* Prae]. Prael. Prael. Prael. Prael. Prael. Prael. Prael. Prael. Prael.

III

284

465

794/795

VI III

IV II

379/381

117/118 1088

1343/1344 528/529 796/797 546/547

84 154 162 15 172 104 40 155 126

Ad Ephesios 2, 6

2, 14

4, 24 4, 30 5,2 55 5

5

Ad Philippenses DTS 2, 15-16 4, 4

2%

Prael. Prael.

* Prael. Prael. Prael. * Dial. Prael. * Prael. Dial. Prael. Prael. Prael. Prael. * Prael. Prael. Prael. Prael. Prael. Prael. Prael.

* Prael.

Prael. Prael. Prael.

669/670

63

278

113

1150/1151

305

75 84

1324

254

52/53

71/73

285/286

199 685/686 24/25

149 226

159 169

617/618

382/394 257/258 332/333 319/321 747/748 399/402 519

55 52 54 54 125

374

86 IXI

461

224/226

56

59 117

574/575 49

183

323

54 120

107

Ad Colossenses

I, 24

3, 21 3, 25

Prael. Prael. Prael. Prael.

557/558 520/521 408

59 87

INDEX LOCORVM S. SCRIPTVRAE

345

I ad Thessalonicenses

4,6

Prael. * Prael. * Prael.

111/112

Prael. Prael. Prael.

462/463

Prael. Prael. Dial. Prael. Prael. Prael. * Prael. Prael. Prael. Prael. Prael. Prael. Prael.

1021/1022 1115/1116 1147/1148

455

882/883

17 28

II ad Thessalonicenses 2.18

3, IO

1165/1166

1455/1456

I ad Timotheum I, 7

I, 13 2,2 2,9 2, IS 3, 8 5,6 5, 8

5, 12 6, 10

6, 17-19

657/659 323 422/423 932 556/557 673/674 553/554 637/638 429/430 1323/1327

II ad Timotheum 2, 5

2, 12 3,7 3022 2 43

Prael. Prael. Prael.

413/414 531/532

152 II9

Prael. * Prael. Prael.

440/441

153 159 31

532/533 759 376/381

235

1033/1034

103

463/464

118

1118/1119 670/672 TZ 1018/1020

Ad Titum

247

1115 2,1

Dial. Prael. Prael.

96

55

Ad Philemonem

IO Ad Hebraeos 4, 12 8, 13

IO, 30 IO, 3I

II,5 12, 6

12, 8

I2, 20 13, 17

* Prael.

Prael. Prael. Prael. Prael. Don.

* Prael. Prael. Prael. Prael. Prael. Prael. Prael.

892

432/433 488/489

69 88 17

77/18

281

352

852

86 164

639/640

185 181 189

989/990

102 107

480/482 781/782 58

346

INDEX LOCORVM S. SCRIPTVRAE

Epistula Iacobi 12 m8

II I, 26

1,27 2, IO

Prael. Dial. Prael. Prael. Prael. Prael. Dial. Dial.

813/815 1624/1625 1692/1694

264

Don.

132/134

282

72/73

170 170

579/580 122/123

736/737 723/725

66/67

Prael. * Prae], Prael. Prael. * Prael.

4, 6 4, II 5, 2-6

59 5, 15

I Petri 2, 9 212 2, IS D I7 2, 18 2.122

3, 6 3, 13-14 4, 8 5, 3 5,6

Prael. Prael. Prael. Prael. Prael. Prael. Prael. Prael. Prael. Prael. Prael.

Prael. * Prae], Prael. Prael. Prael. Prael. Prael. Prael. * Prael. Prael. Prael. * Prae]. Prael. Prael.

179

159/160 1022

143 283 132

815

81

724/725

190 INI 124

657/658

149 186

899

133 100

1058/1059

39 73 184

205/206 279/280

1067/1068

1305/1314

589

III

24 160 190 262

417

177/178 54/55

Don.

3, 8 4 4

184 255

1338

901/902

712/713

286/287 1168/1171

552/554

1157/1158

1175

967/968 86

353/354 469/471 174/176

1023/1024 278

II Petri

2, IS 2, 19 2; 21

2, 22

* Prae]. Prael. Prael. Prael. Prael. Dial. *Dial.

649/650

187/188

1091/1092

479/480 513/515

1308/1310

1418/1419

62 81

134 182

254 257

INDEX LOCORVM S. SCRIPTVRAE

347

I Iohannis IB

27 2, IS 2,17 2, I9 2527 3, 14 3, 15 3, 16 4, 18

348/349

Prael. Prael. Prael. Prael. Prael. Prael.

1023/1024

508/509 278/279 447/448 888/889 129/130

Don.

Dial. Prael. * Prael. Prael.

326

Epistula Iudae 14 Apocalypsis 2, 5 2:125 3, 16 6, 1o

6, 13

12, 7 18.7

20, 4 20, 6

22.17

Prael.

* Don.

Phren. Prael. Prael. Prael. * Prael. * Prael. Prael. * Prael. Prael. Dial.

18

149 16 99 282 230

71/75 5/6

970

30

140

Don.

4, 20

IIS 132

VI

87/88 77/78 477

|

227/228

283

171

281

IIl

34/36

169

592

157

587/588 494/495

184 118

628/630

290/291

533 743

93

II 240

INDEX SCRIPTORVM Aeschyles Coephori =

* Prael.

IH

840/841

98

Prael. * Prael. * Phren. * Phren.

II V

903/905 265/266 359/361 370/374

100 148 208 208

* Prael.

II

905/906

100

554/564

213

Alexander I

Epistulae : 17 1, 14

I, 16 Anacletus

Epistulae : 3, 38 Antherus Epistulae:

Phren.

4 Ambrosius

In psalmum 118: 16, 45 20, 22

Prael. Prael. Prael. Phren.

I II V

1030/1031 625/627 366 450/451

32 62 ISI 210

Prael.

II

576/577

6o

Expositio in Lucam :

2, 22 Epistulae :

31 (44), 4

Don.

74/75

281

* Exh.

91/92

271

Augustinus Confessiones : 11637

Soliloquia : I, 22-24

Prael.

I

1059/1073

32

*Prael.

I

749/753

* Prael. * Phren.

II

937/938 231/233

166, 5

Prael.

IV

1230/1232

166, 17

Prael.

I

1042/1044

167, 16

* Prae].

VI

72/73

170

185, 45

* Prael.

V

779/781

162

De quantitate animae:

19, 33

Prael.

VI

24

547/560

183

De ecclesiae moribus :

I

i

70 204

Epistulae : 137

32

INDEX SCRIPTORVM De doctrina christiana : 25:0: 7 * Phren.

De genesi ad litteram: 8, 24 Prael.

349

119/120

202

IV

1198/1202

136

M

443/444

153

Enarrationes in psalmos :

30, 4

*Prael.

99, 13

Prael.

42, 8 OT 5 Or$7 93, 6

99, 16 103, 16 106, 10 138, 31 139, 2

* Prael. Prael. Prael. Prael.

VI VI I VI

II

598/599 600/601 376/378 646/647

577/578

184 184 I4 185

60

Prael. Prael. Prael. * Prael. * Prael.

VI I VI II III

441/442 1279/1280 445/446 937/938 422/ 423

180 38 180 70 87

* Prael.

N

443/444

153

Sermones : 9, 17-19.21

Prael.

IV

928/985

130

51, 34

Don.

71:75 XI 82, 14 II2 0

74/75

281

* Phren. * Dial. * Prael.

IV

224 1674 896/897

204 263 129

* Prael.

II

1048/1049

73

Prael. Prael.

I II

687/692 110/127

23 48

464/465

210

Enchiridion : 65 De bono coniugali : Tax, I II-I2 De ciuitate Dei:

1, praef.

Phren.

De trinitate: 3, 7-8 3x9 3, 12-13 3, 16-19

Prael. Prael. Prael. Prael.

I I I I

204/268 269/345 204/268 269/345

IO I2 IO 12

4,27, 29

Prael.

il

177/183

9

De anima et eius origine: 3501 Prael. 3, I4, 20 Prael.

VI II

521/522 863/864

182 68

De nuptiis et concupiscentiis : 1, 13415 Prael. 1,17, 19 Prael.

II II

129/196 197/213

49 SI

VI

452/455

180

Ps.-Augustinus Sermones : H7, I

Prael.

350

INDEX SCRIPTORVM

Auianus

Fabulae : 5, I

Prael.

1164

Prael.

703/707 745/746

136

Benedictus Regula : 2

* Dial. * Dial.

716/721 1198

Dial. Dial.

1236

1239/1245

Dial. Dial. 4, 20

Dial. * Dial.

33

* Prael.

1250/1256 1565/1566

788/789 990/991

666/667

* Dial.

48 64

1169/1170

Prael. Prael.

945/946

23 240 239 251 '252 252 252 260

241 167 238

35 29

Boethius

De consolatione philosophiae : TETTO * Phren. 12,7 3, 6, 7-10 3, 6, 10 3, 6, 26-27

* Phren. Prael. Prael. Prael.

3, 9, 99-102

* Prael.

94/95

127/128

699/701 721/724 773/774

201 202 23 24 25

- 663/664

186

242/243

205

* Phren.

229

204

* Prael.

779/781

162

Prael.

148

109

Prael.

497/504

154

956/960 996/997

IOI 131

to aJ Allan

Institutiones arithmeticae : praef. * Phren.

Opuscula Sacra : 3 Calixtus

Epistulae : 2, 19 Canones Apostolorum :

42 Cassiodorus De anima:

4

Historia ecclesiastica tripartita:

8, 1

* Prael.

9, 30

* Prael.

III IV

INDEX SCRIPTORVM

351

Cato Dicta: monost. 7

Prael.

IV

1279/1280

139

13, 44

Prael.

I

923/925

29-

De inuentione : 2, 160

Prael.

III

139/140

80

451/452

210

Cicero De amicitia:

De oratore:

2, 43, 183

Phren.

De senectute :

16, 56 Pro Marcello: 3, 8

* Prael.

II

238/239

83

Prael.

IV

647/650

122

I I

765/769 769/772

25 25

IV VI

59/60 540

107 183

1457

258

450/452

233

IV

127/129

109

II

405/416

56

Ps.-Cicero

In Sallustium Crispum oratio: 2,4 Prael. 2,5 Prael. Clemens

Epistulae : I, 42 3, 64

* Prael. * Prael.

Concilium Gangrense:

8

*Dial.

Concilium Neocaesariense :

9

* Dial.

Concilium Nicaenum : 3 * Prael. Ps.-Cyprianus De XII abusiuis saeculi :

-

Prael.

Eugenius Toletanus Carmina:

3587

* Don.

73/74

281

910/911 917/918

100 100

Eusebius Caesariensis

Historia ecclesiastica : 6, 9 * Prael. 10, 16-18 * Prael.

III III

352

INDEX SCRIPTORVM

Fabianus

Epistulae : 2, 21

Prael.

III

908/910

IOO

Gregorius Magnus

Moralia in Iob: Praef. 12

* Dial.

1326555 A, Oy 1G

* Dial. * Prael.

236,52 237255 2, 38, 62 ARTS

* Prael. * Prael. Prael. * Prael.

6, 34, 53

Prael.

7, 28, 36 728,27

* Prael. * Prael. * Phren. * Prael.

8, 9, 18 8, 42, 66

8, 48, 8

8, 48, 41 9, 6, 6 9, 45, 68

* Prael.

1,10, 13

Prael.

18, 7, 13

* Phren.

19, 23, 36 23, 15 25, 16, 34

* Prael. * Prael. Fragm. Fragm.

Fragm.

26, 27, 50

* Fragm.

26, 28, 53

26, 33, 60 26, 34, 62

Prael. * Fragm. * Fragm.

26, 41, 728S

* Fragm.

50/51

745/147

188

883/885

99 60 189

IIO2

134 208 187 189 258 250 70 128

699/701 792/793 1478/1479 1165/1167

II IV VI III

940

866/867 864/866

660/661 867

1084/1085

2/3 5/13

21/23 I 1277/1278 I I I

933/934

TIS ES

* Prael.

1172/1174

2527 À

Prael.

2, 31, 5-6 2, 31, 7-8 22706 239,3

Dialogi : 2, Praef.

4, 38 4, 60

275/276

917/918

1363

Prael.

1104/1119 1120/1141 619/620 629/631

Prael. * Dial.

571/573 1358/1360

Prael. Prael. Prael.

Prael. Phren.

186

440/442

Homiliae in euangelia : I, I2, I Prael. Prael.

* Prael.

79

575/576

384

* Dial.

9, 16, 25

617/619

791

*Dial.

262 245 170 185

88/89

* Prael.

* Prael. * Prael.

25, 16, 35-36

1617/1619 862/864

256/258

539/542

193 149 29. I4I 74 75 185 185

183

255 175 212

INDEX SCRIPTORVM Regula Pastoralis : 1,6

I, 8, 43 I, II 3, 16 3, 34

* Prael. * Prael. * Dial. * Prael. * Prae],

685/686 925/926

1038/1070

VI VI

273 32/34

353 25 129 247 176 169

Registrum epistularum : I323405

9, 81 9, 125 10, 63

Prael. * Prael.

930/931

* Dial. * Dial. * Prael.

461/469 461/469 864/866

29 141 233 233 164

390/391

179

890/891

129

313/314

85

670/672

22

1361/1362

Hieronymus

Hebraicae quaestiones in genesim : 26, 21

* Prael.

VI

Tractatus in psalmos : 83, 2

* Prael.

Commentarius in Isaiam:

* Prael.

BST

III

Commentarius in Malachiam : Prael. Commentarius in Matthaeum :

* Prael. - 4» 23,35 * Prael. 4, 23, 35-36 Commentarius in epist. ad Ephesios:

24.97

1026 III

* Dial.

168

611/612

92

825/826

242

In Iouinianum :

* Prae].

II

985

Aduersus Pelagianos : * Prael. 3,7

IV

830/831

I, 30

71

127

Epistulae :

36, 4-5 52, 8 60, 1

Don.

79, I

Prael. Dial. *Dial. * Prael. * Prael.

84,7 125, I4 132, I

76/77 14/15 426/427 9/10

Don.

Fragm. * Phren.

52, 5, 5

1482/1484

781/783 II VI

1526 512

281

289 209

279 241 259

78/79

171

Horatius

Ars poetica : 299

* Phren.

736/737

217

Epistulae : I, I, I00

* Phren.

619

214

354 I, 4, 35 I, 16, 45 I, 16, 52 I, I9, I9

» 37, 14 » I, 13-14 STA XI , I, 199-200 » 2, 53 D 250 H

INDEX SCRIPTORVM

59 442 596/597

* Phren. Phren. Dial. * Dial. Phren. Dial. * Phren. Phren. Dial. * Phren. * Phren. Phren.

1642 127

740

623

247/248 1527

409/411 54/55 599/600

200 210 236 262 202 240 214 205 259 209 200 214

Isidorus Quaestiones in Exodum : Prael.

549/550

29, 9

Etymologiae : 1, 3, 7

I, 20, 3 2, 24, 5-6

3, 48,7 8; 15.72

9, 4, 14 IO, 124 12, 4, 6-7

18, 5, 7

621/622 1286/1287

* Prael. * Prael. * Prael. * Prael. Prael. * Prae]. * Prael. * Prael. Phren.

141/149 730/731 IAI

558

142

785/787 451/452

62

139 80

124 80

19 80 189

210

Sententiae :

203002 3» 7, 14

3, 47, 1-3 3, 48,3 3, 50, 5 3

SI, 2

3, 3, 3, 3, 3, 3, 3,

51, 4 55, 2 57;4 59,12 59,13 59,14 60,17

Prael.

* Prael. Dial. Prael. Prael. * Prael. * Prael. * Prael. * Prael. * Prael. Prael. Prael. Prael. * Prael.

II

465/466

58

145/146 982/998 1242/1245 590/591

225 30 37 20

582/585

140 - 20

197/198

=