Pastorale novellum

Citation preview

"WA

at Claremont

NS

Klum N

i

BUN

jet

ARMOR 2 N

$23

deo

nd;

[

Nah ee

à

2 E

A 4

Aue E I,

jh

pope

j

P

2

ef

PINE RN

DER er

[S

Wo

mee Amann!

This

book

is

presented

to

The Library SCHOOL

OF THEOLOGY

AT CLAREMONT Mrs. Dr. WEST

By Calvin E. Holman in memory of Calvin E. Holman FOOTHILL AT COLLEGE AVENUE CLAREMONT, CALIFORNIA

CORPVS CHRISTIANORVM Continuatio Mediaeualis

LV

CORPVS CHRISTIANORVM Continuatio Mediaeualis

LV

RVDOLFVS DE LIEBEGG PASTORALE

NOVELLVM

TVRNHOLTI TYPOGRAPHI

BREPOLS EDITORES PONTIFICH MCMIXXXII

RVDOLFI DE LIEBEGG PASTORALE

NOVELLVM

EDIDIT

A.P. ORBÄN

TVRNHOLTI TYPOGRAPHI

BREPOLS EDITORES PONTIFICH MCMLXXXII

SVMPTIBVS SVPPEDITANTE SvPREMO BELGARVM MAGISTRATV PvBLICAE INSTITVTIONI ATQVE OPrTIMIS ARTIBVS PRAEPOSITO

EDITVM

Theology |_ibrany

SCHOOL OF THEOLOGY AT CLAISEMONT California

© Brepols 1982 No part of this work may be reproduced in any form, by print, photoprint, microfilm or any other means

without written permission from the publisher.

EINFÜHRUNG

I. DER AUTOR: NAME, HERKUNFT, LEBENSLAUF

1.1. Belege aus den Handschriften

1.1.I. Der Name des Dichters Mit Ausnahme der folgenden Stellen, und zwar B f. 2*: Causa efhiciens huius libri fuit Rudolphus de Lubegg canonicus Constancte ... Pastorale Rudolphi metricum; M, f. 207°: Rudolphi ex Ludwegh; M, f. 1": Rudolffo de Liebegk; M, f. 177°: magistri Rudolffi ; Se, f. 360": magistri Rudolffi de Lubeck, wird der Name unseres Schriftstellers in allen Handschriften als "Rudolfus"

überliefert.

1.1.2. Die Herkunft des Dichters Die meisten Handschriften des Pastorale nouellum bestimmen unseren Dichter Rudolfus als gebürtig entweder aus “Liebegg" (7) (B f. 2"; E f. 32"; Mg f. 187") oder — mit einer orthographischen Variante dieses Ortsnamens, die der Form "Liebegg" näher steht als "Lübeck" (siehe unten) — aus "Liebegge" (M, f. 1837; Ms f. 145"; 5, 1.174,58 1.143), " Liebeg" (C f. 53^; O f. 1937), "Liebek" (0 f. 193"), "Liebeck" (M, f. 226' ;M, f. 20"), "Liebegk" (M, f. 1; W f. 807). Überdies gibt es in unseren Handschriften Stellen, wo der unserem Schriftsteller beigelegte Ortsname "Lübeck" ist oder eine Variante des Ortsnamens darstellt, die eher "Lübeck" als "Lie-

begg” voraussetzt: "Lubegg" (B f. 27), "Lübeck" (M, f. 1"), "Lubeck" (M, f. 248"; Se, f. 360"), "Ludwegk" (M, f. 207"). 1.1.3. Der Lebenslauf des Dichters Die Handschriften erwähnen nur die folgenden — kirchlichen — Amtstätigkeiten unseres Schriftstellers: Canonicus ecclesie Constantie(nsis): B f. 2" (canonicus ConstanLie), C f. 53! (canonicus ecclesie maioris Constanciensis), Mg f. 187* (canonici Constantiensis maioris), O f. 192* (canonici ecclesie (x) Liebegg ist nicht Lübeck unten

Anm.

2), sondern

(wie bei PEz, FABRICIUS, CHEVALIER : siehe

ein schweizerischer

Ort, vielleicht

der in Willisau

(Kanton Luzern), vgl. Allgemeine deutsche Biographie (1884), Bd. xo, S. 802; P. GALL Monzr, Rudolph von Liebegg (siehe Anm. 2), S. 125. A. FRANZ, Die Messe (siehe Anm. 2), S. 486ss. kennt unseren Dichter als "Rudolf von Liebenegg”.

VI

EINFÜHRUNG maioris), S, f. 174" (canonici ecclesie Constanciensis), Se, f. 360" (canonici maioris

ecclesie Constantiensis),

W f. 80" (canomici

Constantie ecclesie maioris); Decanus ecclesie Constantiensis: M, f. I", M,, f. 20"; Magister: Bf. 2',C f. 53", E f. 327, M; f.140*, M ; 1.226", M „f. 1837,

Me 1. I45*, Ms f. 187°, MD fr T

VE

.

:

177% M

1.205 222 300.057

“

px Episcopalis Celle (= Bischofszell): Ms f. 187", Se, f. 360", W f. 80". 1.2. Ergebnisse neuzeitlicher Untersuchungen (?)

Uber die Zeit seiner Geburt ist nichts bekannt. Aus den — zumal urkundlichen — Untersuchungen hat sich folgendes ergeben: Unser Dichter, Magister Rudolfus von Liebegg, hat im Jahre 1294 in Bologna studiert; er war anscheinend Pfarrer zu Inwyl an der (2) BERNARDUS Pzz(1Us), Thesaurus anecdotorum novissimus. Tom. I-VI. Augustae Vindel. 1721-1729, III, 3, S. 629f.; CHRISTIAN GOTTLIEB JÖCHERS Allgemeines Gelebrten- Lexicon. 3. Bd. Leipzig 1751 = Hildesheim 1961, S. 2286: "Rudolphus de Lubeck: ein unbekannter Scribent, in der ersten Helffte des 14 Seculi, schrieb Pastorale novellum

in

heroischen Versen, so in dem Kloster Benedictbeuren im Manuscript liegt"; B.F.A.D. DE ZUR-LAUBEN, Tableaux de la Suisse. 2. éd. Tom. VII. Paris 1784, S.

309; P. GALL MoREL, Rudolph von Liebegg, Chorherr in Beromünster und Konstanz und Propst zu Bischofszell. Ein Beitrag der Literaturgeschichte der V Orte im Anfange des vierzehnten Jahrhunderts, in: Der Geschichtsfreund (Mittheilungen des hist. Vereins der fünf Orte, Einsiedeln) XXI = 1866, S. 122-143; P. GALL MOREL, in: Anzeiger für Schweizerische Geschichte und Alterthumskunde (Zürich) 7 — 186z, Nr. 4, S. 62-65; Jo. ALBERTI FABRICH Bibliotheca Latina Mediae et Infimae Aetatis. Tomus V/VI (M-Z) [Akademische Druck- und Verlagsanstalt, Graz 1962], S. 427, s. v. Rudolphus de Lubeck: "nescio quis, uixit a. 1323. sub Johanne Papa XXII. scripsit Pastorale nouellum, siue Summam

Sacramentorum,

uersu Exametro. incipit

rituum, uitiorum,

Sanctorum sacra uerba Patrum, Decretaque Romae Pontificum uariis diffuse tradita libris etc. Exstat

MS.

in Bibliotheca

monasterii

Benedicto-Burani,

teste

Pezio

Thes.

nouissimo tomo III. parte 3. p. 629" ; EGB. FR. v. MÜLINEN, Prodromus einer schweizerischen Historiographie. Bern 1874, S.

51;

Allgemeine deutsche Biographie (1884), Bd. 19, S. 802f. [SCHUMANN]; W. MERZ, Die Ritter von Liebegg. Reinach 1894, S. 10-14; A. FRANZ, Die Messe im deutschen Mittelalter. Beitr ge zur Geschichte der Liturgie und

des religiösen Volkslebens. Freiburg i. Br. 1902, S. 486-490; U. CHEVALIER, Répertoire des sources historiques du Moyen Age. Bio- Bibliographie.

Nouvelle Edition refondue, corrigée et considérablement augmentée. Deuxiéme volume: J-Z. Paris 1907 — Kraus Reprint Corp., New York 1960, S. 4031, s. v.

Rodolphe de Lubeck: "Pastorale novellum, 202b

EINFÜHRUNG

VII

Neuss, bevor er wegen seiner nicht gewóhnlichen Gelehrsamkeit als Chorherr (im Jahre 1304) und Scholasticus (seit 1 305) (3) in das

Stift Beromünster berufen wurde, — als solcher erscheint er ur-

kundlich vom Jahre 1305 an; 1309 wurde er ausserdem zum Cantor des Mauritiusstiftes in Zofingen ernannt. Vom Jahre 1320 anist er Kirchherr von Inwyl an der Neuss und ist dabei von 1 324 an gleichzeitig Probst zu Bischofszell im Thurgau, seit 1327/29 Domherr von Konstanz (4); er starb — nach dem Jahrzeitbuch von Beromünster — am 16.7.1332 in Beromünster.

2. DIE LITERARISCHEN

WERKE

DES MAGISTER

RUDOLFUS

2.1. Versus Rudolfi de Liebegg Scolastici Beronen. de morte Alberti regis Romanorum (Inc.: Fle, geme, plange, dole): Seine Verse über den Tod von König Albrecht I. (t am ı. Mai 1308); 36 leoninische Hexameter, in denen der Dichter Alemannia auffordert, den Tod

des ermordeten Königs zu betrauern (5). 2.2. Eine Anzahl Gedächtnisverse in lateinischen Hexametern (Inc.: Omnibus hec panis ad festa datur cameralis), welche J. E. Kopp in dem sogenannten Liber crinitus, dem nach seinem Umschlage benannten ältesten Copialbuche der Urkunden des Stiftes Beromünster, zuerst aufgefunden hat. Dieselben geben Genealogisches Handbuch zur Schweizer Geschichte, Bd. YII. Zürich 1908-1916, S. 248 ; Historisch- Biographisches Lexikon der Schweiz. Hrsg. von H. TÜRLER, M. GopET und V. ATTINGER. Bd. I-VII. Neuchátel 1921-1934, Bd. IV, S. 676s., s. v. Liebegg

(Herren von); Quellenwerk zur Entstehung der Schweizerischen Eidgenossenschaft, Abt. I, Ukk. II. Aarau 1937, Nr. 356, 380, 382, 394, 424, 430, 496, 514, 626, 765 usw.;

Festschrift O. VASELLA. Freiburg 1964, S. 41; Lexikon für Theologie und Kirche, Bd. IX. S. 89, s. v. Rudolf v. Liebegg. (3) vgl. P. Gar MonzL, Rzdolph von Liebegg, S. 123. (4) Die Häufung geistlicher Stellen und Benefizien war damals nichts Seltenes, siehe P. GALL MOREL, Rudelph von Liebegg, S. 127. In einem Bruchstück einer Urkundenabschrift in Hs. Karlsruhe, Hof- und Landesbibliothek, Pap.

Germ. LXXI, f. 144, wird mit einem gewissen Rudolfus decanus ecclesie Constantiensis et rector eccl. in Bodmen, aus dem Anfang des 14. Jahrhunderts, vielleicht unser

Rudolfus gemeint (Vgl. Die Handschriften der Grossherzoglich Badischen Hof- und in Karlsruhe. Beilage II, von F. LAMEY und TH. LANGIN. Karlsruhe 1894, S. 24); dann setzt rector ecc. im Bodmen eine bisher noch

Landesbibliothek

unbekannte Amtstátigkeit unseres Rudolfs voraus. (5) Diese Verse sind herausgegeben von J.E. KoPpP in seinen Urkunden zur Geschichte der eidgenössischen Bünde. Luzern 1835, S. 81 (Der Geschichtsfreund, Bd. XXI).

VIII

EINFÜHRUNG

eine Anweisung über gewisse Speisen und Getránke, die an bestimmten Festtagen den Chorherren gereicht werden sollen (9). 2.3. Das Pastorale nouellum, ein mit reicher Kenntnis und Sprachfertigkeit verfasstes versifiziertes Handbuch und metrischer Auszug des kanonischen Rechtes und anderer theologischer Fácher, überhaupt dessen, was ein junger Kleriker wissen muss. Es handelt sich um eine Art Pastoraltheologie zum Gebrauche der Seelsorgspriester zumal in dem deutschen Sprachgebiet. Freilich zeigen nur ganz wenige Spuren, dass das Buch in Deutschland bzw. für deutsche Priester geschrieben ist, námlich dort, wo auf ein Konzil von Würzburg (II 298) oder auf ein Wunder des Hl. Konrad hingewiesen wird (II 390), oder wo der Autor über das Taufen in der deutschen Sprache spricht (I 356) oder über den deutschen Landesbrauch bei der Krankenkommunion (II 293) und den obligatorischen Gebrauch der persönlichen Fürwörter in der deutschen Sprache bei den Verben (I 374 ss.), oder wo er deutsche Vornamen erwáhnt (I 369; VI 165).

3. DAs PASTORALE NOVELLVM

3.1 Der Titel des versifizierten Handbuchs Die Handschriften kennen verschiedene Titel für das Gedicht des Rudolfus. Die Benennung, der wir am häufigsten begegnen, ist " Pastorale nouellum" :C f. 53*, En f. 1! (- — de sacramentis et aliis traditionibus ecclesiasticis), Mc to2265, Mir

Mafoe49. M, f.

I183', Mg f. 145", M, f. 110' (- — deseptem sacramentis ecclesiasticis), M31-14:1873 7M 91.73 M y, £207 0 f: 329": 193 331.1747, Se, L3 (— de sacramentis et aliis traditionibus ecclesiasticis), Se, T. 3605,

St. 143", V, f. 3", W f. 8o", Z, f. * (- — de sacramentis et tradilionibus

ecclesiasticis). Ausser dieser Benennung liegen in den Handschriften noch die folgenden vor: a) Liber pastoralis nouellus: B f. 2" (Incipit liber pastoralis nouellus); b) Pastorale :B f. 2" (Pastorale Rudolphi metricum); B Expl. Lib. I (Iste est secundus liber pastoralis) ; B Expl. Lib. II (Liber tertius pastoralis, — an diesen letzten zwei Stellen könnte der Ausdruck pastoralis auch rein adjektivisch gebraucht sein); M 41.83! (tres libri pastoralis), Se, f. 194" (liber quartus pastoralis), Z, f. 153°; c) Pastorale nouum: M , f. 140", M ,1.327 M fox eof Sedfox (6) Siehe P. GALL MonEL, Rudolph von Liebegg, S. 129 und 1418. ;Allgemeine

deutsche Biographie, Bd. x9, S. 803.

EINFÜHRUNG

IX

3.2. Die Datierung des Pastorale nouellum 3.2.1. Die handschriftlichen Zeugnisse (a. 1323/1325) Die Abfassung des Pastorale nouellum im Jahre 1323 ist handschriftlich bezeugt (7) in M, (d. h. Codex München clm 4702) f. I4I: perfectum anno domini M CCC XXiij, iij kal. Iulij sub domino Iohanne papa X Xij, also am 29. Juni 1323, und in M,, (d. h. Codex München clm 24807) f. 207": ferfectum sub beatissimo faire et domino domino (sic) Iohanne papa wicesimo secundo anno domini M? CCC? X Xiij, üij kl. Iulii. In S, (Hs. Stuttgart HB XII 13) f. 174" wird dahingegen als die Abfassungszeit des Pastorale nouellum das Jahr 1325 bezeugt: Anno domini M^. CCC. uicesimo quinto, sexto decimo kalendas Octobris indictione octaua conpletus est iste liber in ciuitate Constanciensi deo gracias. 3.2.2. Die internen Zeugnisse des Pastorale nouellum In V 1532 wird Papst Johannes XXII. (7.8.1316 — 4.12.1334) erwähnt (Conferri simplex eliam statuente Iohanne): er habe verboten, dass ein Priester, der auf die Sorge für mehr als eine Kirche binnen einem Monat nicht verzichten will, auch nur eine

einzige Parochialkirche betreut. Für dieses Verbot kommen zumal die Bullen Ex debito (1316), Execrabilis (1317) und Ouoniam nulla (vom 25.10.1317) infrage. Das Jahr 1316/1317 ist also der £erminus post quem für die Entstehung des Pastorale nouellum. In der Conclusio operis (VI 773: michi bis senos multum uigilata per annos) heisst es, Rudolfus habe 12 Jahre an der Vollendung seines Pastorale nouellum gearbeitet. Wenn man annehmen darf, die Conclusio operis stelle — auch zeitlich — die letzten Federstriche des Pastorale dar, muss 1323 oder 1325 (siehe oben: 3.2.1.) das zwólfte Jahr der dem Pastorale nouellum gewidmeten literarischen Tätigkeit unseres Dichters sein. In diesem Fall muss Rudolfus im Jahre 1311 oder 1313 mit seinem Pastorale nouellum angefangen haben. Also bestätigen sich die handschriftlichen und internen Zeugnisse des Pastorale nouellum vóllig.

(7) vgl. J. WERNER, Aus Zürcher Handschriften. Zürich 1919, S. 42; A. LANG, Johann Müntzinger,

ein schwäbischer

Theologe und Schulmeister am Ende des 13.

Jahrhunderts, in: Aus der Geisteswelt des Mittelalters. 2. Halbband. Münster 1939, S. 1225 Anm. 62.

EINFÜHRUNG

X

3.3. Der Inhalt und die Form des Pastorale nouellum 3.3.1. Der Inhalt des Pastorale nouellum Das Werk - in Wahrheit eine Pastoraltheologie (5) — behandelt sämtliche Funktionen des Seelsorgers und lässt sich in 5 oder 6 Bücher teilen. Es handelt im Buch I: Von den Sakramenten im allgemeinen, von der Taufe und Firmung insbesondere, II: Von der Eucharistie,

E

III: Von der Busse und der letzten Olung, IV: Von den Sünden, V: Von der Priesterschaft, und

VI: Von der Ehe. Über den Zweck des Buches gibt der Verfasser selber uns im Prologus einige Auskunft. Er will(9) den Geistlichen, die aus irgendwelchem Grunde viele und umfangreiche Werke nicht studieren können - die Lehre der Hl. Väter und der römischen Päpste ist ja weitläufig in gar vielen Büchern enthalten - ein pastoraltheologisches Handbuch liefern. Jene Bücher werden nun einmal selten gelesen, da der Inhalt an sich schwierig ist, die Bücher selten und teuer sind und die Leute sich ófters mehr für die Rechtswissenschaft ("Iustinianus", Prol. 10) und die Medizin ("Ypocras", Prol. 10) als für die Theologie (“Xpistus”, Prol. 11) interessieren. Sein Buch, dessen Kürze, wie Rudolfus hofft, zur

Lektüre einladen wird, hat unser Dichter geschrieben, damit die Geistlichen die Sakramente verstehen und im Sinne der Kirche verwalten können. Ausser den — unten von Johannes Müntzinger aufgeführten — Kirchenvátern benutzt er für seine Darstellung auch das Decretum Gratiani, die Dekretalen Gregors IX,

die Die uns der

liturgische und kanonistische Literatur (19). nicht unbedeutende Zahl und die schóne Ausstattung der bekanntgewordenen Handschriften sowie die grosse Zahl dem Text beigegebenen Kommentare und Glossen lässt

schliessen, dass das Werk Rudolfs nicht selten zum Unterricht

benutzt wurde und seiner Zeit recht verbreitet war. Der bekannteste und ausführlichste Kommentar stammt von Johannes Müntzinger (cf. unsere Handschriften M, M,, Se,). Und dieser Johannes Müntzinger rühmt das Pastorale nouellum Rudolfs folgendermassen: "Rudolfi de Liebeck, quondam ecclesie Constanciensis decani, qui dignatus fuit pro clericorum informacione summatim colligere quasdam doctrinas sumptas ex libris sanctorum doctorum, uidelicet Augustini Gregorii Ieronimi Y sidori (8) cf. A. FRANZ, Die Messe, S. 486.

(9) cf. A. FRANZ, Die Messe, S. 488. (10) vgl. A. FRANZ, Die Messe, S. 488.

EINFÜHRUNG

xI

Ambrosii Cypriani Anselmi Bernhardi et de conpendio theologie et ex compilacionibus autenticis decretorum et decretalium, sexto quoque libro et constitucionibus Clementis pape" (Hs. München £1m#4772, IP): 3.3.2. Die Form des Pastorale nouellum Rudolfus hat für sein Werk die metrische Form, und zwar die

des daktylischen Hexameters ("!), gewählt, damit sich der Inhalt leichter einpräge (vgl. Prol. 27 s.). In der quantitierenden Metrik und Prosodie erlaubt er sich kaum Lizenzen. Nur sehr selten weicht er von der klassischen Silbenquantität eines Wortes ab:I 413: temere, statt temer? ; IV 9r: causd, statt causa; V 1288:

perseueranter, statt pers&ueranter ;VI 467 : políticas, statt pölstıcas. Wiefast jeder mittellateinische Dichter nimmt auch Rudolfus zu wiederholten Malen seine Zuflucht zu der sogenannten productio ob caesuram, dem beneficium caesurae (?), das dem Dichter gestattet, vor der Penthemimeres-Zäsur eine kurze Silbe als lange gelten zu lassen. In dem Prolog und dem ersten Buch liegt die $roductio ob caesuram in den folgenden Fällen vor: Prol. 21 (alia) ; I 24 (lateat) 28 (fuerat) 32 (uitet) 53 (uiua) 65 (inducit) 67 (reor) 100 (continua) xox (solita) 103 (facere) 104 (ecclesia) 109 (ecclesia) x11 (sepe) x13 (itaque) 144 (debilibus) 153 (penitus) 158 (collata) 161 (reliqua) 170 (thorus) 173 (crisma) 177 (media) 185 (manus) x91 (sacramenta) 219 (baptizatur) 220 (intendät) 225 (ligát) 231 (uera) 232 (ita) 240 (aqua) 242 (taque) 249 (latere) 257 (noua) 263 (iacıt) 269 (humana) 307 (igitur) 313 (sanctus) 348 (unda) 371 (propria) 386 (seruata) 398 (kathecısmus) 404 (iubet) 421 (uera) 428 (tangit) 438 (calice) 447 (uase) 456 (aliud) 473 (mala) 480 (pater) 489 (katholicus) 491 (perficitur) 493 (interueniat) 525 (pontificis) 526 (manüs) 529 (signabat) 533 (intacta) 555 (capite). D. h.: in 56 von den 616 Versen, — also in I194 der Verse, was wohl kennzeichnend für die — mässige —

poetische Qualität unseres Autors ist (3). Als Gradmesser der poetischen Qualitáten eines Dichters gilt auch die Frequenz des Hiatus und der Elision (letzteres wird auch wohl Synalóphe genannt) Je ófter doch ein Dichter die Elision anzuwenden weiss, umso geschickter ist er als Poet, und je ófter er vor der

Aufgabe versagt, den Hiatus zu beseitigen, wird er ja umso eher als ein ungeschickter Dichter angesehen (4). Rudolfus nun kennt die Elision nur in direkten Zitaten (z. B. aus Vergilius, Ouidius,

(xx) Nur der allerletzte Vers des Pastorale nouellum ist ein Pentameter. (12) cf. A.P. OnbBÁN, Heinrich von Kalkar, Theoria metrica, in: Analecta Cartusiana 43 — 1979, Miscellanea Cartusiensia 4, S. 69. (13) cf. A.P. OnBÁN, Heinrich von Kalkar, S. 69. (14) cf. P. Kropsch, Einführung in die mittellateinische Verslebre. Darmstadt 19727 S TI

XII

EINFÜHRUNG

Iuuenalis, Statius, Sedulius, Prudentius, Maximianus). Vor dem Hiatus, der für die Lateiner durchaus vom Übel ist, kapituliert

Rudolfus nur an einer Stelle, — V 1321: fofulo et. Die Hexameter

des Rudolfus sind keine Leonini, die vor der

Zäsur — meist der Penthemimeres — einsilbig oder, in ihrer reinen Form, zweisilbig mit dem Versende reimen. Das Versende einiger, meistens zweier aufeinanderfolgender, Verszeilen des Prologs des Pastorale nouellum reimen — oder vielmehr : assonieren — dahingegen sehr oft miteinander (wersus caudati), und zwar fast immer einsilbig: Prol. 2-3, 17-18, 19-20, 28-29, 37-38, 40-41, 45-46, 47-48 (zweisilbig), 55-56 (zweisilbig). Mit andern Worten: ca. 31% der Verse des Prologs weist einen Endreim auf.

Das Vorhandensein des Reims in solcher Zahl kann wohl nicht als reiner Zufall erklárt werden, sondern muss wohl als ein von

Rudolfus bewusst angewandtes Verfahren der Ausschmückung seiner Prologverse aufgefasst werden. Weiterhin fehlt dem Werk der Endreim fast vóllig. — Für die Eigenheiten des Wortschatzes möchten wir auf das Wortregister verweisen (15). 3.3.3. Die verwendeten Handschriften des Pastorale nouellum und deren Beschreibung

Codex Basel, Universitätsbibliothek, A. X. 136!, Pap., a. 1368, YST f Inhalt: f. 1': Titulus Pastorale et alia plura M etrice; f. 27-180': Pastorale nouellum Rudolfi (Textus), mit zahlreichen lateinischen Interlinear- und Marginalglossen ; f. I80"-181": Register zum Pastorale nouellum. Datierung: ; f. 180°: Qui me scribebat Iohannes Landolt nomen habebat. Anno

domini M° CCC? LX? Vii in die omni uesperarum.

animarum hora

Ct.: Die Deutschen Handschriften der Oeffentlichen Bibliothek der Universität Basel. Beschrieben von Dr. Gustav BiNz. I. Band: Die Handschriften der Abteilung A. Basel 1907, S. 260 s. Codex Colmar, Bibl. mun. 660, Perg;, a. 1325/1329, 53 f.

Inhalt: f. 11-53": Pastorale nouellum Rudolfi (Textus), mit Interlinearund Marginalglossen ; f. 53°: Ein " Accessus ad Pastorale nouellum” (Inc.: Circa principiwm huius libri sex inquirenda sunt ; Expl.: ex sanctificacione aliquam inuisibilem graciam conferens). Datierung: (15) vgl. auch P. GAarı MoREr, Rudolph von Liebegg, S. 132.

EINFÜHRUNG

XIII

f. 53": Explicit pastorale nouellum Rudolf. Iste liber tot continet uersus 8675. Anno M° CCC? XXVIIII®. Ci.: Catalogue des manuscrits en écriture latine portant des indications de date, de lieu ou de copiste, par CHARLES SAMARAN et ROBERT MARICHAL. Tome V: Est de la France. Paris 1965, S. 135. WP Eichstätt, Hochschulbibliothek, 743, Pap., s. XV, 154 f. nhalt: f. 1-31: Autoritates sacrorum ;f. 32-55: Pastorale nouellum Ru-

dolfi (Textus, — nur bis III 118); f. 56-72: Flores S. Bernardi ;f. 72-79: Flores Hug. de S. Vict.; f. 79-81: Flores Anselmi ;f.82-83: Flores Rychardi ; f. 83-87: Sermones de dedicatione ;f. 88: Qui caret nummis (Vers); f. 89-106: Stella clericorum ;f. 107-114: De simplicibus sacerdotibus ;f. 316-128: Computus manualis ;1.130:

Chronlamlodie de wirginibus; f. 131-142: Nobilia Chori Auguslensis ;1. 145 s.: Regina domus ;1. 146 s.: De dignitate sacerdotali ; f. 147-150: De miraculis B.M.V.; f. 150: De sancto Martino; f. 150-154: Expositio misse. Die einzelnen Texte sind von verschiedenen Händen geschrieben.

Codex Engelberg 69, Pap., s. XIV, 120 f. Inhalt: f. 17-120": Pastorale nouellum Rudolf (Textus), mit Interlinearund Marginalglossen. Cf.: B. GoTTWALD, Catalogus codicum manuscriptorum qui asseruantur in Bibliotheca Monasterii O.S.B. Engelbergensis in H eluetia. Freiburg i. Br. 1891. Codex München clm 4370, Pap., a. 1371, 191 f. Inhalt: f. 17-183°: Pastorale nouellum Rudolfi (Textus), mit dem Kommentar des Johannes Müntzinger, zahlreichen lateinischen — und einigen deutschen - Interlinearglossen ; f. 1847-187": Circa librum tercium et quartum hic aliqua queruntur (Inc.: Queritur utrum per penitentiam; Expl.: tamen secuvius esset, si restitueret); f. 188r-190Y: Index materialis alphabeticus ;

f. 191*: Arbor consanguinitatis et affinitatis. Datierung: f. 183v: Et erat completum sub anno domini MCCC. LXXI. kalendis Marcii indictione nona. Cf.: Catalogus codicum latinorum bibliothecae regiae Monacensis. Editio altera. Tomi I pars II. München 1894, S. 180.

M,

Codex München clm 4371, Pap., a. 1381, 161 f. Inhalt: f. '- 141" : Pastorale nouellum Rudolfi (Textus), mit Kommentar, Interlinear- und Marginalglossen ;

XIV

'EINFÜHRUNG

f. 140"-141*: De casibus reseruatis (Inc.: Nota quod sex sunt causus ;Expl.: maxime cum fuerint manifesta); Í.142bY»]eer? f. 143'-161' :[Iohannis de Garlandia] Inc.: Anglia quo fulget quo gaudet presule claro; Expl.: Explicit Summa ministeriorum deo gratias. Mit Interlinear- und Marginalglossen ; f. r61'-161": Versus 31 de eucharistia (Inc.: Stantibus et lapsis; Expl.: In Xpisti mensa dum stas hec omnia. pensa). Datierung: f. 140°: Qui me scribebat Iohannes de Gunczburg nomen habebat. Sub anno domini M? C°C°C? LX X X? brimo. Cf.: Catalogus (siehe Hs. M,), S. 180 s.

Codex München clm 4372, Pap., a. 1387/1390, 226 f. Inhalt: f. I'-87", gr'-226': Pastorale nouellum Rudolfi (Textus), mit Kommentar, Marginal- und Interlinearglossen ; f. 87*-89": Initium tractatus de epistolis scribendis (Inc.: Ad twuenum in hac materia studentium ; Expl.:iam utuntur moderni sequitur de exordio); f. 90°: Diploma consulum et oppidi Noerdlingen de domo empta a. 1390 (Inc.: Nos consules totaque uniuersitas ;Expl.: datum in wigilia Pentecosten anno domini M? CCC? LX X X X»). Datierung: t. 83°: Expliciunt tres libri pastoralis scripti anno domini 1387* circa pasca. f. 90": siehe oben. Cf.: Catalogus (siehe Hs. M,), S. 181. Codex München clm 4702, Pap., s. XV, 257 f. Inhalt: f. 17-140": Magistri Iohannis Miishelpurg (oder: Mischelburg) Sermones de tempore (Inc.: Erunt signa in sole et luna et stellis; Expl.: twnc fugiunt ad montes eterna contemplantes deum sine fine laudantes in secula seculorum Amen); I. 141'-248': Pastorale nouellum Rudolfi (Textus) f. 248"-257' :Register zum Pastorale nouellum. [Datierung: f. 248": Explicit pastorale nouellum Rudolfi de Lubeck perfectum anno domini M CCC X Xüij, iij kalend. Iulij sub domino Iohanne fapa X X1ij.] ris Catalogus (siehe Hs. M,), Tomi I pars II. München 1894, . 231. ’

Codex München clm 6729, Pap., a. 1407/1408, 186 f. Inhalt: f. 17-183: Pastorale nouellum Rudolfi (Textus), mit Interlinearund Marginalglossen ;

EINFÜHRUNG

XV

f. 183"-186" :Register zum Pastorale nouellum. Datierung: f. 183": Explicit pastorale nouellum magistri Rudolfi de Liebegge, est finitum anno 1407? in crastina Bonifatii ; f. 186": Ffinis registri totius pastoralis, finitum per me Sifridum tabernarium de Retia et est finitum per manus Iohannis Dytelsteter per glosam et rubricam anno domini M* CCCC? octauo. Cf.: Catalogus (siehe Hs. M,), Tomi I pars III. München 1873, 5. 122. Codex München clm 7017, Pap., a. 1405, 180 f. Inhalt: f. 1-175": Pastorale nouellum Rudolfi (Textus), mit Marginalund Interlinearglossen ; f. 176'-179" :Register zum Pastorale nouellum ; f. 180*: Ein Gedicht (ohne weiteren Kontext), Inc.: Vita redit "factis thesaurus enim meritorum ; Expl.: Ecclesiam solo ne plus indulgeat anno. Datierung: f. 175" : Explicit pastorale nouellum magistri Rudolfi de Liebegge et est finitum anno 1405? in crastina Augustini ; f. 149°: finis registri totius pastoralis et est finitum in die Elizabeth uidue anno 1405. Cf.: Catalogus (siehe Hs. M,), Tomi I pars III. München 1873, S37. Codex München 12265, Pap., s. XV und XIV, 191 f. Inhalt: f. 1-84": [Iohannis Damasceni] Historia de Barlaam et Iosaphat (Inc.: um per Egyptum cepissent monasteria construi ;Expl.: et a maligno suggestum et ait cunctis o rex assistentibus); f. 86"-109Y: De passione resurrectione descensu ad inferos ascensione domini (Inc.:

assio X pisti fuit ex dolore amara ; Expl.: nostra conuersatio in celis est); f. r10"- 191" (s. XIV): Pastorale nouellum Rudolfi (Textus, — bis V 655) mit Interlinear- und Marginalglossen. Cf.: Catalogus (siehe Hs. M,), Tomi II pars II. München 1876, 5.03.

Ms

Codex München clm 14250, Pap., a. 1406(?)/1416, 188 f. Inhalt: f£. I-VIV: Register zum Pastorale nouellum ; f. 17-188": Pastorale nouellum Rudolfi (Textus), mit Kommentar, Interlinear- und Marginalglossen. Datierung: f. 14: Explicit primus liber pastoralis nouelli in die septuagesime anno 14V (sic); f. 36°: Explicit liber secundus ... anno 1416;

XVI

"EINFÜHRUNG

f. 187*: Finitum per me Vdalricum Helldelm tunc temporis cantor Auguste in summo sub reuerendo magistro meo Magistro Iohanni de Ottelsteten anno domini 1416 in feria quarta quatuor temporum in autumpno.

Cf.: Catalogus (siehe Hs. M,), Tomi II pars II. München 1876, S. 149. München clm 15302, Pap., a. 1454, 180 f. Inhalt: f. 1'-180Y: Pastorale nouellum Rudolfi (Textus, — Lib. I-II), mit Kommentar, Interlinearglossen und Registern zu den ersten zwei Büchern des Pastorale nouellum. Datierung: f. 177* :Explicit secundus liber pastoralis noui magistri Rudolf. 1454. Cf.: Catalogus (siehe Hs. M,), Tomi II pars III. München 1878, S AIO;

M,

Codex München clm 16430, Pap., a. 1443, 353 (413) f. Inhalt: f. r'-19": Register zu den ersten drei Büchern des Pastorale nouellum (systematisch und alphabetisch); f. 207-353! :Pastorale nouellum Rudolfi (Textus, — Libri I-II-III), mit Interlinear- und Marginalglossen und dem Kommentar von Johannes Müntzinger. Datierung: f. 170': Explicit liber secundus pastoralis deo gratias, ber me Martinum Streng de Vlma tunc temporis scolaris Vlme Anno domini M^ CCCC? X X X Xii. Cf.: Catalogus (siehe Hs. M,), Tomi II pars III. München 1878, S. 65.

M

Codex München clm 17664, Pap., a. 1453/1454, 325 f. Inhalt: f. 1-13": fehlt;

f. 14'-324': Pastorale nouellum Rudolfi (Textus, — Prolog und I 1-181 fehlen), mit Kommentar. Datierung: f. 324': Nota Cristannus Grammatzsch de Kitzpüchlis plebanus in Abbtenaw procurauit scribere hunc librum anno domini 14 53 et 1454 Saltzburgis per se et alios scribendo et solariando. Cf.: Catalogus (siehe Hs. M,), Tomi II pars II. München 1878, S. IIO.

Codex München 24807, Pap., a. 1483/1486, 31o f. Inhalt: f. -XI": Register zum Pastorale nouellum Rudolf;

EINFÜHRUNG

XVII

f. 1'-207" :Pastorale nouellum Rudolfi (Textus), mit Interlinearund Marginalglossen ; f. 223'(217')-252': Summa summarum Raimundi (Inc.: In summis festis ad missam dicitur una; Expl.: Vt noscant que sunt fugienda per hosue tenenda); f. 253"-275"(258"): Manuale parrochialium sacerdotum, ein In-

kunabel (Inc.: Quoniam ex quorundam simplicium ignorantia ; Expl.: Ecclesiam Simon audens celebrare missas);

f. 278'(261')-299"(281Y): Computus Nurnbergensis de motibus solis (Inc.: Melius est homines sermones scire ;Expl.: Qui uiuit et regnat per infinita secula seculorum); f. 301'(283")-327'(309"): Commentarius in lectiones de defunctis (Inc.: Ex quo materia presens theologialis est; Expl.: Qui est trinus in persona et unus in essentia Amen). Datierung: [f. 207°: Explicit pastorale nouellum Rudolphi ex Ludwegk perfectum sub beatissimo patre et domino domino (sic) Iohanne papa uicesimo secundo anno domini M°. CCC?. X Xiij, dij kl. Iulii]; f. 252": Explicit Summa summarum Ramundi 1486 ; f. 275" (258Y): Impressum Auguste per Hermannum Restlin An-

no. M. CCCC. LXXXIIII; f. 299" (281"V): Anno domini 1483. Cf.: Catalogus (siehe Hs. M,), Tomi II pars IV. München 1881, 3. I44. Codex Oxford, Bodleian Libr. 21707, Pap., a. 1418, 196 f. Inhalt: f. 1'-193': Pastorale nouellum Rudolfi (Textus), mit lateinischen — und vereinzelten deutschen — Interlinear- und Marginalglossen; f. 193"-196: leer. Datierung: f. 193°: Explicit pastorale deo gracias sub anno domini M? C? C°C°C? X Viit?. Finitus est iste liber in sabato ante burificationem sancte Marie uirginis hora duodecima. Qui jo ponatur et han simul associatur Et nes iungatur quis scripsit sic uocatur. Explicit Pastorale nouellum Rudolfi de Liebeck conpletum. Cf.: A Summary Catalogue of Western Manuscripts in the Bodleian Library at Oxford. By FALCONER MapaN. Vol. IV. Oxford 1897, S. 532. Codex Stuttgart, Landesbibliothek HB XII ıı, Perg,, s. XIV,

43 f.

Inhalt: f. 172-427*: Pastorale nouellum Rudolfi (Textus); f. 42V*: Iste uere totus liber est labore peractus Qui continet uersus totidem 8866 numero quasi planus.

XVIII

f. 42YP-43”: leer.

EINFÜHRUNG

n

Cf.: Die Handschriften der ehemaligen Hofbibliothek Stuttgart 4, 2. Beschrieben von MARIA SoPHIA BUHL und LOTTE Kunnas. Wiesbaden Ig6g, S. 64. Codex Stuttgart, Landesbibliothek HB XII 12, Pap., a. 1348/1353, 139 f. Inhalt: [apsve leer:

f. 27-138": Pastorale nouellum Rudolfi (Textus, — bricht ab in' dem Kapitel De affinitate, Lib. VI 416) ; zu Anfang häufiger, dann vereinzelt Interlinearglossen ; 1.1897" leer. C£.: Die Handschriften (siehe Hs. S,), S. 64 s. Codex Stuttgart, Landesbibliothek HB XII 13, Pap., a. 1348/1352, 178 f. Inhalt: f. 224 lee

f. 27-174": Pastorale nouellum Rudolfi (Textus, — Anfang verloren, setzt ein mit Prol. 53), mit zahlreichen Interlinearglossen und anfänglich dichten Marginalien; f. 175-177 :Tituli capitulorum et eorum que sub capitulis continentur ;

L.:177*«158*: leer. Datierung: [f. 174": Anno domini M°. CCC. wicesimo quinto, sexto decimo kalendas Octobris indictione octaua conpletus est iste liber in ciuitate Constanctensi deo gracias. Zu dieser Datierung vgl. P.G. MonEL, Der Geschichtsfreund 21, 1866, S. 134 Anm. I]. Cf.: Die Handschriften (siehe Hs. S,), S. 65. Sa

Codex Sangallensis 695, Pap., a 1354, 214 f. (16) Inhalt: f. 3-211: Pastorale nouellum Rudolfi (Textus), mit Interlinearund Marginalglossen. Datierung: f. 211: Finitus est iste liber Rotwile a Iohanne Dominico Mündli Nonas Maji anno domini 1354, indictione quarta. Ct.: Verzeichniss der Handschriften der Stiftsbibliothek von St. Gallen, herausgegeben auf Veranstaltung und mit Unterstützung des Kath. Administrationsrathes des Kantons St. Gallen. Halle 1875, S. 227.

(16) Der Codex Sang. 734 (s. XIV), f. 17-217 (siehe H. WALTHER, Initia carminum ac versuum Medii Aevi posterioris Latinorum. Góttingen 1959, Nr. 17244) enthält nicht den Text, sondern nur einen Kommentar zum Pastorale nouellum.

EINFÜHRUNG

XIX

Codex Selestat, Bibl. mun. 20, Pap, a. 1444— 20. Juli 1446, 353f. Inhalt: f. I'-12": Register zu den ersten zwei Büchern des Pastorale

nouellum ; Í. 13: leer;

f. 14-353”: Pastorale nouellum Rudolfi (Textus, — Lib. I-II-III), mit Interlinearglossen und Kommentar. Datierung: f. 166": Ffinitus est liber iste feria secunda ante incarnationem X pisti anno M? CCCC? uicesimo 3" (Diese Datierung scheint dem Archetyp zu entstammen, vgl. Catalogue des manuscrits, unten) ; f. 174°: Finitur registrum tercii libri pastolaris (sic), hora quinta, proxima feria quarta ante festum M arie M agdalene, anno domini MCCC Co X X X X V I0: Cf.: Catalogue des manuscrits (siehe Hs. C), S. 337. Se,

Codex Sélestat, Bibl. mun. 43 (21), Pap., a. 1o. rg 17. Juli 1446, 420 f. — Fortsetzung der Hs. Se. Inhalt: f. r'-12": Register zum vierten Buch des Pastorale nouellum ; f. 13'-14Y: Fortsetzung des Kommentars zu Lib. III des Pastorale nouellum ;

f. 15: leer; f. 167--420*: Pastorale nouellum Rudolfi (Textus, - Lib. IV-V-VI]) mit Kommentar und Interlinearglossen. Datierung: f. 12*: Ffinitur registrum quarti libri pastoralis proxima dominica hora quarta ante festum Marie Magdalene anno domini 1446? (diss

f 14": Explicit liber iste, laus sit tibi, Criste. Anno domini milesimo C°C°C°C? X X XXIIII in uigilia Corporis X pisti infra horam septimam et octauam etc. (Diese Datierung bezieht sich auf Lib. III); f. 194": Explicit liber quartus pastoralis ber magistrum Ieronimum in proxima dominica ante festum sancti Iacobi anno domini M? CCCCX X X XV anno etc. Cf.: Catalogue des manuscrits (siehe Hs. C), S. 347. Se,

Codex Sélestat, Bibl. mun. 67, Pap., a. 9. Aug. 1437, 368 f. Inhalt: f. 17-360": Pastorale nouellum Rudolfi (Textus), mit dem Kommentar des Johannes Müntzinger; f. 3617-368" :Incipiunt tituli capitulorum et eorum que continentur sub capitulis huius libri. Datierung: f. 360°: sub anno ab incarnatione domini millesimo quadringente-.. simo tricesimo septimo in uigilia sancti Laurentii martiris completum est presens librum (sic).

XX

EINFÜHRUNG Cf.: Catalogue des manuscrits (siehe Hs. C), S. 359.

St

Codex Strasbourg, Bibl. nat. et univ. 93, Pap., a. 1341, 145 f. Inhalt: f. 1-143": Pastorale nouellum Rudolfi (Textus), mit Interlinearund Marginalglossen und vielen Zeichnungen; f. 144: Register zum Pastorale nouellum ; f. 145: Arbor consanguinitatis. Datierung: f. 143": Anno domini M? CCCXL primo. Qui magister prefatus fuat prepositus ecclesie Episcopalis Celle necnon canonicus maioris ecclesie Constanciensis. — Cf.: Catalogue des manuscrits (siehe Hs. C), S. 407. Codex Vindobonensis 3349, Pap., s. XV, 187 f. Inhalt: f. '-184Y: Pastorale nouellum Rudolfi (Textus), mit einem “Accessus" (Inc.: In secularium librorum sciencia ;, Expl.: principali mentis intencione hoc modo Prorupit), Interlinear- und Marginalglossen ; f. 185'-187': Register zum Pastorale nouellum. Cf.: Tabulae codicum manu scriptorum praeter Graecos et Orientales in bibliotheca Palatina Vindobonensi asseruatorum, edidit Academia Caesarea Vindobonensis. Vindobonae 1868, Vol. II,

S. 264 s. Codex Vindobonensis 3972, Pap., s. XIV, 66 f.

Inhalt: f. 17-60": Ein Index zum Pastorale nouellum von späterer Hand und das Pastorale nouellum Rudolfi (Textus); f. 60"-62": De confessione (Inc.: Hereticus similiter Iudeus ; Expl.: est proditor confessionis); der Rest fehlt. Cf.: Tabulae codicum (siehe Hs. V,), Vindobonae 1869, Vol. III, S. 12% Codex Würzburg M. p. th. f. 148, Pap., a. 1342, 80 f. Inhalt: f. 1'-80': Pastorale nouellum Rudolfi (Textus), mit Kommentar, Marginal- und Interlinearglossen. Datierung: f. 80°: Explicit pastorale nouellum Rudolfi de Liebegh ... Completum anno domini M. CCC. XLij =. XV. kal. Iunii.

Codex Zürich C 66, Perg., s. XIV, 44 f. Inhalt: f. 11-44”: Pastorale nouellum Rudolfi (Textus), mit Interlinearund Marginalglossen.

EINFÜHRUNG

XXI

Cf.: Katalog der Handschriften der Zentralbibliothek Zürich. Vol. I. Mittelalterliche Handschriften von LEO CUNIBERT MOHLBERG. Zürich 1951, S. 38 s. Codex Zürich C 124, Pap., s. XV, 153 f. Inhalt: f. 17-153": Pastorale nouellum Rudolfi (Textus, — Prologus und Lib. I 1-112 fehlen). Cf.: Katalog der Handschriften (siehe Hs. Z,), S. 60. 3.3.4. Die Handschriften und ihr Verhältnis zueinander

Um die Beziehungen der Handschriften untereinander zu durchleuchten, haben wir den Prolog und die ersten zwei Bücher auf

die Plus- und Minusverse untersucht. Die in diesem Abschnitt vorliegenden Plusverse weisen eine deutliche Verwandtschaft zwischen den Handschriften M, und M,, aus: M ,M,,:1 392ab = 393ab 400ab 443ab 466ab 498a 501a 543a; II 82a 88ab 120a 177bc 453ab 503a 571a 844ab gobab. Überdies gibt es Plusverse, die nur in M, oder M;, überliefert sind: M ,: Il 82b 177a 6272a-e; M;;:I 119a 278ab 422a. Weiter lässt sich aus den Plusversen noch die Verwandtschaft der folgenden Handschriften erkennen: M ,M&W : II 920a 928ab 939ab 940a 945a 948a 963a 983a 993a ; M,Msg: II 352a 928ab 940a 945a 948a. Die Minusverse bestátigen nur die enge Verwandtschaft zwischen M , und M;, (M ,M ,, om.:1172 401; 11 89 178-180 226 887) und bezeugen sonst keine neuen verwandtschaftlichen Beziehungen irgendwelcher Handschriften. — Die Lesarten der Handschriften (Prolog bis II 500) bestátigen die soeben vorgeführten handschriftlichen Beziehungen ebenfalls; sie weisen zudem auf die folgenden hin: 1) M, M, M, Se: Prol. 18 (paruum in hunc); I 131 (et om.) 165 (sua om.) 355 (tenetur] tenentur) 538 (ubi] iubet) ; II 104 (Ihsus] ipse) 119 (simus] sumus) 123 (et] de) 149 (istud] Xpistus) 403 (constituerunt] constituere) 422 (hanc] hinc) 445 (astet] astat) 455 (inde] inque; canit] cantat). Ausserdem haben in dieser Gruppe die Handschriften M ;, Se, noch das meiste Sondergut: I 155 (si] sed) 164 (uasa om.) 180 (sit bonus) 181 (si] uel; contulit] tulit) 197 (uuas] oua) 204 (rege mortis) 209 (qui om.) 219 (baptisatur) 539 (tradi] fraudi; uere] ueteri) 557 (hinc ut); II 30 (et om.) 122 (repetatque] repetat) 150 (quod] quot) 155 (quod] quot; subiecto om.) 158 (quod] quot) 218 (impulsum] inpulsu) 312 (delectat] delectant);

XX

EINFÜHRUNG Cf.: Catalogue des manuscrits (siehe Hs. C), S. 359.

St

Codex Strasbourg, Bibl. nat. et univ. 93, Pap., a. 1341, 145 f. Inhalt: f. 1-143": Pastorale nouellum Rudolfi (Textus), mit Interlinearund Marginalglossen und vielen Zeichnungen; f. 144: Register zum Pastorale nouellum ; f. 145: Arbor consanguinitatis. Datierung: f. 143°: Anno domini M^ CCCXL rimo. Qui magister prefatus fuat prepositus ecclesie Episcopalis Celle necnon canonicus maioris ecclesie Constanctensis. Cf.: Catalogue des manuscrits (siehe Hs. C), S. 407. Codex Vindobonensis 3349, Pap., s. XV, 187 f. Inhalt: f. 17-184°: Pastorale nouellum Rudolfi (Textus), mit einem " Accessus" (Inc.: In secularium librorum sciencia ;Expl.: Principali mentis intencione hoc modo prorufit), Interlinear- und Marginalglossen ; f. 185'-187' :Register zum Pastorale nouellum. Cf.: Tabulae codicum manu scriptorum praeter Graecos et Orientales in bibliotheca Palatina Vindobonensi asseruatorum, edidit Academia Caesarea Vindobonensis. Vindobonae 1868, Vol. II,

S. 264 s. Codex Vindobonensis 3972, Pap., s. XIV, 66 f. Inhalt: f. 1-60": Ein Index zum Pastorale nouellum von späterer Hand und das Pastorale nouellum Rudolfi (Textus); f. 60"-62" :De confessione (Inc.: Hereticus similiter Iudeus ; Expl.: est proditor confessionis); der Rest fehlt. Cf.: Tabulae codicum (siehe Hs. V,), Vindobonae 1869, Vol. III, S. 128. Codex Würzburg M. p. th. f. 148, Pap, a. 1342, 80 f. Inhalt: f. 1'-80': Pastorale nouellum Rudolfi (Textus), mit Kommentar, Marginal- und Interlinearglossen. Datierung: f. 80": Explicit pastorale nouellum Rudolfi de Liebegh ... Completum anno domini M. CCC. XLij =. XV. kal. Iunii.

Codex Zürich C 66, Perg., s. XIV, 44 f. Inhalt: f. 17-44”: Pastorale nouellum Rudolfi (Textus), mit Interlinearund Marginalglossen.

EINFÜHRUNG

XXI

Cf.: Katalog der Handschriften der Zentralbibliothek Zürich. V ol. I. Mittelalterliche Handschriften von LEO CUNIBERT MOHLBERG. Zürich 1951, S. 38 s. Codex Zürich C 124, Pap., s. XV, 153 f. Inhalt: f. 17-153": Pastorale nouellum Rudolfi (Textus, — Prologus und Lib. I 1-112 fehlen). Cf.: Katalog der Handschriften (siehe Hs. Z,), S. 60. 3.3.4. Die Handschriften und ihr Verháltnis zueinander

Um die Beziehungen der Handschriften untereinander zu durchleuchten, haben wir den Prolog und die ersten zwei Bücher auf die Plus- und Minusverse untersucht. Die in diesem Abschnitt vorliegenden Plusverse weisen eine deutliche Verwandtschaft zwischen den Handschriften M, und M,, aus: M ,M,,:1392ab = 393ab 400ab 443ab 466ab 498a 501a 543a ; II 82a 88ab 120a 177bc 453ab 503a 571a 844ab gobab. Überdies gibt es Plusverse, die nur in M, oder M;, überliefert sind: M ,: U 82b 177a 627a-e; M ,,:I 119a 278ab 422a. Weiter lässt sich aus den Plusversen noch die Verwandtschaft der folgenden Handschriften erkennen: M ,M&W II 920a 928ab 939ab 940a 945a 948a 963a 983a 993a ; MM: II 352a 928ab 940a 945a 948a. Die Minusverse bestátigen nur die enge Verwandtschaft zwischen M , und M;, (MM, om.:1172 401; I1 89 178-180 226 887) und bezeugen sonst keine neuen verwandtschaftlichen Beziehungen irgendwelcher Handschriften. — Die Lesarten der Handschriften (Prolog bis II 500) bestátigen die soeben vorgeführten handschriftlichen Beziehungen ebenfalls; sie weisen zudem auf die folgenden hin: M;s Se: Prol. 18 (paruum in hunc); I 131 (et om.) 165 1) MM, (sua om.) 355 (tenetur] tenentur) 538 (ubi] iubet) ‚II 104 (Ihsus] ipse) 119 (simus] sumus) 123 (et] de) 149 (istud] Xpistus) 403 (constituerunt] constituere) 422 (hanc] hinc) 445 (astet] astat) 455 (inde] inque; canit] cantat). Ausserdem haben in dieser Gruppe die Handschriften M, Se; noch das meiste Sondergut: I 155 (si] sed) 164 (uasa om.) 180 (sit bonus) 181 (si] uel; contulit] tulit) 197 (uuas] oua) 204 (rege mortis) 209 (qui om.) 219 (baptisatur) 539 (tradi] fraudi; uere] ueteri) 557 (hinc ut); II 30 (et om.) 122 (repetatque] repetat) 150 (quod] quot) 155 (quod] quot; subiecto om.) 158 (quod] quot) 218 (impulsum] inpulsu) 312 (delectat] delectant);

XXII

EINFÜHRUNG

es folgen: M, M, Ser: 1139 (determinet] determinat) 167 (ut] quod) 186 (ueterum] ueteres) 432 (agas] agat) 482 (donarit] donauit); II 186 (speciale] spirituale) 261 (hostia] ut hostia) 313 (tibi om.) 369 (ut] quod) 402 (seruit] fuit); - M; M, Se:I 28 (rursum] rursus) 31 (quod] ut) 122 (sumere quem) 125 (reperire] operari) 127 (res] res signum) 309 (perspectis] prospectis) 492 (nec .. hec] non licet hec seiungi) 499 (uitandum] sit uitandum); II 366 (oreque] ore) 402 (specialiter] spiritualiter); — M,Mj,5Se:Iro (condempnauit] condonauit) 163 (sacrando] consecrando) 184 (rediuerit] redierit) 389 (quedam] quondam) 453 (regis sit); II 118 (uel om.) 419 (sistit] sistat); — M, Se: I9o (lauacri] lauacrum ;quid om.) III (sepe uariis rapitur intentio) 197 (ut] quod) 273 (adhuc uiuus) 288 (sumens ne) 301 (namque] nam);1I 450 (dicta om.) ;— M , Se,:162 (resumentem] tem) 249 (saluificauit] sanctificauit) 504 (in om.); om.) 460 (nulla] missa); - M, M, M ,,:1129 (suadeat] II 58 (Ihsus] Xpistus) 101 (exornat] exornet) 384 aliquid) 480 (deque] atque) 490 (uidet] uiderit).

resurgenII 451 (sit nec quis); (aut quid]

M, Vi: Prol. 48 (de] in); I 31 (quod] hoc quod) 104 (uel] et) 191 (proprie] quippe) 270 (tamen] datur ss. uel tamen) 273 (reputatur] reputetur) 512 (solum] soli); II 17 (que] quod) 65 (ut hiis) 69 (panis] panisque) 93 (addatur] nil addatur; uel] nil) I04 (nam] namque) 107 (sit non] ac non) 232 (uenerit] uenerat) 278 (bannitur] ius bannit) 352 (sic domino populoque] sic populo sic dominoque). Co

E O: I 477 (putet] putat); II 18 (proment] promens) 123 (inde] deinde) 133 (traiectio] transiectio) 189 (se] sese) 425 (recitabatur] recitabat) 490 (homo om.) — vgl. E M, MO V,:II3ro (illis) istis).

= O Z;: I 445 (respergi] resperge); II 46 (nouum] multum) 174 (sensu] sensum) 252 (tantum] tamen) 303 (totus Ihsus esset) 475 (corda leuare] cor leuare) - vgl. £O Z,:I 444 (officit] efficit). CA—

Eine weniger enge Verwandtschaft folgenden Handschriften-Gruppen:

a) BEnM,M,sM;,

existiert zwischen den

M,,OSaSe, V,W ZZ,

BEnM,Se,V,: Il 442 (ius officio) B M,MgOSt: II 270 (scandala] scandula) B M,5,:1277 (fundentur] fundetur) B M; Ms: II 198 (conuiua] conuiuia)

- vgl

BM;MegSe,Z,: I 172 (illud] illa) B M,MgW: II 256 (bona om.) B M: Il 279 s. (colligat] presbiter ;presbiter] colligat) BO: I 535 (illo] in illo) B Se,: I 238 (rursus] rursum)

EINFÜHRUNG

XXIII

BV,: 1207 (possederat] possiderat) EnM .M,M,Z,: II 215 (donec domini) En M,M,Z,; I 443 (post] tunc) En M, Sa. Il 292 (lucerna] laterna) En M,: I 341 (post] cras) EnM ‚M, M; V;:II 438 (septuagesima] quadragesima) EnM Ma IG: Il 490 (quam] que) En M; Sa: I 275 (constet] constat) M,M,M,Mg:1 497 (ista] illa) M ,M; Ms,:I 289 (sic iam) 492 (seiungi nec) 5or (ut om.);I169 (uini] in) 116 (quod] et) 167 (nichilo] nullo) 228 (Zacheoque] Zacheo) M;,M;MgMs: U 155 (illic] istic) M, M; MgMyg:1I177 (accidua] accidentia) 81 (uicit] uincit) 153 (reperiri] reperire) M,M;Mg0O:I 239 (siue] aqua siue) M,M;MgW Z,: U 1x13 (fermentumque] fermentum) M, M; M;Z,: II 127 (ecclesieque] ecclesie) M, Ms: I 499 (uitandum] uitandum uel) 501 (nichil] nil); II 1 (periti] Latini) 20 (clamemusque ueri) Msg: II 21 (illos] istos) 246 (ut] uel) 60:1 320 (primus] prius) e St: I 221 (non om.) 20$;: II 207 (fiet] fiat) ON DB D M 0S, I 543 (sueuit] consweuit) xd 369 (Petrum] puerum) DD HH 274 (tantum] tamen) ; V4: II 291 s. (hoc] hanc; uelatum] uelatam) M My A (et] ut) HM ?,0 Z4: II 339 1245: II 308 (deuoteue] deuoteque) : Prol. 42 (lactentis] lactantis) W : II 240 (causa hic) & W Z,: Il 375 (cadit] cadat) Qa Qn MMO: I 482 (donarit] donauerit) 324 (significans] signans) i M;MgOW:I 132 (ipse] ille); II 119 (sed] sit) M, Mg: II 22 (commodet] comedet) M&gMgO Sa: I 92 (accedat) Mg0O SaW : II 66 (deitate] deitati) M,V;:I 418 (lauacrum] fontem) M, M,: II 170 (super] supra) MO: II 22 (nosse] noscere) 187 (suscipit] sumpserit) MgO Sa: 1 558 (are] aure) M30Z,: II 250 (apparet] appareat) 251 (illis] istis) MgSaV,Z;:I 303 (siue] dum) MsZ;: i 175 (permittitque] permittit); II 129 (ueniat] ueniet) M;,SaSe;:1253 (omnes] homines) OSaW: ü 411 (hec] sed) A

ERE RISREUDORERETEE BER

XXIV

EINFÜHRUNG

O Se,:195 (illa] ista) 337 (plebs] lex) 405 (baptismum] baptismus) 425 (puro] pure) O V;:I 501 (ualebis] ualebit) Sa Se, V;: I 167 (cetera] terrea) Sa St V,Z,: 183 (amisit] amiserit) Sa V;: II 18 (promant] promat) Sa Z,: 1 82 (modo] inde) Se, V,Z;:I236 (admixtis] exmixtis) V,Z;:I Sri (nos om.); II 218 (refrigerat] refrigeret)

b) M;M, Mi; My S, Se, Se,, — vgl.

M,M, Se, Se,: 1137 (si om.)

x1

M, M, Se,: I 49 (rectissimus] sanctissimus) M M;$ Se, Se,: I 552 (sacranda] sacrando) M4 M, Se; Se,: II 135 (nascens] natum) M, M1;S,Se;: I 379 (det [dat M,,] presul) M ,5 Se; Se4: I 486 (tutorem] tutore) M, Se: I 396 (tribuatque] tribuat)

c) CEEn MM,

MyMg S:5Sey Se; SUV; Z,Z;

C En Z,: I 473 (terminat] tollat) C Se: I 515 (deum rubore) E EnS,S, St: II 304 (om. uers.) E M;:II 19 (uideamur] uideantur) E M,M,: II 176 (maiestatis) maiestatis est) 199 (ut] et) E Se,: I 280 (opponit] apponit) M,S,: II 300 (et om.) M,S,Se,: II 428 (Damasus] Damascenus) M,St: II 281 (sibi sumat) M,St: I 270 (lauanda] lauandam) M, S, St: II 344 (hoc est) 5,5e,: II 82 (morem] mortem) 5,51 Z;: II 425 (recitabatur] recitabitur) 5, V;: II 263 (tale om.) Se, St: I 463 (recta) sancta) St V: II 2 (is om.).

4. DIE EDITION

Für die Edition des Pastorale nouellum haben wir die oben beschriebenen 30 Handschriften benutzt. Da die in 3.3.4. festgestellten Handschriften-Gruppen sich nicht wesentlich voneina nder unterscheiden — nur die Hss. [En]M ,M;, weisen, im Ver-

hältnis zu dem Rest der Handschriften, auflällig viele Plusverse

auf — und da ausserdem grundsätzlich gilt, dass jede Handschrift

EINFÜHRUNG

XXV

Wichtiges zur Textkonstitution beitrágt, gründet unsere Edition des Pastorale nouellum sich auf alle 30 Handschriften. Dass wir uns also nach der allgemeinen Beschaffenheit aller Handschriften(Gruppen)

richten, muss

unseres Erachtens selbstverstándlich

auch bestimmte Konsequenzen für den Lesartenapparat haben. Aus dem Lesartenapparat muss nämlich hervorgehen, warum in den Text eine gewisse Lesart aufgenommen wird und welchem tatsächlichen Zustand in den Handschriften diese Lesart entspricht. In unserem konsequent “negativ” eingerichteten Lesartenapparat werden die Lesarten, welche den kritischen Text stützen, und die Siglen der jene Lesarten bezeugenden Handschriften nicht verzeichnet; der Apparat berücksichtigt also nur die dem kritischen Text widersprechenden Zeugen mit ihren Lesarten. Für die Orthographica waren einige Ausnahmen nötig. Die Orthographie unseres kritischen Textes richtet sich nach der allgemeinen Beschaffenheit der Handschriften. In einigen wenigen zweifelhaften Stellen jedoch, deren Lesarten der Apparat nennt, haben wir die orthographische Lesart der áltesten Handschrift(en) bevorzugt. Und weiterhin bleiben die bloss orthographischen Varianten dem Lesartenapparat fern, damit dieser nicht überlastet und daher unübersichtlich wird. Ausser dem kritischen Text und dem Lesartenapparat enthált unsere Edition des Pastorale nouellum einen Apparat mit Anmerkungen, welche die von dem Autor benutzten Quellen, stilistische Anklánge und Zitate vermerken und welche, vereinzelt, die zwi-

schen schwierigen Lesarten getroffene Entscheidung sowie seltene Bedeutungen, Wórter und schwer verstándliche Stellen — letzteres zumal mit Hilfe der aus den Handschriften herangezogenen Glossen — erkláren bzw. erláutern. In diesem Apparat zitieren wir die klassischen und die postklassischen profanen Autoren nach dem Abkürzungenverzeichnis (das die Schriftsteller, ihre Werke und die Editionen enthált) in: Oxford Latin Dictionary, Fasc. L Oxford 1968, S. IX-XX, die altchristlichen Schriftsteller

nach demjenigen in: A. BLAISE, Dictionnaire latin-frangais des auteurs chrétiens. Turnhout (Brepols) 1954, S. 9-28, und zum Schluss die mittellateinischen Autoren nach dem Abkürzungenverzeichnis in: A. BLAISE, Lexicon latinitatis medii aevi. Turnhout

(Brepols) 1975, S. XV-LXVIII.

5. TABELLE DER SIGLEN

5.1. Die Handschriften

B

= Hs. Basel, Universitätsbibl. A. X. 136!

C

— Hs. Colmar, Bibl. mun. 660

EINFÜHRUNG

XXVI E En M, M, M, M, M, Mg M, Mg M, M;, Mg M;, O S, S, 5, Sa Se, Se, Se, St V, V, W Zv Z,

= = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = iss =

Hs. Eichstätt, Hochschulbibl. 743 Hs. Engelberg69 Hs. München clm 4370 Hs München clm 4371 Hs. München clm 4372 Hs. München clm 4702 Hs. München clm 6729 Hs. München clm 7017 Hs. München clm 12265 Hs. München clm 14250 Hs. München clm 15302 Hs. München clm 16430 Hs. München clm 17664 Hs. München clm 24807 Hs. Oxford, Bodleian Libr. 21707 Hs. Stuttgart, Landesbibl. HB XII r1 Hs Stuttgart, Landesbibl. HB XII 12 Hs Stuttgart, Landesbibl. HB XII 13 Hs. St. Gallen 695 Hs. Sélestat, Bibl. mun. 20 Hs. Sélestat, Bibl. mun. 43 (21) Hs. Sélestat, Bibl. mun. 67 Hs. Strasbourg, Bibl. nat. et univ. 93 Hs. Wien 3349 Hs. Wien 3972 Hs. Würzburg M. p. th. fol. 148 EHSIZücichiG66 Hs:Zürich C 124

5.2. Weitere Abkürzungen in dem Apparat der Lesarten und der Anmerkungen add.

— addidit, addiderunt

cett. com. del. eras. gl. in marg. : man. post.

— = = = = = = =

codices ceteri eX ... in ... correxit delenit erasit glossa in margine lege! manu posteriore

om.

= omisit, omiserunt

Ss:

= suprascripsit

ANDRIEU I,

II, III

= M. ANDRIEU,

Le Pontifical Romain

au moyen-

äge. Vol. I (Le Pontifical Romain du 12° s.), II (Le Pontifical de la Curie romaine au 13° s.), II (Le Pontifical de Guillaume Durand, 13° s.). Città del Vaticano 1938-1941.

EINFÜHRUNG BHL

XXVII

z Bibliotheca hagiographica latina antiquae et mediae aetatis, ed. socii Bollandiani. 2Bde. Bruxel-

les 1898-1901; Suppl. editio altera, ebd. 1911. BLAISE Dict. = A. BLAISE, Dictionnaire latin-frangais des auteurs chrétiens. Turnhout (Brepols) 1954. DLAISE Lex. s A. BLAISE, Lexicon latinitatis medii aevi. Turnhout (Brepols) 1975. BLAISE Voc. = A. BLAISE, Le vocabulaire latin des principaux themes liturgiques. Turnhout (Brepols) 1966. C = Corpus Christianorum seu nova Patrum collectio. Turnhout — Paris 1953ff. CSEL = Corpus scriptorum ecclesiasticorum latinorum. Wien I866fl. DC = Dv CaNwcE (CH.), Glossarium mediae et infimae Latinitatis, nouvelle édition de L. FAvRE. Paris

1883-1887. Decr.

= Decretum Gratiani, emendatum et uariis electio-

DUCHESNE

nibus simul et notationibus illustratum. Paris 1891. PL 187. = L. DUCHESNE, Le Liber Pontificalis. Bd. LII. Paris 1886-1892. = Lexikon für Theologie und Kirche. Freiburg

LU LFK MGSS N

PL WALTHER

19571.

bee

s

!

= Monumenta Germaniae Historica, Scriptores. Hannover — Berlin 1826ff. = Anmerkung zu -; z. B. IYoN = AnmerkungzulI IO. = Patrologia Latina, hrsg. v. J. P. MiGNE. Paris 1878ft. = H. WALTHER, Proverbia sententiaeque latinitatis

medii aevi. 5 Bde. Góttingen 1963-1967.

Us E

3

DR

MEX i3 zt 2B

'

Ex

? B HE u

Ponte =

re

oH iir e)

Lr

Bu

nh deo

nu

zi

M RN a

Ev

Adoos una Lf

are

"i HM

,

libi

u A =.

d inu TL. tales IIT

Gi

kr Á a" * "ua

T. re

e BE

A

=,

>

refi 1 (al osé) Turni

i i YER

H

N

(EAE

Ld

En

B

gie £o

ma fü n

Sui "o

Diu

An Sally Pe rur B

n

:

TE aud

"rd

=

GÀ m

E

2596 M

]

x1) > xrio) p

nn? T

?bumo3 ih

-

FH

Ba

an

RL

PP FE -

=

99-1004 -

»

imis zn

[2

20d ı

22459€ YAM

*

^

&

y mar

18

2

.

HP

A

=

X

5

od

UOI

aga l

au

PROLOGVS Sanctorum sacra uerba patrum decretaque Rome Pontificum uariis diffuse tradita libris,

MA

IO

In quibus eterne reperitur causa salutis, Pro grauitate sui pro defectuue librorum Qui legat est rarus, qui sic intelligat ut sunt Rarior est, sed qui seruet rarissimus ex hoc. Causa subest : torpore graui confundimur, ymmo Quosdam paupertas retrahit, ligat immoderatus Quoslibet eris amor; lucrosis artibus ergo Inuigilant, plures Y pocras uel Iustinianus Discipulos quam Xpistus habet. Color optimus ergo Ecclesie mutatus hebet lapidesque sacratos Auro fuscato, caput accipit omne uiarum.

PROLOGVS,;2 diffuse] cf. Cic. Tusc. 3, 10, 22. 3 eterne ... salutis] cf. Hebr. 5, 9; Cypr. Ad Demetr. 23. 25 Bon. pat. 5; Leo-M. Serm. 47, 1. 4 grauitate] cf. Hor. S. z, 1o, 54 Ef. 2, 1, 59 Ars 222. 7 torpore graui] Ou. Met. 1, 548; vgl. Verg. A.

12, 867. 8s. ligat amor] cf. Hor. S. 2, 3, 78; Inu. 14, 138; Verg. A. z, 349; Eccli. IO, IO. 10 Ypocras] i. medicina gl. Mio Mi; Iustinianus] i. ius canonicum gl. Mio, ius ciuile gl. $j, ius positiuum gl. Mj;. 11 color] honor gl. M;;, scientia sacre doctrine g/. Ez. 12 Japidesque] clericos gl. En $, $,; vgl. Aug. Psal. 8x, OT. 13 fuscato] cf. Sid. Carm. 7, 505.

Causa efficiens huius libri fuit Rudolphus de Lubegg canonicus Constantie. Incipit liber pastoralis nouellus editus a uenerabili magistro Rudolfo de Liebegg. Pastorale Rudolphi metricum B, Causa efficiens magister Rudolfus de

Liebegg E, Incipit pastorale nouellum de sacramentis et aliis (aliis om. Z;) traditionibus ecclesiasticis Ez $e, Z;, Pastorale nouellum Rudolfi de Lübeck metrice man. post. M4, Incipit pastorale nouellum de septem sacramentis ecclesiasticis M;, Assit in principio sancta Maria Ms, Primus et secundus liber noui

pastoralis magistri Rudolfi de Libeck cum tabulis uersuum M,, Incipit prologus in pastorale nouum magistri Rudolfi de Liebeck Constantiensis ecclesie decani

man. post. M,o, Rudolfus auctor uel conpilator huius libri man. post. $, Incipit registrum in primum librum pastoralis noui Se), Rudolphus de Liebegge man.

post. St, Incipit pastorale nouellum Rudolf Vj. PROLOGVS] B M, M4 M, M;o $a W, Liber primus O Prol. 1-56 perd. Mi Z5,

Prol. 1-52 perd. S, 4 Pre ... pre B M, S, Se, Z,, Pre ... pro E Me M;;, Per ... pre M;, Per ... pro 5; Pro ... pre Se, defectuque C M; Mg M; Se; 5 legit Se; carus O quisic]quis $e, — 6sedom. $a ^ quiseruetsed Em — seruat EO

rarissima Sa St

perpaupertas Sa Se; Iustianas O habet O Se,

7 torpore M, M; M; Ms V; W Zi, corpore cett.

retrahat B

9 partibus Sa

ergo] ex hoc C

8

10

11 quam] quam plures W 12 ebet M, M; Ms Ms Mio Se V, sacratas Se, 13 fucato M, M& M; V, fuscatos O

2 £5

20

"^

PROLOGVS

Plebs panem petit et non est, qui frangat eidem. Ne pereant igitur celestis fragmina mense Et neglecta cadant, ex multis paucula scriptis Grana legens precibus Rudolfus ego sociorum Victus in hunc paruum uolui compingere librum. Precipue tamen ecclesie septena beate Sacramenta canam, quandoque parumper et apte Digrediens; alia ponam, tamen haut aliena, Que morum medicis sunt commoda, taliter ipsum

:

Castigans, ut, quos librorum tardat egestas, 25

Istius inuitet breuitas, grauitate repulsos Alliciat leuitas, pudeat nescire ualentem Discere, tam modicam pigeat si tollere summam. Per metricos libet ire modos, breuis ut liber iste,

30

Imbibitus teneris, seris magis hereat annis. Et licet implicito mortalibus undique uinclis Sordescat mea uita michi uidearque pudendus Doctor eis, quorum me conuersatio transit,

Non tamen indignum certe reor esse nouumque, Prebeat humanis plumbi si fistula potum

14 panem petit] cf. Pl. 45.1, 3, 48; Gen. 47, 15 7;Mat.14,19

15,36

26,26; Marc. 6, 41

frangat] cf. Is. 58, 7 ; Ier. 16,

8,6.19; Luc.9,16

24,30; Act.2, 46 20,

721827235: UG or ero I6 2,827: 15s. fragmina ... cadant] cf. Mat. x5, 27; Marc. 7, 28; Luc. 16, 2x. 17 Rudolfus] Constantiensis canonicus doctor

decretorum gl. M,.

19 ecclesie ... beate] cf. Vinc.-Lir. Comm. 16, c. 659. 28 teneris ... annis] cf.

imbibitus] cf. Archipoeta xo, 13, 2; Gualt.-C. Alex. Arg.I,I

Ou. Met. 15, 201.

0

33 plumbi fistula] cf. Hor. Ep. x, xo, 20; Aus. Ep. 6, 2.

14 et non] nec M;

16 cadent E

precibus En MM; Mi;

hunc M; Ms Mio $e,

frangit My Se, frangant O

multa corr. multis B

ego Rudolfus S, paruum] per uim O

20 canam] canon M,, ponam Se,

Scripta E

15 nec $t

gramina

17 Rudolfus ego

18 ductus O depingere M;;

paruum in 19 beata Se,

parumper] paruum per M,, parum par

Mg aperte O 21 degrediens $e, alia] et alia Se, aut Se, 22 , morum corr. in marg. multum Mig comodat O 23 quis M; tradat E, tradat ss. tardat V, 24 inscius O inuitat E Ms, et mutet $, tarditate Ms, grauite Se, 25 alligat M; breuitas $e, pudeat] studeat Mj, pendeat Se, uólentem $, 26 se Se, 27 metricus $e, ire libet Mg modos] mores M, Se, 28 inbutus $a senis M; Ma, frater Se, habitat Mg 29 libet M, inplicita B ubique $e, uinculis E O, uinclus Se, 30 michi] in O 31 quoque Se, 32 terre Me, certum Mg rector Se;

PROLOGVS 35

3

Vsibus aut faciem Tersites pingat Achillis, Presertimque libro quia nil reperitur in isto Esse meum penitus, sed que dixere probati In uerbis factisque uiri: dumtaxat eorum Abreuiator ero. Nichil ergo meum nisi metrum Curtandique labor; sunt cetera pneumatis almi,

40

Omnes quo sancti sunt inspirante locuti. At tu, rethorici bone fons et origo fluenti,

45

50

Qui laudes etiam tenero lactentis ab ore Perficis et muti linguam facis esse disertam, Spiritus alme, ueni celesti nectare fauces Infusare meas! Placet in te tingere pennam Scripturo tua dona michi; tu luce serena Sic tenebras disperge meas, ut quodlibet in te — Id per te — liceat! De me diffido, sed in te Confido: dubiam dulcis rege nauta carinam Et ceptis ignosce meis, ignarus et audax

34 Tersites] pictor in disposito g/. Ms, uilissimus g/. Ez, pictor sic uocatus gl. M, M,, turpis uir gl. M;, ille homo distorsus g/. Mio; vgl. Ou. Met. 13, 233 Pont. 3, 9, 10; Iuu. 8, 269 8, 271 11, 31 Achillis] sc. illius uiri pulcherrimi g/. M;o, pulchri uiri gl. M;; vgl. Pl. Mil. 4, 2, 63; Verg. A. 6, 89; Gel. 2, xr. 37 uerbis factisque] cf. Plin. Ep. xo, 3(20), 3; Ter. Ez. 5, 4, 19 Haz. 4, 5, 12; Pl. Am. x, x, 15. 38

abreuiator| cf. Isid. Prooem. 89. 39s. pneumatis ... locuti] cf. Prud. Ham. 343. 41 fons et origo] Orient. Comm. x, 490; Flor. 3,6; Mozar. Sacram. p. 379; Prud. Cath. 6, 34. 42 tenero lactentis ab ore] cf. Ou. Met. x5, 201 Fast. 1, 351; Ps. 8, 5; Mat. 21, 16; Tert. An. 19; Prud. Peri. xo, 667. 43 muti linguam ... disertam) cf. Sap. xo, 21; Lact. Inst. 4, 15, 8. 44 spiritus alme] Vict. Aleth. 5. 44s ueni ...

meas| cf. Ennod. Ep. 18, 8. disperge] cf. Prud. Apoth. 474.

34 faciam E

46 luce serena] Verg. A. 5, 104. 47 tenebras 50 ceptis ... meis] cf. Ou. Met. rz, 2.

Terartes B, Thersites M;; O, Stersites Se,

35 presertimque BZ}, presertim cett.

Achilles E

quia] qui $e, que S,

nichil S;

36esseom.O probate Se, 37 factis M,S, Sa Zi 38 ero] esse Se; nil M5 Mio ergo] est E 39 curtandi M, $, labori M4 pneumatum AM; 40 quos EM; 41 rethorice B M, M; Ms Mio Mi; Sa Se Se; boni O fons] ros Se, fluentis M; V,, fluente Se, 42 laudas $a etiam om. Ms Mio teneor My lactantis M5 Mg Mg ore] ore superna Mio 43 esse om. O discertam M», discretam $,, desertam Se; 44

spiritus] sunt E

alme]etalme M;o

celestisO

facesO

45placeat Z,

pingere 5, 46 scripturi M,, scriptura Mio Se,, scripto O dono tua O libet $; 47 ut] et Se michi] nisi E, in tu M, dona] dona da $e; me corr. te $, 48 de]in M, V in te] in te confido Se, 49 nauta rege

5

nata Mg, nautam AM, Se;

cari Mo

50 meis] magis Se,

4

^

PROLOGVS

Qui tua uilis ego uili magnalia cantu Inculti sermonis aro! Sed qualiacumque Ad laudes sunt illa tuas, conatibus ergo Annue non duro, rerum suauissime, uultu

55 Et culpis, pie, parce meis, ad cuius honorem Hunc michi difficilem uolui sufferre laborem!

51 uilis ... uili] cf. Archipoeta 6, 19 2I

magnalia] cf. Exod. 14, 13; Deut. ro,

11, 2; Ps 70, 19.105, 21; II Mach. 3, 34; Act. 2, 11; Cypr. Ep. 59, 7 Bon. pat. 5;

Tert. Mare. x, 54 Vx. 2, 7 ; Hier. Did. spir. 52; Aug. Serm. 71,27

sermonis] cf. Hor. Ep. 2, 1, 233.

625 P Hn E37 22.

145,1.

52 inculti

53s. conatibus ... annue] cf. Verg. G. 1, 40 A. 9,

54 rerum suauissime] cf. Hor. S. x, 9, 5.

51qui]quod M, M; MO, quasSe — tu M; cantum $5 tanta $e, 52 sermone B

qualicumque E, qualiscumque Mg cumque Se,

5320

tibus BOV,,

cognatibus

ergo O auro M,

uili] uisi M4 M; oro M,, ars Sa

Incultus et mutus auro sed equalia-

ista B En M, M4 M; Mg Mio My; Se, ita Se,

Sa St

54 rerum] rex $e,

conan-

suauissima BE-

En M;M;M;;OS,S, suauissimo M; uulti E 55 parce pie Mg Mio piis O — parce om. M, Se, meis om. O, magis Se, amorem M; 56

michi] in Ms

difficile M4,

sustinere $r

LIBER PRIMVS CAP. 1

M^

De institutione sacramentorum

Fecerat in uiridi deus humanum paradyso Sic propria bonitate genus, quod gratuitis et Naturalibus hoc ornauerat undique donis, In sese quod homo cognosceret intus et extra Per sua facta deum, quem per duo tractus amaret, Viueret et soli famulans, feliciter illic

Emeritus tandem celestibus ut frueretur. Sed misere serpentis atrox uersutia primum Sic hominem ueteris media muliere fefellit,

Culpa bonis quod eum sua condempnauit in illis, Quam transfudit in omnes ex se progenerandos, Inque suam totam maculauit origine stirpem. Vidit enim mulier, quod delectabile lignum Aspectu, uetitum quod erat, pulcrumque fuisset 15 Et gustu predulce suo. Fructum tulit ergo Eius eoque suum cepit decepta maritum. Sic genus humanum periit, sic corporeis ex Sensibus erupit morbi totius origo. IO

LIBER I, 1 cf. Gen. 2, 23-25 ; Hugo-S. Vict. Sacram. 1,8col.313s.

^ 2ss.cf.

Gen. 1, 26ss. ;gratuitis] cf. Cypr. Test. 3 ; Hilar. Mat. 4, 26; Aug. Tract. eu. Io. 67,5;

Eugipp. Exc. p. 705, 3. 6 soli] deo gl. BS, V;; cf. Deut. 6, 13 xo, 20; Mat. 4, 1o.

uersutia] cf. II Cor. xz, 3.

8ss. cf. Gen. 3, xss.

8 serpentis ...

9 (serpentis ...) mulier ...

fefellit] cf. Prud. Cath. 3, 130. 11s. cf. Gen 3, 145s. 12 cf. Prud. Symm. 1, 72; Aug. Nupt. 1, 23, 26. 13ss. cf. Gen. 3, 6s. 18 cf. Gen. 3, 13ss.

LIBER PRIMVS] M,4$,Sa Zi, om. cett. De institutione sacramentorum (sacramenti Se V, 1 I 1-181 perd. My, I 1-112 perd. Z, paradiso MO 2 propria] propria sua Mg

genus quod om. O

et] que M;

natalibus M, ordinauerat Se; om. M; duo] sua Ms

6 post 9 M4, soli] soli deo Sa illi Mj; 9 hominem om. M;;

M5 MgO)] om. C M; Ms Mio hominem O paradyso] in bonitate] uoluntate bonitate O

3 naturalibus] et naturalibus M,,

Á se Mg

que W . cognoscet Mg

5

famulans] famem uis O, famulas Sr 10 bonis] hominis M4 ^ quod]sed

Ms, quod per O, om. V, eum] hominem M; dampnauit M,, condonauit M. Mio $6, commendauit corr. in marg. condemnauit M; 11 tradidit ss. vel

transfudit M,, tradidit V, ^ peragandos B, progenerandus O — 12atque O sua En M4 Msg Mio $ S4 St V, W originem O 13 quod] quod hoc M5 Ms signum corr. lignum Mio, signum Se, 15 gestu Se,, gustum O

0 $t

perdulce O egro St 16 cepit] cepit et M; M, decepit Ms, decipit ex] ex hoc M; corporis V, 17 sic corporeis] si corporeis M

18 eripuit M; Ms, ad O

6 20

25

EIBERSLA

Ergo superueniens medicus celestis et egrum Hunc magnum sanare uolens, qui saucius atque In sola medici fidens pietate iacebat, Sacramentorum sic sic pigmenta suorum Instituit, uirtus quod materialibus illic Sub rebus lateat operans diuina salutem: Non quod in hiis possit uis infinita ligari, Quin istis aliisque modis quod uult operetur. Sed rectum fuit, ut, sicut caro causa ruine

30

Spiritui fuerat, ita rursum spiritualis Per proprios sensus fieret caro causa salutis Vtque fides meritis expectet premia dignis — Credens, quod nequit humana ratione probari — Vtque bonos uitet homo corrumpentia mores Otia, fructifero quem dat natura labori,

Dum bene se sacramentis exercet in istis. Vnde dicatur sacramentum 35

A sacrando sacramentum dixere Latini. Quod fit dupliciter: uel tantum significando Rebus id in nostris, aut et simul efficiendo

Respicit hoc ueteris primum signacula legis Atque noue tantum noua sacramenta secundum. 19 medicus celestis] cf. 1 Cor. 15, 45 ; Tert. Pat. 15 ; Hier. Orig. Ez. bom. x, 2 Tract. Marc. p. 377, 14; Aug. Ciz. 5, 14 Conf. xo, 5, 4. 19s. egrum ... uolens] Magnum secundum

Augustinum:

Magnus

ubique iacebat egrotusgl. M,,. narum gl. St, cf. Tert. Ido]. xx. 40. 25 uis] sc. deus gl. My.

de celo descendit

medicus

quia magnus

22 sacramentorum „.. Digmenta] species medici-

23s. cf. Aug. Ciu. xo, 5 Ep. 138, 7 ; Isid. Ezym. 6, 19,

27ss. cf. ITim. 5, 16; I Petr. 3,18; Comm. Apol.

529 Instr. 2,8, 9; Aug. Nat. et or. 4, I9, 29.

32s. cf. Prou. 12, 1128, 19 ; Ou. Pont. 1,

5, 5; Stat. Theb. 7, 30 ; Cic. Ac.2,2,4 Att. 2, 14, x N.D. 1, 4, 7. 33 quem] hominem g. Sı, laborem gl. S,. 35 cf. Var. L. 5,180; Balbus, s.v. : sacramentum. 36s. cf. Cypr. Ep. 54, 1; Aug. Ci. 10, 5 Ep. 138, 7 ; Abael. Introd. ad theol. 1, 2, c. 984A ; Thom.-Aqu. $umm. 3, 6o, 2. 38s. cf. Aug. Faust. 19, 13 Psal. 73, 2 74, 12 Ep. 55,

M

3307028 2721 6207732.

19 et] ut 5, 20 saucius] sanidus M; 21 in] an Sa medice E uidens B $e, 22 sic sic] sic sint B $2 Se, St, sua sic Mj, — 23 uirtus] ut uirtus E quam O 24 latebat M;; 25 uis] uirtus uis B, uia E 26 modisque V; 28 fuit M, rursus M; M; M; Se, Spirituales E 29 per om. Msg, pro $e, figeret M,, fiet O 30 atque M, MO uides Mg expectat M, M, O Se,, expectat ss. uel expectet V,

quod] hoc quod M, Vi, ut M, MsSe,

corrumpta Se, 33 Vnde dicatur (dicitur om. Ms 36 36-39 om. efficienda Se, 38 Sacramenta noua M;

dant M,

32 bonus O

premiam M;

31

homo] bono O

34 exerceret B M; $a W) sacramentum] oz. C M; Ms M; Se, 35a M, quot O dupliciter] aut $e, 37 in id V; hic En M48, ueteres $, 39 noue] nouo Mg

LIBER I, 1-2

7

De sacramentis legalibus 40 Non dubitamus enim quedam tenuisse priores

Sacramenta patres, sed ab hiis discreta, quod ista Significant et sanctificant legisque uetuste Tantum significant: dant ista, quod illa figurant. Hiis prior ex Abraham sed precessisse probatur 45 Circumcisio, que, quod signabat, faciebat Detergens maculam, quam peccans intulit Adam Hiis, qui tunc domini specialis turba fuerunt. Hunc extra populum si qui sine lege fuerunt Sancti tunc, ut Iob rectissimus ille uirorum 30

55

Teste deo bonus et simplex, hos saluificauit Sola fides aut a patribus data forma litandi. Ammodo de priscis sacramentis nichil ad nos: Ante Ihsum uiua, post eius mortua mortem, Ast ewangelio que sunt resonante sepulta. CAP. 2 Quid sit sacramentum Est igitur sacramentum sub lege nouella Id, per quod sensibilium sub tegmine rerum Efficit occulte uirtus diuina salutem.

40s. priores ... patres] cf. Cypr. Ep. 69, 14; Hilar. Myst. 1, 13; Aug. Ep. 102, 2, 10 Peccat. 2, 47 Grat. Chr. 2, 37 Faust. 19, 11.13.16 Iob 3 Psal. 73,2 74, 12 lul. op. imp. x, 43 124 Gal. 19 Catech. 19, 32 20, 34 Cin. 7, 32; Hugo-S. Vict. Summ. 4, col. x20. 44ss. cf. illa] antique legis gl. Mi;. ista] sacramenta noue legis gl. Ma 2; Lact. Gen. 17, 9-12. 17, 23-27 ; Ioh. 7, 22; Act. 7, 8; Rom. 2,25 4, 1-17 ; Tert. Izd.

46 47 domini ... turba] cf. Prud. Peri. 5, 334. detergens maculam] cf. Cl. Eutr. 2, 10. 53 uiua] fuerunt gl. Vi, utilia gl. Ms. 49s. cf. Iob 42, 12; Tob. 2, 12.15. 54 sepulta] sc. ueteri lege i. deposita gl. M;.

Inst. 4, 17 ; Cypr. Ep. 64, 2; Aug. Serm. 210,5; Hugo-S. Vict. Summ. 4, c. x198.

legis De sacramentis legalibus] om. B Ez M; M, Se,, De sacramentis ueteris

M;o

40 dubitemus E quod ista] quasi O

41 distincta O quosdam M, Se,, quoddam M, et] uel M,, et etiam 5; 42 signant E illa M;

illa] ista 43 significat B, signant Ms legis O sanctificat B se B, processis corr. e precessiss 44 M, figurant] signant M; M; M5 M; Vi quod om. M; Ms M, om. que 45 $e, M; probato Ms M5 M, se processis

quod que V,

46 deteriens M;

macula M, $e;

peccans om. Se,

49 sanctissimus si]sed $e, — finecorr.legeSa peccatis E — 48tunc Se, 52 de priscis] Se Mg M; om. M,, uel aut aut] 51 Se, os 50 M; Ms Se; 54 M; mortua mortem Sa uiuum 53 Ihsu B depressis M; resonare O sepulchra Ms ntum ecclesie Quid sit sacramentum] om. B CE M, M, Se,, Quid sit sacrame 56 quid M4 S nta sacrame sint Quid M;;, M4 M5) om. (sint sint et quot

LIBERT 2

8

Quot sint sacramenta Sacramenta quidem sunt septem, scilicet ista: Vnctio, crisma, thorus, contritio, fons, cibus, ordo. 60

Sufficientia que sunt pugne spirituali: Prouehit intrantes lauacrum, sed bella gerentes Crisma, resumentem iuuat eukaristia uires,

Vera resurgentem contritio, sed morientes Vnctio confortat, pugiles thorus ipse nouellos, 65 Pro quibus inducit, animat sacer ordo ministros Bellorumque duces: bello nil deficit ergo. Hec signata reor in septem panibus illis, Ex quibus impleuit turbam Ihsus esurientem; Lotio que Naaman etiam septena figurat. Cottidie siquidem typice, ne deficiamus, Angelico nos pane cibat saluator et omnem Abluit a nobis per sacramenta reatum. Hec etiam septem puto significare columpnas, Quas ita supposuit domui sapientia structe, 75 Vt uirtute sua calcaret corda superba.

59ss. cf. Floretus 356ss.; ANDRIEU III, p. 327, 5.

62 crisma] "onction

postbaptismale"', siehe BLAISE Diet. s. v. : chrisma ; cf. Tert. Bapt. 7 ; Cypr. Ep. 70, 2; Hier. Lzcif. 9, c. 182; Aug. Petzl. 2, 104, 239 Ciz. 20, 10; Prud. Cat». 6, 128; Sacram. Gelas. 1, 44; Sacram. Greg. 77, 11; Floretus 368-371; Isid. Etym. 6, 19, 50. 63 contritio] = sacramentum penitentie, cf. Florets 372ss. 64 unctio] sc.

extrema, cf. Godef.-Vind. Ep. 2, 20, c. 83B ; Aelred. Geneal. reg. Angl. (PL 195) c. 715B; Petr.-Lomb. Sent. 4, 23, 1; Alan.-Ins. Defid. x, 41, c. 347 ; Floretus 485-488 tborus] cf. Floretus 512-532. 65 sacer ordo] cf. Floretus 489-511. 67s. cf. Mat. 15, 34 ;Marc. 8, 5-7; Bed. Mare. 8, 5s.

69 cf. IV Reg. 5, 14; Luc. 4, 27

lotio] sc. in Iordane gl. M,,, purgatio in Iordane g/. Me, purgatio in Iordane ab Elyseo gl. M;. 70 typice] cf. I Cor. (Vet. Lat) xo, 11; Hilar. Myst. 2, ır; Iren. 4, 20; Greg.-M. Mor. s, 40, c. 701A; Hier. Orig. Luc.20, c. 282B.

70s. cottidie ...

angelico pane ... cibat] cf. Prud. Ditt. 40; Tert. Marc. 4, 26; Aug. Serm. 57, 7, 7 ; Hier. Orig. Ez. 14, c. 826C ; P.-Nol. Carm. 24, 684. 755. cf. Prou. 9, 1; Prud. Psych. 868

Peri. 5, 32.

74 sapientia] Xpistus gl. Vi.

q5:ce- Ecco

exe

Quot sint sacramenta] M; Ms M;, W, Que sunt sacramenta 5; Sa V, V,, om.

cett.

58 quidam M; Sa

60 sufficienda O

spirituale M, My

61

intrante M, lauacrum intrantes M,, 62 resumente B, resurgentem M, Se,, presumentem Mig uiuat Se, 63 resumentem M,, resumente Se, 64 nouellus M;,, noueles O 65 producit O 66 illorumque Mg ducis E nichil $7 Post 66 tit. : Auctoritatibus probat M,, De autoritatibus quibus probat Mi; 67 67-127 om. Mg 68 Ihsus turbam M, M; Ihsus oz. O, deus $7 esurientum C 69 Neaman M;, Neman M,, Naamon M,, Naman

Ms, Naanan V; septem M4, septenam Se; figurant E 71cibat]cibatet $7? saluaturO — etomnemom. My

reatum]

omnem

reatum

Mg

M;M; MM; M;50 . 74quos M, 9

73

signare

70 offhiciamus Mg — omne W 72

ss. uel significare

suponit V,

stricte 5;

M,, signare

75 ut] quod

LIBER I, 2-3

9

Xpistus enim patris sapientia taliter istam Condidit ecclesiam, sacramentis quod eandem Inniti uoluit septem, per quam sibi gentes Subdens atque superborum sublimia colla 80 Conculcans intellectum sibi subderet omnem. Quando superbus homo, similis qui cuncta scienti Esse deo uoluit, modo querere pro reparandis Que sic amisit se cogitur inferiora, Fiat ut excelsi mutatio congrua dextre, 85 Vt par esse uolens summo fiat minor ymo. CAP. 3

Communia sacramentorum

Omnibus hiis commune fit hoc, quod materiali In re consistant, que naturaliter apta Sit, quod significet, karisma quod exhibet ipsum; 90

Accedatque sibi uerborum debita forma. Nam lauacri quid aqua nisi simplex est elementum? Abluit hoc culpas quasi corporeas aqua sordes.

76 Xpistus ... patris] cf. YCor. x, 24 ; Vigil.-Taps. Eutych. 1, 5, 6; Prud. Apoth. pr.

2; Aug. Gen. litt. imp. x Trin. 14,1,1

15, 3, 5 Lib. 3,15, 39 Ver. rel. 16, 30 Ep. 102, 5, 29

78 inniti] fundarigl.Ms, superponi gl. 53, Beat. 4, 34 Acad. 2, x, x Psal. 103, 3, 25. 78s. gentes subdens] cf. Sap. 8, 14. C. gl. confortari Vi, gl. esse suffultam

5:

79s. superborum ... conculcans] cf. Deut. 33,29. — 81s. similis ... deo] cf. Gen. 3, 86ss. cf. Hugo-S. Vict. Sacram. 1, 9, C. 3265. ; 84 dextre] potentie g/. M;.

Decr. 2, 1, X, 54.

87 que] sc. res gl. Mis.

89 cf. Aug. Tract. eu. Io. 80, 3.

77 taliter] calceret O sapientiam M; 76 sapientia patris Mj; septem 78 inmiti O, immitti Sa Z, eademO que V, W addidit M; colla 79 sublimina C per quam septem V, uoluit B Ex M4 M; Ma Mi? sublima O

corda corr. colla S;

80 inculcans M,, conculcas O

intellec-

81 qui] omnem] omnem humanum Ms subdet O, subderes S, ta M; pro reparandis] preparandis 82 modo] inde Sz Z; quia M,,, et quia 5, M5 $, Sa $t, pro generandis corr. pro reparandis M5, reparandis O, per reparan-

dum $a, pro reprobandis M4 W cogit O se om. St, sic Se,

amiserit M, Sa $t V, Z, 83 amisit sic My 84 fiet $e, W inferiora] in inferiora M; O

85 par om. B $, pre Ms Seı excelse O 0 S5, immo Sa ymo] in ymo M», ymmo Ms Communia

sacramentorum] 072. BCE

fiet Se,

minor

om. Mg

M; Ms Mio $5, De communitate

sa-

consistit cramentorum M, M; Ms Vi, Quod sacramentum in rebus et in uerbis quod hoc fiat V, 86 commune] continue E (consistat Mi;) M4 Mi krisma M, Me St, 88 significat W quod] quod in M, Ms M,M;Vı quid Mj; O lauat $4, AM lauacrum 90 89 accedetque M; crisma Se,

om. Ms Se oO

estom.O

| clementum

homo corr. aqua S;

B

91hic Ms

quas$,

corporea

IO

LIBER I, 3

Accedat uerbum, quod erat simplex elementum. Fit sacramentum sic et per cetera curras. — Verba quidem iungi uoluit deus hec elementis, 95 Quatenus hec uisus auditus sentiat 1lla,

Qui duo precipue referunt distantia sensus: Aptius et leuius rudis hec ut carperet orbis, Et, cum uerba sonant, actus sibi continuetur

Debitus hiis, per eum tantum, qui sic ea profert. 100 Et sint continua, tamen intercisio si sit,

Sit breuis et solita sensum non impediens hec. De intentione circa sacramenta

Sic et oportet in hiis ut dispensator eorum Intendat facere, quod constituit Ihsus ipse Sancta uel ecclesia, puta: persone dare certe 105 Vt sacramentum uelit hoc, et idem uelit illa.

Fit nichil inuitis semper pleneque coactis Siue soporatis, amentibus aut furiosis,

Ni constet prius hos baptizari uoluisse.

93 cetera] sacramenta gl. M;.

97 rudis ... orbis] Stat. Ach. 2, 111; cf. Cypr.

ep. 70, Tert. Marc. 5, 3; Ambr. Psal. 118

carperet] nosceret gl. M;.

92 accedat B M, MM; M; O Sa Se, V Z4, accedit cert. 93 fit] fiat M4, id Mo, illud Se, curas ES, 94 uoluit iungi M; M;W noluit B hic En M4 M55, S, Se, 95 hic V, sentiant M, $a $e, V, Z, ista OS$e 97 leuis corr. leuius Se; hic M4. caperet BC M55, $a V; Zi, et carpet E, corporet O orbis] illis Se 98 cum] tam M, O$a St V; sibi] simul C continuentur B Me $a V, 99 tantum om. $5 perfert Mo 100 sint] sit M, M; tamen] tantum E si intercisio Ms si] sic St sit si Ms 101 hec] hunc M,, hic My, My; Se;, hunc ss. pro hec $, De intentione circa sacramenta] oz. C E M; M, M; Sa Se, Se,, De intentione M; M, Mg Mg Vı, De intentione sacramentorum uel circa sacramenta W, De intentione circa sacramentum 9,5; 102 hic $, et sacramentorum

om. O

dispensatur E

M,V,

date $2

uelit in hoc

M,$e,

103 Ihsus] deus C M; M; Ms Ms

105

104 uel]et

uelit hoc] uellet hoc B, uelit et hoc E, uelut hoc M;,

et] ut M;

idem uelit] idem uelud

M30$, Sa Z,

illa] hoc M5, hi M 106 inuitus M; planeque B, plenique Se, 107 post 113 Mi, saporatis C Mg Se, aut] et E» M; M, M , MgO furiosi E 108 nil M, M, S, Sa $t Vi, nisi M; M, Me, in O constant E, constat Mg

baptisare M, Mg Se, Se, V,

uoluisset M, Se,

LIBER I, 3 IIO

Ir

Abluit ecclesia necis hos instante periclo. Intendens, non attendens sit, ut sic oportet: Nam rapitur sepe uariis attentio causis. Non tamen idcirco data sic iteranda leguntur. De effectu sacramentorum

IIS

I20

Significant itaque semper karismata, sed non Semper sanctificant. Facit hoc defectus eorum, Qui male suscipiunt, quia gratia non datur ulli Hanc impugnanti uel ficte suscipienti. Fingenti tamen imprimitur sacrando karacter Incipientque sibi tunc sacramenta ualere, Fictio dum penitus de corde recesserit eius. Ergo sacramentum recipit tantummodo fictor Et quicumque minus digne susceperit illud; Huius rem, tantum, quem sumere rite uolentem

125

Temporis articulus prohibet; dat utrumque quibusdam Sacramentalis operatio. Sumptio recta In quouis etiam tria contingit reperire:

109 instante periculo] cf. Nep. Paus. 3, 5. Cypr. Sing. 22; Sacram. Leon. p. 27, 26.

1135. cf. Tert. Prax. x; Ps.-

117 karacter] cf. Aug. Bapt. 6, x, x;

Thom.-Aqu. Summ. 3, 63, al; Conc. Trid. sess. VI (Ma. XXXIII, 52A). sacramentalis operatio] cf. Sacram. Leon. p. 121, x5.

124

109 om. M4 ecclesia] etiam V; instanti Se, periculo O 110 post 111 Mg accedens M; ut] uel Mi; sic om. B, sint M4, sic et V; 111 sepe uariis rapitur intentio Mg Se, casis O Se, Vi 112 non] nam

(0)

data] nota My

De effectu sacramentorum] om. B C E M; M, Se, De festo sacramentarum (XC ES, 113 signant Me Se karismatas O, sacramenta $7 114 eorum defectus B deficiens O significant M; 115 quia gratia] ergo uicte E inpugnandi M; 116 om. Ms illi E quia O, gratia quia W 118 sacrificando $e 117 figenti M,, uigenti Ms, uingenti Se, incipient M; St, incipiantque M; $,, incipiuntque O, incipiant Se,

recessit M; Mg O, recesserunt Mi; M; 120 uictor O Z; condicione coacto Mi;

122 tantum] tamquam Mg

119 cum

119a Lex eadem detur sub suscepit M; Se; 121et]ut O

que Ez, quod O

sumere quem M, Mg Se,

124 sumptio] susceputroque M; articulis $; 123 corporis Se, tria contingit $; 125 contigit MOS, V, W Z, tio Ez MgO Se S: W reperire] Ms Mi; O Sa Zı Z5, operari ss. uel reperiri M; Vi, operari M, Ms $6,

reperiri cett.

12

LIBER I, 3

Quidam rem tantum, quidam tantummodo signum Et quidam medium, quod signum dicitur et res. Vt ieiuni ad sacramenta ueniant

Hec a ieiunis et ieiunis dat honestas,

Suadeat oppositum nisi fortis causa tenenda. 130 In quibus etates, etiam loca, tempora, uestes

Vasaque seruari iubet ; et qui negligit illa, Facta tenent, sed peccatum non effugit ipse. De custodia sacramentorum

155

Et custodiat hec semper clausura fidelis, Ne quis ad hec aliqua facturus mittere possit Detestanda ;manus quod si neglexerit ille Ad quem pertinet hoc, tres suspendatur ab hoc per Menses officio. Sed si quid forte nephandum Acciderit, grauior tunc pena coherceat ipsum

127 res] salus uel gratia gl. Vi.

128ss. Decr. 5, 5, 6s.

126 Quiddam CEEz M,4,M,05,8,8&, $2 V, WZ,Z,, Quoddam Mg Mg quiddam C E Ez M;4 M; O $, Se $t V, W Z, Z;, quoddam Mg Ms, quidem Z,

res M; Mg 127 quidam B Mg O Sa Se, St V;, quoddam M; Ms Ms, quiddam cett. res] res signum M; M; Se,

Vt (Quod Er) ieiuni (ieiunii $,$,) ad sacramenta

(sacramenta E S, $,,

sacramentum cett.) ueniant] om. B C E M; M, Se, Z;, Quod sacramentum a ieiunis recipiatur M;o, Quod a ieiunis et ieiunus danda sunt M4M;, De modo conferendi et recipiendi sacramentum (sacramenta Vi) M, Ma V, 128 a ieiuniis M;

datur B $a W

128abc Que simul etatem constituit loca tempora uestes Si quis in hiis uelit ecclesie contemnere legem Facta tenent sed peccabit mortaliter ille M,, 129 om. M4 suadeat] nec quis M, Ms Me, nec $e 130 in ...loca] que simul etatem statuit loca M4 (uide 128a) 131 = 128b M, uasaque seruari] causaque crismari Mio reseruari M;, reserues Mo et om. M4 Mo Mio $e ista Mj; 132 tenet $, sed] hic M,, hinc Mis Se peccatum

.. ipse] peccabit mortaliter ille M4 (zide 128c)

ille M; Ms O W, illa Se,

De custodia sacramentorum] om. B C E M; M, Se, 133 hec post fidelis O claustra My 134 ne] nec B quid M; M; posset Ms, V; 135 quod] B E M, M, M; S, $e, V, W Z,, qui Ms, quam Ms se Se, ipse E, illa M35, iste O

136 quem] hunc O

tur Mi.4M; Mo Sa St V,V,W

137 sed om. O 138 accidit B

Z,Z,

tres] per tres $,, pars Se

ab om.

si om. M4 M; Se Se; illum $e,

suspendan-

M4St, ob BEn

M, M4 MSS, VA

quid om. $t

nephande M,

LIBER I, 3-4

I3

Iudicis arbitrio, cum non determinet hoc ius. CAP. 4 140

De karactere

Ex hiis imprimitur tibi per tria sola karacter. Hunc anime ratio uocat indelebile signum Impressum, distinctiuum, bellantis ad instar. Primo nempe suos distinguit ab hostibus iste,

Hinc a debilibus aptos ad prelia, demum

145 Ex istis proceres. Primum baptisma, secundum

Crisma sacrum facit in nobis, sacer ordo supremum. De sacramentis itevandis wel non

Hinc etiam sequitur, quod non licet hec iterare. Causa karacteris est, ne sic iniuria signo Turpiter a signo uideatur facta secundo; 150 Nempe uideretur prius esse datum sine causa. Imperialis ob hoc baptismum lex iterantes Supplicio pene punit capitalis ac illos A clero penitus excludit et ordine canon. Hoc quoque de reliquis docti sensere duobus. 155 Si tamen in tribus hiis aliquid contingat omitti, Supplebit cautela sequens, quod forsan omissum

141s. signum ... bellantis ad instar] cf. character militiae, Aug. Parm. 2,13,29; 147ss. Hugo-S. Vict. Sacram. 2, 6, c. signaculum militiae, Act. Maximil. 2.

458.

152 supplicio ... capitali] cf. Suet. Dom. 8; Curt. 3, 2, 17.

cum]tamen hoc M;, cum arbitrio om. Z; 139 iudicis] presulis M4 Mi; hoc determinat M, Mio Se, deterrent in Sa, deterret Ww

hoc Mg, dum My om.

M; Mg

De karactere] De caractere ractere sacramentorum

debile M;

quorundam

quorundam Oo

sacramentorum

De ka-

M44M;5,

141 uocat om. Ma, uocatur O

in-

142 impressum] impressum et M,, impressum quod M, . desti-

145 primo 143 ille B E M; Se; instant Sa natum M,, distinctum Mjo supreMg nobilis Mi» om. facit Zi om. 146 M; baptizmum O0

mum] summum E De sacramentis iterandis uel (aut O) non] om. B C E M; Moe, De sacramen-

M; MasMio Vi Zi, tis iterandis $, $7, De sacramentis iterandis et non iterandis iterare Se; Z, om. non 147 V;Z, Sa iterandis non is sacrament De O uideatur 150 M; nec 148 cert. C M, M; Ma M50 Sa Se, V Zi, iterari

esse] omne

E — data M,

ac] atque Mi; pene Mi; hiis om. si] sed MioSe

151abESa $e, — lexom. My;

152 punit

155 154 de reliquis] delinquis Se; illo Mg Mi; Ms Mg Ms contingit M;; aliquod O

156 frequens O — forsitan E

14

LIBER I, 4

Incaute fuerat. Sed si penitus dubitetur, An sint collata, dabis hec sub condicione: 160

"Hec si non accepisti, tibi tradimus ista. Si prius hec accepisti, nil hic iteramus”. Ac ratio reliqua repetit contraria circa Hunc hominem ; nil circa rem repetatur eandem,

Cui quasi consimilis datus est sacrando karacter. Nec loca nec uestes iterum nec uasa sacrantur, 165

Dum sua forma manet; pereunt hec, dum perit illa. Sacramenta duo Moysi concessa leguntur: Vt thorus et culpe dimissio. Cetera per se Instituit, confirmauit tamen omnia Xpistus. Suntque uoluntatis ex hiis tantummodo bina:

170 Vt sacer ordo, thorus, ad que non cogitur ullus.

Cetera quod sumat saluandus adultus oportet, Temporis articulus si non excluserit illud.

175

Quis det sacramentum quodlibet Ex hiis sunt etiam duo sacramenta decoris: Ordo sacer, crisma. Dat solus episcopus illa. Permittitque duo generalior omnibus usus, Nam cunctis communia sunt thorus atque lauacrum.

166s. cf. Aug. Faust. 19, 13; Hugo-S. Vict. Summ. 7, c. 1535. 167 cetera] alia sacramenta g/. M. 1695s. cf. Floretus 360. 170 thorus] matrimonium gl. M;. 171 cf. Floretus 360. 174 cf. Floretus 361.

157 incalice fuerant My sed] hec S, si om. Sa 158 collecta O 159 hac O sumpsisti Mg ter corr. tibi Se; tibi tradimus ista] non

hec iteramus O 160 om. O nichil B E M; M; Ms MioMi5 $., V5 Z;, non M;Mg 161 Ac contraria ratio reliqua repetit circa Mg ac] häc $5 repetit reliqua B — recipit E circa] certa M; 162 hominem hunc Mg repetantur Ma

— 163quasi] quam M;

similis E, consilio $a, consiliis Se,

consecrando M. M;o $e, 164 ne]nec O iterum] rem M; uasa om. Ma3o $e, sacrentur M, 165 sua om. M, Ms MioSe&, sua et Mg peremit M; illa] ista O 166 leguntur] legentur E, fuere uel leguntur Mg, fuere Z, 167 ut] quod MsMis$e, certa Se, terrea Sa $e V; pro V, 168 confirmauit] et confirmauit V, 169 tantum M; binas B 170a 0

quem B S,

adulter E corr. articulis O

171 om. Sa, in marg. C

quoque] que M,

172 om. E EnMM,M,S5,5,SaStV,, in marg. C excluserat B, exauserit C illa B M, MgSe; Z,

saluando B articulo

Quis det sacramentum quodlibet] oz. C E M; MsSe, Quis det (debeat date M;o) quodlibet sacramentum M90, Quis sacramentum quodlibet dat Se,, Quis possit conferre unumquodque sacramentorum (sacramentum Mg) M; MgV,, De ministro cuiuslibet sacramenti M4M;; 173 istis O sunt om. O 174 crismus Ms solum E 175 permittit MgZ, generaliter O 176 communis O sunt] sicut Me, om. M;5Z,

I5

LIBER I, 4-5 Cetera sunt media, solus dat presbiter illa. Non tales hec si celebrent, nichil ut puto fiet. 180

185

Sed per eos nichil adjicitur uel demitur istis, Siue bonus sit, siue malus, si katholicus, si Hereticus, si scismaticus, qui contulit illa. Si tamen hec eadem sic dentur forsitan extra Ecclesiam, sunt uera quidem, tamen accipienti

Nil prosunt penitus, nisi forte rediuerit intus: Et sic sola manus imponetur redeunti.

Non minimi contra ueterum sensere, sed inter

Sacramenta minus distinguebant et eorum

Vim: sunt illa foris, hec solum sumitur intus.

De sacramentalibus

CAP. 5

Preterea quedam sacramentalia sunt, que 190

Mos habet ecclesie non pretereundus. At hec non Sunt sacramenta proprie, remouentia sed sunt Omne, quod effectum rectis prohiberet eorum.

185 manus imponetur| cf. Isid. 184 rediuerit] ad ecclesiam et fidem gl. W. Petr.-Pict. Sent. 5, 8, c. 189ss.cf. glV, ecclesia in intus] 188 Etym.6,19. 1241A ;Thom.-Aqu. 4 Sent. 6, 2, 3, 2ad2 Summ.

3, 65a. 1ad5; Lucas Tudensis,

Contra Valdenses 2, 2; Cod. iur. can. 1144.

177 dat solus M; M4 M; Ms Mio Mi; Se; W hec

E M; Ms $e« W Z,

178non]nam M;M; nil M5

celebrat E, celebrant O W

179 sed] si Ms, sic Se

adjicitur] additur

nil M;

Si

fient Mg

M; O, addicitur

diminuitur uel] nec M; M, Mg, et M; Ms Ms Z5, adicitur cett. M,M;Me sit om. E MgO Z; sit bonus M;o Se 180 siue] sit O M5, deminitur Mg si katholicus] siue katholicus M; M; Mg Ms Mio malus oz. Sa siue sit $7

0 $$, $6

katholicus

si] katholicus

181 si] siue M, Ms O, uel M,0S&ı

siue M Mo S, Sei, katholicus

tulit M;o $e

ista Mio Se

sit O

Post 181

si 182eandem M4 tit.: De eo qui extra ecclesiam recipit sacramenta Mio om. tamen ^ M,Mg quidam M,, quidem] que 183 uerba M4 Ms M3; 184 redierit M, M;oSe, redeunt $e, — 185 et] excipienti C O MM Vi inter] ultra Mo, ueterem M;O, ueteres Ms M;oSe; 186 nec 9, ut Mg intra MioSe

187 munus M4

eorumque Sı

quibusdam sacramentalibus De sacramentalibus] o7. CEM,M,M,,, De 190 post 5, Se; Mio ntalia sacrame sunt Ms ea 189 propter M4Mi; 191

191 Zi

pretereundis E

ad B .M,MsSe$t, aut My

M; Vi proprie om. O, propria corr. proprie B, quippe eorum] et eorum Mi, prohibetur Sei san En

hec Se;

192 rectis corr. for-

16

LIBER I, 5-6

Traditio benedicit aquam sic nostra salemque, Ex Helizeo quod sumpsit et Ezechiele, 195 Ramos

et ceras, ut, ubi nos utimur istis,

Queque lues fugiat: sic agnos, larda uel oua,

Vuas siue fabas, ut abinde licentius istis

Vtamur gratesque deo reddamus in ipsis. CAP. 6

De baptismo

Mos uetus hec inter bellantes iura sacrauit, 200

Vt loca que uicti uel gentes ante triumphum Extiterant, in ius uictoris postea cedant,

Legati uictoris eant noua signa ferentes At ea deuictis uictoris iura professis

195 aquam ... salemque] cf. Aug. Conf. x, 11, 17 Catech. 26, 5o ;Isid. Eccl. 2, 21,

35. ; Isid.-Toled. Cogn. bapt. 26 (PL 96) c. x22s.; Ioh.-Diac. Ep. ad Senar. 3 (PL 59) C. 402 ; Sacram. Gelas. x, 315. 3, 76 ; Rit. Rom. 2, 2, nn. 6s. 2, 4, nn. 13ss. ;DUCHESNEI, P- 54, 127; ANDRIEU I, p. 2645. 194 cf. IV Reg. 3, 20ss.; Ezech. 16, 4. 43,

24 47, 1-12. 195 ramos] palmorum g/. M, ceras] cf. Ps.-Ambr. Laps. uirg. S. 196s. agnos ... fabas] cf. ANDRIEU I, p. 263, Nr. XXXIX : Benedictio casei et ouorum;

carnium;

Nr. XL: Benedictio agni; Nr. XLI: Benedictio agni et aliarum

ANDRIEU

Il, p. 453s.: Nr. XXXVI:

Benedictio

agni et aliarum

carnium ;Nr. XXXVIII :Benedictio casei et ouorum ; Nr. XL: Benedictio uue. 197 cf. LTK X, s. v.: Wein, c. 995s.; ANDRIEU I, p. 264, Nr. XLV: Benedictio uue. 198 gratesque ... reddamus] cf. Verg. A. 2, 557 ; Prud. Cath. 4,

75 Psych. 889.

199ss. cf. Hugo-S. Vict. Summ. 5, c. 1275.

193 si M; nostram CO $a Se $e, nostraque My quod ex Ezechieleque sumpsit 5, ex om. B etom BM; sumsit B 195 remos O cereas V, ubi] cum $7

194 Elyseo Ezechyele

196 fugiant

EM; M, M; Mj, Sa V, W Z,, fugat Ms oua om. M.Seı 197 uuas] oua Mio$e siue] uel E ut] quod Ms $6, om. O obinde B C En M, M4 Mg M55 8$, $; V V; Z, Z;, inde $e, libentius B M; M4 M; Mis Sa St W 198 utamurque grates M; — gratesque]grates quia Se, — duo O istis Mio $e; V;

De baptismo] om. C E M; M30, De sacramento baptismi M4M,,, De baptismo in speciali B M, Mg V, 199 hic Se, 200 ut] quod M; loca]bona O ficti Z, gente Se, ante] iura E 201 extiterint E, excitant Mo Se, 202 victores corr. victoris C, victores M55, luctoris Se; erant $, gerentes. C M; M; M49 0 Se S: W 203 at] aut B professus M,, defictis Sa

LIBER I, 6 205

E

Postibus infigant. Sic mortis rege perempto Ille deus noster, nostre pugil ille salutis, Ille salutaris noster Ihsus omnia, uictus

210

Que prius iniuste possederat, abstulit atque Iuste distribuit; legatos denique pacis Mittit presbiteros, uictricia signa crucis qui — Vnde triumphauit — Xpistum regem profitentum Frontibus inscribant, populos hortentur in unum Conueniant dominoque nouo se subdere reges. Hoc facit in nobis sacri baptismatis unda. Quad sit baptismus Est in aqua baptismus enim sacra lotio, facta

215

Exterius, sordes anime quod diluat intus,

Verborum certa sub forma, que datur infra. Semper oportet enim tria quod sint hec: aqua, uerbum

mortis rege] = dyabolo, cf. 204 postibus] cf. Exod. 12, 23, Deut. zz, 20 ... 209/211 szgna Hebr. (Vzlg.) 2, 14; Is. 28, 15; BLAISE Voc. cap. 314, p. 456. frontibus] cf. Lact. Mort. xo, 2 Inst. 4, 27; P.-Nol. Ep. x2.

210 Xpistum ... regem]

213 baptismatis unda] cf. Gelas. Ep. 44, 445.

cf. BLAisE Voc. cap. 34, p. 149.

214ss. cf. Tert. Bapt. 1.8; Isid. Etym. 6, 19, 48; Hugo-S. Vict. Sacram. 2, 6,6

44355. Summ. 5, c. 129; Burch. Derr. 4, 1; Decr. 3, 4, 1.

204

insignant

rege

M,M5M;Zi

salutis pos? noster Mg 207 que] et uictus atque O atque bat O, possideat Se, corr. in marg. legatos Sa

mortis

/MijoSe;

regis.

My

pugil ille] pugil ipse C, pugil iste Mi,

205 ille deus] iste deus Mi;

uictus] saluatoris Mg 206 iste Mj possiderat B V,, possident Ms, possideO legata 208 iste ss. uel iuste V, om. O 209 crucis signa Sa pacis] paucis B.M,O

profitendum Xpistus Mj; 210 triumphat O qui om. MioS$e B MjoSe, W, profitentem M; Ms Ms M;5$e,, proficiendum M;, prophetam non

Mii, profitendum corr. profitentum Z, 212 inueniant O iuste cibant O noue M; sacri unde Mg

regi Me, rege Mi; unda] ordo M;;

inscribant] 211 frondibus E dominoque] domino quod Mi;

213 facit] sacer M;

Quid sit (est M;;) baptismus] oz. BCEM;M,$e,

Mio

214 enim ... facta] namque sacri lotio facta O

baptizmatis

De materia baptismi

215 quot $,, que W

forma sub certa B 216 sub certa $5, diluit Mg Mjo$e, diluet W 217. Post 216 tit. :Que sunt necessaria ad baptismum My dabitur $,

enim] in 57 oportent $7 5 $6 $t Vi Z; Mis ; M, M4M

quot $,

sint] hinc O, sunt Z,

hic

18

LIBER 1, 6

Ac intentio debita, si sit adultus, utraque;

Qui baptizatur, infanti Vt suus intendat hunc Qui quia non sentit et Sufficit in tali natiuam — Nam caret actiuis —

sufficit autem, baptizare minister. consentire nequibit, tollere culpam : proprium baptismatis hoc est.

De baptismo paruulorum Est quoque conueniens pueros ut causa reatus 22

MA

Quos aliena ligat, aliena professio soluat. Absit enim, deus ut, cuius miseratio summa

=

o

Vult omnes saluos fieri nullumque perire, Innocuos pueros dimiserit absque salute, Nulla remedia quod super hac prouiderit illis. Ecclesieque fides supplet, quod deficit, omne Et fit in hiis uera, non falsa remissio culpe, Qui moriuntur ita, quia Xpisto contumulantur.

218 intentio] cf. Arn. 2, 69; Aug. Catech. 2, 5; Floretus 364ss. utraque] ex parte baptizantis et baptizati gl. Mi. 222 natiuam ... culbam] cf. culpa originalis, BLAISE Voc. cap. 223, p. 366s. 223 actiuis] cf. peccatum actuale, BLAISE Voc. cap. 411, p. 5498. proprium ... est] cf. Isid. Etym. 6, 19, 531; BLAISE Voc. cap. 334, p. 476. 224ss. cf. Hugo-S. Vict. Summ. 5, c. 1328. ; Decr. 3, 4, 7. 226 cuius ... summa] cf. Exod. 34, 6; Il Esdr. 9,17.

24,6

9, 3x. 13, 22; Ion. 4, 2; Ps.

50,3 68,17. 227 cf. Sap. 1, 13; Ezech. 18, 32; ITi m. 2, 4; II Petr. 3,9. 232 cf. Rom. 6, 4; Gal. 3, 27; Col. 2, r2.

218 ac] hec B sit] aut $7 utrimque CE En M, M; Mii S, uterque M; M; M5O, utrumque M, M4 Ms Mi; 519568 W Z, 219 baptisatur MioSe, 220 om. Mg 221 non om. M,MgSt et] nec M9 O consentire] sentire $e, nequiuit M, My 222 qui] que Ez noci225 actus M,, actiuus V, uam $e, De baptismo paruulorum] o». BCEM,M,MsMj $e, De baptismo puerorum $2, De figura baptismi Mio 224 224-324 om. Mg 226 ut] quod $e cuius ut M; cuius] citius Se, 227 omnes] homines Sa, omnes ss. homines V, perii B M30 229 que M; hanc M; M, prouideret My, preuiderit O, profiderit iz marg. promiserit $a, prouideat Se; 250 quod suplet M; quod] et Ms, quot $; deficit Mj, 232

Xpisto] in Xpisto Se, cum Xpisto Y

tumulantur W

LIBER 1,6

I9

De aqua baptismi In simpla celebratur aqua, que significare Aptior est; et aque ne quos excuset egestas, 235 Vnda mero si uel alii sit mixta liquori. Si tamen admixtis aqua predominetur in istis, Credo ualere satis; dubitanti tutius esset

Tradere baptismum rursus sub condicione. Ergo paludis siue maris uel de calido que 240 Sulphure fumat aqua, ualet hec; non arte parata, Non sudoris, non urine, non lacrimarum.

Si pueros itaque per sputum siue saliuam Aspergat, qui fonte caret, uotoque fideli Baptizare uelit, nichil hoc omnino ualebit. 245 Nam sacramento sparsi caruere fideque. De prefiguratione baptismi Hunc fons ille Dauid fontem prenuntiat, hic est Sacre fluxus aque, quam spiritualiter olim Ezechiel templo procedere uidit ab ipso, A dextro latere, que cunctas saluificauit

246 cf. II Reg. 17, 17ss.; III Reg. ı, 9; Zach. 13, 1; Ps. so, zss.; Antiph. "Asperges me". 248s. cf. Ezech. 47, 2; Antiph. "Vidi aquam".

De aqua baptismi] Ez 5, S, Se, Z,, De materia baptismi M, Ms M;;O,

baptismus celebretur in aqua simplici M,,, om. cett. care

M45,Sa Se V,, signate M,,, designare defectus O aqua E excuset C M55,.4 $e; $e, V5, excusat cett.

si om. Sı

si uel alii] uel si uel alio V;

Quare

233 significare] sacrifi234 est om. M 235 unde $e,

liquore M, Mg Sa

236 si]

sed BE En MM Mi Mi; Se, V; tamen om. Mi; inmixtis Mo, exmixtis $e, V; Zi, in istis Se, predentur W in istis] admixtis Se, 238 rursum,

B $e, 239 siue] aqua siue M; M, M&O, aque siue St uel] siue $e, om. WZ; de om. $a 240 sulphure] sulfure hec M, aqua om. $a hic BM, M4M, Sı 5 Seı Z; non ante ualet My parata] aperta M, 241 sordis Z, 242 si... sputum] sed pueros per sputum itaque O 244 hoc] hic M4Z,, quo O, om. $, hec $7 ualebunt $7 245 fideli M; De prefiguratione baptismi] M4M;;, Per quod baptismus in ueteri testahoc 246 pronuntiat M;Z, mento fuerit prefiguratus 7M, om. cett.

247 sacre] hoc est sacre Mj. hic est om. Mj Ms 248 uidit procedere B Ms 0 Sa Se, W Z;, aquam M; M5M; sanctificauit M3Se,, saluificabat Mi, tos M4V;

quem E M, 249 cunc-

20 250

255

260

LIBER I, 6-7

Gentes, quas eius potuit contingere fluxus. Corpus namque Ihsu, deitatis nobile templum, In cruce fudit aquam lateris de uulnere dextri Hanc, que tunc lauit omnes, qui pertinuerunt. Ad Xpistum, quos terra tulit, quos limbus habebat.

De presbitero non baptizato Sacramentorum tibi baptismus reliquorum Sit fundamentum;

sine quo si sint data, nil sunt

Sacramenta noua. Quare si forte sacerdos Non baptizatum sese deprenderit esse, Hic baptizetur et rursum promoueatur. Nullus enim prior ordo fuit nullusque karacter, Sed regnum moriens sine scitu talis haberet. CAP. De propriis baptisma Propria colligimus baptismi; quatuor ex hiis: Fundamenta iacit, in aqua fit, collocat intra, Dum mundo natos Xpisto facit ipse renasci.

251 corpus .. templum] cf. Ioh. 2, 19-21. 252 aquam| cf. oh. 19, 34. 255ss. cf. Decr. 3, 4, 31. 263 intra] ecclesiam gl. M;. 264 cf. Ioh. 3, 3 3,5; I Petr. 1, 25; Aug. Fid. et symb. x, x Grat. Chr. 38, 42 Peccat. merit.1,29,57

1,

30, 58 Ep. 130, 22 Symb. 4, 1.

250 gentes om. My, poterit $, contigere M; Z; 251 Ihsus M; nobili O, notabile Se; 252 de lateris B de om. O dextro O 253 hac Mi; nunc C$, cuncta My omnes om. M;;, homines M,, Sa Se;

qui] que 8

254 quos Xpistum Mg

limbus] libens Se,

De presbitero (clerico M5) non baptizato] om. B C E M; Ms M;o Se, Quod baptismus est fundamentum sacramentorum M4M;;, Quod baptismus sit fundamentum aliorum sacramentorum O, De conparatione baptismi ad alia sacramenta M; 255 tibi] tibi sit Ms, om. Se; reliquorum] cum reliquorum $e, 256 si om. Mj, nichil M, Mg 257 noua] noua legis 5; quare] quia

M;

258 deprenditur M,, deprehenderit M M& Mi; Z,, dependerit M;$, 259 baptisatur Sa rursus M; 260 enim] ei Mg fuit] sit 5; 261

scitu talis] statutis My

habebit B, haberetur E

De propriis baptismi] om. B C E M; MsSe;, De propriis et effectu baptismi

M; Ms, De effectu baptismi En M, M; Ms M;o5,.,5t V, Zı, De tribus distinctis in

baptismo O, De proprietatibus baptismi M,,

menta M; 263 in om. ESS, natos om. B, natus O Xpisto

262 baptismi quatuor] funda-

fit in aqua Mj, corr. quarto. M;

baptismo (baptisato M,,) in utero M4M;;

264 dum] unde Se, Post 264 tit.: De

LIBER I, 7 265

21

Si quis enim clausum baptizet matris in aluo, Nil agit; innatus nequit esse renatus et unda

Talem non tetigit. Si progreditur capüt atque Tangatur lauacro, ualet; in membris aliis non. 270

Nam datur humana capiti perfectio soli. Sed tamen hec eadem quidam sensere lauanda, Ne pietas artanda dei uideatur in hac re. Si moritur mater, puer excidatur ab illa,

275

Ipse probabiliter si uiuus adhuc reputatur. Si monstrum duplicis capitis nascatur et illi Esse duas constet animas, duo corda quod ipsi Et duo pectora sunt: baptizetur prius unus, Hinc alius. Sed si nucha fundentur in una,

280

Rite laua primum, sub condicione secundum. Solus et ingenite remouet contagia culpe. Forte quis opponit, cum talis culpa fuisset Causa necis, cur non baptismus causa salutis Corporee sit adhuc tollatque pericula mortis.

276 unus] puer gl. En.

265s. cf. Decr. 3, 4, 114-115-116.

277 nucha]

monstro i. medula dorsi gl. M, dorso gl. M;, dorsi spina gl. S,, in unum dorsum gl. V,, nucha est uena medullaris que deriuatur a cerebrogl.Mj, ; cf. Guill.-Rem. De secundum) caput gl. 278 primum) puerum gl. V, nat. corp. 1, c. 703D-704A.

279 ingenite ... culpe] = originalis culpe, cf. Aug. Iz. 2, 8, 30.

V;.

enim om. M;

quis om. My

265 se E

baptizat

E M5.;0$tV5,

si] sed si 267 contigit Z,, extingit Mg 266 agit] ait M; baptizaret Ms profectio 269 nam] non E progrediatur Mi; O, progredietur Ms M; hec 270 tamen] datur ss. uel tamen M; V, sola $e BM, M,M,,Sa

om. Ma

quidem B Ms Se, V;, semper

dei om. $i

M;

O — lauandam Ms St

re om. O

in om. Se

271 artandi

Post 271 tit. ; De matre moriente

excicatur 272 mater moritur O - mater oz. Mg Mg reputetur M; V, adhuc uiuus M;$e, ipsa M4, sed Se

273 O — istaO Post 273 tt. : De

274 monmonstris baptizandis M; My M9 M;;, De pariente monstrum Mg illi om. Zi et om. E Z, et illi nascatur B nascatur capitis E stra M, animas constet B .M,,0 Vi, animas constat Mi, 275 constat En M3Sa BO sint 276 duo om. M; quod] et M,,, quia M; que O Sa Se, fundetur B M55, micha M; 277...s1. 0m. .E prius] puer. Mi;

fundatur M; Mg, fundantur ss. uel fundentur V,

una M;

279 remanet E

278 recte Mi

unda C Mg$2 Se,, unda corr.

uite ss. culpe Sa, culpis Z;

bona Post 279 tit. : Questio quare mors remanet baptizatis. M4 M;», Questio M; est s baptismu s] baptismu 281 Z, opposuit $e, E 280 apponit M; 282 corpore

Ms

B M, M4 Ms My $1Sa $6481 V1 V, W Z,, corporis

tollantque Ms

:

$6, corpori

22

LIBERiL7

Respondet sincera fides, quod duplici primus Morte fuit dampnatus homo; nam spiritualem 285 Intulit accepti merito transgressio pacti. Sola superduxit mortem miseratio carnis Parcere iam tunc incipiens dicendo: “Videte, De ligno uite ne sumens uiuat ineuum.” . Corrupto quid enim iam sic prodesset eidem 290 Viuere perpetuo, cum sic contingeret illi Perpetuo misere perducere tedia uite? Id quoque gentilem recte sensisse Plotinum Augustinus ait, qui, cum de mentibus olim

Traderet humanis, "pater ergo piissimus", inquit, 295 *Hec illis miserans mortalia uincula fecit",

Arbitratus in hoc summum pietatis amorem Exhibuisse patrem, misero ne uita dolori Astrictis eterna foret; quod demonibus fit,

Ipse miser differret homo, quos rite probamus 300 Perpetuos misere uel perpetuo miserandos. Namque licet miseram gerat infelix homo uitam,

283 sincera fides] Prud. Psych. 734.

2835s. cf. Derr. 3, 4, 152; BLAISE Vor.

cap. 317, p. 4598. 285 transgressio pacti] cf. Cypr. Pat. 17 ;Ambr. Luc. 7, 164 ; Hilar. Mat. 2, 5; Aug. Pelag. 1, 10, 17 Peccat. merit. 2, o, 15 Qu. Ex. 8. 2875s. cf. Gen. 2, 16s. 3, 28. 291 tedia uite] Stat. Tbeb. 7, 464 ; Tert. An. 32; cf. Gel. 7,18,

I.

292 Plotinum] magistrum gentilem gl. Vi, sic uocatum philosophum gl.

M; Ms, Plutinus philosophus in libro suo De animabus g/. Ms.

nus| Ciu. 9, xo.

293 Augusti2945. pater ...fecit] Plot. Enn. 4, 3, 12 (cf. oben Anm. I 293).

295s. pietatis ... patrem] cf. Lact. Inst. 4,17, 17

6, 24, 9 Mort. 52,2 ; Cypr. Dom.

orat. 30 Ep. 55, 23.

285 respondit 57 fides] homo fides M; quem E duplice C E Ez M3M50Sa St V,Z,Z; 284 mortem B nam] anima M; Spirituale M4Mg 285 merito] mortem 57 pacta O 286 superdixit Mg mortis M; 287 parceret M,, patere S, 288 sumens ne M,Se, uiuet M,, uiuit Se; eum My 289 enim quid St sic am M5 M5Mg sic om. My; prodesse StZ,, processit Z, 290 perpetue O contingerit B E M; M5M$M,;05,$6, V4, contigerit M, Mi$a 291 perpetue M;O miseri Ms producere M; Ms, deducere O uita Mg 292 gentile M; recte om. Mg fecisse ss. sensisse Sa Platonem M,M$M;;0, Platinum Z,

294 ergo] igitur Sa

M; Ms, arbiturus $e,

Z,

295 hoc E, hic M,

297 misero om. M,

298 astrictus M;M,, astricta

uincla O

296 arbitrans

dolore $e, dolendi corr. dolori

O — quod]quoda M,, quoque M,

299

deferret BS,, distaret M,Me, differt MgMi;;Sa St Z, rite corr. uiuere St 300 perpetuos] perpetuo M, misera Mj perpetue En M40 $65, perpetuos M;St miserandos corr. miserando B, miserando E 301 nam

Ms $e

gerit Se,

LIBER

7

23

Attamen erumpnas mors terminat ultima nostras;

305

Siue quod in lauacro, ceu Paulus ait, morienti Commorimur Xpisto. Sed solum carnis in illo Mors et simpla fuit, cum nobis dupla fuisset: Corporis ac anime. Nunc tollitur una per unam: Saluatrix igitur a nobis gratia primam Tollit, iustitie retinet censura secundam.

De effectu baptismi Hiis ita perspectis baptismi collige totum 310 Effectum breuiter. Culpas etenim genitiuas Tollit et actiuas, reus est ut sumptor earum,

Et aperit digne sumenti regna polorum, Spiritus ut sanctus etiam descendat in ipsum. Baptizatus enim cum de Iordane rediret 315 Amne Ihsus, celi super hunc patuisse sacerque Spiritus in specie legitur uenisse columbe Demonstrare uolens, quod, quisquis sumpserit istud Rite sacramentum, peccato liber ab omni Aptus erit celi duce pneumate carpere regna: 320 Vt, quod clausit Adam primus uite pater huius

305s. cf. Aug. Ciz. 13, 12 303s. cf. I Tim. z, 15; II Tim. 2, 11; Rom. 6, 3.8. Prosp. Epigr. 39, 3. gratia] ... saluatrix 307 5. 31, Serm. 31 6, Iul. op. imp. 2, 66 310 culpas ... 309ss. cf. Decr. 3, 4, 1-6; BLAISE Voc. cap. 334, p- 4768. 312 polorum] i. celorum gl. MS Vi; cf. genitiuas] cf. natiuam culpam, I 222. 314ss. cf. Mat. 3, 16; Marc. Ambr. Hymn.x,10 2,2; Sedul. Carm. 2,61 2, 168.

320ss. cf. ICor. 15, 22. 15, 45; Prud. Apoth. 1014 Ham. 697 ; 1,198.5 Luca, 2r. 9, 2, 50; Aus. Ephem. 5, 34; Decr. 3, 4, ISIS. Fort. Sid. Pan. x6, 59; 302 attamen] ac non E, at tantum $5, atque tamen Se,

303 siue] dum MsSa V;Z;, seu O mors] nos O 305 et om. O sed] si B conmorimur in Z, O $, $,Se, V, hac Z;

307 gratiam] Xpisti gratiam O

erumpnans Mi,

304 commorimur] 306 ac] et M, Mii Mi? 308 censuram O Se;

De effectu (effectibus B) baptismi (spiritualis add. M3)] om.

C E En MMg

prospectis M, My itaque Mg M;;$7 309 his M; M, 5253 Seı Vi Z1Z; 311 genitas E 310 etenim genitiuas] tollit Mi, $6, perfectis Ms Mi; ac et] 312 My eorum Ms et ut] Ms uerus reus] tollit om. Mi 313 celorum M; M;.; Ms regula E B En M, M; $a, hac M; Ms, sic Se,

et corr. ut C, et SeSt V,

B

descendit Se,

314 baptismus Mg

Iordanis Ms, Iordano V; de] se B, om. Z, celi C M; M; Ms Mi; M120S,S6,$tZı Z5, celum

sacrique M;

316 leguntur B

317 quot $,

dum

315 amne] anime M; hunc om. Ms cett.

sumeret 5,

illud

regna carpere O 319 erat E 318 peccator Mi; C Mj; V,W Z, claudit M; Mg que 320 M; regnum Z; $t $2 M41 Ms M; capere Zi 072. uite My pater uite prius M; MgO

24

LIBER I, 7-8

Discidii princeps, secli pater ille futuri — Ille secundus Adam, pacis princeps, aperiret. De tribus distinctis im baptismo In lauacro tria sunt, uelut in karismate quouis: Tantum significans, sic lotio, que foris extat; 325

Solum signatum, sic gratia, quam facit intus; Signatum simul ac signans erit ipse karacter.

CAP. 8 Quando sit baptizandum Tempora baptismi tantum duo tempore quodam Ecclesie ueteris fuerant: duo sabbata pasce At pentecostes; primo quia tunc crucifixi o Carne Ihsu fluxit aqua sacro mixta cruori, 95 Spiritui sancto reliquum conuenit eo quod Ipsius est festum. Sunt hec duo causa lauacri. Sed post hec pueris, ne cottidie morerentur Illoti, studiosa parens subuenit et omni 335 Tempore permisit hos sacro fonte lauari; Baptismum quoque differri ratio uetat horum.

321s. seculi pater futuri ... pacis princeps] Is. 9, 6. 3275s. cf. Decr. 5, 4, 11s. 329ss. Decr. 3, 4,135. — 330 cf.Ioh.19, 34. — 333s.Decr. 3, 4,16. — 334 parens] — mater ecclesia. 321 decidii B, desidie M;,, dissidii

E En M, M45 0 5, $e V, Z, Z;, desidii pater] pariter paucis B MgSe,

M, $t V5, ut discidii Mj, seculi M; M; Mg O Se, Se $t V Z, (0) ille] atque Ms, iste O 322 iste M, M3 M; $6

aperietur Mo

De tribus distinctis in baptismo (hoc sacramento Mj)] B M,M, M4M;

M3; V5, om. cett. 323 karismate] sacramine B M; Me Mg, $t, sacramina M5, crismate /M43e,, sacramento Ms, caritate Mj, crismata Se, 324 signans

M,MgMj,O

— sicjut O,si V;

fecit M,

326

iste M, Mio

loco O

significatum Mg

fortis O

325 325-376 om. S,

ac] et M, O V4, hac Z,

erit] sit O

Quando sit baptizandum (uel de temporibus baptismi add. Vi)Jom. BCE M; Ms, Detempore baptismi (baptisandi M4Mjo Mi; ) M, M4 Mg Mo.12 27; Tempore ... tempora M,.,SaV,, Tempora ... tempora MioS,Se quondam M5 M5410 8, $6 $t V5 Z,Z, 329 quia primo Z, quia om. Se, 330 carnem $e, sacra EM, MeMsSa V;, sacrá M, sacer O mixta cruori] quam eorum E cruore BM4,M;4 Mi;9S6, cruce $a 351 reliquum]

reliquum tempus Z,

conuenit reliquum B

quod] quod tunc Mi, que

quod M; quot $, 332 casa Z, lauari Myo 333 hoc Mj pueris] prius O, pueri Sa morientur E M, M, M; Mg 0 S, Z,, morirentur Msg, moriantur Mio 335 promisit M; nos Ez 336 differre Ms, deferri 5, S,

LIBER I, 8-9

25

Ac noua plebs ueteris digno uestigia passu Ecclesie ueneranda sequens numerosius illum Et plus festiue solet hiis festis celebrare.

340 Tunc sinit ex lauacro, sed nondum crismate tincto Tolli sacratam, qua post aspergimur, undam.

345

350

De institutione baptismi Sic quater instituit sacramentum Ihsus istud Materiam baptizatus formamque sacrauit, Quando discipulos mittens ait: "Ite, docete Gentes baptizantes has in nomine patris Et nati flatusque sacri." Finaliter autem Quando Nicodemo legitur dixisse: "Nisi quem Spiritus ac unda rursum generauerit, ille Regna uidere nequit." Sed perfecit moriendo Hunc effectiue fundens cum sanguine limpham, Tota renascendi cum uirtus ex nece Xpisti Sit baptizatis. Xpistus iam mortuus unde Baptismi propriam dedit et non antea formam. CAP. 9 De forma baptizandi Hanc igitur formam, quam Xpistus tradidit ipse,

344ss. cf. Mat. 28, 19 ; Marc. 16, 337 noua plebs] cf. Il Cor. 5, 17 ; Gal. 6, 15. 346 flatus] der Hl. Geist, cf. Juuc. 2,195. — 347ss. cf. Ioh. 15s. ; Luc. 24, 47. 352 unde] aque baptismali gl. Ms, ex quo gl. Mi». 350 cf. Ioh. x9, 34. 25 353. cf. Dett. 3. 4:35.

337 plebs]lex Mg M4M;i;

O$e, — digno]inhoc$e

^ 358ecclesia M,

numerosis

340 tunc sinit] et tunc 339 festis] uestis M,O Se, istum O 8$,$556 Se, V ıZı, sinit] licet in marg. uel sinit C, licet E M4 M310

341 tollit nondum] dum M; licet ss. uel sinit M,, licet corr. sinit St post] cras En M4, plus Mg — asquo $e sacratiuam M; M4Mi; undam] at undam M55, Sa Zi pergimus M; M, Ms, aspergitur M, De institutione baptismi] oz. BCEM,MgSe, Z;, Quando baptismus fuit istud] quater] quatenus Sa, qualiter Se, 342 hic O institutus MM

344 discipulis 343 baptismus $7 idem M,, in istud Ms Sa Se, illud M;; 345 has] hos M, dicentes $2, B docere $i om. ait 5, mittes Mi 347 Nicomedo sancti Se; 346 om. Se, E M, Ms MioS6, homines M; rursus B M, 348 ac] et M,0 S, V;, Nichodemus corr. Nichodemo Se; M; M; Mas B perficit 349 O ista B, iste Mi; Ms generauit M-V, 351 351350 fundi E 0 51Sa Se; V; Zi, peruicit E, perficiet S; Mag Mio?

3530m.M4 De forma

neciO

352 baptizans Ms, baptizantis Mj;

baptizandi] om. CEM,MsSeı V;Z;

M3, $e, De forma baptizandi uel baptismi Vj

De forma

354forma$,

— 355ante Ms Z; baptismi BM;

quam]cum Z,

LIBER I, 9

26 355

Et uerbis hiis, non aliis seruare tenetur,

Quisquis Theutonice baptizat siue Latine. |

Nil mutet, nil transponat, nil detrahat et nil

360

Addat, quod uerbis possit peruertere sensum. Nil mutet dicendo "potens", "sapiens", "bonus" aut sic Que pro personis personis appropriata, Vt "generans", "genitus" ac "procedens ab utroque" Aut pro baptizo "lauo", “mergo” uel "abluo" ponat. Si quem baptizans dicas: " In nomine Xpisti”, Baptizatus apud ueteres hic rite fuisset,

365 Sicut apostolici sacra lectio perdocet actus. Vnctio quippe per hoc, ungens signatur et unctus, Sed tamen hanc hodie seruandam non puto formam Nilque per hanc fieri magni uoluere magistri.

Si tingendo Petrum puto, quod sit Bertha, ualebit,

370

Quod gero; uel Sortem credens hunc esse Platonem.

3575s. cf. Derr. 3, 4, 72.86.

363 cf. Decr. 3, 4, 82.

12.16 10, 48; cf. Rom. 6, 3; Gal. 3, 27. magistri] sicut Thomas de Aquino gl. Vi.

365 Act.2,38

366 unctus] Xpistus gl. Mi». 369 Bertha] femella gl. M;;.

8, 368 570

Sortem] baptiso gl. M; Platonem] similiter ualebit i. ille error non tollit effectum baptismi gl. Ms; ut posito casu quod duo pueri portentur ad baptisandum, quorum unus est filius Sortis et alter filius Platonis; si tunc credes

baptisare filium Sortis et baptiset (sic) filium Platonis, satis tunc ualet baptismus gl. M.

355 V,

hiis] in hiis 57

non hiis O

non] et non

M; M; Mg Mg Vi, om.

tenentur M4 Ms.Se 356 baptizet BE M; M4 Ms Mio Mii Se V4 Z; siue] atque M; 357 mutat B C Es M, Mag M VAV,; nil transponat]

transponat

M; Ms transponet M; M; M; Se 358 quot $,, quid Se, posset uerbis V,

detrahet M;,, detrahit V, Post 358 tit.: De uerborum

mutatione M4M;; 359 mutat EV, potentis O bonus sapiens $e, aut] ac MM, 360 que] quod B C M; Ms.1; $5 $e $6, et Mg per M; persona appropriata M;, ^ appropriata] appropriata ut generans genitus Se,, appropriata ponantur

Mg Mo M; $65, et O

pro baptisato Se, lauo] lauo te 57 362 tit.: De baptismo M1 $4 365 sicut]

M;M;,percorr.ex M;

$7

361

ut generans genitus oz. Se,

producens corr. procedens M;

ac] aut

utroque] utroque aut

362 aut pro baptizato om. Se, baptismo Mg V;W uel om. M4 Mo Se ponat] peccat E, ponit Ma Post dato in nomine Xpisti MM. 363 sic Se, dicat sint B, sic M&,O perdocet] predicat O 366 per] ex

ungens]uiuens M,

significatur$2V,Z,

^ et]ut

M; 367 hanc om. M;, hac O seruando E hodie ... formam] michi magni uoluere magistri Sa 368 nil Mi, 369 sic M,, sed $, intingendo M3; Petrum] puerum M,Z,, patrem Mg quo $, sit om. Se), et M;

ualebit 072. Mg

370 quod gero] sed gere E

sortem] fortem M, sorte

$2271 credens] gerens M, tradens O Blachonem V; Post 370 tit. : De proprietate uerborum M, M4 Ms M;;, De mutatione forme Myo

LIBERII9

27

In quouis propria ponas ydiomate uerba; Non uiolans error sine fermento nichil obstat,

375

Vt qui fit contra sermonis iura Latini. Sed pronomen "ego" poteris dimittere si uis, Vt "credo": facit hoc sermonis forma Latini. Non licet hoc in Theutonico, sicut reor, in quo

Personam uerbo supponere semper oportet Articulosque suos seruare decebit eidem. Quis baptizet Hoc sacramentum presul det siue sacerdos, locus est, aut inferior mandantibus illis.

380 Cum

Si mors institerit, quouis urgente periclo, Femina uel laycus, pater aut mater dabit illud. Nullus enim reprobatur ibi, quia spiritus illic Solum sanctus agit. Manibus post presbiterorum 385 Sic baptizati quod presententur, oportet. Hii, si seruata sit debita forma lauacri,

Cautius inquirent, ut sic baptismus eisdem Rite dari siue suppleri sic possit omissum.

379ss. cf. Decr. 3, 4, 19.

382 femina] cf. Decr. 3, 4, 20

laycus] cf. Decr. 3,

4, 2IS.

ydiomate om. Mi», ponas post uerba O, pones B 371 proprio Se; 373 obest $, M;, obsta M;; nil non] Mg om. 372 $; ydiomata hoc 375 hoc facit Mg sermones Zi, ut] uel. M; Mg; S65 5e Vi V, sermonis forma Latini] in Theutonico sicut reor forma om. $, om. Mi;

licet hoc pos? Theutonico B 376 om. My in quo Mo 377 personem B Theotonicus Sa in om. M;Sa que M,, articulus O

hoc om. My,

378 articulus-

Quis baptizet] oz. B C E M, Ms $6 $e Z;, Quis possit baptizare M4M;5, baptisQuis habeat baptisare de iure M; Ms Vi, Quis debeat baptisare (dare det (dat 379 sacramentum] sacramentum cum O mum Mi) Mio Mii mandatibus B 380 aut om. M detur O M31) presul Mio Mi, 5; Se

istis Se;

381 insteterit O Z,, institeris $e; 382

mater

aut

pater

Mıo

quodam M; aut] et

periculo

E Mj? 5,$t, uel

C M4.,M310 ibi om. Mj 383 nulla M; istud O dabit om. Mj M,MjgVi lauari Mg, 386 seruati Mg agit] ait Ms 384 solum] soluet O Z; inherent Se, inquiret $t, S, ;50 M4MgM B 387 inquirant lauacro O siue] 388 datus M;; eidem B C M, Mj $e St baptismus sic Mi; sic om. BEn M4M;58,$e, V5 Zi», si MioS6 supplere B siue sibi Mj dimissum Mi; posset M;

28

LIBER I, 1o

CAP. 10 De preambulis baptismi Baptismo ueteres etiam scrutamina quedam Premisere patres, quibus instruerentur adulti, Quomodo uel quales ad sacramenta uenirent. Hecque kathecismos exorcismosque uocamus. De exorcismo

Exorcismus enim Greco sermone, Latine

Virtutis nocue uis expulsiua uocatur. 39 un Exorcisatur aqua, sal, puer, ut malus ex hiis

Spiritus abcedat tribuatque locum uenienti Sancto spiritui uerbi uirtute coactus. De kathecismo

Estque kathecismus instructio, nempe Latino Hoc sermone sonat, quo preformatur adultus,

389ss. cf. Decr. 3, 4, 538.

3935. cf. Isid. Etym. 6, 19, 555.; Ps.-Ambr.

Exorc. c. Yo19À ;Greg.-T. Hist. 7, 44; Isid. Eccl. 2, 21, 2. 395 cf. Ps.-Ambr. Sacram. x, 5,18; Greg.-T. Glor. mart. 23 ; Sulp.-Seu. Dial. 3, 2, 13; Didasc. Apost. 15, 2; Sacram. Greg. 206; Aldh. Virg. 21. 398s. cf. Aug. Fid. et op. 33,19. 19,35;

Ps.-Hilar. Libel. 11; Paulin. Vzt. Ambr. 36.

399ss. cf. Decr. 3, 4, 55-59.

De preambulis baptismi] om. B C E M; MsSe& Z,, Deexorcismo M,, 389 baptismus etiam ueteres My, quidam M,, quondam M, Mise 390 instruentur C M,, astruerentur V, 391 redirent O, ueniret S, 392 om. Ma4 hec Mj, cathecuminos corr. cathecismos $, 392ab = 393ab M;

Mi

De exorcismo] om. B CE M; M Me Ms Mio S, $t Z;, Quid sit exorcismus MgVj 393 Grecus Z, Latini M,, Latino Mg

393ab

Exorcismus item debet precedere fontem Atque cathecismus hoc tempore siue priori M,

394 uirtus $, nocue] uacue My bis $e, 395 om. Z; sale O ut] et E 396 abscendit E, accedat O, abscedat M; M,M;Mg Ms; tribuat Mj; $e; 397 spiritui sancto O uirtutis Se,

De kathecismo] om. B C E M; M; M« Ms Mio Se, $e, St Z,, Quid sit kathe398 Latine E Ez

cismus Ez M, M, Mg V;, De kathecismo et exorcismo $ M3

Ms.; Mo My M3150 8,4 $6 St V;,Z,

nem O

399

hoc]

et

E, hec

M;

sermo-

LIBER I, 1o 400 Vt digne sacrum

29

mereatur adire lauacrum,

Quem de commissis ratio uult penituisse. Atque requiritur hic contritio sola fidesque, Non planctus, gemitus uel opus quodcumque uel actus. Differrique iubet hinc quadraginta diebus 405 Baptismum talis, ne quid fingatur in hac re. Presulis arbitrio tamen hoc noua scripta relinquunt. Respondet recte se credere, se quoque iuste Viuere promittit ueterique renuntiat hosti Et pompis eius. Hoc in puero, quia per se Respondere nequit, solet exercere patrinus. De patrinis Patrinus solus sexus erit alterutrius; Non abbas, monachus ; nullus, nisi fonte renatus.

Si plures ueniunt, noli temere prohibere. Nam fiunt omnes, etiam si mille patrini. 415 Fiat idem, presul dum crismat crismate frontem.

A04 cf. Decr. 3,4,98. — 4075s. cf. Decr. 3,4,608. 5, 401 cf. Decr. 3,4,97. 408 ueterique ... bosti] cf. Comm. Apol. 181. 317; Greg.-M. Dial. 2, 30 4, 95. 410 patrinus]s. spiritualis pater uel 4098. cf. Deer.3,4,100. Hom.eu.2729. alterutrius] tam uir quam mulier gl. 411 cf. Decr. 3, 4, 101 leuans gl. M;,. Mis. 412 cf. Decr. 3, 4, 1038.

Canon enim iubet ut dum baptisatur adultus Peniteat de commissis notoria si sint MM}, de conmissis] deus missis O — uult] iubet quod Se, 401 om. M4M;; 400ab

Mg

402 hic om. Mi

403 non] nam O Z,

404 404-406 om. Mi quicumque M; tali ss. uel baptismus O Se; 405 om. S, 406 presul Ms ac E quit 5,5, Se; 407 relinquent M45, scripta] iura Mg

recte] recte sed B — iuste] nosce

E

uel gemitus M;

genitus B

hinc oz. differri M, V nec M&M;$2 talis Vj scripta noua hec Se; respondeat O, respondere

O Z; O Z;

408 permittit E, promittat O S; V;

renuntiatque B, prenuntiat M; M, renuntiet ueteri M, Se, et ueteri Mio hoc ... per se] dicta hec in puero que per Se 0 Mio? M; M4 M, hec 409 $,

se B

410 solet] solet hoc Mio

paternus M;

411 paternus M, De patrinis] o7. BCEM,M; MM; M,, $) S6 St Vi Z5 Mi», alterutriusque B Ma.19O Se, utrius E, utriusque M; M; erit sexus B

412 monachus] non monachus M;; Mi; alterutrumque M, alteruterque $e, si etiam Se; nam] non E 414 om. Sa EO forte nisi] non Ms signat crismat] E fiet 415 — M4 paterni — O melli M etiam om. M; fontem corr. fontem M45, frontem My

30

LIBER I, 10

Hiique fidem puerum de iure docere tenentur Atque bonos mores, dum maturos habet annos.

De sale et aliis circa baptismum puer, accipit aure saliuam, lauacrum ad uenit Cum Vt sibi uerba dei sapiant uelut esca salutis, Nareque diuine pro cognitionis odore, Ore salem, uera sapientia crescat ut illi. Exsufflatur, ab hoc ut uis inimica recedat.

Frons cruce post et cor causa signantur eadem. Vngitur hinc oleo sacro bis: pectore primum,

425 Quod locus est cordis, puro deus hoc ut ametur;

Hinc scapulis, ut suaue iugum ferat et leue pondus Eius languores, qui pertulit in cruce nostros. Crismate post tangit in uertice presbiter illum Iam baptizatum, ne sic sine pneumate migret. Solis xpisticolis concedimus hoc, quia crisma Dicitur a Xpisto. Vertex locus est rationis;

4165. cf. Decr. 3, 4, 105. 418ss. cf. Decr. 3, 4, 68. Cor. 1o, 5; Hilar. Trin. 8, 42; Ruf. Orig. Princ. 2, x1, 3.

419 esca salutis] cf. I 421 cf. Decr. 3, 4, 65.

422 cf. Derr. 3, 4, 53. 423 cf. Decr. 3, 4, 63. 424ss. cf. Decr. 3, 4, 70. 426 cf. Mat.11, 30. 427 languores ... pertulit] cf. Is. 53, 4. 4288s. cf. Decr. 3, 4, 88-90. 429 migret] moriatur gl. $,, discedet gl. M, V., de hoc seculo uadat gl. Mio. 4305. crisma ... Xpisto] cf. Isid. Etym. 6, 19, 50 7, 2, 3. 431s. cf. Deer. 3, 4, 90.

416 hiisque E fide Se, annos habet maturos O

tenentur docere O

417 tenet

B M,$,

De sale et aliis circa baptismum] M4M;;, De saliua, sale ac aliis M, Mg, antecedentibus baptismum M;,o, De preceden418 dum B $,, si M0 5, lauacrum] fontem aure Ms$e saliue O 420 naresque O Mi5St odore] adire M; 421 oreque Mj; ore O uera] uerba E, est uera $e, ut illi om. Z, 422 exsufflator M; M,, exinflatur M, Ms Mio, exuflatus Sr ob B M94M;,0$,8, Se, Se, ex E, ad Ma St V, 422a Candelamque manu quod fuerat ad bona semper M;; 423 post et cor] cor post Z; et om. M; MO causa om. My signantur causa M; signatur Ms M, O Z; Post 423 tit.: De unctione olei Mg, De unctione baptisandi M4M;; 424 hic ungitur V, hic B bis] ius M; 425 quot S, cordis om. Z, pura C, puto De sale M,, De quibusdam tibus baptismum O, oz. cett. M;V, are M;M;,Me, in diuine ] deinde Se; pre ore salem uera] hic salem

M;V; puros M, pureO $e, — hocJobhocO,hicSe, ^ utom.C,autE 426 hinc] hinc in M, Mg iugum suaue M, et] ut V; pondus leue O pondus oz. $e Post 427 tit.: De unctione crismatis M; M, M4Ms, De crismatis unctione M;; 428 tangat M; M,M&O 429 baptizmatum M, nec M; migret] unget B M4M,,0Sa Se, migrat E 430 hoc E

LIBER I, 10

435

3i

Vngitur hic, ut, quidquid agas, ratione gubernes, Dum sacramenti ratio uirtute iuuatur. Tandem uestitum baptizatus capit album, Qui notat innocue sibi gaudia reddita uite. Diuersis licet hunc pueris imponere, si uis, Vt pannum, per quem crismatus fronte ligatur. Demum

de calice modicum datur eius in ore;

Sed Xpisti corpus datur illi, si sit adultus. De immersione

440 Semper in hoc lauacro trine deitatis honori

Mersio trina datur, nisi consuetudo repugnet ; Precipiens, semel ut fiat, tolerabilis hec est,

Soliusque Ihsu mortis ratione iuuatur Inque fide mos diuersus nichil officit una. 445 Si tenet hec tantum respergi fonte lauandum, Seruetur: tamen aspergas caput ad minus ex hoc. Presbiter in uase lapidis baptizet ac, illo Si caret, officiis aliud uas preparet istis. Hoc extra templum deferri non decet usus

450 Ad reliquos; seruetur idem de uestibus are, Vt proprio, nec deportando, uase lauentur.

434 cf. Decr. 3, 4, 91$.

4408. cf. Decr. 3, 4,78; Greg.-M.Ep.x, 41.

442 cf.

Decr. 3, 4, 79-81; Corp. Iur. Can. 1, p. 1389 (Pelagius I); Cod. can. c. 148A. gubernas E, gubernet Mio $e — agasom. M, agat Ms M;oSe; Post 433 tit.: De panno ratio] tempus Mi; 433 sacramentum $e,

432hinc Mg

M4M;,, De indumento uestis albe MM; notat om. Mj 435 quo O M,M;V,

pueris

C

437 pannus M; Ms

434 uestitum] album B — caput sibi] sunt M4 —456 inponere

per] quod per O — per quem om. $;

crismatum ss. uel crismatus M;, crismat in M;, crismatum Vi quod M; 439 si sit] sic et M, eis MM, datur modicum M;,

quem] 438

ne et actu De immersione] oz. CEM;,M;,MgMs$&2,Z, De immersio immersione baptisanbaptisandi M; Ms V,, De immersione pueri M;, De

di (baptisantis B) Mj,B, De submersione 442 M,

$3SeıVi, honoris M, M5 Ms;Mioa2 443 moris C V,

443ab

Sa — 440 honorem E, honore ut semel M;y fiet $,56, faciat

In trina trinus colitur simpla deus unus Vt placet in propriis que sunt ad singula uerbis MM 2

444 diuersis

EM; — nil M;M;$e

efhcit

EO Z5

444a Quam (Preterea

Se,) si quis uiolat (uiolet Se;)letaliter ut puto peccat ESaSe,

445 tenetur Se

ad minus 446 tamen] tantum Ez Sa Z; respargi My, resperge OZ, hinc $e in] 447 M; i baptism uase debito De Post 446 tit.: caput M4Mi; preparat B M4 My $a $t V4 fas Z, 448 si] sed $e, — aliud] aliquid M; usus] et usus 449 differri EM;S,M;OSaeV, — debet M; illis M; nisi uase Mg uase] MM» non 451 450 are] aure O, arte V, MM)

32

455

LIBER I, 1o

In camerisque uetat baptizari uel in aulis Ius aliquem - nisi sit regis uel principis infans — Priuatisue locis aliis, fieri quia debet Hoc apud ecclesias, baptizandi quibus est ius, Suadeat hic aliud instans nisi forte periclum.

De triplici baptismo Fluminis est baptismus, flaminis atque cruoris. 460

De primoque satis dictum reor. Estque secundus, Dum lauat intus amor defectum fluminis extra. Exemplo Iudeus erit, quem feruor amoris Traxit ad ecclesiam, sed deficiente ministro

Sine sacramento moritur non lotus. In illo Recta fides et amor supplent, quod defuit illi. Nec sacramentum se mergens talis habebit. 465 Postea suscipiat, si copia temporis assit, Ex alio, dans ut sic distet ab accipiente. Sicque fides sacramenti quandoque ualebit Absque sacramento, quod sic contingit adultis. Datque sacramentum fidei quandoque salutem 470 Absque fide: puero ualet hoc contingere soli. Sanguinis est etiam, proprio cum sanguine martyr Tingitur hic. Primus bonus est meliorque secundus, Optimus iste, mala qui terminat omnia mundi 4525s. cf. Decr. 3, 4,45. 452

baptizare

cautusque

Mg

E

— 457ss. cf. Decr. 3, uetet

uel] que

Z,

4,150. — 471s.cf. Tert. Scorp. 6

baptisari uetat Mj;

Mj,

aula M,, alis W

baptismi E,

455

regis sit

M,MioSe 454 priuatisque . MO Se; quia fieri Mj, quia] quoque M5; Mg decet Mg 455 apud] caput M; baptizanti V, est om. O 456 hoc BM,M,M;O forte om. My periculum M4 Mi, O, periclo Z, De triplici baptismo] om. BCE M, Mso$62;,Z; 457 flaminis] fluminis E Ms, uel flaminis S; 458 primisque Se, satis] sacer My reor] et cor O 460 exemplum $e, erit om. E 461 deficiendo E 462 sine] absque

$,

463 recta fides] eternus fons Sa

recta] sancta Se, $7 — et om. M4Mg

suppleuit C M, Mo Mio S; $,, impleuit E, supplet M; ipsi EM, Mas Mi Mi5Se Vi V; Z,, in illo Mg 465 suscipiant M;,$, Sa Sz W Z, copiosa Z5 corporis M, 466 distat E S, incipiente M, Post 466 tit.: De sacramento fidei et fide sacramenti M4, De sacramento fidei Mi;

466ab Quod patet in Xpisto qui non suscepit id a se Y mmo precepit se baptizare Iohannem M4M;; 467 sacramenta O quando E 468 om. M; quod] quoque M, W contigit B M,O V;, contingat M&S? — adultus M, $24, adultus corr. adultis $e — 469om. M, sacramen E, sacramentis M; — quandoque] quoque W Post 470 tit.: De baptismo sanguinis M, M4 Ms Mio. 471 est] et B martyr] mater E 471 est] et B martyr] mater E 472 tingit O

hinc M;

prius Mi,O

M;, ille M, Ms.;o Se, est iste My;

est bonus Se, —— melior

BO

terminat] tollat C Ez Z,

473 iste] est

LIBER I, 1o-z1

33

Expressa Xpisti conformis ymagine morti.

475

480

CAP. 11 De sacramento confirmationis Hanc sibi nobilitas posuit quodammodo legem — In donis uel larga suis — , nil prorsus in hiis ut Se fecisse putet, nisi crescat semper in illis; Queque uidetur ei res imperfecta relinqui Additione carens. Sic ueri luminis ille Donorumque pater, a quo data cuncta resudant Optima desursum, licet in baptismate nobis Plurima donarit, se summe nobilitatis

Ostensurus et hiis adiecit crisma salutis.

De effectu confirmationis In quo condigne sanctus datur accipienti 485 Spiritus ad robur. Quid enim legata tenello

Multa ualent, nisi tutorem, quo rite regatur,

Prouideat testator ei? Datur optimus ergo Spiritus hic tutor nobis, datus et dator unum. Plene katholicus et Xpisti nominis heres 490 Esse uolens sacramentum non negligat istud, In quo perficitur, in fonte quod initiatur.

475ss. cf. Decr. 3,5, 1.

483 crisma salutis] Leo-M. Serm. 24,

6;BLAISE Vor.

484ss. cf. Decr. 3, 5, 2; BLAISE Vor. cap. 338, p. 478 Ss.

cap. 330, P. 472.

474 expresse Mg

mortis M3 Se,

De sacramento confirmationis] om. B C E M,M9Se, Z,, De confirmatione En M, M; Mg Mj, $1$,8$t Vi, De confirmationis sacramento M;, De donationi-

475 possit 5;

bus $;

quem ad modo O — 476 uel]sic $,

uellarga]

ut om. Z, uel M; nichil O O $5S2 Se $t V. V; Me Mais prelarga M;.M 478 eis Mj semper crescat Se; putat EO 477 se] ut se Mg

reliqui M; donorum

Zi

479 sic] si Ms, et sic My

qua

Se,

resultant

iste O — 480 bonorumque B,

Mg, resudent

Z,

482

plura M;

donari B, donauerit Ms Me M; O, donauit M, M,0Seı, donaret Z; et] et in M,Se; 483 ostensuris 5, me] semine Se; De effectu confirmationis] om. C E M; Ms$& Z;, De effectu eius

sum-

B M;O 486 tutore quod M; 485 spiritus] episcopus Mi, 484 sancte O eis Ma, uel ei S, 487 testatur O rigatur $e, qui Ez Mio Se, Se; unum] ipse B En M; Mss M; Mi; V,, et est Mg 488 et] est En MM; negligit nisi M M, Se; non] Se; et esse] 490 Mii Mg $e, V, W Z;, unus

M,

491 in fonte] fonte O, in fronte Se;

quod oz. O

LIBER I, r1

34

Quapropter nec seiungi licet hec, nisi forte. Mors interueniat. Homini fons crimina tollit ;

Vt magis hec uitare queas, crismatio robur 495 Prestat et augmentum. Fons continuo morituris Sufficit ad uitam; uicturos longius ista Adiuuat ad pugnam: lauat hic, sed roborat ista. Gratia quippe dei non tantum scire facit te, Hac in uita quid uitandum, quid faciendum 500 — Hoc tamquam per te possis leuiusque per illam -, Y mmo dat, ut possis, sine qua nichil ipse ualebis. Ius anathema dedit contra qui senserit omni. Post baptisma tamen qui rectus et immaculatus Peruenit ad mortem, nece confirmatur in ipsa. 505 Formula uerborum quam confirmator habere Precipitur, magis est communis: "Te cruce signo, Crismate te sacro tingens in nomine patris Et nati flatusque sacri". Variare liceret Forsitan hanc, quia non legitur Ihsus hanc tenuisse.

497 adiuuat ad pugnam] cf. Floretus 369.

506ss. cf. Decr. 3, 5, 10.

492 nec] oz. O, nec homini M; nec .. hec] non licet hec seiungi M3Ms$e& seiungi nec M; Ms Mg hec om. Mg 493 interueniet M; homini] quando Se, 494 has M, queat $eW crismato Ma, crismate

V.

495 prestat B

et om. Mg, ut V;

uicturos] uictus $;,, uicturo Z, M;M4,M;Msg, illud Ms, om. Mg

497 pugnat O 498 non tantum

continue Mg

496

laua M; .. te] per eum

illa qua

iustificamur MM, non om. Mg tantum] tamen V, facit te om. Z, 498a Non tantum iuuat ut possimus scire per ipsam M4M1, 499 hac]

hoc $a, sic Se, uitandum] uitandum uel M; M,, sit uitandum M4 Mg Se, uitandum sit M; faciendum] sit faciendum M,, est faciendum Mg, fugiendum MM. 500 Preter eam possimus ut id leuiusque per illam M4M;;

tamquam] quodquodW

illaM,

5010m.S,

Sed prestat penitus ut

quod ratione uidemus M4M;; ut o7. M5 Ms,Mg poscis Mg nil M; Mg ipse nil Ms ualebis] uidetur M,,, ualebit O V; 501a Possimus facere sine qua bona nulla ualemus MM, 502 que M;, qua Mg omnia Z,

Post 502 tit.: De forma uerborum (uerborum om. Mj9M) confirmationis Mi MsgMioMi; 503 baptismum M; tamen] cum Mg 504 conformaturO inom. M;Se, Post 504 tit.: De forma uerborum in confirmando M4 505 505-509 om. M; confirmatur O 506 percipitur Mj; 507

tangens $?

— innominepatris]tecrucesigno Ss

508natus MZ,

flatus

sacrique $, uariari M; licet M,, licere $7, om. Z, 509 Ihsus hanc] Ihsus M,, Ihsum hanc M40, hanc Ihsu M,, hec Ihsus hanc $a

LIBER I, 11-12

35

De proprietatibus confirmationis Propria sunt huius, sacer ut tradatur in illo Spiritus, ut dixi, quod plene katholicos nos Efhcit, et fronti quod solum traditur ipsum. Fronte patet pudor atque metus: sic ungitur illa, Absque metu talis ut aperte confiteatur 515 Absque rubore deum. Quia tantum conuenit illud Perfectis, ideo dat solus episcopus ipsum. Hec et apostolici sanxit reuerentia moris. Solus presbitero ualet hoc committere papa, Sicut Gregorii probat hoc concessio primi. $20 Tantum significans est hec foris unctio facta ;

510

Vnctio res tantum, quam spiritus efficit intus,

Que uere datur omni digne suscipienti Efficiens aut augmentans, quod significatur. Signatum simul et signans erit ipse karacter. CAP. 12 525

De crismate et oleo

Balsama pontificis in crismate conficiendo Sacratiua manus oleo commiscet oliue. 5105s. cf. Derr. 3, 5, 5. ... moris) cf. II Cor. x, 2x.

696).

516 cf. Decr. 3, 5, 4; Floretus 368. 517 apostolici 519 cf. Greg.-M. Ep. 4, indict. 2, ep. 26 (PL 77, c.

521 res] ueritas est gl. Vi. — 525s. cf. Derr. 3, 4, 124.

De proprietatibus confirmationis] oz. C E En M; M4 Ms Se Se; Z; Z;, De propriis confirmationis M,, Propria confirmationis B 5;,De propría confirmatione

510 sacra Ms

M;5,$a4V,W M,

ut] et B

traditur B, tradat M, — illa

plene om. $; 511 quod] quia M44M;,56,$t Vy V,W ZiZ; isto O Post 512 tit.: Quare in fronte 512 soli M, Vj nos om. V;,Z;

513 sic om. Se confirmetur M; M, Ms CM, M4 M; Ms Mi; $; $,$6 Se, Zi Z,, uel St

515 ille Ms, om. O — deum rubore C Se,

atque rubo-

solis 516 perfectus Z; istud O conuenit tantum My re] labore M; et om. M, M,, est O 517 hoc C En M, M4M3Seı episcopum M; Ms

sanxit] sanxitet M9

^ 518 solis M; solo O — prespiterus C

promitte-

Post 519 tit.: confessio V; 519 Gregorius MO, Gregori V; re Ma 520 signans Ms Ms Mg O Se, De tribus distinctis in confirmatione M, Mg Mig 521 foris] fortis Z, hic B C EnM,M4M;Ms, M;,05; $,$e, Z1Z;

522 quem Se, efficitur M; quam |] quod M;, quarum Z, om. L, 525 om. uereom.B — datur omni] dantur homini M,, datur homini Se, $t

aut]

et

quod om. B

C M; M, M;,, uel M5Sa W, et $,$,Z;, ut S,

524 om. Z,

| et B Ms, aut Se,

augmentas

B

signans] significans B

erit om. O De crísmate et oleo] De crismate quid sit M4M;;, De crismate M;;, De commiscens M; 526 sacratam Mg 525 in] inter Se; balsamo V; De tempore Ms, M; Ma) (cena crisma consecretur Quando tit.: 526 Post consecrationis crismatis Mio

36

LIBER I, 12

In domini cena licet hoc benedicere tantum,

Namque typum ueteris profert hec cena diei, In quo signabat agni de sanguine postes 530 Israhelita suos, deuastans regna Canopi

Angelus intactis domibus transiret ut illis. Sic noua plebs agni signatis sanguine ueri Frontibus intacta manet a uirtute nociua. Tunc quoque crisma uetus iubet exuri Fabianus. Peccas utendo post hoc, nisi mors grauet, illo.

Presbiter a proprio petat illud presule tantum: Per se, siue suos, quibus hoc iubet, inferiores. Cum celebri missa benedicitur, hic, ubi pacem

Tradi forma iubet, quia uere munera pacis

540 Intercepta diu sanctus cruor ille reuexit.

Inde duplex oleum sine crismate conficit: unum Dat kathecumenis, reliquum determinat egris.

Quis ungatur Lege quidem sueuit ungi rex atque sacerdos; 527s.cf. Conc. Autiss. (an. 573), can. 6; Dion. Ex. c. 187C ;Gelas. Decr. c. 304B ; Ps.-Greg.-M.Cant.

2;

Sacram.

Greg. c. 9oD.

529ss. cf. Exod. x2,

228. 530 Canopi] = Agypten, cf. Luc. xo, 64;Isid. Etym. x2, 7, 26. 534 cf. Decr. 3, 4, 122 Fabianus] ille episcopus gl. St; Papst, 236-250 n. Chr., vgl.

DucHESNE I, p. 1485.

536 cf. Deer. 3, 4, 123.

543 ungi rex ... sacerdos] cf. Leuit. 4,

541 unum] oleum gl. S;.

3;I Reg. 15, 17 ; Ps.-Cypr. Pasch. m; Sulp.-

Seu. Chron. x, 45, 5; Isid. Etym. 6, x9, 51.

5435s. cf. Decr. 3, 5, 4.

527 conficere B tantum] tamen M, 528 typicum M; ueteres Mu perfert B, profert M, M5. 0 5,3 Sa Se48tV, V, W Zi Z5, confert Ms, conuenit Se, prefert cert. 529 signabant Mg 530 suas M, M&S,Se, W

Canopii M; 531 angela 57 illos En 533 a om. Z, in M4 uirtute] uertice Se; crisma in die cene est exurendum M, Mg

Z, illo

532 signatis] signans 5, Sa Post 533 tit.: Quod uetus

534 quoque] que Z,

535 peccat B,peccans M, X posthocom. M; BO, illum M;;,ille My; Post 5351it.: Quod crismaa

Fabinianus

grauatM; illo]in proprio episcopo est

petendum Mg 536 presbitero O peccat O istud M40 preside Mio $a 537 iubet hoc M; iubet] iuuat Z, Post 537 tit.: Quod crisma

consecratur cum celebri missa in qua canitur Dona nobis pacem M; M, 538 celebrat missam V, ubi] iubet M4 Ms Mise, 539 tradi] fraudi M, Se

iubet forma M; Mg uere] ueteri Mio Se, ueri ss. uel uere V, munera C M, M5 M4M; Ms455,.4 $65 Zi, munere cert. paucis O 5; 540 interposita Ms, incorrepta O ille cruor Mj, Post 54o tit.: De oleo infirmorum et kathecuminorum M,M, Ms, De sacro oleo M44 M;;, De oleo et eius consecratione Mi; 541 crisma M,M; 542 cathecuminus C Quis ungatur] om. BCE M; M, Ms My $, S, Se St V, Z;, Quis inungatur M;MsS$e,, Qui sint inungendi M90, De unctione ueteri M4 Ms, De diuersis unctionibus M4M;; 543 quidam Mj; consweuit M; Mg O S, sueuit ungi] ueteri uates M4M;; 545a Vncti sunt tantum probat illud lectio

regnum (regum Mi;;) M4M;;

LIBER I, 12 545

550

555

37

Sed modo sub Xpisto, qui reges nos facit omnes, Si tamen illicitos motus ratione regamus, Atque sacerdotes, dum nos sibi sacrificamus,

Ammodo xpisticolis recte datur unctio cunctis. Sed tamen inter eos distantia certa notatur. Crismate pontificis dum consecratur, inungi Vult caput, hinc capitis quia personam gerit ipse Ecclesie Xpisti. Manibus datur unctio sacra, Namque ministerium datur huic, ut rite sacranda Consecret utque bonum clemens operetur in omnes. Heeque sacerdoti ratione sacrantur eadem. Vnctio de capite regis transfertur ad armum Aut humerum. Saulis probat hoc opus et Samuelis. Ex oleo fit, ut hinc distantia luceat horum.

560

Insuper ecclesie, calices unguntur et are. Sed iam tempus adest thauros disiungere fessos, Vt se uenture reparent pausando diete.

545 regamus) Etymologisches Wortspiel 544 reges ... omnes] cf. I Petr. 2, 9. mit reges (I 544), vgl. Isid. Etym. 9, 3,1. — 546 sacerdotes] c£. I Petr. 2, 9; Apoc. 5, satrificamus| Etymologisches Wortspiel 1o. Vgl. BLAıse Vor. cap. 360, p. 50x mit sacerdotes, cf. Isid. Etym. 9, 3, 4. Hor. Ep. rz, 14, 28; Ou. Mer. 14, 648.

550 cb Re? Xo T 15,117: 560 diete] labori gl. M..

559 cf.

uos $e; Xpistus M, sub] ut M; 544 sed] sed tamen Z, 547 datur om. O 545 rogamus M; omnis M; fecit Mo Mi; Post 548 tit.: De unctione 548 uetatur O unctio datur recte Mg 549 pontifici M; Ms, De differentia inter ungendos My episcopi 550 capitis € M, M; M4M; M15, S65 V; Z;, pontifici ss. uel pontificis V, hinc Mj;

personam quia $7

551 sancta $,

552nam MW

sacrando M, M;o Se; Se; sacratur Mi 0 Se; Z;

quia om. M. Mio Mi O 5, Sei

utom.BM,

ipse om. O

rite] ipse C, recte Mi;

554 heque M;,, hecque 553 consecrat O Post 554 eandem M,, eandem corr. eadem C

555 transferatur M; W, tit.: De unctione regis (regum M;;) Mi Ma Mii 556 hoc om. W arma M, transfertur corr. transferatur Me, transferat O ut om. M4Ms, in O 557 fit om. V; et om. E M, Ms M90 Sa Se, Z; Post 557 tit.: De unctione aliarum rerum liceat M; hinc ut M;joS$e;

560 pausando reparent aure MgO Sa, arte V; 558 et] ad O pauseando Mi, pausatio O repararent B, reparet oO de Iste est secundus liber pastoralis, in quo auctor uult determinare uidelicet secundus de eucaristia, i. de corpore Xpisti B; Explicit liber primus, incipit que est tertium sacramento eucharistie Ez ; Incipit secundus liber de eukaristia, M;; Hic incipit sacramentum, ac de hiis, que ad diuinum pertinent officium Explicit liber secundus liber M;; Explicit ille liber, scriptor sit crimine liber. de eukaristie primus pastoralis, sequitur secundus M;; Incipit liber secundus

M; Ms diete Ms

38

LIBER'T, 12

sacramento Ms; Finis libri primi, incipit liber secundus de sacramento eukaristie Ms; Finit liber primus de baptismo, incipit liber secundus de sacramento

eukaristie M;; Explicit primus liber pastoralis nouelli in die septuagesime anno

1406, incipit secundus liber de eukaristia, que est tertium sacramentum, et de

aliis, que ad diuinum pertinent officium Mg; Et sic est finis huius primi libri,

incipit liber secundus pastoralis nouelli Ms; Explicit primus liber pastoralis per

me Martinum Streng de Vlma, secundus liber pastoralis M,o; Finit liber primus, incipit liber secundus de eukaristia M;;; Explicit liber primus, incipit secundus de sacramento eukaristie 5, ; Incipit secundus liber de sacramento eucharistie 5;;

Finitur primus liber, incipit secundus de sacramento eukaristie capitulum primum $,; Incipit liber secundus de sacramento eucaristie capitulum primum

Sa ;Hic incipit liber secundus de sacramento eucharistie et habet tres tractatus

$e; Finitur liber primus, incipit secundus $7; Incipit secundus liber de eukaris-

tia, que est secundum sacramentum V, ; Finitur liber primus de baptizmo, incipit liber secundus de sacramento eucharistie LI

LIBER SECVNDVS CAP. 1

un

Io

De sacramento eukaristie

Omne bonum diffusiuum dixere periti Ipsius esse sui. Quanto magis is, bonitatem Quem liquet esse meram, quem compulit insita summi Forma boni liuore carens ratione uigentem Condere facturam, que tanti dulcia posset Participare boni, sese diffundet in illam! Quod satis atque super fecit, quando caro factum Eterni uerbum patris in nobis habitauit Atque mori uoluit. Sed nec diffusio tanta Sufficiebat ei, nisi se passurus in escam Traderet et potum natiuo uictus amore Sub sacramenti miro uelamine tectum. De quo uel modicum si dicere forte uelimus,

15

Incircumcisi labiis et corde, stupescit Lingua sacramenti trepidans formidine tanti. Sufficiens etenim fore que factura ualebit,

Vt de factore saltem balbutiat, aut que Natum, non factum, proment hec uerbula uerbum.

LIBER II,2 bonitatem] cf. I Par. 16, 34; II Par. 5, 13; Ps. 105, 1 106, ITE I 7s.cf.loh.r 14; Gal. 4, 4; I 135, 1 ; Mat. 19, 17; Marc. 10, 18; Leo-M. Serm.22,x. 10ss. cf. Mat. 26, 20ss. ; Marc. 14, 17ss. ; Luc. Tim. 3, 16; I Petr. 1,16; Apoc. 21,3. 17que]suple linwa 22,14s$.;loh.6,35ss. ^ 14cf.Exod.6, 12; ler. 9, 26;Act.7,51.

gl. S,, uerba gl. S,.

18 bec uerbula] Othlon. c. 283C.

LIBER SECVNDVS] om. CEW

ZZ,

De sacramento eukaristie] om. CE M,M,MsSe, Z,, De eukaristia M Mi», 1 diffusiuum bonum Sr — periti] Latini M;Mg — 2 post 3 Prohemium M;o9M;, is] hiis M4S „, om. St V; quanto] quam M,, quando Z; suum V, M; 4 summi] simul Mj 3licet B puram Ss, —quod Mi bonitate O

6 diffudit M; Me Mi, 5 condere] concedere M; 8eternum Me$t satis]sacer M, 77-230m. Mo nato O et]ut My r tradderetu 11 Se, passurum 10 ei]eiin se Se, 13 uel]si 5; 12 täctum $, M;, uinctus M, Ms. My $554 5a Se, S65 8t Zı Z; 17 fractura 9, 16 fore] formare W 15linguam V, 14 suscepit MsZ,

carensom.O — rationem Se, diffundit MO, diffundat $,

que] quod M; V4, aut]at O$4 W ut] et $, — balbutiatur M;, balbutiens M;; hec om. E, hoc M4 Ma EO 18 promet M,S$;, promant Sa V;, promens aque M4

LIBER IJ, 1

40 20

Ne tamen ingrati tanto uideamur amori, Clamemus uerique fores pulsemus amici, Tres nobis panes crebra prece uictus ut illos Commodet, in quibus hec mysteria nosse queamus! Hii sunt spes, amor atque fides, quibus utimur istic: Credentes, intellectus quo deficit omnis,

2 VA

30

Participesque boni sperantes nos fore tanti, Si tam sincere nos semper amemus amantem. Nam licet immensa sit et impenetrabilis ista Humano res ingenio, tamen hiis aperire Dignatur deus hanc, tremulo qui corde quieti At humiles querunt: quoniam requiescet in hiis et Defectum supplet sincera fides rationis. Est etenim fluuius, quodammodo planus et altus,

Quo mirabiliter elephas natat, ambulat agnus. De institutione sacramenti eukaristie 35

Venerat hora Ihsu, qua iam super astra relictis Discipulis abiturus erat, quo corpore tardi Non potuere sequi: uehementius ergo sui quo Efficeret memores, proprio sibi sanguine scripsit Hoc testamentum numquam uiolabile tamquam 20 cf. Mat.7,7;Luc.ı1,9.

21s.cf.Luc.in 5s.

13, 13; Gal. 5, 5; II Tim. 2, 22; Isid. Ezym. 8, 2, 3ss.

23 sfe:.. fides] cf. 1 Cor.

— 31 cf.Isid. Etym. 8,2, 4.

32

fluuius] eucharistia gl. En. 34ss. cf. Mat. 26,20; Marc. 14,17; Luc.22,14. 37s. Sanguine ... testamentum] cf. Mat. 26, 28; Marc. 14, 14; Luc. 22, 20; Hebr. 9, 20 1o,

29 I3, 20. I9. nec ^C grati Mj, ingrate O uideantur EM; amore M;M,M30Z, 20 clamemusque ueri M;Mg — fores] tanto Mg pulsemus] clamemus M;; amiciJiliusamici M; 21uobisSe, panesnobisE uictos $e ut] etSz nec V, istos M; M;Ms, ille M; 22comedet M&;Mg — hec oz. MsW nosce BEM,„M9S,.35a Se $e $t Vi, noscere MgO 23 utitur Ez

istum $& — 24 quo] in quo Mi; quos Z;

25 participes O — sperare M;

fore] forte M4Z,, facere Mj, 26 tam] tamen M3.10Seı $e; nos 07. MjM;j;o$e semper amemus] speramus Z, 27 namque $, immensa om. O, inpensa Ms — sitozm.$,; et]ac BM, penetrabilisZ, — illa Mj; 28emulo

ss. cupido Ey — corda E — quieto Mj; Se; M;

30at]hac Mg — quoniam] quomodo

requiescit M; OS? V, etinhis Mag — etom.MjoS$e, 31 defectumque 32enim $, quiammodoZ, etom.O 33 natat] nat Mj; 5;, natat et

Mn

De institutione sacramenti eukaristie (eukaristie om. M; Mg Mio M Si $)] om. BCE M;M;,Se Z, Z;, De institutione eukaristie M,, De institutione huius sacramenti scilicet eukaristie M; Mg V,, Quare institutum est hoc sacramentum M4M;;

34IhsusV, quam BM,M,SaZ, supra M,;. 35 discipulus $e habiturus BEM,M;M;MsSt W,abitus M4 qui OS,Se St W corpore] corde M;; tradi M; 36 sui] suo O, si $&Z; quo] quis Se, in quo MuM; 37 efficere B, eflicerent M&5,, efficeretur My, efficerentur M, efficeres O

LIBERJDBr2

4I

Morte perhennatum mirabiliumque suorum 40 Pro tytulo sese dat eis metuentibus escam

Sub specie panis et uini, que duo prima Sunt in eis, quibus in potu recreamur et esu. Ergo Ihsus, mentis iocunda refectio nostre, Letificat cor in hoc nostrum, confirmat in illo,

45 Significans et in hoc se granum, quod manet unum,

50

Dum uiuit, fructumque nouum fert, mortificatum. Solus erat uiuus, sed mortuus in cruce Xpistus Ac exaltatus a terris omnia post se Traxit, sicut ait, cum panis celicus iste Nostre carnis humum, de qua quodammodo creuit, Euehit et secum deducit in horrea celi: Idque notans multis quod uinum sicut ab uuis Confluit ac unus fit granula plurima panis, Sic sumus ecclesia multi nos una fideles.

55

CAP. 2 Quomodo X pistus sit in hoc sacramento Hoc sacramentum solet eukaristia dici Et sonat ex Greco "bona gratia", nam specialis Et cunctis maior in eo nos gratia replet.

39ss. cf. Mat. 26, 21-26 ;Marc. 14, 18-22; Luc. 22, 19-23; Ioh. 13, 38-30.

44

boc] uino gl. M, ille] pane gl. M;. 45s. cf. Ioh. 12, 24s.; I Cor. 15, 36. 48s. cf. Ioh. z2, 32. 49 panis celicus] cf. Aug. Tract. eu. Io. 26, xx. 51 borrea celi] cf. Mat. 3, 12; Tert. Praeser. 5; Cypr. Ep. 37,2; Ambr. Na. 7, 35 ; Prud. Symm. 2, 1060. 53s. cf. Cypr. Ep. 63,13. 69, 5;Aug. Serm. 272; Gaud. Exod. lect.

2

55s. cf. Isid. Etym. 6, xo, 38. 39

40 pro tytulo] particulo Ms

om. M4

42 quibus in] quibus O $7

MW

potum M,, potus O

in illo] illo S;

granum se M,

dum] sic Se;

que] per que M; 44 in hoc

et om. O

nostrum ante cot B M,, Se St, ante in hoc

cor post nostrum M;o

cor Mo$,

Post go tit.: De

dedit O

41 spe uini panis et O

materia huius sacramenti M;

45 signans Mg

in hoc om. M;

etiam V;

unum] in unum M;, uiuum Se;

quot $5, et St

fractumque E, fructum Z;

— nouum] multum

49 sic Se, post] per Mi, 48 exaltus Z; Xpisti Z, deom.E 50 humanum E M; M, O, humani Se; celestis O 51 euehit et] hic euehit M; cernit E de qua post creuit Z; 52 multus M; | quodom. M,, que M, Ms, deduxit M;;, ducit O

oO

humum AM;

sicut] sic E, creuit M,

53 grana Se;

46

OZ; — 47 erit agit My

quoO duxit uinum]

54 ecclesia] etiam

fideles] fide fideles Z, nos] sic Sa V Z, add. M;Ms Vi) Xpistus sit (est M4M;5) in hoc quando (et Quomodo (hoc om. $,9&,) sacramento] om. B C E M; MoS6 Zi Z», Quomodo sit Xpistus

in sacramento

hoc En, Quomodo

56 et] quot O

sonet

maior] melior M4M;;

WZ,

Xpistus sit in sacramento

spiritualis O

eukaristie M,

57 in eo maior C

42

60

EIBER"IL!2

In quo sub uini Ihsus et panis speciebus Integer est, dum ui uerborum fit caro panis Fitque cruor uinum: Ihsus est totus sub utroque. In solam carnem panis conuertitur, a qua Indiuisibilis sanguis connectitur illi. Fit solus cruor ex uino, sed carnis ab illo

6 VA

70

7 MA

80

Numquam diuiditur substantia; continuatur Spiritus ac deitas hiis, ut sit totus utrumque Sic Ihsus ex homine consistens et deitate. Concomitantia naturalis id efficit autem. In quacumque Ihsus nichilominus est ibi parte, In minima panis mica, uini quoque gutta, Vt patet in speculo rupto per frustula, quorum In quouis species manet integra, que fuit ante. Sed licet in rebus uere lateat Ihsus illis Ac illic penitus substantia cesset earum, Effectus nichilominus hiis manet omnis earum. Nam 1acet hic, fluit hoc, cibat hic et inebriat illud;

Et color et Nam uelut Sic species Est corpus

pondus, odor et sapor est in utroque. accidua physice substantia mutat, mutant hic subiectum, quia Xpisti sub eis cessans cessantibus illis.

Hic etenim noua naturam miracula uincunt,

58ss. cf. Decr. Sion Saluatorem”, Sion Saluatorem”, rem",Str.g. — 72 58

Xpistus

3, 2, 348.35.39-41. 59 integer] cf. Thom.-Aqu. Hymn. "Lauda Str. 13. 60 Ihsus ... utroque] cf. Thom.-Aqu. Hymn. "Lauda Str. x2. 61ss. cf. Thom.-Aqu. Hymn. "Lauda Sion Saluatouere lateat] cf. Thom.-Aqu. (?) Hymn. " Adoro [te] deuote", V. 2. M;MsMio

60

fit M;M,MgMs$M19,0$,$e,Z,

est] et M; 61 a] et Mj 62 illis O 63 om. Mg sed om. Mi; illa Se; 65" xc] germ BP dut Mn ut hiis M,V, utrimque BCEnM,Mj;Vi;, uterque M,M;sO Se, — 66consistans O et] hac O dei-

tati M;OS4 W zZ»

67 concomitantiam M, — naturalis] ex naturalis Se,, populis

id] istud O autem] tantum Mi, 68 post 69 M; nicominus Z, 69 panisque M; Vi uini]in M; M; M, quoque] que Mg 70 ut patet] utque M; rupta M,Se, 71fuit] funt $ Post 71 tit. :In qualibet parte

hostie est totus Xpistus M,o, Quomodo immaneant accidentia M3, Quod manent

ibi accidentia in uirtutesubstantiarum Ms —— 72 lateat] luceat E, liceat O

ipse illis $7

73 illis M;

cessatEM,M,M,Se V,

eorum O

illis] 74 post 75

Mio — Post 74 tit.: Quomodo uirtus diuina operatur contra naturam M, 75 iacit M; — cibatpostillud Se; — et]etiam Mg inebria Se;, intelligat $z 76 et color] color $? — odor om. $&, et dolor Mj, utraque Se, 77 uelut] uult M, accidia E, accidentia M; M,M&4M;, substantiam M;,; | mutant B . 78 species sic V, mutat B M;$,, mutata Mg subiectum] uerbum M; Xpistum $7 79 est] et M; 80 etenim] et etenim E, enim M, 5 miraculum O

LIBER'II; 2

43

Quam uicit partus etiam de uirgine Xpisti, Et diuina supra morem uirtus operatur. Sanguinis aut carnis ne te deterreat horror Causaque ridiculi sit eis, qui sunt foris, ut nos 85

90

95

Occisi dicant hominis potare cruorem, Panis triticeus hinc sit, quia Xpistus in illo Confecisse datur, qui grano se similare Frumenti dignatus erat, uerum quoque uinum Natum de uite nec uictum flumine. Tantum Additur utrique uerborum propria forma, Quam dedit ipse Ihsus: de qua si forsan omissum Quid fuerit, nil fit. Nil transponatur in illa, Nil permutetur, addatur uel minuatur; Si factum fuerit, data de baptismate supra Regula seruetur. Quedam tamen inueniuntur Addita post, ewangelium que non tenet ullum, Que per apostolicos certa ratione probantur Addita rite uiros. Ex istis si quid omitti Contigerit, caute suppleri consulo tantum 83ss. cf. Decr. 5, 2, 43. 86 cf. Decr. 3, 2, 1. cf. Decr. 3, 2, 55.61. 92s. cf. oben I 3578.

88 cf.Decr.3,2,6.

— 90ss.

82 super Xpistus Se, Mc M9 Mi; O08$,Z; uincit M;M; 81 que Se, uirtus] uersus Mi; moram E, mortem $,$e, corr. supra Ms, super Ma

82ab

Sol uitrum (intrat M4) penetrat et non corrumpitur inde M4 Mi, Quem Xpistum peperit integra uirgo remansit M4

Post 82 tit.: Quare non summantur

sub speciebus propriis M,, Quare

maneant accidentia M;o, Quare accidentia maneant 0 detineat Mg nec $, C M; M; MgSe,, autem Mo

ac] et 83 om. Mio 84 ut] et En M, M;

MgOSa$,W ^ 85dicunt M, X portare Z; — Post85tit.: De qualitate panis et uini (et uini oz. M; Mio) Mı M;90, De materia eukaristie V, Ponit quedam 87 con$1. $e,V1 V; W Z; Mo Mi5 86 hic C En MM substantialia Mj;

cessisse M,

qui] quia C M, Mi; quo E, que V; — se]sint M,

corr. similare M;,, simulauit $7

simulare

88 frumento O

Non que fiet agresta merum non est nec acetum Quod fuit et non est nec uinum flumine uictum MM. flumine] de flumine fictum M; M; Se, Se; ne S,Se, > 89 om. MM Post 89 tit. : De forma consecrationis M;, Ponit formalia huius sacramenM; propria] debita M; Mz, debita ss. propria MM}; 90 utrimque $7 ti M; 88ab

91 Ihesus ipse

OW

qua] quo M, Mi,

forte Mg

92 fuerit] fuit

inom. Z,cum M, nichil My ^ transmutaturZ, M4Mqy;, enim fuerit Mo adtransmutetur C, permittetur Ma, permutatur O 93 nil] ne M; M; MaO minuetur Ms, minatur V, M; nil uel] V, datur] nil addatur M; 95 scrutetur M; Mg de om. Mg data] tale data M;; 94 sic Se 97 illum $, 96 Ma inuenientur Z, tantum E, cum tamen] 99 ammitti Mj, 98 si om. M; probatur Mi; appostulos Mio Post 99 tit.: Quis possit tantum] tamen Z, contingerit B M; M;V,W conficere istud sacramentum M, Ms, De ministro eukaristie Mi,

44

LIBER II, 2-3

roo Id, quod omisisti. Sit presbiter ipse minister, Quem sacer exornat recte datus ordo, secundum Claues ecclesie, quas concessit Ihsus ipsi.

105

CAP. 3 Na conficiatur in fermento Conuenit hunc etiam sine fermento fore panem, Peccati nam fermento caruit Ihsus omni. Hoc etiam legitur in tali constituisse, Sic iubet ecclesia: sit candidus atque rotundus, Sit tenuis, sit non magnus, nullo sale mixtus. In fermentato nouitatum semper amatrix Dicitur ecclesia Grecorum sacrificare,

IIO

In quo pregnantem uult significare Mariam. Arguit hoc Romana fides, quia sacra Marie Hostia non est, ymmo Ihsu, potius Ihsus ipse, Fermentumque boni nichil umquam significauit. Hec etiam uino misceri precipit undam,

100presbiter] cf. Floretus 466. 1005s. cf. Decr. 3, 2, 30. 104 cf. I Cor. 5, 106s. cf. Raban.-M. Inst. cler. x, 3x. 108 fermentato] Das Konzil von : Florenz (1439) hat den Kirchen im Osten gestattet, bei der Eucharistie panem

8.

fermentatum zu gebrauchen, wie sie es schon gewóhnt waren. 2.83.

114 Derr. 5, 2,

100 id] illud M,,, in S,, per Se, que Ms Sa emisisti M; 101 oz. Z, quam AMg exornet M, MsMio recte] ratione 57 dat M; 102 ecclesie oz. M, quos M; Ihsu Se; ipsi] ipse M;O S; Z,, Xpisti M,,, illi

$e

Ne (corpus Xpisti add. V, sacramentum add. M,) conficiatur in fermento] om. CEM,MsSa, Ne in fermento conficiatur B M; Se, W, Quod corpus Xpisti

non conficiatur in fermento Mi, Quod conficiatur sine fermento $2, De condicionibus panis et uini et fractione M,,, De qualitate panis et uini M5, Quod in azimo tantum conficiendum est M4M;; 103 conuenit] non uenit Sa

etiam

om.

/Msa, et etiam $,

Ihsus] ipse MM, M;oSe, candidus atque rotundus M; non

104 namque

sit ... rotundus] in tali constituisse M; M,

sit nullus O, non

Grecorum M; Ms Mig V5, etiam Z,

108

significare E

MV,

105 in] cum in Mg 106 sic] sic fieri Sa

$7

saule $a

in] sed in O

fermentum

$a

in tali constituisse] sit ecclesia] etiam Sa Z,

107 sit non] ac non M, V,, sit si Post 107 tit.: De fermento

fermento Sa — 109 ecclesia om.

110 pugnantem corr. pregnantem M;, pugnan-

te Mg sacrificare C M; MjoSe, Maria E 111 Maria Mg; — 112 Ihsu] Ihsus Mj9O Ihsus om. O 113 om. Mj fermentum M, M, M&WZ, nichil] uel M; numquam M,;M; MM 10 Sei signauit C, significabit Ms, sanctificauit M;; Post 113 tit.: De mixtione uini Mio, De admixtione aque uino M;;, De appositione aque (in consecratione add. Vi) M,V, 114 hoc $e, etiam] et Mi, precepit Se Se,

LIBER II, 3 T HM 5

45

Que de corde Ihsu profluxit mixta cruori, Sed modicam, uinum penitus quod sorbeat illam, Significans in aqua populum Xpisto sociandum, Ne gens absque Ihsu sit uel Ihsus sine gente; Ipse sed in nobis sit et nos simus in ipso. Sed si desit aqua, fiet conuersio uera. Ergo sacramentum sumpturus cautius illud Accipiat, si forte deest, et aquam repetatque Verba, quibus sanguis sacratur, et inde deinceps.

De fractione eukaristie Frangitur in partes tres hostia, tingitur harum 125 Vna mero, sumit sine uino presbiter illas. Persone signantur in hoc tres in deitate Ecclesieque status loca triplex per tria: mundo Militat ecclesia celoque triumphat, in igne Ardet, ut ad celi ueniat purgatior aulam. 130 Hiis cibus iste sacer peccata relaxat ac illis Letitiam cumulat, sed penam mitigat istis.

115 cf. Ioh. 19, 34; I Ioh. 5, 7s. 124ss. cf. Decr. 3, 2, 22. 127ss. cf. Thom.-Aqu. $umm.1,2,102, 4ad3 3,83, 4ad9 4Sent. 4, 3, 4ad2 Regim. 3, xo Eph. 3, 5.

128 militat ecclesia] cf. BLAISE Voc. cap. 358, p. 499.

129 celi ... aulam] cf.

Gennad. Script. praef. ;Prud. Peri. 14, 62; Sedul. Carm. 2, 320.

115 perfluxit M,, profluit C Sa, fluxit Ms om. E modicum M,M,, modicaque Mg MgS$e,,

istam

significant M4

O

117

significans]

signans

aqua] qua Se, aquam M;

cruore E M, M; Mio quod] et M; M; Mg C M;,Mg&O,

116 ipsam

sed modicum

Xpisto] et Xpisto $;

E,

socia-

tum O, sociando St 118 ne gens] regens Mi, sit om. $, uel om. M3 Mio$6 uel sit Mg Ihsus] Xpistus B, Ihsu Zi 119 sed] sit M$,MgjOW sit] sed E sumus E M, Ms M 101 $5 $e $t ipso] Xpisto Mu Post 119 tit.: De obmissione aque M;, De obmissione alterius V, 120a Sed peccat grauiter hanc quisque scienter omittens M4 Mi; 121 istud M; 122 et om. St aqua Ms M; Ma, aquam corr. aqua Mg repetat

Mio$6, reputatque Mi,

123 uerba quibus] uerbis Z,

sanguis] signis

$e, V, sacramus M, sacrauit S, et] de M, Ms M 10Seı, om. Mi deinde EO deinceps] deinceps atque Mi, De fractione eukaristie] om. C E M; M,Se; Z, Z;, De fractione hostie consecrate Mi, 126 significantur hac in Mg in hoc] et hoc $; diuinitate O 127 ecclesie M;M;5MgZ; locat Mii per tria] patria Mi; mundi Mi; 128 militet E M, celoque] in celoque W 129 ut om. Mj, et O 130 hiis] is aulam E purgator O ueniet MgZ,; ad om. Mg illis E En M4.M4, M;,0 131 mitigat] instigat E ac] atque Mi $

Post 131 tit.: De tribus distinctis in hoc sacramento (in eukaristia M;)

M,M3;Ms

46

135

LIBER II, 3-4

Tantum significans erit istic formula panis Et uini, sit res tantum traiectio Xpisti In corpus typicum corpusque Ihsu sit utrumque In cruce dependens, sacra de uirgine nascens. CAP. 4

De uirtute eukaristie

Pluribus in ueteri signatur lege figuris Nobilis iste cibus, uel cum rex atque sacerdos

Melchisedech Abrahe typico sub munere panem Obtulit et uinum, uel cum celi pluit omnis 140 Delectamenti panem deus Israhelitis, Qui cuiuis pro uelle suo sapiebat in ore. Nulla quidem menti fit delectatio maior Auctorem totum quam manducare salutis. Aut in pascali, populum qui liberat, agno. 145 Hic etenim uerus est agnus, qui mala mundi Tollit et inferni nos liberat a dicione. Siue suis manibus Dauid quasi stulta loquendo Quando ferebatur; propriis se nempe ferebat In manibus sacramentum condens Ihsus istud.

1325s. cf. Decr. 3, 2, 69. 136ss. cf. Decr. 3, 2, 69. 9x. 18 ;Decr. 3, 2, 88. 139ss. cf. Exod. 16, 4ss.; Thom.-Aqu. Saluatorem’”, Str. 20. 144 cf. Exod. 12, 15s. ; Thom.-Aqu. Saluatorem"', Str. 20. 145s. cf. Ioh. z, 29.36; Apoc. II Reg. 6, 12ss. manibus| suis propriis uiribus saltando

ludendo coram archa gl. Ms.

EO

132 signans Mg Ms formulam O Xpisto E 134 typice Sa natum Mo Mio $e, Se;

138 cf. Gen. 14, Hymn. "Lauda Sion Hymn. "Lauda Sion 5, 6. 147s. cf. gl. My loguendo|

133 tantummodo M, transiectio utraque Mg 135 sacra] et sacra V,

De uirtute eukaristie] oz. C E M; Ms Se, Z,, De prefiguratione et proprietatibus eukarisite Mio, De prefigurationibus ac signis istius (illius V4) sacramenti M; Ms V,, De prefigurationibus (figurationibus B, figuris M;, prefiguratione M;) eukaristie B M, M; My, Probat uirtutem eukaristie M4Mi; 136 signantur M;, significatur M; M, 137 uelut O cum om. My 138 Abrahe om. B 139 et] ac V, celum Mg 140 delectamenta M; M, 141 quod C En M48, $)Z, cuius M4, quiuis 57, cuiui W in ore sapiebat W 142

mente M,

dilectio M;

143 143-313 om. C

M; 145 enim M; uerus om. My tollit Mj, 146 liberet M, a] ad Z;

148 quando] cum Mi;o$e

dominus MsM,, cadens M3 Ms M;o $6, illud Sa

144 aut] sibi Mg

propriis] a propriis M, M,,

Ihsus

liberet

mala] sordida $, mundi] mundi conditione M; Ms, additione M;,

condens

149 condens] cum

M;

istud]

Xpistus

LIBER II, 4 150

155

47

Propria eukaristie In sacramento sunt hec tria propria, quod de Pane fit et uino, quod in hoc substantia Xpisti Extat ac in reliquis solum sua uis operatur Cum mirabilibus, que constat in hoc reperiri, Supra nature uires simul ac rationis: Quod sine subiecto species sunt, quod Ihsus illic Est tantus quantus fuit in cruce, sed tamen intra Tam modicas metas, quod ita cum sumimus illum,

16o

Nec crescit nec decrescit, loca plura quod implet Corpus idem. Satis hic; poterunt et plura notari. Attamen in mirabilibus dubitare fidelem Non licet hiis hominem non perscrutanda uidentem Cottidie fieri. Cum uitrum nobile uili Ars facit ex cinere, cum sucus floridus in mel

165

Officio mutatur apum, quanto magis ergo Sermo dei poterit naturas uertere rerum, Que sunt! Qui, que non fuerant, fecisse probatur Primitus ex nichilo, cum uerbo cuncta creauit,

Cottidieque super animi uires operatur.

155ss. cf. Decr. 3, 2, 778.

160s. cf. Deer. 3,2, 77.

167 cf. Gen. 1, 5ss.

Propria eukaristie] om. EM,MgSe, Z,, De proprietatibus (proprietate M;V,) eukaristie B M; M, M5, Ms Ms Mj;g9O Se, Vi, De proprietatibus illius sacramenti M;;, De eukaristie proprietatibus M,, De proprie propriis huius sacramenti M4Mj;, 150 hoc M; proprie Se; quot MijoSe, est quod My 151 fiat V; quot Mijo in] inde M; 152 ac om. En, et Mg,

aut O

solum] sonum O

M,;,M; Ms Mıı

154

sua] sola M;

super M,

natura My

153 constant V,

reperire

155 quot M,o Se, quomo-

do 5, subiecto om. My,oSeı sunt om. Z, quot MijoS$e; istic M,M; Ms Ms 157 ita om. B cum sumimus] consummimus Msg, qui cum sumimus $,, cum summus E illud B, istam My, 158 plurima Se; que Z,, quot Mi;oSe; implet om. Mj; 159 satis] fortis M4 hoc St potuerunt My, poterant $7 et om. E Post 159 tit.: Quod non inuestiganda sunt hec miracula (miracula om. Mi) M; Ms 160 160-177 om. Mio attamen] ac Mi, in] non Se; 161 hiis oz. Z,, in hiis M, Mg homo Mg perscrutando M5 Mi, 162 cum] tamen E uitrum] uiarum E mobile M,O uili om. E 163 fecit M;; cum] uel cum O sucum E floreus Ez M4.; Mi; Z5, floribus M; Mg Mj;Se,W in] et ST 166 qui om. MM; Ms M;; que non] non M; MW fecisse] qui

fecisse Mo 167 primatus Mg e O creauit cuncta M, 168 cottidie BE

nichilo] nullo M;M;Mg super] simul super Mg

48 170

175

180

LIBER II, 4

Vt sub auis plumis physice conuertitur ouum In pullum, prior et super hunc manet integra testa, Summa dei uirtus ita transsubstantiat istic In carnem panem specie remanente priore. | Hec tamen idcirco non dicimus, ut penetrari Humano Xpisti liceat mysteria sensu, Que non scrutanda sunt nobis, sed ueneranda. Nam maiestatis inuestigator ad altum Accedet cor homo, deus exaltabitur ergo. Non reprehendendum tamen estimo, si quis ad hec, que Sunt fidei, delectetur rationibus atque Conuenientibus exemplis stabilitus in illa. Agnus ob hoc tantum sacer hic assetur in igne, Pneumatis effectu credantur ut omnia sancti Hic dispensari; sed comburatur in igne, Quod superest, ut, quod manet impenetrabile nobis,

171s. ... transsubstantiat ...] cf. Ps.-Hugo-S. Vict. Off. ecd. 2, 36 (PL x77, c. 434A) ; Corp. Iur. Can. 2, 637 (Innoc. III) ; Thom.-Aqu. Summ. 3, 75, 4c ;Petr.Dam. Expos. can. 16, c. 889C.

176 maiestatis inuestigator] cf. Prou. 25, 27.

176s. ad altum ... exaltabitur] Ps. 63, 7.

Sa

169 ouum] omni M; ita om. Se,, ista E

170 supra illic Mj,

priori M4M; M50 $e Se, Z; mus M;, dicamus V, 175 scrutanda non M;

renda Mg

Ms Mi, 171 die O uirtus dei 172 carne $, remanendo Mg

175 hoc M, Ms Mo Mi; M35 V,

176 maiestatis] maiestatis est E M, Ms 177 accedat M;

inuestigatorum M,,

M, Ms., M5 S,Sa Sev; W Z,,

Atque sue uirtutis gloria supponet illum M4 Quippe salubriter hec misteria credere quiuis

Vtiliter nullus inuestigare ualebit M4M;; Post 177 tit.: Quomodo inuestigando de hoc sacramento

cautela

dixi-

penetrandi V, 174 licet V, sensum OZ, sunt scrutanda M; nobis sunt O reue-

inuestigatur Se; ad] in E accedit Mg M,St

177abc

181 cf. Exod. 12, 9.

M, Mg

178 om. M4M,

possit feri

tamen om. $e, est tamen M,, non $,

estimo] cum estimo M, si quis om. Z, hec] adiit Se, 179 om. delectentur E Mg 5, rationibus] causis Mg 180 om. M4M;j; conuentionibus Mg exemplis] in exemplis W stabilibus Mg ista O 181 ob hoc tantum] dumtaxat M4M;; assatur O 182 effectum $e; Z, creduntur M, ut] non E, et O sancta M; 183 hinc $7 sed om. E conburantur V, 184 quod] omnis M; ut 072. $;, aut Z, quid manet Mig inpenetrabilem $,; M4M

LIBER II, 4-5 185

49

Sancto spiritui mens hoc discreta relinquat. CAP. 5

De usu eukaristie

Hoc igitur sacramentum speciale salutis Antidotum digne qui suscipit ac reuerenter, Huic bona multa refert; digne minus accipiens hoc Plurima dampna capit. Quapropter se probet ipsum 190 Hunc panem sumpturus homo, ne causet eidem Vita necem fiatque sibi medicina uenenum. Non tamen inde palam terre pingues prohibere Dispensator habet, nisi sint notoria forsan Horum peccata: doceat tamen inde timere. 195 Gratia conuersis et sacramenta

200

dabuntur,

Sed tempus moderetur in hoc discretio dantis, Illorum donec conuersio uera patescat. Ergo fidem rectam Xpisti conuiua futurus Mense corde gerat, sit totus mundus ut urna Aurea manna tenens, suspirans ingemat ante Quam commedat precis oblaturus aromata sancte,

16.

186ss. cf. Decr. 3, 2, 14; Thom.-Aqu. Hymn. "Lauda Sion Saluatorem’”, Str. 1885s. cf. Decr. 3, 2, 245. 189ss. cf. Ioh. 13, 27 ; 1 Cor. 1z, 27 ; Hebr. 10, 29. 195ss. cf. Decr. 3, 2, 96. 1995s. urna ... babens] cf. Hebr. 9, 4. 201 cf.

P.-Nol. Ep. 23, 33.

185 mens om. E

hec M; V5, om. My

discrete My

De usu eukaristie] om. BE M;M,MsSeZ; De usu huius sacramenti M4M53;, De sumptione eukaristie M,o, De sumptione huius sacramenti M,,, De

diuersa sumptione huius sacramenti M,M;, De usu seu sumptione eukaristie M; Mg V, 186 hic $,V, sacramentum igitur M; spirituale M, Mio Se, speciali Mi, salute M; 187 quo O suscepit B, sumpsit M, suscipiat Z,, sumpserit MgO reuerenter] illa Mi, 188 bona om. Mj refert] qui fert M,, confert M; Me, prefert Ms minus] minus hoc Mg accipientes M; hoc om. M4Mag, et Seı 189 om. M; quapropter] qua perse M, sese EO probet se M; probus B, probat E M, Mao O $e $eZ; 190 casetque Mg, causat My eisdem M; 191 nece O

fiat MM&W eukaristie M; Ms paulam V,

sibi medicina] casa O

Post 191 tit.: De prohibitione

192 non] nam M; inde] idem E, propter idem V; perhibere Mi; 193 sit Mj, Mi; 195 conuersus My

Post 195 tit.: Qualis debeat esse sumptor M4, Quomodo sumatur eukaristia En OS, W, De proprietate (proprietatibus Mg) siue qualitate sumentium M; Mg V,, De condicionibus obseruandis circa sumptionem huius sacramenti et primo ante communionem Mi,

sit] et sit $5, si V; Ms

oblatus My

— ut]et

EM,Ms,

198 conuiuia B M; Ms

200spiransE

sancte om. $,, sancta Z;

futura O

199

201 precis] peccatis

50

LIBER II, 5

Conterat in corde maculas, fateatur in ore,

205

210

215

Vt penitus rancor nullus sit cordis in ymo; Post a peccato quoque se custodiat omni, Ne dehonestet ita bene susceptum, quia longe Turpius eicitur quam non admittitur hospes. De fructu digne sumentis Sumptus ita uera fiet cibus hic medicina, Nam memores facit esse Ihsu uestigia mortis Illius inscribens, ut labi non patiamur Hanc a corde uicemque sibi reddamus amoris. Corda lauat tollens peccamina suscipientis. Nempe stolam felix in sanguine qui lauat agni! Roborat ad uirtutis opus, quod dicimus esse Circa difficile, typice qui fortificauit, Ad montem domini donec uenisset, Helyam. Demonis insultus reprimit, dum mensa paratur, In nostris oculis ibi contra nos tribulantes. Fomitis impulsum carnisque refrigerat estum. Denotat hoc typice sub ymagine manna pruine. 206 Ou. Tr. 5, 6, 133 — WALTHER 21987. 66, 18; Sacram. Gelas. 2, 22 3, 16.

207 medicina] cf. Sacram. Leon. p.

207ss. cf. Decr. 3, 2, 14.

208 memores] cf.

Thom.-Aqu. Hymn. "Lauda Sion Saluatorem”, Str. 7 ; Floretus 4495. Reg. 19, 9ss. 219 cf. Exod. 16, 14. ij 202 maculas] lacrimas M4M;;, masculas

rancor om. M; Qualiter

se homo

O dehonestat Mg

V,

215

cf. TII

203 penitus] positus Mio

Post 203 tit.: Qualiter se habere debeat postea Mj, regat

post

sumptionem

M, Vj

StZ,

204

ab Se,

205

De fructu digne sumentis] om. M; MS, Se, St, De utilitate digne sumentium V;, Quomodo sumatur eukaristia BM,S,V,, De utilitate digne sumentis M4M;,, De digne sumptis utilitate M; Me, De fructibus sumentis sacramentum eukaristie Mj, Vtilitates digne recipientis M5, De utilitate et fructu digne sumentium M; Mg 207 fiat M; M;0 S, cibus fiet B hic om. O 208 nam] non M 209 patiatur O, peccamur $e; 210 sibi] si O reddamus sibi M;W amoris om. $e, 211 laua E peccamentum M,, peccata Mg

sufficientesE

212 nempe]nam Mg

stola En

felix]uelis Z,

in]

est in Mg lauat] ualet E 213 uirtutem Mj, Xpisti uirtutis O quot M; 214 difficilem B M,$,5a $t V,W 215 mortem corr. montem M;;, mortem B MMs Mio$a W donec domini En M; M4M;Z, Elias M;, Helyas M,, Helie Mj, 217 om. $, ibi] etiam O nos ibi contra M; nos contra V,

217ab

Indigne summis si non summis reuerenter Et non katholice uel habes mortale scienter Ms

218 om. E

denotat E hec debeat M, Mg

inpulsu Mio Se;

refrigeret V,Z,

pruine om. E Se,

219 denotat] in nostris

Post 219 tit.: An frequenter sumi

LIBER II, 5-6

51

Non tamen idcirco passim communicet huic uel Sanctus homo mense; quod cottidie fieri non Collaudo, non uitupero, quia suscipientis Ex animo pendet, an mors an uita sit ipsi. Sed quocumque die domini quod fiat, adhortor. 225 Tutius in facto sibi quemque relinquimus isto, Dum tamen affectus peccandi non sit in illo. Non equidem diuersa fides in centurione Zacheoque fuit; parili cum cordis amore Iste suam gaudens Xpistum suscepit in edem, 230 Ille minus dignum tali se dixit honore. 220

CAP. 6

De communione sanorum

Ergo quod omnis homo, qui iam rationis ad annos Venerit, accipiat hoc omni uel semel anno In pasca sacramentum sexus utriusque, 235

Precipit ecclesia, ne templi proiciatur Viuus ab introitu cariturus honore sepulcri, — Ni de consilio proprii pastoris ad horam Abstineat, iustis ex causis, non aliter; nam

220ss.

cf. Decr. 3, 2, 13.

Saluatorem"', Str. 16.

223 cf. Thom.-Aqu. Hymn. "Lauda Sion

227 centurio] cf. Mat. 8, 5-13; Luc. 7, 1-10; Ioh. 4, 47.

228 Zacheogue] cf. Luc. x9, 1-10. centurio gl. Ms.

229 iste] Zacheus gl. Ms.

231ss. cf. Derr. 3, 2, 16.

230 ille]

234s. cf. Decr. 3, 2, 19.

220 passum $,$e, hic E uel ante communicet M; MgW, om. O 221 que M; non] non uult M; 222 non] nec M; MaSa St V,W Z, suscipiendis B 223 pandet E an uita] aut uita O ipse Z, 224

quot M;M;o

fietS?

225quemquam M;M;

. reliquimus$,

— 226om.

M4Mi; tamen] bene V, effectus E nonsitpeccandi Ms; Mg — inillo om. O isto Mg 227 non equidem] nonne quidem $5, in centurione 077. Z5, intentione M; 228 ZacheoM,;M;M, X parili] par illi $, 229 ipse O suam] quam Se; suscipit Mag Se, idem M; 230 iste S, munus

$a

dignus O

talis M; Mg

De communione sanorum]

dixit se My om.

duxit Se,

B E M; M, Ms Se, Z,, De communione fide-

lium sanorum Mg M;o M;;, Quando de iure sumi debeat M4M;,, De communione sanorum ac tempore sumptionis M; Ms, De communicatione fidelium O, De communione sanctorum apostolorum $, 231 iam om. M, ratione $e 232 uenerat M, V4, uenit M; hoc om. M4 omni 077. M; W, unum Se; uel om. St anno] inanno B M; M, Ms M;O SS, Se; Se; 233 sacramen-

tum

sexus] sacra sexus sacramentum AM;, sexus sacramentum Mg 234 proiciatur] proiciatur uiuus Mj; 255 uiuus om. Mj; cariturus post sepulciW honori M4 — 236 ni]in M;; consilio] consensu B oram M; 237 iustus $, ex om. St, de Mg nam] non M4

precepit B

52

LIBER II, 6

$1 secus abstineat, non excusatio facti, Sed potius maioris erit transgressio culpe.

Sufficiens hic causa potest reuerentia tanti Esse sacramenti, si te non senseris aptum Tante munditie, puta: si pollutio noctis Accidit aut alia remanens pro tempore sordes Aut si cum propria iacuisti coniuge sponte 245 Contenteue rei sis sub speciebus ineptus, Vt quia iudicii sis impos uel rationis, Quod patet in pueris, amentibus et furiosis, Qui nequeunt rem signatam comprendere sensu. Si tamen in pueris, supplet dolus in quibus annos, 250 Apparet fidei reuerentia, si furiosus Interualla capit dilucida, traditur illis. Vel quia signate tantum per utrumlibet aptus Non potes esse rei, qua fit traiectio Xpisti In corpus typicum, tuus excommunicet ut si Te pastor, quamuis etiam iusta sine causa. Nam culpam metuit bona mens, ubi non reperitur. Iusque iubet, tanta sacretur ut hostia, quanta Sufficiat populo, cum tempore missa fit isto; Et semel ebdomada quauis fieri sinit illam, 240

244 cf. Decr. 3, 2, 21.

238 secus] secus libere M,, metus M, — non]non est M, 239 potius] potenter M, Post 239 tit.: Quomodo (Qui Mj) abstinere debeat a tali sacramento M, Mg 240 causa]tamen E causa hic M; M;Mg&W _ refe-

rentia $a 241 senserit O apte B 242 tantum V, munditiem E pura 52, puto V, 243 acciditur M,, accedit $a aut] ut M; M;, hac aut Sa 244 cum om. OSt, tu M,Mg 245 contente O, contente uel M,, contenteque Sa sis] si Ms Mg ineptis $, 246 ut] uel M; Mg Mg, aut O quia] quod E sis] si M,, sit Mj, sisis 52 inops M5 M50 $, $e V, W Z, uel] uelut est 5, 247 quot OS, et] uel M4 M;;, ut $;, ac 5; 248 rem

om. Ms Se;

signatam rem Se,

signatam] signatam et est My

compre-

hendere M,,, apprehendere O sensum Se, 249 si] sed O annus My 250 appareat M&O Z, — referentia Se, furiosum E, furiosis Mi; O Se, St 251 caput M, Ms istis Mg O $7 Z, 252 signata M; Ms, signate rei M5Mgs tantum] tamen OZ, utrumquelicet Mg aptum $, 253 potest Mg qua] quia E E» M; Mii $454 V, WV Z, 254 tuus] cinis M, tuus ut $, communicet M4, excommunicat $7 ut]tu M; sic O 255 om. O te] et Se, etiam om. M;, esset M; sine sit causa iusta M; MW 256 culpa M, bona om. B MjM&W Post 256 tit.: De consecratione

hostiarum

post communicationem

fidelium

O, De renouatione

sacramenti

eukaristie Mi, 257 iusque] ius quoque M,, ius Se; sacratur M; Mj, O St quantam Z, 258 post 259 My, suscipiant E,sufficiant O — populos E 259 eptomedasemel M; ^ ebdomede O $; sinit]suus E — illam oz. E,

illa M4

LIBER II, 6-7 260

265

270

53

Quamuis ecclesias sententia clauserit omnes, Pro contritis et morituris hostia sacra Ne desit, quam semper ad hoc uult esse paratam. Quam male qui seruat, ut mus uel tale quid illam Mordeat, emendet hoc quadraginta diebus. Sic sacramento qui non communicat isti, Commoda perdit ea, que diximus, ecclesieque Preceptum uiolat, incurrit ue quasi solus Adiutore carens, a cordis poste repellit, Qui nulli gremium claudit, uim spiritualem Aridus amittit et fratri scandala ponit. CAP. 7 De communione infirmorum Infirmis pariter hec sacramenta ministrat Ecclesie studium. Requiei que morientes Ad loca conducant, ideoque uiatica dicit.

Ius per presbiterum fieri tantum iubet illud Aut per leuitam, si forte nequiuerit ipse. Hecque tuo, nisi iusseris hoc, si religiosus Quisque dat aut ungit hunc coniugiumue tuorum

261s. cf. Decr. 3, 2, 93. 2635s. cf. Decr. 5, 2, 94. 272 ecclesie studium] cf. studiosa parens,I334. 273 uiatica] cf. Bed. Hist. 4,22; Vit. Odil. (Rer. Merov. VI, p. 49, 19) ; Thom.-Aqu. Summ. 3, 73, 4; Vdalr.-Cl. Cons. Clun.1,9. — 274s.cf. Detr./3, 12.729:

260 ecclesiam B, ecclesia E V;,Z, etiam M5 Mg, uel non O

St

263

quam] quas Mg;

261 pro om. Mio et] uel Ez M4M; Mi; hostia] ut hostia Mo Mio Se; 262 quam om.

quilquis M;Mg

tale om. $;V,

tale quid

illam] tempore quod iam Se, 264 emendat E M, M4Mg410Se St V,W Z, hic O Post 264 tit.: De dampno Ms, De dampno non communicantium M;, De malo non sumentis $; 265 sic] si E sacrato Se, communicet

Mag Mg St 266 ea om. M, 267 uiolat] uigilat E Ms, uoluit V; incurrit] iste currit M, Mg ue] que Z, 268 adiutore] ad uictore E poste] pasce Se, 269 spirituale O 270frater M4 — scandula B M; MgO St, scandalam Se, De communione infirmorum] oz. E M, Se, Z,, De communicatione infirmorum M; M5 Mg Mis Vi, De communione fidelium O, De conditione infirmorum

M;5, De communione infirmorum fidelium M;

que]non

O

morientum M;

— 275conducat

tit.: Quis det hoc sacramentum tantum fieri B Mi tantum] hocque M4 M;, hec quoque O, hec M; Ms, licet M4 si] sed E 277 om. W

coniugiumque M;;

271 ministrant Mg

O . ideo En M;

272

Post 273

Mi, 274 iusque Zi, per om. My tamen M;Z; istud M; Mg Sz 276 V; duo B, tu O, duorum $, hoc om. quis O, quisquis Z, datom.Mg . hunc

54

LIBER II, 7

Sollempnizat, bannitur papamque requiret. Si sacramentum uomit eger, colligat illud 280 Presbiter et sumat sibi particulas specierum Lotas; quod fluit, hinc sumat sibi quisque fidelis. $i uomit egrotus, non sumat corpus aquamue Corpore contactam; mos est tamen iste quibusdam. Hunc culpam septem decet emendare diebus. 285 Euomat hoc laycus si forte per ebrietatem, Quadraginta decet hinc penituisse diebus; Clericus aut monachus decies septem, reus inde Presul castiget se nonaginta diebus. Gestet honorifice deuotus presbiter illud, 290 Cum petit infirmum; sit supra pelliciatus Indutusque stola, ferat hoc in pectore mundo Tegmine uelatum, semper preeunte lucerna Et campanella, sicut Germania seruat. Et quocumque mouet sacro cum corpore gressus 295

Ipse, genu flectat inclinans se reuerenter Omnis homo uicinus ibi dicatque uerenter

2795s. cf. Decr. 3, 2, 28. 293 Germania] i. terra Alamannorum i. Teutonia gl. M5. 295 ipse] prespiter g/. Ms. 278 om. M4Mg3M;; M, V4, bannitur ius Mg

278ab

sollemnizet $,$e, bannit E M;,$,, ius bannit requirat M, M;90 Se, requirit V,

Sacramenta suis famulis dant religiosi Papa quibus dedit hec secumque iacentibus egris Mi;

279 colligat] presbiter B M;,, colligit Se,

280 presbiter] colligat B Mi,

281 quid $e, sibi sumat M3 St sibi om. M,M; sibi quisque] unusquisque M&W 282 uomat M;$, egrotus] infirmus egrotus E, infirmus ss. uel egrotus V, — 283 contactum 5,, contactus Se, mos] Xpisti mos M, nos $e,

285

hic M,

est om. M4 Ms Ms St

286 decet] deus M,

ille Mj,

284 hanc BM,M-M,

hunc B M, M, Me Ms M90 $e Se,

hic 287 aut] atque Z, septem oz. Z; inde] idem B 288 castigat En M,M4,0VAWZ, Post 288 tit.: De portanda eukaristia M4M;;, Quod reuerenter portetur illud sacramentum ad infirmum O, Quomodo hocsacramentum debet deferri M, Mg 289 gestat M,, gestetur O, prestet Se, istud Mii $a 290 dum B petat M, infirmus M;M,W . super Mj,0 291 inductusque B, indutusque En M,M;M, M; V;,Z, indutus cett. feratut M, Ms hoc om. M;M,, hanc M4M; Mj, V, 292 tegimen Mg Mii uelatam M4M;M;; V, semper] sed Se, laterna Ex M;$a 294 quacumque Ez M, M4Ms 5,4 V, V, Zi mouet] manet E, monet My Sacros M;;, sacer $e, pectore Ms, tempore Mi; 295 ipsi E, ipsetamen

Z;

genu] modo genu O flectens M;, flectet 5, 296 ibi om. MW dicat E Mj; Se, atque M,, dicat atque Mg, dicat quod Mj, reuerenter E Mj; V, reuerentis Se,

LIBER II, 7-8

300

55

Terque Pater noster et Aue benedicta Maria. Hec quia quicumque seruauerit, Herbipolense Concilium bis quinque dies indulget eidem. Hic et ibi cautela sit hec, ne presbiter egris Aut sanis tribuat laycis de sanguine Xpisti ; Nam fundi leuiter posset simplexque putaret, Quod non sub specie Ihsus esset totus utraque. Sed facit hec aliter nouitatum Grecia mater.

CAP. 8 De peccato male sumentis 305 Ac sacramentum si quis male sumpserit istud — Indignus culpe sibi conscius exitialis Vel cui recta fides non est — aut irreuerenter Deuoteue minus, fit ei thyriaca uenenum. Sancta quidem prauis oberunt, non quod mala sint hec, 310 Sed male sancta malus dum sumit, abutitur illis.

298 Herbipolense] d.h. “von Würzburg" ; Nota quod anno domini MCCLXXXVII? sub domino Rudolfo Romanorum rege celebratum fuit concilium in ciuitate Herbipolensi a legato sedis apostolice in quo concilio fuit institutum quod omnis homo genua flectens et reuerenter se inclinens coram isto sacramento et orans tria Pater noster et tria Aue Maria habet indulgentiam decem dierum g/. M;. Vgl. auch J. D. Mansı, Sacrorum conciliorum noua et amplissima collectio, V ol.

36A. Paris 1911 = Graz 1962, S. 163: “1287, 18 mart. Concilium Herbipolense". 305ss. cf. Derr. 3, 2, 24.68. 306ss. cf. I Cor. rz, 27.29; Thom.-Aqu. Hymn. "Lauda

Sion Saluatorem,"

Xpisti gl. Ms.

Str. 158.

308 thyriaca] medicina gl. M;, corpus

309ss. cf. Decr. 3, 2, 66.

297 terque] tria Sz et om. $t, ac M, 298 hoc M, M;Vj quia om. quisque M; ornauerit E, seruauit Mj, 299 consilium Ms, conciliumque $, indulgetque E Post 299 tit.: Vt detur laycis sine sanguine M4 M;;, Ne detur laycis de sanguine Xpisti M; M, Ms, Quod laycis non Ms, omnia M;

detur

sacramentum

sub specie uini Mi;

hec oz. E, hic M; leuiter fundi Ez

300 hic] hinc St

301 laycis tribuat B M,

simplex Z,

303 totus om. Mg

302

putare E En M; Mii Mi? 8,4 $e, Z1, om. Z;

totus Ihsus esset OZ,

304 om. E En $,$,St om. OZ; nouitatem $e,

et om. M5S,

laycis om. $,

sed] quod O

utrique E, utrumque Se,

hic B Mi Mg M; Ms Mio S, $5 Vi,

De peccato male sumentis] om. E M; Ms $e Z;, De peccato sumentis male 305 O St, De male communicante M4 M;;, De peccato indigne sumentis M;o illud BM,M;M; si quis sacramentum AM; ac] est Ms, et Ms.1 $1$a 306 culpe] quod culpe O Mag.410M150 Se $t W Z; sibi] si Ms 307 fides fiet M; M;W 308 deuote Ms, deuoteque M4M;;Z; aut 072. $, om. Zi

tyriata om. B, tyriatus M; quod non M; sancta] facta B

309 quidam M;

obeunt Ms, aberunt O

hec] hinc Z, sint] sicud Ms, sit Z, istis EM,M,OV, dum] domino Z,

310 mala O

56

LIBER II, 8

Solis enim radius, oculos qui luce serena Delectat sanos, torquet cruciatibus egros. Aggrauat ergo tuas talis tibi sumptio culpas, Excecat mentem, factoris prouocat iram, 315 Corpus debilitat et uite tempora curtat, Gressibus et fratrum proponit scandala mortis, Separat a Xpisto, baratri cruciatibus addit — Presbiteroque magis, quia, maior in ordine cum sit, Totus et ad mores populus dependeat eius: Maior ob hoc pena merito debetur eidem. Sed licet exitium faciat celebratio turpi Ista sacerdoti, dum totum non timet illum

325

In tam pollutum corpus demergere, cuius Contremuit Baptista caput contingere solum, Non tamen a populo sunt contempnenda fideli, Dum non eicitur, sed ab ecclesia toleratur. Sacramenta per hunc sibi tradita, nam sacra que sunt,

Polluet indigni pollutio nulla ministri. Talia sunt cuique sumenti, qualis et ipse. 330 Solis enim radius dum per loca sordida transit, Non uiolatur ab hiis. Virtus quanto magis eius, Qui solem fecit, turpi commissa ministro Non maculatur ab hoc! Sed uti lexiuia sordes Per cineres collata lauat, licet ipsa lauari

313ss. cf. Decr. 3, 2, 25. 3275s. cf. Decr. 5,2, 26.

324 cf. Mat. 3, 13-17 ;Marc. z, 9-11; Luc. 3, ars. 334 collata] purgata gl. Mi;, digesta gl. M,, gesieht

£l. $, fundata uel perfusa gl. M V4.

311 solus

EM,

312 delectant M,oSeı

egro M;3M; — tibi om. MoM;oSe

torquet] corrumpit O

susceptioMsM&W

313

314 factorem E

315 et om. $e, tempore E curat E $5, cortat Se, 316 fratris Myo preponit M; Mi, VW scandula BEM,O 317 cruciantibus Mg Post 317 tit. : De prespitero male celebrante M,M; MM; M,;V,, De pena

prespiteri male sumentis M;o 318 quia] cum Mg cum sit] transit O 319etom.E mores]mortemE populiO eiusom.M, 320 ob] ab ss. propter W Post 320 tit. : Si talis a populo sit uitandus M, 321 facit

oO

celebratius pollutio Z,

polluat M; Vj

M, 322 cum dimergere Se;

indignum $,

M, istum OV, 325 tamen om. Mj

323 in] ira Z, 328 polluit E,

329 cuique ... ipse] cuiquam qualis et ipse

sumenti My et] ut M,,, erit Z, ipsi Ms, ipse est V, 330 cum M; 331 uiolanturB 332que C M; M; $;Zi, quem E 3350b CE En M, M342 5 Seı V4 Z;, om. S, hocom.$, sed]quodE lexiuiuiam B, lixiuia Ms Ms Mj$e, St V, Z,, laxiuia Se, M;

LIBER II, 8 335

7

Indigeat potius; fecundans floribus hortum Per lapides aqua sepe fluens, nil gignit in illis. Ergo minus digne mysteria quando ministri Sacra mali tractant, sese tantummodo ledunt.

Defluit et lumen aliis dans cereus ardens.

340 Hec igitur de presbitero quocumque fideles

Intrepide sumant — fidei lauat omnia uirtus - , Ni sit luxurie subiectus ita manifeste,

Nulla quod hanc tegere queat excusatio culpam. Vel quia confessus est hoc in iure uel inde 345 Conuictus iuste, missam non audiat huius

350

Quisquam iura uel ecclesiastica sumat ab ipso; In nece sed recipi fons aut communio debet Hinc et si sceleris sit conscius exitialis Presbiter ipse sibi, plus peccat quam releuetur, Si populum fallat ita fingens se celebrare Suppressis, quibus est data consecratio, uerbis: Sic domino peccas, sed sic domino populoque.

De diuersa sumptione Ex hiis colligitur, manducari tribus ista

3375s. cf. Decr. 3, 2, 26.

353ss. cf. Decr. 3, 2, 44.47.58.59.64.

335 fecundas O,fecundat W Ms

336sepeaquaV,

flutE

fluenssepe

in illis oz. Mi 337 quando] que M;, quandoque Z, minister M; 338 male MO, mala $, ledant V; 339 et]ut BMjM,;0Z,; aliis

lumen B Post 339 tit. :De prespitero cuius missa sit uitanda M; Ms, Cuius missa sit uitanda uel audienda uel non audienda V 340 quecumque B fidelis M4 diuina M;

confessis

341 intrepidis B, intrepidus M; 342 subiecto M; itaque Se;

M;Me, conceptus My

est om. O

summant O 343 tangere Mi;

hoc est Mi $457

omnia] 344

345

conuinctus B Mj, audeat W 347 sed om. M,,St, uel om. M; Post 347 tit. : De presbitero fingente se conficere M, M;;, De presbitero fingente conficere corpus Xpisti M; M;, De fingente se conficere corpus Xpisti V, 348 hunc

E

conscius] conscius et O 349 quam] quod. O reueletur fallat] fallit at M; se fingens M, M;.;9Se 22

350 si] sed B suppressus Mi;

sed om. M,

data est O

M;O V; 351

352 peccat O, peccans B M; M4 Mio Mi$ V,

sic] dic O

sic domino populoque] sic populo sic

352a Quem facit ydolatram (ydolatriam M,) sibi (sic M;;) rem uenerando creatam M, M;; V, in marg. dominoque

M,V,, sic domino sic populoque Mg

Ms De

diuersa

sumptione]

om.

BE M, MsSe2Z,Z,

De

diuersa

sumptione

corporis Xpisti Vj, De tribus modis manducandi M4 Mi;;, De triplici sumptione corporis Xpisti M, Ms, De diuersis modis sumendi eukaristiam M, De diuersa ista] esca Mg 353 hiis] istis Mi, sumptione sacramenti Mjo

58 355

;

LIBER II, 8-9

Quod solet esca modis: uel tantum spirituali Vel tantummodo sacramentali uel utroque. — Primus erit deuotus homo, quem feruor amoris Firmaque spes et recta fides incorporat ipsi Xpisto, nec commedit sacramentaliter ipsum. A sacramento quia si pia causa retardat,

Vt docui, uel quod absit dator illius aut quod Hereticus uel scismaticus panem dare querat: Quid dentem uentremque paras? Tantummodo crede Et manducasti! Rex Ermengildus in isto Laudatur facto, Leuigaldi filius olim. 365 Katholicus malus alter erit, qui corde maligno Oreque polluto de pane commederit isto. Katholicus bonus ultimus est, qui corde fideli Et mundis labiis mense communicat isti. 360

CAP. 9

Quod caute celebretur

Conuenit et caute nichilominus ut celebretur, 370

Ne de pane cadat, ne quid de sanguine sacro

362s. quid ... manducasti] Aug. Tract. eu. Iob. 25, x2 (CC 36). 363 rex] Hyspanie gl. M,Ms isto] s. quando communicauit a cismatico gl. Mg, quod noluit ab hereticis sumere sacramentum g!. Mio, rex Ermigildus pro eo quod

noluit summere

corpus Xpisti ab hereticis qui erat filius Leuigaldi gl. Mj.

Gemeint ist Hermenegildus, Rex m. in Hispania, T 585 : vgl. Greg.-M. Dial. 3, 31.

364 Leuigaldi] regis Grecorum gl. M, M,, unde rex Ermengaldus filius olim Leuigaldi regis commendatur deo quod noluit sumere illud sacramentum ab

hereticis gl. Ms.

354 quot $,

369ss. cf. Decr. 3, 2, 27.

tantum] quoniam Sr

356 erit om. B, erat E Ms

quam M;,

spirituale E, spirituali modo 5;

357 primaque M, ipse Ms 358neB sacramentaliter commedit Se, 359a]aut M, quia]tamen quia Ma ^ causapia Sz recordat Z, 360 ut] uel Se, uel quod] uel B Sr illis M; aut quod] aut quam E, uel quod M; 361 queat BM, 362

uentremque] mentem M,, preparas M; Mi, 363 Ermagillus O, Ermengillus MgSz, Ermengallus Mie, illo M M; Ms Ms Mio 364 laudator $e, Leuigaldus M; 365 365-368 om. Mj alter oz. OS, Z, maligno.oz.

M3 Se,

366 oreque] ore M, MgSe,, et mundis labiis ore Sz

commedit $7 isto] in isto E, ipse Ms, ista O Mi Se, 368 mundus M, M, Se, St mensa E à casti B

commeditur O,

367 est ultimus Mg est om. communicat isti] communi-

Quod caute celebretur (missa add. V,; celebratur $,51)] om. CE M; Ms

Z,Z,, Ponit cautelas quod caute celebretur Mi, Quod caute sumendum est M4M;j5, Quomodo celebretur M; Ms, De cautelis obseruandi s in celebratione misse My, Quod caute celebretur et de emenda incaute celebrantium M, Mg 369 conuenit] non uenit $a ut] sic M; M; W, quod MMi;sSe, cele-

bratur Mi; .

370 ne de] ne quid de M,

cedat E

quidquid $e;

LIBER II, 9

59

Defluat in terram. Si fiat id et species hic Apparent, sumat illas omnino sacerdos Aut alius, cui recta fides; locus inde lauetur 375

380

Peniteatque reus hinc quadraginta diebus. Si supra pannum corpus cadit, ablue pannum; Si sanguis pars abscidatur tacta per illum, Suge prius sacramentum quantum potes ex hoc: Intra sancta loca pars seruetur quasi sacra. Sanguis in aram si cecidit, tribus inde diebus Peniteas; pannum tetigit si forte secundum; Quatuor; atque nouem, si tactus tertius hinc est ;

Si quartus, bis quindenos. Tamen ista relinqui Omnia iudicio reor ammodo presbiterali. Si pilus in calicem cadit aut quid tale, lauetur. 385 Quod fluit, inde bibe; res comburatur in igne. Si solet hec commedi, puto tutius, ut commedatur;

Nec sumatur, si sumi nequit absque periclo. Talia firma fides et confidentia uite Atque dei perfectus amor sumpsisse leguntur: 390 Cunradum decorat tali constantia signo.

390 Cunradum| episcopum talem g/. Mc, sanctum Constantis episcopum gl. M;, sanctum episcopum gl. W, qui sumpsit araneam in calice gl. St, unde legitur

de sancto Cunrado quod semel aranea cecidit sibi in calicem quam sumpsit, que postea finita missa in mensa exiuit una de ore eius gl. My. D. h. Konrad, Bischof

von Konstanz (geb. ca. 900 - + 26.11.975), vgl. MGSS IV, p. 429-436 BHL p. 1917ss. 371 fiet 9,53 id om. M;M,, illud M, et S, appareant Mg illos M40, istas Se; omnes O

et om. O, ut $,

373 aliud Sz

436-445;

372 recta]

certa ss. recta M, certa Mio, om. Se, recta cui Mg fide E locus] est locus O leuetur B V; 374 post 375 St hic M4 375 super Ms Mig abscindatur B Mj; V4, 376 sangwinis Mg Zi, M& Mg W cadat M, abciditur O, abciderat $a, abcidatur E M; M, M, MsS,., W Z,, abcindatur Ms, 377 surge Ma, suget Mg illam Mio tactaque $, abscindetur M,$z recidit B, ara C Ez, auram M,SaV, 379 sangwinis Se, potest Mg si 580 pannum] pannum solum O inde tribus M; MW ceditur V, 383 382 tamen om. Mg hic M; 381 sic MO tetigit M;,0$, Post 383 tit.: An summi debeat quod ammodo] animo Mi; iudicia M4 385 defluit aut quid] aliquid M4 Ms Mio 384 cadat O incidit M; Mg potius St, totius Z; puta Se; 386 hic E bibat $, inde om. St $ periabsque] atque Z, sumat V, 387 ne M4 commedetur V, 388 et] aut M,St, atque Ms " 389 sumpsisse] subpresse culo M4 M; O Se, 390 Kunradum C, Chunradum Ez M,4.; Z; Z;, Conralegeretur M; Mg

Post 390 tit.: De uasibus tale Se, dum MgM; $e, V;,, Chonradum M;; huius sacramenti M4M;;, Vnde calix, patena et corporale fieri debeat (debeant M;) M, Ms, Vnde calix et patena fieri debeant M;, Vnde corporale, calix et patena debeat esse V,

60

LIBER II, 9-10

Corpus in altari neque sericeo neque tincto Aut alio quocumque licet componere panno, Sed puro lino per pontificem benedicto. Ex auroque calix fiat tantummodo siue 395 Adminus argento; de stanno pauper eundem, Non ex ere paret sibi clericus aut auricalco: Vitreus omnino non sit uel ligneus idem. Materie sacram decet illius esse patenam. Sic modo iura uolunt, sed felicissimus olim 400

Ille fuit, domini uitreo qui uase cruorem Corpus uimineo portabat rite canistro. CAP. 10

De massa

Missa sacramento seruit specialiter isti, Cuius ad ornatum patres hanc constituerunt, Precipue Iacobus et Basilius uenerandi. 405 De qua sed breuiter aliquid dicemus omissis Hiis, que per magnos scimus dictata magistros, Qui dixere satis, que mystica sacra priorum Missa representet. Quedam libet addere tantum,

Que de canonicis sunt huic ascripta statutis,

391ss. cf. Decr. 5, 1, 46. 394 cf. Decr. 3, 1, 45. 395 argento] cf. Aug. Cresc. 5,29; Greg.-M. Ep. 8, 4(5). — 395ss. cf. Decr. 3, 1, 44. 397 uitreus] cf. Tert. PzZ. xo. 400 7//e] sacerdos gl. M;. 4008. ille ... canistro] ut tempore Bonifatii martiris et aliorum sanctorum &.$,.

404 D.h. Iacobus, der Bruder

Christi, und Basilius Caesariensis, cf. Decr. 2131,47

domini £g. Mio, frater domini gl. MM;

lacobus] sc. minor frater

Basilius] episcopus Cesariensis gl.

Ms Ms Mio, sanctus Basilius in Cesaria episcopus gl. Mj.

391

nec M;

serico

M; MsgS,

nec M;

392 licet quocumque Mi,

395 lineo Mg benedicti $? 394 auroque] auro quo B, auro $, siue] sui E, siue adminus M, 395 adminus om. M; argenteo 5; stagno B St pauper] pauper paret Mg euntem E clericus sibi M, aut] aut ex MM,

Ms, materiam M; M, 400 uitreo domini portat Z,

396 paret om. Mg, parat Mig O oricalco B C $, 398 materia sacramentum My esse om. B 399 sed om. B M, qui uitreo $e, 401 uimineo] uitriceo My

De missa] om. E M; Ms Se, Z, Z,, De officio misse Mio, De missa eukaristie 57, De missa et eius partibus M4M;; 402 seruit] fuit M, Mise, deseruit O

spiritualiter M, M; Se, 403 patres] et patres 57 instituerunt B, constiM, Ms Mio $e, 404 Iacob S7 405 sed] si Mj, hic O aliquem $e;

tuere

omissum B

406 scimus] nos scimus 5,

dictata] fore dicta B, dicta

C M30 $,, dictata corr. dicta Mio, dictura $5, nunc dicta Se; 408 representat OS, Se, licet E 409 sunt om. $; scripta E, conscripta Mio, scripta Z,

407 duxere E huc M; in-

LIBER II, 1o

61

Ecclesie uel que mos sanxit rite probatus Traditione patrum. Diuinis hec duo quippe Semper in officiis passu non dispare currunt. Presbiter ad missam cum se parat, ordine psalmum "Quam dilecta" canit Romano tresque sequentes 415 Cum precibus, prout hec propriis sunt tradita libris.

410

Confiteatur ut hinc decet introiturus ad aram, Accusare solet quia iustus principio se. Nec decet, ut baculum portando uel irreuerenter Introeat ueletue caput, cum sistit ad aram, 420 Nec nisi perfecta licet hunc discedere missa,

Qui cepit, nisi debilitas aduenerit illi. Incipit hanc alius, ubi deficit ille sacerdos. De introitu Et simul Introitum cantat chorus — inde uocatum -,

Vt Celestinus statuit, quia sanctificanti

425 Hunc panem recitabatur Dauid antea totus. De uersu et gloria patri Subditur huic uersus psalmi de quo uenit unus;

414 quam dilecta] Ps. 85, 2. Microl. c. 23.

415 libris] missalibus g/. M, ;vgl. Bernold.

A17 ScÍN Prou. 18, 17:

418ss. cf. Decr. 3, x, 57. 424 Celestinus] Papst, a. 422-432; vgl. DUCHESNE I, p. 230. 425. cf. Ps. 42, 4.

410 nos M; sanxerit Mo Mio Se, 411 hec] sed OS4 W quippe] tantum M; Ms Post 412 tit.: De preparatione misse M4 M;;, De preparatione sacerdotis seu accessu altaris M, Mg 413 dum $, se om. Se, paret W

ordine] in ordine M; M;W psalmum oz. E 414 canat Mig 415 propria O $;, proprius 5; tradita sunt propriis Ms Mg 416 ut] et M5 Mg hic Z; decet] decet ut M;Mg introitus 5, 417 principio] in principio

Ez

418

non

M3 Ms Ms M31 Seı dum sam O 421 capit Mj;

hinc M4 Ms MijoSe

M;M&Ms M S,

Mi;

419

ueletque

M;

sistat M4 M;oSe 420 decet $, aduenerat M;, uenerit M; illi oz. C

uelatue

mis422

deffecit E, defecit M,

BCEM,M,M&M305,5,Se Vi ZiZ», De introitu et aliis De introitu] om. misse partibus per totum M; Ms, De introitu misse M.Mio, Introitus Ez $,, De particulis misse Mi;

423 et] qui M;

424 quia] que Mi;o, qui Sı crificanti 525225

canat B, cantant Me, cantet $,

sanctificandi

M, $e, Z,, sanctificari B, sa-

425 recitabat EO, recitabitur E Ez M,,Sa, a sanctificante M; Dauid om. Mj antea] autem Z, totum Z,

M, M, M; Mg Mg Ms M3; O 52 53 $e, St De uersu et gloria patri] om. BCE Zi Z;, De gloria patri M;o, Versus et gloria patri Ez S, W

62

LIBER II, 1o

Huic quoque, Ieronimus quod fecit, Gloria patri, Ouod Damasus psalmo subiungi precipit omni. Sed uacat ante sacrum bis septem pasca diebus, 430 Quod tamen in missa cene cantare solemus. De kyrie eleison Assumptum sequitur a Grecis Kyrie eleison.

De gloria in excelsis

435

Additur angelicus non tempore quolibet ymnus. Hunc nato domino dici decreuerat atque Fecerat angelicis Thelesphorus addita uerbis. Hunc reliquis studuit Symachus concedere festis Omnibus; imprimis feriis festis quoque pleni

427 huic] introitui gl. M;;

leronimus] papa (sic) gl. $, Nota quod tempore

Damasi pape Arrius et Nestorius dixerunt spiritum sanctum esse seruum patris et filii. Ideo ad petitionem Damasi pape sanctus Ieronimus conposuit Gloria patri, quod ipse Damasus in missa precepit cantare et in fine psalmorum, ut

ostendatur:

Pater et filius et spiritus sanctus habent equiualem gloriam et

coeternam maiestatem gl. M;;. 428 Damasus] Papst, a. 366-384. Vgl. Concilium von Vaison (a. 529), c. 2, Ed. MAASSEN, P- 55: Et quia non solum in sede

apostolica, sed etiam per totum orientem et totam Africam uel Italiam propter haereticorum astutiam, qui Dei Filium non semper cum Patre fuisse sed a tempore fuisse blasphemant, in omnibus clausulis post Gloriam, sicut erat in

principio dicatur... 3, I, 55S.

432 amgelicus ... ymnus] cf. Luc. 2, 14.

Ms. Vgl. DUCHESNE I, p. 219.

omnibus] vgl. DUCHESNE I, p. 263.

427 hoc M3Se, fecerit Mii,

subiungit E De ZZ

432ss. cf. Decr.

434 Thelesphorus] Papst, a. 127-139; papa septimus a sancto Petro g/.

kyrie

Geronimus

facit

V,

428

precepit M, eleison]

455s. Symachus] Papst, a. 498-514

M, MV, Damascenus

quod] quem O Sa, que Mi, M,S,Se,,

430 quot S,

om. | CEM, M; MsMM;

Damasus

papa

tantum] tamen W M;Mı0

S,

S, $, Se SEV,

Kyrie leyson Ez $, VW, De kyrie leyson M4 M4 M; Mig V,

eleyson M;;, leson C St W, leyson cett.

festis

431

De gloria in excelsis (deo ada. M;)] om. B CE M, M, Me Ms My $5 5; Se, St ViZ, Z;, Gloria in excelsis deo Ez SW 433 decreuerat dici M, atque] ipse E 434 angelicus V, Thelosophorus M, M,, Theophorus M,, celestis herus O additur E 435 statuit corr. studuit M, 436 festis feriis EMj,Mj,M;W plene M,

J LIBER II, ro

63

Officii canis hunc, infantum tollito festum ;

Septuagesima uel Aduentus non canit illum, Virgo Maria nisi uel apostolus incidat illis, 440 Patronus uel quatuor ex doctoribus unus, Quatuor aut scriptoribus ex ewangeliorum, Quos duplici nuper ius officio decorauit. De dominus uobiscum Post Dominus uobiscum nos dicendo salutat ; Debet enim celebrans uel tertius esse sacerdos, 445 Ne falso Dominus uobiscum dicat, et astet

Clericus huic saltem sibi qui respondeat unus. De collectis

Inde preces subdit, quas Collectas uocitamus, Sub certo numero. Summis dicatur et una In festis tantum, nisi sit coniuncta diei.

450 Si reliquis una dicta uis addere plures,

Quatuor adde duasue simul, numerus sit ut impar.

De epistola A subleuita recitatur epistola post hec,

437 infantum]innocentium gl. Me — tollito] excipe gl. Mj». 440 doctoribus] Augustinus leronimus Ambrosius Gregorius gl. Sı. 447 collectas] Bernold.

Microl. 3, c. 979D. 437 officiis M; canis] carens O Ma $a 438 quadragesima Ex M4M; maior Ms incidit M; $, Z;, indicat 441 aut] ex Ma Mj; Se, autexZ, nuper duplici Mg ius officio B En

tollite M;;O collato Se, festis M;; V; ullum M; $; 439 Maria] O 440 uel] aut M, Mg ex 0m. Z, exom. Ma Mi;Se;Z;, unus ex Sa 442 M; Se, V, officio ius cett.

De (De om. En Mjo9$,) dominus uobiscum] Ez M, M, M; Ma Mio;$a V; W, En M;M;Z, uobiscum dominus My Se, benedicendo saluta M; 444 Ez M,., false MgO Se, astat M4 Mo

om. cett. 443 post om. M4, tunc nos] populum M4M;,, nos tamen uel] secundus uel $, 445 falsum M»Seı 446 qui ante saltem O

respondet qui Mg

De collectis] om. BCEM;M,M&M30 5,5,Seı Se 8t V1 W Zi Z5, Collecte En S 447 preces] clericus M; collectio O 448et]jut MM, 449 sint Mg$t 450 si] sed M; dicta om. Ms Se, collecta Mio, ita M; 451 duas uel M;;Z; simul oz. Ms Mio, sex Mi, sit numerus Ms$, sit 072. M3Se& ut] et Mj,

De epistola] B M, M4M; Mio Mii Mi S4 V5 Zi, Epistola Ez 5$; W, om. cett. 452 post hec] sacris B En M4 M; Mi; Se V; Z; hoc M;

64

LIBER II, 1o

Quam ueteris sepe precedit lectio legis.

De graduali Subditur actiuum signans Graduale laborem. De alleluia 455 Inde chorus neumis canit Alleluia sonoris,

460

Subditur ornatis distincta Sequentia uerbis. At tam predulcis tibi septuagesima cantus Organa suspendit, quem pasce tempora reddunt, Pro quo lugubri canimus modulamine Tractum. Hunc etiam nulla cantant ieiunia cantum Preter pentecostes tempore quo celebramus.

De ewangelio Hinc ewangelii recitatur lectio sancti. Vestibus indutus legat hoc leuita sacratis Lecturusque petat a presbitero benedici 465 Aut a pontifice, si presens forte sit ipse. Cumque legit, stant erecti plebs atque sacerdos. De credo in unum deum

Presbiter hoc lecto Credo decantat in unum,

Quod Damasus iussit certis cantare diebus: 454 graduale] cf. Innoc. III, Myst. 2,31.

455ss. cf.Deer.3,1,55.

456 sequentia]

cf. Guido-Farf. Disc. x, 5, c. 1206A ; Honor.-Aug. Gemm.1,16. 459 tractum) cf. Ps.Hugo-S. Vict. Spec. 1,7. 466 cf. Decr. 3,68. 468 cf. Honor.-Aug. Gemm. x, 88.

453 om. En M,Z;; post 454 M4M;; ^ ueteres Mg — ueteris sepe] placet ueteris Ms5Mg precedat M4, precepit Mio

453ab

Vestibus induto (indutus M&M) uel supra pelliciato Si sit (sit] post Mj) opus leuaque (leua C En MgSa) manu gerat ille (illum M;;) maniplum C En M4 Mc M; MM 13539a4$6,V,Z;,; 4534 post 453b. Ms

De graduali] BM; M4 M; Mi; Mi; Sa V, Graduale En 5, W, De graduali, sequentia et alleluia Mio, om. cett. 455 inque M,MsM;jsgSe — cantat M3Ms Mj S6 alleluia] aeuia ES, Post 455 tit.: Quando alleluia non cantatur M4, De sequentia M, M; Mi, Mi;, Sequentia ERW A456 ornatus My Post 456 tit.: Quando alleluia cantatur M;; — 457 at tam] attamen C M, Me Ms M 1, Se, St tibi] ter M; 458quod M; addunt $e 460 nulla] missa M,Se, — cantat Mg S, tanta O — 461 pentecoste Z, tempora Mi, tempora ss. uel tempore M, que E En M, M4 Ms Mio M35 S, $e, St, que ss. uel quo M, V, De ewangelio] om. CEM,M, M&M5O 5,5, $e St V, Z, Z,, Ewangelium Ez S, W 462 ewangeli M,, ewangelium $e, 463 indutis Ma leuita hoc Mg sacratus $j;— 464 lecturus M,, benedicti MsSe, 465 forte presens M; 466 cumque] quando O stent M5M;90 St, stans Mi plebes Z, De credo in unum deum] M, M4MM;; ; $a V., De credo Mio M, Credo in unum deum Ez $, W, om. cett. 467 decantet MioM;?;8, 468 Damasenus Se, Damasius $e;

LIBER II, 1o

65

Quaque die solis, Xpisti simul atque Marie;

470 Hoc et apostolicis festis canis ecclesieque

Patronique sui: mos hoc tibi tradit, Hylari. De offertorio Offertoria post canimus, sic dicta, quod illis Cantatis solet offerri, uacuum quia nullum Ante dei faciem decet apparere fidelem.

475

De prefatione Plus post hunc cantum nos corda leuare sacerdos Quando iubet sursum, sequitur Prefatio certis Propria temporibus. Has esse nouem reperimus: Natalis, stella, crux, quadragesima, pasca,

480

Ascensus, pentecostes et apostolus omnis Deque deo trino mos addit cottidianam, Gelasius uerbis quas composuit sacer aptis;

471 Hylari| Hylarii alii legunt quod Hilarius constituisset, alii dicunt quod

etiam cantetur in die Hylarii gl. W, pape gl. Ms, episcopo gl. Mio, pape uel illius

sancti gl. M,. Mit Hylarius ist hier Hilarius von Poitiers gemeint, siehe H. DENTZINGER

- A. SCHÖNMETZER

S.J., Enchiridion Symbolorum, Definitionum et

Declarationum de rebus fidei et morum. Barcelona - Freiburg i. Br. - Roma 196774, 472 offertoria] cf. Raban.-M. Inst. cler.z, 33. — 472ss. cf. Decr. 5, 1, cap. 125. 478 475ss. cf. Decr. 3,1, 705. — 476 prefatio] cf. Cypr. Dom. orat. 3x. 69. natalis] sc. Xpisti, cf. Aug. Serm. 184, 2; Sacram.

stella] =

Gelas. x, 4

verax] = exaltatio sancte crucis, cf. Sacram. Greg. c. 138. Epiphania, cf. I 703N composuit] cf. DUCHESNE I, p. 255. 492-496 a. Papst, Gelasius] 481

469 om. Z, Mio, etiam Mi

tibi om. Mii

simul] uel E

quamque M;;, quoque Se, canit C

470 et om.

471 patronisque M, patroni My $i

tradidit En M, tradat Se;

Hylarij

nos $e;

M; Mg

472 De offertorio] M4 M4 M; M;;Sa V;, Offertorium En S, W, om. cett. 473 $e Se, que Mio, M, Mc MM; in quod quod] $, hec post] post quia] que MM» uacuum] natiuum Mg cantantibus M, canticis OZ, 474a Offerat ergo precem saltem suadente propheta Mg M; De prefatione] En $W, om. cett.

Mi; $4 V,, De prefationibus M; Ms, Prefatio M4M4M; 475 om. Ma . corda leuare] sursum corda B, cor lauare

leuareom.S,

OZ,

dos] sacerdos amonet $,

nos... sacerdos] sequitur prefatio certis M; ^ sacer476 om. MM}

quando] cum Mig

iubet

sursum]leuare monet B, sursum $e,Z; — sequetur E,dicitsequitur$e; | 479 480 atque M; Ms Mio, apostolatus E — omnes M3St assensus M,SaSt de Mj

deo] quo Mi;

cottidiana M;

trino deo Ms

addidit B Me, additas C, adde M4

66

LIBER II, 1o

Ex synodo sancte superadditur una Marie. 5i quas inuenias alias, fuge, presbiter, illas. De sanctus

Sanctus — abhinc sumptum — cantari precipit ore 485 Sixtus ab angelico; post textum canonis addit ; Quidam Gregorio testante scolasticus illum Fecit. Sunt tamen huic a patribus addita quedam. De eleuatione Hostia cum fuerit iam consecrata, leuetur,

Vt proprie uideat populus monimenta salutis.

490 Quam quotiens deuotus homo uidet, inde meretur Vel cordis genua tunc flectere quisque tenetur.

De pater noster Inde Pater noster placuit subiungere misse Gregorio, cum sit oratio propria Xpisti.

484s. ore ... angelico] Is. 6j asnef: Apoc. 4, 8.

485 Sixtus] Papst, a. + 116-

125; vgl. DUCHESNE I, p. 56 128; Greg.-M. Appendix (PL 78), c. 253C — canonis] cf. Walafr. Reb. eccl. 22. 486 Gregorio] papa gl. Ms; Papst, a. 590-604; vgl. Greg.-M. In libr. sac. notae (PL 78), c. 273 D-274A testante| Greg.-M. Ep. 9, 12 (PL 77, c. 957A) scolasticus] papa £l. V, bonus homo oZ 491 genua] i. duritias gl. M,. 495 Gregorio] pape gl. W; vgl. Greg.-M. Ep. 9, 12 (PL 77, c. 956s.) oratio ... Xpisti] cf. Mat. 6, 9-13; Luc. zz, 2-4.

482 sancta Mj V,

483 aliquas O -

482a Hec etiam preter sua festa conatur eidem M;

fugias Mj,

prespiter fuge Se,

De sanctus] M4M; M3 Mi; 1 5S2 V5; Canon W, De sanctus et canone Mig, De sanctus sanctus sanctus Ma, De sanctu B, Sanctus Ez $;, Sanctus canon eleuatio Se,, om. cett. 484 adhinc M, cantare Mio M precepit

Ms M3 $, oro B 485 post] canon post M; Post 485 tit.: De canone M;$),Canon Ez $, 486 Gregorius B 487 sunt om. O tamen om. E hinc Ez Mt De eleuatione] om. C E M;M5;M&Ms3O $,Se, V, Z, Z,, De eleuatione hostie BM, Mi», De eleuatione eukaristie M,S,, De hostia leuanda M,Ms, Eleuatio eukaristie En S,W 489 monumenta E M, M; MsSa St Z, 490 quam] que B Ez M, Mj; V, homo oz. EO uidet o7. Ms, uiderit M5 Ms Mo, uideret M,, 491 uel] tunc M4M;;, et W genua] ianua O, ienua $,

tunc] uel M4M;;

quisquis Se,

De pater noster (post eleuationem a44. M;o)] Pater noster En 5, Se W, om. cett.

M4, MM Mio ; Mi; $a V5,

LIBER II, 1o

67

De agnus dei Sergius Agne dei cantari postea iussit 495 Tuncque dari pacem, pacem seruantibus ymmo, Centius instituit; domini tamen excipe cenam Atque duos exinde dies, quia non datur illis. Nec datur hec, quando pro defunctis celebratur, Quos liquet exemptos a mundi casibus huius, soo In quibus inter nos uiuentes pacis egemus, Nec monachis, quos defunctos mundo liquet esse. De communione

Subditur hinc cantus, Communio qui uocitatur: Illo nempe loco qui uult communicat omnis.

494 Sergius] Papst, a. 687-701

zussit] siehe DUCHESNE I, p. 376.

496

Centius] = metri causa für Innocentius, vgl. Geoffr. de Vins. Poetria noua 1-7: Papa stupor mundi, si dixero Papa Nocenti,

Acephalum nomen tribuam ; sed, si caput addam, Hostis erit metri. Nomen tibi uult similari: Nec nomen metro, nec uult tua maxima uirtus

Claudi mensura. Nihil est quo metiar illam: Transit mensuras hominum. Sed diuide, nomen,

Efficiturque comes metri. Mit Centius ist hier Papst Innocentius I. (a. 401/402 - 417) gemeint. instituit] cf. Innoc. I, Ep. 25, x (PL 2o, c. 553).

Mi; Sa V;, Agnus dei pax En 5, $e, W, De agnus De agnus dei] M,M4M; 494 Sergrius B, Serius M; M,Sa, Segrius dei et de pace Mi, om. cett. cantare B En M, M, M4 M5. agnus B E M; $e,Z, C En M4W, Serrius Mg Post 494 tit. : Pax En, De postea cantare Mi; Sa Se, V1 V, tangere M, Mg 495 dare EM, M5. pace M4 M; M;;, De osculo B, De osculo pacis M, Ms ymmo] modo O pacem pacem] pacem M;V, SaSe, $t W, om. Mi;

496 instituit] hinc statuit Ma

^ domini]deinde M;

^ tamen]inde C, om.

excipe] accipere B, incipe E, excipere Mo$; $a; excipit Mj, accipe O Mi St pro 498 hic Mg exinde] extra deinde M; 497 duos post dies V,

paucis 500 uiuentes om. E 499 libet $,Z, celebretur M; om. Mg defunctus 501 monachiis M; Mg egenus B, egemusque M, Ms WV libet E mundo om. M$$,, mundi M4 Mg$,, defunctis Mi;

Mi; $a V;, Communio Ez $, $e, W, De comDe communione] M, MM} 503a Ad quod causa (causus My) nisi sit 503 ille S, muni M;o, 07. cett. quiuis iure tenetur MM»

68

LIBER II, 1o

De completione misse Missaque completur prece, que Complenda uocatur. 505

Tunc Benedicamus dicit leuita uel Ite,

Sı prius angelicum cantauit presbiter ymnum. Hec tria: Gloria Teque deum laudamus et Ite Missa simul semper recitamus uel reticemus: Noctis missa Ihsu nato tantum caret Ite,

510

Ad missam cene domini solum canit Ite Presbiter, angelicum superaddit episcopus ymnum. Angelicum solum recitant sacra sabbata cantum. Hinc a presbitero populus benedicitur ac, si

515

Vt simplex benedicat eo presente sacerdos Aut quidquam tale faciat, nisi iusserit ille, Aut canat hanc hodie cecinit qua presul in ara. Nec licet ante die festo discedere cuiquam.

Presul adest, benedicit eum. Nec enim licet, ullus

De compositione missalis officii Sic laudis studiosa dei Romana pudicis

504ss. cf. Expositio "Primo in ordine" ( 800), PL 138, c. 1186. missam g/. M, Mj V, bodie] in eodem die gl. M, Vj.

517 banc]

De complenda] B M, M4 M; M, Mj; $52 V,, De ite missa est Mj, Complenda Ez, Conpleta $,, De ite missa et gloria in excelsis M3, De completion e misse $a, om. cett. 504 missa St Post 504 tit.: Benedicamus M,, De ite missa est BS,, De ite missa est uel benedicamus M4M;5, De benedicamu s domino et ite missa est Mj, De ite missa est, gloria in excelsis, te deum laudamus M,, De benedicamus et ite missa est M; 505 dicitur M,,, dicat Se,

507 teque] deque

B

deum om. M, M5 M, Se,

508 simul] semel $7

semper simul Mig semper om. Mj, que Z, recitamus semper M; uel] et Mio reticemus] recitemus B Ez M4Msg M, 0 S, recitamus EM;, rescidemus Mi, recindemus $e, 509 prima corr. missa C nati M; Mg tantum]'cum V, 511 om. M presbiter] si prius presbiter 5, epi-

Scopo Z,

Post 511 tit.: Benedictio populi B, De benedictione populi M, Mg

512 solum] duo M, Ms M,,Se, recitant solum Er M4M; M; V, sacra recitant Z, sabatum Mg Post 512 tit. : De benedictione post missam M4Mıo, Benedictio $,, De benedictione $,Mi; 513 om. M populo Mg

si] si benedictio M;

— 514 presul] si presul M;

— adessetSe,

^ enim oz.

M5 Mg ullus] unus E, ullum M,,, ut ullus O 516 quicquam C Ez Se Zi, quidquid Mi; talem M, facit E ille] ipse M, Vi, illud O 517 aut] haut M, cantat E M40, canant M, hanc oz. M,, ut Ms, hac Ms M90 Se, hodie] die hodie O cecini Mg qua 07. M;;, que O, quia M; aura $,,

om. Se,

518 festo De compositione Commendatio misse compositionis officii compositione ornatus

die M, M, Mis Se cuidam M,, quiquam $5, missalis officii] oz. CE M; M, M50 S, S5 St V, Z, 2 M4M;;, De compositione officii misse Mo, De ratione missalis M,,, De compositione misse uel officii $,, De misse M, Ms 519 laudis $,

LIBER II, 10-11 520

525

69

Ausibus ecclesia de thesauro quasi doctus Scriba suo uetera simul ac noua protulit atque Temporibus uariis per pontifices quasi celi Sydera clara suos et uirtutum speciosos Artifices hoc officium memorabile misse Tam bene componens capiti quasi nobile quoddam Ex gemmis dyadema suo fabrefecit et auro. Non equidem sanctum magis est modo quam fuit olim Hoc sacramentum, dum conficeretur ad illa Verba Ihsu tantum, seu post, cum lectio Pauli

530

535

Ac ewangelii solum legeretur ad illud, Quando rudis fuit ipsa fides quasi nata recenter Nec ciuilis adhuc, sed agresti turbida cultu, Nuda humeros, intonsa comas, exerta lacertos. Sed rationis opus fuit, ut iam diuitiarum Facta potens, cum creuisset per temporis eius Incrementa decus, capitis non negligeret iam Ornamenta sui, ne sic ingrata uideri Aut ex desidia reprehendi iure ualeret. CAP. 11 De utilitate misse Hoc igitur sic officium uenerabile sacri

526 ex gemmis dyadema] cf. Prud. Peri. 4, 2x. Psych. 225.

5325. agresti ... lacertos] Prud.

539ss. cf. Decr. 3, 1, 72.

520 de thesauro ecclesia M;; quasi] qua 5; 521 scriba suo] sic scriba Z suo] sua Me M; Seı simul] sua EO ac] atque Se, 522 per om. M; 523 523-533 om. Mio uirtute M;; spaciosos M;, speciosas St, spaciosus V; 524 memoriale M; 525 capite M;,0 quasi] quam $e, quoddam] que datus Se, 526 hemmis B, geminis M; Mg —— eto. Ms, ex

O

aroMsg

X 527equidem]Jenim M;

X sanctam M,,sanctus Mg

estom.

BS, modo om. M, M, mos $t fuit] sint Se; 528 sacramento St ad illa] ab illis M, 529 post] prius Mg cum 07. Mg 530 ac] aut

M,OSV,

ewangelium Mi, $e;

ipsa fuit M; Se

cultui Mg

ad] et

recenter] recitetur Se,

533 nuda] nuda fides M, nudo

M, Mg

531 fuit rudis EO

532 ad hec M;

O— incensa Mj,

extorta Ms, extenta £M; Me, exuta O, extra M,, exorta cett.

uultu B,

exerta M, 534 iam om. Z,,

post M;$& V; diuitiarum iam W 535 cum] item iam O pro M5 Ms Mio tempora Se, 536 decus] decet Mig 537 ornamenti Se, sua Se; ne] nec $, se Se ignara Mg 538 comprehendi Mio ualet M; De utilitate misse] om. B E M; Mo Se V; Z;, De utilitatibus misse M;, De uirtute misse M1oM1,O, Quare uocetur missa M4M;,, De utilitate seu uirtute

misse M; Mg

539 sic om. My

70

LIBER II, 11

540 Altaris missam ueteres ratione uocarunt,

545

Quod quasi sola ualens et ydonea missio summum Mittitur ad patrem predigna reconciliare Has inimicitias, quas constat de prothoplasti Peccatis inter hominemque deumque fuisse. Hec est, uenturo que mittitur obuia regi Preualido, que sunt pacis, legatio tractans.

Nascitur hinc uiuis totius causa salutis,

550

Defunctis requies et celi gloria sanctis. Et specialiter ipse deus placatur ibidem. Nam qui de morte surgens iam non moritur nec Mors ultra dominatur ei, necis innouat huius

555

Effectum semper hec per mysteria nobis. Ergo uiuorum tantum nil crimina tollit, Nil animas soluit, nil placat iudicis iram. Quantum cum lacrimis et mente litata benigna Hostia sacra facit: detentus carcere quidam Certis dissolui sensit sua uincla diebus,

560

In quibus hanc absens uxor sibi sacrificari Fecit ad altare. Quanto magis hinc animarum Vincula soluuntur! Nec enim dubitare fidelis Vllus homo debet, qua sacrificatur in hora, Ad uocem celos aperiri sacrificantis,

540s. missam ... missio] Etymologisches Wortspiel, vgl. Isid. Etym. 6, 19, 4; Thom.-Aqu. Summ. 5, 83, 4ad9 4Sent. 13 exp. 5435s. cf. Tert. Iud. 13 ; Cypr. Hab.

uirg. 5; Hier. Matt. 3, 20, 13; Ambr. Serm. 27, 5; Fulb.-Carn. Serm. 9, c. 336C.

58.

Z;

5478. cf. Greg.-M. Dial. 4, 55 (PL 77, c. 416s.). 556ss. cf. Greg.-M. Dial. 4, 57.

549 cf. Greg.-M. Dial. 4,

540 uocarent M, M, 541 quot M;,$, et om. Mj summum 0m. 542 om. O predignam Mj; conciliare M;, reconciliatione S,

545 has] hanc $, constant M, de om. Mj 544 peccati Se hominem M; $e, Z, deum M; M; Me M;Mio, quoque deum Se, fuisse] fuisse ad iudicandum M, 545 uentura M,, futuro M;Mg Post 546 tit. : De misse utilitate et commendatione M; 547 hic E uiuus B M,,, unus EO, requies Ms, undis M, causa]uerba Mj 550 mortem B surges Se, iam surgens Mg iam ... nec] non moritur iam M; Mg nec] neque M3 Ms, inde Mj, 551 mors] nec mors O ultra] ultra non Mg dominabitur M4M;;, dampnatur M; Mg innouerat O 552 effectis M, hec semper M; Mg hec] hec sacra M, V,, huius O 553 niltantum Mg 554 soluit] saluat M, placet M, iudicis] in E 555 litatam M, 556

fecit O retentus Z, carcere] in carcere Mo dissoluit M; uincula M; Ms;Se, V, 558 M;;, hanc est St sacrificare M, Mg 559 fecit] 560 uincla B fideles S, 561 nullus $; ara Se, 562 uoces M, celi B apperire M,

M,, significantis ss. uel sacrificantis V,

quidem Mi, $e, 557 hanc] hic E, hanc missam iussit B hic M, hanc 5, quam M, que Se, hora] M; M; Sa significantis

LIBER II, 11

56 V

570

71

Angelicos astare choros, iam consociari Celica terrenis et summis infima iungi, Vt fiat quoddam uelut ex hiis omnibus unum.

De digne celebrante O quam sacrificans ita felix, cui datur ista Gratia desursum propria regem speculumque Celorum tractare manu, quod eum reputamus Tunc animas posse precibus saluare pudicis, Precipue tamen has, speciali pro quibus illas Fuderit affectu domino, quia uelle timentum Se faciet deus atque preces exaudiet horum. Quinetiam si sit peccator forte — quod absit -, Dum canat ecclesie quasi publicus ipse minister, Proficit hiis, quos uera fides et amor facit esse Membra Ihsu. Sed an istius specialiter ulli Prosint forte preces, transire placet, quia xpistos Tangere nolo dei; sed quiuis uiderit horum Nec placare putet aliis, cui displicet ipse!

563 astare] testare M;; chorus M; consociare M, Me, consecrari Se; 564 infima iungi summis M; inungi Mjo

BCEEn M;M,M;.; M5O $,., Se, Vı V2Zı 2 De digne celebrante] om. Commendatio sacerdotis Se,, De commendatione presbiteri celebrantis Mj;, De commendatione sacerdotis digne celebrantis M, Ms, Quibus animabus maxime ualeat celebratio deuoti prespiteri M;o soluere O 569 pasce E BM,M, S2Seı

pudicis] pudicis posse precibus salutari M;;

quot 568 colorem E posse ... pudentis E

570 ila $;

571 fuderit Se,

affectu] aspectu Mi, effectu Ms, affectu quem uere fudit E, effuderit Mjo quia] domino om. O, domini M5 MgZı diligit (diligat M5) illi M4M;;

571a Et puro quem corde timentium M; Mg M; St ueste E 572 faciat B Sa $t W,facit Z, ^ exaudiat timet quia uelle timentum MM, Post 572 tit. : eorum M; My $6 C En M, 4M; Mio M15 0 5$864 $t VV V, quot $, O om. forte Se, etiam cum 573 Mi? M4 celebrante De indigne minister ipse 57 ecclesia Mg O dummodo canit M;; 574 om. My spiritaliter Ms Ms, 576 ipsius Se; uerba Z, 575 proficis Ms 577 prosint] proficit O, omnis corr. ulli C, ullus E, ullis O spiritualiter Se; 578 uolo B xpistus Se quia placet S, preces om. O prosunt Z; ne C Se; 579 Mi; uideat O quisquis M, queuis sed] si M3; alias Sa V, W, aliis Xpisto $7 putat Ms, potest M; Ms placere M;;S;

que $e, Zi

ipsi M4

—

72 580

LIBER II, 12

CAP. 12 Quotiens celebretur Causet ita missa bona plura licet celebrata, Vt supra patuit, tamen unam sufficit uno Dicere cuique die, cum, digne qui canit unam, Sit ualde felix — nisi cum Xpisti genitura Sacra celebratur, quia tunc tres dicere debet.

585 Et quandoque due causis celebrantur honestis,

Vna si dicta predignus uenerit hospes Aut peregrinantum numerus, uel funus honestum.

Et quotiens celebrat, totiens communicet. Anno,

Qui non fecerit hoc, communio sacra negetur. De ieiunio celebrantis 599

Attamen in prima sumatur lotio nulla, Vt possit sic ieiunus celebrare sequentem.

595

Abstineat, quod nature ieiunia soluat. Digestoque cibo uere tantum celebretur, Quod certum puto, si ructatio nulla sequatur. Post etiam certis ieiunia suaserat horis Mos uetus extendi: faciat modo quilibet, ut uult.

Ius etenim iubet, ut missam dicturus ab omni

5805s. cf. Decr. 3, 1, 53.

gl. VA.

Quotiens Mio, Quotiens M,MsM,, : 581 unum Ms Mio Se Ms Mo $e,

M30 Z,

587 honestum] s. uel in honesta sponsa sit presens

588s. cf. Decr. 3, 2, m.

590ss. cf. Der. 3, 1, 498.

celebretur] om. BE M; MsSe V,Z,, Quotiens sit celebrandum in die celebrandum sit M4 M;;, De celebratione et auditione misse 580 pauset MoMioMj, plurima Se, licet plura Mj, M,, una M;,0 582 quique $, diei $,, dei M; digne oz. qui om. M; unam] illam Mg Mg My, 583 nisi] enim Xpisti cum E 584 sacer O celebrantur $, tres tunc

585 causis due

C — 586 si] simul Ms

dicta] digna E

aut] ad M;M, peregrinantium Mo Mio, peregrinatum 587 tit.: Vt in qualibet missa communicetur M4Mi; celebret M,5,, celebratur M4 MqO Se, totiens M;, ymo $, 589 post 590 M, non] uero non Mj, De ieiunio celebrantis] Ez M;$, Sa V;,W Zi, om. cett.

587

B Mj,S,Se, Post 588 588-598 om. Mig totius My, anno] negatur Mg Mj, 590 attamen] at

tantum C, aut tamen O 593 post 594 Mii quod] hoc M, Mg Se,, quot 5; , Dature] nature quod M,MsSe, frangat ss. soluat $a 594 digestoque] digesto quoque Mi, tantum] tamen MM, — celebratur MyMyı 595 quot $, 596 etiam] et O swaserit M, My, perswaserit Se, hora C, oris M; Mg 597 faciet CMyS,, facit M, modo] modo ut O

LIBER II, 12

73

Sed decet, ut solita commedendi tempora seruet.

600

605

610

De missa propria Cottidie propriam decet audiri tibi missam ; Pro reliqua peccas, si pretermiseris illam. Precipueque die solis quiuis laycorum Audiat et festis anni maioribus illam Atque sua sit in ecclesia tunc, non aliena, Ipsius exspectans finem, spectacula nulla Prepediant ut eum. Quod si contempserit ullus, Castigare potest ipsum prelatus aperte, Vel qui, uerba dei dum pastor predicat, exit. Presbiter hiis etiam saltem celebrare diebus Quilibet ac ipse presul debere uidetur, In uanum data gratia ne uideatur eidem. Cottidie siquidem pro defunctis celebrari Assolet et uiuis, etiam si festa dies sit,

615

Exceptis summis: tunc non celebratur aperte, Ni funus presens fuerit; clam non prohibetur. Si defunctorum missam celebrauerit ullus Pro uiuis aut in medio quasi pro morienti

6029

62-65.

cfe eDocPTS

zum

7

604

expectans

finem)

cf.

Decr.

3,

ı,

G04s. spectacula] cf. Decr. 3, x, 66.

598 sed] si ES, seruat OV,

licet ss. decet M;

solida Z,

commedere

B

De missa propria] om. B C E M35, $56, $2 V, Z,Z;, De missa quottidiana audienda M4M;, De auditione misse M;9O$,, De propria missa M,, De auditione misse appropriate diei M, Quis teneatur ad auditionem misse publice M; Ms 599 audiri Ez M, M4M;M;;S24$e, V, V,Z,, audire cett. 600

reliquas $7 peccans $e, pretermisis$, ^ illas M, Mg 601 precipue Z; quiuis] quis V; 602 anni] inde M; Mg 603 sua om. B tunc] et Mig non] non in $e 604 spectaculum nullum V, 605 inpediant M, M, MsMjoS,Se V;, impendeat Mj, contempsit C, contempseris Sa Se; 606 plebanus Mi; 607 uerbum M; pastor dum $7 exiit Se, Post 607 tit. : Quotiens sacerdos debeat celebrare Mo, De missa cottidiana M4M;5, Quotiens teneatur sacerdos celebrare M, Mg 608 hiis etiam] etiam hiis: Ms$2 W, at hiis Me, hiis O 609 quilicet Ez O, quibus M4Se, aut EMj,M,W uidere debetur B 610 gratiadata M;M;M;,;W ^X neom.Z, uideretur Mg Post 610 tit.: De missa pro defunctis M4, Quantum

(Quando Mj) sit celebrandum pro defunctis M; Ms, Quando pro defunctis sit celebrandum Mig 611 pro defunctis siquidem Z, celebrare B E O St

612 et] ut M5Ms

uiuus B, unus E

613 acceptis corr. exceptis Sa

si om. My

dies festa Mg

non om. Z,, nec En Mg M58,Sa W Z,

fumus My 614 ni] ni forte E, si M; Mg Seı celebretur M4 M,0SeıSt 616 615 celebrauerat O clam] talia M; Se; fuerit presens $7 in] si M4 MoMig

mediis O

moriente

M; M;jo$« V;

74

620

LIBER II, 12-13

Ecclesie feretrum disponi fecerit et qui Talia procurant, citius moriantur ut illi, Pro quibus hec fiunt, detectos precipit istos Omnino deponi ius in perpetuoque Carcere siue monasterio sine spe religari. CAP. 13

De horis canonicis

Nec tamen officium satis est depromere misse, Istius officii quoniam celebrator oportet Tempore canonicas certo persoluat ut horas: 625 Concinat officia matutinalia nocte,

Xpistus enim nocte de uirgine nascitur atque Victor ab inferno deuicta morte rediuit. In pasca tamen ipsa die cantare solemus Et certa ratione die quandoque priori. 630 Si tamen ad ruris uult clericus ire laborem Vel si iudicium uel iter iuste tenet illum Taleue quid, tunc sex in mane legat simul horas;

Has sed in ecclesia cantare tenetur aperte Per se siue suos si subsit causa scolares.

*

617 fecerat M, Ms Moe, que Ms 618 cuius M, morientur C ut oz. E ulli Se; 619 detectos precipit istos om. M; precepit M5Mg illos M5Se,, om. Se, 620 omnino deponi] et omnino depono M;

deponi ius]canon deponiZ, que] perpetuumque recludi O relegari $, $2 W Z,

ius]iuscanon W ^ inom.Z, perpetuo621 siue] sui M4, seu O regulari O Se,

De horis canonicis] om. E M, Se, V, Z;, De horis canonicis dicendis M5Mg 622 nec] non M,, hec M; satis] sacer M4 est om. Ma Sa Z; deprome M; 623 quoniam] quomodo Mi; Se, celebretur M4, celebratur

M30 624 certe M,oS&ı ut] ad M ut horas om. E 624a-e Canonicas horas si deuote legis oras Littera neglecta si uel si murmurari tecta Dictio non recta si sit male lectio lecta Fragmina uerborum titinillus colligit horum Quaque die mille uicibus se sarcinat ille M, 625 concinant M; — 626 enim] atque M, M&W. atque] enim M; M&W 627 redemit $e, — 628 ipseO —— debemus M4 629 certe O priore EM,MgO. Post 629 tit.: De celebratione misse B 630 si tamen Ez iuris

Mi M5 Mg Vi

.

clericus

uult

CEM,

M;

MM,

Mio M;

S, Se; V, Zi

631 ue Se, ullum B 632 tale uel M;;Z, quid oz. O, nequid B, igitur E tunc om. My, et M5 MioSe sex om. Sa sex tunc C simul legat Mj; simul om. M; 633 sed] et Ms, Se in oz. Mj; ecclesiis 23 debetur M,oSeı 634 siue] sui My suas M, si] nisi M, sibi Mg $156

LIBER II, 13

um.

Quis teneatur ad horas Non equidem decet, ut quisquam pertranseat horas 635 Deuota sine laude dei specialiter istas, Ne suus inueniat hunc ingratum benefactor. Tempore nam quamuis oculi uelut alma pupillam Quolibet alarum nos protegat umbra suarum 640 Vlla nec a donis uacet illius hora diei,

Has tamen ipse suis insigniuit benefactis. Nam matutino captus iam tempore Xpistus Conspuitur, deridetur uinclisque ligatur; Post hec in prima Pylato sistitur hora, 645 Xpistum uerberibus afflixit tertia diris, Sexta crucifixit, nona defungitur ipse, Vespere sub sacramine se dedit ipse suis hoc, Sanguineis maduit ad completoria guttis. Precipue tamen has ut seruet clericus omnis, 650 Quem sacra constringit donatio uel sacer ordo, Iura uolunt. Peccat grauiter, qui preterit illud, Ecclesiis res a laycis quia dantur ob illas; Cum tali presul nec dispensare uel abbas Cum monacho poterit, penitus non dicat ut illas, 655 Dummodo corporis et mentis compos sit uterque. Qui tamen ex causis iustis, licitis uel honestis Aut ob egestatem quisquam non dixerit illas, Vt canit ecclesia, docti mortaliter ipsum Quis teneatur ad horas (canonicas add. B M, M; Me Mio)] om. E M, Ms Z;, Quis teneatur $,, Omnis homo tenetur ad horas M,M;;, Persuasio cuiuslibet hominis ad horas canonicas M,M; 635 quidem Se; quisque M; Mg

horam

B

637 suus] funus M;

ingratus O

638 tempora B

quamuis] quiuis M;o, huius Se; uelut] sicut M5 M;, uult Z, pupilla M4 640 illius] ipsius $7 641 ipse] ille Mi; Post 641 tit.: Horarum distinctio M, 642 matutinum M,, matutinis Se, 643 derideat M4 Mig uinculisque B M, M, M&O Se, W, uinculis quoque Mi; 644 Pylatus M;

645

affligit M,, afflexit E

diris B E M, M, Mag.1$1$5 Sa Se, St V4, duris

cett. 646 crucifigit BCEEn M4M;5,5$,Z,, transfixit M4 Ms MioSá defigitur E, defingitur M, 647 sub om. M se om. My, hoc om. Mg M10 $t Z; Post 648 tit.: Quod sacerdos uel in sacris ordinibus constitutus tenetur ad horas canonicas M;;, Quod clerici ad hoc specialiter tenentur M4M;5, Quis teneatur ad horas M; Ms 649 seruat M& Mo Mio Se St 651 a om. 652 ecclesias Se, illud] illas Mj,St grauiter peccat M, Ms Mio 654 om. O uel] ut O 653 presulis M; illis $, dant M Mg

655 dummodo] tu modo B

et] uel M, ac Sa

sit compos M; V,

licitis 656 qui] sed Z,, si En Ms.; $, $, Sa Se; uterque] ille uterque S; uel honestis] non dixerit (dixerat Mj; Zi, dixit M3 Mj?) illas E Mi.4Mo.1; 657 post 658 My; om. EM,M, uel] et Er M, Me M3, Se $1.4 $64 St dixerit M, quisquis M,, quis M;; egestate Mg MMS 253 Se; St 658 canit] ueni E, canat MM; MM, 0515e, V3Zı Z,, dixerat cett. M; Ms Mio doctique M; ipsum] peccant Mi;

76 660

LIBER IL 13

Nequaquam peccare uolunt; tamen id quod omisit, Vel prece uel psalmis hic compensare tenetur.

Quomodo celebrande sint hore Regula canonicis certissima uix datur horis: Seruet in hiis proprium queuis prouincia morem, Ordo uel ecclesia ; seruandum credimus illum. Consule, si sit in hoc error, metropolitanum; 665 Hinc sua iussa tene. De iure negabitur illi,

Qui contempserit hoc, sacra per sex hostia menses. Gregorius sed septimus hoc decreuit, ut omni Solis nocte decem psalmi recitentur et octo Et tripla lectio ter, aliis sed trina legatur 670 Lectio cum psalmis tibi priuatim duodenis. Sed datur in pasca, pentecostes quoque psalmis Lectio trina tribus cum.sex ad utrumque diebus. Hoc quoque per totum tibi quinquagesima tempus Non minimi seruant. Ratio iuuat hos, quia totum 675 Gaudia continuat illud pascalia tempus.

667 Gregorius ... septimus] Papst, a. 1073-1085 „.. decreuit] vgl. Greg. VII, Regula canonica (Ed. MoniN, Rev. Bénéd. 18=19or, S. 177-183). 668 solis] dominice die gl. M, M, die dominice £l. Mig octo] ... iuxta illud metrum: Cum ueneris Rome Romano uiuite more. Si ueneris allibi uiuito sicut ibi gl. My, [fehlt in WALTHER].

659 nec quaquam M,M,, nec quemquam AM,Migs tamen] tunc M; MM, tantum $, id om. OZ, quod om. E obmissum M, Mio, obmisisti Mg 660 uel] ut M; psalmi Se, hic om. M,,, hunc M,

Quomodo

(Quando M, Mg) celebrande sint hore] o».

BC E M; M, M, Mg

M$Mi155,S$6 $2 V, Z, Z;, Quomodo hore celebrentur M4, De modo seruandi horas canonicas My, Qualiter hore canonice sint obseruande Mj, 661 tricesima M,M,, certesima My, ter cesima O 662 seruet C M; M&Myj

Sa $t W, seruit $5, seruat cett.

mortem

M;, more

M,

663 seruandi

E,

seruandus M,, seruando M,., synodum M,, 664 error in hoc MsM, hoc] hiis Mj; 666 contempsit O hoc] illud Se), hec Se, per om. Mio, post St

Sex per $e,

B $a Mio

667 sed]seuE

hoc om. Se,

ut]inSa,etSe,

^ 668 soli

noctis B recitetur Mg, cantentur Ms, recitantur Mg 669 ter om. aliisque M; sed] et Mj, sed trina legatur om. M; 670 lecto 5, tibi] et M, ter Se, priuatum E $,, priuata Se, 671 psalmis] premis M;

672cumom. M,$e adlacV, 673 quinquagesime C M;, quadragesima M;, quadragesime O 674 ratio om. M, iuuet M, Mg Se; Z, quia] quod E, et Se, totum] tempus Mi; 675 continuant M; OZ,

LIBER II, 14

680

685

77

CAP. 14 De diuersitate diuini officii Est igitur non semper idem uenerabile cleri Officium, quod sollempnis sollempniter explet, Priuatim priuata dies, respondeat ut sic Temporis ordo rei, que presentatur in illo, Congrua dum colimus nostre monimenta salutis Vel dum queque suos celebrant ratione probatos Ecclesie sanctos. Romani presulis hoc ex Arbitrio pendet, sine quo, miracula quamuis Per quosdam fiant, pro sanctis non tamen illos Atque palam celebrare licet. Miracula nempe Scriptura testante magi fecisse leguntur; Ergo legitimi fieri miracula testes Per tales uitamque sacram fulsisse probabunt. Nec nisi canonica sanctorum festa colantur,

690

Que ius aut ueteris habet obseruantia moris, Nec nisi canonica cuiusquam uita legatur, Cantus ut antiquus uel certus quod probat auctor. Nec sic pro requie dominum rogitamus eorum, Nam pro martyribus orans ius ledit eorum.

690 is] sc. canonicum gl. M;.

De diuersitate diuini officii] om. E M; MsSe V, Z,, De diuersitate officii M;Ms, De reliquiis sanctorum $,, De differentia officii missalis M4M,,, De diuersitate diuinorum officiorum et festorum M;, 676 idem om. Ma 677 implet M, M&S; V; 680 Congrua deuoti nostri colimus monimenta Ez

dum om. M4

monumenta M; M, Ms Mio,Se St V,W Z;

681 uel ...

celebrant] uel quem dum suoscelebrat O— queque] quoque E, quemquam Mio Post 681 tit.: De ueneratione sanctorum M4M;$, V;, Quorum sanctorum festa sint colenda Mis 682 Romam E presul O ex hoc BM; Se, ex] est ex Mg 683 dependet M; quo om. E miraculo Mig

quemuis Mio

684 quos

V;

pro sanctis] profectis

B Ey M,M,;

M; Msg 5, 8,84 $e, V, V, W Z; 685 palmam M; licet celebrare M,, licet celebrare licet Mg 686 legentur C 687 fieri om. Mii 688 talesque E sacramque $7 fluisse OZ,, fuisse M5 Mio Mi, Se probabant E Post 688 tit.: De ueneratione sanctorum (et feriis add. Mig) BEz Mio 689 Nec si canonica cuiusquam uita legatur E festa] festorum $e;

690om.E

queius]quisO

aut]utO

moris]legis Ma

— 691om.E

nisi] non Mg cuiusdam Se, legantur C 692 ut] aut MO $,S, V,Z, uel M;Mg&Mi1i quod om. E, quam M; M4,MgM;M1$15e, Vi V,Z,Z,, quem M;M,00 5; Se, 693 sic] si E O, nisi M; pro] ex M5 Se,

rogitamus] rogamus M,, rogat amor O

694 ornans M;

78

LIBER II, 14 De reliquiis sanctorum

695 Horum nec uendi nec spe questus uel aperte

Ostendi sacra membra licet nec subtrahat ullus

Hec etiam, locus ut capiat uel honestior illa,

Transferat et nullus, nisi princeps iusserit ipsa. De ferus Officio solum nec eos uenerabimur, ymmo 700 In festis quoque maiorum feriabimur. Ex hiis Quatuor hec sunt festa Ihsu totidemque Marie, Bina crucis, Petri, Pauli, cum fratribus horum, Infantum, Stephani, Siluestri, cum duce stella Xpistus adoratus est, circumcisus et ipse, 795

710

715

Martini, Michahelis Baptisteque Iohannis Cunctorumque, simul Laurentius additur atque Certi post pasca uel pneuma dies, prout est mos, Quosque suam per dyocesim statuit feriandos Quilibet antistes clero populoque uolente. Hecque die solis indicat quisque sacerdos. Precipueque diem domini uenerabimur omnem, Sanctificauit quem per se, magnalia tantum Per sua quem sanxit, ut, quidquid nobiliori Gessit uirtute, fecisse legatur in illo. Ne 1udaizare uideamur, sabbata nullus

695ss. cf. Decr. 3, x, 36s. 701ss. cf. Decr. 3, 5, x. 702 bina crucis] exaltatio et inuentio gl. W, inuentio et exaltatio gl. My. 703 infantum] innocentium gl. S; stella] epiphania gl. M;;. 715ss. cf. Decr. 3, 3 , x2.

De reliquiis sanctorum] om. BCEM,M, M50 5,8;Se, V, Z, Z;, De reliquiis sanctorum quod non debent uendinecsubtrahi M;, 695 spe om. B apte Z; 696 ostendi oz. Se, neclicet M; W | ullusoz. E, illa Mg 697 etiam om. Mo Mio etiam locus om. M3Se, ut capiat om. M; accipiat Ms uel] uel etiam M, Vi, om. O 698 et] ut Mg nulla O, ullus Se illa

C

M4M;

De feriis] om. E M; Ms S; $, Se V, Z;, De feriis et diuersitate diuiniofficii 5, De officiis M; M, De feriis et quomodo sit feriandum M; Ms, De reliquiis regula

@

699 uenerabimus E, uenerabuntur Se

700 aliorum M,, maiorum corr.

aliorum Mg feriabimus B 701 sunt hec $t sunt om. V, festa sunt E Mg Ihsum M; totidem $e, . 702 bina] prima O Petri] patri Mg

703 stella] scutella E 704 Xpistus] Xpistus quando $7 ee|vut E 707 certis M; post] potest B prout] ut M,, uelut V, 708 om. O quos Mg 709 claro Sa uolenti M;5a W, ualenti Me, ualentem My 710 diem Se, quisque] quisquam M,, quilibet M6W, et quis O Post 710 tit.: De die dominico M4M;, 711 reuerabimur Mg, feriabimur Se, 712 quem] diem quem M;, que 5, per se] ipse Mio per se quem $; 713

Mio

om. My

que M;

715 iudeisamur $e,

quicquid C Ez M; $,Se;

uideantur $;

714 gesserit

. LIBER II, 14

79

Obseruet ferians, sed plus operemur in illis. Vespera sed ferias prior incipit, altera finit, Tardius et citius, prout hec sunt summa uel yma.

Quomodo sit feriandum Istis seruile magis illicitum uel iniquum 720 Deuitamus opus, mercatum

725

739

iudiciumque

Et placitum quoduis. Sed ineuitabile si sit Vsibus humanis, ut kalo, lixa cocusque Quod faciunt, non ut fiat prohibebitur illud. Rasores quoque, cursores, naute uel equorum Sufferratores operantur in hiis sine culpa Vt puto mortali, si precipue mouet illos Vtilitas hominum, lucrum licet inde sequatur. Et uinum, panem uendi uenialiter atque Talia posse reor paruo pro tempore, si se Officiis homo diuinis non subtrahat ex hoc. Differri nequeat si tempore res peritura, Omnino dicemus idem. Pugnabimus ergo In bello iusto medicique dabunt medicinas. Si cadit in foueam pecus aut homo, tollimus ex hac.

718 Pec] festa gl. V;. 722 kalo] portans ligna gl. Mo, i. ligna ferens g/. M;, ligna portans g/. St; vgl. Isid. Etym. 19,1, 15. 19,34, 6 — Jixa] seruus portator gl. V,, portans aquam gl. Mio; vgl. Isid. Erym. 20, 2, 22. fabricatores equorum gl. V; ;vgl. DC s. v. sufferrare.

725 sufferratores] 734 cf. Mat. z2, rx.

716 obseruat CEM,M4M,4 08, $,$6S6$2V, W Z, obseruant Mig 717sed]ad M, ferians M,, feriis Z,, feria S; Z, incepit Z, altera]

alia M5 Mg

718 et] aut St

sunt hec $e,

sit feriandum] om. B C E M; M, M; Me Ms, S, Se V, Zı Z,, Quoiudicumque 720 mercantum M;.; Mi; $4 W M4 721 et] ex M; placidum MW quoduis] a quouis Ms, quemuis fiant fiat ut M; 723 faciant M, 722 ut om. Mg si] sic E Mio 726 si] prohibebimus M, prohibetur M3Sı V5, prohibemus M;; CM, licet lucrum C 727 utilitates My monet Mi;,$e sed M4, sed ss. si M, Quomodo

modo feriandum sit M4M;j;

728 panum E, et pacem M; Vi, panemque M3 Ms M;oS$6

729 paruo]perquo V; ^ tempore]te Mio

— sese$,

ueneraliter E

— 730 homo om. Z,

732 8$,5556 V5 Z5, subtrahitur V, ; Ma Mii Mi5 subtrahit C En M54M medicinam 733 medicique] medici quia M,, medici M; S; dicimus My ex hac om. E aut] uel MM, 734 cadat E M3 Mao $e, Se;

80 735

LIBER II, 14-15

Seruet in hiis ferias synagoga supersticiosas. De quinquagesima post pasca Hiis etiam genua celebrans non flectat aperte Aut orans, tota quod quinquagesima uitat. Clericus et presul flectunt ea, quando sacrantur. Hac etiam iure ieiunia nulla iubentur,

740 Que tunc seruari non uult presentia sponsi, Que cunctis domini patres uetuere diebus. Ac si clam ieiunet in hiis deuotio sola, Non puto, quod culpet aliquis, nisi scandala sint hinc,

Tempore quod fieri uellet Ieronimus omni. 745

Iura uetant et, in hiis ne iuretur sine causa

Pacis uel fidei uel fame uel pietatis. Dimittenda tamen iuriste credimus ista Distinguatque repentinas ab agrestibus idem.

CAPS 750

De attentione circa officia

Attente decet audiri sacra uerba legique, Que missa, que canonicis recitantur in horis,

736s. cf. Decr. 3, 3, xo.

735 seruat

744 cf. Hier. Ep. so, 3.

749ss. cf. Decr. 3, 1, 68.

BEM,M,M5,M54;0 5, Se, St Z,

De quinquagesima post pasca]

om. B C E En M35M5,M; M58, 5Se, V; V; Z;,

Quod diebus dominicis et festis precipuis non debet genua flecti in diuino officio M, Quod in festis maioribus genua ad preces non sunt flectenda M, Mg,

De non flectendo genua in feriis M4M,, 736 etiam] et M, genua] iánua $, genuas Z, celebrans genua MyM,0Seı flectit 5; aperte om. Se, 737 quod om. Ms, que Mj, quot S, quod in Z, 738 flectant M, Mg

M,, Se, V, flectent O

sacratur Se,

Post 738 tit. : De non ieiunando certis

diebus M4M;;, De quinquagesima post pascha Ez M; S, V,, Quod ieiunia non fieri a pasca usque penthecostes M,,, Quod ieiunia in quinquagesima non sunt de precepto Ms 739 etiam] et O debentur M, M, 740 seruare M,, saluari O, uitari Se; uult om. C sponsi] Xpisti M;; 741 cuncta M; uenture M, 742 ac si clam] ad sydera B 745 culpat M, V4, peccet S: aliquis om. $, scandula BOV, sunt $, hic $e, 744 om. M; quo $, Geronimus M, omnis E Post 744 tit.: De non iurando certis diebus M4M;; 745 et in] etiam ex M,, in 5 sine] nisi B 746 paucis Mg Mio uel fidei] et fidei Sr pietate $5, 747 dimittende O

iniuste M) — 748 distinguat M,, distingwitque M; M,, distinguat atque Z,,

distingwentque 57

ab om. Mig

De attentione circa officia (diuina add. Moi 0)] om. E M; M, Se, V, Z,, De attentione cleri (clerici M,,) circa diuinum officium M4M5; 749 audire uerbi My SWZ,

LIBER II, 15

81

Que per apostolica simul atque prophetica sanctus Spiritus ora dedit. Nec in hiis nisi talia cuiquam Decantare licet. Certis tamen utimur ymnis, Ambrosius sanctus quos condidit Hylariusque; Scripseruntque modis quosdam Prudentius atque Sedulius metricis -uti permittimur istis Quosque fide salua post composuere periti.

760

Quomodo cantandum sit Corde canens igitur domino famuletur et ore Clericus, ut surdas populi demulceat aures, Suauiter et docte cantans precepta secundum Musica, que propter hoc omnis scire tenetur, Quisquis in ecclesia suscepit iura canendi. Non tamen idcirco tingi medicamine fauces

Vngentoue decet, ne, dum dulcedine uocis 765 Delectat populum, peruersis moribus ex hoc

Forte deum stimulet, qui cor plus uoce requirit.

751s. apostolica ... prophetica ... ora] cf. Prud. Ham. 522 Cath. 7, 1379 ; Ambr. Luc. 753ss. cf. Decr. 3, 1, 54. 756 Sedulius] d. h. Sedulius aus der ersten Hälfte des 5. Jahrhunderts, aus Südgallien oder Italien, der Dichter des Paschale

DR.

carmen, einer "Elegie" (55 Distischen) und des Hymnus A solis ortus cardine. 758ss. cf. Decr. 1, 92, 1. 759 surdas ... demulceat aures] cf. Mich. 7, 16; Lact. AS 766 cf. Is. 29, 13; Ps. 77, 36s. ;Ezech. 33, 31; Mat. 15, 8s. ; Marc. 7, 6s.

751 atque] et M; sanctos Mg 752 hora M; Mo S, dedit nec om. E nisi] nec My 753 decantari My;o decet M, Ms, decet ss. licet M;

754 condit Z, Hylarius atque M; W, Ylarus atque M; 755 scripserunt M,, scripseritque Se, quosdam om. M,,, quos V, Prudentius quosdam O 756 meritis B permittitur MP Ms Mi931.,$a V; W, permittuntur Ms, permittimus Se, 757 fidei V; saluat M, post] quos Mg, post hec Mj

Quomodo cantandum sit (in ecclesia add. M4M,;)] o».

BCEM;M&M30

51 Se, $t V4 Z, Z;, De cantu clericorum M;, De modo cantandi diuinum officium Mio Mj, Quomodo sit cantandum et legendum M; Ms 758 ore] hore Z, 759 ut] et S, et ss. ut Sa surdos $e, populi] domini B, populo M;; Se 760 cantansque C M; Mi, $, Sa Se, WZ; 761 musice Mo,4;, musicam OZ; omnis] omnis clericus M, M; 762 quisque M, MioS,Zi susceperit M; Mg $,, suscipit Mio cantandi M; Z; 765 ungi Sa Se, W, tingi ss.

ungi M;OS, 766

stimulet]

uocem Mig

764 ungendoue V; concidet

M,, stimulat

dum om. My

765 delectet M30

O W, simulet M,

plus cor $,

82

LIBER II, 15

Quomodo sit legendum Nec minus et lector seruata lege legendi Distincte legat ad intellectus et aperte Gramatice precepta sequens, que scire tenetur 770 Propterea uel quantum res desiderat ista, Vt chorus ad plene sic intellecta decenter Respondere queat attendens, ut decet ipsum. Qui minus attendit, uenialiter ut puto peccat. Sufficit alternis expleri uocibus ista. 775 Deuoto populus etiam sanctissima uerba Audiat affectu, stet in ecclesia reuerenter Extra cancellos — clero pars intima tantum Psallenti pateat —, non introeat, nisi forsan Oblaturus eat uel sacro pane cibandus. 780 Est etenim domus ipsa precis, non scurrilitatis. Grata deo sua sit ibi conuersatio cunctis Iure placens, ut ita, cuius testante propheta Est in pace locus factus, cum pace colatur. Quolibet in mane quam credens debet adire, 785 Vt sic regna dei doceat se querere primum.

Precipue cum profertur uenerabile nomen Et predulce Ihsu, nostre uox illa salutis, Omnis homo saltem caput inclinare monetur. 780 cf. Ezech. 56, 7 ; Ier. 7, 11; Mat. 21, 15; Marc. 11,17; Luc. 19, 46.

GÍJPS175902:

785 cf. Mat. 6, 33; Luc. 12, 31.

Quomodo sit legendum] oz. CEM,3M;

M&M50S,Se St V,Z,,

783

De modo

legendi diuinum officium B M,,, Quomodo legendum sit in ecclesia (in ecclesia

om. M,Se) M4M;Mi, Se, 767 seruata] seruandi B lege om. Z, legendi] canendi M; M,,, legendi corr. canendi Mg 768 intellectum M; M,Mg,

O $, S: V,

769 sequens] sequetur C

tenentur W

770 propterea]

quis preterea M, illa M5, ipsa Mi, O 771 sic] sic sic M;; 772 queat] peccat M;; adtendit M; Post 772 tit. : De non bene attendente M4M3; 774 alterius M4M,M; Mj, My; $64, altius O explere Z, Post 774 tit. : De attentione populi et eius disciplina M; Ms, De attentione laicorum M44M35,

Quomodo audiendum est diuinum officium Se;, De modo audiendi officium

diuinum M,,, De attensione populi ad diuina officia M;, De attentione plebis Ez 775 deuota corr. deuoto B, deuotus M; populo O 776 audiat om. B in om. B 777 pars om. E 778 pateat] ponat Mg non] nec E$e, introeant M, forsan] forte M; V, 779 eat] erat Se; cibandos $e, 780 est|etO etenim] tamen M,, domus] bonus E ipsa om. My,

ista M; 781 grato O sua] suo B sit] si Mj ibi] tibi M; conseruatio My 782 teste M, 784 qualibet M, credens quam E M4 MS Mio St credens om. M, tradens O audire M; Se, Se, audire

debet M,, 785sese E — quere M, Post 785 tit. : De attentione nominis Ihsu et Marie M; Ms 786 precipue] precibus M; ' prefertur M, uenerabile] ne uenerabile M, M, Se, 787 ista O 788 saltim M;, salutem $e, mouetur M,, tenetur B M, Ms4, 0 Se), monetur ss. tenetur Sa

LIBER II, 15-16

83

Ad nomen facit hoc bona consuetudo Marie. 790 Ergo, sacerdotes, uox hec mea clamitat ad uos,

Percipitis qui uerba dei uix corporis aure, Corde foro uel forte thoro, sed corpore solo Nostis inesse choro, raro fortasse uel illi.

795

800

Sepe per illicita mediam conuiuia noctem Vel peius trahitis et sompno cetera dantes Ad cantus auium uix surgitis inde diurnos Sicque per apocopen matutinum reliquasque Lubrica lingua uomit uel syncopat omnia uerba. Sed quid ita celebrasse ualet? Derisio dici Dignius hoc poterit. Labiis populus ueneratur Hic dominum longeque suum cor distat ab illo. CAP. 16 De pertinentibus ad missam Nec minus officium facturo congruit istud

792 tboro| in concubitu adulterino gl M;, in lecto gl. Mio, cum aliqua concubina gl. V.. 793 illi] choro gl. M... 797ss. cf. Bulla Nicolai IIIPP (a.

1280), n. 5 (cf. DC); Conc. Basil. sess. XXI, 5; Petr.-Bless. Serm. xo. 798 syncopat] cf. Floretus 508s. 799 derisio] cf. Ps. 21, 8. 8005. /abiis ... illo ] cf. Is. 29, 13.

789 bonus M; 789abc Tu Ihsus in missa quociens audisque Maria Et flectis genua Iohannes at tibi papa Ob ueniam scelerum uiginti nempe dierum M, Post 789 tit.: Ponit carmen et inuectionem contra sacerdotes $,, Contra dissolutos clericos M; Ms, Contra clericos in officiis negligentes M4 M;;, Contra malos sacerdotes M3;, Contra clericos negligentes Ez M;5, $e, V;, De negligentia sacerdotum circa horas canonicas M; 790 mea hec M; mea] ea E, unam Mg clamat Z, qui] quia Z, uerba

corpore W

791 precipitis B C M,MgSe,Z;, participis V, dei qui precipitis M4 corporis] conuenit E, 792 foro] fore O sed] uix B O 5, Se Z; sed corpore solo]

raro fortasse uel illo M; 793 raro ... illi] uix corpore solo M; M;Me Post 793 tit.: De somno deditis Mj; 794 illicitam E

illi] illo media E,

medicina M,oSeı 795 peius] penis M; Mio somnis S, 796 ouium $a inde oz. B Mg diurnus E 797 sic EM; MS MioSeı St apocopam B, acceptionem M,,, apocopem C M;$,, apopopem M;Se,, apocopa M; Mg

matutina M;Mg reliquosque Mg quid] quod M, ad quid M, M;,Se&

dignus $, hinc $t?

populus labiis honeratur -domino $e, deum $e,

799 sed quid] si aliquid Mi; celebrare M5 Ms Mio M;; Se 800

E — populusque longe M;M;W

B — 801 hic] ac M;, cor suum 4M; Se,

isto O De pertinentibus ad missam] om. B E M,M9Se, Vi Z;, Quando celebratur 57, De quibusdam pertinentibus ad missam Mi; 802 officio $5, facture Mi, facturus $, illud M; M, Ms Myo $e

84

LIBER II, 16

Nosse locum, uasa, uestes et tempora talis

Officii propria; breuiter subiungimus ista. 805

810

Quando celebretur Hora celebrandis est tertia propria missis ; Illa quippe sacer aduenit spiritus hora. — Si ieiunia sint, post nonam missa canatur. Et ne priuetur operaturus prece tota, Dicatur populo post primam missa uel ante. Ante diem non dicatur post meridiemue. De uestibus sacris

Vestibus induitur, cum uult celebrare sacerdos,

815

Araque uult pannos ac eukaristia certos. Has per pontificem benedici semper oportet. Vestibus hiis igitur si quis spoliauerit aram Presbiter inuidia permotus siue dolore Lugubri seu ueste tegit uel lumina tollit, Deponi, nisi peniteat, ius precipit illum. Hoc pro communi fieri licet utilitate. De uasis sacris Vasa ministeriis sint munda decoraque tantis

805s. cf. Derr. 3, 1, 48.

807 cf. Decr. 5, 1, so.

803 nosce BEM,M,Ms45 5S,Se, Se V, tales Mg tempore M,

Quando

celebretur

(missa add.

8095s. cf. Decr. 3, x, 51.

loca Mio$e4

M; Mg)] om.

:

et om. OZ,

BE M,M;M& Ms M50 5S,

$536 Se, V; W Z, Z,, De tempore celebrandi missas uel officium diuinum Mg, Quando missa cantanda sit MM, 806 ille MM; V; Spiritus aduenit Mg 807 sint] sicut B, sunt C M, M, Mo $, $5$a Zi nonas B $, cantatur Mag M; M,,, conatur $e, 808 operarius Mg prece] parce 5, 809 populus Se, post om. E missam M; O Se; 810 meriamue E

De uestibus sacris (et earum uenditione add. Mi Mg)] om. EM,M,0 53 Se, V, Z,, De uestibus misse B, De uestibus sacerdotalibus M3;, De uestibus ad diuinum officium requisitis Myo 812 auraque Mj $a uult] fiat E paruos Se,

ac] aut Ez, et M,

eucaristiam C, eucharistiaque S,

has] hosque M,, hos M,, hasque W —— semper benedici M; Se,

De uestibus sacris OS, uel] seu

M4 MioSe, St

814 auram Sa

lumina] bona M,

818 communi] compositioni

816 seu] siue M; colit M,,

E — fieret om. Mg

813

Post 813 tit.:

uestes O

— 817 istum M;

De uasis sacris] om. E M; MsSe V, Z;, De uasis altaris M4M;,, De uasis diuini officii et libro misse Myo, De uasis seu instrumentis pertinenti bus ad

diuinum officium Mj, De uasis sacris et de aliis instrumentis ad diuinum offhcium B 819 ministris Se, sint] sancte B, sunt Se, decora V,

LIBER II, 16-17

85

820 Vel loca uel uestes, ne sit cernentibus horror

Aut despectus ob hoc, quia sordes prorsus in illis Dedecet in rebus etiam reprobanda prophanis. Nec decet, ut tangat ea quis nisi rite sacratus. Hec si consumpta fuerint, mittantur in ignem; 825 Seruentur cineres ne conculcentur eorum.

Absque libro missam celebres uel lumine nullam. CAP. 17

Vbi celebretur

Sit locus ecclesia, fieri quia non licet extra. Ordine priuari poterunt contrafacientes, Hoc nisi permittat ex causis presul honestis. 830 Riteque sacrata sit, ubi portatilis ara. Permissum tamen hoc non is, qui predicat ordo Francisciue, petit uel presul ita celebrando.

83 un

De ecclesüis edificandis Ecclesiam fundare uolens, locus aptus eidem Quis sit, preuideat, aliam ne forsitan ex hoc Ecclesiam ledat. Sit presul ibi, cruce fixa Qui lapidem ponat designans atria primum.

823 cf. Decr. 3, 1, 41s. 828 cf. Decr. 3, 1, 15.

824s. cf. Decr. 5, 1, 39. 827 cf. Derr. 3, 1, 1. 829 cf. Decr. 3, 1, 11. 8335. cf. Decr. 5, 1, 4-5.8.

835s. cf. Decr. 5, 1, 9.

820 ne]nec Se,

| sint$,

| 821despectisB

— obJabS$s

822decet B

etiam] et B, ecclesie Me, esse Mj, probanda M.Sı Se; prophanis reprobanda M; 823 nec decet] dedecet Vj, dedecet ss. uel nec decet M;

nisi quis O

rite] forte

M4 Ms MjoSe

sacratus] sacerdos E

amittantur Ms 825 seruantur M; nec M4 M;,0 Post 825 tit.: De libro misse M; 826 missa M, celebres missam M; celebras M, Vi, celebrans O Vbi celebratur] om. BCE M; M5 M& Ms Vbi celebranda sit missa MM. 827 presul ex causis E M4 Ms Mio Se, St M5 Mg ibi M;M5;Mg Ms. O Se; Se;

M;

aura M30 non om. E My

EM;

824

concubentur M, Ms celebras missam E,

Mi, Sı Seı V, Z,, De loco misse Mig, sit] est Mio 829 permutat C 830 post 832 Mj,

consecrata

portabilis M;Sa Se;$e,W, portalis

831 premissum M, Se; Se; hoc permissum tamen E is] hiis E M4 Mg predicant $, 832 Francissique

petit] non petit Ms, petat

M; Mi;

De ecclesiis edificandis] om. B C E M; Mj; Se, V; Z;, De fundatione ecclesie M;o, De ecclesiis edificandis, oratoriis ac altaribus ac hospitalibus M; Ms

833 ecclesiamque M; M35 0 Se,

solitet V, acta Mj;

forsitan]

fundere scilicet.

835 cruce ibi O

O

834quiB

prouideat M, Ms;

E Mi.4 Ms95, $; Sa Se, $t, forsan O, solet S,

fixum E

primum post lapidem W

836 ponit E,situat Se,

atria]

86

LIBER II, 17

Oratoria sed licet edificare fideli Cuique domi bene, sub forma tamen ecclesie non. Sed licet in claustris sic edificare capellas, 840

Simpliciter facere licet et xenodochia cuique. Campanas et in hiis nullus sine presule ponat. De altaribus edificandis Sed nec in ecclesia ueteri fieri licet aram. Hoc sine consensu nullus quoque destruat aram

Preter eum ueterem, sine quo ueterem reparamus. 845 Nullus et ecclesias ad sompnia uana uel aras

Edificet ;quod si factum fuerit, reprobetur. De ecclesiis dotandis

Ecclesiam si fundasti, de lumine certo

850

Illi prouideas de doteque sufficienti. Saltem qui possint in ea seruire duobus, A te supplebit dotem sacrator omissam. Sacrande mansus tamen ammodo sufficit unus,

Ne retrahantur ab hiis layci sic edificandis.

837s. cf. Decr. 3,1, 33.—

840 xenodochia] i. hospitalia gl. M, ; vgl. Hier. Ep.

66, r1. 77, 10; Aug. Tract. eu. Iob. 97, 4 ; Cassian. Coll. 14, 4,2. 18, 7, 6; Isid. Etym. 15, 3, 13. 842ss. cf. Derr. 3, 1, 25. 845s. cf. Decr. 3, x, xo.

838 domi] boni C, domique M; bene oz. OZ; 839 sed] si M,, sic $a claustro Z,, castris M,

tamen sub forma M,

capellam M; 840 licet facere W xenochia B, zenodochia C W Z,, exendochia E, exenodoxia M,, cenodoxia M,Ms Ms M;sSe6, cenodochya M; 841 om. M4 et] sed his $, My

De altaribus edificandis] om. B C E En M, M, M5.Ms Ms Mii O $8,$, Se St V), WZıZ, De edificatione altaris 5, 842 nec om. Z, aram licet $e,

auram M;

M5,5,M4 V,

843 post 844 C, om. E

destrueret Se,, destruit Mj,

hoc sine consensu] ille nisi iubeat aram] eam B, auram O

preter] presbiter Mi, quo ueterem] quo Z, 844ab Sacrari sine reliquiis numquam licet aram

844

Vt dicunt corpus (corpora M;) Xpisti non sufficit istic M4M;; uana om. M,M,, uaria $a auras O 846 quot $,,

845 et] in 5,

quodque M;M,, quoque W

sic Mj

reprobetur] reperitur E

De ecclesiis dotandis] om. CE M;,M,M; M,$e Z;, De donatione ecclesie M5. Mg, De ecclesiis dotandis ac iure parrochiali M; M;, De ecclesiis fundandis SaV,W 848 isti Se, dote M,,, dota Se, 849 saltim M, Ms,Se

que Mg possit C M; MeS,, possunt E M, Ms Mio Se, V, in ea post duobus O 850 a] ad E, at M;Se, te om. M; $e, sacratorum $, commissam M; 851 sacrando M,,, sacranti O demansus O ta-

men ammodo] tantummodo M,, tamen M;

ad Sa

sic layci M;

852 trahantur Se;

ab] in M5,

LIBER 1l, 17

87

Ecclesia populus nimis a matrice remotus Construit hanc et ei sua spiritualia tradit. 855 Nec contradicens matrix auditur eo, quod Iura uolunt, populo ne desit cura salutis. Ipsa tamen decimas seu predia non dabit illi Maiorique minor consuetos reddit honores. Sic leprosorum cetus nec habet decimare 860 Hortos aut pecudum sibi nutrimenta suorum. Quoslibet hoc docti referunt ad religiosos. De ecclesiis reparandis Sı ruit ecclesia uel casum forte minatur,

Ex quarta, que cedit ad hoc, debet reparari. Si quarta careat uel si non sufficit illa, 865

870

Contribuant omnes, qui sustentantur ab ipsa. Si quis ad hoc factis non uult parere statutis, Obtincat maioris in hoc sententia partis. Vendatur res ecclesie cessantibus istis Mobilis aut fixa, compellitur hanc reparare Subiectus populus, de consuetudine si sit. Ecclesie laycis non dentur ligna ruentis;

853 matrice] a principali ecclesia uel a barrochialig/.M;;. nbus eos 871s. cf. Derr. 3, x, 38.

862ss. cf. Decr.

853 ecclesiam M,Se,, ecclesie $5; — populis E — a]etaB spiritalia Mi,

specialia M;

tradunt

O, donat

$,

854etom.E 855 ne CEV,

contradicens] traditiones B, contradicentes O, contradicit

E — quod] que

BC Mj, V, que corr. quod M;, quot $, 856 uolunt] uelit CEM,, MiM4 M4 M; Mg M35 $,. 864 $t VL V^; desint O cura] tria M;

uelint 857

seu] uel M4 Ms.M;o$2 858 consultos E, conswetus O Post 858 tit.: De decimis leprosorum ac religiosorum M; 859 sic] sicque Ms, sed Ms, sic pro Se, cetus] tectus M; non MsoMijo decimarum C $,5t W Z,, hortus M,, ortus My MioSeı $6, ortos cert.

aut M; Ms

pecus $e, Z,

861 quolibet 5e;

M; 860 hortos pecudum ut hortos

religiosis Mg

De ecclesiis reparandis] om. C E M; Ms Mi; Se V, W Z,, De reparatione 862 uel casum] ecclesie M4M;;, De reparatione ipsius ecclesie post ruinam B cecidit E casum si C, casum M,, uel si casum Z, 863 quarta] parte E caruit 864 quarta om. Se, decet O hac $, ad om. E, ab BS, adhoc S866ad]ex MS illaM; 865 qui]uel qui 5; ista S, M; Me

om. B . parere] adesse M, uendentur W hanc] aut C

$a

ligwa M; Mg

usus $e,

867 partis]potest

E

868 uendantur E Ez Z,,

fixi $e, 869 aut] uel M;M,0S&a, et Ma Vi illis B 871 ecclesia 870 de]si de V; reparare] reperire CZ;

urentis

OÖ

non ... ruentis] uel fratrum mittantur in

88

LIBER II, 17-18

Comburantur uel fratrum mittantur in usus. CAP. 18

De consecratione ecclesie et altaris

Consecrat ecclesiam constructam presul et aram Sacrandique dies celebretur quolibet anno; 875 Deponatur qui, cum non sit, finxerit illam. Sacra manet sacrata semel, nisi casus et ignis Illam uel partem maiorem destruat eius, Sic ut forma rei pereat, uel si dubitetur 880

An sacra sit, merito, quia, quod fuerit benedicta, Non uiuit memor ullus homo; sed sufficit unus

Testis in hoc uel si uetus hoc scriptura fatetur, Signa uel in muris apparent siue columpnis. Si per frusta cadens successiue reparetur, Vt semper maneat maior pars integra, uel si 885

Lignea structa cadunt tantummodo, nil iteretur;

890

Hanc tantum suadent plerique reconciliandam. Sacrari sine reliquiis canon uetat aram Sacrarique licet altaria saxea tantum —- Quamuis mobilia —, quia Xpistus petra uocatur. Si grauiter mensa fixa frangatur in ara, 8735. cf. Decr. 3, x, x6s. 8785s. cf. Decr. 5, x, 18.

875 cf. Decr. 5, 1, 25. 887 cf. Decr. 5, 1, 26.

889 quia ... uocatur) cf. I Cor. xo, 4.

872 mutantur

876s. cf. Decr. 3, 1, 19. 888s. cf. Decr. 5, 1, 31.

CZ; — uel..usus]non denturligna ruentis $e, — usum Se;

De consecratione ecclesie et altaris] om. C M; My Se, V, Z,, De consecratione et reconciliatione ecclesie Mjo, De consecratione ecclesie et cimiterii Mi, De consecratione ecclesie E Ez M, MsgMi;0Se, V, 873 constructuram

E | 874

celebratur E

quoslibet Se

875 cui 5,

non cum M;

sit

non B fixerit E, uixerit M;, uinxerit Se, Post 875 tit. : De reconciliatione ecclesie M, Ms, De reconsecratione ecclesie M4M;; 876 sacrata ... sacra M, et] uel M9OS$, 878 rei forma O rei om. My 879 sacrata Mg

merita E

memor om. Mig

882

quod oz. E, que $, sed] sed si Sz

benedicam Se, benedici Se, 883

frustra.

880

M4M& Mio, Se Se V;

appareant E, apparant M, 881 fetus M4 Mg hoc] in hoc M; Mg successionem B reparatur M;; 884 maior pars maneat B — parsoz.

E St integra om. Mo sic C 885 ligna Se, V, structura EM,O, frustra Mg cadant E, cadent O iteratur B E Ez Mi M; M4 M5. Mi; Mi; 05,52 St V, V, Z,, reparatur iteratur C, operatur M, Mio $e, 886 tantum M, M4 M; Ms Mi O S, S, V,, tamen cett. persuadeant $a plerique] populique 5; reconcilianda BM,, reconciliandum E M4M3556, reconciliandi Sa Post 886 tit. : De consecratione altaris M, M4 M4Ms Mi; 887 om. MM; reliquis O, reliqueris M; aras Mj, auram O 888 sacrari $7 Post 889 tit.: De reconsecratione altaris M4 My, De reconciliati one altaris Mi Mg

890 fixa mensa $e, — fixa] et fixa E

frangantur O

aram B, aura O

LIBER II, 18

89

Vt pereat sua forma sibi, deformior ex hoc Aut sit facta notabiliter, uel si moueatur

Ipsa loco, quo constat eam cum stipite iungi, Et multum si frangatur lapis ille, sigillum 895 Qui retinet, posite quo concluduntur in ara Reliquie sacre: rursum uult ara sacrari, Non tamen ecclesia; secus est, si mota parumper

Illa sit aut ipsa modice conífracta uel ille. Si coitu quouis propria quoque cum muliere 900 Quisquam, si morte uel sanguine polluit ipsam Lesus in hac uiolenter homo, polluta lauentur In patulo loca sic, ut delinquentibus horror Confusis sit et ecclesie reuerentia maior. Postque reconciliet presul, non presbiter illam. 905

Occultum si sit, non credo reconciliandum. Hoc tamen in genere, si fiat, non reprehendo. De cimiterio

Deque cimiterio teneatur idem: uel in ipso Aut illa si bannitus quis humetur et huius

898 ille] sc. lapis sigilli gl. Mi.

899ss. cf. Decr. 3, 1, 198.

891 pareat B difformior Mj M; $e hoc] qua Mj, 892 aut] ac Mg;V,W sit BEn M, MM; Mo Mi, Seı Se Vi V. W, si cett. fracta C Mg Mag Mio Mi 53 Sa Se, Se; uel si] aut E 893 constet M, Mio$a Se, 894

si] uel si V; — singillum Z;

— 895 queO

retinent MM.

positi M5O

concludantur Mg, recluduntur M,,, conclaudantur O aura O 896 relique O rursus M; aura O 897 tamen] cum M; Post 898 tit. : De reconciliatione ecclesie (pollute add. M, Ms Mio) Mi M4 M; Ms Mio M5 5,Se, 899 quiuis M; quoque om. Ms M;oSe, uel E, que Mi; muliebre C 900 si om. M,0Seı $t morte om. $t polluat M;, polluet Mi; illam En M; Mi M;; V5, illa Z; 901 hoc M; lauetur M;oSe 902 patibulo Ma4 loco $,$e, sic om. $,, sic sit En M; M,M; Mo M M 1554 Se Se V, V;Z ut om. E derelinquentibus M; sit ... horror] et ecclesie reueren-

tia maior M, 903 confusum E, confusus $6, confusio M; et om. $, V, referentia Se, et ... maior] ut delinquentibus horror M;; Post 903 tit.: De reconciliatione ecclesie B — 904 postquam B Z;, posteaque V; — reconcireconcilianda E, reconciliandam Ez M, M4.; 905 credo om. C liat V, Ms M5 $; Se V2Zı 906 tamen om. B fiet MgS$t 906ab Exorcizata non sacratam lauat unda Presul sed quidam concedunt presbiteris hoc M4M;, De

cimiterio]

om.

BCE M; M,M&M30$$, $5 $t V, V Z,, De reconcilia-

tione cimiterii M4, De consecratione cimiterii M; Mg BM,

E

teneamus Mg

si] si sic M;Mc;W

tumuletur M4Mi;

ipso] illis M4 Mi;

907 deque] neque

908 post 9o9 B C S,

illa om.

aut .. humetur] si quis bannitus uel gentilis

90

LIBER II, 18-19

Ossa foras, si discerni possunt, iaciantur, 91O

In sic pollutis nec humamus nec celebramus. Sed non fit faciens hoc, quamuis peccet, faepius. Templo polluto pollutum dicimus eius Esse cimiterium, si contiguum sit eidem. Si distet, secus est; sed non conuertitur istud,

915

Ne res digna minus mage dignam sic trahat ad se. Sique cimiteria duo sunt, offenditur unum,

Non reliquum, porta licet ambo conferat una. CAP. 19

De emunitate ecclesie

Hec loca presulibus Romane sedis et ipsis Cesaribus placuit hac libertate fouere, 920 Prorsus ab obsequiis ut sint emunia cunctis. Non dabit ecclesia de re quacumque tributum, Ni peruenisset ad eam constricta tributo. Liber ad ecclesiam fugiens defenditur omni Corporis a dampno, sed ob hoc, quod gessit inique, 925 Lex aliter multabit eum. Seruus uenienti Redditur inuitus domino; iuret tamen ante

Presbiteris, quod non in corpore puniat illum.

917 conferat] claudat gl. M, S,.

909 foris BM;OS,W Z, antur E M4M;;, reiciantur M; humanis $, celebremus M;

9235s. cf. Decr. 2, 17, 4, 8s.

possunt] posuit E, possint M; M;,O eici910 nec] nichil M,, non $, humanus B $6, 911 sed] si M; sed non] non tamen

Mio $e non om. B facies M, Ms $e, $t quamuis] dico quamuis O EM; idem $e, 914 distat $,

hoc] sic E Ms, hec M4M5Mg,

hic 912 eius] esse Mj, 913 si] sic conuertit My 915 nec 8, $,5e,Z,

magis E M4 dignum. om. E, digna S, sic om. M,M,MgM;, trahit O 916 si B, sicque S, Se; cimiterio Mig sint B conserat M.., conseret M,oSeı

si C 917

De emunitate ecclesie] om. BCEM 24Ms $e Z;, De emunitate ecclesiarum M5, De emunitate i. privilegiis ecclesie M, Ms, De emunitate et libertate ecclesie

uel cimiterii O, Decimiterioecclesie$,

918 hec]nec B — sedit Se,, sede M,,

ipsa MsSe, 919 hac] ac Se V,, ac corr. hac C, hic hac Mig uouere M; 920 sit S, emunia] commodia E 920a Mouit (Mouet M;) eos sacramenti reuerentia tanti M; M; Mg Ms M 1 Se W, in marg. M, 921 quecumque M; 923 923-927 om. Mig 924 a] de Se, ab V, ob]ab B M; Sa quot $, iniquo E 925 multabunt Se, mutabit B W, inuitabit V, eum om. $, uenienti] seruienti Se, 926 reddetur Mg inuitus] in

manus M;Ms prespiteri Z,

domini M; tamen iuret B ante] inde $e, in om. Ms corporis M, puniet M; Mg M;jo5,

927

LIBER II, 19

gr

Ecclesie rebus stantes pascentur in illa. At latro famosus non defensatur, eo si 930

955

Confugiat, uel nocturnus populator agrorum Aut qui defendi sperans occidit in illa Quemquam uel mutilat. Quadraginta tenet hoc ius Passibus ecclesia maior, sed parua tricenis Circa se. Nec stare domos licet hic laycales, Menibus ac castris caret hiis inclusa capella. Ad Xpisti corpus, cum portatur, fugientem Sic quoque defendi magni uoluere magistri. Eiusdem locus ecclesie nondum benedicte Iuris erit, celebrari si consueuit in illa.

940 Nullus ab hac tollat res, que seruantur in illa:

Sed passim fieri non hoc conceditur, hec res Effringendarum ne causa sit ecclesiarum. Per templum transire Ihsus nec uasa sinebat, Temporis articulus sinit hoc urgensque necesse,

945

Et sic, non aliter in ea conuiuia fiant.

930 populator agrorum] Liu. 3, 68. Decr. 2, 17, 4, 4.15-18.

— 932s. cf. Decr. 2,17, 4, 6.

9405s. cf.

943 cf. Marc. rz, 16.

928 rebus ecclesie E pascuntur E Ms, pascantur M, Ms Mio 928ab Eiecto (Reiecto M; M, Recto M;, Deiecto W) sic idem gentili siue Iudeo M; M4. Mj; Vi W, in marg. Ms

Si nichil hinc (hic Ms V4) fingit nec propter debita fugit M, M; Mg Vi, W, in marg. Ms

929 famosos Me, formosus $,

defenditur O, defendatur E M,M;.,$a

Se $e, $1 V, eo si] ibidem M4M;;, eo quod si Z, 930 confugiat] si fuerit Mi; nocturnus om. B agrorum] eorum C 931 defendis Z,.defendit My superans Se, occidat En 932 quemquem St mutilem $;, mutilat M4sM;, OV;,Z,, mutilet cezr. tenet] licet M4 934 nec] non MsMi; nec domos hic stare Mg licet hic domos M,Se, — 935 ac] aut EMgaV, et M;VA qui Se castri BM,M;MgsMioMi; $;Se, castra S, inclausa BM;M&;MgOW 937 hic Mj quoque] que M;Z, uoluerunt B 938 ecclesie locus M;; dum non E 939 om. $t st om. E

conspuit E 939ab

Presulis assensu (ascensu M;Mg) si consecranda paratur Non etenim talis (tales M,) sunt oratoria iuris M; Mg W, in marg. M,

940 post 942 E

940a Ius ut sacrilegum tollentem (tollentes M, M)

iudicat illas M1 M, Ms MsSa V, W, post 945 0

942 effungendarum

O — nec E

941 sed] si M;

hoc oz. Z;

943 Ihsus om. M;, Ihsu O'

ne 5,

sinebit $e, 944 articulis corr. articulus B sinit] sunt E Se; hic Z; urgens E 945 post 945a M1.M, M; si B fiunt Z, 945a Adloca portentur (portantur Mg) cessantibus hiis suarum sed (suarum sed ]sua rursum

M,M;M30)

M,M;M,Mc;Mg&OSaV,W

92

LIBER II, 19

Nullus humetur in hac nisi presul, presbiter, abbas Siue boni layci, barones siue patroni Tantum; non alios istic sensere periti. Nullus in hac placitum laycus teneat uel in ipsa Venditet hospitium, strepitus laycalis ibidem Iudicii uacet ac incastellatio queuis, Tractari sed ibi decet ecclesiastica iura. Omne forum penitus ibi uel conuentio queque Vanaque colloquia plus sordida siue prophana, Publica consilia uel parlamenta quiescant, Inque cimiteriis harum contractus et omnis. Obsequiis nec enim diuinis rite dicata Exponi licet aut decet usibus ulla prophanis. Nullus in hac ludis debet theatralibus aut cum

950

955

960 Laruarum

monstris aut rebus talibus uti;

Sed presepe Ihsu uel plorantem Rachel illic Presentare licet uel cetera talia, per que Attendi cordis possit deuotio nostri.

947 patroni] fundatores gl. Mi.

949 placitum] colloquium gl. 5.

951

incastellatio] defensio gl. M;, contra hostes gl. V,, propugnatio gl. M,;; vgl. Vit. S.

Thom. Cant. X (PL 190), c.273D;Deer.2,10,1. 960 laruarum monstris] cf. Decr. 205822 961 presepe Ihsu] cf. Quem queritis in presepe (Ed.: K. Young, The Drama of tbe Medieval Church. Vol. II. Oxford 1951, S. 4ss.) — plorantem Rachel] sc. filios suos g/. Mio, i. festum innocentium gl. V; cf. Ordo Rachelis (K. Young, The Drama, Vol. IL, S. 102ss.).

946 nullus humetur] non tumuletur B humet M4, tumuletur $, in hac om. E prespiter presul M; Mg presbiter] uel Z, 947 siue] seu O layci om. $, baronos Mi; siue] seu O patrones BM,M-M,ı

OS,V;,

patronos

CEn MM

2556

StV,W Z,Z,,

patrones

corr. patroni Mg

948 alias $e, istic om. My, illic S, 948a Et (Ac Mg) bonitas (bona M, Ms) opera quorum per certa patebat (patebit M, M;,Vi) M, M; M; M;M;OV,W 949 placidus E, placita M,, teneat

laicus Mj; teneat om. E, tenet M, Mg 950 uenditet] uendit sed M;, uenditet sed Se, 951 post 952 M,Mg iudici M; ac om. E, aut M;M; M,SaStV,,hac Mj W queuis incastellatio M, V, castellatio M,

952sed]sedet MM; 953 uel ibi $, unaque OSe, siue om. M;, que Mg

queque] queuis 955 uel om. E

M;M, 954 paralamenta

E M; M, Ms95,Sa Se, Se, St, paralimenta M; Mg 956 inque] nam E cimiterii E: contritus M, omnes B M, 957 etenim $, dicata] sacratis

E

958 licet om. MoM;oSe,

autom.

Ms MioSe, et M, ac M,Mg

— decus

Zj prophanis] pro sanis V,, pro uanis Mjo$, Sa Se; W Z, illa M,0Se,, ullam. M; 959 aut cum B Ez M4 Mii M; Mi; 0 $ Se V5, om. Z,, uti cett.

960 om. C E M M5 Mi;o$, $,Se,St Z, 961 Raphael E, Rachahel V, 963 possit cordis B E MgZ, 963a Sictamen ut penitus omnis derisio (derideo O) cesset M; M; M; MM OW, in marg. V,

LIBER II, 20 CAP. 20

93

De emunitate verum ecclesie

Huius de sacris sit rebus idem, puta: pallis, 965 Vestibus et uasis, alios ne dentur in usus Seu concedantur, utentes Balthasar illis

Vltio ne feriat. Defunctum nec licet istis Inuolui laycum; sex peniteatque sacerdos Mensibus atque decem, qui contrafecerit, annos. 979

975

Hinc leuita reus, quia presbiterum facientem Hoc non corripuit, tot mensibus et tribus annis Trusus ab altari. Nec uendantur nisi certis Casibus atque modis, quia uendere talia formis Presbitero licet in propriis usus in eosdem. Sed laycis uendi tantum conflata licebit Nec sacra sit layci res inconflatilis umquam. Non tamen hoc fiat, nisi curn ruitura uidetur Aut ruit ecclesia. Loca si desunt tumulandis,

Si capti pereunt, inopes si perdit egestas Aut cum pro iustis urgent hanc debita causis: Immotas quoque res pro causis uendimus istis, Sic tamen ut semper consensus presulis assit. Vberius super hiis doctos tibi consule iuris.

966s. cf. Dan. s, 1-30.

De emunitate

ecclesie Mj,

967ss. cf. Decr. 5, x, 40.

rerum ecclesie] om. B C E M; M5 $e, V, Z,, De libertate rerum

964sitom.E

rebussitM,;,

X puto M;

pallis] uel pallis

Mag, palam S; 965 aliis C S; ne dentur] uenduntur E 966 contenduntur E, concedentur Mg uertentes My, utentur Mg Walthasar M;, Waltha-

sare Meg, Baltasaris V,, Balthasare O 966a = II 940 Mj 967 feriant M;M, istis]istam E, illis M;MgW, in illis M; —969at M; contrafecerat MW annos BC M4 Mio $1 Sa VL ZZ, 970 facientes 5, 971 hec M,$e; corripiat M; 972 trusus ab altari] et rursus ad altaris E nec] non M; uendentur O, uidentur $e, 973 talia uendere E formis] foris Mg 974 prespiteros M;M,, prespiter E Se, licet om. M; propriosW 975laycos O tantum uendi Z, tantum ]tamen E Sa proflata B 976 nec] nec et M; Ms laycis O Z; laicis sacra sit Mo inconflatibilis B, inflatilis M; Se 977 non] nam O fiat tamen hoc $e, hoc]id $a 978aut]acO ecclesias Mj; loca]uelloca E si om. $; desint M5 MgO Se, Zi tumulandis om. E, tumulandi $, 979 capiti Ms, capite O pereant Mg perdit] premit M; Me, pergit Mo 980 urent $

hunc E 981 innotas B inmotis M; 982 sic] si B, sed E consensus semper M; consensis Mg 983 om. B ulterius M, Se,

uberibus Se, superhiis]superis $e; hiisom.Z, ^ doctus M,Mg X iuris] uiros MM; 983a Non operis sinit hac (ac Mj $6) leuitas in mole (in mole] immobile M;, ymola M;,) morari (morare O). M;M;M, Mc Ms. O Se, W

94

LIBER II, 21

CAP. 21 98 VA

De ornatu ecclesie

Nec quemquam moueat, quod uendi talia multo Pauperibusque dari possent, que sic pretiosa Vestibus aut uasis, templis aptamus et aris, Hec quia res merito licet omnibus anteferatur. Non tamen est animi pietas culpanda fidelis, Sed meritis laudanda suis, domino sua donans.

990

Nam quamuis non indigeat diues deus istis, Quem, quia spiritus est, saxum delectat ut aurum,

Cum tamen hoc ob eum, quem plus amat, abjicit a se, Acceptum merito fit ei: sic simplicis unde Promeruit domino quam fudit premia Dauid. 995 Y mmo deus fieri iussit sibi talia summo Artificum studio. Sed et usus significandi Non leuis est in eis, ut in exteriore paratu,

Quam splendens domus interior, que nos sumus, esse Debeat, eniteat; et ob hoc festiuius istis IOOO

Vtimur in festis, ut gaudia significemus, Que tunc perfecte, sub enigmate nunc celebramus.

991 saxum] cf. Deut. 27, 6. I3, I2.

9935s. cf. II Reg. 12, 20ss.

1001 cf. I Cor.

De ornatu ecclesie] om. C E M; M5Se V, Z,, De ornatu ecclesie et altaris Mio M; O, De pretiositate rerum ecclesiasticarum M4M;;, De ornatione eccle-

sie $4

— 984ne Mi;

bus B M MsSt C uasa OZ, inde feratur Se,

lauanda M; diues M; amoriMg

quemquam]quod M,

multa M,

985 pauperi-

possint O, possunt Z; sic] sunt Ms Se; Z; 986 aut] ac addamus Mj aras M», auris M, S, 987 anteferatur] 988 est] et Mg culpando M;$e, 989 laudandis E,

suo B donans] domatis E 990 indiget MM; — deus diues om. M; 990a Omnis homo scitur domini postponit 992 cum] non B, sed M,, dum M, obJabO | obeum]abero

My a] ad O 993 fit ei merito M, fiet 5, sic simplicis unde] dum uincit amorem M; M; W, humanus amor Mio 995a Humanum diuinus amor sic simplicis unde M; M&,W 994 quem M; Dauid ] dando M,, Dauid domino $,

994ab Sic (Sed Mj) toto mulier caput ungento pretioso Que legitur tetigisse Ihsum (Ihsu M;M,,) celebratur in orbe (orbem

My) M, Ms Mi;

995 fieri om. My, sibi om. Mg summa Mio 996 studeo V, om. Se, et om. $, ut Mig significando B E $t 997 est om. Se, om. Z4 exteriori Ms Mio Se; Se, paratur Me, paratum $;, partu $e

quam] quem Mi, Meg$e, W

EM;M,,St

999 debet enitet M;,

1000 ut om. Mj,

ob] ab Sa Se; V,

1001 nunc oz. O Z;, tunc V,

sed in eis 998

illis M; M; celebremus

LIBER II, 22

95

CAP. 22 - De sacrilegio Et quicumque loca uel res uiolauerit istas Vel de non sacro sacrum tollendo sacrumue Sacro uel non sacrum de sacro uiolenter, 1005

Sacrilegum canon talem proprie uocat, ex hoc, Quod fit ita per eum sacrarum lesio rerum. Ecclesie quisquis muros effregerit ergo Siue fores tuleritue Ihsu corpus uiolenter Aut exusserit hanc, bannitum dicimus illum.

IOIO

Et manibus crisma qui pollutis calicemue Sacrum contigerit, anno cimiteria primo Prorsus et ecclesiam debet uitare secundo, Intrat eam terno, tribus hiis sine carne manebit

IOIS

Et uino, nisi pasca sit aut generatio Xpisti. Non offert predictis nec communicat annis, Legitimis tribus hinc feriis se torqueat annis Carnibus et uino penitus cariturus in illis. Sed locus aptus adest, dulci recreandus in umbra Fessus ut in medio requiescat calle uiator.

1002ss. cf. Isid. Etym. 5, 26, 12 ; Decr. 2,17, 4, 5.15-18.21.

s.v. sacrilegus.

1003s. cf. Balbus

1005 sacrilegum ... lesio] Etymologische Erklärung, cf. Isid.

Etym. xo, 252; Balbus s.v. sacrilegus.

De sacrilegio] om. C E M; M; Se; V, Z;, De sacrilegio uel pena uiolantis Mo, De sacrilegis M; M, De pena uiolantium emunitatem seu libertatem ecclesie

M;;, De sacrilegiis Sa om. MsMg sacrum

1002 quecumque B

talem canon B

proprio

M; Mg

de

M, Mg colendo E 1005 sacrilegium M;

uocat proprie Myo

Post 1006 tit.: De pena sacrilegorum M, Ms foras Se ecclesiamue

1003 uelde ]uelutB

de non] domino $, sacrum sacro Mi 1004 sacro uel sacris uel B

1006 quot O

1007 quisque S;

1008

tuleritue] tollatue Myo 1009 om. W aut exusserit hanc] (ecclesiam aut M5M«) cremat M; M; M; Se excusserit Ma,

exussit $; hanc om. Zi 1010 et] in M; pollutus W calicem uel M4Ms, calicesue Mg 1011 contingerit B, detigerit Ms, tetigerit Se; Se, 1013 intret Myo ecclesia Z, 1012 et]ad $,, in Z, anno]amodo Z;' sine]uinoE — manebunt E — 1014 sit oz. tertio $e, eam]iam M; nec predictis E M; M&M;; ‚offer B 1015 ne C aut] ac C Mio communicat] tribus communicat nec om. M,., nec non M;Mg $582 Vi se om. M; hinc] hic M; Vi, hiis Mj; 1016 om. M;M; M\ıı1Z:; Ms recreanda O, 1018 adest] est Se et] aut. Se; 1017 om. BEn ut om. Mo, 1019 ultimus uersus in Mo umbra] unda M;; retrahandus 5; uiator] uiator Amen M,. quiescat Mio in 072. Mg et E M;;, aut Se; Explicit liber secundus, incipit tertius de sacramento penitentie En; Incipit liber tertius duos habens tractatus, quorum primus est de sacramento penitentie,

96

LIBER'TI, 22

secundus de sacramento extreme unctionis M;; Hic est finis libri secundi pastoralis magistri Rudolfi, incipit liber tertius pastoralis de sacramento peni-

tentie M;; Explicit liber secundus, incipit tertius de penitentia MM >; Incipit

liber tertius de penitentia et extrema unctione Ms; Finis libri secundi, incipit

tertius de penitentia et extrema unctione Ms; Finit liber secundus de sacramento eukaristie, finit liber secundus, incipit liber tertius de penitentia M;; Explicit

liber secundus pastoralis in die sabati sicientes anno 1416, incipit liber tertius duos habens tractatus, quorum primus est de sacrament o penitentie, secundus

de sacramento extreme unctionis Ms; Explicit secundus liber pastoralis noui

magistri Rudolffi 1459, registrum huius secundi libri pastoralis My; Explicit liber secundus pastoralis, deo gratias, per me Martinum Streng de Vlma tunc temporis scolaris Vlme, anno domini M? CCCC? XXXXii Mio; Explicit secundus liber, incipit tertius prout sequitur et est de sacramento penitentie

My; Explicit secundus, incipit liber tertius de penitentia $,; Finit liber secundus, incipit liber (liber om. Z;) tertius de penitentia $,Z,; Explicit liber

secundus, incipit liber tertius de penitentiis Sa; Ffinitus est liber iste feria secunda ante

incarnationem Xpisti anno M? CCCC? vicesimo 390 Sc Incipit liber tertius, finitur liber secundus et incipit tertius $7 ; Explicit liber secundus de

sacramento eucharistie, incipit liber tertius de penitentii s V.

LIBER TERTIVS

IO

De sacramento benitentie Fluctibus in mediis magni maris et spatiosi Atque procellosi, quod mundum dicimus istum, In quo reptilia numerosa nimis, uitiorum Multa latent genera, uarii temptaminis, in quo Horrida tempestas uentorum commouet undas, Materie fragilis uix enatat ulla carina, Quin uel Scillee quasi turbo uoraginis illam Frangat auaritia uel plus metuenda Caribdi Sordida luxuries aut in diuersa pericla Hanc uel Syrenei trahat oblectatio cantus. Ergo deus quia, que fecit, nichil odit eorum, Exiguum posuit maris hoc in turbine lignum, Cui credant homines animas, ut saluificentur Per mala tanta, suas, quasi facto forte secundam

15

Naufragio tabulam. Nec erat satis ille salubris Baptismi fluuius, sed fonte salutis aperto Addidit actiuis deus apta remedia cülpis, Sed minus apta metro. Constat uirtute remitti LIBER III, 1s. maris ... mundum) cf. Tert. Bapt. 12; Hilar. Mat. 7, 10; Aug. Ciu. 20, 15 ; Greg.-M. Mor. 9, x1, c. 864C. 5 horrida tempestas] cf. Verg. G. z,

6 carina] homo corruptibilis gl. M;;.

7s. Scillee ...

Caribdi) cf. Plin. Nat. 3, 8, 14 ; Sen. Ep. 79, 1 ; Verg. A. 5, 420.

323; Hor. Efod. 13, 1.

10 Syrenei ...

cantus] Hier. Ep. 82, 5. 11 qze ... eorum] Sap. xz, 25. 12 /ignum| penitentiam gl. Mi. 12s. exiguum ... lignum ... animas] Sap. 14, 5. 14s. quasi ... tabulam] cf. Hier. Ep. 17, 5 ; Ambr. Laps. uirg. 8, 38. 15 tabulam] i. nauem gl. M,.

15ss. cf. Floretus 3728.

LIBER TERTIVS] om. CE M; Mis Vi1Z; Iste est liber tertius pastoralis, in quo auctor uult determinare de sacramento penitentie

B; Incipit liber tertius

de penitentia 5; Incipit liber tertius de

sacramentis penitentie 5e; Incipit liber tertius de sacramento penitentie W De sacramento penitentie] om. C E M; V; Z;, De penitentia B M, $;, Prohemium Mio 1 1-18 om. Mig et] ut Z; 3 mimis 5$, 5 commanet E 6 materia M; enat Z,, enatant M,, euacat Se, illa M;5 7 uel om. Z;, et OW Scille M, O $, Se 8 frangit M;O auaritiam Se; uel om. M; Caribdis Ms, Cariptis $e, Caripdis V, 9 aut ] uel M, M5 pericula Mai Se; Se; 10 uel oz. BM, M;M450WVAV; Z; Post 10 tit.: De causa institutionis penitentie M; M, Ms Mio 11 quia om. Mi; que om. OZ,

horum $e, E

12possit $e, — 13credunt M,, credent Se, -

saluificantur

14 secundam] salubris Se, 15 tabula M; erat om. M; M,, et S, satis] salutis M,, sacer M; 16 sed] nec sed E forte M, Se, salutis om. E aperte M5Mi; 17 addit B M4 M&S; W Z,, edidit MM. deus 18 sed ... metro] in apta om. Ms MW, hec M,,, sacrata Mi; om. M4Mi; passiua metri MM;

98

LIBER III, 1

Has sacramenti, uere si penitet harum 20

Te, dum feceris has: maxillam Leuiathan sic

Perforat armilla, domini notat hec pietatem Nos complectentem. Quis enim de faucibus huius Exiret, conclusus eis, nisi tale foramen

Larga dei pietas eius fecisset in ore? 25 Hoc Petrus exiuit, cum

te, pie Xpiste, negauit ;

Hoc et adulterio iungens homicidia Dauid.

CAP. 1 Quid sit pemitentia 5i mala preterita plangens non feceris ultra, Quod plangi deceat, uere te penituisse Constat: ad ecclesie si sis mandata paratus, 30

Vt primum sit in actu propositoque secundum. Sed dabit ultima pars sacramento quasi formam. De contritione

Criminis hic igitur est detestatio planctus, Qui solet expressa dici contritio uoce, Cum detestaris quod fecisti, quia Xpistum

20 Leuiathan] dyaboli gl. Mo; vgl.Iob 3,8

275.; Aldh. Laud. uirg. m.

foramen] penitentiam gl. M;;. 55-62 ; Ioh. 18, 16-18.25-27.

1-17 ;Floretus 3725s.

40,20 ; Is. 27, 1; Isid. Etym. 8, 11,

20s. maxillam ... armilla] cf. Yob 4, ar.

23

25 cf. Mat. 26, 69-75 ; Marc. 14, 66-72; Luc. 22, 26 cf. II Reg. xz, 1-27. 27ss. cf. Détr. 2, 33,3, 3,

30s. cf. Floretus 3745.

32 cf. Cypr. Ep. 30, 8.

CES Decr. 2932 3,1. 158.: Thom.-Aqu. Summ. 3, 9o, 2c Verit. 28, 8c.

19has]a $4 ^ sacramentis

B — si]se O — 20fecerit M,

32ss.

maxillas E

Leuitam maxillam $7 Leuiatham C sic Leuiathan E sic om. M; 21armillam B notat] non $5, uocat Se; 22 nos] nota $e, facibus 5, 23 conclusis M; M, clausus Se; eis] eris E, eius M; nisi] nec M nisi tale foramen] fecisset in ore M; 24 om. M4 cuius E M, fecisse $a 25 hec B pie te cum E MjSt 26 et om. SS; adiutorio M;

homicida

M; M, $51, amicidia Ms Mg, humicidia Se,

Quid sit penitentia] om. B C E M,$e, Vi Z;, Quid penitentia Ez M, 27 plangas M, $, 28 quod] que M,, de M; uere] ne $e 29 ecclesiam Mi si om. M, uis O 30 ut] et $2 V, proposito W secundo B

31 quasi om M;

forma

BC

De contritione] om. BCE M; M,Se«V, Z; Quid sit plangere M,., De contritione et timore M, Mg 32 hinc E, hec M, V4, hoc Mg est igitur hic $5 33 expresse M4M;, 34 detesteris M, quid Mg fecisti oz. Se,,

dicis Mg

LIBERZILG 35

99

Sic offendisti. Nec pene causa timor sit. Nam si deplangis peccata timore gehenne, Attritus sic, non contritus diceris esse.

Hec ita si uitas, uitabis denique penam. Premia uel laudem non inde mereberis autem. 40 Nec facit, ut debet, faciens precepta timore. Iam non ergo facit, quoniam moralia solum Informat modus et fieri bene quam bona plus est. De timore

Non tamen idcirco timor hic pro crimine mentem Tangit inutiliter, quem seruilem uocitamus, 45 Seruili quia more timet tantummodo penas. Cum donum sacri sit pneumatis hoc, quia seta Filos inducens, sibi quem sapientia ponit Initium, propter quod dicitur initialis, Hunc perfecta foras mittit dilectio prorsus,

37 attritus ... contritus] cf. Thom.-Aqu.

4Sent. 17, 2, x, 2ad3 Verit. 28, 8ad3.

43 timor ... pro crimine] cf. Eccli. x, 27; Aug. Czz. 14, 9.

44 seruilem] cf.

Thom.-Aqu. $umm.2, 2, 19, 2c Rom. 8, 3. 46 cum ... hoc] cf. Thom.-Aqu. Summ.1, 2, 67, 4ad2 2, 2, 19, 9c 3Sent. 34, x, 2c Rom. 8, 3. 47 inducens] in corium gl. Vi. 47s. sibi ... initium] cf. Eccli. x, 16 19, 18; Ps. x1o, xo; Prou. rz, 7.

initialis] cf. Thom.-Aqu. Rom. 8, 3 Summ. 2, 2, 19, 2c.

48

49 cf. I Ioh. 4, 18.

35 ne M;M; Mj; V; sit om. Se, est Mio 35ab Causet amor non uindicte timor aut cruciatus

Deleat ut totum contritio uera reatum M, M, Me, uacant add. W 36 nam] non Mj deplangis si Mi, deplangas St iehenne BCEM, M4:Ms Mi Mi; $ Se Vı 37 attritus] aut tritus My diceris] sic diceris EM; M;M4,W 38 uites C M,0Sa uitalis Mj denique] dominique MgSaZ; 39 laudes O inde] tamen M; merebis O autem] ante E, aut M4, umquam $, 40 ut] uel Mj; decet En M4 M4Sa St W, dolet E sciens M 41 nam M; $,$e ergo] igitur E ergo non Se, quoniam] quam E moralia B E M, M45; M;1 M35Se, $e, V,, mortalia cett. 42 et] est et $2 Z; bene om. M; M; M3Sa V5 Z, Z;

De timore] om. BCE M; M, Me M, 515% Se, Vi Z;, De utilitate seruilis timoris M, Msg, De timore seruili M4M;;, De timore penitentie O, De causa hic om. Mg, hinc Z; 43 tremor M;jo Se contritionis sc. timore seruili Mıo

44 quem] sed quem Mg quia] que Mi; hoc] tis Sa

seruile M;

45 seruile E Se,, seruileque O

sacri donum E 46 sacra $e, quod Z, hic M;M;M;MijoSe,Z,

sit sacri $e; quia] quasi

sita Se, M;M; Ms Mio Mi; $,5e, W, quia corr. quasi C ducitur 48 propter] prespiter Se, inducens oz. Zi foris EM;Mg$e, W — mittitur Se; dilecta E hinc $e;

neumaB Ez Ma

47 filios BO E | 49 hanc B, mittit foras V,

IOO 50

LIBER III, 1

Nam sibi pena subest. Mens hoc assueta timore Cum fuerit, generatur in hac per secula durans Ille timor sanctus, qui non quod pena sequatur Illa flet, hec uitat, sed in hiis quia se preamandum Offendisse dolet et adhuc offendere non uult,

55

60

Filius ut patrem, proprie qui nomen ei dat. : Nonne uides, timor hic primum seruiliter angens Quomodo fructificat, cum quo, si gaudia uite Presentis fiant, aliquantum temperat illa Sicut limpha merum, ne cordibus immoderata Debilium noceant? Post tantum iudicis ire Detrahit, in quantum modo gaudia uulnerat huius Letitie. Tandem fit ei dilectio finis: Cunctorum mater radix et origo bonorum Et sine qua meriti nichil est, sine qua bene nil fit. De karitate

6 VA

Que generatur ita, nutritur deliciosis, Quas sacra scripta uelut distillant mella, loquelis.

52 timor sanctus] cf. Ps. 18, 10..— 53 preamandum] deum gl. Mi. — 55filius ut patrem| cf. Thom.-Aqu. 3Sent. 34, 2, 3, xc. 62 dilectio finis] cf. Eccli. 25, 16. 63 mater| cf. Eccli. 24, 24. 63sicE L Cor.z3, 4ss.5 Gal, 14. 50 subest pena E mens] ius E timorem E 52 sanctus timor E $1 sanctus] spiritus Mjo qui ] quasi M; Mg quot $; pene V; 55

uitat]iurat B — quia om. M;M,W peramandum BM, 54 offensisse St adhuncE$a nonuult]nequid E M; 55 om. B En, post 56 Mq, quia

5

Post 55 tit.: De utilitate timoris seruilis M,, De fructu timoris seruilis

Mio, Commendatio

timoris

seruilis M4 Mi;

56 non Mg

primum hic MM&W seruili E angens Vi V; W, agens corr. angens Z,, om. O, agens cett.

Ay

cum] tamen M,

qui B

fides B $a

C En M, MM M; S, 5; 57 quomodo] quoniam

si] sit C, uel O

58 aliquantulum

M;M& MW temperant Mg illa B CE En M, M4 M&M; Mi, Mn0S; 53 Se; V;, istam Se, illam cert. 59 merum] numerum C nec I nene immoderata] post tantum iudicis ire M4 inmoderatus Mi; — 60 om. M, noceat OS, tantum] tamen $a iudicis] modicis B 61 in om. Mig modo] non B uulneramur Z,, uulnerant M, M, huic $e 62 fit ei]

fidei B — dilectatio O, delectatio Se,

meritis C est om. M,, hoc corr. est C mittit delectatio prorsus 5,

mater] materetE sit B

64 et ] cum Se,

64a Hunc perfecta foris

De karitate] B En M; M440 $, Se; V; Z;, Exclamat ad caritatem Mio, 072. cett. 65 qui B, qua $e 66 qua B Scripta sacra E Scriptura MioMj;,0 distillatur Se;, distillat M4M;jo Se

LIBER III, 1

70

IOI

Et sic perficitur, dicit perfecta resolui Et fore cum Xpisto totis affecto medullis. O predulcis amor, res o suauissima, pondus Non graue, suaue iugum, uirtutum gloria, uinclum Nobile, quo solo patitur deus ipse ligari! Hoc tibi me, michi te constringe, piisime Xpiste,

Hic michi cor tangens uelut insensibile reddat Ad terrena foris, nil me delectet in illis 75

80

Sitque tui desiderio michi plangere dulce. Contrito siquidem geminum compunctio fletum Excitat in corde, sua dum peccata recordans Plorat homo metuens ex hiis tormenta gehenne. Sed mora meroris cum fregerit ipsa timorem, Exoritur uenie iam spes: flet amarius inde Suspirans regno, quod adhuc differtur ab illo. Hoc turtur notat ille duplex pullusue columbe,

68 affecto] cupio gl. M; amor gl. M;;.

totis ... medullis] Prud. Cat. 6, 15.

76ss. cf. Isid. Sent. 2, 12, 1x.

73 bic]

82ss. cf. Leuit. 5, 7 12, 6

I4, 30.

67 om. Mi;

et] que M;

M; 68 affectio quam dulcis MW

M; Mio, solus M, 5:

te 072. $,

sic ] cum O

proficitur B, dicitur

B MM, $, Sa Se, affecto corr. affecta C 69 predulcis] res 0] res est E, res et Mg 71 solis E $4, solum ipse deus Se,

constringere $e,

ipse om. Mi,

Xpiste] Iesu E

72 michi] tibi B

73 hec Mg

michi]

memor E uult My reddit E M; M,MgM45$,0 $, 74 nichil M; delectat BM;M,MgM,1M1,08,8$;V,V5Z;, dilectat Sa Se, Se; 75 tui om. E Mj, tuo B, tamen M,M,, cum M4 michi] in O Post 75 tit.: De duplici fletu et contritione M,., De duplici planctu M4 M;;, Quod duplex est habendus fletus contritionis M, Mg 76 contritio B Mj;$e

si quid $e,

77 excidat Sa

Ms M9 M1 Mi 0 8$, $e. V3Z; gerit Ms Ms timore Ez M, SaW

78 intuens Se,

iehenne B E M; Mg

79 mereris B cum] est B franfregerit ipsa timorem] longior anxietatem

79a

Quia super hiis habuit consumpserit atque timorem W Quam superis abuit consumpserit atque timorem del. Mg spes om. Ms Mg uenie] quedam uenie W — iam om. W 80 om. Sa flet amarius inde] que facit illum W 80a Iam quasi secretum uenie flet

amarius inde W illa E Mg Mii ne M;

quod adhuc regno M; V; 81 suspirens M, duplexom.E ^ pullusque Mi 82 hos M;

defertur — colump-

102

LIBER III, 1-2

Quos iubet offerri lex; pro culpa dabis unum Sic plorans, sed de reliquo facies holocaustum. 85 Spiritus hostia dum domino fit contribulatus, Irriguum supra sic Axa petiuit et infra.

90

CAP. 2 Quad sit contritio Est igitur dolor assumptus contritio sponte Pro culpis propriis cum proposito faciendi, Quod iubet ecclesia. Sed nosse decet, quod in omni Peccato duo sunt: ad rem conuersio primum, Que mouet illicite sensus, auersio demum Cordis ab auctore. Penitusque remittitur ista, Dum cor conteritur, quia fit conuersio mentis Ad dominum totalis ita; manet altera, donec

9 VA

Inde satisfacias. Locus aptior inde loquetur. Attamen iste dolor, quem suscitat ipsa uoluntas,

Contrito quia non leuis est cruciatio, tantum Intendi posset, quod penam sufficienter

83 lex] Moysig. M,$,. 12SS.

— 85 cf.Ps.50,19.

86 cf. Ios. 15, 16ss. ;Iud. ı,

Axa] filia Caleph g/. Ms. 87s. cf. Thom.-Aqu. 4Sent. 17, 2, 1, 10b.x. 90ss. cf. Thom.-Aqu. Summ. 2, 2, 10, 3c 162, 6c Mal. 2, 00D:192295 TC:

83 afferre O

dabit M;o, dans Se,, datur E

unum] unde E

lex ...

M; M&W Z, unum] Moyses auis utraque simplex 85ab Pro cantu gemit (gemiit Mg) hinc compunctio cordis (cordis] uoceque corde M; M) utroque

Exprimitur merito pro peccato datur (dabis M,M;) unum M;Mg WZ, 84 de] pro Mj; facies E M; M4 Ms Mio Mi, Se, V,, facis M3554, om. S6, facias cett. holocastum OW 85tribulatus W — 85a Apta sedens Asare (asine M5MMg) sibi fletibus a patre Casleth M; M,Mg 86 sic om. Mj ausa

St, asa E Mio, aza M, MaO S, Sa Se, Se V, V», saxa Mi;

petuit My

et] ut 5,

. Quid sit (sit om. Ez) contritio] om. C E M; M,,$e ViZ,

sponte] corde E

89 quot O, quos Se,

BE Mi. M, Me M 1053 Sa Se, Se, $t VL V, WZ,

manet EM;

Mg

M40

quod om. E, ut M, 9 aduersio M, M, 92 corde E

sensus] sed sensus Sa

penitus ES,St, penitus quoque Se, fit om. E

94 at $,

87 dolor om. Se, ecclesia] etiam $a nosce

remitatur B, reuertitur

dominum] deum M;Se;

95 satisfaciat 5, $5, satisfieret Sa, satisfiat B CM

C —93 cum

talis M;o

mouet M Ms Mi St V,Z,,

sacrifacias M, aptius M; Me, aptus W loquatur E M, Ms M;; St, sequetur Mio, sequatur Se, Post 95 tit. : De dolore contritionis MM.» 96 attamen]

hactamenB

quam MM,

M3 M35 5, $, Se, St

intendi M;

cruciatio]

pena O

ipsa] illa C

contritio

sufficientur O

V,

uoluptas Ms

97 contritio

98 om. En

intendi] ubi

LIBER III, 2

103

Tolleret et culpam; tantum quoque feruor amoris Incendi posset, quod plene tolleret ambo. Est etenim uelut ignis amor rubigoque culpa: Excoquitur tanto magis et perfectius ista, Quanto maiore mens inflammatur amore. Cum sic diluerit culpam contritio totam, 105 Non ut perduret ea semper oportet in actu, Conueniat licet in habitu quod cordis in ymo Semper homo uellet numquam peccasse, quod ex hoc Est deus offensus sibi detestabiliterque Displiceat, domino quidquid scit displicuisse. IIO Hinc semper doleat post culpam deque dolore Gaudeat et doleat non se semper doluisse. IOO

De fructu contritionis Ista salutaris est duri scissio cordis,

Non uestimenti, quod sermo dei liquefecit.

100 incendi] augeri gl. Mo. 101 rabigoque culpa] cf. Prud. Cath. 7, 205; Greg.-M. Hom. eu. 30, 5. 102 zsta] culpa gl. Mi;. 112s. 5625520 ... uestzmenti]

cf. Ioel 2, 13.

99 om.En tolleret]taliter $7 — tantum ]tamen Z; — quoque] que Mio feruor]furensE — 100ambo]amboculpaV; ^ 101et$e, uelut]ullus M4

rubigo M; Mio, rubigo quoque Mg 102 extorquitur B, extorquetur O tanto] tamen O perfectio M,,, perfectus S, 103 maiores $e,, maiori

M5;MgO

103ab

mens om. $;

Vt sit peccati dimissio pater amoris In peccatrice probat hoc Ihsus ipse Maria

M; Mg

Post 103 tit.: De diuturnitate contritionis M4 M;;, De continuitate contritionis M, Ms 105 ut] dum E ea] et Mg 106 conueniet B E M, conuenit Mg St licet] sed Mi; in oz. E Se, immo E $e, 107 uellet om. E

peccassetE

109 displiciatque $e;

— domino] domino sibi $e; — quic-

quid Ez M95, $64 V; Zi 2; 110 de B 111 z/timus uersus in E semper M; semper se B E En M, Ms SaSt V, Z; se om. BZ,

111a-g

se non

Non peccatorem uinculo deus alligat isto Cum peccatorum sibi uincula cuncta resoluit Sed mentem perfectus amor cum ceperit ille Peccati fugit omnis ob hac contagio ne quid Corde memor teneat quod uim uirtutis amoris Vt (Vel Mg) leuiter teneat aciemque reuerberet eius Vt tibi feda bonos latrina non fundit odoris M; Ms

De fructu contritionis] om. C M; M,MesS,$,5& $t V, W Z, Z;, De utilitate contritionis M;o,De fructu contritionis et emende O, De fructu et utilitate 112 scissio duri M5 Me, contritionis M;,, Commendatio contritionis M4 M;

duri scissio duris M;

113 uestimento $e,

quod] sed Se,

I04

LIBER III, 2-3

Hoc facit, ut, quacumque gemit conuersus in hora, IIS

Peccatum penitus obliuio deleat eius. Si tamen egerit hanc, in uita dum manet ista,

Nam neque dampnatis post hanc nec sanctificatis Conueniet proprie, uel purgatorius ignis Quos retinet, quia non est gratia prorsus in illis: I20

Hiis dolor omnis abest, meritum nullum datur istis.

Cum tamen ex tribus hiis contritio perficiatur, Viuens et sanus ideo conuertere, non tunc,

Cum peccare nequis: tunc te peccata relinquunt, Non ea tu. Felix homo, qui prior illa relinquit! 125 Ad medicum propera nec conuerti cito tardes Ad dominum: modo si non es, minus aptus eris cras. Ergo tenens certum, dubium fuge, nil quia morte Certius et mortis nichil est incertius hora. Precipue ne spem figas, ut tempore mortis 130 Conuerti ualeas: res est ea plena periclis. Vrget enim morbus, terrent tormenta gehenne, Vxor et illicite proles dilecta fatigant. Sera tamen numquam nimis est, sit dummodo uera.

155

CAP. 3 De confessione Mandatis etiam totaliter esse paratum Te decet ecclesie. Duo sunt: ut confitearis

114 hec C M, M; Mio Mi; $, Se, nec Mg fecit M, M, gemuerit S, conuersis B, uersus $e 115 debeat B uitam V, manet] moueat Se, neque] namque M; nec] hoc

genuit Mig, 116 egit. M,

ista ] illa M,, in ista Mg non M, et $, 118

117 nam conuenit

Ma4 Ms M95, $e, conueniat M; M, 119 quod]que St inom. M, 120 dat M; 121 proficiatur 57 122om.M4, sonusM;, non] non M,Myo 123 om. M, tunc] cum Ms, cum tunc $e

his Mj; ad deum

relinquent W

124 om. Mg

qui] est qui M; Mg, quia M,

prius Mi

reliquit 5; $a, relinquunt Se,, relinquis M;M4Ms$,Sa W 125 medica Z, ne Mj Scito Sa tardas Se, 126 dominum] deum Mj; minus] amicus O aptus eris minus M, aptis 5, 127 tenes M,, tene Mj

fuge om. B quia nil B MMg estom.Z,quodO 129necM,;0S,

128 nil M, Mio Mi, 0 S, nilque Z, figas]fingans 5,, figurasO ut]

uel in marg. quod C, in Se, 130 ualees M,, uales M,, ea]hecB plena] per letam $e, periclis] doloris M4 M;oM;; Se, periculis Se; 131 morbum C, in omnibus M,, moribus $, cernent C iehenne B M,M,M;M&M,, OS. SV, 132 et] ut $, delecta M, M45a Se $t V, V,Z, Z; fatigat BCEn M, Mj; Mi; SS V, dummodo sit BO

133 tamen] cum B :

est om.

B M,

si M;

De confessione] om. M; MjSe V, Z;, De contritione B, De confessione et satisfactione M;, Ad que tenetur uere contritus O 134 taliter M, 135 proficiaris Mj,

LIBER III, 3

105

Vtque satisfacias. Hec quippe simul tria sunt in Hoc sacramento ;medicus quoque spiritualis Opposito fugat oppositum, dum, corde ue] ore Quod facis aut opere, tria delent ex tribus istis: Conteritur cor, opus emendat, lingua fatetur.

Hec tria sunt felix triduum, per quod Ihsus ipse Queritur a matre, uia triplicis ista diei,

145

Quam tribui sibi plebs Hebrea petit pharaonis Post seruile iugum, domino quo sacrificare Rite suo possit. Vnum dixi, duo dicam.

Quid sit confessio Est igitur confessio, dum tua crimina sponte Spe uenie dicis homini: nec epistula siue Nuntius hic satis esse potest. Sed si tenet urgens Articulus, facto supplebitur equiualenti. 150 Est etenim quedam solum confessio cordis Nature de lege fluens solique deo fit Interius, patribus legis que sufficiebat, Preceptum super hoc quia nil fuit amplius ipsis. At postquam Ihsus hanc formam per uerba fatendi

138 opposito ... oppositum] c£. Sen. Dial. 4, 20, 4 ; Pall. Hist. mon. 1, 13, c. 291A ;

Floretus 404. 141s. triduum ... matre] cf. Luc. 2, 46. — 1425s. uia ...possit] cf. Exod. 3,18 5,3. 145 unum| de contritione gl. M; duo] de confessione et satisfactione gl. M, Mg.

146ss. cf. Derr. 2, 33, 3, 6, 1.

150ss. cf. Thom.-

Aqu. Summ. 3, 68, 6c.

136 hec om. B, hic M; MsM4ı Z: in om. M,,O

tria quippe simul 137 hoc] in hoc O

M; M, M;o Se, simul oz. quoque] quo M4M;, que

Ms, quique O

138 opposita M;; 139quot $; facit M; Ma, V, aut] debent M, M; Ms M 10.12 $a Seı 140 conteritur] cor teritur V, opusom.V, Post 1gotit.: De prefiguratione trium partium penitentie M;, De prefiguratione penitentie Mio — 141quot$, 142ista]est illa M,, et ista M,, est ista W diei om. M, dei O 144 qui Mg 145 poscit Ms, posset Se; Quid sit (sit om. En) confessio] om. C M; M, Se, V, V; Z;, De confessione O fuit C $z

opere om. My

146 dum] domini O epistola nec] ut M,

tua om. My 147 dicens Se; homine Sa 148 nuntius] nunc B 5;Sa B M; M,M; M, Mi;

híc] sed St, hic post potest Mio

$&

hic satis om. 5,

sed ..urgens]in confessione M,

posset M,

149factoom.Z,

sed om.

sequebitur Se,

Post 149 tit.: De confessione mentali M,, De confessione morali M,,, De confessione Iudeorum ueteris legis M; Ms, De confessione ueteris legis Mio 152post solideoque M, Se, 150 solum quedam M, — 151natura$; nil] non M;; 153 precepit V; sufficiebant Se, que om. B 153 $ pre 154 ast M, Mio Se Post 153 tít.: De confessione uerbali M4M;; $; faciendi M;

106 155

160

. LIBER III, 3

Proposuit, tacite, cum leprosis ait: "Ite,

Presbiteris ostendite uos", Iacobusque deinde Exposuit manifestius hanc, ut confiteamur Alterutrum peccata iubens, suscepit eandem Ecclesie studium censens hanc ammodo solis Presbiteris fieri. Non sufficit ergo deinceps Illa prior mentalis, ubi fieri ualet ista.

16 VA

Quare confitendum sit Nam licet abluerit homini contritio culpam, Mandatis tamen ecclesie manet ipse ligatus, Quod pars huius erat; sed ab hoc poterit resilire Proposito, dum uiuit homo. Quod si facit ergo, Non fuit hoc que precessit contritio uera. Vtque satisfaciat ita quam lesam fore constat Ecclesie per eum. Nec enim de uulnere ferrum Sufficit educi, nisi post medicina sequatur.

170

Contritos ita corde deus sanat, sed abinde

Per sacramenta quasi plagas alligat horum. Sic etiam Lazari per se iam uiuificati Vincula discipulis precepit soluere Xpistus. Nec tibi nulla tuus soluit peccata sacerdos Soluens exterius, quod Xpistus soluerat intus. Namque licet dominus soluat peccamina solus, Non minus hec eius soluit uirtute minister.

155s. te ... uos] Luc. 17, 14 ; vgl. Mat. 8, 4; Marc. z, 44; Luc. 5, 14.

cf. Iac. 5, 16. 155

157 banc] formam gl. V ,.

composuit

Mj,

posuit

$e,

156ss.

176s. cf. Ioh. zz, 44. 157

hanc

om.

M,Mg&gW,

hac

O

confiteatur MeSa St 158 alterutri Sa suscipit B Mj, eundem O 159 censes Ms, cessens BO 160 fieri] fuit V, non om. Se, 161

ista] illa M,

Quare confitendum sit (sit om. En)] om. BC M; M,Me Mio Mj, 0 553 Se, St V, Z, Z;, Quare sit confitendum 5; $e;, Quare oporteat confiteri M4M,,, De necessitate confessionis M; Ms, An confessio cordis sufficiat M; 162

abluere $e, possit Mg

contritio homini resalire M,

$e, 164 quot Mj ad O, ob BM; 165 ergo om. Se, 166 hic M;;, hec C BSe, 167 satisfacit M, forte Mj

Ms.s Mio.12 0 Se Vi que om. 168 enim om. $,, etiam Mi, 170 sanaO sanat deus $t 171 quasi om.M, alligatur V, 172 uiuificanti BO 173 disciplinis M;; precipit V, 174 174-584 om. MM, non $, tibi] non W tuus om. B 175 quod] quia Ez MM, M, M;,0 $, $a W Xpistus]Ihsus B — solueret M, 176 nam Mg soluet W 177nimis O uirtute] peccata M, S; ministri Mj.5 Mi; $5 $a V; Z,

LIBER III, 3-4

107

Per se perque suos facit ut miracula sanctos.

180

CAP. 4 Cui sit confitendum Presbiterisque licet diuinitus ista potestas Simpliciter detur, cum dicitur: "Accipientes Pneuma sacrum peccata remittite uel retinete, Quosque super terram soluentes siue ligantes, Stabit iudicio celestis curia uestro",

185

Non indistincte tamen hanc habet omnis in omnem. Nam solum datur in habitu, superadditur usus Illius aut actus, si subiciatur eidem

190

195

Debita materia, quam plebem dicimus esse. Quam quasi pastori committit episcopus uni. Nam certum certos ita pascere conuenit, ut sic Quisque sui possit pecoris cognoscere uultum. Solus ita proprius ligat absoluitque sacerdos. Sunt tamen et quidam, propriis quos equiperamus: Dum per se certum pastor locat officialem Aut de permissu sapientior eius aditur. Quisque tenetur ad hoc, dum se minus esse peritum Nouit. Sed gratis fiat. Proprioque fateri Pontifici poteris uel primati quoque, quando

179ss. cf. Decr. 2, 33, 3, 6, x.

180/183 cf. Ioh. 20, 225.

194 eius]

plebani gl. Ms.

178 se om. Se,, que V;

perque] siue Ms, seque Se,

Cui sit confitendum] oz. B C M;$& V1 Z;, Cui confitendum sit Ez M; V, 180 detur] decui illa M; Mj 179 prespiterijs M;,, prespiteris V; W Zi

retinenteO uelom.O remitteO 181sacra V, B, datur M; 183 stabit] stabit in M5M; siue] seu O supra Mi, quos Z, tamen om. B

hanc oz. $;

187 dicimus] dicius

B

habet hanc tamen M, S,

188 quam] quod M,, qua 5;

182 184

186 si om. Ms, se Se;

conmittet Ms Mg,

pastore Mio Se proprios M4 Mio _ 191 solius V; 190 pectoris MeSe; Se, ut] aut B Post ıgı Lit.: abluitque M,, soluitque S;, soluatque V,,absoluatque W Z; Cui possit fieri confessio extraordinaria Mio, De confessione extraordinario (!)

committitur $e,

189 certos certum

M;

certas Sa

Ms, De confessore extraordinario M,, De extraordinario confessore M;

192

sunt] sed O,si Z, ^ tamenet]etenim $e, — proprius Ms 192-203 0m. Mig locat pastor S, certum 072. $4 193 pro V; quos om. O, et quos Ms promissu Mss, permisso V,, promisso 194 $; locat proprium locat] additur O $e;, eius sapientior M, sapientia O $a V, B M4$2a Se, St esse om. Se,, omne Se, se om. Se, 195 quisquis $;, quis Z, auditur Sa 197 quoque]que M, — uel... quando] aut ecclesie 196 propriosque B 197a Archipresbitero (Archiepikathedralis Ms; Mi, O 5,54 $e, V; W Z; Mi; O $54 Se, V, W Z, M;.; quando quoque primati uel scopo M;Mg)

108 200

LIBER III, 4

Visitat ipse suos, uel fratribus, hoc speciale Ius quibus indulsit. Cessantibus omnibus istis Quere bonum doctum, quemcumque uelis, et honestum, Non tamen hereticum, bannitum scismaticumue,

Qui desperandi possent generare pericla Errorisue tibi sicut Iude Pharisei. Quinetiam si stringat ineuitabilis hore 205 Articulus, cuiuis, etiam layco, fatearis

210

215

Sicque satisfacias precepto. Non tamen ille Te ligat aut soluit, careat cum clauibus ipse. Nulla sed ut confessorem placitum tibi queras Consuetudo facit, nisi pastor iusserit illud. Qui si permittit, quidquid ualet, ille ualebit. Si presul permiserit hoc, in casibus illis Nil faciet, qui seruantur specialiter ipsi, Mandato siquidem numquam uenit in generali, In specie quod quis non creditur esse daturus. Pontifici tamen et supra generaliter omni Nec non prelatis exemptis omnibus infra Indulget canon, confessorem quod honestum

200s. cf. Floretus 4ox. M, V4, traditori gl. M,.

203 Iude| traditori Scarsiothi gl. Ms, perditoris g/. 212 ipsi] episcopo gl. S,

198 hic M, Mg spirituale Se, Post 198 tit.: De confessore eligendo Msg 199 ius] hiis M, 200 quantumque M; Mg uelis]uel M,O et] uel V, 201 scismaticumque M; 202 possunt M, pericula M; Se, 203 erroresue M, sicut] sicut et M, M, $a Se, Post 203 tit.: De confessione (confessore Ms) laycorum M; Ms, De confessione facienda layco Mio 205 et laycorum Mi, $e, cuiuis ... fatearis] cuius layco tu confitearis B confitearis Mi, O S,Z, 206 satisfaciens Se,, satisfacies BCM,,M; 31522. 25 tamen] tantum $, ille] illi Sz 207 aut soluit] absoluit Mg soluat M;, soluet V, cum] tamen M; Post 207 tit.: Quod nullus alterum eligat confessorem Mg 208 placidum Mj, M, O $; tibi placitum M5 Mg 209 nisi] hoc nisi M;M,, licet nisi W pastor iusserit] permittat tuus BC M, M M MeS, S, St V,W Z,, permittat tibi tuus M,, permittit tuus Mg istud Mis Mj; Sei Z, 210 qui] quod M; M,, quod ss. uel qui V, sic Mio $e promittit $e, quicquid Ez $e, ualet om. Sa, uelet MyoSe,

211si]cum Z,

premiserit e, permisit M;, commiserit M; Se,

M,VjiV, 212 faciat M; M, MsgMis My, 05,5: W Z,, facit C quia seruantur qui B seruant $, spiritualiter Se, 213 mandatum numquid M, ueni $, 214 speciali M, Mg quis] quisquis quis Z, creditur non M,, credit non Vi 215tamen]tantum M, ST 216 non] tamen Ez $a Se, V, Z; 217 que MM,

istis M, M; $e, W Mg, si et] ut

LIBER III, 4-5

109

Et bene discretum sibi quilibet eligat horum.

220

CAP. 5 Quomodo sit confitendum Ergo sacerdoti cum uis tua facta fateri, Contrito sic corde tuo reuerenter ad illum Accedas, secreta tue mentis uelut ipsi Pande deo nec stulta tuam uerecundia linguam Contineat. Dic tu culpas, ut iustificeris,

225

Sponte tuas. Melius est, ut modo confitearis Soli presbitero solus tua crimina, quam quod Tunc domino pateant et sanctis omnibus, ymmo Toti concilio totusque per hoc tibi mundus Exprobret contra stultos pugnans ibi. Nec te Prodis ita; scit solus eo deus ista sciente.

230

Sit confessio uerecunda Non tamen ut te depudeat uelut irreuerenti Ac infronito sis corde, quia pudor ivse Non modicum proprio releuat cruciamine culpam. Delictumque lauant lacrime, quod uoce fateri

219ss. cf. Floretus 3825s. 224 ut] Die Lesart einiger Handschriften: ut add. tu, ist, metrisch, auch möglich, d.h.: .. tuás méljüs Est ut tu. 230s. irreuerenti ac infronito| cf. Eccli. 23, 6. 218 discretum bene Mi;,$e,

sibi] tamen sibi Z;

eliget M;

Quomodo sit confitendum] om. B C M;S& V, Z;, Quando sit confitendum M;M«, Quomodo et quando (Quando et quomodo Mj) sit confitendum M4M;j;, Quomodo confitendum sit Ez M;O V, 219 dum Ez M, M; Mig M1 $5,864, V, V5 Z;

220

sic] sis $2 S: V,

corde om. O

221 ipse Se; 222neM,SaV, . stulte M;M&Se, tuas M, ut] nec 5; 224 sponte] sic sponte M; Mg ut tu C ErM; M;Mg Mi, 08,4$a St V, W Z,, tu ut M; tua] sic tua M;;, tu O

quot MioS, Se,

illam Mie $e

— tua M; 223tu] tuas] tua 5, ut] 225 solus] solis Mio

226 ymo M;,M4, 0 Seı

227

consilio M,,, conscilio Sa totus per hocque M3Se, hec Se; 228 exprobet M; $;, exprobriis V; multos M; M; Mg ibi] illius M; Mg nec] uel nec C S2 $2 W 229 proderis Z, eo om. M; MgSt, eo corr. sacerdote M, scienti $, Sit confessio

uerecunda] om. B C M; M; Mg53 Se, $t V; W Z,, Quod (Quod

om. M, M, Ms, ut O) confessio sit uerecunda M, M, Ms

M90, De proprietate

confessionis M; 230 te om. C, de te Mg pudeat te M;oSe 231 infroniti 5,, infrunito B, infronito corr. infrunito C sit MjoSe 232 medicum M; reuelat M,OS,Sa Se, Z,, reuelet M;, reuelat in marg. corr. releuat C, tollit ss. uel reuelat M, Vj certamine M;o Post 232 tit. : Vt sit lacrimosa O, Confessio sit lacrimosa M; M. Ms, Quod sit clamorosa M;o 233

delictum

M;M;M&W

fateris S,

quot $, quid M5, que M,1Se

uoce] ore O

IIO

LIBER III, 5

Est pudor, hoc quando pudibunda uoce fateris.

De confitentis obedientia Iudicioque sacerdotis deuotus obedi, Ad mortem pro quo patri — mortem crucis autem — Xpistus obediuit. De te nichil ergo reseruans Ipse tibi totum des illius in manibus te Vt medico parendo sibi. Si namque libenter, 240 Vt corpus redimas, ferrum patieris et ignes, Quanto plus maiora feres, ut ab ignibus illis Eripias animam, pretii que corpore pluris. Perfecte quem penitet, hec fert cuncta libenter. 235

Integra sit confessio Affectusque tuos operis probet istius ipsa 245 Integritas. Effunde tuum cor sicut aquam, ne In cordis maneat quid detestabile fundo! Pluribus haut etiam ductus tua probra pudore Diuide presbiteris: uni dic omnia! Totum Saluificans hominem nil aut totum tibi donat. Sit accusatoria 250 Accusa te, non alium, ne proditor huius

236s. cf. Phili. 2, 8.

234

om.

250 cf. Prou. 18, 17.

$5 V,

De confitentis

obedientia] om. C M, Ms M1; 5253 Se $e Vi, Obediens B Ez $5; V Z,, Confessio sit integra M,, Quod confessio sit obediens Mj, 235 sacerdoti B deuotus] debes deuotus M,,, totus O obedit Mg V,, obedis $7

236 pater M;O, patris $a V,

nichil] michi Mi, $e,

autem] ad quem M,, atque W

ergo nichil M;

240 patiaris BM, M,M;S,StVW 241 fers Mg, feras B ut] et M;

245 hic M, M5MeS,Se, Integra sit confessio]

ferre V,

238 in om. M,

237

239 medice Se;

ignem M; M, McM,, V, ignis Se, ab om. Se; 242 eripies Mj, O Sz

om. C En M; M; Ms M

$, $, Se $648: V, Z,, De con-

fessione integra $2, De confitendis (sic) obedientia M;, Quod sit integra M,,

Integra M, Ms, W Z, 244 effectusque Mj, Se, affectosque Mıı — tuus M; Operi Z, probat B Mj. M5 Ms M90 Se, St VW Zz, ista Mg 245

corde $;

quod M; M;o Se,

uni C$,

omnia] quasi Mj,

247 aut OS,

saluitans dic M,., saluificans dic Se,

249ab

tua om. BZ,

totum] quia totum C

nichil B C En Mj,

248 uni] sed

249 saluificans] tibi] et Moe,

Larga dei pietas ueniam non dimidiabit . Aut nichil aut totum te lacrimante dabit M; Sit accusatoria] om. C M, M, Ms My, O S, S, Se, St V; Z,, Quod sit accusatoria Mio, Confessio sit accusatoria M3, Accusat oria Ez Mi; MgS,W. 250 accusat

Sa

ne] nec OZ,

LIBER III, 5

III

Dicaris potius quam corrector tuus esse, Ni forsan sit tale scelus, quod oporteat illum Ostendi: puta, si matri male coniacuisti. Nam si defendis, deus hinc offenditur. Ac si 255

Agnoscis, deus ignoscit ; parcit, quia punis. Nil falsi penitus adiunge, uelut uidearis Hinc humilis: fieres sic, quod uitare uolebas. Sit nuda

Nominibus nudis etiam dic omnia siue Per notulas tales, per quas intelligat ille Plene, quantumuis sint turpes, ulceris ut sic

Perfecte tota sanies simul eiciatur. Omnis item sceleris tibi circumstantia debet Exponi, per quam peccati pena grauatur, Precipue per quam species mutabitur eius. 265

Sit frequens Consulo, quod dicas etiam tu probra frequenter; Nam quo pluribus hec dicis, tanto citiorem Inuenies ueniam, tibi dum confusio crescit,

254 cf. Eccli. 19, 9. 252 zelus $6Z7,Z; quod om. Z, oportet MW 253 matti si $, matre W male] luxuriando male O coniacuisti om. Se, 254 iam My — defendis] defendis te Sa, defenderis Mo Se hinc om. Mj, hic BC

defenditur OS$e, ^ ac]aut Sa que M;

uidearis uelud M;Mg ualebas M; M;Mj Sit nuda]

om.

257 hinc] hic Ez C MMeMi

O Mio, Sit nuda et frequens M;, Nuda V; dic etiam V, dic] sic Mg

M;

255 agnoscis] siagnoscis M;oSe;

Post 255 tit.: Quod confessio sit uera Mj;o, Vera

quos Mg

ipse M, $t V,

M; Ms

^ quia] 256

fiet M, Mg, fies En, fias M,0Seı

$55,656,$tV; Z,, Vt (Quod Mio) sit nuda M, Ms 258 nominibus] non omnibus siue] suam Mio Se; 259 per] quod per

per ... ille] oz. O

260 quamuis M,,

eiceatur uel eiciatur 261 perfecta O sit om. Mo $e, sicut O quam O scele262 item] ita M,Ms Mc Ms M;o O Se,, etenim Mi, Mg, eicietur M; 264 grauatur] grauatur eius Mjo $e 263 per] quod B ris] sterilis Se; speciem $, mutabitur species C M, MsS,Z,

Sit frequens] om. C M; M, Mg Mi $55, Sei Se,5tV, Z», Debet esse frequens 0, Frequens En M, MsSı W Zi, Quod sit frequens M;o, De audiendis confesMg M3) 0 Z, tua Mi.4M5 265 que corr. quot M;o, quot $, sione M; citiorem dicas B, dici $, hoc B OW 266 quo] quanto M; M; Mi, confusio] cum $t 267 inuenias Mg, inueniens $e; tanto M;Mg : consulo M;

II2

270°

LIBER III, 5-6

Que tibi — sicut ait sapiens — adducit honorem. Si non proponis omnes dimittere culpas Siue nequis, nichilominus has fatearis, ut ex hoc Te deus illustret citius, sis et magis aptus Ecclesieque satisfacias exinde statuto. Quando confitendum sit Que iubet, ut quouis fateatur uel semel anno Omnis homo, qui iam rationis contigit annos, Omnia presbitero proprio sua crimina solus, Viuus ab introitu templi ne proiciatur Cum reliquis tumuli non percepturus honorem.

280

285

CAP. 6 De audienda confessione Tu quoque, cui summi patris hanc sapientia clauem Atque potestatem tribuit, cum sic uenit ad te Confessurus homo peccati mole grauatus, Quantumcumque graui, non desperabis in illo De pietate dei, sed eum sibi compatiendo Suscipe clementer uerbisque monentibus illum Dulcibus alloquere spem promittendo salutis. Composito gestu sedeas illumque sedere

268 sapiens] Salomon ... Est confusio ducens ad honorem gl. Ms, Salomon ... Est confusio adducens gloriam gl. Ms (cf. Eccli. 4, 25). 278 clauem] cf. Mat. 16, 19. 268 sicut] sint B, sunt M,, sic sicut AK, sint sic S, Post 268 tit. : Quando uel quomodo sit confitendum M; Mg 269 si] sed O preponis $2 W omnem Ez M,M,OV, culpam. Ez M; Mi,OS,V, M. 270 nequis] nequis ex hoc M; Mc has] hec B En M,O V,, hic Z; fateat V, ut ex hoc om. M;M&W 272 ecclesie CS, . Satisfacies Se, Quando confitendum sit] om. B C ViZ,, Quando sit confitendum OW ] anno] in anno M, M3 Ms Mio Mj 5 Se iam M,MgW rationis] certos M, Mj,V, soli M4 MioSe, 276 uiuus] honore B

M, M M, Mc Ms Mio Ms, S, S, Se, Se, St 273 uel om. Mg semel uel M, St V, 2, 274 om. O rationis contingit B M, St 275 propria huius B 277 precepturus CW

De audienda

confessione] oz. C M, Se, ViZ,, De proprietatib us confessoris Mio Mi;, De circumstantiis obseruandis in confes sione M;, De audiendis (sic) confes

sionem Me, De confessione audienda $a W

278

cui om. M, MgZ, summis O Sapientiam $e, 280 homo om. B mole] mobile M,, male O 281 desperaris M, 282 pietati O 5; 285 mouentibus BC illum oz. Se, 284 dulciter M, St, dulcius M; Ms, dulci $a allicere $; permit

tendo M;

285 conpositoque V,

ullumque V,

LIBER III, 6

II3

Sic iubeas, faciem non aspicias mulieris,

Quando tibi loquitur, quia uentus ab hac uenit urens. Si cognoueris hanc, duodenis, presbiter, annis Depositus peregrinabis, si publica res est; 290 Postea claustreris. Quindenis presul obinde Annis peniteat; fit idem de fonte leuata. Sed mulier claustrum petat omnibus ipsa relictis. Semper curantis imitator sis medicique More merum superinfundas oleumque periti 295 Vulneribus crudis, dic uerba benigna gementi, Vt non desperet, tormenta minare proteruo, De uenia ne presumens cadat in grauiora. De inquirendis peccatis Singula rimare subtiliter, ut quasi clauis Sermo tuus possit culpas aperire latentes, 300 Quas etiam sepe qui fecit, non uidet ipse. Quippe manu sic sic obstetricante colubrum Educes tortum peccantis corde latentem. Nil tamen inquiras, generari scandala per quod Dicenti possint. Tantum generaliter omni 305 De culpa queras. Si sic inueneris illum In certo genere lapsum, procede parumper Eiusdem generis ad plus specialia; per que

12

287 uentus ... urens] Exod. 10,13 ; Iob 27,21 ; ler. 4,11. 18,17 ; Ezech. 17,10 r9, Habac. t, 9. 288 cognoueris] carnaliter gl. Me. 291... leuata] sc. muliere

cognita gl. M Ms, sc. si cognoscatur carnaliter gl. Mio. 295 uulneribus crudis] cf. Plin. Ep. 5, 16 ; Ou. Tr. 3, 11, 19. Pont. x, 5, 16 ;Prud. Apoth. 220 Peri. 5, 336.

300 colubrum|] i. dyabulum g/. Mio.

3005s. cf. Iob 26, 13.

286 si Se, faciem] speciem M; aspicies M;e; 287 quando] cum Mio Ses quia] quando B hoc M; uenit ab hac Mg 288 si] si tibi M, 290 presul] si presul Se, abinde CM; M& Mg M1 $i53 $a Se, St W 291 de fonte] deuote Z; lauata C Mjo$;$e 292 ipsa omnibus M; ipsa]

ista M,MgW,hiisO

— relicturisO

dens Ms, superinfundans M,W,

crudis] cordis Mg

—— 293semper]sed V; — 294superinfunsupra infundas M,,

297 non C St

oleique O

295

presumes CS,

De inquirendis peccatis] om. B C En M;,M; M; MM 10 M $5 8,86 $t V, Zi Z,, De inquisitione peccatorum M; Ms, De inquisitionibus peccatorum Mio,

De peccatis inquirendis O 299 suus M, reperire St, perire $e, latentem O 300 qui facit] que facit $e, fecit quia $7? — uidit M, 301 manus My sic sic] sic Myo, si sic Se; Mi MgV, tortum] coitum M;

obstetricantem O 302 educens peccante W, peccatis O cordis M;

Post 302 tit.: De inquirendis peccatis En 303 generali Mio $e; scandula BO que V,, quot S, 304 dicente $,, dicendi $7 possunt B M;$; procedas 306 genere certo B 305 iuuenis $, $, tantum] tamen O spiritualia Se; 307 plus ad MM „Sa V parum par M; Mi

II4

LIBER III, 6

Si forsan cecidit, uenias ad singula tandem, 310

Quis sit uel qualis uel cuius condicionis, Ordinis atque status. Peccata grauant ea, nempe Intererit multum, pauper si fecit an herus Maturusue, senex, iuuenis, puer aut adolescens, Clericus aut laycus, scius ignarusue, solutus

315

320

Coniugioue datus, mulier si fecerit an uir. Ex hiis sepe quidem licet huic, quod non licet illi, Et nulli licitum magis hunc, minus aggrauat illum. Quoque loco fecit, in sacro siue prophano, Cum quibus et per quos, an tractos siue trahentes, Et quotiens quoduis peccatum fecerit et si, Postquam penituit, culpam repetiuit eandem Vt canis ad uomitum rediens; magis hoc metuendum Omne quidem peius radice sua recidiuum; Cur scelus admisit, si temptatus fuit aut non Aut quantum, si lucrandi uel fraudis amore

Fecerit aut ludo; quando, si tempore festo Aut licito uel quo ius aut natura repugnat. Sunt tamen et uitia certis communia quedam Officiis, ita quod uix seiunguntur ab ipsis; De quibus ut queras sollerter oportet ab illis, 330 Officiis qui uersari noscuntur in ipsis. 325

309ss. cf. ANDRIEU II, p. 482s. 2, 22; vgl. III 871.

321 canis ... rediens] cf. Prou. 26, 1x ;II Petr.

308 ceciderit Mj; ueniat M; W, uenies Mj, 308ab Agrauat ordo locus peccata scientia tempus Etas condicio numerus mora Copia causa M; 309 sit uel] sit aut Mj, 310 atque] aut S, Se; grauent Mig ea om. A nempe] culpa M; 311 si fecit om. St fecit] fuit Myo heris B, heros C Ez M, M; Ms S,St VL V; Z, Z,, heres Mis, herilis M;o, hernus Se,,. heras Se; 312 maturus M;M,, maturus uel M,, 315 aut Jan M,OS,W, atque $e

scius] sciens

aut M4, 0 $6 Z;

M, M,oSeı

315 om. En

ignarus uel CM,

sepe oz. V,

314 fecit M

an]

quiddam En Sa Se, quidam

M,MgW hincC quod]|quoque Y ^ nonom.$, licetom. Zi ulli B 316 nulli] nulli est Z, 317 quoque] quocumque $e, quodque Z, 318 pertractos Z,, tractus B M; M&Ms Mj Se, V4, tracturus M;

quoties O fecit Sa et si] aut et si C, ac si M,Se, culpam] post culpam $e, 321adom.St ^ rediensom. O

319

320 post M; metuendi C

322 suum. M, Mg&W reditiuum M,, rediturum Z, 323 zelus Se, fuerit Se, aut] an Se, 324 uel] aut Se, 325 ludi Ms Mg Ms $6 si] se B 327 sunt] sic B et om. M, Ms, ad Myo 328 seiungitur $7, seiungatur 5e, seiungentur M, V, ad M,Mg illis M;$e, ^ 329 sollers

V,solliciter M; istis M,

^ ipsis MW

330 uersare Ms;Z;,

noscuntur in istis uersari Se,

noscuntur uersari M;

LIBER III, 6-7

IIS

Prelatis siquidem neglectio siue tyrannis Aut iniustitia uel dilapidatio rerum Sepe nocet. Proprior dolus est mercantibus et fraus, Ciuibus usure, concussio siue rapine 225 Militibus. Monachus raro ceu debet obedit Aut proprio caret, artifici deceptio seruit. Clericus in ludo, uenatu luxuriaque Sepius offendit mercatibus ac symonia,

Rusticus in decimis, furto peccat feriisque

340 Sic patet in reliquis, bene si perspexeris illa. CAP. 7 De penitentie iniunctione Hiis ita discussis cum plene uideris omnem Peccati speciem, cum circumstantia tota Nota tibi peccantis erit, prudenter eidem,

Que sibi conueniat, studeas adhibere medelam, 345

350

Diuersis utendo modis: huic leuibus, illi

Acribus occurras. Quedam sanantur acuto Corpora uix ferro, multis medicina salubris Herba fuit. Semper egroti respice uires, Siue quidem plectas aut ignoscas. Bene solum Illud ages, ex te quod uitam corrigat ille. Erige labentis animum! Fleuisse beatus Ambrosius legitur, sibi cum sua crimina quisquam Pandebat, sic ad lacrimas ut cogeret illum.

332 dilapidatio rerum] cf. C.- Tb. 4, 20.1. Ambr. 39 (PL 14, c. 43).

351ss. fleuisse ... illum] cf. Vit.

331 prelatis] illatis Se, neglectis Se, thyrannus B 535 proprior] propior Ez, proprium M,,, proprio C Sz, et proprie St, fraus prior Ms, fraus proprior Mg dolor $, est] et Ma Se St, estin M;M5Mg — et om. Se, Zi, aut B fraus om. Ms Mg 335 monachis B ceu corr. cui Mig 336 serui Se, 338 mercatibus M; MM; $,$Se, V, V; Zi aut My$6 Z,; sy-

moniam $; |

si bene Z,

339 furtu Ms

feriisque furto peccat Mio

340 sic] sed S,

prospexeris M5$2

De penitentie iniunctione]

om.

C M;$& ViZ»;, De iniunctione penitentie

. M, M4 M5 Me Ms Mio, Quomodo sacerdos debeat se habere in confitentem Mi, 341 hiis] sis M;, his Mj; omni $, 342 cum circumstantia] circum quoque stantia B — 344 quem Sa sibi om. Mg, bene Sz, si $e, sibi bene M,o 346 acribus om. Z,, illis M5 $2 345 senibus Se, medelum $a acerbus $e, medicisonantur Me, sanatur Mg 347 multis] quedam B

348 herba] arba Sz na] medela Se; plectes S, quidam MW MoS$6

Mg

349 siue] hinc semper om. M, aut] siue Mjo 350 agas Mj, eges

352 sibi] qui V, quod]quidem C — 351labentes $; — beatis Se, cogere Se, corrigeret 353 panderat M, Mg sua 07.$, | quisque Se,

MioSei

II6 355

LIBERIIL7

Proque suis culpis ad Xpistum funde precatus! Et sibi concedas, sit ut indulgentia queuis Profectura sibi, quisquis concesserit illam, Et mala, que suffert, et que bona perficit ipse, Cuncta loco pene sibi sint et causa salutis.

De penitentia infirmorum In nece precipue cum sufficit interiori 360

Penituisse modo, non emendatio debet Talibus imponi, sed tantum notificari, Sicut iura uolunt, morbi uiolentia tanta

Sit quamuis, ut, quod eger prius inde uolebat, Non possit modo sub presenti significare: 365 Tunc aliis, qui circumstant, credatur in hac re. Mensuras etenim uel tempora quis pietati Diuine ponat, opus eius que preit omne? Subiectosque suos tunc soluit quisque sacerdos A culpis et bannis, quantumcumque graues sint. 370

375

Hostia sacra datur hiis, nobiscum tumulantur: Si non sic tales fuerint in morte soluti,

Soluat adhuc illos, habuit qui soluere sanos. Talis enim pietas homini diuina, quod ipsum, Sincere si peniteat, nec temporis ullus Prepedit articulus, etiam si forte malorum Venerit ad summum, quia suscipit hinc redeuntem Ipsa libens statuique studet reparare priori. Cui si compleri nequit ordo satisfaciendi, Quantulacumque tamen quantumuis tempore paruo 354 perque B

precatus funde O

357 male M,, malo O VZ. 358 loca Se, Se, ut et Se,

356 perfectura O

et que] que M,M;, pena corr. pene B

quisquam Se,

— proficit M, Ms, perfecit sunt Ez

et] ut M; Mg VA,

De penitentia infirmorum] om. BCM, Mi Se, Vi, De infirmorum penitentia M;V,; 359 cum] tamen MgZ,, est.cum St sufficerit O interiora Se, 361 exponi B tantum] tamen O 362 uolunt] iubent $7 363 sit ... quod] sisit ut illud quod Ez ualebat M; 364 posset V, significari M;,

366 mensura B tempora] opera M; quis] quia $, $2 367 qui Z; preiit M;M;W, perit V, — omne]anteS? 369 pannis V; ^ etom.Z,;, et a M,St quantumque O sint] sic B, sunt Z, 371 sic] sunt Se, Z, fiunt $e

372 soluet M,, saluat $e,

qui] quos M; 374 si] quod Z,

ad hec Se,

habuit] huic Z,

373 hominum M, diuina] crimina M; quot $, non M; 375 articulos Se, etiam oz. O, et B

morte Se, 376 summam $e, hunc M,M3 VA, hec Sa, hic St 377 libet M; statuitque Se, reparari M; $, S, 378 quiBM,, complere BM,OW, suppleri Z, satisfacienti Mg 379 quantumlatumque B, quan-

tumcumque

Z,

quantouis M;,

tamen] quando M,, tantum

V,

quantumcumuis

B,

LIBER III, 7-8 380

117

Non sibi despicitur conuersio nec patietur, Huius ut exiguo pereat pro tempore merces.

De celanda confessione At summe caueas, ne cuiquam dicta reueles. Ymmo quasi non facta deus cum deleat illa, Tu quoque sic teneas, ut conformeris eidem. 385 Ius etiam uult hoc, peccata libentius ut sic Absque metu quiuis et simplicius fateatur. Non igitur uerbo prodas signoue fatentem Aut alio quocumque modo. Melioribus ac si 390

Consiliis egeas, inquiras cautius illa, Persona tacita; si contrafeceris, omni

Ordine priuatus claustrum truderis in artum.

CAP. 8

De satisfactione

Hic ubi transierit confessus rite secundam,

Tertia restat adhuc rem perfectura dieta. Et solet exterior hec emendatio dici, 305

Per quam iudicio peccator presbiterorum — Vt ualet — emendat scelerum delicta suorum. Nam qui sub numero, mensura ponderibusque Omnia disposuit, ductu rationis oportet, Vt suus offensor respondeat in tribus illi

382ss. ef. Derr..2,33,3,7,2: Meere 2 222 0 171 3%

380 patiatur Sr

388S..ct. Deer2, 33,3, 7,3.

392ss. cf.

3975s. cf. Sap. xz, 21; Heinr. v. Kalk. Theor. metr. 455.

381 ut om. V5, et

M40 Se,

De celanda confessione] om. BC M,M,M&M,,05,5,S65, 8t V, Z;, Quod sacerdos non reuelet confessionem Mj; 382 at] et C M; Ms Ms Mio M $;

cuiquam] tamquam Mi, reuelas C Z;, reuelás M; 383 ymo M; Ms MO cum deus $e S: cum] tamen M; doleat B, debeat M,$, 384 teneas] cautas O conformis corr. conformeris C 385 etiam] etenim M; hoc uult M, 386 queuis Me, quouis M; Se, simpliciter M.0Seı 387 signo C facientem M, Mie, fatente Z; 388 aut] non Se; alio quocumque] aliquocumque O, alio quoque 5,, aliquo 57 389 inquires M; $6, inquiris M; illas $, 391 clastrum Sa traderis M, De satisfactione] om. C M; Mj Se V; Z;, De satisfactione 392 hic] sic B M, MM; Mg Mjo 5, Se; V; W, est Mg

peccati M; Ms transierunt 7,

confalsus M; 393 adhuc] quod huc Se, — restet O, restant M; — profectura Ms, profactura M;, perfactura Me, perfectiua W, perfecta Mi; dietam M; Mg O, dietem Se, 394 om. Z; exterior] posterior Sa Z, hoc B, hic 5, sed Sa 395 medicio $e 396 ut] et V, emendet M; relicta B 397 qui] deus $e, 398 disponunt O 399 in] ut Mj; illis My}

313

LIBER III, 8

Atque satisfaciat pro quauis nocte, grabatum Dum lauat ipse suum. Tantumque dolet modo, quantum Delectatus erat, ut sic respondeat apte Culpe pena bonumque malo medicinaque morbo. Non tamen hec plene defectio temporis huius 405 Obseruare ualet, infinitus quia cum sit 400

Offensus, satis huic fieri sine fine deceret.

Ergo pius clemensque pater, cui parcere semper Est proprium, quemquam non iudicat, ymmo dat omne Iudicium nato, quem — cum sit homo — misereri 410 Cognata potius homini pietate decebit. Isque, magis leuis ad celos ascensus ut esset, Non per se modo de celis nos iudicat, ymmo Iuxta nos posuit in terris claustra polorum, Cum subdens hominem clemens homini ucluit, quod 415 Disceret ex sese quiuis aliis misereri, Quomodo deberet quasi causa tactus eadem. Nonnumquam culpis etiam permittit apertis Hos labi, quos sic aliis preponit, ut in se Exhibitam seruent in subiectos pietatem.

De fundamento satisfactionis 420 Supponant itaque, populi qui crimina curant,

Presbiteri quasi fundamenta satisfaciendi 400 grabatum] i. lectum uel conscientiam gl. Ma; vgl. Marc. 2, 4ss.; Ioh. 5, 8ss.

400 atque] quodque $e,

pro] per Mg

grauatum Sa Z,

401 tantum

M;Mg modo] nisi $e, non Se; 402 delectus Mj,0 si MV, 403 pene Se, bonumque oz. Sa, bonum AM,,0 medicina Mig M, Post 403 tt. : De difficultate satisfactionis (quo ad nos add. M; Ma) M, Ms My 405

plene]triabene $e, ^ 406huic]hicM, — fieriom. M, ^ decebitM;g Post 406 tit.: De facilitate satisfactionis (quo ad deum add. M, M4) M, Ms M,

407 pius] panis Se,

quamquam M; 410 cognato

assensus B

piusque clemens M,

cuius $54 W

iudica $, ymo M;.; Mj, O, imo Myo V, homini] omni Se, pietati Mio

ut] ad M;

412 nos] non M;

408

409 iudicio B V, 411 leuius M,

ymo M; MM; 0, imo

Mio 413terra Mo 414 hominem] homines M;, queCM,Se 415 disseret 5, quemuis Se, alii En M; Se, V,W Z, miseri C, miserere $, Z, 416 causas $, tactus causa C M; tactas $, easdem $, Post 416

Hit. :Quod confessor debet esse misericors in penitentia M;,, Quod confessores debent esse misericordes M; Mg 418 labii O sic]sisic M,

$6, seruant V,Z, De fundamento

M50$65 V; que M;

417 non umquam Sa aliis sic S, $a ut om. Mj

pietatem] proprietatem Mi, satisfactionis] om.

etiam] esse Se, 419 seruens

B C M,MjSe V\Z,, De satisfactione

420 supponat Se, $e, ita qui Mio curent M; 421 quasi] qui $5,

i

populi itaque M,

LIBER III, 8

IIQ

Quedam, preter que nulla ratione satisfit. Hec sunt: ut penitus culpa cessetur ab illa, Pro qua pena datur; nec enim medicamina prosunt

425 Vulneribus, dum causa mali ferrum latet intus; Nec minus ablata quod restituantur oportet, Peccatum quia non dimittitur, hoc nisi fiat.

De diuersa satisfactione Hinc medicamenta decet effectiua salutis Cautius apponi. Consideret ergo sacerdos, 430 Causa mali que sit, et ei contraria ponat: Scilicet elatis, ut in abiectis operum se Exponant studiis; nec uestimenta recusent Vilia, qui mundo placuerunt in pretiosis; Ieiunent, uigilent, sitiant, lasciuia carnis 435

Vt frigescat in hiis, petulantes atque gulosi; Parcere lesus, commotus mansuescere discat

Iracundus ; auaritie sectator egenos Colligat atque manus studeat mollire recuruas, Vt sic omne, quod in nobis seruiuit amori

440 Carnis et illecebris, modo conuertatur in usum

Iustitie castoque dei famuletur amori. Hunc quoque, qui ueniam sibi postulat illicitorum, A multis etiam licitis decet abstinuisse:

427 hoc] restitutio gl. M;. Floretus 40485.

430 contraria] vgl. III 138N. — 431ss. cf.

438 manus ... recuruas] Prud. Peri. 2, 242.

422 nulla] mala M; 424 possunt $5; 427 hec M; nisi fiat hoc Se,

—425 mali] malum M,., morbi Se,

De diuersa satisfactione (et modis satisfaciendi add. Ez)]om.

C M4 Mg

Mj $55,564 Vi Z;, Vt satisfactio fiat per opposita M; Ms, De diuersitate satisfactionis B 428 hic MjZ; medicamina MM;$e affectiua B, 432 exponat En MgO Sa 431 ut om. O, ue B 429 ego S, effecta O 433 recusant M5 TA, excuset Se,, recreant W nec om. Sa Se $e, 8: V7 filia B que Se, munda $, in] ut $, et Se speciosis 5; Se, 434 ieiunent] inminent V; M;5Mg Mio Mi; 05;

uigilent] et uigilent Vj sitiant] sciant B, sitient $5r 435 friescat B$, frigescant M; M,M;,MgMi, 436 lesus] leuius lesus M;, petulantis $, V|V,W Z,Z,, fregescat Se, egenus Se, auarior W 437 iracundiis B, iocundus Se, letus M; 439 seruiuit in nobis recuruas 072. Se, molire Mj, 438 maius M; uerta440 modo] non M;o amore /M;o, amari O nobis] uos V, Ay

tur

M, Ms amore

usus Mig M;M&M,.,

famulentur $e, M& Mio deo M5 441 om. St ueniam] uetitam B 442 qui oz. My

amari O

postulet Ms, postulant $e, $6

443a]adO

etiam]et B M;

obstinuisse

120

LIBER III, 8

Sic Dauid oblatas sitibundus respuit undas.

De penitentiis canonicis Et ne condigna sine pena transeat ullum 445 Iustitia dictante malum possitque medelam Pro morbo medicus certam dare spiritualis;

Iura iubent, omni septem peccator ut annis Peniteat pro mortali, ferias uel in illis

450

Seruans legitimas, quas dicunt iura secundam,

Quartam cum sexta, nostris ut quo sine culpa Pro culpis uendi uoluit Ihsus et crucifigi, Aptius ipse suas peccator tempore plangat, Offenso septem donorum spiritui quod 455 Rite reformetur reus atque reconcilietur. Quippe soror Moysi, lepra cum perfunderet illam, Precepto domini septem seiuncta diebus A castris post hec sanata reuertitur intus. Imponunt culpis etiam grauiora quibusdam, Vel quia per se sunt grauiores uel quia plus hiis Proni sunt homines; magis ut reuocentur ab ipsis, Emendant leuius etiam quasdam leuiores. Et licet has iuris dederit districtio penas, Nunc tamen has pia dispensatio presbiterorum 465 Ponit in arbitrio. Pensatis ergo sacerdos Predictis certam dabit unicuique medelam, L

450 secundam) feriam gl. En.

456ss. cf. Num. 12, 9-15.

444 allatas M,,, oblatus O, ablata Mg

sitibundas Se,

respuit corr.

despuit C, respicit O

De penitentiis (penitentia $4) canonicis] om. C M; M, Se; Z; 445 et] nec et ne] rite Se, 446 dictantem Mg malum] nullum M, poscitque M; O Z,, possit Z, 448 472-475 post 448 M; omni] enim M,,, omnis

M; oO

ut] aut B, et O

449 ferians Mg

illis] annis B C En M,M,Sa St W Z,

450 quas] in quas Se, dicunt] dent Sz sextam $e, 452uendiom.B etom.Mg

iure V, 451 quarta M, crucifixiW 453 suis M;

454 offensa M, spirituique O que C M; M; Ms Mj, 5& Z5, quid O 455 rite] quod rite V; reconformetur B, conformetur Mg O $, $5 Sa Se, St 456 sororum C lepra om. Z, profundit Se, perfundit $,, perfundetur O, profunderet B En M; Me Mg Mj, $4 W. ipsam M,,, illa M40 S, Sa Z, 457 semota Mj, 459 conponunt B, inposuit C etiam culpis M; etiam]esset Se, 460 uel] ut S, quia om. Se; perom.B hiis]hinc @ 461 magis om. Mj ab] in $, istis S, 462 conmendant C, emendat M, M; MioSa Se St W Z, quosdam M,ı meliores 55. leuiores $7 Post 462 tit. : Que penitentie arbitrarie sint Ms, Quod penitentie nunc sunt arbitrarie M, 463 distinctio C MgSt, discretio Mig 464 tamen om. M; 465 ponis M, pensatis] presit pensatis M,, pensantis Se, 466 dabit] ponit M4 Mio

LIBER III, 8

I2I

Vt data desursum discretio suaserit illi. Plusque ualet quam temporis hic mensura doloris. Attamen has ut norit oportet quisque sacerdos, 470 Possit ut hinc animi motum disponere circa Quemque sui, cor uel gemitus ut uiderit eius. Non erit ergo nimis durus nimiumue remissus, Sed medium teneat. In quo si forsan oportet Errari, magis excessus pietatis in illo 475 Quam nimii defensatur censura rigoris. De falsa penitentia Iura monent itaque pastores presbiterosque, Ne falli falsis emendis simpliciorum Corda sinant falsasque uocent, que non ita fiunt, 480

Ius ut habet: dum quis dimissa negotia siue Militiam repetit, dum confessor suus illi Hec interdixit, uel talia sunt, sine culpa

Que fieri nequeunt, uel dum mansurus in uno De reliquis agit hanc uel contra iustitiam, si Arma gerat uel negligat iniunctam sibi penam.

476ss. cf. Decr. 2, 33, 3, 5, 2-4.

467 swaserat

M; $,, swadeat W

norit ut M;

ut post oportet

hanc $e, modum Z2 uel cor M; M3

448 M; $1

C

erit] tamen M, 473

sed] nec

B

magis] semper magis C nimium $e,

468 plus V; V,

469 ut om. M, MgS;

nouerit M;

470 possint S7

certa Mijo$e 471 uel] sed MjSaSzV,W genitus B C ut oz. Mj, O Z; 472 47247 5post

nimis]nimis hiis M; modum

$,

— nimiumque Ms, nimium

in] siue S;

pietatis excessus S,

474 errare M;Se, S, Sa, 475 nimis Mj90

defendatur $4, defensantur Z,, defensator M;

recensura Se;

BC M;M,MnSSa ViZ;, De De falsa penitentia] om. 476 mouent precauenda M; Ms, Per quid satisfiat 5; 478 sinat S, suppliciorum $7 477 falli] falsi Mg uocant B C En M, M4 M; quoque M,, falsaque $$; V, fiant M4MgS,St V, X ita qui 9 S£ V$VS Z,25 480 recipit ss. repetit 57 479 dimissa om. W ita M, Mg

falsa penitentia B C, manent My falsasque] falsas Me Mo M41 S1-3 $e fiunt] cum fiunt 481 interduxit

M;

482 quem My

nequeunt fieri B

uel] uel si M; 484 gerit Z; hac Mj pena B sibi om. $, B Mis $

483 relinquis Se; neglegat M;

ait M; iniuncta

122

LIBER III, 9

cAP. 9 Per quid satisfiat 485 Plurima sunt igitur uirtutum que uitiorum Emendant opera. Tria precipue tamen hec sunt, Ad que non dure certa ratione reduci

490

495

Cetera cuncta ualent, ut qui re, corde uel ore Offendit dominum, tribuat, ieiunet et oret, Possit ut infelix trinarius ille retundi,

Quo uetus hostis agit in nostre dampna salutis, Dum per auaritie prerupta uel ambitionis Deicit incautos seueque libidinis estum. Hanc dans, hanc orans, ieiunans deprimis istam. Consueto sic more malos abolebimus actus;

Punit ieiunans, redimit dans, supplicat orans. Sic sic de propriis pro posse satisfacis illi Qui dedit ipsa bonis; tribuens das exteriora, Corpus ieiunans, animam dum sedulus oras. 500 Sed pertractandum puto latius inde parumper. De elemosina

Cum defles igitur in crimina te cecidisse,

Disputat ante deum supplex elemosina pro te, Letus dum facis hanc redimens peccata per illam,

489 tribuat] elemosinam gl. En tribuat ... oret] cf. Conc. Trid. sess. VI, cap. 14 :satisfactionem per jejunia, elemosynas, orationes ; Tob. x2, 8. 501ss. cf. Decr. 2, 14, 5, 7 ; Floretus 6345s.

Per quid satisfiat] om. C M;Se Z,, De elemosina M;, De falsa penitentia 5;,

Quid sit satisfactio M,00, De speciebus satisfactionum M, Per quid homo

(homo om. Se,) satisfaciat Ms Mg Se;, Per quid satisfaciat homo M, Ms, Per quid satisfaciant $4 V 485 plura M; igitur] sibi V, que] quoque M,,, qui V;,quem $, 486 conmendant B, emendat M;,$, sunt hec Mj 487 ad que] atque B certa] sed certa M; 488 re] ue M; corde re M; 489 offendat B, offendi V; tribuet M;O St, tribuas V; et] uel M; 490 ut om. Se, ternarius M; Ms.; MioSe reddendi M,, retendi M,, recondi Mj, 491 agat $j'

nostra Ms

492 preruptura Mg

493 deiecit M, O W,

decipit $e, — seueque]se V,, seui M,, seuisque $e;, seue Ms Mg Mg $, St estu M5MgZ; 494 ieiuna St, ieiunis M, deprimit B M, Mg 495 consuetus M3 sic] que M, Mg more] in ore O obolebimus M, W, aboleuimus M; Se, V,, ambolebimus O, oboleuimus $2 496 suplicans O 497 sic sic]

si sic B $,, sed sic M, Mi $a Se,StZ, pro om. V, posce $a satis V,, satisfacit Z, 498 que CM M, Mio ipsa om. $t, ipse B Mi50Se, . dans corr. das C, dans Mj,Mq V, 499 anima Sr orans M; $; V, Z,, oras ora Mi 500 sed] sic M; Sa pertractante W peto V — lautius O, laycus inde om. Mg V;Z,

De elemosina] om. C M; M, Mj, S5, De fructibus elemosine M,M;

dum Mg

recidisse $,

503 cum M;

502 disputet Mg

redimis M;Se, V,, redimes O

simplex M;

501

pro] per B

peccata om. M,

LIBER III, 9 505

510

515

520

525

I23

Que sic extinguuntur ab hac, uelut ignis ab unda, Intercessoresque per hanc tibi multiplicabis. Spes specialis enim seu confidentia summum Hec est ante deum cunctis facientibus illam. Ex iusto sed ut hec elemosina fiat oportet! Nam qui de spoliis facit illam siue rapinis, Natum conspectus quasi uictimat ante paternos. Et si largiflua datrix tibi diuitiarum Arrisit fortuna manu, generaliter ex hoc Omni te tribuas pro Xpisti laude petenti, Dum tamen indigeat. Quia pauperibus miserendum Est, non diuitibus; rem perdit, qui dat habenti. Nam licet iniustus sit, cui das, est tamen ille

Iustus, pro quo das; nisi sit, qui propterea se Seruet in illicitis: huic tollitur esurienti Vtilius panis, quam si frangatur eidem, Peccatis ut seductus consentiat ipse. Atque superuacue mentem non mordeat ista Sollicitudo tuam, quis sit uel qualis egenus: Da cunctis, lateat nescis ubi Xpistus in illis! Si fortuna deest, non desit plena uoluntas: Vt, si non possis, cupias tamen omnibus ultra

Vires prodesse; facias, quantum potes ergo, Diuitibus ditum donis quia preualuere Teste minuta Ihsu duo, que paupercula misit. Y mmo calix gelide ualet huic qui plus nequit unde.

508ss. cf. Decr. 2, 14, 5, rx. 512 arrisit fortuna] cf. Petr. 133, 3, x2. 514 cf. Floretus 644. 524 cf. Floretus 5368. 528'cE- Marc. 12, 42: Luc. 21, >.

504 extinguantur $,

ab hac om. O

unda] aqua M,O, una $,

ignis ab] ignis O, ignis abluit C $2

506 confidentiam $e

summa M,

507

estom. MsM&g Post 507 tit.: De necessitate et de forma elemosine M;, Ex quo fieri debeat elemosina M, Ms 508 elemosina] talia M; flet M, 509 illam] illis M; 510 conspectum O, despectus V; ^ patrinos M;, patronos S,

Post 510 tit.: Quod nulli petenti elemosina est deneganda M; Ma

S5llet]

aut Mio 513 laude Xpisti M; potenti Se, 514 miserendum Ez M; M4,M;Mgs Ms Mj1 5$, $e, V, Z, Z,, miserandum cett. 516sisB,siSt estom. M;, et MsaSz, at S, 517 sit om. M; Mg qui om. M;Z, propter aut O, preterea V; 518inom.M$,MgOS,S,W licitis V; esuriendi O 520 ut] ne MioSe& consentiet M; M;, consensi atque St, assentiat Mg, 521 non] non cor M,oSeı, nec Mg illa M, M; 522 tua Mg 525 dat M0 $, nescis lateat Ez M1 OZ; nescit $7 ubi] ut B M, Ms Sa Se, $e,StW Xpistus] quod M; 524 desit non O uoluptas Mi, 525 poscis Mg,

528 testa B ergo potes Ms Mg 526 facies MgS;, sanas Sa possit Se; ymo 529 om. My duo] domino M, M; Ihsu om. Z,, Ihsum S7 nequit unde] dare nequit M,, dare plus qui MgSe; M;MgO, imo Mio nequam O

124

- LIBER III, 9

539

Nec quantum des, sed ex quanto, ponderat is, qui Omnia sub numero, mensura, pondere ponit.

535

Vtque magis spargi tua sic elemosina large Possit et utilius, ipsam sub pondere ponas. Ignotis notos prefer consanguineosque Externis, tamen hiis cunctis prepone parentes; Vilibus ingenuos, magis hos, uerecundia si quos Mendicare uetat, aut hos, quos fecit egenos Non uitio fortuna suo. Sed in hiis tribuatur Plus, qui plus egeat, et iustum prefer iniquo.

Cui debeat dari elemosina

540 Nam si debetur cunctis miseratio, iusto Amplius, expertem fidei postpone fideli Hereticum uel scismaticum. Sed si quis in istis 54

u

Indiget ad mortem, tunc pasce fame morientem. Sı non paueris hunc, occidere diceris illum; Precipue si forte malum te senseris esse, Propterea tua distribuens, ut iustificeris: Tunc manibus conclusa tuis elemosina sudet,

Donec reppereris iustum, cui des, prece cuius Inuenias ueniam, quam non tua uita meretur.

959

Quot sint species elemosine Non solum tamen hanc, qui potum dat sitienti,

531. cf. III 398s.N.

550ss. cf. Mat. 25, 35-40.

530 nec] non C M; M& Mio Mj Se, V, Mig V; 551 ponit] ponte B, claudit M;

des om. Se, das M, Mg

is] hiis :

Cui debeat dari elemosina] om. C M; My, Se, V,Z; Cui detur elemosina En M,OSe;V,Z,, Qui debeat dare elemosina (sic) B, Quibus sit elemosina danda M;o, Cui danda sit elemosina M, Mg 532 utque BC MJ MO S V,,

atque ceit. spergi B M, 533 et] et ut $7 utiliter M; Mg ipsum $e, sub] se Se, sub pondere ] se ponere M; penas Mig 534 ignotos OS, notis $; 556 ingenios M; Mg has O 538 fortunam O 539

egeant Sa

prefer] pre B, prefert S,

540 iustus O

541 experte

O,

expartem V, 542 sed om. S, in istis] iustis M;,inillis Mg — 543 indigeat Mg$ $a W morienti V, 544 si] sed O, sic Z, 545 disceris S, 546 preterea M,M;O distribuas M, Ms, distribues Mj ut] ut tu M; 547 tunc] tunc in C, sunt Se, conclusa] cum clausa M, tuis] cuius M, studet O 548 reperies B M,, repereris C M; M, MO S, $, Se, VL V,W Z, Z5, repperis M; S, reperis Ms M, $e, reperiris Mio 549 invenies En M,

M;Mı,5SaW

tua non M,

veretur O

Quot sint (sunt Sa, om. En) species elemosine] om. BC MM&,M, ,0 $5635: ViZ, De diuersis (diuersis om. Mio) speciebus elemosine M4 Mio 550 tamen solum M; qui om. M,Mg;W sitientem M;

LIBER III, 9

125

Qui nudum uestit; qui tectum dat peregrino Aut qui defunctum sepelit, qui uisitat egrum, Carcere solatur clausum, cibat esurientem, Dicetur facere, sed et is, qui dat rogitanti 259

Offensus ueniam, qui uerbere corripit hunc, quem Debet corrigere uel re quacumque cohercet, Inuitis cum prestari bona multa sciamus, Quique deum rogitat, ut fratris crimina soluat, Ignorantem qui docet errantemue reducit.

560 Omnibus

hiis elemosina fit, miseratio cum sit.

Cui prosit elemosina Sed sane caueas, ne crimina sic redimenda

Cottidie tua forte putes, quasi talia fiant Propterea licite. Mutanda quidem tua uita In melius tibi primitus est, deus inde rogandus, 565 Vt propter tua dona tibi de preteritis iam

570

Parcat peccatis: primum respexit ad Abel, Hinc sua dona deus, fratrem cum munere spernens. Ergo si cupias, elemosina quod tua recto Ordine procedat et iusto, primitus a te Debes incipere, quia, cum sit opus miserendi, Hac anime miserere tue, ne sis miserator

In socios frustra, sed te crudelis in ipsum: Vt possint domino tua sic benefacta placere, Cum placeas prius ipse sibi, sine cuius amore

566s. cf. Gen. 4, 4. 551peregrinis M,S,, peregrinum O, peregrina Sa 554 ante 551 My et M;jMg, ei O, in Mj is] hiis MM; 555 qui] qui dat M,0Seı corrigit Mio Se, 556 cohercent M; 557 inuitus BZ, prestare En M414M5 Ms Ms Mio Mj $ Sa Sea St V, V,W Z, bona] beneficia B bona cum prestari 5; cum om. O, uel Mj, 559 qui om. $t, que M,O 560 fit elemosina Mg om.

Cui prosit elemosina] om.

B C M; Mj, 0 Se Se, V; Z, 561 ne] nec O sic] sed M,, sint $a 562 tua om. M4 Ma M 10 Se St forte tua M; M;W quasi] quia C 565 preterea B MjV; mutandam B, mutandus O, mutando M; quidam Mg tua quidem M; tua] sit tua M, 564 tibi om. V; rogandus] rogandus est Z, 565 dona tua M, de om. M4, quod de 5 566 parat S; respexit] se spexit B, prospexit M;W 567 spernens] spreuit B 568 elemosinam Se; recta Mg 570 debet Mg quia om. MsM&W miserandi M; O Z, 571 ac MsgS V; 572

ipsum in M,

573 possunt $e, W, possit $j, postsint $a

sic om. My tua Mg placeas] conplaceas M;

facta M, Mg sibi] sic M, Mg

tuaom.B

sic

M; Se 574 cum] ut M;o

cum

126 575

580

LIBER III, 9-10

Si fiant bona, mortua sunt; proprium quia corpus Tradideris licet in flammas linguisque loquaris Angelicis, etiam tua quamuis omnia dones Pauperibus, — careas et amore: nichil tibi prodest.

De bonis operibus peccatorum Non tamen idcirco peccati mole grauatus Prorsus inutiliter tibi sic operaberis hec et Cetera, de genere que dicimus esse bonorum. Nam deus hinc citius inter mala multa boni non Immemor ullius dignabitur ad bona mentem Illustrare tuam. Tolerabiliorque gehenne

585 Pena tibi fiet, si forsan ita moriaris,

Vitaque maioris erit hec tibi prosperitatis. Clemens quippe deus etiam bona diligit illa, Que, licet in peccante, tamen plantasse probatur.

CAP. 10 590

De. ieiunio

De culpis quoque per ieiunia casta satisfit, Per que fit peccatricis tribulatio carnis. Rite satisfaciens homo dum punitur in hoc, in Quo peccauit, ut ad ueniam caro trita reducat,

576ss. cf. I Cor. 13, 1-3. 579 peccati ... grauatus) III 280. edificasse g/. M;. 5895s. cf. Decr. 5, 5, 23.25.

588 plantasse]

575 fiat S, quia] que M; V; 576 flamma B lingwis et O 5757 etiam om. M, Vi, et M, tua om. Mio $, $e, quamuis omnia dones] dones quamuis omnia bona M;joSe, 578 careas] si careas En Mq,0 $5 Sa et om.

MM;

nil St

tibi nichil M;

De bonis operibus peccatorum] om.

B C M;MaVAZ,

579 peccata $6,

peccatis Sa gratus $ 580 operabis 5; Sa et om. Mio Se 582 huic (e X1n9$7 inter ... non] non boni inter mala multa M5Mg mala] bona Mg boni] bona $e 583 ullus B, illius M; M;O $,Sa IW 584 iehenne BM, Mio Mi S, $e, V, 585 fet tibi Sr fiat M; forsitan S; moraris B, morieris O, melioris $7 586 hic M4M;,Z, 586a Mortua non surgunt

sed mortificata resurgunt M; placasse M; Mg Sa

587 etiam] tibi O

probantur C M; M,

588 tamen oz. W

M;0 8,5,5a $e W

De ieiunio] om. B C M,Se, V, Z,, De ieiuniis M58, Se, De ieiunio que est secunda pars satisfactionis M; Ms, De secunda Specie satisfact ionis sc. de ieiunio Mj 590 pre M; fit om. B peccatricis fit M, M4 Mio tribulatio peccatricis Se, 591 satisfacies M; in hoc in om. M hoc in] hoc M4M;; 592 quo] in quo Ms, qua Mi, ut 07. Ms, Mg uenia O tria] certa M4M M;; O Se, tritam V, reducatur V,

LIBER III, 1o

595

EN

7

Ad culpam que leta trahit, fit sic holocaustum Totus homo totum domino se sacrificando. Sed rationis ut hec frenum moderetur oportet, Ne, si continua nimiumue diutina fiant,

600

605

610

Spiritus intereat, meditatio prepediatur. Proderit ergo nichil bidui ieiunia ferre Aut tridui, que sumpta nimis post obruit esca. Sintque tibi potius ieiunia cottidiana Sitque refectio non satians omnino, sed escam Esuriens capias et citra tedia sistas, Vt sic naturam sumptus sub pondere pastus Subleuet inque sua uitium radice dometur. Sic caro ieiunet, ut mens uirtute redundet. Numquid enim dominus probat hec ieiunia nostrum Vt circumtorquere caput, pietatis opus cui Carius est, modice quia corporis utilitatis Est exercitium, pietas sed ad omnia prodest! Hiisseruata modis penarum debita soluunt Corporis et penitus reprimunt ieiunia pestes Et cunctis hominem totum uirtutibus aptant. Hiis Daniel secreta dei mysteria rimans Inuictos etiam legitur uicisse leones;

598ss. cf. Decr. 3, 5, 18-20. cf. Dan. 6, 23. 593trahis O— dum M; Mg

Z,

sic]si M4. 595 hoc

fitsic$e,

Mo M5 $

596 ne] non $7, ni M; nimium

609 pietas ... prodest] cf. TTim. 4,8.

M,, nimiumque

— 6183s.

— 594se]sic M;Mg — sacrifican-

freno Mio

moderatur V, mordetur si] sicut M; Me, sic $7 V; continuata M; $e

Ms, nimium si M;

diutina fiant] post obluit

esca M; fiat Sa 597 597-599 om. M, intereant Mg, intererat $5, intereatur Se; Post 597 tit.: De qualitate ieiunii M4M;;, De modo ieiunandi Mio 598 bidui om. Z,, biduo Mj; ferre] cottidiana B, ferri Mi, 599 599-600 om. B.

O $a M; Meg

aut] atque Ez M; Ma M3,$; $ $a

sicque Z, ieiuna M4 601 om. O citra] certa O 604 donetur Mj,

605a-d

obrubuit $;

600 om.

602 cupias M; M40, capies

Que cum mortali bona fiunt dant bona terre Cor faciunt abile minuunt tormenta ; cf.

IV Reg. 25, 15s., Greg.-M. Reg. past. 3, 19 (PL 77, c. 8x).

De incendiariis] oz. B C Mj M; Mj, 2344 2344-2345 om. MM, est] et M; incessor M;, inde censor Se, igne om. Mj 2345 propria $7 uelom.$e, ^ quiiubet] quibus C iubet oz. Z, 2346 ipsum En M4 M; Ms V, 2347 ac] sed et Mi; $a Vi, et M,, aut StZ, 2348 redeat M,

iureque M; M;, iuret Mj, postea M; Mg peniteatur C

ignem om: Se; 2349 post] uel post M,,, 2550ac]aut , — 2351 iudicio] iudicem B

te mittere] remittere B M; M; Ms, W, committere V,, te dimittere Z5, dimittere MO Sa St Vi 2352 proprias M, propriis B M4M;O Se, denuntiet M,$ ZZ, 2353 bannit O solus] et solus Mj;, solum W papa oz. M;

De peccato gule] om. B C M4 M; Mj, $e; Z;, De gula M, M;, De incendariis

peccato gule $, 2354 potum] ponit B, potest C, potius O absque om. O 2355 cibo Mj; — primum M, Ms 2556 lege M; 2357 refrenatur Se, crimina] mala $a St V, legisse Mg

2358 spiritualiter M; M,

2359 fregisse om. O,

De ebrietate] om. BCM;M,M;, Mj Se, De speciali modo gule $2 Vj 2360 precipue corr. precipueque $;, precipue M;OS,Sa V,W 2361

qua $;

quisque O

se] sed O

LIBER IV, 28

287

Prudentes etiam facit hec errare, cor aufert.

Clericus ergo malum qui non uitauerit istud, Verbere castigetur, ei si sit minor ordo; 2365 Per mensem reliquis communio sacra negetur. Et qui legitime monitus desistere non uult, Prebenda penitus priuabitur officioque. Incurrit tamen hanc homo nescius ebrietatem Sepe, meri nota cui non est uis. Ita factum 2379 Creditur esse Noe. Fierique potest sine labe. At qui se potare sciens nimis ebrietatem Inde sequi nescit, cum non expertus eam sit, Dicimus hoc uenie. Sed eum, qui nouit utrumque, Nil excusat in hac. Sed eo dampnabilius fit, 2375 Quo magis assidue; peccare fatebimur illum. De usw uini et ciborum

Sed quoniam natura cibo potuque carere Non ualet, in quibus est sua delectatio semper,

2380

Vtitur hiis sapiens, ut sustentetur in illis, — Non uiuens ut edat, sed edens ut uiuere possit. Et tempus seruatur ei, mensura modusque, Pensata proprii iuxta quod congruit ipsi Condicione status, nature, nobilitatis

Et moris. Nec enim uictu compellitur uti Diues egenorum, pro consuetudinis usu 2385 Iste sue commedat alioque modo doleat se

2369s. cf. Gen. 9, 2r.

2362 prudentem St

facit etiam Z,

hoc B, hic C W

2362a Exilium

mentis ignemque libidinis infert En M; 2363 uitauerat $, illud M;;0 2364 castretur M; si om. Zi minor] mitior Ez 2365 per] in O mensam M; 2368hunc$e, nesciens M, 2369 uis]iusEn factum om. Z, | 2370esse]ita O fertqueM; labe]culpa Mi; 2371 At qui uim nouit uini tamen ebrietatem Ez M4M3

cum nonexpertuseam sit Se, ^ qui]siSe, inde

..

nescit] non

putat

inde

se ... ebrietatem] sequi nescit

nimis]nimisinSt

sequi Ez M4 Mi;

— 2372 om. Se;

nescit sequi CM,

nouerit eum om. Z; 2373 2373-2374 om. My experte M; 2374 dampnificabilius Ms, dampnabilis B.M; M5 Mj; O Sa Se; $e, Vi

OÖ

BCM;M,M; De usu uini et ciborum (cibariorum Ez M,Mg&W)] om. 2377 M3; $e, De usu cibi et potus M, Ms Z;, De usu alimentorum M,4M;, in] ab C M, M; sustinetur Z, 2378 hiis] in hiis Se; est] non est M; 2380 seruetur M, Sa 5? V, — mensurasque [0) 2379 sed]sedetSe, Mg V; 2383 moris corr. mori Ms, quod] que Mi;, quid O 2381 pensati W 2385 sua En uti M; 2584 conswetudine O enim om. Mj, mori Mg

modo] nisi O

deleatur M;

se om. B

288

2390

LIBER IV, 28

Viuere non posse. Vescatur ita pretiosis, Vt non egrotet, inopique superflua donet. Accipiatur idem de quolibet, officii quem Lege sui laute plus uiuere quomodocumque Congruit, utentem quasi non utatur eodem. Moribus et quiuis homo se conformet eorum,

2395

2400

Inter quos uiuit, hii ne sibi scandala gignant Inde, uel hiis ipse uel ypocrita ne uideatur. Vitet, quod uitant alii, sumatque, quod illi. Non fugienda quidem taraquam mala dicimus ulla Facta dei. Recte que si quis percipit, ut quod Inde deo grates referat, non uituperatur, Hereticus cum sit, tamquam mala qui fugit hec, ut Pythagoras, cunctis animalibus abstinuit qui Tamquam homine et uentri indulsit non omne legumen. De diuersis peccatis gule Peccat in hiis stultus, uel quando preuenit horam Mane deum uenerando suum, sed ue tibi terra,

Cuius mane uorat princeps, puer inde uocandus, — Vel laute nimis exornat sua prandia, quando 2405 Regia pompa dapum ueniens immilitat auro. In baratro culpam diues sepelitur ob istam. Vel quando nimis accipitur gula, cum sibi totos 2390 cf. I Cor. 7, 3x.

2399s. Iuu. 15, 1735.

2405 regia pompa] Prud. Peri. x2, 47-

...natum] Iuu. ı, 1408.

2402s. cf. Eccle. ro, 16.

2406 cf. Luc. 16, 22.

2407s. gula

2387 inopi B, inopisque M;, inopi sed Mj, donat M, M; M; O Sa Se, V, 2388 officium Z, quem] quomodo $e; 2389 sue M, M,,, sua Se;, siue [0) late M, M, S, $5 Sa St V, Z, 2392 ne] se M; sibi oz. S, scandala sibi Mi;; scandula O V, gingnent M; M; MO, fingant Z, 2393 hiis] is Mg Zi 2394 uitat I quot $, uitent B M, O Sa Se; $t V, Z,, uincant M; summat M; quot $, Post 2394 tit. ; De discernentibus cibos M, M5, De detestantibus certos cibos M, Mg 2395 quidam $, nulla Mg 2396 recte Post quis Mg

$t

ut] uel M;

que 072. $;, qui Mj,

2397 deo om. Mg

precepit B, precipit M,, perceperit

non] unde B

uituperetur Mi, Se, 2398 qui mala B ut hec $, 2400 tamquam] tamquam ab C M, M, $a Se, VW hominem MM, et om. $e, uenter B M, indulsit uentri Mg condulsit M; M, omne] esse Ms

De diuersis peccatis gule] om. B C Ez M5; M, M; $e; Z; 2401 peccet M; his Mj; peruenit M; 2402 sed] que B, ne O ue sed M, Mg ue tibi] uenter $e, sibi O — 2403 puer inde uocandus] erit illa beata M4 M;; 2403a Cuius rite suo reficit se tempore rector M4M; 2404 late M3; Mi $a Vi nimis] nimis quod En M, M; M, Sa VW 2405 regina W dapum] dampnum B M; M; ueniens] ferens Se; auro]auB 2406 in] sub M, culpaO istaO 2407 cum] dum M, totos] cocos M;

LIBER IV, 28-29

2410

289

Ponit apros, animal propter conuiuia natum, Iudicium per quod solet euerti rationis. Huncque commessantem Paulus uocat, ebrietati Hoc scelus annumerans. Nimio uel quando petuntur Communes ardore cibi, cum fertur ad illos

Importunus homo quasi queuis bestia, cuius Ventris ad explendam satagit mens tota lacunam. 2415

Sed ratio iubet, ut sumantur sic alimenta Vt medicamenta, quia non cibus ipse, sed usus

Vituperatur in hiis. Melius nam piscibus esset More Ihsu uesci quam lenticula uelut Esau. Vel quando nimis affectu parat hos studioso 2420 Ingluuies gustus elementa ber omnia querens Numquam animo pretiis obstantibus, optima queque Stiuarum pelagique worans. Honor est apud illam Nosse, lepus quo gestu, quo gallina secetur. CAP. 29

De acidia

Segnities acide uocitatur inhertia mentis 2425 Ad bona nulla uigil, bona cui res omnis acescit. Hec si nos retrahat ab eo, cui iure tenemur

2410 cf. Gal. 5, 21; Rom. 13, 13. Gen. 25, 34; Mat. 14,17

2414 cf. Prud. Cath. 9, 63.

15, 36; Marc. 6, 41; Ioh. 2z, rx.

2418 cf.

24208. ingluuies ...

obstantibus] Iuu. xz, 14s. (ingluuies] interea Iuu.; querunt Iuu.).

135 : Optima siluarum interea pelagique uorabit. lepores et quo gallina secetur.

2408 animal] uel B

2409 quot $5, que Ma

2422 Iuu. ı, 2423 Iuu. 5, 124: Quo gestu

auertiM;

2410 hunc

En commessante M; ebrietate B, ebrietatem M; $e; Z; 2411 annumerans]assimilans Er M4 nimio] immo W 2412 ardore] non ardore M; cibi] scribi Se; dum Mg $, 2413 queuis] cuiuis M; 2414 ad] et S,

lacunam] lanciam M;

2414a Vt medicamenta quia non cibus ipse sed

usus $e, 2416 medicamina M; cibet CS, 2417 his M; 2418 morte M; uelut] uult B M4 2419 quando om. S; effectu V; studiosa M, studiosus V; 2420 ingluuieB — alimenta B M; M, Mg Mi $Z;, alementa O Se; 2421 numquam] nunc O animo] omnino M; — pretiis] ponis Mi; queque] que M; 2422uoras M; est]et M; — illam C Ms Mj14M4505,43e; $e, $t V; Z,, istam Mi, illa cett. 2423 nosce M, M, Mg M g 8, $e; Se, St W Z,, noscere M; gustu M, Sı Se,, gustus M; quo gallina] gallina C Se; sectetur Mg Mi De acidia] om. B C M M; Mi Se; 2424 accide B C M, OSe; Se, Z,, accidie M, Ms $, W, accetose Mi; uocatur M, Se; 2425 bona om. $, cui om. My res cui Z; omnia O accessit B M; Mg Mj, $; $e; W 2426

hec om. S, subtrahit B M4$a Vi, subtrahat Ez Ms, retrahit M;Ma Mi; Mi; Se, 8: W iura M; tenetur $e;

290

LIBER IV, 29

Intendisse bono, scelus exitiale uocatur.

A reliquis, poterit dici ueniale, retardans. Est numquam sine peccato, uel spiritualem 2430 Tollens letitiam, uerus bona quam faciendo Virtutis possessor habet, uel in aggrediendis Pro domino grauibus trepidans. Erratur utrimque, Ardua quippe deus pro se iuuat incipientes. Et cum tristitia faciens bona, quid feret ex hiis? De recreatione per solatia 2435 Sed quis continue sanctis intendere rebus Diuinisque potest, quem corpus pregrauat ipsum Et reprimit terrena suos habitatio sensus? Quapropter sicut refocillatur caro potu Atque cibo, ne continuo lassata fatiscat, 2440 Spiritus interdum quoque sic recreatur oportet, Per requiem, sibi dum solatia querit in hiis, que Ludicra dicuntur, uerbis factisque iocosis. Vtitur interdum sapiens quoque talibus ergo, Fortior ad studia bona possit ut inde redire. 2445 Nam animi grauitas ita tota resoluitur ipsi, Mensuram quoque seruat in hiis tempusque modumque. Hiis etiam legitur sacer indulsisse Iohannes Nec lusisse pudet, sed non incidere ludum. Et qui ludit ita componens uerba iocosa

2450 Aut instrumentis, que musica regulat, utens,

2447 lobannes| ewangelista gl. M;5e; Z,, eremita £. O, heremita gl. M,, ewangelista ut habetur in legenda de reformatione gemmarum gl. Mg; vgl.

Iacob. a Vor. Leg. aur. 9, 7.

2448 Hor. Ep. z, 14, 36.

2428 a] in M, recordans $e, 2429 et M; 2430 letitiam tollens B M4Sa St V, facienda Se, M; 2432 utrumque M; M, 2433 iuuat] uiuat 57 B $6, ferit M;, ferat MgZ, his Mj;

sine numquam M; 2431 agrediendos 2434 om. M, fert

De recreatione per solatia (solatia] ludum M Mi;)]om. B C M, M; Se, Z,, De

recreatione $7 V,, De recreatione et solatio M;

2435 qui M,

2436 potest]

sensus M; que M4, grauat $e, 2438 quapropter] reprimit propter M; sicut om. O — refocillata O potum $e, — 2439 cibo]potu M; ne]et

M; continue Ez M; tur M, M4 Ms Sa St V,

lassa M; 2440 spiritus] et spiritus M, recrea2441 sibi] si S, his Mj; 2442 uerbisque M,,

uersis W — factisue En V,Zi, factis ut M4.

2443 interdum oz. $,

posset Mg ut om. O, et $, 2445 nam] non M; Mj,5,Se, Se; tamen M; Ms tota om. M4 M; Sa Se, V, V, 2446 tempus M; $5, cumque Se, modum W 2447 his M;;, hec $e, etiam 072. My,

nec] ne M40

ludum] latum V,

2450 regulatur M,, regula Se,

2444 animi] modi2448

-

LIBER IV, 29

291

Nequaquam mortaliter hunc peccare putamus, — . Precipue quo possit ali, si nil aliud scit, Dum tamen abstineat a uerbis turpibus atque Actibus utaturque suo ludo moderate. 2455 Y mmo qui penitus istis caret, a ratione Dissidet humana meritoque uocatur agrestis Et durus, quia nil sociis ostendere curat,

2460

Quo delectentur, onerosus eis. Igitur te Sic habeas, ut nullus te fugiat quasi durum Ac incompositum nec contempnat quasi uilem. De choreis

Ad cantus igitur uel ad instrumenta choree Musica si fiant, cum sponsam ducit amicus Aut simili casu, sine turpi gesticulatu Inter personas quoque suspicione carentes 2465 Et uerbis sine turpibus: id ueniale putamus. Ecclesie sed persone prohibentur adesse Talibus omnino, causaque libidinis illic Affuerit nimia uel consuetudine si quis: Peccabit grauiter, studio qui spirituali 2470 Cantibus et psalmis de iure uacare tenetur, Ne capiatur ibi; legitur cecidisse propheta Aspiciens, cum Bersabee se pulcra lauaret.

2471 propheta] sc. Dauid gl. M, Mg OOSe,.

2472 cf. Reg. x1, 2.

2451 hunc mortaliter M; 5,53 peccasse Mg 2452 quo] quoque O posset Mg Mg W ali] ludi M, alii O Se; 2455 adque Z, 2454 acribus M; uertaturque M; 2455 2455-2460 Post 2448 M4 — ymo My M; caret istis M1 $4$ Z; ab Mj 2456 merito M;Z; agrestis]

egressus B

2457 = 2460 M;

quia] qui M,

nichil M;M&

delectatur B M,M4 M4S$a $t Vi, delectantur Mg ei O onerosius M; W igitur te om. O 2459 te nullus Mg aut Mj nec B C Ez Mes $, $, Se; $t V, ne cett. condemnat net Mg 5, $,Se, W Z,, contempnant Mg uilem] uilem durum

X 2458

honorosus Mg, 2460 ac] nec B, M,,, contempC

De choreis] oz. BC En M, M; M, 5; Z;, De chorea Se, 2461 igitur]ergo M; uel ad]uel M4. choreo M, choere B, chorea M, Sa $2 V,Z, 2462 fiat SaSt V, W Z,, fiet My sponsus O, sponsa St 2463 post 2464 C

causa

C

gesticulatum $7

2466 adesse] adesse uel interesse O

2467 causaque] tamquam M, Se,, causa 5,

om. Zi M5 M; St

quis] que M, tenentur

2472 Bersale M,

M;

2468 affuerint M; Mg

2469 peccauit M; 2471

— seom.Z,

2470 de] et $,—

rapiatur M,, captatur

pulchram M,

uel

uocare

Ms, cupiatur O

292

.

LIBER IV, 29 De ludis

De ludis etiam fortune uiribus usis Aut artis seruetur idem, causa recreandi 2475 Dum fiunt, nimia nisi consuetudo sit horum.

Sed si lucrandi de ludis quemlibet istis Luseris affectu, quidquid lucraberis illic, Reddere debebis, quia ludum lex uetat istum ;

Et decies quinque repeti concedit ad annos; 2480

Hec ubi seruatur lex, quidam uera fatentur, Non alibi. Satis est illic, ut detur egenis,

Quidquid ibi ludi seruata lege lucraris. Fraudato reddas, si fraudem feceris illic.

2485

Non pauci tamen hic aliter scripsere notantes. In ludis etiam periuria, furta, rapine Talibus ut semper mendacia, scandala regnant, Vsure, fraudes, blasphemia, uilia uerba,

Lucri turpis amor: qui preditus ordine sacro

Talibus inseruit, condempnetur, nisi cesset ; 2490 Sacro pane Ihsu priuetur léctor et infra.

Sunt etiam ludi pro uiribus experiendis

Armorum uel discendo, quos lex sinit, usu.

Quos licite faciunt, quibus est gladii datus usus,

Exceptis, uetat ecclesie quos iussio sancte.

De ludis] om. BCEn M,M;Mj 5$ $55; Z,, De ludo alee et schacorum M4M 2473a Qui scit per artem ludere quod sit peccatum ueniale $7 2474 seruatur M, item $e, eidem Z, 2475 fiant M45 Sa Se, V,

2476 lucrande O

de ludis] deludit O

quamlibet M,, quelibet O57,

quolibet Z, 2477 lucraueris $a Se,V, illud S7 2478 debetis M, ipsum M,, illud M, M, 2480 hic Mg seruantur $7 quidam lex Mg quidem M, $; Z, fatetur M; 2481 est] ast O illic om. M, dentur Sr 2482 ibi] sibi M, lucrans Se, 2483 fecerit M, illis S, 2484 paci M, St scripsisse Mg S, S,

2484ab

M;

Quatuor ex istis elemosina non datur ulli

Scilicet usura furto ludo simonia Ma» 2484a* Personasque sui que non sunt discute iuris M, 2485 iniuria B 2486 talibus] qualibet O scandula OSe, V, 2488 lucris M4 turpi 2488a-d

Dum lusor iurat tunc non periuria curat

Cum diues ludo nichil carius est michi ludo Sed dum me nudo nil durius est michi ludo Sunt comites ludi mendacia iuria audi Ma 2489 contempnetur M, 2490 pane]pane gessit M; ^ priuatur Mg OZ, et] ut Mj Post 2490 tit.: De ludis hastarum (et talibus add. M, M;i;) M,M4 Mg Mj; 2491 expergendis M,, expediendis M, 2494 quo M

LIBER IV, 29-30

293

De uenationibus 2495

2500

2505

Et ludos etiam laycus, quibus utilitatis Est aliquid, licite facit, ut uenator et auceps Tempore non uetito; reprimunt mala plurima tales. Hiis tamen, in clero qui sunt, uel religiosis Non licet hoc, animus quia distrahitur nimis ex hiis. Omnibus hiis nisos, falcones accipitresque, Ius prohibet, nec sit catulus uenaticus illis. Atque uoluptati si quis se sepius isti Inserit, officio suspendi mandat ab omni. Premia parua sequi poterunt tamen alite capta Aut lino aut calamis; capiendis retia possunt Texere pisciculis, pauper se pascat ut istis Clericus officiis; sed clam, ne scandala fiant

2510

Hinc laycis, nulla quibus est offensio danda. Non licet hiis que per nemorum uenatio saltus Fit cum clamore, quod personaliter isti Insistant, cui per alios intendere possunt, Reddituum consistat in hiis si summa suorum.

CAP. 30 De peccato inuidie Inuidia Siculi non inuenere tyranni Tormentum matus :qui nascitur ex alienis, 2515 Est dolor ista, bonis. Auctorem primitus hec est

2500 accipitresque] Vnde : Clerice da libris nisum et non gere nisum g/. Mg; cf. W ALTHER 2825.

2513s. inuidia ... maius] Hor. Ep. 1, 2, 58s. (maiustormentum

Hor.).

De uenationibus] oz. B C En M, M;5.; $e; Z,, De uenatoribus M,O

et] ut $e; — ludis M;

| quibus] pro M,

2496 et] uel 5;

2495

2497 uendito

M;

pluria B 2498 his M;; clero] deo My 2499 distrahit O Se, his MM.» 2500 his Mj; nisos] uis Se,, uisos Se; 2501 prohibetur Mi ne M; V, si M4 uenatili Se; istis Mg Sı $,, illi Mj, O 2502 adque Z, se quis M; $a V, sepius] peius Z,, sepe M; illi Mj, 2503

suspendit $, ^ mandat]ius mandat

BM;

2504 poterit M; — capta] sequi

Z; 2505 cappiendum B, capienda M; 2506 se om. O se pascat] pascatur MM, — illis S; 2507 scandula O sed ... fiant] nulla quibus est offensio danda M; 2508 om. My, hunc $e; laycus M4 nullus M4

2509hiis]is M;;

| quem B,qui$;

quot 5, 2511 instant M; qui Mg C Mj5 $,, constat Mj, his Mj;

memorumB

X 2510quod om. M;;,

2512 redditiuum Mg

consistant

De peccato inuidie] om. B C M, M; Mi; Se Z;, De inuidia $a V, W 2513 Siculi] seculi M4 M; M,, O non]cum non SZ, ^ inuenire M,, inueniere Mg 2514 tormentis

O

magnis

V,

que $, Z;

2515 ista corr. ita $7, ita Mj, O V, iste Z,

nescitur O, noscit Se,

hic $e;

294

2520

LIBER IV, 30

Que proprium cruciat; nichil ergo iustius illa. Sed non quisque bono ueniens dolor ex alieno Huius erit uitii, quia si doleas, inimicus Dum tuus effertur, quod ob hoc metuis tibi siue Communi nocumenta bono fieri: sine labe Et recte quandoque potest ;aut si doleas, quod Forte bonum tibi tale deest: zelus uocitatur. Et laudabilis est, circa bona si sit honesta.

Siue quod illud habens indignus eo reputatur; Non dampnant hoc philosophi, sed regula Xpisti. Si doleas, alius quod te precellit in istis. Et quia non uis illa sibi, mortis scelus hoc est Et turpis propriam tenet inuidie rationem. Deque malo fratris si quisquam gaudet, eodem 2530 Crimine languescit, quasi se quem debet amare, Vt, sibi quod fieri non uellet, non uelit illi. 2525

Epilogus Hec de peccatis breuiter perstrinximus, isti In quantum satis est operi. Si plenius horum Notitiam queris, fontes pete theologie 2535

Et iuris; meus hic emanat riuulus unde.

Sufficiat tetigisse michi, per quod uia detur Vltra simplicibus querendi. Non eat ergo

2525 cf. Rom. ı, 29; Tit, 3, 3; Gal. 5, 21; I Tim. 6, 7; I Perrsogr

2516iniustius M;

ista Ms, illo Se,

Post 2516 tit.: De dolore ex alieno 2518 uitiis O 2519 dum]si metuis] motus Se, 2521 et] 2522 tibi om. Z, tale tibi Ms zelus]

bono M; M4 Ms Mj; 2517 quisquis B M; M; tuus]ciuis M4 — effert M; — ab Ms

aut M,

potest] ponit M4,

scelus Mi,W 2523 et] est M, circa] et M,,, terra M,, citra M5 Mg 2524 illud] aliud M; habet M, 2525 dampnat B M, Se; St 2526 precellat C M; M;, precelleret O, precedat Se, precedit Z, 2527 quia] qui M;

uis non M; uis] uel W scelus mortis M; est hoc Mg 2528 ratione M;; 2529 deque] de quo $5 de V, 2530 post 2531 St . seom.O debet] gaudet M, 2531 ut] et M, quod om. Mg, quid M; uelit] uellit M; illi] isti Mj; non uelit illi om. Se,

Epilogus] om. B C En M, Ms. My $, Se V, Z5, Conclusio istius libri quarti M; Ms, Epilogat O St W Z;, Conclusio cum excusatione M, M;;, De epilogiis Se, 2532 peccatis] predictis Mj M, Ms Ms Muy $52 8e, Vi W. perstriximus B, prestrinximus M, M, M; W istic M, Mg St Z,, istinc O $a Vi, hinc 5, 2533 quantum] quam M; est om. $4, non M, Ms, in O 2534 fontem O pete M;Mj,SaVAV, theologie] doctrina mea Z, 2555 iures V, mens M; Se Z; hic om. M3Z; inde B En M, Mi; Sa V, 2536 quot $,

LIBER IV, 30

0.295

Hec doctrina breuis per singula, sed potiore Consilio sint multa breui conclusa sigillo. 2540 Sed iubet hic placida sudantibus aura lacertis,

Anchora proiectam liget ut pro tempore cymbam.

2538 potiori Ms M; Ms 2539 consilia W — sunt M, M4M;5;Z, concluso M; 2540 hic om. OZ, placida] blanda M; suadentibus My 2541 anchoram W proiecta M; M, $,Se; leget Z, pro om. M, O

cimba M;, nauis O

Iste est liber quintus in quo determinat de sacris ordinibus et matrimoniis B ; Explicit liber quartus, incipit quintus de sacramento ordinis Ez; Incipit liber

quintus et ultimus duos habens tractatus quorum primus est de sacramento ordinis, secundus de sacramento matrimonii M,; Incipit liber quintus de sacramento ordinis M,; Explicit M; Incipit liber quintus M4; Finis libri quarti,

incipit liber quintus de ordinibus sacerdotalibus et quorundam annexorum M; Ms; Explicit liber quartus in die Aufre, incipit liber quintus et ultimus duos habens tractatus, quorum primus est de sacramento ordinis, secundus de

sacramento matrimonii Ms; Incipit liber quintus de sacramento ordinis M;;;

Explicit quartus liber, incipit quintus de sacramento ordinis 5;; Incipit liber quintus de sacramento ordinis 5;; Finitur liber quartus, incipit liber quintus de sacramento ordinis 5; Explicit liber quartus pastoralis per magistrum leronimum

in proxima dominica ante festum sancti Iacobi anno domini M? CCCC

XXXXV anno $e,; Incipit liber quintus de sacramento ordinis et matrimoniorum $e,; Vltimus liber in quo tractatur de sacro ordine et matrimonio, finitur quartus liber, incipit liber quintus de sacramento ordinis, incipit hic quintus

liber $7; Finit liber quartus de peccatis, incipit liber quintus de ordinis sacramento V,; Finitur quartus liber, incipit liber quintus de sacramento ordinis WV.

LIBER QVINTVS De sacramento ordinis

IO

15

Imperialis apex propriis infigere quedam Stigmata militibus olim consueuerat, ut sit Non solum probitas, res publica carior illis Quam uita Romana fuit nec cedere morti, Pro qua iurabant, sed honor specialis et iste A reliquis non immerito distingueret illos. Sic mundi dominus, rex noster et imperitator, Qui celum terramque regit ber secula, cuius Permanet eterno complectens omnia gyro Imperium sine fine, suam distinguere certo Stigmate militiam dignatur in ordine sacro, In propriam sortem quod eam selegit, ut ex hoc Sit populus specialis ei, clerumque uocauit. CAP. 1 Quid sit ordo Quippe datum rite dans usum spiritualis Ordo ministerii signum describitur esse. Quot sint ordines Ordinibus septem, doctis testantibus, ornat

Spiritus ecclesiam doni septemplicis istam.

LIBER V, 8s. Sedul. Carm. 2, 645. (regit] tenet Sedul. ; permanet] nomen et Sedul.). LIBER QVINTVS] om. M,M;V,Z,Z,

De sacramento ordinis]om. B C M, M; Mi; Z;, De ordinibus

minoribus Z, 1 infingere B M; MM, M&S, Se, V, W Z, Z,, infringe Se; 2 militibus oz. M; 3 solum om. O 4 qua En M,MgZ, Roma $, fuit] foret M;OStW credere M4Sa S&V,V,Z, 5 et] est M,O, ut Mg 6 distinguet M, 7 sic] sic et Mg dominus mundi $e, imperator M; M,$S, Se;

Se, V; W Z, Z,, insuperator $a cuius] cuncta cuius Mi,

OS,Se,W

militisque O

Ma, elegit Mj W

Spiritalis 5; Quid sit ordo]

M;MsaMi$4Z, B Mg $a V

8 terram M,, per terramque Mi, per om. O 10 post 11 BM, Ma Mii $4$a V5, om. C M,M;j

11 militiam] militis O

12 selegit] delegerit

ut et hoc] eoque M,, eo quod M;

spiritualis ei populus $e,

om. B C En M5 Ms. My Se, $t Z,Z,

dans] datum $e,

Spiritualem W

13 populo B

14 rite] uite B M,;

15 signum] dignum

;

Quot sint ordines] oz. C En M, M35 M5; $ $e; Z, Z;, Quid sit ordo Mj 16 ornat] cenat B 17 ecclesiam] etiam Z, — donis M;, dari Se; istam] instar Mag, istum O

LIBER V, 1

297

Esse nouem reliquis alia ratione uidentur, Angelici tot namque choros liquet agminis esse. 20 Inter eos hii psalmistam cum presule ponunt. Officium psalmista suum siquidem tenet, in quo Cum clero canat ut psalmos conceditur illi. Et dabit interdum sine presule presbiter illud Officium clerique per hoc acquiritur ordo 25 Et per tonsuram primam confertur id ipsum. Clericus omnis enim supra tondetur et infra, Ipsius ut pateant aures plus quando ministrat. Nec plus cesariem uel barbam nutriat ipse. Quique pilus remanet, speciem tenet ille corone, 30 Vt regale sacerdotum genus inde notetur. Conuersos tantum monachorum radimus infra. Clericus et formam si quis contempserit istam, Tondeat inuitum suus archidyaconus illum. Y mmo tonsuram quicumque reliquerit istam 35 Aut habitum cleri quem consuetudo tenet, ni Iusti causa metus exegerit hunc uariari, Peccabit grauiter et apostata iure uocatur. Et nisi commonitus ter sponte resumpserit ambo, Hoc ipso penitus cleri priuatur honore. 40 Ordinis est igitur septemplicis iste karacter. 20ss. cf.Decr.x,23,20. Petr. 2, 9:

26ss.cf.Decr.1,23,21.22..

32s. cf. Decr. ı, 23, 22.

18 esse]

et O

uidetur Se;

— 30 regale... genus] cf.1

B7 CL Decr. 12522.

19 tot] nouem

tot $e, — chorus M,

linquet M; agminis] agnus Se; esse om. B 20 hi M,,, hiis Se, qui VW psalmista M; cum ... ponunt] suurn siquidem tenet in quo Mj, 210m. M,,0 22ut]nec B psalmis Ez, psalmus Se, conceditur om. Z,, cedat $e; illi conceditur O isti $,$,Z; 23 sine] se sine Mj, illud] istum B C, istud M; M; M&S, $5 Sa Se Se, W Z, Z5, illam My 24 officium clerique] aut abbas clerique MM,» cleri B per] pro B hoc] hunc M4M;j; 25 id ipsum] idem ius M, Post 25 tit. : De corona ac habitu clericali M; Mg 26 enim omnis M; tondere M; 27 pateat M, 5;

plus] uel O M; Mi, Sa V,

ministrant O 28 cesarie M; uel] nec C nutriet 29 tenet] tamen O 30 regale] relegare $7 sacerdotii

M;;, sacerdotium $,

31 conuersus V; tantum] tamen M; redimus Se, 32 illam Sa 33 tondat M; Mg Ms, concedat O in uitium My suis Se; archydyaconus suus M; ipsum O, istum $; 34 ymo Mj; M, $e; relinquerit B C M,.4M; V, W Z,, relinquit O 35 cleri om. M4, talem

M;Mg

conswetum

M4M;;

36 Excuset iusti nisi causa timoris eundem M4M

iusta Sa

Mı

uariare O

cleri ... ni] quem fert ex consuetudine clerus 37 peccat $,5,

En M; M; Mg M50$, $e, St W Z; iura M; resumpsit B 39 hic O ipse Mg$e; Z; Quilibet

ordo

habet

karacterem

et om. M;

iusti] isti M5,

apostota BC

uocatur] grauatur Sz 38 cleri] tali M; Post 39 tit.:

$7, De caractere

M, Ms, De caractere in ordine M,,, Dekaracteribus

ordinis M4, De karactere

B — 40 ille C M; M; Mi; S;

298

45

50

55

60

LIBER V, 1

Cuique tamen suus est specialis ibi nec oportet Alter ut alterius signum supponat in illis. Cuique suus datur in instrumenti datione, Quod datur ascriptum per id, ut sibi compleat actum. Hunc per uerba dari tantum plerisque uidetur, Vtraque propterea repeti suadentur omissa.

De quatuor minoribus ordinibus Ianitor ecclesie claues sibi suscipit ergo, Vt reddat de rebus in hac clausis rationem Admittendo bonos, indignos eiciendo. Accipit et librum lector, quo dogmata plebi Diuini legat eloquii sacra corde fideli. Hosque suis et non aliis dat sepius abbas, Dummodo presbiterum presul benedixerit ipsum. Exorcista librum contra uim demonis, in quo Sunt exorcismi, contra quem uis datur ipsi. Quippe manus energumenis imponere debet. Cerifer acolitus Grece sonat; accipit ergo Hic candelabrum, quod se sciat esse ministrum Luminibus pro succendendis, urceolumque, Quo uinum Xpisti pro sanguine portet aquamque. Dicimus hos autem certa ratione minores,

Siue quod officii datur illis cura minoris Hosue quod inferior interdum presule confert — Si tamen hoc sit concessum papaliter illi — 65 Seu quod in hiis sinitur promotus nubere, si uult. 47ss. cf. Decr. ı, 23, 19. 50s. cf. Decr. x, 23, 18. 54ss. cf. Decr. 1, 23, 17. 57 cf. Isid. Etym. 7, 12, 29. 57ss. cf. Decr. x, 23, 16.

4lcuiZ, tamen]cum V, est] et Z, nec ibi Mj 42 aliter O ut] et 5% 43 quique B in om. BCM, MM M05, V Z,Z, donatione M; 44 quot O $, Se, id] illud M, ut] quod M, 45

per om. Mg

uerbo B

tantum] tamen M;

uidetur] notatur Z,

46

ultraque O preterea B M, Mg reperti Se, suadenter Ez M; M&M;, M; $155 $4 Z5, suadetur B M,$t, suadentur corr. suadetur M;

De quatuor (quatuor om. Se;) minoribus ordinibus] om. B C MM;Mj, $e;Z; 48 clausis in hac Sa clausis] clauis M,M, ratione M; 49 om. En M;Mıı inmittendo M; Mg — eijciendo M;;, reiciendo S; 50 dogmate W 5llegant Y — corda 5, 52 52-53 om. M4 hos MM, $,$e,W suisque Se, et om. SW 53 benedixit B M; illum O 56 om. M4M;; manus] minus B, manum OZ, 57 accipiat O 59 59-60 om. Mi, 59 om. O succedenti B, succendijs MM, 60 portat M44M;0,$z

$6,586, Vi W Z, aquamque] aquamque solumque O, aquamue W 61 hoc M, autem]autB — certaautem M, minores]res minoresO — 620m. 0 65 hosque OS, — quod]queSe, interdum inferior MıW — 64si]sit 5 sit om. CS, concessum sit $, ipsi Se;

LIBER V, 2 CAP. 2

70

75

80

299

De maioribus ordinibus

Maiores sunt opposita ratione sequentes. Hinc prius inceste qui uixerit, ammodo caste Viuat. Et hoc sacris annexum credimus esse. Copula non tenet idcirco, si contrahat, inde. Presbitero datur ergo calix cum pane meroque, Quo tanti sacramenti datur usus eidem. Atque suis presul manibus tangit caput eius, Presbiterique suis, pariter quicumque ministrant. Solus eas ponit supra caput ipse leuite Ac ewangelii librum committit eidem. Subdyacon calicem uacuum capit atque patenam, Vrceolum sibi cum reliquis dabit archileuita Pontificisque manus non imponuntur eidem. Vnus apud ueteres ideo fuit ipse minorum, Sed ratio modo connumerat maioribus ipsum. Spondet enim caste se uiuere sicut et illi. De clerico per saltum promoto Horum sic recipi decet unumquemque gradatim. Quique sciens pretermisso quocumque sequentem Per saltum recipit, super hoc solummodo papam 66ss. cf. Decr. 1, 23, 3. 76ss. cf. Decr. 1, 23, 15.

70ss. cf. Decr. x, 23, 8. 74s. cf. Decr. 1, 23, 11. 1,28,1. 82ss. cf. Decr.z, 77,

81 cf.Decr.x,27,1

I-S.

De maioribus ordinibus] om. B CEz MM; M1, 0 $,$,Se; V;, Quomodo debeant recipi ordines M; 66 sint Se, apposita My 67 hinc] ut Z, hinc prius] hactenus Ez MM incaste $7 uixerat M; ammodo] animo O 68 et] et ex St hoc] licet M4 sacras Mi credimus]

dicimus M,,, cernimus O

69 om. M4

tenet] debet B M, M; Mg

Si om.

M44M5 Me, se Sa, sed Se, contrahit M50 $e$St Vi V5Z, inde] iste C M50, ille inde Se; Post 69 tit. : De sacerdotio M4 M;,;, De sacerdote M; Ms 70

ergo datur V, calix om. M; meroque] uinoque M; 72 adque Zi suus $, presul post tangit Mi; W caput] et caput M; Ms 73 sui BM,M&M.,W pariterque $e, ministrat B M, M;$,$e, Z,, ministretur O Post 73 tit.: De dyacono M; M;, De dyaconatu M4M;; 75 ac] aut Mi; Post 75 tit.: De subdiacono M;, De subdiaconatu M; 76 subdyaconus M4M4Mi Se, sabdyacono St adque Zi, patenaque B 77 om. M4 cum sibi O dabit om. M,,W dabit cum reliquis V; 78 pontificis

quoque M, Se;, pontificique M;, pontificesque W —— inponitO — 79 caput M; si secasteM, 80 modoom.$, ^ S81spondentSe, ideo] non M; (0)

ille M4 Sa Z,, isti Mj,

De clerico (clero M,St) per saltum promoto (ordinato $e,)] om. CM, M;M,5e; Zı, De clerico promoto per saltum M; M,

82 si St

recepi C

83 pretermisse M; ^ quicumque C, quacumgradatim] sequentem Sa super ... papam] dispensat in hoc puto presul Se, 84 recepit 5; que O

300 85

LIBER V, 2

Dispensare reor. Sed si non exequitur uel Inscius hunc recipit, dispensat in hoc puto presul Dans sibi, quo caruit, caute, ne scandala fiant.

90

Atque tuo recipi decet hos tibi presule tantum, Non alio, nisi presul siue uicarius eius Spiritualis ad hoc uel fratres sede uacante Aut is, commissa cui spiritualia tunc sunt, Concedant sua scripta tibi, non inferiores. Non utatur eis aliter quicumque recepit! Et citramontanorum si forte sacretur

95 Vllus ab Ytalico, suspensus iure fit ipso,

IOO

105

Ni certis causis suus hoc indulserit illi. Externos nisi sit presul non ordinet ullus. Qualicumque modo contra si fecerit, uno Interdicitur huic sacratio quelibet anno. Interea suus ab aliis nolente sacratur Clerus eo, dispensabitque tuus bene tecum Presul, nescius a bannito quando sacraris.

De proprietatibus huius sacramenti Propria sunt huius, quod spiritualis in illo Conficienda datur ad sacramenta potestas Ecclesiis ac prebendis et quod facit aptum; Sed tonsurato tantum prebendula posset Forte dari simplex, uelut hoc plerisque uidetur.

Tantum significans foris hec operatio facta,

85 sed om. M, si om. M, Mg uel] uel qui M; Mg, illis O 86 puta BM, dispensat ... presul] super hoc solummodo papam $e, — 87 scandula (0) Post 87 tit.: A quo recipiendi sint ordines M; Mg 88 hoc My tibi]

tuo /

89niV,

presul]presultuus M,

90 specialis M;;

^ sede uel

99 sacrato St

quilibet

fratres Mj, 91 is] hiis BOS; Sa Se; 92 concedatur B, concedat O I tua Mg 93 recipit B M;Se; Se; 94 citramontanum M; si] nisi Mg sacratur Z; — 96 ceteris O causa O, ex causis V, suus om. O 97

externus $e,

nisi] sibi

M, Mg

ullos $a

M5M5, quolibet M;; 100 Interea licet ab aliis hiis rite sacrari MM. alio M5Mg uolente M Mg 101 Qui tali subsunt licet hoc non iusserit ille M4Mi;. clericus M; M,MgO, cleros Se; eo] ex eo O dispensat MO

$1$,$4 V, Z4Z,

tuus oz. O

bannito quando sacraris M4M;;

tecum] centum Z,

102 Dispensat tuus a

a bannito] ab amico Mg $e,

De proprietatibus (propriis M4 Mj) huius sacramenti] om. B C M; M, Mes M, 0 $, $e,Se V, Z1 Z;, Proprietates ordinis M,, De propris ordinis En,

Ostendit proprietates huius sacri ordinis 5;

103 quod] quod in Ss,

104

104- 598 om. My conficiendi M,,, conferenda ss. conficienda O 105 ac] aut MS? V Z,, atque Sa et om. MMs quod] quem Ez M, V, Z,, illum M;Mgs fecit M, faciat O 107 dare Z, hoc om. C V, illic M,, hic O $, 5,56 Se; Z; Post 107 tit.: De tribus distinctis huius Sacramenti M; 108 signans M,M;,Z, hec] est M, M;,, hic M55;$e; .4Se; V; Z,

LIBER V, 2-3

30I

IIO

Signatum tantum uis est ea spiritualis, Signatum simul ac signans erit ipse karacter.

IIS

CAP. 3 De temporibus ordinationum Sabbata sunt igitur per tempora quatuor anni Ieiunanda, supra que diximus, et duo pasce Et medie quadragesime. Celebratur in illis Ordinis omne genus, per eum quia spiritualem Clericus in requiem transit, quam sabbata signant. Istorum si non aliquod suffecerit, inde,

I20

Quod superest, poterit suppleri luce sequenti, Sic tamen, ut ieiunia continuentur utrimque. Qui non seruarit hec tempora, debet ab illo Ordine cessare, donec dispenset in ipso Emendatio, cum precedit congrua presul. Inque die solis poterit conferre minores

Presul et in festis aliis maioribus anni, Sed generalis ab hoc ita ne sacratio fiat. 125 Cetera presulibus facti dimittimus huius. De etate ordinandorum Canon et ordinibus etates iussit in istis

Attendi certas: ordo quod presbiteralis Post annum

tibi ter decimum tantummodo detur

I1iss2ck Deer.x, 75, 4-7. 127s. cf. Decr. 1, 78, x.

109 tantum] tamen 5;

115 requiem ... sabbata] cf. Isid. Etym. 5, 30, xo.

110 ac om. Mg, aut $e,

De temporibus ordinationum (ordinationis M;;, ordinandi B, ordinantium M;OV,, ordinandorum M;)] om. C MM; My Se; Z; 111 igitur] itaque M,$,V,W, igitur itaque Mg quatuor om. O anni] in anni O 112

ieiunia Mg 5 due O

supra om. O que] quos O dicimus O et om. Se,, ut 113 medio M,MgOSa celebrabitur B, celebrantur M;

114 ordinis om. M;; omnem O 115 signat MgS, 116 aliquid B Sa Se, Se,, quot 5; sufficeret $,, suffecit Se, 117 quot O supplere Se,, supplerique $7 sequente M; 118 continuetur O, continuantur W utrumque OS, Post 118 tit.: De ordinatis extra hec tempora M; Msg 119 seruaret M,,, seruarint M,,, seruauerit M,M;M; MsSa V, 120

cessare]suspendi Ey emendato M; precedat Se;

Mj

suspenset Ss

| in]abBM,MsSt

cum] tamen M; M;;, cum eo V, Zj 122 afferre O 123 annis V,

ne] et ne M;

fiet Mi,

illo V,

121

precedit cum eo Mg 124 ob M;; ita om.

125 cetera] facienda Se;

facta C M; My,

De etate ordinandorum (ordinandorum] ordinationum 5, 5,, clericorum Mg, debita add. M;,0)] om. BC M,M; My Se; 126 ista O 127 ceteras S, quod] que MO 128 annum om. Mg tibi om. O Se; ter tibi Mg ter om. B ter decimum] tredecimum $e;

302 130

LIBER V, 3

Et post uicenum tantum subdyaconatus, Ex hinc post annum quintum, leuita, sacreris. Consuetudo tamen tenet ecclesie generalis,

135

Vt subdyaconus licite sacretur in anno Octauo decimo, bis deno dyaconus, sed Presbiter in uiceno quinto, nec licet ante. Atque dari posset rationis quilibet ante Annos ordo minor, infans nisi sit, magis apte Diuinis ut in officiis assuesceret ex hoc. Qui contempserit hec, cohibendus ab ordinis usu Expectet, donec presul dispenset in illo. De interstitiis

140

Nec minus et certa seruari congruit inter Hos interstitia, uel menses adminus ut tres Interponantur, quia nec conferre minores, Ecclesie nisi mos habeat, licet in simul omnes.

Ergo die plures qui sacros accipit uno

145 Aut cum predictis fortasse minoribus unum De sacris, etiam uel in inferioribus illis,

Nequaquam nisi presule dispensante ministret. Si claustrum petat et bene uiuat ibi, dabit abbas,

Si uolet ut possit et eo quem sic habet uti. De clerico non ordinato ministrante 150

Quilibet accepto famuletur in ordine sacro, 1295s. cf. Decr. x, 77, 6s. x, 78, 2. Decr. x, 77, 2-5.

129 tantummodo

M; M; Mg Mj;

131ss. cf. Decr. ı, 78, 5.

140ss. cf.

130 quintum] quin B

sacraris

Ms; Mc Mii M,,5,$t W, sacratur O, sacreris V, 131 tenet tamen M, MM; tenet] decet Mg, est Sa, uult W generatis M; 132 subdyaconum $, sacratur M; 133 diaconusque O 134 in om. Mj uicesimo O nec om. Se,, non O 135 adque Z, possit M; 136 minor ordo M, minorum V, ni Mg 137 ut om. O, aut M; in om. M, 138 cohibendus] choibetur $, Se,, cohibetur 5,5a Se V,Z, ordinis om. O 139 om. M; Se, expectat $, dispensat S, ipso Mi. Ms M; Mi, S, Sa Se;

De interstitiis (ordinis «ZZ. M,,, ordinandorum «dA. Mi Mg)] om.

M4Ms.Mi0S,Se,

De interstitia En

menses Mas — utJuelO,inZ, omnes O 144die] deSe, om. B

140 et om. Mj

143nisilenimO — habeant Mi; — licet post — sacro W 145 unum]ullum Mg 146 uel

in om. B M,.4M5; Ms Mi, M35 S, Se; Se; V,Z;

ministrat $a St 148 si] sed M, et om. $, $e; Z, dabit om. Sa 149 ut om. $, uel B M, M, MsMgOSa V,

BCM,

141 adminus

uti om. $e,

147

dispensare M,

uiuit M, $, et om. M,

ibi] illi eo et

De clerico non ordinato (non ordinato] inordinato V,) ministrante] oz. BCM,M; Mi Mi;08,5, ; 5e,$t,De clero ministrante non ordinato M, Mg

LIBER V, 3-4

155

303

Dum canitur missa; sed quo caret ordinis explens Officium sollempniter, abjiciatur eodem Indignus. De prebenda pietas sibi fiat, Quam tenet, ad laycos actus ne cogat egestas. Tutius esset ei claustralem querere uitam. Pontifici factum tu desere, presbiter, istud.

160

CAP. 4 De diuersis officiis ecclesie Sunt uarie species nichilominus officiorum, Quorum more magis quam lege notabitur actus. Horum certus in hiis cuiuis ascribitur ordo. Abbates ius prepositos uult atque decanos Esse sacerdotes ; erit archileuita, leuita,

165

170

Custos, cantor cum reliquis sint ordinis eius, Quem mos ecclesie petit ipsorum specialis. Qui non est, inter fratres sine uoce manebit, Dum fuerit sic canonicus, nisi subdyacon sit. Prebende medium, que distribui solet inter Presentes, quoque cottidie, ius subtrahit illis. Ex propria cui si culpa redduntur inepti, Officiis priuentur eis. Nec surgat ad illa Qualicumque modo, qui dignus non fuit illo, Aut hec saluari si uult omnino relinquat.

151 carent B

pro eodem M; BM,M,,

ista W

ordine $,

152 abijciatur M,,, abiciatur cezt.

eodem]

153 pietas ... fiat] sibi fiat pietas ista M; Mg — fiat] fiat ita 154 ad] a M;

cogatur Se;

155 esset] est Mg

querere] sumere Se, ducere Z, 156 tu] cui Se, tu ... istud] tu o presbiter illud relinque O prespiter desere Mg illud BM,M&MsVı De diuersis officiis ecclesie (ecclesie om. M,M,, ecclesiasticis MsM;35)] om. C M5 M; M, Se, De differentiis officiorum et dignitatum M; Ms, De differentiis B 157 officiorum] affectorum B 158 qua O uocabitur Mg M; O Se; Post 158 tit. : De ordine promouendorum ad dignitates M; 159 his M;;$;

cuiuis] ternis B, quiuis M4Mg, cui M,,, cuius O 160 ius] quia Ez propositos $7 uult] decet ER — adque Z, 161 post 1625, ^ sacerdosO 162sunt M3S,,sinitZ, 163 mos] ius Ez speciale Er, spiritualis $t 165 fuerit] seruit Z, subdyaconus B M, M,Mg053,$ Se; W 166 distribui] describi Mi; 167 quoque] habet quoque $e; subtrahat O 168

cui ss. ordini V5, qui

C M, M4 Ms Mi; M50 Se, $t V4 W

ZZ,

duntur $,, reddentur Sa ^ inepti] ineptiofficia B — 169eisom.$, En surgant M,MgO ad] ab B ista M, om. M, aut] ad O, at M;; hic M; Mc Ms

relinquit Z,

cre-

nec]nisi

170 illo] ullo M;; 171 saluaret O relinquet M,,

304

175

180

185

190

LIBER V, 4 De dignitatibus et prebendis Ius uocat hec dignitates, quod non nisi dignis Vult ea conferri; personatusue, quod horum Persone dat quodque sue nec uult, quod in una Ecclesia penitus alicui duo dentur eorum. Atque uacans ipso facto uult esse secundo Accepto primum, si perpetuum sit utrumque, Sit licet officium simplex. Prebenda uocatur Ecclesie pro parte sua ius percipiendi Fructus, persone certe. Debentur et isti,

Officiis qui diuinis famulantur in illa — Tantum, quippe beneficium tantummodo propter Officium datur. Hinc talem ius dampnat abusum, Quo capit hos, presens, non intersit licet illis Ville uel castro, quibus ecclesie situantur. Nilque dari iubet huic, excepto, debilitas quem Corporis excusat uel ineuitabilis huius Cura super rebus et iusta uel ecclesie que Vtilitas pateat, prout unaquaque statutum Extat in ecclesia uel adhuc statuetur in illa. Non facit hosque suos, aliter qui percipit illos. Dispensare tamen licite dixere periti Pontifices cum discretis, doctis et honestis.

Personatus cum prebenda simplici tali

195 Vt detur, uel curatum

ratione monente.

180 is] s. fructus gl. M,. De dignitatibus (dignitate BO) et prebendis] om.

C M, M; Mj, Se Z;, De

dignitate M,,, De dignitatibus et prebendi regula $, 172 ius] ius ut S; dignitas O $e, quod om. W, que M; 173 ea] causa Mj quot $,, que Se, horum] eorum Z, 174 datur M,, dat post sue M3 quodque dat

Mg aut

quodque om. O, quotque $; sui Se, duo om. W detur B, dantur

O

perpetuum si M; Mi $a V4Z, hunc Mg

179 precipiendi C

Mg

dare M,$t exceptio O

180 debentur] dabitur O — istis

181 que M; in] ab O, et in V, illis M,, ista O 183 tales Mj, ius om. Vi ius dampnat] dampnum Mg abusum

om. $,, adusum M,, abusu M,,O

nisi

175 alicui]aliter B, uni M4 Mg, M, 176 adque Z, 177

illis];

isti

184 quo] abusum quo 5;, quod V,

M, MeMy,, istis Mi; $e;

iubet dari Mg que M; $e;

186 nichilque

huic oz. Ms, hec O

187 huius] huius rei V;

non]

M, MM,

exempto M,$e, 188 supra O

iusta] in ista Mj, ecclesia $e; quod M; O, quem Z, 189 quaque B 190 ista M,, illo V, 191 qui] que Mg istos M, M, Mi; Post 191 tit.: An aliquis

possit habere duo beneficia Mi)

192 tamen]

tamen et $5, sed

et licite om. W, licet O 193 pontificem B 5,, pontificatum M docprobis M; Mi, Sa Se, St ViZ; et om. W, que O 194 cum] tamen simplice CEn M; M,$,5, Se $tVL V, Z,, simplicitate O 195 ut om. M50, ut uel Se; mouente B C $e, $e, mori

23 tis] oO

unde te M,

LIBER V, 4

200

305

Non licet ergo tibi duo qualiacumque teneri, Ni dispensetur, cui sufficiens foret unum. Et sine cura sint et eis residentia non sint Antiqua de consuetudine siue statuto Debita, priuatam ne fiat ob utilitatem. De episcopis et supra Preminet omnibus hiis presul, cleri populique Iudex, dyocesis qui limite clauditur eius. Ecclesie uicina domus uilisque supellex Huius erat quondam, uiuebat paupere mensa

205

Et tenui uictu; nunc altera uoluitur etas.

Hinc archipresul, est qui metropolitanus. Et iudex sit pontificum licet iste suorum, Nil tamen est in subiectos sibi iuris eorum, 210

Ni quantum ius concessit specialiter illi. Subditur hic sepe primati uel patriarche. De papa Summus in ecclesia, celorum clauiger atque Petri successor Xpistique uicarius, omnes Excedit papa. Quem nil non posse fatebor, 201ss. cf. Decr. 1, 62, 4-6. 206ss. cf. Decr. x, 63, 19.

205 nunc ... etas] cf. Hor. Ep. x, x, 4 —Epod. 16, x. 210 cf. Decr. 1, 8o, 1-5. 211ss. cf. Decr. 1, 79,

I-4.

196 196-199 M3 $e tibi tenere B Z, erit C, forte O non sint] non M; statutum

post 200 Mii ergo] immo C 5, $,57 W Z;, ymmo M,M; Mg om. Mi, duo tibi M;; qualicumque M; Ms S; Se; W Z; 197 nisi B, nil Z, dispensatur Mg cui]tibi C foret] 198 sint cura M; Ms sit M; et] ut Mj, eis o7. O $, sit Ez M; M;.s M1 M3,$,52 Se, ni sit M, 199 de om. M5, te Se, 200 ne] nec B C En M, M; M, $e, V; Z;, non $; fiant

Z De episcopis et supra (supra om. Sa Vi, superioribus M,)] om.

C MM;

MiiMi?$e;Z,, De episcopo M, Ms, De diuersis gradibus seu dignitatibus officiorum superiorum M,, De diuersis gradibus, de dignitate maiorum B 201 preeminet M; omnibus] in omnibus M,,, et omnibus Z, hiis omnibus M3 Se, his M; clerique V; 202 iudice M, dyocesis] dicitur O limite qui M;; eius] eis Mi; 204 uiuebant M;; 205 om.

O0

uicturum Se,

nunc] nec 5,

uoluitur altera $;

Post 205 tit.: De

primate Ms, De archiepiscopo et primate seu patriarcha uel cardinali M,

hunc $; om. C

2070om.O0

iste]ille Ma, istorum $e —— 208 in om. O

concesserit MM; O

isti Mi,

206

209 ius

210 sepe] se M;

De papa] om. BC En M; M, M; Mi; Mi; 0 5 $e, Se, V; Zı Z, De domino papa $,57, De primate et papa M;M& 211 sumus M;Mg adque Z, 213 non om. M, omnis V, Xpisti Mj, 0$,W 212 patri V, posset Se;

306

LIBER V, 4-5

Quod uolet aut uelle quod iure queat reprehendi; 215 De cuius factis nec disputo nec dubitabo,

Cum sua sola michi sit pro ratione uoluntas. De maioritate et obedientia

220

Horum maiori consuetos reddat honores Quilibet inferior, assurgat ei reuerenter, Ordine qui prior est, primumque locum det eidem, Hic alia nisi de causa prior inueniatur. De excessibus prelatorum in subditos Quinetiam more foueat patris inferiores Quisque suos maior, nimium ne fiat eisdem Aut grauis aut durus, ab eis nil exigat ultra Soluere quam consueuerunt a tempore prisco!

225 Pontifici sed concedit tolerantia iuris,

Vt propter causas iustas tamen et manifestas, Que persepe superueniunt, possit moderatum Auxilium petere, sibi qui subduntur, ab illis. Et licite quod cogat ad hoc, plerisque uidetur.

230

CAP. 5 De decimis et prouentibus ecclesiasticis Officiis itaque predictis ecclesiarum 221ss. cf. Decr. x, 45, 4.

230ss. cf. Decr. 2, 16, ı, 43-47,

2,16, 7, 1-7.

214 quot 5,5e, uelle] posset O quot $, reprehendi om. O, apprehendi Z, 215 dubito V, 216 sola sua M; pro] quod O De maioritate et obedientia (illorum add. M, Ms)] om. BCEn MM, My, Se, Zj, Quomodo inferior debet debitam reuerentiam exhibere superiori M;,, De maioritate $2 V, 217 reddit M, V,, reddet $,Z, 218 consurgat M,, 219 primumque] paruumque M;, primum quod M; Mg dat M& M, 220 nisi

alia M,

nisi] ne Mj,

de causa nisi Se;

De excessibus prelatorum in (in] circa O) subditos] om. BC MJM,M;,M,, M3?$e; Z;, De excessibus (accessibus M,) prelatorum M;,5,, De concessibu s

prelatorum in subditorum $7

221 mores Mg

uoueant W

patres M,

222eidem B 223nil]nisiSe, ^ exeat Se; exigit W 224 quam] quam quod M;,quem O, quod $, prisco] facto Z, 225 sed]post O cedit O

226 casas M, tamen] tantum B MO M; Ms Mii, presepe M; possunt MO

Ms,abillis$e; M;

^ abom.S,

cogit V,

et] ut M; Mj, moderatim Mg

227 perse 228 peteret

^ ab illis] petere $e; — 229 quod] quem M,, quas

plerique M;

De decimis et prouentibus ecclesiasticis] om. C M, M; M3; $e; Z;, De decimis M;;, De prouentibus $e,, De prouentibus ecclesiasticis En M, M, Ms Mg Msg $145: V; Z,, De prouentibus et fructibus ecclesiarum B Post 231 tit.: De decimis En M, Me Ms, 5,Se,5tV,, De decimis regula $,

LIBER V, 5

235

307

Prouentus et personis debentur earum. Nam cunctis decimas solui uult regula iuste Ex acquisitis, quia precipit hoc deus ipse Has sibi totius quasi terre pro generali Imperio retinens et eas clero speciali Vt populo tradens. Pretextu criminis ergo Nequitieue sue nullus sibi subtrahat ipsas. Religiosus ob hoc, populis dum predicat, omnis Vt decimas soluant, inducat eos studiose

Nil dicens, quo soluendis retrahantur ab ipsis. Qui facit hoc, banniuit eum sententia iuris. Quisque tenetur ad has soluendas, ni specialis Gratia pape forsan ab hoc exemerit ullum. Clerus de dote clero non soluat easdem 245 Atque soli decime soluantur parrochiali 240

Ecclesie, cuius infra fines iacet illud.

Sed personales eius lucri, quod ab arte Siue labore tibi uenit, illi soluere debes, 250

Ecclesiastica que tibi sacramenta ministrat. Consuetudo super hiis et que sunt quasi mixte Seruetur; laycus et si prescripserit illas, — Non tamen ex terra, quam dicimus esse nouale,

Cuius quod culta fuerit, non est memor ullus. Has capit ecclesia, sed tantum parrochialis. 252 nouale| nouiter culta gl. Se,, Gorut gl. $,; cf. Isid. Ezym. x5, 13, 12.

232 iustas Sa 233 acquisitus M; 234 has om. Mj 235 retines 5,

spirituali

M;Se,

precepit M;; O hoc precipit B W et] ac Mj, ut Mj; clerus $e,

236 protextu M45, Vi, pretexto

O

237 nulla $7

subtrahit $7 238 hec $a populus M,, cum V, omnis B C Ez Mi M, Ms M; M;; 0 Se; Z, Z,, omnes cett. 239 saluant V, eos] episcopus Se,, eas S.V, studiosus Mj 240 dicens] dicat BZ, soluentis $7 retrahatur M; $e; $7, retrahentur Mg illis CM, 241 hoc om. M;, hic O bannit corr. banniuit C, bannit M; M, M, Mg S, Sa V, V, Post 241 tit.:

Qui teneantur ad soluendum decimas Mi; Quis soluere debeat decimas Mg 242 ad om. Mj soluenda $7 spiritualis O 243 forsan pape M5 Ms Se; ab] ob M,St, ex O ullum] istum M,, illum M; Mg 244 clericus M; M;; St Z; eandem M;V, Post 244 tit.: Quibus sint dande

decime M;,, Cui (Qui Mg) soluatur decimam M, Mg 245 soluuntur M; Mg 246 iaceat O istud M Post 246 tit.: De 247 personalis Se, cuius Mj lucri eius $a lucri quod ab arte oz. M; 248 248-330 om. M; laborare B, labori O 249 om. Mj sacra Mg ministrant St W Post 249 tit.: De decima

M3 M;5 $ Sa V, W Z, decima personali M,

quasi mixta M;

250 his M;; et om. Mj 251siom. C prescripserat Ma, presepserit O, scripserit St 252 tamen] tantum B terra] certa Post 252 tit.: De decima noualem M; Mg Mg quem BO Sa V,Z,Z, noualium M; 253 quod] ex Sa, que Mg culpa M, V; memor] maior O 254 hanc Sz ecclesias Se,

308

LIBER V, 5

255

Seruari reliquis decet hoc a religiosis. Sed tamen has laycus non percipit absque salutis Dampno perpetue, spatio prescripserit ipse Maioresque sui nisi tanti temporis ipsas, Oppositi quod nemo rei uiuat memor huius.

260

Tunc licitum de iure uidetur, ab ecclesia si

Has tenet in feodum seruitque fideliter illi; Non aliter, ius in laycum quia non cadit istud. Qui bene soluerit has et plene, frugibus eius Horrea replentur et uino prela redundant, 265

Peccati ueniam, uitam sine fine, salutem

Corporis acquirit; has soluenti male fiet Oppositum, cum sit domini iustissima lex, ut,

Qui decimam sibi non dedit, ad decimam reuocetur.

270

De primitiis Et de primitiis pecorum, frugum paribusque Portio certa deo ueteri de lege dabatur. Hee quoque presbitero dentur modo parrochiali! Sed quia mensura non certificatur earum, Moribus idcirco patrie reor ista relinqui.

264 cf. Prou. 3,10 I9

34,26

prela]torcularia gl. $.

35,21;Leuit.2,12

7,14

he

2698. cf. Exod. 22, ROR

23, 10.15.17.20 etc.

255 decet] debet decet Se,, facit Ms Sa Z,

E22,

271 bee] primitie g/.

aom.B

Post 255 tit.: De

decima laycorum M, Mg 256 tamen] tantum B has] hoc O laicos $, percipit om. Zi, percipitur Mg, precipit O salutis om. Mg, illis $$ 257

prescripserint O, perscripserit S,, descripserit W

maiores M,

suoO

— tantum $e — tempore Se,

259 obpositum BO, opposite

M, M,

iste $,, ipsum 57

258

ipsas] etas Sa, istas M,.,

quod] quoque M, quot $j

ui-

uatrei Mi — reiom. O uiuit B memor uiuat OS, — 260 licite O ab om. My si] sed C Se; 261 feodum] feodum si Se, fideliter] feliciter Sa Post 262 tit. : De utilitate debite solutionis decimarum M, 263 soluit Mg fructibus Mg huius O 264 hore B replent V,, repleta O et om. OW uina OZ, prela uino M; plena M; redundat B, redundet Ms, redundent Z, 265 uita B 266 acquiri B has] a S, soluendi '

BV, fiat B MOS, V, dederit $e; ad]deO

267 oppositumque O cum sit om. O 268 decimam]ecclesiam Ms, decima O — reuocatur Ms

De primitiis] oz. B C M; Mj, $e; Z;, De primitiis et oblationibus ac qualitate

(quantitate M,)M,M; 269 frugum peccorum Mg frugumom.O . 270 portio] potior M; deo] domino $, de] a O 271 modo] minus Sa 272 quia] quod B non|cum Ma . eademcorr.earum C ^ 273 patris $6, patriarum O relinque $,

LIBER V, 5

309

De oblationibus 275

Sitque uoluntatis quamuis oblatio recte De ratione sui domino quam sponte quis offert, Interdum iure poterit tamen ipsa requiri: Cum fundus datur ecclesie, sic inde diebus Fiat ut hec certis, uel cum testator ad illam

280

Obligat heredem, consuetudo uel eam si Prisca iubet fieri, nimium uel forsan egens sit Ecclesie clerus, ratione tenetur habundans

285

Vt sibi subueniat populus. Sed pauper et ipse Si fuerit, uictum querat sibi clericus arte. Estque sacerdotis oblatio parrochialis, Parrochie quantumque sue celebretur ad aram. Nam proprie pro peccatis rogat hic redimendis. Pro quibus offertur. Celebrans hanc presul ibidem Accipit aut archipresul, dum uisitat ipse, In templisque suis minor et qui predicat ordo. De distributione verum ecclesie

290

Ex hiis ergo bonis fieri ius quatuor olim Precepit partes: inopum fuit una, secunda Presulis, ecclesie reparande tertia cessit,

Pro sustentandis eiusdem quarta ministris. Nunc etiam seruetur idem, distinctio talis

Si pateat uel mos uetus obseruauit eandem; Si non, ex ipsis uiuat, qui seruit honeste,

290ss. cf. Derr. 2, 14, 1, 57-61.

De oblationibus] om.

M;

B C M; M; Mi; Se, Cuius sit oblatio Ms, De sacrificio

274 fitque B, sit Z,

275 quis sponte CZ,

quis] se $e, — 276

tamen] tantum V; ista Mg 277 fundis $e; 278 fiet M, MgSt, fit M,ı hoc Mi$Se, certis] talis O cum om. M; testatur Mj, illa MM; istam Vj 280 nimium om. M, uel] si 5, 281 clericus Z, 282 preueniat M; 283 fictum O W sibi querat M,M; $t apte S, Post 283 tii. : Cuius sit oblatio M, 284 atque V, 285 quantumcumque Se,, quecumque M;, quamcumque Z, celebratur M M&M;,0 W auram $, 286 proprie] quippe C Mi, Mi; rogat] orat M; Ms 288 aut] ut M5MgM;,, et $t uisitet M; M; Se, St ipsum Ms V, De distributione (institutione M;) rerum ecclesie] o». B C M; Mi, $e; Z4 Z;, Quomodo in ueteri lege distribuebantur res ecclesiastice M;; 290 his Mj;

olim] horum olim M;;, olim secunda 292 presul O

O

291 preceperit O, precipit V,Z,

reparando M,,W, reparante M;

tertia] et tertia M, 293 sustinendis Mi; quartam $e; Post 293 tit.: Quomodo in noua distribuantur lege M;; 294 etiam] et B 295 pateat] poterit M, ^ mos] si mos Mj, uerus M, obseruabit M; eandem] ea V,

310

LIBER V, 5-6

Fructibus, ut salua maneat substantia rerum.

Et quidquid superest, inopum conuertat in usus Atque pias causas, quia, quamuis propria non sint 300 Hec inopum, de iure tamen debentur eisdem. Ipse nec est dominus, sed dispensator earum. Rectorique suos de iure licebit egenos Pascere cognatos, non ut faciat locupletes,

Sed tantum uita quod sustentetur eorum. CAP. 6 De emunitate bersonarum ecclesie 305 Personas igitur quas hic decorauerit ordo, Prorsus ab angariis lex excipit imperialis Atque perangariis et personalibus omnes Officiis et muneribus. Nil iuris in hiis est In clerum laycis; sed cum pia causa subest, ut 310 Contra scismaticos, quia princeps bella mouere Aut tales uult aut patriam defendere ferro Cum paribus, princeps iam non extorqueat ista Per se uel populus, sed suscipiant in amore, Quidquid eis dederit clerus cum presule sponte. 315 Sed pape super hoc erit expectanda uoluntas. Ex laycis ultra si forte coegerit ullus De clero quemquam, monitus cessare recusans Banno subiaceat, donec faciat satis inde,

Deposito licet officio, successor et eius. 320 Et layco qui submittit, cum non fuit ante,

Ecclesiam rector uel patronum facit hunc ad

305ss. cf. Decr. 2, 17, 4, 6.

seruiciis personalibus g/. En.

306 angariis] offensionibus gl. St, seruiciis LEERE

297 fluctibus B saluat B sit Mı 300 hec] nec M;V, tamen Se;

301 est om.

M-0S, 5,5 W

298 usum C M M&OS, 299 adque Z, tamen] cum W, tantum Z, debentur

BCM.OZ,

303 faciet S,V,

dispensatur B

eorum B M, Mg

304 sustineatur Z,

De emunitate personarum ecclesie] om. BC M,Se,Z, Z5, De libertatibus et emunitatibus ecclesiarum M;; 305 hic] ita Mj, decorauerit B C En M, M5.58,$,5a Se, W, decorauit V,, decorauerat cett. 306excipitlex Y — concepit M; Ms, excepit M; Mi, 307 atque] at seruis 57, adque Z, per-] ab M», pre Mi 308 est hiis S, 309 cum] tamen $e, 310 quia] quod M5 Mg 311 tales] contra tales $a V, patriam] penam M; ferre M, 312 iam] ipsa ideo Se, — illa M; 3153. populos Mg sed] iam M, suscipiat M;O | amorem C Mg 314 deerit Se,, dedit S, clericus O 315 exspectandam Mg 317 munitus $e, 318 satisfaciet B, satisfaciat

Mi

Post 319 tit.: De subicientibus ecclesias laycis M; Mg — 320etom. M,, M; Mg

321 ecclesie

LIBER V, 6

3II

Non modicum tempus aut semper, uel bona fixa Illius aut iura, suspensus ab officio fit Atque ministerio. Sed clericus ista sciens, qui 325

Maiori non nuntiat hec, a fructibus eius

Suspensum tribus ipso facto se sciat annis. Banno subiaceat laycus compulsor in istis. Quique suis prohibent clero sua uendere siue Que sua sunt emere uel quodlibet obsequiorum

332 Sic fieri, bannit omnes sententia lata.

De ledentibus clericos

335

Sed qui personis uiolenter leserit ullam Ex istis temereque manus iniecerit illi Vel captiuarit uel non permiserit ire Aut quem conuersum propriis qui cesserit atque Vestem mutarit monialem seu monachum uel Personam quamuis ex religione probata: Bannit eum canon et solus papa resoluit. Hunc etiam, qui non uetat hoc, cum competit huic ex

Officio, ligat hec sententia. Siue dolose 340 Sique tuo fiat hoc nomine tuque sciens hoc Ipse ratum retinens factum laudas ita, uel si Hoc fieri mandas, pena stringeris eadem. Soluitur interdum tamen ista per inferiorem, Cum papam prohibet senium uel morbus adiri, 345 Paupertas inimicitie uel debilitas aut

322 modicus B 324 post 325 Zi suspensus O

M;

323 aut] et M,, atque $, $5 52 Se, St V, iura] cura M; adque Z, scienter St 325 non] cum M, 326

isto M,

se om. M;M5 M3Sa St V,V,Z,Z,;

328 quisque M, prohibet Mj; M;; suo M, sunt sua M, obsequiorum] officiorum Mg, S, Sa

327 subiacet

329 sua om. W 330 om. M

De ledentibus clericos] om. B C M; M, Se; Z;, De lesoribus clericorum M;;, De ledentibus clericos ac alias personas religiosas M, 331 personam Ez, personas M; 332 temere O manus] manus aut O, manum $2 Z, isti Ms MgSe;, ulli W 333 captauit O, captiuatur Sa non] quem M; 334 proprius M; V,, proprium W mutauerit M,,, mutauit $e; $, quas $7. probatam M;M

adque Z, 335 uestem] atque uestem M; seu] siue Mg 336 quamuis] quis C, quauis 5,5, prolatam M,, 338 etiam] et M,Se,

uetat] mutat O hocom.M, | cumom.B competat B M; V; W Z, Z, 339hec]hunc M;M; — doloreO — 340sicque Z,; fiattuo M, fat] facit 5, 341 laudans M,, laudes M; M,, laudant Mg uel si oz. M; 342

hoc]non V;

mandansB

penaO

restringeris $?

Post 342 tit.: De

lesoribus clericorum qui possunt absolui per episcopum cum condicione M;;,

De absolutione ledentium clericos (clericos om. O, clericus 5) M4MgOS, 343 soluit O 344 om. V, papa BS, morbus] moribus M,, O adire Mg Mj; O S, 345 debilitas] debitas O

512

LIBER V, 6

Quidquam de paribus. Tamen hiis iniungitur ire, Cum uacat, ad papam, facturus, quod iubet ille.

Soluitur impubes omni sine condicione Vel si fecerit hoc mulier. Sed fortis et illa 350 Si sit atrox forsan iniuria, mittitur illuc.

355

Atque suas presul soluit semper moniales. In fraudem domini uel seruus si facit hoc ut Interea uacet ipse sui uel dampnificetur Hinc grauiter dominus, alias mitti decet illuc, Excessus uel si fuerit nimium grauis eius.

Aut si sit dubium, fuerit quod clericus ille;

Sed communiter hic habitus quasi clericus ante Si fuit, oppositum donec constet, reputandus Clericus est ;si non, talem fore se probet ipse. 360

Aut si cui ualde leuis est iniuria facta. Pontifici causas sed desere, presbiter, istas. In claustro monachum monachus si percutit, abbas Absoluit, nimis enormis uiolentia ni sit, Vt cruor effusus si sit membrumue recisum,

365 Vel si presul ab hoc aut abbas percutiatur.

370

Et reliquis teneatur idem de religiosis Dummodo sit prior aut prelatus presbiter horum; Si non est, ad pontificem puto semper eundum. Abbas ex claustris absoluit uterque duobus. Si quem de clero ledat, solummodo papa

346 quidque O

his M;;

547 tum W

uacat] uetat O

papam]

ipsam O facturis M; Mi $5,, facturi V, iste Mg Post 347 tit.: De lesoribus qui possunt absolui sine condicione Mi; 348 soluit $; 349

mulier] melior

O — sed]si M; MS:

forisO ^ ista M, Mg

350 iniuria]

muris M; 351 adque Z, soluit presul M, Mg semper soluit B M, MO St 352 seruis M, si om. M5 fecerit M, M, 353 in terra Se, ipsa M; dampnificentur O Z, 354 debet $, illic Er M, M,.Mg Mya40S, S45 V,. 355 nimis $a 356 dubium Z, ille] ante M; 357 om. M, communiter] tamen M; Ms M;;, quando M, 358 fuerit M;Ms $e; constat Mj; Mj; W 359 si] sed M; non] tamen 5; fore om. C se om. Mj, sed B probus B probet se Mg$a ipse om. M,,

esse corr. ipse M;, esse Mg

360 si] sit sic 5,

cui] ubi $,

361 casas M,,

causis M; deserere $e, illas C M;MM; V,W Post 361 tit.: De monachis se ipsum in claustris ledentibus M,,, De absolutione claustralium se

mutuo percutientium M; Ms

362 claustrum V,

monachum] monacho 5;

monachus monachum B M45, V, W Z, si om. M,M, M5 Mi 55a Se, V, 363 soluit Mj nimium M;; enormis post sit OS, 364 ut] uel M,

effusus] eiectus Ez

membrumue] membrum ut W

365 uel] ut M;

ob M;M aut] uel M; M; Mg.M;5S, 366 religiosus M; 367 aut] uel Mj 5, 368 puta M, semper puto $e, eundem M; M&Mj,0 Se;$e,W 369 duobus] diebus O 370 tantummodo Mj V,

LIBER V, 6

375

380

313

Vel presul, cum posset ita quoque soluere clerum; Insuper a latere legatus soluit ubique Quoslibet et semper, aliunde licet uenientes. Ac non a latere sibi subiectos bene soluit Et dumtaxat ibi sua quo legatio durat, Sed reliqui, ceu gratia uult specialis eorum. Quando non sit Peccatum ledere clericos Sunt et, qui penitus sine banno percutiuntur. Clericus officii quando ratione minoris Ordinis aut iuuenes diuinum prepedientes Verberat officium uel de senioribus ullus Vel quando dominus, prelatus siue magister Discipulos, famulos, cognatos atque scolares Castigat leuiter, ut corrigat hos doceatue, Excessisse modum licet inueniantur in hac re,

385 Dummodo sit sine proposito res facta maligno.

Ianitor aut domini cuiuslibet officialis Officii ratione sui, uelut ostia seruans

Aut arcens populum, leuiter si leserit ullum Non ex proposito, sine desidia, sine culpa, 399 Pontifici mittatur in hiis culpabilis iste. Aut si de clero quis bellica deferat arma Aut in tonsura penitus seu ueste uel actu De clero nichil ostendat, si commonitus iam

A prelato ter se non emendet, uterque.

372 a latere] sc. papegl.M445,. — 374a latere]legatus ad prouinciam gl. M;, legatus a latere uocatus s. cardinales gl. St 371 cum om. M, possit BM,OSt quoque] que M; semper] super M; aliud $, 374ac]ad B, aut O at Mj qua M; 376 sed] sed seu B ceu] con $e; My

373 quosque 375 et om. My,

Quando non sit peccatum ledere clericos] om. B C En M; M, M545,M,0 $1 Se; $1 V, Z1 Z;, De lesoribus clericorum qui non incidunt excommunicationem M;;, Quando percutiens clericum (clericus percutiens Se,)non sit excom-

municatus M; MgSe;, In quibus casibus liceat uerberare clericos $, etenim O, etiam M,MgVij 379 aut] ac minores M,

prepedientis

377 et)

378 penitus qui M; qui oz. MgM; inuenis O BC M; M M5 M; S;Sa Se, W Z,, ad $,

O — 380 nullus M;

382 famulos] ut famulos M, — cog-

385 ut] uel fideles corr. scolares C atque] siue M;;, adque Zi natus B inue384 excedisse O, excesse W hos om. $, Z;, ut M;, hos uel Mg oO 387 hostia] /. ostia Mj, 385 sit om. Sa niantur om. Z,, inueniatur B M,St ille his Mj; 390 mittitur M; 389 posito M; 388 illum Ez 393 si] sed M, $a 392 seu] siue Mg 391 quis de clero Mj M;V, 394 ter om. O, tibicorr. ter Ms, tibi Mj; ammonitus $,, monitas Sa si Mi$a emendat M, Mj, M,;0

se]

314

LIBER V, 6-7

395

Siue trutannorum dum more quis inuerecunde Immiscet se turpibus aut crudelibus actis, Vel qui iudicio iam traditus est laycali, Vel qui prelato mundana negotia tractat

400

Inque uicem si se feriant leuitate iocosa

Hec prohibente, sibi dum fraus sua claret in illis, Maiores etiam, uel cum moderamine uim ui

Dum quis propellit, quam clericus intulit, aut cum Matre uel uxore uel nata siue sorore Turpi deprensum capiat uel ledat in actu. CAP. 7 De qualitate ordinandorum 405 Ordinibus nullus igitur nisi dignus in istis Personatibus aut prebendis promoueatur. Presul et indignum quicumque scienter ad illos

Promouet aut plene cum non discusserit ipsum,

Peccati reus omnis erit, quod uenerit ex hoc. 410 Quique sacratur ita, peccat mortaliter, eius Siue sit occultus defectus uel manifestus. Indignum uocitamus eum, si quis caret hiis, que Querit in hoc, tali quem ius dignatur honore: Vt si forte minus sit doctus uel minor annis 415 Aut alio quocumque modo. Mollitur in istis Sepius ex aliqua iuris rigor utilitate.

395 trutannorum]

cf. Archipoeta 6, x9 ; Caes.-Heist. Mirac. ı, 3

405ss. cf. Decr. 1, 24, 1-7.

1, 27, 1x.

8, 59.

395 trutannorum ss. ribaldorum 5,, ribaldorum M35 Ms M; M;;, trutannorum V,, tyrannorum cert. quis more O quis ozz. M, $a inuerecunde om. M35; inuerecundum Sa I 396 intermiscet Se, se] de M; aut] ac C En M, Ms. $, $, $e, V, Z, 3970092 9ES5 uellret Z, 398 tractet $, 399 hec] nec C cum $, V, istis $, 400 si om. S; feriat Sr 401 maiores etiam] de clero iuuenes Ez etiam] ecclesia Z, cum om. M; ui om. O 402 propellet O quem $, intulit oz. M; 403 matre] Marthe $, 404 turpe M; depressum C M,S,, deprehensum M; MsZ,, deprense Mg

De qualitate ordinandorum (ordinatorum $5, ordinan tium Mi;)] om. BCM,M,M,S&Z;, De equalitate ordinatorum M, 405 nisi] non V,

illis Mj,

non om. Z,

406 personatus B illum Se,

permoueatur $a

409 peccat $e,

410 qui Ms, quicumque O, quisque $5, Z,

408 promoueat O

quod] quando M,, quot 5;

411 uel] siue Mj,

412 om. O si om. My, sic C En M, M, Ma Sı $, Se, V; Z, quis] ui C Mi Ms Mi SV, qui sic W hiis]is Mı que]quam$e, 413 que M; dignareO honorem 5; 414 ut] uel Mg si om. M, Mg 415 molitur O

indigne M,, indignus

O

uocatur

OÖ

eum

LIBER V, 7

315

De scrutinio in ordine faciendo Ordinibus sacris igitur scrutamina quedam Premitti uoluere patres. Mandantur et ante Sabbata constitui feriis examina quartis 420 Perque uiros doctos decet inquiri studiose Omnia, perpendi que precipiuntur in hac re Per triduum, — qui presentent ad sabbata dignos. Pontifici presentat eos tunc archileuita Sacrarique petit hos, persona uelut utens 425 Totius ecclesie. Querenti, si sciat esse Hos dignos, respondet ita: "Michi noscere quantum Debilitas humana sinit". Nec peccat in hoc, si Non Sit ita, nisi conscia mens aliud sibi dictet.

Sed uideat, bene quod prius indagauerit illos.

430 Defectus tunc quisque suos et crimina dicat, Ordinis usus ei propter que iure uetatur.

Si male conticuit, detectus deiciatur.

De reliquis decet, ut saltem confessio fiat.

435

De eo qui furtiue ordinem suscepit Si sine tali quis examine promoueatur, Furtiue sacratus erit; uel presule forsan Ignaro, cuius est dispensatio pape Tantum, si prius hoc uetuit sententia banni; In claustro fieret tamen isti gratia maior. 4175s. cf. Decr. ı, 78, 3.

426s. michi ... sinit] cf. ANDRIEU Il, p. 337.

De scrutinio (scrutamine M; Mg Mg O St) in ordine faciendo] om. C MM; M,1SeZ;, De scrutamine ordine faciendum M,, De scrutinio et examine Mj, De eo qui furtiue ordinetur Sa V, 417 sacraris $7 418 patres uoluere M;; mandatur Ez Meg M; M 55& et] quod M;; 419 quartis] querens M;

420 uiros doctos]iuristos

O — 421 percipiuntur O$2 W

422 presentet

B Ms M; $,$6,, presentant M;, presentat O St, presententur $,, presentetur Se,

ad sabbata dignos] eos tunc archileuita Mj;

OW — 425 om. M;

ponti-

ficique SW presentet C M; M;Mj; W, presentent $5, eos] hos Mj tunc archileuita] persona uelut utens M,,, ad sabbata dignos W 424 sacrari $7 petit] decet Ms Mg 425 totiens B si] se Mi; 427 sinit Mg 428 dictet] dicat V, 429 indagauerat W istos M; 430 defectos O quidque Sa 431 propter] papa O que] quos M; Mg Vj uocatur O

432 post 433 BM, McMy08t, om. M; 433 saltem decet ut O fiet $S,VLW

constituit O

deijciatur M;;

De eo (eo] hiis M; Mg) qui furtiue (furtim 5,) ordinem suscepit (suscepit]

recipit Me, recipiunt M5, recepit Mi», suscipit M, Ms)] Er M, M; M; M, Ms Mi;

sine] fine Z, 434 si] sine Z, $18,864$t V; Z,, om. cett. dispensatio est M; est om. Mg 436 ignoto O $7 OV, sententia] scientia O et tantum B, et cum Mj, tamen O tamen] tantum Z,

ista B

435 furtiuus 4357 tantum] 438 figeret B

316

.

LIBER V,8

CAP. 8 De perfectione ordinandorum Ac sine crimine sit igitur sacrandus oportet, 440 Sicut apostolici diffinit regula scripti. Quam licet ediderit solo de presule Paulus, Ad quemuis tamen ex clero decreta retorquent, Quod non simpliciter de quolibet accipiendum Crimine. Nam quis ita dignus foret ordine sacro? 445 Que grauiter diffamet eum, sit ob hoc sine labe, Condempnari pro qua coram iudice posset. Sed presul bene cum mechis dispensat et infra Irreprehensibilis, ut sic sibi sufficit ergo. De bigamis non ordinandis Vnius imprimis sit coniugis ergo maritus. 450 Coniugium sibi ne fuerit cum pluribus aut hac, Est alii que mixta uiro, proprieque scienter Se miscens, alius quam cognouit, prohibetur, — Siue quod hic castis et honestis congruit ordo,

Siue quod is uitam digne nequit ad uidualem 455

Hortari reliquos, contra cum fecerit ipse,

460

Siue quod est sacramenti defectus in illo. Est in coniugiis etenim coniunctio duplex: Prima ligat uerbis animos Xpistique per illam Ac anime iuste coniunctio significatur. Culpa sed hanc quandoque sequens dissoluit ; ut illud, 440 cf. Tit. 1, 6s. cf. Isid. Etym. 9, 7, 20.

^ 449ss. cf. Derr.1,50,59.

457 coniugiis ... coniunctio]

De perfectione ordinandorum (ordinationis M5Ms, ordinatorum St)]om. De qualitate ordinandorum M; 439 acJ ut BM;M; sacrandus igitur Se, sacratus $7 oportet] operetur

BCM,M,M,Se&Z,, Mes Mii 0 $, Se V4

Se;

440 regula] ratio B MM,

quem $, solus M, 445 qua O, quem

scripta W

441 quam] quomodo B,

442 quamuis B ex om. Z), de MV, 443 quot $, $5, diffamant M,,, difamari V,, diffamat M3 $, St,

diffament B M; M, ab M; sinelabeom.O 446 iudice] seculari iudice Ms posset]possetscolati Sa 447 cum om. V; dispensat cum mechis

5;

mechis om. Z, dispenset B M, M, Mc My, $, De bigamis non ordinandis] om. C MM; Mj, Se; Z,, De bigamis proprie dictis M;; 449 iugis V, 450 ne sibi MgZ, ne] non OS V, cum

om. C

451 est] et C

que mixta] commixta Mj,

452 miscet Se,, nesciens Z,

aliis

BM,,O

sui $e, — hic]is C — uitam corr. castis C — 454 quot $ uite O — nequit] nequam O — ad om. Mi, — uiduale B 456 quot 5$, quid V,

459 iuste] uite M; ut] et Mg

est om. Z,

460 culpam M,

proprioque MO

quam om. M;

sacramentum M;

sed] sed et 5,

453 siue]

is]his O, hiis 5, 455 dum $e, 458 animo V,

hanc om. M;

LIBER V, 8

317

Ingressus claustri. Ligat altera corpora, Xpisti Per quod ad ecclesiam connexio significatur Aut in persona Xpisti pariter deitatis Ac hominis: facta fuit hec in uirginis aluo, 465 Vnita cum fuerit; et non iterabilis harum Vtraque sicut et hec, quam mors tantummodo soluit. Coniugii nequit has iterator significare, Dummodo sit carnaliter harum mixtus utrique. Et bigamum dicunt, aliam qui coniuge uiua 470 Ducit in uxorem scius et cognoscit eandem, Siue duas uelut uxores qui ducit et ambas Cognoscit, sua neutra licet possit fore coniunx ; Aut unam sibi sic promotus in ordine sacro Et cognoscit eam uel religione professus. 475 Ex istis igitur ad clerum quemque uocari Ius uetat. Et super hoc dispensat papa nec ipse Quolibet hos cleri speciali priuat honore Addictosque foro denuntiat hos laycali, Cleri ferre quibus habitum uetat atque coronam. 480 Sub banno nec in oppositum mos adiuuat ullus. De ebriosis non ordinandis

Ebrietas etiam sacrando cuilibet ante Omnia uitetur, que clero cuique uetatur.

466 bec] unio eorum gl. En.

481ss. cf. I Tim. 3, 8; Decr. x, 35, 1-9.

461 altera om. B corpora om. V; 462 quot S,, quam M, Ms Mj; ad om. M; 463 personam $, 464 ac] aut M;,, hac Z, homini O factas B fuit] funt B hic O 465 dum Mg 466 sicut] fit M;, sic Ms Mg

et hec] ex hoc Sa solummodo Se; 467 iteratio WW — significari V, fit B commixtus M;;S, sitmixtus $, ^ utrique]uerique O Post 468 tit.: De diuersis speciebus bigamie M; Ms, De bigamis inproprie dictis M;; 469 uiuos O, uiuam V; 470 in om. BM,M&M;;, ut M;Ms 468 dum $,

O $, $,, etiam Mi, et Sa Se;

eandem] eandem siue M; Mg

471 siue oz.

M; Mg duas]duasalias M; Mg etom. My, aut Se; 472 cognoscat B St, cognoscit et V neutrius M; licet om. Mg possit om. B, posset M,, 473 sibi] si M; Mg Mj; 474 et] ac B regione C 475 clerumque O quemque] quoque $e; uocarit B 476 hoc om. Sa, hec Se, dispenset M;M&S,W 477 quoslibet M, Mi; Mi; 5 V, hoc Se; 478 denuntiet $, $a 479 ferre om. M, ferri M; adque Z, 480 ne C in om. $; oppositum oz. B ullos M; De ebriosis non ordinandis] om. B C M, M; M;; $e; Z,, De ebrio non ordinando M; M, Me Ms O, Non ebriosum En M; S, $; St, Ne ordinandus sit ebriosus

M;;, Decet (Decet om. Z;) ordinandum non esse ebriosum $,Z, esse B, etenim Ms M&M;; quilibet Mg SaW cleri C MM;$, $, $e, Se, V», tali M,

482 omnis M;,Mg uetantur W

481 etiam] uetetur

318

.

ULIBERYVJS

Luxuriosa quidem res est uinum Veneremque Excitat ebrietas ignemque libidinis atque 485 Exilium mentis. Sed castos nec maculatos Prudentesque sibi uult Xpistus habere ministros. De percussore non ordinando Percussor prohibetur item, quod non nisi propter Iustitiam licet hiis tantum, quibus ista potestas Natura uel lege datur. Licite pater ergo

490

Verbere natorum cohibet delicta suorum,

Quos odisse datur, si uirge parcat in illis. Et seruum dominus ita uerberat atque magister Discipulum. Tamen obseruet moderamen uterque. Prelatique sibi commissos uerbere possunt 495 Cedere, si sit opus. Sed pontifici prohibetur Precise, propriis manibus ne uerberet ullum. Per proprios tamen hoc quiuis facit officiales, — Per laycos tamen ut certe non uerberet ullum De clero, licet emendari non uelit ille.

500

Per laycos capere talem tamen et retinere Huic licet, in quantum uiolentia postulat eius. stringit et hunc ideo sententia nulla uel illos. Verberat ex culpis monachos leuioribus abbas.

485s. cf. Tit. 2, 5.

4875s. cf. I Tim. 3, 3 ; Decr. ı, 50, 4.78.

penitus gl. $, omnino gl. En.

496 precise]

483 quidem] que Mg est res O 484 ebrietas om. M, ignem M; atque] ante M;, adque Z, 485 exitium M; Mg nec]et M; 486

prudentes $,

sibi om. M,

habere] hic esse V, De (clerico add. Sa V,) percussore non ordinando] om. BC M,M,My, $e; Z,, Non percussorem (percussor M,) En M,0S,.StZ,, Quando licitum sit percutere clericos M;;, De percussoribus non ordinandis V; 487 item]recte Se; quod] quia Mg 488 iustitiamque $, his M;; tantum] tamen O

quibus oz. B, quilibet O tantum ... potestas] datur licite pater ergo Se; 489 datur ... ergo] hiis tantum quibus ista potestas Se, 490 delecta O

491 uirge ... illis] uerbere M,, 492 adque Z, 495 tamen] cum M; $e; obseruat 57 Z,, ut seruet 5, moderamen] modus ante O 494 prelatis-

que M„, prelati V, possum B 495 credere M, si om. $a pontifice O 496 propriis oz. V, uerberat B 497 om. Z, per om. BM; M&Mj, propriis B quis M;.; facit Mj, hoc" officiales] et certe non uerberat ullum $e; 498 om. Se, Z; ut om. Me, et M, M, certe]terre M, uerberat BMi, 499 claro $a emendare M; M;, $, S; non] ne M; iste M;, ipse Mg S; V, 500 post 497 W tamen] potest Se, 501 huic] huic episcopo V, postulet Mg S, $7 502 illos Mg 503 uerberet Mq

monachus

M3 St

LIBER V, 8

505

319

De litigiosis non ordinandis Paulus item prohibet sacrari litigiosum. Talis enim discordes, ad quod iure tenetur, Concordare nequit, cum sit male discolus ipse.

Nec turpis lucri cupidum Aut turpis lucri cupidum, quia gratius aurum Quam solem uidet hic et quidquid sole uidetur: Spirituale sibi commissum negligit ergo. 510 Vel quod auaritia radix est criminis omnis; Ergo boni nichil est animo, cui figitur ipsa.

515

De sollempniter benitentibus non ordinandis Sollempnique modo quem constat penituisse: Non etenim decet hiis committi uasa sacrarum Rerum, qui dudum uitiorum uasa fuerunt. Et quia de facili solet ad consueta relabi. Et qua fronte reos posset reprehendere? Quippe Turpe est doctori, cum culpa redarguit ipsum. Sed puto presul ei posset conferre minores.

504 cf. I Tim. 3, 3.

508 solem] i. Xpistum gl. M, — sole] i. a Xpisto gl. M..

512ss. cf. Derr. 1, 50, 55.60.65-67.

517 Cato, Dist. 1, 30; WALTHER 31938.

De litigiosis non ordinandis] om. BCM, M,M,,0Se,Z,, Non litigiosum En M,Mg5S,45t Z;, Ne sacrandus sit litigiosus M;;, De litigioso non ordinando

M; Ms 504 item] recte Se, sacrari] sacrari non Sı 505 tales $,$e; iure] deiure Mg$, 506 male cum sit $,$2 Z, male oz. C, malus $e; Se; dissonus M, Mg M;; ille M; Nec (Non Ez St) turpis lucri cupidum] Ez S, $, $7 V,, Non turpis lucri M; S; De cupido turpis lucri Me, De cupidis turpis lucri non ordinandis Se, W, Non auarum O, De auaro non ordinando M, Ms, Ne sacrandus sit cupidus turpis lucri Mis, om. cett. 507 turpes S, quia] quia huius B 508 solam B M;Z,; et] etiam 57 509 commissum sibi Sa commissam B negligerit O 510 quod] quia Mg 511 om. M; est om. Mj cui] qui B, cum Z, fingitur V,Z, ^ ipsam B, ista Ms De sollempniter (sollempniter om. En M; M; Mc O 13V; Zi) penitentibus non ordinandis] oz. B C M; M; My; Se; Z;, De penitente solempniter non ordi-

nando M, Ms, Ne sacrandus fuit (sic) solemniter penitens M; 513 enim Se; hiis om. M,,, his M,,, hii $e 514 dudum] dubium M; uictorum Mg uasa] causa V; 515 de] te Z, facile M; solent M, M; ad om. My 516 qua] quia M; $e forte M; reis B conprehendere M,, conprendere Mg 517 dum $e, culpa] pena Mj, 518 ei presul Mg eis C conferrem $,

320

.

"LIBER V,S

De curialibus ordinandis 520

Pellunturque sibi quos publica curia stringit ; Que quandoque bonos recipit, raro facit autem, Sepius ergo deuoti minus inueniuntur; Vel quia per dominos repetuntur sepe moleste. Sed si per tales effusio nulla cruoris Facta sit humani nec fecerunt inhonesta,

525

Turpia uel seua, non respuit hos sacer ordo.

De obligatis ad ratiocinia Et ratiociniis simili ratione ligati, n Js Dum reddant ;sed iuristis placet ista relinqui. De seruis ordinandis uel non

530

535

Seruus item prohibetur ab hiis, domino quia stabit Aut cadet ipse suo, ius tolli nec licet eius. Sı domino talis tamen ignorante sacratus Est in presbiterum, tunc, qui presentat eundem Aut sacrat, in duplum domino de iure tenetur Conscius atque suo remanebit in ordine seruus. Ambo si rem sciuerunt, unum det uterque. $i non soluendo sunt, seruus restituatur.

5195s. cf. Décr. x, 51, 3. 1,53, x.

526 cf. WALTHER II25a 23034

23256

25476. 526s. cf. Decr. 1, 88, 8. 528ss. cf. Decr. 1, 54, 1-12. 534 uterque] sc. ordinator et presentator gl. Mg, sc. ordinans et presentans gl. Ms. De curialibus

(non add. En M, Ms $e, $t Z;) ordinandis

(uel non add.

Ms; Ms $, V;)] om. B C MM; Mj $65Z,, De curialibus O, De ordinandis curialibus M, 519 curia publica M; M,$; $,Sa cura C 520 autem] aut

MıW 521 deuoti ergo CM, deuotius V, 522 IV 2539-2541 post V 522 0 dominus M; molesti $, 523 si om. My 524 facti Mj, sit sunt Z; — humani] habite notum B nec] ne Ms 525 non om. Z,,

non ferre O

hos non respuit M,

De obligatis ad ratiocinia (non ordinandis add. M; Ms, qui repellendi sunt add. Mi3)] om. C MM, M; M $65 Z,, De obligatis B 526 simili] siue V,

legati $e&

istis M;, illa

527 reddant] recedant. $,Se, Mg Mi;SzW

sed om. St

relinqui oz. M;

placent B

De seruis (seruis] pueris M;) ordinandis uel non (uel non om. M; M,)]om.

C M, M; Mj Se, $t Z,, De seruis non ordinandis BM.Z, recte Se, 529 cadat O, cadit Z, ipse cadet M,

528 item om. $,, tollit Mj, O nec]

non Ms 530tamen]nonW 531 est]et B inom.C representat C, representet M,, presentet M, MS, W Z,

_ preteritum M; 532 aut] atque

Ms sacrat] sacrum Mi, 533 manebit MZ, seruus] sacro V, 534 Sciuerunt rem V, sciuerint M;$, unum] uernum ss. seruum M, utrique M;; 535 soluenda M; sunt] sunt domino M,, sicut M,,, sint tibi Ay

LIBER V, 8

321

Si neuter sciat hoc, remanebit in ordine, si sit

Presbiter effectus, dominoque peculia reddat. Seruiat officiis sibi qui caret hiis inhonestis. $i non uult, tunc depositus reddatur eidem. 540 Pro se dans alium remanebit in ordine seruum Dyaconus; si non habet hunc, domino reuocatur. Hoc subleuita gaudebit honore deinceps. Si tacet ista sciens dominus, liber reputatur; Si contradicit, seruus reddetur eidem — 545

In quocumque gradu, sed quidam presbiteratum Excipiunt. Magis hoc fultum ratione uidetur. Sed primo reuocet hunc, postquam sciuerit, anno,

Aut postquam sacratus erit. Foueatur ut ordo, Infra tres monachus annos ita redditur ipsi. 550 Coniugii sine spe promotus ita remanebit Canonicasque canet uelut alter clericus horas. Canonis huncque ligat sententia percutientem. In reliquis nullo cleri gaudebit honore. Sed poterit proprium dominus manumittere seruum 555

Nil retinens sibi iuris in hoc. Sacrabitur ergo,

Pontifici postquam fuerit manumissio scripta. Cetera materie sacrans consideret huius. De corpore uitratıs Corpore pelluntur etiam qui sunt uitiati, Queque sua sacra res ut gaudeat integritate:

541 bunc] seruum gl. En.

M3 Se;

5585s. cf. Decr. 1, 36, 1.

537 effectus] effectus tamen Z, hiis om. $4 Z; sibi om. Mg

538 officiis] in officiis reddant M, expositus 539 uult] uult seruire 57

541 habet] licet M;; seruus M,,, suum V, 540 pro] per M;;5$,W 544 illa Mj, 545 tacet] caret M,M,,, taceat 5, 542 hec $e;

contradicat M;

reddatur W

545 quidem $,5e;

546 fultum] stultum

uidetur] probatur M;; rationes O M3, uult $,, uultum $e; V; faueatur B Mj, 548 aut] ac M;M, priusquam $e, si Mii annos monachus C M; monachos B 549 tres om. M,

M;Ms

ipsi] ei Ms

promotus om. B

550 sine coniugii Mg

547 sed] ut] in Se; reddetur

551

canetque M,, canit Z,, canat B Mi; Mi50 Sa canonicas M,, canonicosque 5; clericus] presbiter Mi, aliter Z, uelut] sicut M; Se,8tV, W Z,

oras Se,

553 nulloque M; nullus M;;

554 dominus proprium C M; Mi;

clerus corr. cleri O, cum clero $;

mittere seruum manu M;

in] etiam M; Mg 555 retines M; suum Sa 557 considerat M, Mg My, considerans O De corpore uitiatis] om. BC M,M;M,,S&Z;,

De uitiatis in corpore ordi-

559 558 uitiatis M; ut] nec B sacra res] sacerdos Sa

nandis uel non M; Mg, De uitiatis in corpore M»

queque] que per M;, quique Sa

seruum]

556 manumissiua M;

322

.

ABER

Precise siquidem qui se castrauerit aut qui Fecerit hoc fieri membrumue reciderit ullum Sponte sibi magnum uel paruum, iure uetatur. Qualis enim foret in alios, qui sic fuit in se Crudelis? Vel cui parcet, qui nec sibi parcit? 565 Ipsiusque sui ratio probat hunc homicidam. Sed si per medicos sit res ea facta uel hostes, Vel si natura fecit uel casus eandem Atque latentibus in membris aliisue minutis, Officiumque suum per id ut non impediatur, 570 Scandala ne sint hinc: admitti congruit istum. 560

De clerico egrotante Sic quoque leprosi; sed si fedauerit ullum Lepra sacerdotem, clam non celebrare uetatur ;

Leprosis quoque, si uult, sacramenta ministrat,

575

580

Deformis nisi sit nimium uel debilis ipse. Sic arrepticius, lunaticus atque caducus Iure uetantur ab hiis, nisi plene constet eosdem Curatos. Sed pontifici dimittimus istud Examen potius, ut in hiis, quia certior aure Arbiter est oculus, ex uisu iudicet ipse. Nec tales, sine culpa qui redduntur inepti Aut egrotantes, quocumque modo, spoliari

Conuenit ecclesiis habitis uel rebus earum, 5605s. cf. Decr. 1, 55, 48.

566ss. cf. Decr. ı, 55, 7-11.

33, 375.

571ss. cf. Deer.ı,

561 membrumque M, 562 om. M; parum B uetatur iure M; 563 fores $, alis BM,; MM, $6Z, qui om. Ms, quis O fuit] foret M; in se fuit Mg 564 uel] et M, parcet] parcetur C tibi $, 565 ratio] rem M, 566 sed B Mi.4M&M; My M55, $,5e,5e, V,Z,, uel cett. ea om. My hostis B MM, 567 facit S, eadem Se, 568 adque Z, aliis B Mj, minutis 072. M,,, inimicis O 569 per id] perdit My it2Z, ut om. BM,,, quod Mg 570 ne scandala M; scandula OV,

nec Ez M; M5 Ms M55 S, Se; Se, ViZ,

congruat M;, cogitur B ipsum $e;

sint] fant M,,

istum] illos M,, illum BM;M,MgSt,

congruit]

ullum My,

De clerico egrotante] om. BC M, M5M; M $e Z;, De leprosis non ordinandis M; Ms, De leprosis, arrepticiis et lunaticis non ordinand is M;;, De clerico

leproso MM;

uetaturom. M;

571 leprosis V,

sed] se Sa

si] cum Se, Sz

572

575siuultquoque V, — 574sitom. En Ms M3 Sa $e, Vi V; Z,

nimium] ipsum nimium Se, 575 sic om. St adque Z;, 576 uetatur B M,M&O Z;, uetat M,,necantur V, — constat M; Mg MgO 577 illud MgS, 578 examen] exanimi Mg, examine $7

utom. M;

his Mj;

qui Se; $e,

579 arbiter om. $a oculus] occultus M,$: iudicet] uidelicet V, 580 quisineculpa V; — qui] quidem M,MgZ, _ reddent ur MM; 581 quocum C 582 habitus M;

LIBER V, 8-9

585

590

323

Afflictis afflictio ne uideatur adaucta. Ymmo coadiutor ita siue uicarius horum Cuique datur. Sed presulibus placet ista relinqui. Nec uinum penitus qui uitat, presbiteretur.

CAP. 9 De filiis illegitime natis Ex illegitimis natique uetantur ab omni Ordine coniugiis. Nasci non creditur ex hiis Casta quidem soboles, cum progeneratio casta Pulcra sit. Et patrio lex supplicio tenet illos, In quibus et patrie metuit uestigia culpe

Vtque per hoc talis commixtio plus caueatur. Quinetiam ueteri deus hos in lege uetarat, Nullus ut ecclesiam manser uel spurius eius 33 Intraret, decima donec genitura maneret. Y mmo nec in claustris preponi ius sinit illos Ad prelaturas uel quasuis preposituras. Ordinibus tamen in sacris recipi sinit illic. Sed quia non culpa tali de crimine nasci Est, sed pena magis, dominoque placet bonus omnis Qualicumque modo genitus, concedit et ipsis Ius modo presulibus talem mollire rigorem,

5875s. cf. Decr. 1, 56, 1s.

593ss. cf. Deut. 23, 2.

598ss. cf. Decr. 1, 56,

8.11.13.

583 afflictum V;

inaucta M;

584 ymo M; Mi;

585 sed] uel M;

presulibus oz. Em illa M; Mj, ita M; Mg reliqui Mg penitus M; uitat qui M4V; Z, uitet M; Mg;OS, Sa W

586 qui

De filiis illegitime natis] om. B C M, M; M, Se; Z;, De natis illegitimis O, De illegittimis non ordinandis M,,, De filiis prespiterorum et aliis (aliis oz. St, aliorum V,) illegittime natis (illegittime natis] illegitimis $) En M5MeS,.,

St V,Z,, De clericorum filiis et aliis illegittimis Se,, De natis illegittime et filiis

uitantur 587 legitimis Z, prespiterorum qui uetantur ab ordine M; Mg non om. M5, nasci] si nasci V; 588 coniugii M;;S; Mg, uitatur M; lex om. patris M;, patrie M;; 590 et om. Z;, ut B nec M, Mg Mii Mi;

M;Z,

supplicio lex $2

591 et] ut M;

illas Mi;

uetuit M;

592

593 ueteri om. C, super et ueteri O talis] aliis V; per hoc om. Z, ut Z; 594 ut]et M; M, M, et 55. uetaret MW hoc C Mi, hos deus Mg

ut Mi?

ecclesiam om. Z; ^ uel] ut O, et Se,

spurius] spiritus Sa

— 595

nec] non O 596 ymo M, donec decima M,W ^ manet Se, intret V; 597 quauis O, quamuis Se,, qua suis V, istos Mi Mj proponi V, illic] illos Mg $e; St 598 sacris tamen in $, — recipi om. M,,, recipit Se, placent B 600 domino $e; non] non est O 599 quia om. Z,

601 concepit O

602 molire

BO

rigorem mollire M;

324

605

610

615

LIBER V, 9

Ordine quod talem possint sacrare minori Ecclesiamque dare, cui talis sufficit ordo. Solius in reliquis est dispensatio pape. Sed nec in ecclesia uel sic de iure paterna Canonicus uel rector erit, pater illius in qua Talis erat, nisi papa uelit specialiter illud. Et quod contrafit, nichil ipso iure ualebit. Y mmo sic et legitimos succedere natos Iura uetant, in eo, quod erat patris immediate, Debita res uelut heredi sacra ne uideatur. De differentibus baptizari Quique suum sanus baptismum distulit usque Ad mortem, prohibent, non uere penituisse Credimus hunc etenim, uelut hac pena doceatur Non nimium propriam protendere quisque salutem. Ecclesie tamen hic sacratur ad utilitatem,

Cum fuerit sua nota fides et uita probata.

620

De neophitis Neophitumque uetat Paulus ratione sacrari Inque fide uocat hunc aut religione nouellum, Vel ne katholicam multum se iactitet iste Indiguisse fidem, uel ob hoc quod religionis Aut fidei non est expertus condicionem.

6155s. cf. Decr. 3, 4, 128.

619ss. cf. I Tim. 3, 6; Decr. z, 61, 9.

1,48. 3.

605 possint] posuit M, possunt M; $e, sacrari O S, W minore Ez 604 dari O 605 solus M;Z, 607 uel] et M; erit om. W 608 talis] et talis B nisi] non V, istud M; Mi, 609 et] ut Z, nichil oz. $a Vi, nil B 610 sic om. Z, et] etiam B Mj,Z, 611 patris erat S,

immediate]in mente M, — 612 debita res] debitores V,

heredis $e, — uideantur Ms, uideant Mg

uelut] uult M4

De differentibus baptizari (baptismum M4A;;, non ordinand is add. M, Mg)] om. B C M4 M; Mj, Se Z,, De differentibus baptizmum usque ad mortem M5Ms,

De differentibus Sa V, mortem] mortem betur V, non hac om. Z,,ac que M,ı 617

613 quicumque corr. quique O, iamque V;

614

iura B Ez M; $t V, 25 prohibet BM,M,, peribit Ms, prohiom. V, 615 etenim] idem M, uelut hac] hac ut O S; S, 616 nimiam M, pretendere Ez M, MO V, quiom. V, hic] sic Z, 618 sua om. M, Mg De neophitis] oz. B CMM; ,Mj, Se; Z,, De neophitis non ordinandis (uel promouendis add. M4 M;;) M, M, Ms M3, 0 Z, 619 Paulus] canon M4M;;

620 fidem Sa — uocat] uetat Z,

Mg, que M; M; Mi

iactitat W

aut]et

C

621 ne] nec Z,

623 est om. W, que V,

se om.

condicione V;

LIBER

625

V, 9

325

Nec fore, discipulus qui non fuit ante, magistrum Vult ratio uel prelatum, qui subditus ante. Suntque prius discenda diu, quecumque docenda.

De clericis peregrinis Ignotos etiam recipi uetat ac peregrinos, Quorum condicio nescitur, uita uel ordo. Istos pontificum recipi cum quinque sigillis 630 Permittit, quorum saltem nos ecclesiarum Nomina nouerimus, populo quod preficiantur Atque palam celebrent. Et sufficiunt duo testes, Si scripto careant, qui norint rite sacratos Et bene dimissos. Que littera debuit horum, 635 Dimissoria que uocitatur, continuisse — Commendatitia, per quam de moribus atque Ordine commendat iudex suus hos, uocitatur.

De feminis non ordinandis Precipue caueat, ut in ordinibus mulierem Nullam suscipiat sacrator, nullus ei quod 640 Ordo dari ratione potest nullusque karacter. Discipulis etenim Xpisti licet omnibus esset Sanctior et melior sanctissima uirgo Maria,

6275s. cf. Decr. x, 71, 9.

624 nec] non Z,

sunt

Y

m2

635ss CE TDeh- 1, 71, 752

non om. Z;

discipulum Z,

diu discenda Ma$S2 ViZ,

2,2702, *:

fuit non V;

quecumque diu V,

626

quocumque C

627 ignotis M;, ignotas De clericis peregrinis] om. BC M, M; Mi, W Z; 628 uitam $e; peregrinis M; ac oz. O, aut M4 Msa$, Sa $t V1 V5 Z, 629 iustos Post 629 tit. : De litteris commendatitiis et dimissoriis M, Mi; saltem 630 permittitur M; cum] tamen Se; pontificis B Mg 631 nouimus ecclesiam Mg mos Mj;Zi quorum Z; salutem V; 632 OSa St V, quod] qui 5e, que M4 M&M;, quod populo Ms Ma norunt $; careat 633 Z, V M M4Ms M4 M, B celebrant adque Z, 634 sacratus Se,, sacerdos V; rite] recte V, C M5 M; $t, nouerit Se; commendan636 post 637 Ms 635 uocatur M; qui Z; dimisso Z; adque quas M4M;; tia B V,, commendatitie M4M;;, commendatio M;, uocitantur MM}; 637 hos suus M;Mg ZA $e;

De feminis (feminis] mulieribus M,M«4.Mg) non ordinandis] oz. C M; 638 ut] noster M4M; Mii Z5, De mulieribus que non sunt ordinandi (sic) B Mi

nullus oz. B 639 sacratur V; potest ratione Mi; 640 dare Mj

quod] quia M,, que M,,, quidem Sa nullusque] potest] ponit M,

641 discipulus C $e; nullius est O, nullus potestque V, esse Ms Msg omnibus licet M; licet Xpisti W

Xpisti etenim Z,

326

r

LIBER

V, 9

Non tamen huic claues celi dedit ipse, sed illis. Vnde uetat, mulier ut nulla ministret ad aram, 645 Ius, aut uasa sacra, quamuis sanctissima, tangat,

Vel quod in ecclesia, quamuis bona, predicet ulla. Priuatim docuisse tamen poterit moniales

Abbatissa suas intra confinia claustri. Non interdicat, non excommunicet ullum

Aut suspendat ab officio, tria quippe uirilis Hec sunt officii - tantum quoque pontificalis —, Ecclesie cum sub censura contineantur. Sed licet huic a prebendis suspendere, quando Mos habet ecclesie uetus hoc, cui presidet ipsa, 655 Pareat huic omnis et prebendatus ibidem. 650

De infamibus Infames etiam facto uel iure uetantur,

660

Vt porte claudantur honoris et ordinis omni, Cuius fama bonis et opinio sordet honestis Et grauibus — ioculatorum puta qui gerit artem, Boffonem, mimum qui se facit aut goliardum -, Debilium mentes in eo ne percutiantur. Quinetiam talem factus iam clericus artem Tractans, post annum plenum, durante uel illo Ter monitus, quouis cleri priuatur honore.

644ss. cf. Decr. x, 23, 25. 646 cf. Decr. 1, 23, 29. IS: 42 16 UT: 2375? 661 debilium| laycorum gl. M;.

643 celiom. M, C

Se,

ministrat B M;

646 quauis M, 647 priuatum M;

illis]ipsis C M;

pensare O

644 ut]|quod Y

645 aut] autem V5, ut W

predicat Se,

tamen] cum M,,, tantum $,

654 mos] hos V, pareant M,

nullam M,, ulla

Sacra uasa Mg

predicet bona M; Mg

Mi; W,infra Mi; | 649 communicet Se, om. Vj, que My Z; 652 ecclesia M; contineatur V, 655 sed] et Se,

ultimus uersus in Mj

656ss. cf. Decr.2, 5, 7,

tangant

nulla M; Mg

648 sua O

inter

650 suspendet Z, 651 quoque cum] tamen M; sub om. B prebenda M; M; Mi V;Z, sus-

habet] esset Se, omnes

V,

cui] cum Z,

655

ibidem] eidem M;

De infamibus (non ordinandis a44. B M, M4 M& M; O)] om. C M; MM; $e;Z;, De infamia M; 656 uel] de M, 657 claudentur $, Se, et] uel My omnis B Mj $ Z; 658 bona fama Mg sordescit M;; 659

gradibus M, iaculatorum V; puta om. BW quis $7, que V, gerat Z Post 659 tit.: De boffonibus, mimis ac goliardis non ordinand is M, Ms

660 mimum] nummum M;, nimium $, Se,

qui mimum B V,

se om.

M; Ms aut om. M; 661 ne] non B* percutiatur O 662 talis Mj iam] clam V, 663 durantem B, dominante Sz isto M, 664 ter] iter Se, quiuis M, cleris M, priuantur O honori M;

LIBER V, 9 665

670

327

De pauperibus ordinandis uel non Et tytulo quicumque caret, non promoueatur. Sed qui sacrat in ordinibus maioribus illum, De uictu sibi prouideat. Patrimonia talis Pro tytulo sibi constituens sacretur ad illa.

Ne inuitus quis ordinetur Inuitos etiam prelatus crescere nullus Cogat in ordinibus, nisi quos concessa requirit Ecclesie sibi res; nolenti tollitur illa.

Sed reliquis iubet, ecclesie cum postulat illud Vtilitas, ut sacrentur; nolentibus autem,

Crimina qui se commisisse latentia dicunt, 675 Que prohibent, poterit illis preferre minores,

680

Vt plus dentur eis et res et honos. Aliasque, Proficui nisi ualde sint, expellet eosdem. Et res simpliciter nolentibus et loca tollit. Sed nec prelato contradicente sacris in Ordinibus nimium festinet religiosus Crescere. Tutius est etenim, quod obediat illi Inferius remanens, quam scandala suscitet ipsi Altius elatus. Nec enim celestia confert Altus regna gradus, ampli sed feruor amoris.

665 tytulo] beneficio uel patrimonio gl. M;. 682 ipii] prelato g/. Ez.

^ 669ss. cf. Derr. 1, 74, 1-8.

De pauperibus ordinandis uel non] oz. C M; M, Ms M; Se; Z;, De pauperibus non ordinandis uel sic $,.,57, De pauperibus non ordinandis (sine tytulo add. M, Mg) BEn M, M;MO V,W Z, 665 caret om. W promoueantur Zi 666 si ss. qui O ullum C Mg Mi; 667 patrimoni M; 668 sacratur

M4 M; MsS,Sa Se, Se,St V ZZ;

illam M4M;MsZi

Ne inuitus quis (quis inuitus $2 V;) ordinetur] om. B C MM; $e Z;, De inuitis ordinandis uel (uel om. B) non BMM, 669 inuitus M4Mj prelatos O nullos B M; $, $, Sa Se; Se, St V, ZZ; 670 quis M; 671 sibi] siue $, nolente Se,, uolent My tolluntur M; ista M4 Mg 672 reliquos B dum M;Ms$e,Zi postulet M, Ms $6 Z, 673 sacratur B se om. Z, que B 674 criminis Mj, aut Mj uolentibus M4 proferre B, conferre illis om. Sa 675 que] et Sa dicant M; et honos] honores B 676 dentur] tenetur M,, detur Z, M.SaW desint M; uale M; 677 ualde nisi Z, aliasque] absque Mi; expellit B M5 Mg Ms Se; Z;, expelletur My, expellat MS, expellent Se, 680 in] inde M;Z, 679 contradicentibus Mg 678 loca] bona Mg

nimium] in unum $,

festinat

5 — 681enim Ma.

suscitat M3Z,, sustinet M, scandula BO 683 altius] alterius Mi;

quodom.M,,

ipse BM4M,,,

682

et ipse Mj,

328 CAP. 10 685

LIBER V, ro De uita et honestate clericorum

Decursis igitur breuiter quibus ordine sacro Ornandos caruisse decet, libet illa uidere,

In quibus et canon excellere precipit illos. Omnibus hiis patrum sanctorum lege cauetur,

Vulgari dum lege carent, a deliciosis 690 Vt mundi se contineant, spectacula uitent,

Pompas et conuiuia publica, sobria tantum Et priuata colant; errorum mater ab ipsis Ignorantia sit, querant nullius honoris Ambitione gradum, simul inuidiamque dolumque 695 Euitent. Et coniuratio nulla sit ipsis, Non oculus uagus aut effrenis lingua gradusque Non petulans et non fluidus, sed simplici gestu Ac habitu, pateat pudor et uerecundia mentis, Membrorum simul, ut uerborum turpia prorsus 700 Aut operum caueant. Viduis ac uirginibus se Raro consocient, numquam mulieribus assint Externis penitus. Semper doceantue legantue Siue canant. Paulo sed latius ista loquamur. De sobrietate clericorum 795

Sobrius imprimis fore clericus ergo iubetur, Oppositum cuius uelut ebrietas reprobatur.

689 uulgari] laicali gl. M;. querant] clerici gl. M;.

689ss. cf. Decr. 1, 34,15

x, 44, 1-9.

693

De uita et honestate clericorum] om. B C M,M,,Z,, De statu clericali Se, 685 recursis corr. decursis B, recursis M, decursus Se; V5, breuibus O

quibus] quilibet M; 686 ordinandos B V, W, ornandos corr. ordinandos M;, ornando M,,, ordinandus $e; ista M, 687 extollere O precepit BO 688 his M; 689 cum M, deliciis Mg 690 continent M; uitent] intrent O 691 conuiua M,Mg sobria] sed sobria M, Mg 692 error Ms, erroris. Mi, Mj; 693 sit] si Z, querat B Ez M3S; $a Se St V,W ZZ, 694 inuidiam M, 695 euitant M, 696 aut om. BM;M&Mi, Ms OZ, ac S, non V, gradus V, 697 simplice C En M, M,M45,56, $6,St VL V, Z, 698 ac] aut M,, et Ms, hac $a 2 pa-

teant M; M&O V,

mentis] magis Mg

mul om. V, ut om. Ma, ait O, et Z, ac BC En M; M4M, Mi30 8, $e, Se4 $t V), que B se] que M; MM, 701

exterius $e, W

703 canant] constant B

699 membrorumque M, M;,

si-

prorsus] prosunt Mi, 700 aut] ac]et SW uirginis ac uiduisconsociant BC M;OVAV, 702

latius]laycus M4

loquatur V,, canamus En, loquantur 5, loquemur M45a 5t V,

istalatius B

De sobrietate clericorum (clericorum] eorum O, presbiterorum M5)] om.

BCM,M,.S&Z; ualde Mg

704 ergo] esse M,S,Se,V,

Z,

705 uelut] uult M,,

LIBER V, ro

710

715

720

329

Osque uorax opus omne bonum dissoluit et aufert Ingluuies, uicina quidem genitalia uentri Sunt. Ideo dum repletur, nimis ista iuuantur: Pinguis et is crassum sensum generat. Sed oportet, Vt uigil et tenuis sit sensus presbiteralis, Sobrius ut possit ad sobrietatis amorem Hortari ratione suos. Quis enim ferat istas Luxurie sordes, dum predicat esurientem Bucca rubens inopemque Ihsum, dum turgida castam Ora famem plenusque docet ieiunia uenter ? Ad conuiuia non ueniant igitur laycorum, Boffones ubi sunt. Surgant abeantque, priusquam Introeant, si forsan ad illa coegit honestas. Et nisi causa uie compellat iusta, tabernas Euitent penitus. Sibi tessera prorsus et omnis Alea uitetur nec ludis talibus assint. Insimul et quando faciunt conuiuia, caute Hec teneant, ne presentes derideat ullus,

725

Mordeat absentes seclique negotia nullus Audeat et uanas illic recitare fabellas. De sacris habeatur ibi lectura libellis. Postque cibum semper ymnus dicatur et ante. Nullus in hiis cantet; plausus, ioca turpia, risus Immodicos uitent ibi cum ludis inhonestis,

730

Associentque sibi consortia sola bonorum. 7195s. cf. Decr. 1, 44, 4. 706 osque] osque quod M,,

726s. cf. Decr. 1, 44, xx. uerax /M4Se;

opus om. Sa

^ omne]

esse O affert B 707 ingluuias $7 uentri] uentus B 708 ideo] igitur Mg dum] cui Z, replentur B MV, nimis] minus B illa M; Mg 709 is] hiis BM,;,M; MM, 08,2; crassum] gressum M;O W generat sensum $e; gerat M, 710 et om. O 711adJa B amoris corr. amorem O 712 suos ratione B enim] tantum Mi, feret M, faceret corr. feret O, frater S, 713 luxuries B, luxurii M; 714 bucca] uncta Mg, bacca Z, inopem $e6,Z; turgidam B castum M;Mı,, casta Mg 715 famam B plenus V, 716 igitur non ueniat $, ueniat B, inueniant V, igitur] ergo MM W 717 abeant MgS;, habeantque O 718 introeant] priusquam introeant M,,, intereunt ista M, cogetur Z,, cogeret B, cogerit Mi; egestas Se; 719 et] quin M; uite M; compleat B Mg iusta] sibi tessera] tali sibi MM, 720 et uitent B M; M&Mj St W Z, ista Zi 721 uidetur M4 ludibus Mg talibus ludis M; 723 ne] nec Zi 725 audeat 724 seculique M, seculi V; deriderit B, deridet Mj, uanas] uarias et] in Se; $,$e; $e,V, V; Z, Z», audiat cett. En M, M54 semper cibos M; 727 post MyıSı de] in $; 726 om. V, MW loca cantet in hiis B 728 his M;; dicatur ymnus C M; Mi; om. Mg

V,

priusquam om. M; si] sed si Mg

729 inhonestis] et honestis Ms, honestis V; risus om. V; Z» associantque O, associent W

730

330

755

LIBER V, ro

De pudicitia clericorum Sacrandum canon etiam iubet esse pudicum In membris uerbisque cauentem, proferat ex hiis Ne, quod non deceat. Ymmo si talia quisquam Proferat, erubeat, refici quod possit ab eius Quilibet aspectu merito, qui iungitur ipsi. De castitate clericorum

Precipue tamen in factis uel clam uel aperte Turpia deuitet, ut castus iure uocetur,

Vt sit ei, cui nemo potest in carne placere, Quem debet placare, placens et spiritualis 740 Ne per carnalem generatio prepediatur. Immundus quid mundabit ? Sit mundior ergo Hic, qui spurcitias aliorum tergere debet! De cohabitatione clericorum et mulierum

Ergo uetat, ne de clero mulieribus ullus Commaneat, canon, nec multa loquatur earum

745

Vmquam de formis. Quid enim tibi cum muliere, Qui seruus uis esse dei? Si noueris ullam Ex hiis, casta sit et bona conuersatio cuius:

Consulit hanc corde, non corpore canon amari. 731ss. cf. I Tim. 3, 2.8.11.

741 cf. WALTHER 11547a.

81, 20-33.

De pudicitia clericorum

(clericorum

7435s. cf. Decr. 1,

om. $2 V,, eorum M3i3)] om. C En

M; M5 Ms Mi, 5, $Z;, De pudore clericorum Se; W, De prudentia eorum O $; 731 etiam] et Z, iubet etiam W 732 membris] multis M,, uerbis MO preferat M, proferis My his M; 733 ne] non M;; doceat M35, decet M; ymmo] nimio MgO, ymo Mi; Mi; Se; si] sed B Se, talis B quisque Mg 734 refeci Se, reficit O quod] quod non 5,, quot 5;, que

Se;

posset Mg

ingerit B

eis B

illi Mg

De castitate clericorum]

735 quilibet] quilibet artifex Z,

iungitur]

B Ez M, Ms 5, V;,Z;, De castitate eorum M4M35

O S, $e, Sz W 737 deuitat Mj, deuitent O $e, uocetur] uetetur Mg 738 ut] uix M,Mg sit] si M, carne] crimine Mj, potest ... placere] placare placens et spiritualis My 739 om. M4 — debet] deum M,

decet O et] ut M; tegere S, Se,S; om.

740 ne] ac M;

impediatur B

742 qui] quia 5,

De cohabitatione clericorum (clericorum] presbiterorum M;)et mulierum] BCM, MM, Se Z, 745 uetatur $e, _ 744 commoneat M4 M;, cum

maneat $, ^ canonoz. M, loquanturV, eorumO 745 umquam] ut 746 uis om. V, illam M4 747 his M;; castas M; cuius] eius Z, 748 hanc] ac B non] nec M; amare Eg quam S,, utiquam Se,

Ms $15,$a StV,V,Z,

LIBER V, ro 750

331

Et nomen sciat illa tuum, nullo modo uultum. Cum sanctis uetat hunc etiam mulieribus usum,

In quibus etsi nulla mali contagio, claram Proueniens tamen hinc lacerabit opinio famam. Nec te decipiat, si caste uixeris ante,

Quantumcumque domat et ferrea corda libido Extinctasque reaccendit Venus ignea prunas. Sed magis hec monachis ratione uetantur eadem. Sunt tamen et certe persone, quas inhiberi Recta uetat ratio, quia causam suspicionis Nature penitus excludit fedus in ipsis: 760 Vt descendentes quas linea quarta figurat Aut ascendentes transuersalesque secundus Quas gradus includit. Sed in hiis quoque suspicionis Si cause pateant, seiungi conuenit ipsas; Cum quibus interdum quidam cecidisse leguntur; 765 Non etenim cunctas poteris uocitare sorores, Quas soror adducit. Debesque Thamar meminisse, Quam frater uiolat, dum soli sola ministrat. Ex istis aliquam si procurare necesse Et iustum te, sic habitet longinquius a te, 779 Vt cause penitus tollantur suspicionum. De clericis coniugatıs Sed non propterea prohibetur in inferiori Ordine contrahere, si non uult continuisse 753 Iob gl. S;. 14.22.

766 Thamar] filia Dauid g. W.

771ss. cf. Decr. x, 32, 7-8.14

— 766ss. cf. II Reg. 13, ır-

1, 22, 11-13.

750 hunc om. B M; M; Ms Mi Sı $4 Zi etiam] etenim M; Mg 751 ulla Mg contagia Mg3e; 752 tamen om. Vi 753 nec] ne $e; 754 quantumque $, donat V, 755 extinctas sed M, M; accendit Z, pruna V, 756 hec om. Z, monacho Mi; uetatur M4 M,Se; Post 756 tit.: De conuersatione cognatorum M; Mg 757 tamen om. 5;

et] in B

cetera $,

M,M; Me

persone] per idem B

V,Z,Z,

759 natura M48; $a Vi

quaslinea quarta M;;

—7600om. Mj;

lesque secundus M40 Mg Se;

quas] non B, quas non

inhibere BM,St, cohiberi O Sa St

seiunge Si Thamor O

ipso B

fedus in ipsis]

quas ... figurat] transuersa-

figurat quarta $e; — 761 om. M,M40

762 his Mj;

quoque om. O, ergo M,Me, que Ms

764 quidam] multi

enim Mg, tamen M,,

fidus B | quos B

758 causa M,M,;5,Sa V,

poterit $;$,

767 frater] super O

secundas 763 case M;

BM; quidem M; — concidisse 766 debetque M, M,

M;

765

Thomar B M;;,

uiolat] uigilat $j — sola soli V,

768

habinecesse] necesse est M;MsSa Se, Vi Z, | 769te om. Z, aliquem B 770 suspicionis a te] autem Z, longinquus Mg tat En SaV,W Z,

BM;0S,S5a De clericis coniugatis] om. 072.

M4Ms

Mii S2 St Vi V

W

B M;M; MıS&Z,

Zi Z»;

7/2

uult 072.

771 preterea B $,Se; Mi

in

332

775

.

9BIBER' Vitro

Clericus. Et sola si sit cum uirgine iunctus Tonsuramque ferat uiuens ut clericus iste, Canonis hunc stringit sententia percutientem. In reliquis tamquam laycus debebit haberi. Non tamen ut ferat hanc tonsuram, cogitur iste,

780

Si nichil ecclesie de rebus percipit ipse. Ymmo nec excusat hunc, quam fert sponte, corona ; Nam regi decet ut domino, que sunt sua, reddi. Sed uelut uxori sacris si clericus ullus Nubit in ordinibus, deponi ius iubet ipsum. Dispensare potest sed casu presul in isto.

Si tamen abiuret, quod non accedat ad ipsam, 785 Quam sic illicite sibi iunxerat, ammodo uel cum Hac bibet aut commedet mensamue sedebit ad unam,

Vno sub tecto nec erit, nisi forsitan intra

Ecclesias aliquoue loco sine suspicione. Nilque loquatur ei, ratio nisi subsit, ibidem, 790 Atque uiris coram discretis: hec quoque forma Coniugio dissoluendo seruetur in omni. Sed cum simpliciter concumbit clericus ulli, Abiurare modo tali ius non iubet illam,

In foueam recidens ne sit periurus eandem, 795 Cum super hoc timor est; sed et abiuratio talis Persona simul et facto caueatur in omni,

Cum similem ratio formidat certa relapsum. 781ss. cf. Decr. x, 32, x1-13.

773 solo M;

sit si Ms Mg

uiuat Ms, iuuenis M,,, uiuus O

777 deferat M, rebus ecclesie Se; Ww

coronam

774 tonsuram B

uiuens] iuuenes B,

776 laycus tamquam M;

haberi] teneri $7

cogit V; 778 silsed Mg Mj My; nil M; Mg de iste O 779 ymo M4, M5; excusaB quem B, que

B M,O $,$e,Z;, coronas Z,

780 regi om. B

dominus V; suntom. V,Z,sinitC ^ suasuntM, reddit V, uelut] uult M, sacri MjZ, 782 nubat O $a Se, in om. V, En Mg V4, ullum Z, 783 sed om. Mg casum $e, W illo V, sed O adiuret B Mg V,, adiurat M, accedet M, O S, Se $t V,

Z

785 illicito Mg

uel] uel quam Mg

786 hac] aut Mg

ut] et $e,

781 illum 784 si] ad om.

bibet]

habitet M,;, bibat MgMj,S, aut] uel M,, et M, Mg, ac B M, M; Mj, S $a Se; V, commedat M;; M;; 787 om. B erint Sa nisi] si O, non V, forsan V; intrat Mg 788 ecclesiam M, M&M;, aliquoue] alioue B M;M, Ms Ms Mi; Mi; $t Z, 789 nil M;Z, loquetur C M; M4M,,0 513 3$686,Z, nisi ratio MjM4M;; nisi] sibi Z, subdit M, ibidem] in

idem B, eidem Mg 792 cum]tamen ullus Mj,

790adqueZ, ^ coram om. B $,Z; BM;; — simplex B, suppliciter M,

793 obiurare

M; M, abiurari

V,

| quoque]que M; concubit B M, Se; ullam

B Mg

794

recidentur B, recedens O ne sit] nescit O eadem Mi, Se, 795 et om. "iras W Zz, 796 personam M; caueat B 797 simile M; formi-

et Se;

LIBER V, 10-11

333

Coniugioque datus licite sacrabitur, uxor Si sinit hoc, ambo dum caste uiuere spondent,

810

Si tales sunt, suspicio quod non sit eorum De lapsu; claustrumne petat, de quo metuendum Quod cadat est, potius consideret ista sacrator. Sunt quoque, legitimo quos coniugio licet uti, Presbiteri, quod in ordine contraxere minori, Ecclesie qui sunt orientalis: quia uotum Viueret ut caste penitus, non illa recepit. Puniri grauius ex hiis decet ergo cadentes. Virginibus quoque prestatur benedictio solis Sollempnis, solus dum uelat episcopus illas Corpore menteque castas precipuisque diebus.

815

CAP. 11 Vt sit domui sue bene prepositus Prepositusque sue domui bene sic regat illam, Quos tenet, et doceat, ne uituperetur in ipsis. Nam qua fronte potest alios rexisse, suam qui Neglexit prius ipse domum? Presumitur ergo Ecclesie talis circa res desidiosus.

800

805

8035s. cf. Decr. x, 31, 14.

811ss. cf. Decr. 1, 79, 2-4.

799 hoc] hunc

dum] tamen M,,St, et W

spondet B Se,

M5 Ms

800 sunt om. Z;, sunt siue M;

801 de] de quo $2 Vj

claustraliumue $,

— 816 cf. ITim. 3,2.

uiuere caste Z, quod non] quam B

de om. B

qua M, Vi

metuendo $e,, metuendum est Ez Mj, $5$a Se; V, 802 cadet $, est] et M4Mg$,$,$a Se, $1 V, V,W considerat B M; MM; M Ms illa Mu

Ms

sacratur O 804 quod] que B traxere M; 805 om. W sunt qui orientales $e; 806 uiuerent B M;,, uixerit $; utJet B M; M; M&W non om. B, nec M,, nisi M;, tamen Mg 807 punire B his Mi; ergo om. M;

prestantur Se,

solis] semper Mi,

ista M, recipit illa $; V; 808 quoque om. M4M3;Z;

809 sollempnius O

illam B, ipsas M; uelat] ualeat B Mg Z,, uelet Mi, Mi; corde V, casta Mg precibusque B

dum solus 810 corpore]

Vt sit domui sue (sue om. O) bene prepositus] om. C M, M;; Z2, Quod clericus domum suam bene regat M; Ms, Quod clericus debet esse bene prepositus sue 81 2 quas illos CM; Ms, illa Ez $, Se; 811 prepositisque Se, domui B illis Mj Mj; Z;, istis Mg uituperet V, et] uel O, ut $,W BViZ 813 potest] 812a Plus nocet ut noscis ad cuncta domesticus hostis M;;

ponit Ma,

— suamque B

814 negligit M;, neglexerit Mg

En M,8$,$,5a $t V, W Zi, certa BV,, ita M,, uel circa Mi,

815 circa] citra

desidiosis B

334

LIBER V, ıı

De ornatu clericorum Nec minus ornatum Paulus iubet esse sacrandum, — Intus et exterius; sanctis uirtutibus intus,

820

Iustitia Dauid induitur sic teste sacerdos. Gestibus exterius, equus sit semper ut eius Motus et incessus et compositus bene, mentis Composite quia nuntius hic incompositeque Est incompositus, modo qui citus et modo tardus. Condiat ergo tuos moderatio, clerice, mores,

825

Incessus semper ut sit tuus absque tumultu, Vox sine clamore, risus tuus absque cachinno. Non leuis, effusus, muliebris uel puerilis,

Sit sine dente iocus, interdum gaudia curis Interpone tuis, tua seria sed moderatis Intercide iocis, cum tempus postulat aut res. 830 Ipseque sermonis rari sis atque loquentum Serius auditor, patiens tamen atque seuerus. Non affabilibus tantum sermonibus, ymmo Vtilibus uerisque stude. Nec deice quemquam Aut extolle nimis; facilis responsio semper 835 Sit tua querenti, tua cessio litigioso. Corporis et mentis sic obseruentur ut omnes Motus, dedecori quod non sint, ymmo decori.

818 cf. Ps. 131, 9. De ornatu clericorum] om. CM;M,MjSWZ, e De clericorum ornatu M4M;;, Quomodo sacerdos debeat esse ornatus B 816 esse] omne M, sacratum M; Mg 817 et om. V, 819 uestibus V, externis O sit

equus C M; et om.

ut] et M, Ms Se;

O

hic] est M,

propositus

M;

820 et] ut M, 821

compositus

Mg

incompositeque] incomposite quia M;

nentis B, incomposito M; qui] quia $e, citius M4, scius Mg et om. W, est B

clericorum M; tues B,tuus$e;

incensus B, incestus Se, Z, quia] que Mj

822 incompo-

scitus Mj, $,$e; Se,V, W Z,, Post 822 tit.: De moderantia

823 condiat] coniunx B, ponderat M,,, condiant Se, tuos] 824 om. B semper posttuus Ma — utom.W tuussit

Mi absque] sine Mj, tumultum M; M; 825 absque] atque B cachinno om. B 826 leuius B mulieris M;;, mulieribus Mg uel] et M5 M& Mg Mj, 827 dente] dicente M, inter B 828 moderaris M, 829 intercede B M;, ipse Ms, interscide Se; cum] sed V, 830 ipsique Me sermoni My rarus Ms, rati S, raris V, sis om. V, loquendum UL, 831 serus M; adiutor O tamen] dum V, adque Z, 832 effabilibus B, affabilis $,, affabilius Se; tantum] enim V, ymo Mj 835

deijce Mj;

quequam

C, quamquam MgV,

855 litigiosa

M, 836 et] ac En, aut V, obseruetur B M, omnis B MM, 837 totius corr. motus $, dedecore M,, decoris $;, dedecor Se, non om. B S, sit MM. ymo M; M;;

LIBER Vitr

335

De uestitu clericorum Clericus omnis et in habitu conformet eis se,

840

Inter quos uiuit. Sit mundities sibi, sed non Exquisita nimis; nec longa nimis sua uestis Sit nimiumue breuis nec comptus sit nec agrestis. Non igitur uiridi, pretioso siue rubenti Vestiri panno diuersorumque colorum,

Non consutitiis licet hunc socularibus uti 845 Aut manicis, frenis, sellis, calcaribus atque Corrigiis, que sint argento compta uel auro

850

855

Aut alia niteant quacumque superfluitate. Anulus omnino nulli portetur eorum, Officio nisi competat hoc specialiter eius. Ius clauso iubet hunc uestitu desuper uti Vesteque partita de iure nouo sine causa. Virgataue palam punitur clericus utens Siue mitra uel epytogio, cuius sit ad oram Furratura patens, tam stricto tamque breui, quod Vestis ei subiecta notabiliter uideatur.

De uestitu (uestibus $a V;) clericorum] om. C M, Mi, Se; Z;, De uestitu et hospitalitate clericorum B 838 et om. M,M. Mg in om. M; MgZ,; habiti Z, conformat $;, confert $e,, conformatur Z, ei,2,2, SW, 839 intra B 840 nec] non Se, nimis sua] sua B M; festis Zi 841— V 824 B sit om. Z, nimium M; breuis] neque breuis MsMıı contemptus $, nec 07. $, 842 igitur] ergo M; pretiosi M;Mg 843 banno B colorum] locorum M; 844 hunc om. M,, sed et hunc Mg salutaribus M; 845 aut] atque Mg adque Z, 846 que] queque M; sint C M; Ma&M,,0OS,W argento que sint (sunt M,$, Sa Se,) En MM4M3, $,$a Se; V; argentea Mg compta] parata $,, commixta V, 847 alio V,, alias M; Mg niteat M;V, quecumque BV,, quatenus $zZ, 848 Nec gemmam penitus infixam deferat auro (auro] annulo M,) Ez MM. annulus B M, M, Mg S, St V,Z, nullus Mj, nullis O 849 In digitis ex officio nisi competat ipsi Ey M4Mi; eius hoc specialiter Z, eius om. B, eius officio O 850 iubet hunc clauso Se;

850a-h

Sic caret hac ens in sacris non presbiteratus Omnibus ecclesiis fit ineptus tempore tanto Ac personatum retinens aut ecclesiam cum Cura uel dignitatem si gesserit hanc aut Mitram sic toto priuatur fructibus anno

Tempore presbiter et tanto uel religiosus Ad quodcumque beneficium reddetur ineptus

Cappardum portat formatum tanquam breuem quod M; 851 851-854 om. M4 . ueste uel M;, ueste Z, de ow. Z, casa M, 852 post 853 $e, uirgataque C M; M4Mi; Sa V,W pallam B clericus om. W 853 mitra om. B sit om. B horam B M, M; Mg Mj, OS,$,SaSe,Se St V, V,WZ,Z, 854 furratura om. B parens Se, stricta M;M;, strictoque 5; — quod C Ez M, MaS,, om. B, que cett. 855 uesti O

eij et M; Mg — 855a Prelato detur cappardus pauperibusque M;

336

860

“

LIBER V, 11-12

Vitet et in domibus ornandis clericus omnem In uasis, lectis librisque superfluitatem. Non tamen officium prohibemus ferre decentes Vestes cuique suum, presertim pontificali Scemate fulgentes, nimium ne uestibus usi Abiectis contemptibiles ex hoc habeantur, — Qui considerat hec magis exteriora, popello Vt sic officii maior maioris honorem

Exprimat ornatus, quem ius concesserit aut mos. 865

De hospitalitate clericorum Hospitii sit precipue seruator honesti. Esse patens etenim debet domus omnibus eius,

870

Vt nulli precludatur, causa pietatis Qui petit introitum. Sulphur destruxit et ignis Hospitibus clausas, sed eas intrauit apertas Celica turba domos, reliquos hortetur ad hoc ut Conuenienter opus; quidam sancti quia ciues Angelicos per opus hoc suscepisse leguntur, Gregorio quoque teste Ihsum quidam pater ipsum. CAP. 12

De scientia clericorum

Prudentemque decet specialiter esse sacrandum,

875 Precipue cura cui pastoralis inheret,

865ss. cf. Decr. x, 42, rs.

868ss. cf. Gen. r9, 15-29.

testimonium dante in Dyalogo gl. M«.

873 Gregorio]

874ss. cf. Decr. 1, 36, 1-3

1, 59, x.

856 et om. W, ut Se, omni S,omne V, W 858 deferre M, decentem M; 859 ueste Z, quique $, $; suum] clerico suum M, presertim] prespiteri B 860 stigmate W uti B Mg 861 habeantur] ne habeantur cleri O 862 hoc B, hic Mj, My; papello B, papelle Mi, 863 sic] si Mj, honore B 864 exprimit Mj, ornatum V, quem] quod B, quam M; que $, concessit BW annos corr. aut mos Se,, mos hac Z,

De hospitalitate clericorum (clericorum om. M5, eorum O)] om. BC M, $e, V,Z, 865 precipue] clericus B honestatis M, 866 esse] et O

pates $e, $15, $a Se, V, Z,

ut om.

OV,

domus debet Mg 870 turbo Mg

869 clausis M, eis CEn M4M;; domus B M, hortetur] arcetur M,

871 quidam] quia M,

quidam ... ipsum] hoc suscepisse leguntur O

PO angelicas Z,

hic M;

875 om. B

quia] que BSe,, quoque $, 872 om. O quoque] que S,

angelicus

quidem

11

De scientia (prudentia M, M;; $e, W) clericorum] om. B C M, Mj, $e, Z,,

De Scientia et prudentia clericorum Mi Mg 874 prudentem B 875 cura] coram Z cui cura $a $e;Z, cui] qui Z, cui pastoralis cura M, pastoris Z, adheret M,M;, :

LIBER V, 12

880

885

337

Nec secularis ob hoc omnino negotia cure Ignoret, res ecclesie per quam regat ipse: Consiliis ut corda suis fluitantia plebis Dirigat in rebus, quoque talibus, in quibus illum Vt matris petat illa sinum, dum quid grauat ipsam, Atque suos pascat etiam carnaliter agnos. Expertem penitus quare ius reprobat huius, Sed non propterea decet interiora relinqui. Sed diuinus ita rem temperet ardor utramque, Deditus externis ne negligat interiora Pastor et internis solis ne forsan inherens,

890

Exterius plebi quod debet, subtrahat illi. Semen enim uerbi cordis fecundius agro Ingeritur, dum pastoris pietate rigatur. Nam cherub in templi basibus depictus in eius Corde scientia uult perfecta quod inueniatur. Hancque repellentem merito deus ipse repellit, Defectum perfectus amor nisi suppleat eius. De artibus liberalibus

Imprimis igitur triuialibus artibus illi 895 Congruit ut studeat, ut recte lege loquendi 887 exterius] temporalibus gl. Mg. 894 triuialis] gramatica logica rethorica gl. Ms. 894ss. cf. Decr. 1, 37, 10.

876 nec] ne 5; tio M, Mg

seclaris M4

omnino] animo B, omnia M;; O

cure] nature M,, re V;

877 ignorat MgZ,, ignores W

negores]

sacer res M, per] post Z, regat] negat O, regit Se; 879 in rebus] ut rebus Z, 880 petit B M; M,$,5, Sa Se, St V, V,W ZiZ, illa petat M; Meg M sinum] senum B, sumit M4, suum M; Se, Z;, plebs suum O quid om. V, ipsas O 881 adque Z, suas B etiam pascat M; Mg 882 huius] ipsum M; Mg 883 non] ius S, preterea M, 884 diuina M, temperat B M54 Mi, Sa Se, $t V, W, temperet et M;, temptet Z, utrimque M;5, atque utramque O 885 exterius B $e, alterius Mi, interiori B ne .. interiora] solisne forsan inherens S; 886 om. $; internus B, interius

MiSS W

forsan] plebi Mg

inheret Mg

887 om. M,

exterius W

plebis Z, debeat M; subtrahet Z, 888 facundius M, M, 889 cum OÖ pietatem B 890 nam] dum M;, namque Mi; basilius M; 891 scientia] sententia M44 Mi; Mi; Sa Se; Se, V, uult] uelut Mg perfecta om. O 892 hanc M; repellit] repellet C Ez M;$; $, $e;$6,V V;

perfectus] factus Me, perfectum O — compleat Mi, De artibus liberalibus] om. B C En M; M; M; Ms Mi O S, Se; St V5 W Zi Z5, 893 om. M4

De qualitate scientie $,, De scientiis triuialibus et quadruuialibus M;;, De clerico profanis in scientiis $, De prophanis scientiis $e, Quas scientias clericus discere

et scire debeat curalibus O Mj,M;W

triuialibus] criminalibus B, 894 igitur] ergo Z; M; Ms studeant 895 congruit] conuenit Mi, illis Me, illo Sa

rector B, recta

C M4 Mi; Sa Se;

legeque Se;

338

ISEIBERG

Preditus a falso ualeat discernere uerum. Nam sciri, quid per uoces dicatur, oportet. — Sed quas quadruuium dicunt, non sunt pietatis Directe, sit earum uera scientia quamuis. 900 Sed tamen has quoque fine bono discendo mereris, Cum tuus intellectus perficiatur in ipsis, Et sic de reliquis, recte quecumque sciuntur, Vt per factorum factorem cognitionem Inuenias, qui cernitur intellectus in illis. De poetis Gentiles et ea discat ratione poetas, 905 Ex quibus eloquii non contempnenda uenustas Precipue datur et iocunda decentia metri Nec morum doctrina leuis reperitur in istis. Quisquis enim uetat hoc, discentum turbat acumen. gro Quippe uelut propriis uerbis nos congruit uti, Que tales posuere, bonis, quia spiritus almus, À quocumque sonet, est ueri totius auctor. Non etenim Daniel aliter, qui deliciosas Regis abhorrebat epulas, Moysesque doceri 915 Caldeis Egyptiacisque libris paterentur Doctoresque sacri nequaquam Paulus et ipse Talibus auderent uerbis et uersibus uti. Hinc etenim monstrare uolunt, que recta docemus,

905ss. cf. Decr. 1, 37, 1-5.

913 cf. Dan. z, 1-21.

915 cf. Act. 7, 22.

914s. cf. Decr. 1, 37, m.

896 prepediti M; Mg ualeant M5 Mg 897 om. M4 scire B dicitur O 898 sed] si M; non]quod non M; M, 899 Si recte sit earum sed sapientia quemuis B uera sit earum Mg sententia uera $e, sententia B Me Mi, Mi;$ $a V, quauis M 900 tamen] cum $e, quoque om.

M; fine] sine Mg 901 cumque M; 902 sic] sic est O recte] recte secuntur V; ^ quicumque B M; secuntur O 903 per factorum] perfec-

torem V5, perfecturam factoris B En M, Ms MgO MW qui om. V;

MgV, factorem] factorum M, creatorem Mj, Se; Se $t V, cognitioni Z, 904 inuenies B M, ipsis M; Mg

De poetis] om. B C MM, $e,Z,, De libris gentilium M4M,,, De studio M; Mg 905 et] etiam BM,,, ut 5, discat ea M; discant M;MgSı, discas O 906 eloqui B M,5, 5: Z,, eloquitur M,,, eloquium O contempnendo M,, condempnanda 5: 909 quisque M; MS, Se; discendum Mi, discentium M4$4Z, turba Mj, acumen] animum Mg poetarum

910 nos uerbis M;

que B

MsOV;

nonO

congruunt M,

912 sonet om. Z,, sonat Ms

915 Egiptiacis B

917 auderet M,,, audiret O

911 boni Ay

ueri] ueritatis My

librisque M,

918 hic Ez

916 sacrari B

quia]

913 enim

ipsis Mi,

uolunt] uoluique B

LIBER V, 12

339

Non tantum nostris, sed et horum scripta libellis.

920 Non igitur, quod sint de se mala, talia sancti

Verba legi uetuere patres, sed abusus eorum Vituperatur eis: ewangeliis quod omissis Sepe sacerdotes domini sanctisque prophetis Bucolicos cantant uersus et amantia uerba 925 Vergiliumque tenent — in eis est quippe uoluptas —, Consuetudo quod in pueris sinit ipsa docendi. Cumque nimis legimus figmenta poetica, mentem Excitat ad Venerem lasciui fabula facti. Demonibus quoque non solum, qui thura dat ipsis, Immolat, ymmo sua qui dicta libentius audit. Vel cum quisque sibi quasi finem ponit in hiis nec Ad uerum rectumque refert, uel quod sapor horum Rethorico dulcore tumens tragicogue boatu Efficit insipida sacrorum uerba librorum 935 Simpliciter pro simplicibus dictata, supernum Thesaurum quasi fictilibus portantia uasis. Pro qua Ieronimum non Xpisti, sed Cyceronis Discipulum culpa uocitans deus arguit illum. Aut ea quod docet in populo, quod non decet eius 940 Officium, pastor reprehendi dignus ob hanc rem.

9205s. cf. Decr. x, 37, 2. 924 Bucolicos] Vergilii in bucolicon gl. M, Mg uerba) sc. Ouidiigl.O, i. uerba Ouidii de arte amandig Mj. 927 figmenta

poetica] Sedul. Carm. x, 17: figmenta poetae. — 927s.cf.Decr.x, 37,15. 928 fabula] s. Vergilii Ouidii Faceti et sic de aliis gl. M;. 933 tragicoque boatu] Sedul. Carm. 1,18. —937 Cyceronis] Rabanus De pressuris ecclesiasticis gl. Mg; cf. Hier. Ep. 22, 30.

919 920 rum V, 922 Mi; St V,Z, BZ3

— 9375. cf. Decr. x, 37, 7.

tantum] tamen Ez Mj40$,$4 VA V5 Z, sed] hoc Mg et om. BZ, sunt BM,M; MM, SıSaStV,WZ,Z, sancti] sancti propheta921 lege B, legiue Se; uetuere] uenere B, uetuerunt O, uenture Z, quod] que M, Mi, quod corr. quia M; amissis V, 923 sanctis 924 canant S, 925 Virgiliumque C M, M; M4M;5M;;O S,Se; Se, tenet B est] et V; uoluntas Mg $, $, $e, W 926 sinit] sint docendo $e; 927 cum W nimis] minus C mente C Mj,

928 excitant 5;

950 ymo M4M;;

931 sibi om. C

ponitur B

his M;;

qui sua M, Ms Ms Mj S, 932 rectum

BC

que B

M; MM,,0

$,$,965,$2 W — quod]quia Mj, quodsi W— horum]eorumZ, 933 sibiO 934 934-936 post 938 Mj 935 dictatum M, supremum M; Se; simplicibus ... supernum] fictilibus portantia uasis M; 937 quo $a St 938 deus] decet Mg 939 quod] que MZ, doceat Mi;$e, indecet M;, docet Mj, non] donum B 940 ab B Se;

340

945

950

955

960

LIBER V, 12

Commendatio theologie Vana quidem species et fallax gratia prorsus Artibus in reliquis: mulier laudabitur illa Sola deum metuens, sacra theologia, timoris Diuini mater. Quid enim, si noueris ipse Defectus lune, uartos solisque labores, Vnde tremor terris, qua ui maria alta tumescant Obicibus ruptis rursumque in se ipsa residant? Quid tantum oceano properent se tingere soles H yberni, uel que tardis mora noctibus obstet — Cum reliquis paribus, si te male noueris ipsum Defectusque tuos? Quia, si testante poeta Felix qui potuit verum cognoscere causas, Quanto nobilius, quanto felicius harum Auctorem nouisse deum sacrisque uacare Scripturis, ut uera salus habeatur in illis! Hinc et iura uetant, medicinam religiosus Audiat ut nullus aut leges, atque duos post Menses banniuit sententia non redeuntem. Prepositi quoque cantores aut archileuite, Plebani, quos sub se constat habere capellas, Rectores licet haut quarum sine iure repelli Cum reliquis personatus quos constat habere:

945/949 Verg. G. 2, 478-482 (lune ... solisque] solis uarios lunaeque Verg. ;

rursusque Verg.).

952 Verg. G. 2, 490.

Commendatio (sacre add. Se) theologie] om. B C Mg My; My; O S, $e, V, Zi Z5, De studio clericis prohibito et de recommendatione theologie (theoloye Ms) M; Mg 942 laudabiliter M; ista B M, 945 metuens deum B sacro B 944 matri Mj quod B enim om. V, si] nisi V, 946 terre M; Me, terrens Mg

qua ui] qui B

alta maria Mg

qua ...

alta] altum ui qua mare M;Mg — tumescant] tamen escant B, tumescat M5 Ms, tumescunt Sa 947 obicibusque Sa rursum Mg St ipsa om. $,, ipse Mi, resideant B, residat Se,, resudant V, V, 948 tantum] dictum B, enim M,, properentque C M,M5,Mj,0 $, $a St W Z,, properant B sese Mg tan-

gere Se; 949 uel oz. V,,et B tardis] cordis M; mera B obstent M;, instet M,, obstat M;Se; 950 ipse M; 951 si] te S, teste M;; 952 casas M, 953 mobilibus M; tanto Mg felicibus M; harum] est harum M4 954 auctorem] auctor est V; deumque C, suum Ms, dominum V, uocare B $e, uitare Mg 955 habetur O istis M; M4 Mi; Sa W Z,

956 uetat M;

legens Mj, bannit eum M,V,

medicinamque $a

religiosis M;

957 aut] at B

atque] aut M, Mj; 958 bannit mentes B banniuit] bannit Mg S, sententiam M; redeunt V, 959

propositi M; — quoque]quod C, que Z; — aut]ac$, 960 plebani] plebem 5: sub] super M; constet $7 961 haut licet V, haut] hanc B Mg

quarum] harum M; O $a St V;, harum quarum Z,

11

962 quas M,

stat

LIBER V, 12

341

Si faciant eadem, pena stringuntur eadem. Quinetiam nullus in religione professus 965 Qualibet ad studia ueniat quecumque librorum, Prelatus nisi cum fratrum concesserit illi Maiori parte. Bannit contrafacientes Canon et hos, qui presumunt docuisse scienter. De libris canonicis 970

975

980

Canonicis itaque libris, quos byblia claudit, Precipue studeas, ut credas firmiter ipsis. Nulla quod hiis mendacia sunt, sententia si qua Est in eis, uero contraria que uideatur, Mendosum uel crede librum uel te nequiisse Hanc intelligere uel translatum minus apte. Pondus adest uerbis graue et immutabile sanctis. Sed quasi canonicis ita scripturis aliorum Inseruire caue. Non dedignantur et ipsi Cedere, quando minus uere sensisse probantur. Hii sunt Gregorius, Ieronimus Ambrosiusque Ac Augustinus; doctores quatuor istos Nominat ecclesia. Dyonisius inde, Iohannes,

Prosper et Ysidorus, Cyprianus cum reliquis, quos Enumerare piget, in nullo katholicam qui Deseruere fidem remanentes semper in illa. 979 Gregorius] Nazanzenus gl. Me.

Ariopagita gl. M, Ms

981 Dyonisius] papa sanctus (sic) gl. O,

lobannes] s. Crisostomus gl. Ma M;; Se;.

rus] qui fecit librum ethymologiarum g/. Ms. 963 faciunt Mj,

easdem

V,

penarum $e;

982 Ysido-

stringantur M,, strin-

gere Ms, stringunt V, 964 inque Se, 965 quelibet C, quolibet V, ueniet V, 966 nisi] non M; Mg fratrum] fructum Mg 968 10721077 post 968 M,

canon om. $, et] in B scienter ss. scientes 5, Sa St, scient Se,

qui om. M50, et qui M;

De libris canonicis] om. B C M, M, $e; Z;, De libris autenticis in quibus presbiteri debent (presbiter debet M,) studere M, Mg 969 canonica B ita O 970 ut om. M,, et CEn M,M4Mj1O S, Se Se Z, credat $e, 971 nulli M; quod] et quod O, quod de M;, que Mj, hiis] in hiis M4Mg V, his Mi; sint W 972 uere B uideantur V, 973 uel om. Mi; credere M, nequisse B M4,MgZ;, nequiisse En M; M; M,M&M3,0 $5 $e, $t V, V; Z;, nequiuisse cert. 974 aperte Z, 975 graue om. M;; et graue M; et om. V; immitabile Mg V; Post 975 tit.: De libro doctorum M4M;j; 976 aliorum] aliquarum Mg 977 dedignatus B, dedignatur M;$e; ipse 5, 978 credere B C Ez $,, cede V,, credere corr. cedere M, 979 Ieronimus Gregorius B Ambrosius Ieronimusque M; M;; 980 ac] ast B, atque S7, et V;

982 reliquos B

isti V;

983 katholica BS:

981 Dionisius

B Mj, Mj,$,Sa Z;

984 destruere M,

ista M;

Post 984 tit. :De studio librorum non autenticorum permisso M, Mg

342

LIBER V, 12

985 Scriptureque sacre cuiuslibet expositoris

Verba legi uolo, sic, ut non, quia dixerit ipse,

Idcirco credas, sed ob hoc, quia per rationes, Que dixit, uel scripture loca certa probauit, Istis condigno saluo sibi semper honore. 999 Katholicosque bonum non est transire poetas,

Quorum precipui Prudentius atque Tuuencus Sunt et Sedulius, Aurora, Matheus, Arator.

Et mea nescio quid, licet hiis sim uatibus impar, Carmina tale sonant. Igitur nunc accipe pleno 995 Pectore uerba, puer, nunc te melioribus offer, Quo semel est imbuta recens, seruabit odorem Testa diu. Discas nunc in puerilibus annis, Que numquam te destituant nec fine relinquant. Et tibi plus nugis sapiant ea Maximiani, Ex quibus ipse quoque scribas ualitura futuris. IOOO Nec grauior licet a studio deterreat etas. Cur nescire, pudens praue, quam discere mauis ?

991 Prudentiu;| hystoriarum auctor gl. M;M;. Mit dieser Glosse wird hóchstwahrscheinlich die De historia euangelica des Iuuencus gemeint.

Iuuen-

. eus] Iuuenalis (sic) gl. MM; MgS;. 992 Sedulius] d.h. Caelius Sedulius, der Dichter des Carmen paschale, aus der ersten Hälfte des 5. Jahrhunderts. Zzrora] liber Petri Manducatoris (sic) gl. Se,. Gemeint ist die Aurora des Petrus Riga, aus der 2. Hälfte des r2. Jahrhunderts. Matheus] Vindocinensis gl. S;, qui Thobiam dicitur composuisse gl. Mg. D.h. Matthaeus von Vendóme (Vindocinensis), aus dem r2. Jahrhundert, der Dichter des biblischen Gedichtes Tobias. Arator| aus der Mitte des 6. Jahrhunderts, der Verfasser der lateinischen epischen Umdichtung der Apostelgeschichte (De actibus apostolerum). 993s. Et mea ... tale sonant] Ou. Rem. 766.

994/997 nunc ... testa diu] Hor. Ep.1, 20, 67-

70 (accipe pleno] adhibe puro Hor.). 999 Maximiani] aus dem 6. Jahrhundert, Verfasser von sechs lateinischen Elegien ;cf. Accessus ad Auctores p. 25 (Ed. HUYGENS).

985 scripture $, expositores M,ı Se; 986 uolo legi O quia] quod Msg 988 certa om. B, certe M; 989 honorem W 990 bonos 5, 991 precipue M, Ms Ms My, V5, precipuum My adque Z, 992 Arator] orator M Mj; 995 quod M; licet om. B his M;; sim hiis Mj, sim om. Z,, fieri B 994 carmine V, talia W sonent M; Mg igitur] ergo M;,0 tunc Mj plene Mg Post 994 tit.: Exhortatio ad studium M44M;5 995 tunc Mg offer om. B 996 que Mg est om. V,, es M, induta C, non imbuta V, recens] retinens M, seruabunt M, odo-

rem] ardorum M, ad horam Mg 997 dicas Mg in om. Mg 998 destituent B, destituat Mg nec] nunc M, — finem B M,, siue M,, ferre M,

relinquat B Mg

999 999- 1000 0m. M4

nuge$a

sapiat Mg

1000

quosque Se, scribas quoque M, 1001 studeo MgSe, te terreat Se, etas] etas senex M, Mg 1002 nesciere M; quam praue $7, quam praua

B

mauis] in annis M;

LIBER V, 12

343

Discere decrepitus et per tot episcopus annos Augustinus ab anniculo se uelle fatetur. 1005

IOIO

De libris apocrifis Apocrifos sed precipue uitare libellos Sollerterque stude, quia non est certus eorum Auctor nec certa sunt, que scribuntur in illis. Sic ewangelium Nicodemi cum reliquis, que Byblia non recipit: infantis facta Ihsuque Et Marie finem recitant que scripta uel ortum, Sors et apostolica uel epistola, quam reputatur Abygaro scripsisse Ihsus, uel centimetrum de Xpisto per uersus compactum Vergilianos Cum paribus, quorum deliramenta sequentes

1004 anniculo| a puero unius anni gl. O, a iuuene unius anni gl. Ms. Cf. Aug.

Ep. 166, 1. 1005ss. cf. Decr. ı, 15, 3. 1008 Das Euangelium Nicodemi ist herausgegeben, u.a., von: C. TiSCHENDORF, Evangelia apocrypha. Leipzig 18762, p.

210-332 (griechisch), p. 333-432 (lateinisch). 1009 ... Ihsuque] liber (libellum £l. Ms) de infantia Saluatoris gl. Me M;; O Se;. D.h. der Liber de ortu beatae Mariae

et infantia Saluatoris oder das Pseudo- Matthäusevangelium, herausgegeben, u.a., von C. TISCHENDORF, Ev. ap., p. 51-112. 1010 Marie finem] d.h. De transitu

beatae Mariae uirginis oder De dormitione Mariae, herausgegeben, u.a., von C.

TISCHENDORF, Apocalypses apocrypbae. Leipzig 1866, p. 95-112 (griechisch), p. ıı31011 apostolica] liber de sortibus apostolorum 123 und 124-136 (lateinisch).

gl. O Se; cf. R.A. LiPsius-M. BONNET, Acta Apostolorum apocrypha. Vol. 1-11, 2.

Leipzig 1891-1903.

1012 Abygaro] regi gl. O Se;

Ibsus] filius Sirach qui

dicitur ecclesiastes (sic) gl. Mg. Gemeint ist der Briefwechsel zwischen Abgar von Edessa und Jesus, erwähnt von Eusebios HE I 13, 6-10 = Rufinus GCS IX rz, 86-89.

1012s. centimetrum ... Vergilianos] Am bekanntesten ist der epische Cento der Rómerin Proba, die um 360 n. Chr. die Schópfungs- und Erlósungsgeschichte in 694 Vergilversen besang, - herausgegeben zusammen mit drei kleineren christlichen Vergilcentonen (Pomponii uersus ad gratiam Domini, De Verbi incarnatione, De ecclesia) in CSEL 16, p. 512-627.

1003 et om. C

per tot] parcat B

1014s. cf. Hier. Ep. 107, 12.

1004 ab anniculo] et a puero M4 M;;

fatere B De libris apocrifis (non studendis add. M; Mg)] om. B C M, M; Se; V; Z,, De apocryphis Sa V, 1005 apocrifos] ipocrita B 1006 sollerterque] clericeque M,, sollerter 5; Se; stude] caue Ez M4M;; 1007 nec] non B M, $4 W 1008 sic] sunt O 1010 recitant finem Mj, 57, recitant finemque B recitant om. W

que] uel M; Mg

Scripta que M;

scriba Mj,

uel]

sed M; Mg 1011quam]que MZ, X recitatur B, reputati M,,, reputantur O 1012 Abagare B V;, Abagaro M;M,, Ambigaro Mg de] que B, ue C 1013 uersum Z, Virgiliones B, Virgilianos C Ez M; M4 Mi; $, Sa Se, V; 1014 patribus S,

344 1015

LIBER V, 12

Culpat Ieronimus. Quis enim nisi stultior istis Inuigilet uanis, cum certa tot inueniantur, Scrutandis ut sufficiat uix ullus eisdem ? Hec si te legere, non ut docearis in illis,

IO20

1025

Delectet, sed pro scriptorum cognitione, Hec non esse scias, quibus intytulantur, eorum Et mala sepe bonis in ibi permixta latere.

De ignorantia Esse tamen quosdam liquet, ignorantia quorum Est inuincibilis. Magis hiis est compatiendum. In nullo tales facto peccare putamus. Sed sua quem culpa casum deduxit in istum, A tanto, non a toto plerisque uidetur Hunc excusari. Releuari mitius hunc est A toto, penitus rationis si caret usu. Emendet tamen hec, rationis cum redit usus,

1030 Sed leuius quam si fecisset talia sanus.

Et doleat, postquam suus est sibi cognitus error. Est alius, qui scire ualet, si discere querit.

Hic si, que dampno sunt ignorata salutis, — Vt sunt precepta iuris generalia, cordi 1035 Que uelut inscripta sunt naturaliter omni, — Nesciat, ignorans erit: ignorabitur ergo. Affectans nescire bonum magis omnibus errat.

1020 zntytulantur] i. ascribuntur gl. M;.

1022ss. cf. Decr. z, 38, 1.38.

1015 quid V, nisi ozz. M, stultorum V, illis Mg Sz Z, 1016 inuigilat M; $,I, inuiolet Se, uanis] natus M; Mg 1018 hoc B, hos M4M;; te si MV, 1019 delectent M, Se; sed] sed non Mg pro om. Se,, per BM4Ms5Se,, non M,., de Z, signorum M4M;; pro scriptorum] non

pro scriptor

cognitionem $e, intelligantur $,

V,

cognitione

om.

M;M,,

1020 hec non] non hos M4M;;

pro cognitione

Ms,

esse om. B, omne Mg

De ignorantia (clericorum add. En M; M, M«)] om. BC M,My, W Z,, De ignorantia et errore clericorum (ac aliorum hominum add. M1) M, Ms 1022 liquet corr. licet M; 1023 his M;;Z; hiis est] est is $7, est hiis B est] esse Mj; 1025 quam Zi; casu Z, in] ad Se 1026 tante B plurisque M4 uideatur O 1027 excusare Mg releuare Mg, reuelari BS$,S2St V,Z, est] et Mg 1029 emendent M, My Ms $, $, $e; St hic B, hunc M,, hoc M, reddit Vj 1030 leuis V, si om. En fecissent M4Mg 1031 deleat B, doleant M; priusquam M,ı sibi] aut B, si M;

1032 quis V

dampno que Z,

cordis Z, nesciant B

si] si qui W

1033 hic] ac M;

sunt] quod sunt M;

1035 uelut] uult B M; 1037 affectansque V,

qui B, ea que $, W

ignorantia V, Z;

sunt 077. Z, nesciet B

1034 sint B

naturalia B erat B

1036

LIBER V, 12-13

345

De errore

Atque licet rebus uitandus in omnibus error Sit, quantum poterit, rationalis quia semper 1040 Hunc natura fugit, multum tamen intererit, qua In re fallamur. Nonnumquam quippe quibusdam Profuit errasse, pedibus, non moribus autem.

CAP. 13 De magistris Ergo iubet canon, ut in omni canonicali Ecclesia, fuerint bona sufficientia cuius,

1045 Sufficiens doctor et ydoneus instituatur

Per fratres et prelatum, partem uel eorum Maiorem, qui gramaticam saltem legat huius Ecclesie clero, sed gratis pauperibusque Et reliquis, pro posse suo, nichilominus illos 1050 Moribus informans rectis. Metropolitana Theologum forma teneat nichilominus ista,

Qui sacra scripta legat et uere uerba salutis. Vnaque prebenda cuiuis detur, nec ut ex hac Canonicus fiat, sed habebit, dum docet, illam. 1055

Et reprehendit eum, qui nomen habendo magistri Sufficienti, quod doceat, concedere non uult. Et penitus gratis permitti precipit illum. Et cui sufficiunt salaria publica, gratis

1043ss. cf. Decr. x, 57, x2.

1047 cf. Decr. 1, 37, xo.

De errore] Er M; M4M150 $,., 86, V, W Zi, om. cett. 1038 atque] sicque M4M;i; rebus] in rebus Se,, de rebus W uitandis M; M40 $,$a Se, V, W' in oz. B Z, 1039 rationabilis Mg Z,; 1040 qua] cum qua V; 1041 in re] iure MSe,, et re M; Mg numquam B 1042 errare B Mj,S2St V, minoribus O autem] ante B, aut Mi,Z; De magistris] om.

fuerit

M5 Mg

BC MM$6 Z,

bono B

1043

sufficienti B

partemque Mg 1047 legit M, 1050 rectis om. My, rectis sed B

ut] quod M,W

cuiuis S,

1044

1046 et] uel Mj,

1049 illos] ista M;; Z,, ipsos O, illo V; metropolitano Ez, metropollitanus Mg

1052 scriptura B uera M, Vj uerba uere Mg 1053 cuiuis om. B, cui C, cui unus $, tui $&, ius M,,, cuius M 5,Sa Se V, Z, hoc CM;

MM

B

08, $; $e, Vi V,

1054

sed om.

M;

docet] tenet

C, decet

O

Post 1054 tit.: Ne quid pro docendi licentia exigatur M;; 1055 et] et ius 1056 sufficiendoO doceant Mg 1056a Vendere quippe dei donum

conuincitur iste M4M;; promitti V, percipit $e; solario magistrorum M; Ms Sa Se;$e,V; Z, Z;

1057 permittis B, permittit M,, premitti M,,, Post 1057 tit. : De salariis docentium M4 M;,, De 1058 qui M;5Z, solaria B M M, Mg M; $,

346

LIBER V, 13

Quemlibet edoceat; in quantum deficiunt, a Io60

Diuitibus capiat, quod sustentetur honeste. Omnino dandum nichil est insufficienti,

Cum sedet egregie donatus honore magistri — Aptus adhuc ferule, reus ante deum super omni, Negligitur per eum qui, cum didicisse ualeret. 1065

Precipue tamen in uerbis decet ista caueri,

"

Absque quibus nequit esse salus. Erratur in illis Tanto deterius, quo rectius ipsa sciuntur. Non docet in templo residens Xpistus puer inter Doctores, sed querit ab hiis, nec predicat ante

Annum ter decimum. Quam sit temerarius ergo, Attendat, studet indoctus quicumque docere! Carnis enim medicus fieri cum quisque rubescat, Qui medicinarum nescit precepta uel artem Tradere quamcumque, quam non didicit prius ipse: 1075 Quam temeraria res animarum quemlibet esse Aut dici medicum, medicine spiritualis Vim qui non nouit, sed quam discat, docet ante! 1070

1068s. cf. Luc. 2, 46s.

1070 ter decimum] cf. Luc. 3, 23.

1059 sufficiunt B a om. M40, et M, 1060 capiat] accipiant M; quot $; sustententur M, M; M&Mg 1061 omne B dando Mg nichil dandum M,O est] est tamen M,Se, 1062 donatur Ez

1063 fercule M;

per] super Z,

deum] dicti M; ualerent $7

que O

scripturam M4M,,, De lectione docens sacram theologiam Z,

quilibet M;

1064 negligit Se;, negligiturque O Post 1064 tit. : Delegente sacram

sacre scripture M, Ms, Qualis debeat esse 1065 cauere V, 1066 quibus om. B,

nequit] nescit Ez, decet M;

errat Se,

in] et O

1067

quo] quanto M;; 1sta Ms M; secuntur B $a V,Z, Post 1067 tit. : De etate doctorum M, 1068 decet W Z, templo docet B in om. B

Xpistus om. Z, puer Xpistus B 1069 sed] licet M; querat M; Mg ab hiis om. B his Mj; nec] ut B 1070 tredecimum Ez M, Se;, tricesimum $e, ternarius M; 1071 attendet Mg studeat M, 1071ab Est quasi uile secus ignorans est quasi cecus Precipue regere qui debet siue docere M, Post 1071 tit.: De apto uolente docere M44M;5 1072 1072-1077 post 968 Ma4 enim om. My cum] que C, tamen M; erubescat $, 1073

artem] ars est M, M;

1075

ternaria

1074 quacumque B V;Z,, quicumque M; M,

1076 spiritualem V,

animatum

1077 ui B

V,

quam] que

quelibet Me, quilibet M;,

docet discat M,

EIBERIVIS

1080

347

De studio theologie Et studium quia uult ius crescere theologie, Parisius uetat audiri uillisque propinquis Atque legi leges, punitque secus facientes. Et sinit, ut presul dispenset quisque, uel ultra,

1085

1090

Clericus ut septem queat inuigilare per annos Librorum studiis. Nec presbiteretur oportet, Interea subleuitam quem sufficit esse, Ecclesie quamuis sit rector parrochialis. Sed primo postquam redit anno, presbiteretur Atque uicarius interea deseruiat illic. Et per prelatos mitti iubet ecclesiarum Ad studium dociles, ut discant theologiam, Quos iubet ecclesie pasci de rebus honeste, Quando sue desunt. Et totos quinque per annos Quemlibet ecclesie proprie rebus sinit uti, Qui docet aut discit — licet absens — theologiam,

IO95

Exceptis hiis, cottidie que distribuuntur Ad certas horas hiis, qui famulantur in illis. Ne peritus detrahat simplicibus et honestis Quantumcumque tamen non deroget ergo peritus Simplicibus, morum qui plus uitare sciunt quam 1079 Parisius] in tali ciuitate gl. Se,, uel in Praga uel in loco solemni gl. M;. 1080 facientes] contra hoc quod ius uetat audiri leges uel legi Parisius g/. Sz. 1096ss. cf. Decr. 1, 38, 12. De studio theologie] om. B C En M; M, Mi, $, 5; V, W Z, Z;, De studiis (studio O) clericorum M;O, Priuilegium studii theologie M4 M;;, De priuilegiis studentium

$e,$7,

De

studio

theologiam studentium M, W uult] non uult Mg

theologie

1080 atque] ac CO, aut W, adque Zi

1081 et] ut B

ac

licentia

parochianorum

sacram

1078 et..quia]etquiuultstudeat B et]est 1079 Parilius B auri B nullisque M;

dispensat B

punit B Se;

secus] contra M;,

1082 inuiolare M;

1083 nec] ne Se;

presbiter M4 V, 1084 interea] interea studentem Mg quem subleuita BM, esse] ipse V, 1086 sed] et Z, redit om. Z,, rediit M; 1087 adque Z, seruiat M;,, deseruiet Sz illuc B 1088 prelatus Z, mittit

corr. mitti Mj iubet] ius iubet M; 1091 sua C M; Mi,Z; totus V; 1092 quamlibet B M55, $,$a Se, V, W propriis M; 1093 aut] et Mg describuntur Mj, his Mj 1094 post 1089 Se; absentis Mj qui oz. V; 1095 his M;; distribuentur V;

1 $,S, Ne peritus detrahat simplicibus et honestis] om. B C En M4M; MM $e,$tV,Z, Z,, Ne simplicibus clericis detrahatur (detrahatur os; ne M44M35) M4 1096 M;55e, De simplicibus clericis quibus non est detrahendum M, Ms V, quantumque C

non] modo M; Petrus V,

qualicumque M5Z;

derogas O

1097 scient C

tamen] modo M,V,, tantum

ergo] ipse Ms

Mi;

peritus] pictus Ma,

348

IIOO

IIOS

IIIO

IIIS

LIBERTV; 13

Verborum uitia, quia sepe scientia mentes Inflat, amor quas edificat, magis utilis ergo Ad uitam. Sed in hiis uenerari presbiteratum | Congruit, ut tamquam diis nullus detrahat illis; Non tamen hec ut non dicamus corripienda, Sed toleranda pie per eum, sapientia cuius Nouit in ecclesia plus uerbis uota ualere. Et graue quod nimis est, uiuunt bene pauca scientes; Irretit laqueis nos ipsa scientia mundi; Surgunt indocti rapientes premia celi, Nos ubi cum nostris demergimur ecce quaternis. Inter fructiferos frutices mellisque feraces Nos positi flores, ceris tantum uel odore Contenti, fructus et mella relinquimus illis. Quid oporteat scire clericus sine cura Ergo sacerdoti puto sufficiens sine cura, Vt sacra uerba legens intelligat illa Latine, Vt recte pronuntiet hec, et debita que sint Cuique sacramento, uel quod tractare tenetur. Presbitero super hoc, cui subsit cura, sciatur

Compotus, in quantum populis indicere festa Informatur in hoc, et que pro discutiendis Opportuna sibi peccatis diximus ante II20

Atque libri, cantus, omelie totius anni,

IIl12ss. Cf Déer 1,37. 14.

3 38, Y-$.

1098 uitia] pietas V, Scientia sepeB mentis V, 1099 utilis] ualet $ 1100 in om. Se, his Mj; uenerare $,, uenerati V, 1101 congruunt My detrahit M,, detrahet V, 1102 hoc B M,, hic Mj,Z, non] animo B corripiendam M, Se;, corripiendo Mi, corripiendas V, 1104 ecclesiis Se; plus om. Z, notaque Z, 1106 intererit Z,

nos laqueis V,

M;

nos] mos M;

1108 nos] non Z,

1107 sapientes Mj;

^ premia] munera

dimergimur C M4 M, M, O S, Se, V;,Z,

quaternis] quam certus $e; 1110 uel] cum M,, ui V, 1111 contentis $7 reliquimus M, relinquimur Mg istis M; MsZ,, illi My Quid oportet scire clericus sine cura] om. BC En M; MJ M, My, S, 5; Se, $7 V Z,, De doctrina clericorum $,, De sufficienti scientia sacerdoti s (sacerdotis] cuilibet statui M4 Mi;) M4 Mj; $6, De sufficienti doctrina clericorum O, De

sufficientia scientie clerici simplicis M; Mg, De doctrina Zu 1112 puto sacerdoti $7 1113 ille Z,, ista M; M4Mg 1114 ut] et BC M, Ms $, Se; pronuntiat Ez M; MS, Se, St, pronuntiatur M, hic Mj et om. M; 1115 sacramenti V, tenet B 1116 subsit] sit B, subdit M, Sciatur] satiatur Z, 1117 tantum V, 1118 pro] pre B Mg discutiendus B 1119 diximus] que diximus M; 1120 adque Z, liber M; MgM;, omelye BM,M3Sa Se; V, V,W totius] citius O anni om. Se,

LIBER V, 13-14

349

Psalterium, baptisterium. Vix nomen in illo, Cui quid abest horum, constabit presbiterale. Et fidei sit in articulis ita doctus, ut inde

1125

1130

Reddere poscenti rationem possit in hiis, que Iam communia sunt, ut reddi debet, in ipsis Questio difficilis sibi si preponitur: illam Esse sciat talem nec eam sibi discutiendam. Presul difficiles etiam dissoluere nodos Vel fidei uel iuris habet reliquosque docere, Ne uana superintendens ratione uocetur. Sic licet excellens sit amanda scientia semper In pastore, tamen, que competit, est toleranda.

II35

Nec satis est audisse libros, quia pastor oportet Ecclesie meditetur in hiis ut nocte dieque. In circlis remanere suis uectes facit arche Continue Moyses, immissio nulla quod eius Motum prepediat, ferri cum conuenit illam. Est etenim didicisse pudor tunc pontifici cum Questio preposita potius soluenda fuisset. CAP. 14

II4O

De doctrina clericorum

Clericus ergo sibi celestis dona sophye Cum sic imbiberit, ut iam deriuet oportet 1128ss. cf. Decr. x, 38, 6.

1130 superintendens] Etymologische Erklärung

des Ausdrucks episcopus = presul (V 1128), cf. Aug. Ciu.19,19 —Serm. 94 ; Hier. Ep. 85 146, 1. 1135s. cf. Exod. 25, 27. 1121 illo] illis C 1122 presbiterale oz. Se, 1123 in om. Se, V, ut om. $e, et O inde om. Se, 1124 poscenti reddere Mj, potenti Se; rationem poscenti M; ratione B Se, poscit O his M;; que] que iam O 1125 iam] nam V; ipsis] illis MM, O Sa St 1126 proponitur C M40V,WZ, 1127 sciat esse M; 1129 uel iuris] iuris M, 1130 ne] ne semper C M; M, nec $&Z, supertendens M,, intendens O notetur M3; $5, uocatur Sa 1131 om. M; sit] sed O amandi Sa scientia om. O, scienda B 1132 om. M, tamen] non M; competit] expedit M;; est] esse Se; Post 1132 tit.: De assiduitate M4,M;,, De assiduitate lectionis clerici curam habentis M, Mg 1133 ne M; est om. M4V,

quia] quod O

1134 ut om. 5,

nocteque $,

1135 circulis B M,

M; Ms M31 Mj? 0 Sa Se; Se,$tV; Z, manere B uectus ss. die Rigel O, noctes Z, fecit Mj Mg remanere ... arche] Moyses immissio nulla quod eius M; 1136 om. M; quod om. M, uel Z;, que Z; 1137 ferri] fieri C,

ferre M, dum B C Mi.44Me Ms Mii $5 Sa Se; Se; V. Z.; conueniat M, illa Z 1138 ast O enim M; pudor didicisse O 1139 proposita En M, M; M48, $58, V, W ZZ,

De doctrina (doctrinis $,) clericorum] om. B C M4 M, $6 Z; Se;

1141 deriuet] deiuret S,, diruet O

oportet om. Mg

1140 dono

350

LIBER V, 14

Sacra fluenta foras, quia, cum peccauerit in se,

Fratrem corripere si frater quisque tenetur Idque locis opportunis, dum creditur ille, 1145 Emendandus ab hoc: Quanto magis ergo sacerdos Quisque tenetur ad hoc, qui fertur sal gregis esse! Frater ita si corrigitur, lucraberis illum, Correptor ! Si non, testem queri decet unum Siue duos, coram quibus, ut culpam fateatur, IISO Induc, si potes, hunc, ut sint pro testibus apti. Hos quoque si non audierit, tunc ecclesie dic. Testibus ergo carens numquam denuntiet illum. Dicere sed poterit hec prelato quasi patri, Cautius, ut uigilet et plus custodiat illum,

1155 Aut hiis, qui prodesse ualent tali nec obesse.

1160

Debitus hic fratris est ordo corripiendi. Quid laudabilius igitur, quid pulcrius isto? Y mmo quid utilius studio? Quia gloria cum sit Magna sequi dominum, quem pulcrius hunc imitari Credimus hoc, animas qui lucrari studet illi, Pro quibus et totum sese dedit ipse lucrandis! Ergo dat aureolam deus huic operi specialem. Et qui peccantem conuerti fecerit eius Saluificans animam, sese saluabit et ipsum. 1146 cf. Mat. 5, 13.

1142 quia] qua $e;

Post 1142 tit. :De correctione subditorum M,, De

correptione fraterna M4M;; 1143 corrigere Ez, corpore Mi, 1144 idque] inque C M; M& M; $e, et debet $a 1145 ob CM, M45; $,V, Z,

quanto ... sacerdos] qui fertur sal gregisesse M; ^ sacerdos] sacrandos 5, 1146 om. M; tenere B ad] ab B $2, ob Mg 1147 ita] igitur V; Z,

si om. Ó, si non Z, illa Mj, 1148 correpto M; M; M,, corrector O $e, non] non est M; querat CZ, debet corr. decet M; 1149 quibus] que Mj ut om. Z,, uult Mj, nec O, hec St culpa Se, Se; fatetur Se,

1150 induit B hunc om. St pro. testibus sint Se; OSa$:W 1151 quoque] que B,ergo M, audiuerit $,

apte B, atque ecclesietunc B

Post 1151 tit.: De modo corrigendi M, 1152 denuntiat M,MgO, denuntias M; ullum C M; M, M,M;,,05e; W Z,, ullum ss. uel illum Mi 1153 sed]siM, poteris M; hoc MM. 5, S, Se; V, prelato] plato B pater M4 1154 et] ut Ms custodiet C Sz istum M,, illi Mg

1155 hiis] dic Mj, is $, — tali om. V,

1156 hic]is C — est hic fratris 5,

fratris] factis M4, frater Se; corripienti $7 Post 1156 tit.: Commendatio doctrine salutis M, Mg 1157 laudabilibus $7 igitur oz. O V, ergo M; 1158 ymo Mj Mj; quid om. B 1159 magna] gaudia O quem] quid M,M; M, quam $, hunc om. BO 1160 hoc] hunc M,, hic $e, Z,

que M; lucri B V, illud B 1161 se Se, dedit] dabit O ille lucrandus B, lucrandi Z, 1162 aureola O huic om. Mg Speciale B 1163 peccante B conuertit O fecerit] se fecerit Se,, se fecit Z, Mj

1164 animam

V;

LIBER V, 14 1165

351

De officio cure pastoralis Pastori tamen ecclesie specialius istud Congruit officium, qui dicere recta tenetur Subiectis de iure suis; reus ante supernos Cum tacet aspectus, sanguis quia queritur horum Illius ex manibus, se pro quibus obligat ille.

1170 Iudicis est etenim preco, quare iubet illum,

1175

ii8o

Ne cesset clamare, deus, sacra. Semper ab illo Audiri siquidem sonus introeunte iubetur. Cuius ut officii grauitas pensetur et illud Qui uacat incaute nimium non expetat, et qui Iam peruenit ad id, hoc se formidet adeptum: Rimari subtilius hoc pauloque uidere Latius inde libet, qualis uel qualiter illud Aggrediatur homo, post quomodo uiuat in ipso, Quomodo recta docens non extollatur, ut ante Temperet affectum timor ; officiumque deinde, Oblatum quod sponte fuit, reuerentia uite Commendet ;bona nec uitam doctrina relinquat Nec tumor eleuet hanc, cum fecerit omnia recte.

1185

De grauitate officii pastoralis Sunt etenim, qui pensatis perfunctius istis Arripiunt pro uelle suo, quod apostolus inquit:

De officio (officio] effectu $7) cure pastoralis] om. B C M, Mi $e; Z;, De officio et iure pastoralis W 1165 pastor V, specialibus M; M., spiritualius O illud MM: MM}; 1166 que B dicere om. Z, 1167

supernos] super istos M; 1169 ipse V, 1170 etenim] et inde M,,, enim Mi5$a quare] quia M; O illi Ms 1171 ab] in C Z; 1172 introeuntem M; iubet B 1173 ut om. $,, et S, penset B,pensenturO ille $, 1174qui]que O expectat O Se; V, ^ etqui] quod Se, 1175 preuenit $, prouenit M; ad] ab B se] si Zi formidat Mg V; uidere B C En M, M; M4 M; $, $; Sa Se, V; Z,, uidetur cert.

Mg $t in M egrediatur 5; extollantur B

1176 hec Se; 1177 lautius

libet] iubet BO uel] talis O istud Se, 1178 post] plus W post quomodo] et postquam Mi; 1179 ut] et Ez 1180 timor affectum temperet Ma — affectum]

officium M;$, 1181 quod] que M, referentia Se; 1182 C En M, M; Ma. Ms M5; O $,. $e, W Z, Z,, commendat cert. nec Mg, uitam nec bonam V, uita B doctrinam M40 1183 timor $, $2 Se;, timore Mj, leuet M, releuet O, eleuat 22 feceris M;Mg

commendet uitam bona relinquit O V, hunc

De grauitate officii pastoralis] om. BC En M; M, M; M; S; S; Se; Se; St V W Z;Z;, De appetentibus pastoratum M; M4Ms Mi; 1184 etenim] aliqui

M; M; Ms perfunctius pensatis O profectius Ms, perfectius M; W Z,

perfunctus B, profunctius M; M, Mi, 1185 pro uelle] puelle B

352

LIBER V, 14

"Sanctum querit opus, qui querit pontificatum". Laudaris, quia queris eum, sed discute primum, Quid queras, «ersaque diu, quid ferre recusent, Quid ualeant humeri. Subiungit enim: "Sed oportet 1190 Irreprehensibilem fore talem, ne magis ex hoc Sis reprehensibilis, quo pluribus ipse uideris". Tunc etiam pastoris erat laudabile queri Officium, penas cum ducebatur ad ipsas — Ante gregem pastor. Modo non bene queritur illi, II95 Lucra, potestatem qui querit in hoc uel honorem, Per quod debuerant hec contempnenda doceri. Sepe sed interius, dum culmina querit honorum Mens de se mentita sibi, bona plurima sese Facturam pertractat in hiis, sed corde sub ymo I200 Intuitum fallens: uiridi Jatet anguis in herba. Ergo per uite, quam gessit, facta prioris Mentiri se quemque decet, quia qualis in ymo Quisque fuit, talem uix se custodit in alto. Quomodo tunc humilis fieri ualet, ante superbus ? 1205 Et morum mutator honor plerumque bonos in Deuia perducit. Nauem bene nauta gubernat Tranquillo quicumque mari ; non absque timore Commotis regit hanc etiam Palinurus in undis. Ex humili fecere Saul honor atque potestas

1186 cf. I Tim. 5, x. 1188/9 Hor. A.P. 391 1200 /atet ... berba] Verg. Ecl. 3, 93.

B

$e

1189ss. cf. I Tim. 3, 2-5.

1187 quia] qui $e; eum] enim Ez Mj,$7 V; Z;, cum M5 Mg 1188 quis queres M;, querat 57 uersoque M;, uersa Mj, recusat Mi, recusant

1189 subiungitur Ma

enim om. O

1190 fore] ferre M,

— talem

fore V, ne] nisi M4, nec Se,Sz 1191 om. Se, 1193 dum M; istas BMg 1194 non] non qui Z, querit Se; 1195 lucri W potestatem] uoluptas B, uoluptatem Ez M; M, V, uoluptates M, M, M; Mg S, Se, $e, V4 V,, uoluntatem Z, 1196 quot $, S, debuerat M4M&OS, docere M, M; $e; 1197 cum O honoris MM, 1198 de se M, sese] de se Z, 1199 pretractat CMS SW his M5 Z, cordis M; Mg ymo] uno

B

1200 latet] placet M; 1201 per] pro B gesserit Mg facto B 1202 metiri CM4,M; — se]sic S, quemque] quandoque M;, quemquam M, quia]|quod$4 ^ qualis]quasB in ymo]intimus B 1205 mutatur O, imitator C $e,;Z,, utatur M;, mutat $, bonos om. Z;, bonis M; inde M,

honorum O plerisque M; 1206 perducit B C En M,4Mg Ms Mi Mi; 0 $, S, Sa Se; Se, $t W Z,, producit cett. bene] tamen M,, dum

Mg X gubernat] gubernat extra B

1207 quocumque M;$2

1208 hanc

regit Mi, Pollinarus M, M; Me, Palinirus Ma, Palimirus M,,, Palinus $5 in] ut $e; 1209 ex] exemplum $, fecere] elatum O, facere VIZ

Saule M,

X honor om. B

atque] et $e, adque Z,

LIBER I2IO

1215

V, I4

353

Elatum Dauidque deo tam sepe placentem Militis electi docuerunt perdere uitam, Parcere deprenso qui nouerat ante uel hosti. Nam cum peccantem reprehendere nemo potentem Audeat, ad facinus dabit ipsa licentia causam. Hec tamen idcirco non dicimus, ut reprobemus Iura potestatum tamquam mala, que iubet ipse Paulus honorari. Sed nondum fortia corda Deterremus ab hiis, ut inexpertus petat illa. Nullus et in plano titubans fastigia querat! De appetitu prelationis

1220

Est autem, laudabiliter desiderat hoc qui Officium, ne sub modio latitante lucerna

Ipse notetur in hoc. In uita concupit ergo Actiua seruire deo, cui sic Ysaias 1225

Querenti sese, quem mitteret, obtulit ultro. Non minus hoc laudabiliter refugit bonus eque, Contemplatiue ne perdat dulcia uite. "Missus quippe puer ego sum”, clamat Ieremias.

1210s. cf. II Reg.1r,14-26.

1216s.cf.Rom.ı3,1s..

Mat. 5, 15; Marc. 4, 21; Luc. zz, 33.

| 1221s.ze... hoc] cf.

12235. cf. Is. 6, 8.

1227 cf. Ier. z, 6.

1210 elatum] natum O Dauid $, deo] dum M; tam] iam Mi, 1211 milites M;;O prodere Mg uitam] unam M;M, 1212 perdere 5; depresso BM,Se,, depenso M; nouerit B Ms uel om. O 1213 conprehendere $, potentem] potestatem O 1214 audiat O V, ipsa om. Mg licentia B C Ez M, M4O $,., Se; $e, Z,, potentia cert. cau-

sa Se, Se; B

Post 1214 tit. : Quod prelatura in se non sit mala $e, 1216 iure Mg malam V, 1218 deterremus] decimus V,

1215 non om.

1217 nondum oz. Z;, non M, corde petit O illam V; 1219 et] ut Se;

in om. M, uestigya M,, uestigia Se; 1219a-d Ymo precipitur quod sit sine crimine presul Monagamus sobrius prudens ornatus et hospes Casta docens non percussor non litigiosus Talis appostolica quod presit regula iussit Mg De appetitu prelationis] om. B C M, M,, Se, Z;, De diuersis modis appetendi 1221 desideret M;; 1220 autem om. O, aut Mj uel non M4M;; latitantem O — lucernis O, lucerne modoSe, neom.M,W officio V, concipit uitam V, hac Sa 1222 notet B V,, reprehendetur M;; Zi 1224 querente V, 1223 cui] cum Z, M,, concuperit V,, occupat Zi

1226 contempplante V; eque] ipse eque Ms 1225 minus] nimis B clama ergo om. M;;, ergo ego B, est M4 1227 quippe] quidam $457 1227a Calculus est ratio numerus sententia carbo Iheremias M4O BSe, M;Ms

354

LIBER V, 14-15

Sed pensetur in hiis, quod primo calculus illum Altaris purgat. Nec plene restitit iste. 1230 Non etenim licet, ut propriam sectando quietem Quisquam, cum possit, aliis prodesse recuset. Communi propriam ne preferat utilitatem! Ante del tot erit oculos reus hic animarum,

Quot per eum fuerant saluande, si docuisset. Ve sibi, qui tacuit nec dici debita dixit! Practica uita quidem magis utilis est, licet illa Delectabilior ; sic lippa quidem speciose, Feta tamen sterili prefertur Lya Racheli. Nec dici debet humilis mens illa, deo que 1240 Subdere se renuit, preponi cum iubet illam Fratribus. Ad regimen humilis cum quereris ergo 1235

Inuitus corde, tamen inuitatus obedi. CAP. 15

De electione

Sed quia uana solet proprii presumptio quosdam Fallere iudicii, magis et plerique preesse 1245 Quam prodesse uolunt, inuitis ius uetat ullis Pastorem tribui. Sed ubi pariter quasi corpus Sunt duo uel plures, per eos electio fiat Sub formis, quas seruari ius iussit in hac re, Aut ex hiis aliqua preter quas non ualet illa 1250 Ac infra certa statuit que tempora canon.

1228s.cf.Is.6,6.

1235cf.Is.6,5.

1243ss. cf. Decr. 1, 40, 4.

1228 presentetur M,,

1, 41, I-IQ

his M;;

1237 lippa ... speciose] cf. Gen. 29, 17.

I, 43, 1-31.

primus $,, primum Se;

catulus B V,

istum M 1229 ipse M, ille Mj, Mj; 1232 ne] nec V, 1233 oculus Mg hic reus M; 1234 quod C M4 $, $e, V, Z, Z, saluandus M, docuisse $, 1235 om. M, nec] donec $, dici] diu M; 1236 quidam $e, utile V, est om. MyZ, licet om. O illa oz. O 1237 lippa] lippa est B quippe M;;Z,, quidam C Sa V, Z, 1238 tamen] cum M, sterilius Se, Rachele M,, Kathelia S, 1239 humili O mens humilis M; 1240 subderet V, preconi $, cum] tamen M, O, autem Vi iubet cum B Mg illa M4 Mg 1241 querens Se, De electione] oz. B C M; M, M,, $e; Z5, Delectione M;, A quibus fiat electio Ms, Quomodo quis ad regimen recte ueniat M4M;; 1243 uana] una B quasdam Z, 1244 et om. O, est Z, preesse] precem B 1245 quem M5 Mg preesse M, ullis om. Se,, illis BM, M;M,, 1246 tribue M, Mi;

ubi oz. M; corpus] chorus B 1248 seruare M, ius] uix $, quas] quam M5, quis O

1247 duo] domino B

fiet Sa St

iussit ius Mg 1249 ex] in Z, his ista M, 1250 ac] aut 5, Se, tempora C

LIBER V, 15

1255

355

Seque sciant cuncti, personas ecclesie qui Aut consanguineos harum uel eas spoliarint Ecclesias, pia uel loca queuis, siue grauarint Qualicumque modo, quod eum, pro quo rogitarunt, Non elegerunt, anathematis ense peremptos. De iure patronatus Et presentandi quis ius habet, ecclesie quem Patronum dicunt: laycis quoque competit hoc ius Interdum. Sibi tradita tempora seruet in hac re, Ecclesie rector alat hunc ex rebus egentem;

1260

Pre reliquis et ei debetur honor specialis. Hoc tamen elector caueat, ne qua ratione Eligat indignum, reus ante deum super omni Peccato ne sit, quod sic electus in illo Fecerit officio, uel presentator et ipse. De confirmatione prelatorum

1265

Et confirmator, quamuis nichil obiciatur,

1270

Cautius inquirat, electio quomodo siue De quo sit facta, ne culpetur cito cuiquam Imposuisse manus. Ex nomine conuocet ergo Forte coelectum, uel si patet, oppositorem, Siue uocetur in ecclesia generaliter, in qua Electum fuerit. Et certus constituatur Terminus, ut ueniat opponere qui uolet omnis, Precise penitus quia confirmatio preter Hanc formam facta nichil ipso iure ualebit. 1251

1251-1255 post 1260 My

se CV,

qui] que qui B

1252

consangwineus M5, consangwineas V; V;Z; eos Mj spoliarunt C M; MW Zi, spoliarent M,, spoliauerunt M;; 1255 grauarent M;, grauarit O,

1254 om. V, rogarunt M;;

grauarant V, cogitarunt M;

pro quo rogitarunt] partis pro] per B ense] esse M4 Mg 1255 anathema B M;

De iure patronatus (patronorum M;)]om. B C M; M,, SeZ;

1256 et]est

ius 0m. qui M; M,M&Ms&M;,0S& Vi V,Zi, que Mi; $5-de $5, te Se; seruat O tempus 1258 Mg M; hoc ius 1257 Mg om. habet Se; M3; 1260 specialis] re] etiam re B M5 M31$; $,$e, seruent M;, seruant V, Post 1260 tit.: De male eligentibus (uel presentantibus spiritualis Mg 1262 deum] eum C 1261 electorum My Mi; add. M4Mj5) M, M4Ms

1263 sit] scit M;

illos M;

De confirmatione prelatorum] om. B C M5 M; $e; V Z,, De electorum con-

firmatione MM;

inquirit B

1265 nichil] nichil et ipse M;

1267 cito]omninoZ,

quiquam M,5e,

obijciatur M;;

1266

1269 collectum M;

1270 uocet B, patet] placet M; si] sed 5, Sa uel om. C Mj $, Sa Zi fuit B electus M; Vj, electumque 5; 1271 om. M, citetur MM; cui $;, quo apponere $, ueniat 072. Se,, ueniant Mg 1272 ut om. $e; nichil] uel corr. nil O 1274 factam OZ, ualet M5Z,;, uelit V,W Sa

356

LIBER V, 15 De postulatione prelatorum 1275 Sepius et sibi prelatum, quem iure uetante Non ualet eligere, — licet ipsius sine culpa — Postulat ecclesia, puta: qui caret ordine certo Aut illegitimus, annis minor, ecclesieue Alterius presul, quem proficuum sibi sperat. 1280

De concessione beneficii non uacantis Quodque uacat nondum, promitti non licet ulli Conferrique minus. Super hoc promissio si sit Qualicumque modo, ius inualidam uocat illam.

1285

Expectare potes, uelut hoc scripsere periti. Sit satis hoc nouisse tibi! Iurisque periti Cetera iudicio strepitent in litigioso.

Prebendam, sed si iam factus canonicus sis,

De renuntiatione et cessione

1290

Cum sic ad regimen dignus perueneris, ergo Perdurare decet perseueranter in ipso Officio, quia nulla deo res gratior ista. Est, in eo qui militat, ut rex imperat ipse. Quippe licet uelut emeritus requiescere queras

1280ss. cf. Decr. 1, 79, 10

1290 ipse] deus gl. S;.

1, 92, 8.

De postulatione prelatorum] om.

tum 07. Zj, — quid M,

1282 illam] promissionem gl. M,.

BC En M; M1 Se; W Z, Z,

uetantem M;

1276om.O

1275 prela-

licet] quamuis M,

1277 ecclesiam M, puto M;; qui 07z. Z,, que M, Mg certo] sacro G 1278 illegitimis V; ecclesie sue B 1279 sibi] cito B M, $,Se; V,, sibi cito O, sibi corr. cito S,

De concessione beneficii non uacantis (non uacantis om. M4M&M3) ]om.

B CM,W Z,, De concessione prebende uel ecclesie M; 1280 queque Ez, quitquid M;, quotque $,5e; Z; permitti O S, Se; licet] ualet C M; Mj,Z; 1281 conferriue B En M, M44,$, Se V, V, si om. Ms fit C 1282 inualida B notat M,, uetat M, 1283 prebenda B M, 1284 expectares $, uelut] uult M,, uelit Se, hec C Se, hic M4 Mi; Mj; Vi Scripsisse B, sensere M, 1285 om. BV,Z, hic C Vi, hec M,Se; nocuisse

M3 M; Ms Se; litigiose B

iurisque] uterque M,

1286 strepitent] garriant strepitent B

De renuntiatione et cessione (cessatione M4 M, Mi5Se V;, concessione 51)]

om. BC MM $65 W Z,, De resignatione beneficiorum et (ac M) cessione M; Mg 1287 cumque B regnum $e, dignius Mg 1288 decet] decet et St, decet te M4M;,,Sa 5e; ViZ, 1289 nulla om. $, deo] domini En isto Ez, illa M,, iste Mg 1291 uelut] uult M;

LIBERV;15

357

Iam uetulus, non est in ea tibi parte fauendum,

1295

1300

1305

Cingula militie quia solui non licet ante, Victori quam bellorum discrimina cedant. Vberiusque senes morum grauitate iuuantur, Aptius idcirco reliquos hortantur ad ipsos. Atque tuam requiem te preposuisse saluti Non licet illorum, uitam contempnere debes Pro quibus et propriam, sine remige ne fluitantes Subruat unda, quibus rectorem te posuisti. Et speculatiuo refici si nectare queris, Actiui prius est tibi mirra bibenda laboris. Non soror hospitio dominum, sed Martha recepit. Ac si debilitas aut ignorantia siue Persone defectus erit tibi tantus, ut inde

Officio penitus reddaris inutilis ipsi, Non per te, sed maioris iam cedere debes Et potes assensu, de te tibi nil statuendo Contra uelle dei. Sed papam, presul, adibis 1310 Ex causa quacumque uolens a pontificatu Cedere. Tuque tuos potes absoluisse minores. Atque tuo sine consensu si cesserit ullus, Hunc reuocare potes, nisi factum religiosum. Publica nec populi peruersio suadeat hanc rem. Corde malos uult dimitti, non corpore canon. 1315 Quinetiam si quesierit gens impia toto Cum grege pastorem, dimitti non licet illum, 1302 mirra] i. amaritudo gl. M..

1303 cf. Luc. 10, 38-42.

soror] sc.

Maria Magdalena gl. M,. parte] per te Mi, parte tibi M; tibi] nisi Mj;5; 1292 est om. $e; licet] debet B, decet M;,M,;05, quia] qui C 1293 singula Mi; morum senes 1295 uberibusque M; 1294 cedat Mj, $e, 8e, V; W Zı te] 1297adqueZ, 1296 ad] in M, et 5; nouantur M; Ms Se; Zi illorum licet B 1298 licet] tenet O proposuisse M, M; Ms de B ne om. Z, 1299 remigie B St illorum uitam corr. uitam illorum Mg fluctuantes

Mj

1300

preposuisti

rectore Mi

obruat M;M,

necare Mg V;, si] siue Se, refice S 1301 speculatio Ms Mj V; bibenda] tibi om. O 1302 prius] plus Mi; nectari uel nectare O

1303 hospitium M,Mg

adhibenda M, Msg

1305 om. Z;

maioribus $e; stituendo M,

poteris Sa successerit

Mi,

siue] facture

aut] ac M;

defectus]

Persone tibi tantus erit defectus ut inde Se;

1306 ipsi] ergo B, ipse St

tibi om. Ms

factus B

Post 1303 tit.: De causis renuntia-

1 304 ac] aut B M, et Se;

tione prelature Ss

1308 ascensum statuendum V,

M,, assensum Me, ascensu $,Se, 1311 1309 sed] sed si Z,

1312adque Z, 1314

tuoom.Z,

ne MM,

non dimitti dimittere Zı pastore En — ullum 5,

1307 maiori C,

MM; Mg

si cesserit]

concessu M,

swadeant

$,, swadet

1316 tota M,

subtuo Zi

St

1315

1317 rege M4

358

LIBER V, 15

Vincula sic ne diuini rumpantur amoris. Vel maneant igitur uel confugiant simul omnes 1320 Ad loca tuta magis, ne desit cura salutis,

Qui remanent populo. Et quis maneat fugiatue, Sorte potest queri. Nec enim pastor bonus, yy mo Mercenarius est ueniente lupo fugitiuus: Mundi fumat amor, non Xpisti flagrat in illo. 1325 Ac cum pastorem querit specialiter ipsum Horrida barbaries aliique manent ibi, per quos Prestetur populo remanenti cura salutis, Quesitus fugiat, ut se magis utile pastor Seruet ad officium, quia sic permisit in urbem 1330 Xpistus ab urbe fugi. Per murum Paulus et ista In sporta se dimissum ratione fatetur. Fiat idem, totus cum iam grex ipse lupinam Vertitur in rabiem contradicitque saluti Irreuocabiliter. Quantoque magis studet eius 1335 Doctrine pastor, tanto magis ille repugnat Fitque sinente deo penitus labor irritus eius. Deficiuntque boni ferri patienter iniquos, Pro quibus expediat ; se seruet ad utiliora Declinans pastor! Fuga perdocet hoc Benedicti.

1322s. cf.Ioh.10,12. 1330 Xpistus... fugi] cf. Mat.10,23. 13308. cf. Act. 9, 25. 1339 Benedicti] Nota quod sanctus Benedictus deseruit illos monachos, quos sciuit in suam necem conspirasse gl. St; cf. lacob. a Vor. Leg. aur. 49, 5 ; Greg.-M. Dial. 2, 3. 1318 uincla V, ne sic MaM O Se; Se, St ne] nec M, $, diuini om. Se, 1319 igitur] ergo O confugerit Z, omnes] oues Z, 1320 tuta] tua B desint OV, cura] causa Z, saluti Se, 1321 remanet C En M, M4 Mj, Mj5 0S, St populus $e, populis BM,M;,MsSe;Z, et]

sed O

maneat] remaneat M,, manet W, maneant M;

et ...fugiatue] nec enim pastorymo M4

nec] non

Ms, ne M,

bonus

pastor

1322 om. M; W

ymo

fugeat maneatue $,

sorte]soror M;, M;MM;;

M; $e

1325 ueniente] fugiente C fugiturus $e, 1324 amor] honor Sa 1325 ac] aut M, Mj, cum] tamen B M, illum Ez 1326 aliisque

Se, alii Z,

1327 prestet Se,

1328 se om. Z,

magis] iungunt M,

utilem M, 1329 permansit ss. permisit M, in] ad M;M, BS, 1330 fugere O $e, muros W et] ad $, illa Z,

urbe 1331 demissum M; Mg 1332 cum totus V, iste Mg 1355 utitur M; rabiem] talem V; contradicque B 1334 irreuocabilem O quanto B M, Ms Ms Mi5 $; V, Z,Z;, quando $e; cuius. M, 1336 fitque] atque Z, penitus deo B 1337 deficiatque M,, deficiunt zZ ferre B Ms, fieri M, 1338 seruat se V, seruat B utiliora En Mss Ms M55 S, S, Se; Se; V, W Z;, ulteriora ss. utiliora M,, ulteriora cett. 1339 pastor om. Mg fugam Z; benedici W

LIBER V, 15-16

359

De transeuntibus a religione in religionem 1340 Et prius arrepta quemuis in religione Est aptum remanere sua, ne scandala forte Dimissis fiant. Magis est ad cognita quisque Vtilis et parere nocumenta solent nouitates, Affectu tantum uite licet hoc melioris 1345 Creditur hoc, ordo cum queritur artior illi Precipue. Nec ita licet hoc, suus id nisi maior

Corde requisitus humili permiserit illi. Nec uetat is, ius dicat ei licet hoc speciale. Sic uetitus sciat interna se lege solutum. CAP. 16 Qualis debeat esse rector 1350 Persistens igitur in eo, quod ceperit omnis Moribus insudet sanctis, ut forma gregis sit. Debet enim tantum populi transcendere uitam Vita sacerdotis, quantum distare uidemus A grege pastorem. Consideret ergo sacerdos, 1355 Quam recte sibi uiuere sit iusteque necesse, Respectu cuius populus grex ipse uocatur. In laqueum ne fiat eis, si forte malorum Fecerit ulla palam; dignus tot mortibus ex hoc, Quot dedit exempla subiectis perditionis. 1360 Plebs tamen huius non mores, sed uerba sequatur. 1350ss. cf. Decr. 2, 16, z, xss.

De transeuntibus a (a] de Mj) religione in (in] ad Ez 5,57) religionem] om. BCM; M,,Se&Z;, De transeuntibus ad religionem a religione $,$,5e,, De transitu ab ordine ad ordinem M4M,,, Detranseuntibusareligione Z; 1340 et] atque B quamuis M; M; Mii religionem M; 1341 aptum] apud B manere M; scandula M&;O V,Z, forte] fera B 1342 fiat St

quisquis M;, quisquam M; Mg uite M;

hoc] huius 5,

1344 tantum] tamen B M;

1345 hic Mj

querit B

licet hoc

accior B, altior M,,

aptior $a V, illo Z, 1346 om. M; ita om. Se; hoc om. C My licet hoc ita Mg Z; id] sic B 1347 om. M; humidi O promiserit B, premiserit $7 1348 uetant M,, uetet C M, M; MoM,,5,$,$aSe, V, W is] hiis B M, Ms M58, 53 Sa Se, id M, ei] eius B, eis Mj, licet ei $z licet om. Mg 1349 sciant M;, sciet 5, Qualis debeat (debet Mg) esse rector] om.

B C MM; W Z,, De rectore 1350 presistens MO

ecclesie Se,, Qualis esse debeat rector ecclesie M; Mg

ceperit] perceperit B, comperit O 1351 in sanctis sudet Mg ut]et B 1352 debent M; — tantum populienim $e, — populitantum Ez 1353 quantum] quam B 1354 rege M; 1355 sibi] nisi V, sit uiuere T7, iuste Z,

$4 $a Se;$e V5 Zi VW

1356 uocatus M4

exemplo $;

1360 sed om. B

1357 ei $,

1359 quod Ez M; Mg

subiectus M;

sequar M,, sequantur Z,

S,

proditionis C M; Me $a

360

LIBER V, 16

Sit cogitatione mundus, actione precipuus Imprimis igitur sit mundus, mundificare Immundos et uasa dei qui ferre iubetur, Sitque prior cunctis ad opus, quia summa docenda Effectu prius hec in se monstrare tenetur! 1365 Incepit facere primum Ihsus, inde docere; Ex iure merito siquidem quasi montis ab alto Aptius imperat hec, que primum fecerit ipse. Compatiensque suis, illorum quelibet in se Transferat infirma, uelut omnibus omnia factus. 1370

1375

1380

Quilibet impendat, impendi quod sibi tali Vellet ita. Contemplando nichilominus ultra Omnis ducatur, contemplatiuus in unum Actiuusque simul. Ita nunc petit ardua montis, Liberius dominum Moyses ut cernat ibidem; Nunc in castra redit, ut plebis pondera portet. Sicque bonis humili socium se corde figuret Horum conseruum se cognoscendo patremque, Non dominum, meliores et se sepius illos, Districti tamen ut exercens iura rigoris, Quando causa subest, uelit hac ratione timeri: Humana cogantur uti formidine saltem,

33.

1361ss. cf. Decr. 2, 24, 3, 14.178. 1369 omnibus ..factus| cf. 1Cor.9,22 1375s. cf. Exod. xo, 3. 1375 cf. Exod. 19, 14.

Sit (rector add. M4Mi;;)

cogitatione

mundus,

actione

1o,

precipuus] oz.

B C M,4 Ms 5; $e; Z1 Z5, De cogitatione mundus M; M,, De cogitatione mundus actione precipuus, de correctione peccantis $a V,

que Mj suprema O

1362 uase Mg, causa $,

1363 sitque] sicque sit S, quia] quod O, qui 5; summa] docendo C MM M41 Mi; $e, $e, V, V,W 1364 effectus Se,

hec om. M,, hic Mj tenet $e, 1365 incipit M; Mg, inceperit 5; prius Mg Ihsus primum Vj Ihsus oz. Se; deinde 5, 1366 iure] uite Er M, M, M; M& Mi M30 $,4Z,; ab alto] ablato $5, ymago S, 1367 hec om. O, hic Mj, qui M4M;, fecerat M; Se; Post 1367 tit. : Sit rector singulis compassione proximus pre cunctis contemplatione suspensus M4 M;; 1368 conpatiens B suus B, suis uel Se, in se] ipse M, Mg 1369

facta M, M, Ms 1370 cuilibet M44M;, $a W Z, impendet B Se; quod] que M; 1371 ita] ita sibi O contemplandi Sa 1372 omnes M,Mg Ms $, Se; ducantur $e, 1373 simul] sit simul M, nunc] nec B, ut $7 petat W, petis Z, 1375 om. O redit in castra Sr portaret V, Post 1375 tit. :Sit rector bonus per humilitatem socius (contra peccantes zelo rectitudinis accensus add. M4) M4M;;, De correctione subditorum seu modo correctionis M, Mg 1376 sic B bonus V, humilis Se, socium om. M; se] sic M; 1377 conseruum]esseseruum V; cognoscen-

dum V, 1378se om. OSa sepiusetseillos meliores Z; — 1379ut om. C iure 5 1380 uelit] uel. M,S, hac] ac $,, hec Me$, 5$,$a Se, W timeri om. C 1381 uti] ut hii M, Ms, ut hii corr. ut M;

LIBER V, 16

361

Quos timor a uitiis nescit cohibere supernus. Murmura non curans uultumue potentis honorans, Exhibeat talem se subiectis, ut ab ipsis 1385 Tranquillus metui possit, commotus amari. Non nimium rigida districtio siue remissa Sit pietas, sit in hac pater et sit mater in illa! Seuiat illa pie, sed consulat ista seuere, 1390

Non tamen ut sic a populo contempnat amari, Y mmo uelit, quia de facili contempnitur omne, Quod non diligitur, et, quamuis recta docentem, Nemo libenter eum, quem non dilexerit, audit.

1395

1400

De correptione peccantium uel dissimulatione Precipue tamen attendat, quod dissimilanda Interdum uitia sibi sunt, dum tempus in illis Aptius inquirit. Medici quoque tempora seruant ; Plus ledunt, immature qui uulnera scindunt. Presertim grex tantus ubi peccare uidetur, Vt sine scismate uix fieri correctio — siue Nequaquam ualeat — detrimentoque bonorum: Tunc licet ecclesie pro pace canes tolerari, Ne frumenta trahat etiam zizania uellens. Discernenda deo potius seruabimus ambo.

1393ss. cf. Decr. 1, 45, 1-8. Mat. 13, 26ss.; Marc. 13, 255s.

1400 canes] cf. Phili. 3, 2.

1401 zizania] cf.

1382 cohiberi M; supernos Sa 1383 uultumque M; petentis C, honorans] homines O 1384 se talem M, MgZ1 2; ut] se M; 1385 amare Mj Post 1385 tit.: De modo districtionis $e,, De correctione nimia uel nimis remissa 5; 1386 1386-13890m.O rigidam B, pignora M; districtio En M; Ms Mi $4.4 $e; $e St V, W Z, Z;, discretio cett. 1387 in om. B et om. $e, Z4 sitom. B Masi Z, mater 072. S; ista M,, illo ss. correctore V; 1388 seuiet Se,, seruiat $7 Z, illa] ille B, ista M4 ista] iste B, illa M;;Z, 1389 ut om. B M4 sic]idcirco M4 — aom. V, a populo] appostolus M;, pastor M; contendat BS,Se,, contempnatur M;, MeV; 1390 ymo M4Mi Mi? uelit] uult M 1391 quot $, docente $; 1392 eum om. B quem] qui M; diligit M, dixerit O, dilexerat $,, dilexerit Se, potens M,

De correptione peccantium uel dissimulatione] oz. BCM,M; $6 Z,, De dissimilatione peccantium (peccantum M,Mc) M, M; M, Ms, Quod rector quandoque peccata dissimulare debet M, M;;, De correptione uel dissimulatio-

ne peccantium W

1393 dissimulando M; $e; Se,

1395 quoque] que M;

Mi

seruent M;

fieri] fert Me, ingeri O

1394 donec ss. dum Mg

1396 scindit 5,

1399 detrimento

B

1398 uix om.

1400 tollerare

trahens M,SaZ,, 1401 ne] ac O, nec Z, Ma Mg M; 0 $t Z; dei O, duo $a 1402 discernendo Sa Se; uelle O

trahunt O

362

1405

I4IO

LIBER V, 16

Tunc gemat et doleat animo uir iustus amaro Et poterunt generali sub sermone notari, Presertimque dei cum desuper ira flagellat. Obseruetur idem de principe, ni scelus ipsum Sit, quod communi noceat magis utilitati; Tunc quia se murum proprio cum sanguine pastor Ascendentibus ex aduerso ponere debet, Non audens latrare canis ne sit quasi mutus. At cum pax sinit ecclesie, nunc corripiantur Plectanturque simul, aliqui nunc de populo, nunc Maiores eius, sicut decreuerit horum

I4IS

Vtilius rector certa ratione saluti. Non etenim cunctos saluare potest, sed in ipso Si facit ipse, quod est, quia nuntiat impietates Vnicuique suas, ac punit et arguit apto Tempore, se saluat. Si, quamuis prepediatur In reliquis, non facta probat mala nec facit illa,

Prauus quisque sua morietur in impietate. Et si forsan in hoc etiam se senserit ullus Excessisse modum, ueniam non querat oportet A grege, plus animo ne dum submittitur illi Quam satis est humili frangantur iura regendi. 1425 Nec tamen errores est rectori uerecundum Correxisse suos, qui ponitur, ut reliquorum 1420

1410 cf. Is. 56, xo.

1403 1404

om. C, post 1404 Sa V, sermone] superiori M;

amaro om. M4, amare M; Mg, amator O 1405 cum BCEn M, M; MM; Mj My;

$1565 Vi W Z,Z,, dum cett. ira] ita Se; flagellet S, Post 1405 tit.: De dissimulatione peccati principis M; Ms, De principe uel alio habente sociam multitudinem O

noceat M; mirum

1406 ni] si tamen Sa, in Se,

1407 noceatur O

magis

utilitatis B 1408 quia] quasi En Me $e,, quod Z, se om. Se, $, 1409 opponere $e; debetis M; 1410 audiens Mg

M; V, audies 1410 tit.: De sumit Z, aliquid O

O

latrare] sacrare M;

sint O

quasi] quia M,

Post

feritate correctionis M, Mg 1411 at] et M,,, aut S; sinit] ecclesie] etiam V; nuncJ tunc B M, M, M, MgSt 1412 1413 eius] cuius Ms, etiam M, 1415 seruare Z, potest cunctos saluare $a 1416 faciat Mg nuntiet Sa St 1417 suas] cui suas Z, apto] ipsos M; 1418 saluet Z, si] sic M; M4 M5 Ms Se; 1419

facta non M; probet $, nec] non $, Se; 1420 quique M; suas B moriatur M; IV in om. BSe,Se, Z4 Z; pietate M, Post 1420 tit. : De excessu corripientis M; Mg 1421 si om. Mj hac B, quam O se] si BM; senserit] sumpserit B 1422 excessiue B$, queret $i $2 Z,

oportet] aperte

M; Ms

1425

illi] in illi Sz

1424 est] esse M,

. humilis O frangatur V; rogandi M,, regenda $e, 1425 nec] non V, erroris Mj, est ... uerecundum] sed caute res ita fiat B 1426 om. B qui ... reliquorum] sed caute res ea fiat C M,M,,0 51 Z,Zj

LIBER V, 16

363

Corrigat errores, sed caute res ea fiat, Inde suum uilescere ne contingat honorem. De moderanda correctione 1430

1435

1440

Arguat et leni quedam moderamine pastor! Plus duci uult mens hominis generosa trahi quam: Vt cum debilitas aut ignorantia forte Subruit in culpam, sine qua uix uiuitur istic; Precipue cum sperat in hiis ratione salutem, Ne perimat iustum correptio forte futurum; Aut contra culpas uehementius increpat illas, Quas uelut auctor homo defendere nititur atque Alleuiare nimis. Non dormiat ergo seuera Hic disciplina, quo corripientis ab ore Discat, ei leuia quanti sint ponderis in se. Quomodo sit predicandum Congrua quinetiam doctrine tempora seruet Dans uerbi pluuiam quasi tempore conuenienti Et loca, quod semper in aperto predicet et non Occulte, ne sic heresis suspectio surgat,

1440ss. cf. Decr. 1, 43, 1-5.

1427 om.

BC M,M340S$t Z,Z,;

fiet Se;

1428 ne uilescere S,

ho-

norem] hominem B De moderanda correctione] om. B C En M; M, M, 5, S; $e; V; Z;, De uitiis corrigendis moderamine $e, W, De modo correctionis M; Ms O $,5: Z,, De

correctione peccantum M; Me, De confusione peccantium Mi; 1429 arguit leui M4 quedam Ez M;.4 $,., $e, W Z, Z,, quadam Vj, quodam cert. moderamina V, 1430 duci] dari M; uult oz. Z, generosi M; M; quam] quam pelli Ms, que Z; 1432subruat V Z, — culpa Mi qua] quia $e, uix om. MO, uix corr. non M; illic corr. istic Ms, illic Mg Ma4

1433 cum] tamen ut M;, tamen Se, his Mj; salutis Z, 1434 iustum] istum B correctio M; V, Z, forte] seua C M; Mi, futurus M; 1435 aut] at B C M4 Mi; Mi; 08; $5 Se, Se V; increpet C En M; M4Mi, M35;$2 Se,$e, V; Z, Z; 1436 uelut] uult M4, ultra O auctori Mj, defendi B mittitur $; adque Z, 1437 dormiant $, 1438 huic Se, W Z; corrigentis M,,, corripientia $; 1439 leuiat Mg, luna O quantis $; sit My

Quomodo (quando et ubi add. M, M;, et quando add. $,Z;) sit predicandum (uel ubi add. M;Se,W, et quando et ubi add. M, Ms, et ubi add. $,5;)] om. B C M4 M4 Mi; $6 Z;, De tempore docendi Mi; 1440 doctrina Sa seruat CM;O 1441 plurima uerbi O conueniente Se, 1442 Et quod

seruat loca semper aperte O

loco Mj;

predicat My Se,$t

C M, Mj S, V,

1443 occulto

quod loca S7 suspicio

aperte My M; M; Ms M, O

364

LIBER V, 16

Cui furtiuarum sapor est plus dulcis aquarum.

1445 Ad lucem bona tendit agens; male qui facit, illam Effugit et uero non queritur angulus umquam. Priuatim fieri tamen exhortatio posset.

Quid quibus predicandum sit Precipue uideat, quibus et quid predicet ipse. Inter perfectos sapientia quippe docenda 1450 Est, sed lac dandum potus, non esca pusillis, Ne quasi tensa nimis rumpatur cordula cordis. Non tamen externo, nisi credere forte paratus Deuote querat, fidei secreta reuelet, 1455

Ne gemmas culpetur ita proponere porcis. Si tamen institerit compellens dicere, quod se Non audire decet, illudat cautius illum. Nemo sed officium procedat ad hoc nisi missus,

Precipue laycus; banniri ius iubet illum, Ni probet a domino se per miracula missum. De diuersitate exhortationis 1460

Et quia non una mouet exhortatio cunctos Ac eadem, cum nec habitudo sit omnibus una, Sed uariant animi, certe uariantur et artes.

1444 furtiuarum ... aquarum] cf. Prou. 9,17. cf. Ezech. 27, 16.

1444 sopor B M.4.; Mi», sapor corr. sopor C BMj$,

1446

uera

fieri] fieri quibus M;

Mj,

ueri O

— 1450cf.ICor.3,2.

1454

1445 facit] scit M;

angelus Z,

1447

priuatum

illa M;

tamen] cum O

Quid (et add. M44M;,0) quibus predicandum sit] om. BCM,;M,; M,ı 5,V,Z,, Quid sit predicandum et quibus M, Mg 1448 et] aut W 1449

perfectos]factos $? ^ sapiam Mk

^ docenda]docendaestBZ,

1450 est]

et M, sed] et O $2 $2 Z; lac om. B, lacum M,, lac est M; potius M4M;,MgV, non] et $7 esca] est M, 1451 nec Z, quasi] sic W tense M,, extense Se, rumpatur] frangatur M;, rumpantur OS, 1452 externo om. Mj eterno ss. infideli Se, cedere O 1454 geminans V, preponere C 5$, $e; Se Z, 1455 si] ni Mj insistit B M,O, institit Z, se] si Mj, Post 1456 tit. ; Quis habeat predicare M; 1457 officio M, procedit M; nisi] quasi O$2 57 missus] minus Sa 1458 laycis $e, ius banniri V, iubet] precipit Vj 1459 ni] ac O probat O Vi Z;

per] pro M;

De diuersitate

exhortationis (exhortationum $a Vi)] om. BCM,Se,Z, 1460 non om. M; 1461ac]hacC eadem om. Z, cum] tamen M; una 072. Z» 1462 uariat B, uarie M, M; Ms animum $e, uarientur CM,M;M,MsMi Mi;0$,5,Se, V, et] ut M,

LIBER V, 16

365

Contra mille mali species sunt mille salutis. Hec etenim doctrina uiris, mulieribus illa

Congruit; has leuius grauiusque monebimus illos. Aspera sepe quidem iuuenes inuectio mouit, Blanda senes, quos et Paulus non increpat, ymmo Obsecrat ut patres. Dicantur tristia leto, Ne nimis exultet, et celi gaudia tristi, 1470 Vt non desperet. Conseruum se fore serui Cognoscat dominus et leniter imperet illi Cumque timore dei, cui summo seruus honore Seruiat atque fide, nec eum uel religionis Causa contempnat ;quod si quis suaserit illi, 1475 Banniri debet. Discat patientius eger Ferre flagella dei; sanus, ne tempora perdat Atque uoluptatis uane conuertat in usum Munera larga dei. Qui peccat adhuc, moneatur, Vt mare uel post naufragium formidet in undis 1480 Seruatus pietate dei. Videatque monentem Post sua terga deum, si iustitiam minus eius Pertimuit, uel de tanta pietate rubescat.

1465

Ne bonus doctor superbiat Insontes sed adhuc tanto uigilantius ut se Obseruent, quanto seruat locus altior illos, 1485

Crebrius hos in quo certe uetus impetit hostis.

1467s. cf. I Tim. 5, r.

M4

1463 mille] ulla B 1465 grauius O iuuenes] uiuens B Mg

1483ss. cf. Decr. x, 46, x.

sint B C M; M4M;j5 $,Se Se,Zı 1464 doctrinam $,Z, mouebimus B M, 1466 sepe] spe V, inuentio M; mouit B C En M, M4.Ms M1 Mi?

O $1.4, om. M5, mouet cett.

1467 quos] quoque M;

ymo M;,Se

1468

obsecratue B patres] fratres M; dicamur M,, dicant M, 1469 ne] 1471 dominos $5, forte W 1470 se] ue M, Mg exaltet $, nec St deum M; 1472 cum V,W imperat B $; leuiter B M;M4Zi 1473 honore] more $, seruis O, seruimus B $2 V, V; summus $t quod] quia M; M;

ad hiis Se,, ad hoc Ss;

moneat

1480 seruans B, seruate O

iustitia O

B

suasit B, swaserat V,

1478 dei om. M,Z;

adhuc]

1479 uel om. M;M,St

post] plus B

mouentem M;

1481 si] non

dei oz. O

1482 pertumuit Mg

condempnat M;, con-

quis] quid Mg

uoluntatis M4

1477 atque] ac M;Se,

$a

1474 casa B

fidei S,

absque corr. atque C tempnatur Mg

robuscat M;

Ne bonus doctor superbiat (superbiat] superbus sit Sa Vi)] om. BCM,

uigilantius] sed] que sed M; 1483 insontesque Mg M41 $e; Z1 Z5 _ 1484 obseruet B, conseruant M4$,, obZ; uiolentius M,M45;$24 V; V,W 1485 hos om. B M,Z;, illos altior $e; seruant M4, seruat M, seruet Vi W impedit B M; M; Ms MsS; V, certe] terre M; quo] que Sa ut Mg

366

LIBER V, 16-17

Extendant quoque se sic semper ad anteriora, Vt non deficiant, ne cordis ad yma relabi Contingat nauem, dum spernit ad ardua niti. Et peccatores ne despiciant, moneantur 1490 Sollicite, meliores se fortasse futuros.

Est solum, cum transierit mare, nauita tutus!

Hiis aliisque modis decet unumquemque moneri, Sicut in hoc aliisque potes reperire libellis. Non tamen intumeat, cum fecerit omnia recte,

1495 Ne cadat, unde leuat alios, et fiat eidem Copia uirtutis occasio perditionis. CAP. 17

1500

1505

Cui committenda sit ecclesia curata

Aptius hec igitur ut possit singula pastor Exhibuisse suis, papali iure iubetur Ecclesiam nulli conferri parrochialem, Vicenum quinum nisi qui iam contigit annum, — Inualidam censens, aliter collatio que sit — Atque scientia quem decorat morumque uenustas. Hic etiam primo quod presbiteretur in anno, Quo susceperit hanc uel quo minus hanc habuisset, Dum per eum steterit, et in hac residere tenetur,

Vt populum sibi commissum per se regat ipsum. Seruet perpetuus hoc omne uicarius huius, Ipso iure quia caret hac non presbiteratus,

1497ss. cf. Decr. 2, 21, ı, 1-5.

1486 extendat BC M,Mj ad om. B niti] duci M4Mg

1487 cordis] sic B 1488 contingant 5, 1489 moueantur M; 1491 est] et B

cum] tamen Z,, dum Ez M5$,Sa V, Z, nauta Mj 1492 moneri] moriri M; 1495 sic B M,, sint M, aliis V;, aliisue Er M, MjSa St V, libello St 1494 non] ne B Ms, nec M; intumeant C $, fecerint $, 1495 leuet Mg, lauat Se, et] nec O fiat] et fiat B, fiet Z,

Cui committenda sit ecclesia curata (cura ecclesiastica M Mg)] om. B M; Mg Z,, Quali et qualiter committendum regimen animarum et tenendum (sit

add. Mi;) M4M;;, Cui committenda sit cura animarum $4 Zi

Mg

possint B

1498 suis om.B

papalia S,

1497 hac B, hic

1499 ecclesiamque $,

nulli conferri] conferri suis nulla Mg 1500 uicesimum $, quintum BM,StZ, nisi om. M4M. iam] nondum MM, contingit M; Mg $,S4 W 1501 censens] cessent Z, collectio B 1502 adque Mg;

scientiam M; quod] que M;

que B morique 5; uetustus Mg 1503 hinc M, annis Mg 1504 quomodo M; suscepit M, Ms 1505 et] etiam M; hanc En M,Sa St V, W Z,Z, resistere V. te-

neret O

1506 populum] ipsum M, 1507 perpetuos $, 1508 quia] quo B, qui $a Z, hac] hic Sa

En M,M,S,V,

huius] eius

LIBER V, 17 1510

367

Non monitus licet, ad tempus de non residendo Ex causis licite dispensat maior honestis. Nec ualet elapsum post annum presbiterari Nec licet ecclesiam conferri rursus eidem, Ne uerbis, non rebus ita data lex uideatur.

1515

1520

1525

1530

Et tibi qui dedit hanc, cum non te presbiterandum Crederet, hanc penitus indempmnem reddere debet. Non tamen ecclesias, ubi sunt collegia, iuris In quibus est ueteris satis obseruantia uel que Personatibus annexe sunt officiisue Prebendisue, rigor penitus complectitur iste. Rector in ecclesia tali seruire tenetur Maiori potius. Erit ergo uicarius huic per Pontificem positus. Tantum de rebus et isti Ecclesie detur, quo uiuere possit honeste Hospitibusque dare, quod debet, pontificique. Aut si secum quod has percipiat licet absens Dispenset papa uel presul, cum licet ipsi: In reliquis absens peccabit fructibus utens. Quisquis et ecclesiam tenet unam parrochialem; Si similem recipit, prior ipso iure uacabit. Insuper est modo iure nouo priuatus utraque, S1 tenet has ultra mensem, nec ei ualet ultra

Conferri simplex etiam statuente Iohanne. 1532 Iobanne] papa uicesimo secundo gl. M, M; O Se, $e; cf. die Bullen Ex debito (a. 1316), Execrabilis (a. 1317) und Quonzam nulla (vom 25.10.1317) des Papstes Iohannes XXII. Vgl. DUCHESNE II, p. 48s.

1509 ad tempus

licet W

ad tempus] adeptus M;

de om. MgMiji

resistendo V, 1510 casis M; licitis C W.—— dispenset $, W— maior dispensat C M; 1511annum]ammodo V 1512conferreS, — 1513 ne] nec Mj 1514 om. BEn M, M40 $,Z, cum om. Mj te non M; Ms My Se; $e, V1Z;

presbiteratum

M;Ms V5 Z;

1515

om.

BEn

M,M40

5Zn. credetit Se, Post 1515 tit.: Quando non oportet (oporteat M,,) in ecclesia (ecclesiis M,,) resideri (residere M, Ma) M, M4Ms Mi; 1517 satis] aut Sa satis ... que] non rebus ita data M; 1519 prebendisque M; Mg MgW istud B 1520 talis C M; Mj M Ms Mg M1, 0 51.86;$6, VL V5, W 1521 ergo erit Z, ergo om. O huic uicarius V, huic per] illi M4M;i;

1522

1524 dari $457?

pontificem]

canonice

M4M;;

quod debet] de rebus Mi;

1523

quo] ex quo $e,

debet] possit M;, de rebus

Ww

1525 si om. Mj tecum Ez M,, secus V; has quod B hos M; percipiet M,,, percipies Mi; absens] absit Mg 1526 dispensat Mg O Se, uel] si Mi cum] tamen B ipsa M4, ipse O Post 1527 tit. : De habentibus plures parrochiales ecclesias M4 Mi», Quod quisque tantum unam habeat parrochiam et quando plures licet habere M; Mg 1528 una M, Mg

1529 simile B, similes M; uocabit M4 nouo iure M; priuatur Se,

om. Mg

has] hanc M;

1530 est] et M, Ms utrique B, uterque M;

1532 confratri M4, conferre $,

modo 1531

statuente] testamente V,

368 1535

1540

LIBER V, 17

Et peccat nichilominus affectans meliorem, Transgrediens, quod iura iubent, et labe notatur Turpis auaritie; fructus quoque percipiendo Ex hiis committit quasi furtum siue rapinam. Reddere propterea totum de iure tenetur. Et per eum plebis anime quoque decipiuntur Atque sibi pereunt omnes, quas soluere certe Siue ligare nequit, cum iudex non sit earum. Ergo peccato quid erit dampnatius isto? Sed fidei merito bona plebs hunc simpliciter que Pastorem putat esse suum, saluatur eamque

Ipse deus per se pascit testante propheta. 1545

1550

Tutius esse tamen doctores consuluerunt,

Conscia plebs super hoc alii quod confiteatur. Ex certisque due causis de iure tenentur: Vni quandoque si sint tenues ita, quod uix Soli sufficiant, quas presul contulit illi; Si non sufficiat clerus, uix ammodo quod sit;

Altera si menses tibi commendata sit ad sex.

1555

De parrochiis Est quoque propterea certis parrochia queque Diffinita locis, pastorem noscat ouemque Vt sic quisque suam, subiectum norit et huius Rectori se, qui residet uel peccat in illa.

22,2:

1544 propheta] Ezechielis terdecimo capitulo gl. $e; cf. Ezech. 33, 13-15 ; Ps. O47.

I-4.

1547 due] d.h. ecclesie.

1554 quod] que M;,, quoque Z,

1552ss. cf. Decr.2,16,3, 1-4.

iubet $7

labi M,

2,21,2,

uocatur M,$e,

1535 quoque] que M&M;; precipiendo 5;, percutiendo 5; 1536 his Mi; furtum] fructum M4; 1538 plebs $5, quoque plebs anime M, 1539 quos M,,, quasi Z; certo B 1542 sed]si M, hunc] habet Mg

(0)

simplexque B 1543 esse suum]eum M, — saluator Z, eamque] que 1544 per se om. Ms pascit per se 5, 1545 esse] et B, est M,, esset 5, 1546 quod]que MM; confiteantur M,,conficiaturO — 1547 aliisque

ss. certisque C, certis M,Z,, aliisque M45,

tenetur Z, clerici MM,

dueque M;Z,

casis

M; Z,

1549 quos M; 1550 si] uel M, sufficiant M MO Z, ammodo] animo M, sit ammodo quod uix Mg

1551 mensis si M; Ms

tibi] tibi non

B. commendat S: De parrochiis] om. B C M, M; M, Se, Z,, De parrochia M, Ms, De parrochiis distinctis M4M,,, Cui committenda sit ecclesia curata Mg 1552 est] ast $, parrochiam M; 1554 nouerit M,, nouit M; huius] eius 57 1555 illam $5, residat B

LIBER V, 17

1560

369

De alienis parrochianis Alterius nullus absoluat parrochianum Ergo siue liget, in messem sic alienam Ne falcem mittat! Festiuis quisque diebus Quam missas canat ante, suos interroget, an sit Talis ibi proprio contempto presbitero, qui Missas audire uelit, eiciatque repertum! Archipresulis est prouincia pontificisque Dyocesis. Certus etiam locus archileuite Est, ideo quo quisque suos regat, atque decani. De uisitationibus et procurationibus

1565 Ius iubet, ut saltem semel omni uisitet anno

Horum quisque suos, super hoc, licet inferiores Non fuerint desides, uitam cleri populique Inquirens, sed plus cleri: diuina celebrent Qualiter officia uel sacramenta ministrent 1570 Ecclesiasque regant. Tunc parce uult, sed honeste Hunc pasci, longi uictum ne temporis hora Hauriat una breuis. Et cum canibus proficisci Hunc uetat ac auibus. Et quod preponitur ipsi,

15575. in messem ... mittat] cf. Deut.16,9 23,25; Ioel 3, 13; Ier. 50, 16; Marc. 4, 29; Apoc. 14, 1458. 1565ss. cf. Decr. 2, 18, 2, 18s.

De alienis parrochianis (parrochiis M;O5;Z;)] om.

B C M, Mi, $e; Z,, De

parrochiis M; Me, De parrochiis alienis Sa V, 1556 ulterius MM nullus] ne M;;, nullum W 1557 leget $e V; messem] mensam $,, mensem Z, 1558 mutat B, mittet $, festiuius B, festiuus V; 1559 quas M;$a Se, W missam M40 $ V, ante oz. M; V, an] iam M, 1560 sibi

0

1561 eiciatque] etiamque B, eijciatque M;,, ei.sciat atque 5,

archipresul S, Se,

1562

est om. Z,, et M, M, Mj, Se; Se, V; W, etiam M,O, et ss. sic

est $, pontificibusque M, 1563 etiam certus Mg 1564 est] et 5; ideo] idcirco M; quo om. Z,

etiam] est M; Mg

De uisitationibus et procurationibus (procurationibus om. $a Vi, procuratoribus $e, W)] om. BC M, Mj; $e; Z;, De uisitantibus et procuratoribus Mg 1565 semel saltem M, omni om. Mi uisitat OW 1567 fuerint] seruit B, fuerit M; resides M; M, S, S, Se, Z1 Z;, residens M; V; clerique

BZ,

1568 1568-1570 om. S,

inquirant M;Mg

^ diuineO

celebretur

M;;, celebret B C S, $2 1569 ministrat Z,, ministret B C S, $a Z, 1570 post 1571 St regat C M; MS; Sa SE V,Z, tunc] et M, parce tunc B En M4 MgO $,8$, Se V1 V; Z, parcere M, uelut Z, sed] ec B M, M4 Mg M35 0 S, 53 Se Se, V; Zı 1571 hinc C M; Sa St V, Z; passi OS, longi] legem M;, longe Ms; O ne uictum C M; M, Mj $i $a Se, V1 W Z, ne] nunc $; 1572 hauriet M;jMg — 1573 hunc] hos M; ac om. O,et C M,M;; aut MaMyj;, hac Sa ouibus M; et quod om. O ipsis

BM,Ma4Se, W

Z,Z;, isti O

370 1575

1580

1585

LIBER V, 17-18

Grate suscipiat, que sunt sua, ne uideatur Querere, sed Xpisti. Plures quoque nullus eorum Ducat equos, quam de proprio consueuit habere. Y mmo pauperibus etiam sic ecclesiis se Conforment, per eos ut nulla grauetur earum. Et plures iungantur, ubi non sufficit una. Nil penitus detur, quando non uisitat. Et nec Sit nisi uictus ei, uel certa pecunia, uictum Qua sibi prouideat ;uel qui uice uisitat eius, Ipse det huic reliqua. Sed ei si muneris ulla Quamuis sponte datur species alicuiue suorum, Hoc infra mensem duplicatum reddere debet Presul uel supra ; nisi reddat, ab introitu sic

Ecclesie se suspensum sciat inferiorque Omnis ab officio cum fructibus ecclesiarum, 1590

Ecclesie donec hoc duplum restituatur, Cuius nulla sibi uel grata remissio prodest.

1595

Et speciale quia sententia recta regentis Est instrumentum, quo plebis dirigit actus, Corrigit errores et litigiosa resoluit: Rimari breuiter libet hanc et quamlibet harum, Vt sciat ex istis subiectus quando ligatur.

CAP. 18

De sententia

1574s. que ... Xpisti] cf. Phili. 2, 21; I Cor. xo, 24. 1574 om. M5

suscipiant B M4s Mi; $, $, Se, W

tur M Mn $,$ $e, W 1575 om. St propriis M; 1577 que M; 1578 conformet eorum Mj 1579 non] accipientibus munera. MM,

nec] non M; 1582 quas O

ne]non O

uidean-

plures] plebs O 1576 equus Se, quam ymo MM M; sic] si sic Ma, si O se] B M, M,M,,, conferat O per eos om. M, nil M; Post 1579 tit.: De uisitantibus 1580 nichil O datur O uisitet Se,

1581 nisi om. O, non BV, uel] sed O peccunia C sibi om. O prouideant My uisitet M; M;M,,0

$1 S4 Se; Se, V, uisit B eius om. V,, eis B 1583 om. O dat M, detur $7 huic om. W reliquas $7 1584 detur B alicuiue] aliterue M; W Z,,

alicuique $, 1585 mense B 1586 1586-1589 om. S, supra om. Z, 1587 seom. Z, inferiorum B 1588 omnibus M,, 1589 hoc om. Se, duplum donec hoc Mi; restituat $7 1590 cui M; gratis M; Mg De sententia] om. BM;M,,, De sententia recta regentis $,, De sententia rectoris triplici M; Se; 1591 et] est Mj,Z, Spirituale Se, recte

BM,8,5, regendis W 1592 instrumentum] ministrum Se, quo om. Ay dirigitur $,Se,, dirigat En M44 Mj S,Sa W actus om. M, 1593 corrigitur $e, et om. O resoluat Mg Post 1593 tit.: De sententia precepti, diffinitionis S; 1594 quemlibet BV,, quelibet Z,

LIBER V, 18

37

De constitutionibus

1600

1605

1610

Est igitur certa lex edita cum ratione Vique coactiua faciendi regula recte A toto populo uel eo, qui presidet illi. Ob cummune bonum ferri tantum decet illam Equam, possibilem, patrie quoque conuenientem Et manifestam, ne quis in illa decipiatur. Moribus edita sic utentum fortificatur. Sed cordi natura suum ius indidit omni Et determinat, hoc lex non tollit positiua. Papa facit solus igitur generalia iura Mensibus elapsis stringentia quemque duobus, Curia iam postquam papalis publicat illa ; Ni moderetur in hiis aliud sententia tempus, Arguitur, qui non seruat uel non habet ista. Isque licet legem condendo posteriorem Oppositam reuocet nichil hinc dicendo priorem, Non ex hoc consuetudo tamen atque statuta Certis fixa locis, que facta sunt, reuocantur,

1615

1620

Si bona sunt, nisi dixerit hoc specialiter ipse. Et sua concilia primates quando celebrant Aut archipresul, dare iura suis licet ipsis Legatusque locis, sua que legatio stringit, Dyocesique sue presul poterit dare iura Duratura, licet decedat hic, ille recedat. Prelatique suo statuunt cum corpore legem

De constitutionibus] Ez M; M; MO S, $, Se, St V, Z;, De institutionibus Ms S,, De institutionibus seu constitutionibus M;, De sententia precepti que est lex M4M;; 1596 certa] recta Z, lex certa M; $e; 1597 coacta O

faciendi] uicendi C M; M $, $ $a St, uiuendi ss. faciendi W

1598 eos O

1599 ferri] fieri C Se; tantum ferri SP — tantum] tamen OS, decet tantum V, 1600 equam] et quam $e;Z, — possibile $e; ^ quoque] que O 1602 editam $,, lex edita S,

1603 omni] illiB positura $e;

sic om. B

utentium Mg, utendum OS,

— 1604determinat]deterret $, — positam Ms, posita O,

Post 1604 tit. : De constitutionibus pape M; Ms

1605 facit]

fecerit Se; igitur] ergo Mj; 1606 stringentibus Z, queque M,$, $,S4 Vi 1607 curiam B papalis] papauel B publicam O — illam O 1608 ni] sed M, ne 5,

My

habet ] facit 57

in om. Se,

istam O

1609 arguit B Se,

qui] uel qui

1610 isque] is quoque M,, iusque Z,

1611 reuocat O nichil] michi M;; hinc om. M,, inde Mj, dicenda Ma4 1612 non] non tamen B tamen consuetudo Mg 1613 facta BM,M;,0SaStW sunt facti M; 1614 sint M; dixeris corr. dixerit C hec V, spiritualiter $, 1615 consilia M;M, concilia et sua My

celebrent MM; diocesisque

1616 aut] et Ms

M;S,, dyocesi Mg

duratura] dura cura M; Ma4 prelatisque $,

decede $, statuit Z

suis om. M,, sua 5,5:

sue om. M;

presul sue O

hinc $a ille] iste M; corpore] tempore Z,

1618 1619 1620 om.

372

1625

- : ZEIBER VS

Quique super rebus factisque suis specialem. Non tamen ista ligant ignorantes, nisi crassa Ignorantia sit horum nimis atque supina. Atque negatiuus omnes sine tempore canon Atque loco stringit: numquam licet hunc uiolare; Affirmatiuus pro temporibusque locisque. De obseruantia constitutionum

Iudicis ergo sui subiectus quisque statutis Debet obedire, uel eis, mundana potestas 1630

Que recte tulerit, ad regum regis honorem. Quippe per hunc reges regnant et iusta datores Legum decernunt, est a quo cuncta potestas, Ecclesie contra libertatem nisi fiant. Quique facit, scribit, seruat, cum iudicat, illa Aut fieri mandat, sententia banniit illum.

1635 Aut si sint contra mandata dei manifeste Et qui seruat ea, peccat mortaliter omnis. Ve sibi propterea, qui leges condit iniquas! Deque malis fiet reus omnibus inde secutis. 1629 regum regis] cf. ITim. 6,15; Apoc.17,14

19,16.

^ 1631 es... potestas]

cf. Rom. 13, 15 I Petr. 2, 135.

1621 om. M; quisque M,, quidque $e, 1622 ista om. M,, illa Z; — ligantur M,, ligat $/ omnis Se; 1625atqueJac M,W numque M, hoc M;, hec Me, ipsum 57

factis V suisque $, 1623 om. Se; 1624 hunc om. O Se,, hanc B,

uiolari M,, uigilare Z,

1626 pre M,

De obseruantia (obseruatione En M;O $,V, W Z,) constitutionum (constitutionis

$,, institutionum

M&$,)] om.

BC M, Mj Se Z;

1627

suis V,

subiectus sui $e; 1628 mundana] humana M; 1629 regnum B M, regem $e, Se; 1630 regunt M; datores] datorem M; Sa Z,, decores M, decorem B, datoris M;; 1631 legem Se, discernunt M;, decernant Se, W Post 1631 t7t.: De iniquis constitutionibus MM, 1632 fiat Sr 1633

Qui facit hec banniuit eum sententialata M, ^ quique] quam B, quisque M,, qui Mg facit om. W, fac B scribi M; cum BCEr M,M;MgMg

M5$,.486;9e,V, W Z4, aut M, My, uel cert.

iudica B

1634 om. Ma, ante

1633 Ms$a Z; ferri $, mandant M; Mg banniit B C Ez M,M, M;;, banniuit $,, bannit cetr. ipsum B Ez MgS,, et illum M;M&W 1635 om. En, post 1636 M4 sint] sunt Mj, mandantum B dei om. M,, tui Z,

1636 seruet $, 1637 om. M4 ueque O leges Mj 1638 om. M4 deque] atque M,

reus] res 5, 1638a-e

secutus

B M,

preterea $, Se,

condit fiat M, MsOSa W, fit Z,

Vsurpata tamen si sit sine iure potestas

Nullus obedire de iure tenebitur illi Vitandi nisi forte mali causa grauioris

Non peccat tamen in licitis sibi (siue M;;) si quis (si quis] quisque M35) obedit M4M;;

Non est licitum iussu maioris agendum M,

LIBER V, 18

373

De consuetudine Obseruetur idem de consuetudine recta, 1640

Que cunctos pariter astringit in hiis, quibus ipsa Est seruata locis a tanto tempore, cuius Nemo recordatur: lex hec non scripta uocatur. Si grauis aut ratione carens est, tollitur apte. Sit satis hec anime rectori nosse, sed huius

1645 Cetera materie seruentur litigiosis.

1650

1655

De dispensationibus Interdum rigida pia dispensatio iura Temperat et mollit, hec ex ratione relaxans, Que pro communi faciat magis utilitate. Qui facit hanc aliter carnali ductus amore Vel prece uel pretio, uideat, ne se liget ipsum Ante deum, qui corda uidet, fortasse ligatum Dimittens alium, qui se putat esse solutum. Non etenim dispensat ita, sed dissipat iste. In cunctis igitur, que condidit ipse uel alter, Dispensat papa. Quis legem ponat eidem? Sed solet in causis non dispensare quibusdam. Et bene dispensant, ubi ius sinit, inferiores.

1639ss. cf. Decr. 1, 8, 4-9.

1646ss. cf. Decr. 2, 1, 7, 6.11-17.22.

De consuetudine] om. B C M, Mi; $6; Z;, De obseruantia consuetudinis M; Ms, De consuetudine obseruanda M; Mg 1639 de] deus O recte M4 1640 his Mj; ista Mg Vj 1641 obseruata M; Msg temporis corr. tempore B cuius] corpus M; 1642 hec lex Mg lex ... uocatur] om. M;

ascripta V;

notatur M;

1643 si grauis] signis M;

est om. M, aperte O 1644 hoc Mg nosce C M. Ms Ms O S, $, $e, Se; V, W Z1 Z5

aut om. $,

animo M; rectoris $, 1645 cetere Mj ser-

uantur $, De dispensationibus] om. B C En M, Mj; Z;, De dispensatione M; M5 Mg Ms M55,Z, 1647 mollit] tollit B relaxa $a V, 1648 qui 5, facit

prece]peccato B — pretio uel Se; 1650 post 1651 S; B MgSt W, faciet S, sed om. M; 1653 dispenset M; W Z, ligat M; V, ne] non Sr ita ... iste] papa quis legem ponat eidem M, istud M5 Me, ipse M,$,Z; dispenset 1655 om. M4 uel oz. O condit $7 1654 om. M4 1657 dispensat B 1656 solet] soli Z; ponit M;; Vi lege O Mg Se;

sinit] sunt $e, — inferiorem S;

374

LIBER V, 18

De iudiciis Iudicioque sedens iudex in litigioso Causarum recta debet pensare statera 1660

1665

Omne genus, ne flectat amor, ne munera palpent, Aut timor aut odium. Sed rem diffiniat omnem,

Coram se sicut proponitur atque probatur. Si partem contra ius et mentem grauat hic per Munera uel sordes, proprio suspenditur anno Prorsus ab officio. Si sic ingesserit autem Officiis se diuinis, ita fiet ineptus,

1670

1675

Solius ut prosit sibi dispensatio pape. Quinetiam qui sic male iudicat, omnia, quanti Intererit lesi, sibi reddere dampna tenetur, Vel pre desidia nolendo reuoluere libros, Vel doctos quesisse magis minus ipse peritus. Et duo iudicibus tibi si contraria mandent Ex delegatis, commissio que reuocetur, Que reuocet, uideas, tibi que monstrentur oportet. Et sibi, de iure cuius tibi constat, obedi;

1658ss. cf. Decr. 2, 11, 1,188. papa gl. M..

2, 11, 5, 71.

1673 delegatis] i. transmissis a

De iudiciis] oz. B C En M,;M,1Z;, De iudicibus 5e, De iudicio M; Mg 1658 iudicio S, sedent Z, sedens ... in] preficitur qui M; 1659 rector B $1 Z, debet recta V, debent Z, statura My 1660 ne]te O, nec Z, palpent] placent M,M,, palpant Se, 1661 aut] non C M, Mg M Mj5 $, 82 W, nil M4, nec Z, sed ... omnem] penitus sibi uenditet illic M; 1662 preponitur M; Mg M, O Sa

atque] sibi atque Mg

1662a Iudex

dilecte tu libram dirige recte M; 1665 contra ius] contrarius M;, grauet M; 1664 munera] per munera V, sorde M,, per sordes O proprio] iudex M5 Mg 1665 si] aut M; 1666 se] de Se; fiat C M, $, ineptus] in exitus B 1667 solum Mg ut] et Se; dispensatio sibi M; M, papa corr. pape C 1668 post 1669 M; qui sic om. O, sic qui M,, si sic Z, si Mig iudicant M; quantum M,Sa 1669 institerit B sibi] sic $; redderem V; 1670 pro BCEnM; M4M,, S, Se; V, Z, pre desidia] presidia Z, nolendo] nolendo se Z, Post 1671 tit. : Diuersi iudices diuersa precipiunt M4 1672 Et de iudicibus tibi forsan ab ordine dictis M; duo] de M; mandant Ez Z, si ... mandent] forsan ab ordine dictis M, 1672a-d Si mandent diuersa duo maioris obedi Preceptis ibi in sua iurisdictio cesset

Si delegatis contentio nulla quod inter Hoc sic si nescis commissio que reuocetur M4M;; 1675 om. MM, reuocentur V, 1674 que om. Mg monstremur V,, monstrantur M, M,Sa, monstretur M; M4M,,, demonstrantur M; Ms,

noscentur Z, 1675 Et quod sit index de quo tibi constet obedi M,M;; Sibi ... cuius] quod sit iudex de quo En, de quo quod sit iudex S, Se, Se, V, Z, cuius iure Mg

constet

BOV,Z,

LIBER V, 18-19

375

Si dubitas, neutri, dum lis finita sit horum, Non etiam soli de iure suo nisi certus. CAP. 19

De sententia excommunicationis

Plus tamen hec, cum iudex excommunicat ullum, 1680

1685

Sollicite caueat, hec pena grauissima certe Cum sit in ecclesia pro mortalique ferenda Crimine dumtaxat, sine causa ne ferat hanc, quam Exprimat in scriptis et de scripto recitetur. Hec quoque suspendens interdicensque cauebit! Introitum uetat ecclesie ius hoc uiolanti Per mensem cum diuinis. Que si uelut ante Exequitur nichilominus hic, reddetur ineptus. Nec ferat hanc in non monitos et tempore iusto Non expectatos, et qui mala, que faciunt, non Emendare uolunt, pro peccatisque futuris

1690 Non ferat hanc; punit, ut qui male iudicat, hoc non

Seruantem canon, sed non minus alligat ipse. Iudicibus perfectius hec scrutanda relinquo, Quos nouisse decet, quem, quare, quomodo plectant. 1678ss. cf. Decr. 2, 11, 3, 25s.

1676 dubites Mg Se; dum ...] donec contentio finem M4 M;; Accipiat per te sed nil (nichil M,,) fingatur in hac re MM, M4M;i;

suo om. Mg, si M;

1676a 1677 om.

nisi oz. V,

De sententia (sententiis M,) excommunicationis] oz. B C En M, Mii Z5, De excommunicationis sententia $, $; $e, V, W, De excommunicatione $2 V,

1678 hic O 1679 pene Ms certe] sernper Sa 1680 mortalique] mortaliquiaO — 1680a Et dequoquodsitiudextibiconstet obedi B 1681 crimen M;

ne] non $e;

faceret Se;

hanc] huius M;

recitetur] in eum quem conuenienter (conuenienti M;;) M4 Mi;

1682 et... recidetur Se,

1682a Tempore promonuit (premonuit M;;) res possit ut ista probari M4 Mi; 1683 om. MM, canebit B, caueto B M,,$,Z;, cauebunt En $, W, cauete Mi 1684 ecclesia Se, hec C M, Se; Se; uiolenti O, uigilanti W 1685 si] sit Mg uelut] uult $7 1686 exqueritur B, exquiritur $, 1687 ne M,$,Z,, non Mg hanc om. Z, mentes jj. monitos, monitus V; et] sed C iuste B 1688 expectate Z, 1689 peccatis Z, pro ... futuris] aut pro presentibus aut pro MM, 1689a Preteritis culpis pro peccatisque futuris MM,» 1690 om. O fera M4, petat Se,, ferant V; ut] hunc M; mala Z, punit ... non] sed non minus alligat ipse B hoc non om. V, 1690ab Inde satisfiant (-fiat M;;) non ex odio sed amore Iustitie punit ut qui male iudicat hoc non M4M;, 1691 seruanteO canonom.B minus]nimisSe, alligat] obligat Se;

sed ... ipse] punit ut qui male iudicat hoc non B perfectus $, V;

om. Z»

1692 iudiciis C

scrutanda] scrutans deus O, scrutando Z,

quem] quam $;

quare] querere Mg

1693 decet

plectent B, plectat $;

376

LIBER V, 19

Quis excommunicet Solis presulibus sententia competit ista 1695 Et supra, sua que specialis mucro uocatur, Precipue quando fertur sollempniter, ut cum Assistunt sibi presbiteri manibusque lucernas Ardentes retinent, quas extinguunt pedibusque Conculcant: proprie magis hoc anathema uocatur. 1700

1705

Prelato datur hec et cuilibet inferiori,

In sibi subiectos Spiritualis ei de Non tamen ipse Et cum censura Et peccata suos Curatus bannit,

est iurisdictio quando consuetudine prisca — feret adeo sollempniter illam — datur ecclesiastica cuiquam. propter manifesta sacerdos nisi consuetudo repugnet.

Non hanc hereticus, intrusus scismaticusue

1710

Bannitusue ferant, communio quippe negatur Hiis. Nec ob hoc alios ab ea secludere possunt. Hancque licet ferri dumtaxat in inferiorem Nec ligat expertes fidei sententia talis Aut populum, si fertur in hunc, ne forte ligentur Innocui. Sed in hoc, qui sontes sunt, feriantur.

1694ss. cf. ANDRIEU III, p. óooss. — 1699 boc] sententia excommunicationis gl. M,. 1707 intrusus] ad beneficium uiolenter promotus g/. M,. Quis excommunicet (communicet M; Mg $,)]om. B C M, Mj, S, Se; Z;, Quis possit excommunicare M4M;;, Quis habet excommunicare (et quis non habeat add. Mi) M,Mg 1694 competat B, conuenit M, 1695 specialis] spiritualis B C M; Mj, uacatur $, 1697 sibi om. O Z, manibus $, $,

laternas V; 1698 retinet 5, extinguant C, extingwit M; 1699 hec CM, M4S, Se VLV, 1700 hic Mj et] ut 5, inferiore S, 1701

subditos M4O

est] cum

W

1702 de] deus O

1703 feretur M,

1704 om. B datur om. Mj ecclesiastica datur M, cuique S 1706 curatos B M, bannis $; 1707 non] nam B hac B 1708 bannitusque M, M; M, Se; St Z,, bannitus S, ferat B M; Mi, Mi; 5, S, ne-

getur Se; 1709 his M;; ob] ab M; eo C possint Z, Post 1709 tit.: Quis excommunicetur M5, $,Z,, Quis possit excommunicari MM. 1710 ferri licet Se, ferri] fieri M, in oz. B M,Se4 Z, 1710a Etsibi subiectum nisi subdat maior ei se M;; 1711 ne Mg liget M3 Z, exper-

tosfide M;

M,Mi

1712ab

— 1712populi S,

si... ligentur] totum forsan si fertur in ipsum

Nam contingeret innocuos ita sepe ligari

Sed plecti poterunt qui sontes sunt in eodem MM, p: 1713 om. MM; sontes qui Se, sunt sontes M; Mg Se, Z,

8

sunt]si

LIBER V, 19-20

377

De excommunicatione iniusta 1715

Est quoque pastoris sententia cuique timenda Iusta uel iniusta, quia non est exitialis

1720

Fortius offendat, — nec enim iustissimus hunc, quem Iudicat iniuste iudex, testante propheta Dampnabit dominus, — nisi facto nulla sit ipso. Tunc etenim non conuenit hanc omnino teneri:

Sed medicinalis, ne, si contempserit, ex hoc

Vel quia, qui iudex non est aut desiit esse, Hanc fortasse tulit, aut intolerabilis error Est expressus in hac, dum fertur ab hoc, quia uitas 1725

Turpia, iusta facis, uel quam sententia lata Hec fuerit, recte prius appellaueris ipse. Dicitur hec hominis sententia, iuris ac illam

Esse ferunt, pena cum roborat ista statutum Perpetuum, sed maiorem uocitamus utramque.

CAP. 20 De effectu excommunicationis Iura uolunt, ut cum bannito nemo loquatur 1730 Aut edat aut habitet, scribat sibi nemo

uel eius

Accipiat scripta, nemo respondeat illi. In quocumque foro quiuis prohibetur eidem Actus legitimus et, dum celebratur in illa,

1:7 148. ct. Deor; 17, 3, 1.27. 1717s. cf. Ps. 36, 33. 1718 propheta] Dauid gl. Ms S;. 1729ss. cf. Decr. 2, 11, 3, 7.95.15-19.24-26.28. De excommunicatione iniusta] om. B C M; M, Mi; Se; Z;, De sententia (excommunicationis add. M4) iniusta MM, 1714 quoque] queque M; 1716 nec Mj si] sic M55, ex] in Z, 1717 offenda B, ostendat $, 1719

facta M;

ipsa Z,

1721 qui om. M;V,

1720

iudex qui B

non om. B

aut oz. B

omnis B, omne

desinit

M;

M, Me Mg

1722 aut ... error] dum fertur ob hoc quia uitas B 1723 ab om. Ms, ob ZZ, hoc om. Mg dum ... uitas] aut intollerabilis error B 1724 quam] quando B, quem Z, 1725 recte] item B, ratio O appellauerit B M; M; Ms M; O S; Se; $t Z, 1726 1726-1728 om. € Mi M, M; Mii Mi5 $ $5 $6 St V4 W

Z; hominis] omnis 5, $; ac] ad B Zi, hac S; 1727 penam M; pena Mi; roboret M;$,Sz Z, ita Mg, illa Se, statutis $; perpetua Mg utrumque My

De effectu (et pena add.

M, Ms) excommunicationis]

BC M;M,Mi; aut 072. Z, eius om. W idem B, celebretur. M5 MsSe, om.

1730 edet M, M, Se, Z;, edunt M4 1729 cum om. M; Se, Z; nemo] non M; scribet S, habitet om. Z;, habitat V, 1732 quis My scripta] uel scripta M, 1731 accipiet

ibidem $7 illam V;

1733

actiuus M;

et] ut M,$e;

cum 1728

378

'

LIBER V, 20

Ecclesiam uitet. Qui si diuina celebret Officium uelut ante suum uel si gerat, ex hoc Fiet ineptus ita. Solus dispenset in isto Vt casu papa. Per se solus canat horas Canonicas et in occulto, nil percipiat de Fructibus ecclesie, dum tempore conuenienti 1740 Non petit absolui, sit egens nisi fortius ipse. Inque cimiterio defunctus non tumuletur. Talis in ecclesiam temere si uenerit ergo, Cum celebratur in hac, omnes simul egrediantur Aut faciant, sponte seu ui discedat ut ille. 1745 Idque per auxilium fieri laycale licebit. Nomine qui proprio monitus si cedere non uult, Bannit eum modo ius et solus papa resoluit. Quique quod introeat maneatue coegerit illum, Hoc presente uel interdicto qui celebrarit 1750 Vel dederit sacramentorum quodlibet illis 1735

Conscius, ecclesie uetat introitum sibi canon,

Dum satis huic faciat, qui sic puniuerat illos. Ex hiis qui sepelit aliquem, ius ammodo bannit Et solui uetat hunc, donec faciat satis illis, 1755

Presulis arbitrio quibus hinc iniuria uenit. De minori excommunicatione

Et quisquis communicat huic in crimine, pro quo Ipse ligatus erat, uel consulit aut fauet illi, Non aliter fieret cum talis culpa per ipsum,

1734 ecclesias M; uitat M; Me Se; St, euitet M; diuinat B celebrent O 1735 uelut] uult M; ante om. B si om. Se,Z, gerat] exerceat Z, 1736 fiat Mg Se,St solus] solet M; dispensat M, Mg, dispendet M; St illo Z; 1737 ut] ubi M4 Ms causa Mg 1738 et] ut M; occulte M; nil] et nil C M,, nichil M; precipiat Ms, participando Ay de om. $, 1739 tempore] temperet S; 1740 sit om. O 1741 in Se; 1742 ergo om. Mg 1743 celebretur Sa in hac oz. C M, agredian-

tun,

1744 aut] dum M,

ut] et O 1745 fieri] fet M; quilhicB — monita C — siom.$e, Se,

faciunt

M; Ms, faciam Z,

seu] uel Mg

laycali O _ decebit Se,57Z, 1746 credere B, discedere Se; 1747 et om.

solum O 1748 quisque M, quot $, intereat O, intraret Se, moneatue M;$7 V;, maneat uel B cogeret Z, ullum. C M;; $e; Z; 1749 qui] aut M; celebrauit B, celebratur M,, celebraret O, celebrarint Ww 1750 dedit M, sacramentum Mg quolibet $, 1752 faciat] fuerit Mg faciat huic sic qui M, Mg puniuerit Ez $,, priuauerat M,, puniat M4 1753 his M; qui ozz. M5 Mg 1754 satis om. Z, illi © 1755 hic B

De minori (minore M; Ms S) excommunicatione] om. B M; M, My, Se; Z;, De excommunicatione minore $a V, 1756 quisquis] quis Ms, si quis M;

pro] per M;

quod M,

1757 uel] aut O

1758 fieri Z,

LIBER V, 20 1760

1765

1770

379

Tunc eadem penitus sententia stringit eundem; Omnibus in reliquis tantum minor, ecclesie que A sacramentis tantummodo separat illum. Qui communicat huic, nequaquam iure ligatur, Personam quia non transit res ista secundam, Hoc quia peccatum non credimus exitiale, Ni prohiberet ei iudex specialiter aut in Contemptum faceret temere quis canonis illud. Durius hic aliqui scripserunt non mediocres. Hinc et maiorem uetat in sic participantes Non monitos propria canon per nomina ferri Lataque si fuerit aliter, nullam uocat illam. Et celebrans missam uel sacramenta ministrans,

Quamuis delinquat grauiter, non fiet ineptus.

1775

Qui sine culpa communicent excommunicatis Quinetiam sunt persone, ductu rationis A banno penitus canon quas excipit isto; Quippe uiro licite communicat uxor in hoc, quod Pertinet ad regimen uite, solum uir in hiis, huic Coniugio que debita sunt, quia cogere debet, Vt pro delictis domino faciat satis, illam. Sicque patri proles licite communicat atque

1760 que] excommunicatio minor gl. S;.

117773ss. ct. Detto 21534103:

1759 tunc] sunt V; stringet St 1760 minor] more O 1761a Dicere canonicas uir ei dumtaxat in illis Mi;, cf. V 17724 1762 huic om. B

nequam

O

1763 transfert Z,

1766 conceptum contempnere M;

1768 om. Z, 1769 monitus

1765 ni] si M4

prohibet B $7

M,M,, contentum $e, faceret om. W quis] quia M,, qui M; Mc M1; Se; 1767

hic Se; M, Mj

et] etiam M; canon] canens M;;

temere] durus St

in] ni M;, etiam M; Me, et IW per] pro B

1770 nulla

M; uacat Z, 1771 crebrans M;Mg 1772 fat BC M; Mj $, $a St V,W Z, 1772a Dicere canonicas huic est reliquis licet horas Ma, cf. V 17614

Qui sine culpa communicent excommunicatis] om. B C M; M, Mi; $6; Zi Z5, Qui sine culpa communicant Ez $,, Qui sine culpa excommunicet (excommunicat Se,, communicatur

$,, communicat

SW, communicare

possint excom-

municatis M, Ms, communicet excommunicatis M; Ma) M; Ms Ms Ms O S; $6,

Qui licite communicant excommunicatis M4M;;, Quando sine culpa excom1774 quas om. Z,, quos S, 1773 ducta Se, dictu St municant $, V,

quot hoc] hiis M4 1775 uiro] iure Se, iste Mg M excipitur B 1776 Ipsa sibi debet uir ei dumtaxat in illis M4 Mi, cf. V 17612 $,, que M; co1777 coniugia Me, coniungit Z; hinc Zi, hec Z; regnum B gere] regere Mi, delicto M; satisfaciat Mi; i779 1778 per Z, atque] in hoc quod M; pater Mg

380 1780

1785

1790

1795

'

LIBER V, 20

Rusticus aut seruus domino, qui seruit et omnis,

Astuti qui non ita sunt, fiant ut eorum Consilio scelera, quia cuiquam non licet horum, Vt neget hiis, in quo de iure tenetur eisdem, Forte nisi fuerit uetitum specialiter ipsi. Vel dum bannito communicat inscius ullus. Insuper orator, peregrinus siue uiator In terram bannitorum si uenerit, in qua Non alias emere possit uel non habet, unde Accipiet uel emet licite, quo uiuere possit: Abstineat tamen, in quantum tempus sinit ipsum. Proque tua poteris cum talibus utilitate Ipse loqui uel carnali uel spirituali Proque sua, flectantur ut ad bona promptius illi, — Insertis aliis etiam, quibus aptius hanc rem Expedias uerbis, uti quoque rebus eorum Dum sic institeris, licet haut profeceris illic;

Hiis nisi commaneam, lucrari quomodo possem Et reparare deo reprobos? Et colloquar illis, Hiis elatio non ut sustentetur eorum, 1800

Sed pietatis amore uolens dare, non prohibetur.

1794 insertis] admixtis gl. M.

cett. My

1780 domino seruus O

omnis

C En M, M4 Mi; $; $, Se; V, Z;, omnes

1781 astricti M;, rustici M4 quia B St ut] et Sa horum OSe, 1782 celera $,

negat V, his M; 1785 cum $, inscius Z, arator Z, siue] atque 1788 alios O posset O habet M50 8$,$a W Z, emat B M; Mj, Mi;

sinat Sa

1792 loci 5;

ita] iam Mg quiquam B

sunt ita 1783

bannito uel dum M; 1786 insuper] Mg 1787 terra B Se; quam M; oz. Mg 1789 accipiat B M; M, Mj, 0$ $a Z, 1790 tamen] tantum Z,

spirituali] spirituali utilitate M,

1793 tua

M; ut] tunc Mg ad]a Mj, bono M; illi] illa M, O Sz, illi poteris loqui M, isti Se, 1794 etiam] et M;Se, quibus] quilibet O 1795 earum $, 1796 haut] hanc B M; M4 MsSe; Se; proficis $,, perfeceris $, Z; 1797 possent M; 1798 et] ut B, nisi M4.,Mg Se, St reparare] temperare $, colloquor V, 1799 his M,,, hiis et $7 electio Y — utnon M, sustententur S,, sustineatur $e, sustentatur V, 1800 sed] si MjZ,

pietas Se, Se;

uolens] colens C

probetur Z,

LIBER V, 20

381

De absolutione a sententia excommunicationis

Solus qui tulit hanc, hominis sententia si sit,

1805

Absoluit uel successor uel proximus, ultra Appellante reo, tamen absoluendus ut ante Omnia iuret, quod soluenti pareat ipsi; Cum psalmo post hec absoluatur precibusque Consuetis. Hec ecclesiastica forma uocatur. Presul ab hac, si sit iuris propriusue sacerdos, Interdum soluit, nisi iuris conditor huius

1810

Hoc sibi forte reseruarit specialiter ipsi Aut alii. Sed pontifici maiora reseruet! Soluit ab hac etiam quiuis in morte sacerdos Quemlibet inque pari positum quocumque periclo. Sanatus tamen hunc, qui soluere debuit ante, Cum locus est, adeat facturus, quod iubet ille;

1815

Aut cum cessarit id, quod prius impediebat. Taliter iniungi semper decet ista soluto. Et prior hunc, nisi fecerit hoc, sententia stringit, Sicut et hunc, cui precipitur ratione soluto,

1820

Iudicis ut proprii mandatis stet reuerenter Atque satisfaciat lesis, si commoditate Alterutrum forsan non fecerit adueniente.

1801ss. cf. Decr. 2, 1x, 3, 108.

De absalutione a sententia M; M,,, De absolutione OSe;

1801a-f

1803 reo] ligato gl. V,.

(sententiis Z;) excommunicationis] 1801 tulit om. Z,

om. BC

Absoluisse ponit (7. potest) nisi ius specialiter Interdixerit hoc aut qui successerit ipsi Proximus aut maior cum causa refertur ad illum Seu pars appellet seu de latore queratur

Et licet iste modos quos ius prestitit eidem Peccet transgrediens soluit nichilominus ipse M

1802 1802-1807 om. M4 1803 appellare M, M45; Sa V, reor MM, Ma4$a Vi, deo C soluendus B C M; M4 M; Mas Mi; Sa Vı V3Z; ut om. Z, 1804 iuret] uitet V, quot OS,Z, soluti B, absoluenti Se $7 1805 hec om. Sa, hoc O absoluat Z, 1807 propriusque Z; 1809 hec Mj forte om. M; conseruarit M, preseruarit V,. reseruauerit BS,Se, V; Z», preseruant M;, reseruauit Sz ipse M; MgSt 1810 aliis C M; Mi, sed om. $e, reseruant Mj, reseruent Mg, reserues M,OSe,, reseruat MM, 1810a Si minor est proprius absoluet quemque sacerdos M4M 1811

soluat M4

etiam] et O

quisuis O

1812 inque] ut inque et M,,, in

quoque Z, periculo Se; 1814 locus om. Z; cessabit B, cessauit $7 id om. B 1816 saluto hunc] horum Zi; 1818 om. B precepit $;

iudicijs M; te si Se,

ut]et$,

| proprio B$, mandantisZ, forsan om. M;

1821 om. V;

est om. $, B M, 1817 saluto M;

1815 om. B 1819

1820 commodita-

382

' LIBER V, 20-21

Nil prodest, si te facis absolui uiolenter,

1825

Et rursum bannitus eris, suspensio siue Aut interdictum si sic facis ut reuocetur. Si minor est, proprius absoluit quemque sacerdos. CAP. 21 De sententia suspensionis Cum minor ergo minus consueuerit ipsa timeri, Huic suspensio iam quasi successisse uidetur, Qua magis expresse loca, sacramenta uetantur

1830

1835

1840

Cuique uel officia uel certe simpliciterue Ecclesie sic ingressus cuicumque uetatur. Officiis si se diuinis ingerit illic, Fiet ineptus ibi sicut prius officiando, Inque cimiterio moriens non eius humetur. Cumque minus uetat officium sententia certum Et maius prohibet, sed non conuertitur istud, Officio data simpliciter suspendit ab omni. Sic et ab officio suspenso res prohibentur Ecclesie merito nec conuerti reor istud. Et suspensus ab officio proprio reliquorum Audiet atque foris homo, qui suspenditur intus Simpliciter; secus est, quando diuina uetantur. Clero suspenso plebs non suspenditur aut hac Ille, nisi forsan aliud sententia dicat.

Pontificem tamen et supra sententia talis 1845 Non ligat, expressa nisi mentio fiat eorum. Quin et peccator suspensus quilibet est, quo

1823 rursus O 1824 facit MgS? ut] et M; 1825 om. M4M;;, cf. V 18104 quemquam M; Mg

My

De sententia suspensionis] illa M4M,,, ipse Msg

quasi] si M;, Mg

cum B

om. B C M; M4MSe;Z, 1826 consueuit 1827 iam quasi] iacit Ms, quasi iam Mj V,

sSuccessiue M,Se,

certo B, terre Ms, certeue M;

cuiquam Z, uetantur B sibi Z, eficiendo M; Mg minus 072. Mg

reuocentur M; V,

1829 cuique] cumque $, 1830ingressum Se,

officiis

cuique

M4 Mg,

1831 iungit Z, 1832 ibi] illic B, id ibi Mj, 1833 in B eius] eis $,, huius Z, 1834 certa B

1835 perhibet B, prohibens

M5Mgs Mi; 1836 suspendit simpliciter M; M, officio ab Se, prohibetur M, probentur Z, 1838 corr. reor B 1839 a S, obliquorum O 1840 suspendit B 1842 clerico B suspensio M; ab hac M, 1843 nisi] non O forsan nisi Z,

W

illud

suspendi Z, 1837 nec] non Mg debet audiat M; Mj Sa V,W. aut] haut Ez hac] dicatur M; Me, nisi Z,

1844 pontifices Ez supra tamen et $eIW et] aut M,, hic et B $a 1845 non] nec M, mentio nisi Ms Mg fiat mentio Mg fiet Mag $e; Zi Post 1845 tit.: De diuersis modis suspensionis M, 1846 et] pr B M4M4/Z;, est V, qualibet Z, est quilibet Mg est om. M,, es 2

LIBER V, 21

383

Ad se, non alios, nisi iudex dicat id aut ius,

Est aliis sibi non quasi suspensus peregrinus. De cessatione a diuinis 1850

Consuerunt et in ecclesiis suspendere quidam Canonici diuina suis, uel debita quod non Pensio soluitur hiis, queuis iniuria uel fit: Bannit eum canon modo qui celebrauerit illic. Hoc fieri sed iura uetant, nisi rite uocatis Omnibus, ut fit, erit electio cum celebranda.

1855

Dentur et in scriptis cause sollempnibus illi, Contra quem cessare uolunt; moneatur et hic, ut

1860

Inde satisfaciat, post tempus conueniens si Non facit hoc. Si seruatis cessauerit hiis iam Ouelibet ecclesia, pars utraque prebeat infra Mensem se pape, qui plectat uel sine causa Cessantes, causamue rei qui prebuit huius. Interea cessans aliter nichil ecclesie de Rebus percipiat; que percipit, omnia reddat. De sententia interdicta

1865

Interdicuntur loca propter principis horum, In quibus est sibi ius aut ad mala que sibi parent, Vel populi scelus aut magni cuiuslibet. Ex hoc Cum totus locus interdicitur, est generale

1847 aut] at Z;

1848 alius V;

non om. Mg

De cessatione (cessione $,$t) a diuinis] om. B CM; M, M3 $6 Z; consueuerunt

1849

B M; M, M, Mc Ms Mj, M2 0 8, $5 8e; $e, Vy V, W Z1 Z5, con-

sweuerunt corr. conswerunt M, et]etiam Z; — quidem $, 1850 quod] que B, quot S, 1851 his M,,, hiis et 5; 1852modocanonZ,; | modo] non M;

B

celebraret Mg 1853 hoc] non V; ferri V, sed] modo Mg nisi] eum M5, ubi $; iure ss. uel rite M, uocans M,,, uocatque $, 1854 om. M, ut]at O fit erit] uiderit 5, erit om. Mg, erit corr. est cum om. M3, tamen O 1855 detur B et]jut BM; cause] et B

solempnius M, Se, Se; 1856 post 1863 M5; moneantur M;;, moueatur B M4, maneatur M, et om. M,,, ut B hec M, 1857 inde om. Mg si] sit M, 1858 fecit Se,, faciat W si om. $, Z, seruatis] cessans ecclesia] in ecclesia M, 1859 quemlibet S; hiis] is M,, his M;; 225 etiam Z, uterque M; 1860 mense Me, mensam $, Se; plectet M, $, plectit M4M;;, plectatur Mi; 1861 re $, 1862 intereat Mg 1863 que] et que M; participat Ms MgZ,, precipit O, accipiat Z;

1864 interdum B M,$, De sententia interdicti] om. B C M4Mi1Z; principes propter] propter crimen. M, MM; MgSe;$t, proterque Sı 1865 in] harum M,, huius M; M; M, M50 $,$,Sa Se; Vi, principiis Ms

cum S2

est] et Mi

sibiom.

O ^ aut]ac $4

1866 uel] ut O, aut Se;, uel propter C V, paret M; 1867 est] esse Z, M44,

que] qui ss. populus M, zelus $,

cuilibet

384

1870

'

LIBER V,21

Hoc interdictum, paruus magnusue sit ipse; Ecclesie quando certe, speciale uocatur. Nil diuinorum celebrabitur officiorum In sic interdictis, non tumulabitur ullus.. Si tumulas, bannitus eris soluique uetaris,

Dum satis hiis facias, quibus ex hoc lesio uenit. Fiet ineptus ibi celebrans papamque requiret. 1875 Quisquis ad officia diuina uocarit aperte Quoslibet aut aliquem celebrare coegerit illic, Bannitur solusque potest absoluere papa. Hocque ferens ad personas certas moderatur Et certis super officiis et tempore certo. 1880

1885

Vrbs huic, si uilla uel castrum subiciatur,

Interdicta suburbia sunt illius et omnes Structure sibi contigue, licet ambitus ipse Casibus in reliquis murorum terminet illa. Sic et in ecclesie talis celebrare capella Inque cimiterio nulli sepelire licebit Contiguis. Secus est, si non sibi contiguentur. Cum pro rectoris urbs interdicitur eius Culpa uel domini, non ex insontibus ulli Ciuibus illius alibi diuina uetantur,

1890

Ni propter tale scelus interdictus et ipse Sit populus, quia tunc et cuique uetantur in ipso, Ne contempnatur sententia sic et ubique.

1868 ;pse] locus gl. W. 1868 hoc] est Mg sit] si B 1870 celebrantur B M,, celebratur M; 1871 non] et non M; Mj, 1872 tumulans M3Se,, tamulus M, erit Mj uocaris B 1873 satisfacias hiis Se; quibus]quis M, ^ exquibus $t ex hoc] extra Z, hoc om. $, St, hinc W 1874fiatM3W requirat Mi M, M5 MgMgO Sa Se, St V, 1875 1875-1877 om. My quisque M;

1876 quolibet Mg

aut]aliquid M; $,

aliquam V,

1877 bannitur-

que M,, bannitus MO solus M,, soloque Mg 1878 moderare M,, moderetur M; $2 1879 supra M, 1880 urbs] uerbis Se, uilla] nulla $, uel om. Mq 1881 superbia 57 sunt suburbia M, S, 1882 structura

Mj

ambitus] arbiter Se,

ipse] illi B

1883 terminat $7 W

illas

M;$a St, illam BO, illa ss. suburbia W 1884 in om. M; ecclesia B Mj, V,, ecclesiis O talia M; capillam M, capellam Mj, 1885 in Mj docebit M4 M; M Mg 1886 est om. Mg sibi non M, ibi O continguent M; 1887 rectoribus B interdicitur urbs M, 1888 ullis O 1890 zelus S, 1891 quia] qui $5, 1892 condempnatur M,, Sic] hic Mg contempnantur $,

LIBER V, 21

385

Quid liceat tempore interdicti Sed quantumcumque sententia stricta sit ista, Sacramenta tamen nequaquam certa uetantur.

Nam licet infantes baptizari uel adultos Crismari pueros et crisma sacrum benedici Contritisque datur morientibus hostia sacra, Egri sanique confessio suscipiatur. Atque salutaris hiis emendatio detur, 1900 Ni specialiter hos banni sententia stringat Aut interdicto causam dederit nisi lato Fraus sua, culpa, dolus; uel pro quo ponitur illa, Consilium uel opem delicto siue fauorem. Ni satis huic faciant, caueant uel plenius inde

1895

1905

Aut se iurabunt facturos, quando ualebunt,

Instabuntque suo pro posse fideliter hiis, qui Debent et possunt hoc, ut faciant satis ipsi.

Inque monasteriis celebrentur cottidie uel Ecclesiis aliis misse super hoc, reliquis cum I9IO Sacris officiis, foribus clausis, uelut ante,

Voceque submissa, pulsentur cymbala nulla, Interdicti uel banniti sint foris; ymmo Hiis nullos, licet externos, admittere fas est, 1915

Ni quibus hoc dederit specialis gratia; que cum Vni persone conceditur, illius uxor Admitti debet, proles, famuli famuleque. Non sic est in conuentu uel corpore quouis. Distribuantur in hiis bona clero, distribui que Consueuere prius ;capiat nichil, ut prius, absens.

Quid (Quam

M,, Quod

V;) liceat (licet C M4$e) tempore interdicti

(interdicto M;)] om. BM,Mi56Z;

1893 quantumque

M,

illa Mg

1894 tamen] tantum Z,; cetera S, 1895 adultis S, 1896 pueros] pilos B chrisma Mi; benedicti M5 V; 1897 contritis Me Z; datum B 1898 egrisque Se; sani Se,, uelsaniW 1899his M; datur M4

1900 ni] nil Z;

hiis B, hunc M4M;;

banniri My

stringit M; S,

1901 interdictos Z, dederint B 1902 qua M; illi M; 1903 delecto Se; siue om. M; factorem V, 1904 hinc C Mg Mj $, $e;Zi faciat Mg caueat M4 uel] et Sz plenus $e, inde] illam B 1905 iurabit M; facturum My ualebit M4 1906 intestabuntque C, instabitque M4 suo]tuos C his M;; 1907 om. B $; possent M,

poscunt

$e,$; hoc] hiis M5 Mg faciat C 1909 ecclesiis aliis] uel ecclesiis M;, ecclesie S7

satisfaciant alisom. M,

Mj Se; Vi

reliquis

1911 uelut] uult M; 1910 clausis foribus O cum] cum huius M, 1912 uel om. Z, cymbula M, M; MO Sa, timpona Mi; uoce $a $e, Vi Z, phas ullus Se, 1913 his M; ymo Mi; Mi; sint] sicut M; 1916 debent M;$$, dum Mj hec Se; 1914 ni] in Se; M31 Mi;

1918 quouis] quis B 1917 est om. My; 1919 consuere C quem Z, distribuit Z,

bono $e, his Mj, prius ut nichil B

386

' LIBER V, 21-22

Inque cimiterio tacite clerus tumuletur. Quinetiam genitura Ihsu sacra dum celebratur Pascaque, pentecostes, assumptusque Marie, Cymbala pulsentur; foribus celebrentur apertis Quelibet officia cantu sollempniter alto 1925 Admissis interdictis solisque remotis Bannitis — sinit hos tanti reuerentia festi —, Sic tamen, ut non appropient aliquatenus are, Pro quorum culpa fuit interdictio lata. Cetera cuncta uacent. Papalis gratia nullis 1930 Claustris, ecclesiis, personis ordinibusue Prorsus in oppositum data quomodocumque ualebit. Sit satis omnibus hiis istis celebrare diebus Atque modis, rigor ecclesie ne despiciatur! Sic quotiens datur a papa sententia talis 1935 Aut a presulibus. Hanc omnis religiosus Simpliciter licet exemptus seruare tenetur, Quando scit, ecclesia quod seruat eam kathedralis Siue loci matrix; qui contrafecerit, ipso Bannitur iure. Non appellatio saluat 1940 Interiecta prius etiam papam uel ad ipsum. 1920

CAP. 22

1945

De tribus generibus xpistianorum et rimo de laycis Viuendi genus ergo triplex est ecclesie, que Militat in terris. Primum genus est laycorum. Sufficit hiis tenuisse fidem, uitasse negata, Per legis precepta decem fecisse, quod illa Mandat, et ecclesie super hiis seruare statuta. 1920 tacite] tante B clericus M5; Me Mg tumuletur om. B 1921 dum sacra M;M,M;; celebretur MM, 1922 pasca MgSt pentecostem Ez assumptus quoque M;$a $1 V, 1923 cymbula M; M&;Mg3O $a V, celebratur $e, 1924 quilibet B C alte Z, 1925 amissis Se; 1926 hoc Z, tanti om. Z, referentia Se, fasti B, uesti 5, 1927 ut om. B — appropiet C, appareant M,, appropinquent $e; Z;, appropiant V, 1928 fuerit Mg, sint $, 1930 ecclesiis] uel ecclesie $, ecclesie $7 personibus B Se, 1932 his M,, istis om. S, 1935 a om. CM;M5 religiosis M; 1936 exceptus Z, 1937 ecclesiam O quod oz. M;M,,, que M; Mj; seruet MM, W kathedralis] caute Se, 1938

matrix loci O

matrix] mater M;, seruat matrix 57

1939 non] omnino uelud Mg

$e,

soluat $;

quo B

1940 etiam] tunc Se,

ipse M, uel ad]

De tribus generibus xpistianorum (xpistianorum generibus C 5,., Se W Zi) et primo de laycis (et primo de laycis om. Sa Vi)] om. B MM 565Z, 1941 ergo om. Mg ecclesie est triplex CM;M, ^ est om. O 1942 milita B, militant W 1943 his Mj; tenuisse] nouisse M,, tenuisse corr. nouisse Ms, remisse M, negatur $e; 1944 percepta B quod] que M, 1945 mandant M, M; M; M; M; M,,OV,W et] etiam Mg ecclesiis B suhis Mi; per] semper M;

LIBER V, 22

387

De clericis

Atque sacro Sic specialis Et sine qua Sique sciens

super hos ut preminet ordine clerus, eum decet excellentia uite merito uilissimus est reputandus. minus est, proprio tamen hunc licet uti.

Ne clerici uel monachi secularibus negotiis se immisceant 1950 Isque dei miles uere cum debeat esse, Nullus se penitus, mundana negotia que sunt, Implicet, ut placeat merito, cui se probat, illi. Turpia sunt etenim nonnulla negotia per se, Que nulli penitus uel cleri uel laycorum 1955 Exercere licet, sine peccato quia non sunt. Cetera cuncta licent laycis, nisi uel locus illa Vel modus aut tempus aut causa nocentia reddant. Clericus hoc etiam caueat, quia talia tractans Ex abiecto nobilis aut ex paupere diues 1960 Effectus quedam quasi pestis erit fugiendus, — Pauper et ipse tamen uictum sibi querere debet Aut agricultura uel iusta qualibet arte, — Ne tamen officio sic impediatur ab ipso! Et licet huic, qui nascuntur sibi, uendere fructus, 1965 Quo poterit meliore modo. Tamen ipse tabernam

Ne teneat, quod in hac mala conciliabula fiunt

1950ss. cf. Decr. 2, 16, 1, 1-25

2, 18, 6, 1-31.

De clericis] om. BC M; M, Mc M05, Se, $2 Z;, De clericis secularibus negotiis se admittentibus Sa V, 1946 utque C, at M45, W Z,, et Sz, ad V; sacros C clero M; 1947 specialia Se; eum] cum Se, docet M4 extollentia B 1948 quo $, est] esse Z; 1949 sicque M4 V5, seque

25

Ne (ne] de M;M,) clerici uel (uel] et M;M,) monachi (uel monachi om. M;) secularibus negotiis se immisceant] om. M; M; $e; Z;, De statu clericorum M,Mg, De clericis ne se secularibus negotiis immisceant W, Ne clerici uel

monachi ad secularia negotia misceantur $e, 1950 hiisque $e,$e, uere Se; cum] deum B debebat M, esse] esse misceant M4 nullis

C M, Ma. Msg M, $,, nulli Vj

nullo B

1956 certa Z,

1957 reddat

hoc$, 1960 om. My tamen ab 1965 quod om.

licet $e;

1952 ut] ut illi 5,

BC En M44 Mi; O S, S, Se; Se, St Z,

etiam]esse $e; ^ quiaom. B

ille M,

nisi]quia C — uelom.$e,

cum 1951 1954

lociM;

1958 hec M4 M; S, Se,

1959 aut ex om. B

paupertate B

quidam B M, erit] est $a 1961 sibi uictum M; 1962 aut agriculture Mg quelibet M; 1963 ne] nec B $e; Z, tamen] $a ab] ad M; 1964 hunc $7 nascitur Mj, fructum M; poterit oz. B, poterat C melior Mg, meliori M;$a Se; 1966 Z; fient M4, fant M, M&Mij

388

'

Et nimii potus cum Hiis licet hoc, aliter Hoc tamen officium 1970 Atque palam si quis

LIBER V, 22

uerbis turpibus; absque nequeant si tam bene uendi. uel carnificum modo per se exercet, commonitus ter

Aut ex nomine si non destiterit, caret omni

Cleri precipue donec desistat honore. Et miserabilium tutores siue patroni Aut curatores hominum tantummodo fiant 1975

1980

In sacris nec sint monachi, nisi iusserit abbas.

Deponatur, qui monitus non corrigit hinc se, Expendatque pios, quod ita lucratur, in usus. Atque ministerium quando committitur ulli, Contrahit et facit, officio quod congruit illi. Y mmo tenetur ad hoc, quia res ut possideantur Expedit ecclesie. Sed laus specialis eidem Est, proprias si contempnens uirtutis amore Xpisti pauperibus uel amicis deserat illas. De monachis

1985

Amplius hiis monachum, quasi solus qui uocitatur, A turbis hominum ratio iubet esse remotum.

1-3.

1984 monachum quasi solus] cf. Isid. Etym. 7,13,x.

1967 absque] atque B Se, Se;

1968 his M;;

1984ss. cf. Decr. 2, 19, 3,

nequeat $, Se;

causa si B

tam En M, M4 M5 $, SZ, cum Mg, tamen Se,, causa cett. uiuendi M; Mg 1969 officio Sz per] pro M; 1970 palmam $, exerceat M, exeat

conmunitus C

deseruit Se,

sistant O

1973

1971 aut] ac

BC M5 Mg 5, $ $e; Se, V, W

si] sed de1974 aut] atque Se,

1972 precipuus Z,, precipuo C M; M4 M; S, 5 Z,

siue] atque M,

patrini B

creatores B, procuratores M;M4O 1975 nec] non B M,M$St, ne Mu 058, $a V, sit BC En M,M;M44,M34, 05, $5 Se; V., W, sicut Mg monachis B 1976 deponitur B corrigat O hic BM,M,, hunc M;

1977 expendat M; M,, expediatque $,5a quot $, ita] sic $a $: V, WZ, . usos Mg 1978 at St 1979 et] hec et $7, aut Z, illo $,, ulli Z; 1980 ymo M,M&M; tenet B possideatur C Mg 1981 ecclesie expedit $e; laus om. Se; spiritualis 5, specialiter Se, 1982 om. Mj est] et M; propria 57 sic $, contempnas B, contempnes M, $, Se,, condemnas $7, contemnat V, 1983 deserit Ms, deseras Mi; De monachis] om. BCM,Mj4 $6$Z,Z, De regularibus M4 Mi; $a V, 1984 his M; 1985 ratio] ideo M,,, non $e, iubet] uult M,Se,, solet My

LIBER V, 22

389

De heremitis

Sunt etenim, qui conspectus hominum fugientes In siluis specubusque latent terreque cauernis Et soli tacitique sedent, se mente leuantes Supra se, nulla quos uictus cottidiani 1990 Cura tenet: ius condigno ueneratur honore, Qui uere pureque statum ducuntur ad istum, Quem minus expertos attingere uix reor, ymmo Tantum claustrali de uita progredientes Emeritos, et qui iam subiecere sibi se. 1995 Ne miles quam tyro prius, sine preduce si sit, Solus iter, quod nescisti, prius ingrediaris! Angelica sathanas ita te sub ymagine fallat. Et sinit exire de quolibet ordine talem Mendicante licet canon pastore uolente. Est aliis talis plenissima uita periclis. 2000 Ve soli! Quis enim, si corruat, erigat illum ?

Hinc monachis uita, quasi piscibus est aqua, claustrum. Omnipotens sepe nec enim sperantibus in se Nescit abesse deus. Vita tamen ex laycali 2005

Nonnullos etiam uita perfecit in ista,

Sicut in Anthonio, Paulo patet et Benedicto.

2001 cf. Eccle. 4, 1o. 2003s. cf. Ps. 16, 7. 2006 Antbonio| d.h. Antonius der Eremit, aus der Gegend von Memphis, aus dem 3./4. Jahrhundert n. Chr, dessen Leben von Athanasios (ca. 295-373) in der Vita Antoni

beschrieben ist. Vgl. Clauis Patrum Graecorum Vol. II (Ed.: M. GEERARD,

De heremitis] Ez M; M4 M44

1986 aspectus M;

M1 Se, V; W, om. cett.

cauernisque B Ez latensque B 1987 specubus C Ez M; M, Se; se] sed Se; sedens B 1988 tacitique] tanteque B, taciteque MsM 1 5; 1990 uenerator Hnesraue Z, 1989 se] qui se 32 V, lauantes W Me, putoque M,,, pure Se, pureque] pieque 1991 uere] ue M4 V. 1992 experto ipsum C Mi;5,Sa $t Vi V, W Zi, istam B dicuntur B M,,, expertes

MagSe;

attingere

oz.

B, contingere

Se,

ymo

MM»

iam om. et] etiam Mg 1994 emerito OS, 1993 progrediente M;; quot $; 1996 iter] inter Mi, 1995 quern $, subiacere $7 V, Z 1997 angelicas 5; ingredieris Se; prius] post Se, nesciuisti My 1999 mendicare M,,, medicante 1998 om. Z; te] quod B, se C 5,5; 2000 aliis] taliis B, aliis corr. etenim Ms, talia Se,, alius Se,, mendicantem Z,

V,

periculis e;

2001 quis]quissoliC

^ enim om. Se, etenim Mag

si

est om. M;, 2002 uitam B erigit B C M; M48, St Z; corruit $, $e; nec enim] B C M;M4M 1251 5322, 2003 sepe] semper B equa Se; in B quoniam Ez M, S; Se V;, tantum quam Se,, nec semper Me, nouit M;;, quomodo adesse M; 2004 nescit] nouit B C M; Mi, $57 superantibus $7 cett.

tamen] non My

ex laycali] exitiali M;

etiam] tamen Se,, aut etiam Z;

perficit Se,

$e,St 2005 nonnullus C M; istam M4

390

R

LIBER V, 22

De regularibus Aptius ergo tuas secure uiuere querens Frange uoluntates et certo subdere patri, Insere te sociis, ut ab hoc mansuetus, ab illo 20IO

Esse pius discas. Cui non uis, subiciaris;

-

Quod non uis, facias; habeas tantum data, lassus

Ad stratum uenias, dormire uolens uigiles et Rursus inexpleto cogaris surgere sompno, Vt, cum nulla quies hic sit tibi, summa sit illic. 2015 Ergo per introitum peccatum religionis Intranti pure deleri credimus omne. De statu monachorum

Sitque licet uaria monachorum regula, canon Vult tamen, ut carnes ad mensam nullus eorum

Communem commedat, sed ad egrorum specialem 2020

Aut alias, abbate tamen mandante, seorsum ;

Et nulli penitus sit eorum linea uestis. Arma tenens monachus, abbas nisi iusserit infra

Septa monasterii, bannitus iure sit ipso. Et presit claustris abbatum nemo duobus,

Turnhout 1974), Nr.2xor. Paulus] d.h. Paulus der Eremit, von ca. 347 n. Chr. Cf. Vita Pauli von Hieronymus (PL 23, c. 17-28). Benedictus] von Nursia (ca. 480-547) ; für sein Leben, siehe Greg.-M. Dial. 2, ıss. = Vita Benedicti (PI766. c. 125-204). De regularibus] oz. BC M, M,. $e; Z,, De monachis regularibus M; Mg, De uita claustrali (claustralium M,,) M4M;,;, De statu regularium Sa Vj, De uita et statu religionum O 2007 securius $a quere $, 2008 uoluptates Mi M5$i $a VIZ; pater M; 2009 insere] inter se O ob hoc M; 2010 prius B subijciaris M; 2011 quot $, 2012 ueniens Mg, uenies M, et] que B M; Ms Mg My, Se; St 2014 nulla] male M; tibi

sit Mg O Se; 2014ab Ius uetat hos cogi decimare nouale suis quod (que M4) Expensis manibusue colunt sine fraude doloque M4 M;; 2015 per] pro M; 2016 om. M4, de cleri M,, de cleri corr. deleri Ms 2016a-e Aut uotum penitus deleri credimus omne Ad certum sua quo tempus persona ligatur Ingrediens hoc si mutare uolebat in istud

Si non dispensat facto prelatus in illo Hec quoque uota (uota quoque Mi) prius impleri tutius esset

4Mi

De statu monachorum] om. B M, My Se; Se; Z; 2017 uarias Mg, uaria$ Mg 2018 mensa $e, nullus ad mensam S, 2019 commedet Z, egrotorum M; $e, 2020 alis B tamen om. Mg, tantum M; O Se, mandante Mi, 2022 nisi oz. $, 2023 ipse M; Ms

LIBER V, 22 2025

391

Alteriusque modo nec soli religionis. Nec loca sint monacho claustris in pluribus uni. Sunt et canonici, quos regula nominat: hii per Ecclesias auctore ualent antistite poni. Sed decet, ut socius sit eorum cuilibet unus.

2030

Equales monachis siquidem statuuntur utrique Ad contemplandum, leuior licet ordo sit istis. Sunt alii, uite quos optima sollicitudo Occupat actiue memores, quibus intus habundat,

2035

Dulciter eructant summi qui suauia mellis. Sunt, qui perpetuum pro Xpisto bella gerentes Sanguine nomen emunt, quos crux diuersa figurat. De statu monialium

Pluribus et proprie sunt istorum moniales, Quas sub perpetua ius precipit ammodo stringi Omnes clausura presentes atque futuras. 2040 Et nulli penitus conceditur exitus harum, Causa ualens nisi suaserit hoc. Non intret honestus Vllus ad has etiam, nisi sic cum 1usserit abbas.

Disiungantur ab hiis sed claustra remotius harum.

2037ss. cf. Decr. 2, 18, 2, 21-25.

2025 post 2026

BM; M4 M; Me My, om. $, St Z,

alterius Mi;

alterius-

que modo nec] ymmo nec alterius uel Ez M,,, immo necalteriusuel M4; — nec] non O soli] presit M; 2025a Idque ministerio (monasterio M;;) de quolibet accipiatur MM,» 2026 sint] seruit Se,, sunt Z, Post 2026 tit. : De statu regularium Ez M, Ms $,.,57 V,, De ordinibus ordinatis M,, De statu regularium canonicorum O,De canonicis regularibus M4 M; M;;, De ordinibus

regularium Meg, De regularibus Z,

2027 et] ut B, etiam O

regulat 5;

nominat om. $,, nomina B 2028 auctore] amore Z, 2029 docet B quilibet Mj; $, $zW 2030 equalis M4 monachia B, monachi M,, monachus Z, 2031 licet leuior Mg licet om. O Post 2031 tit.: De

ordinibus cruciatis $7, De ordinibus predicantibus (predicantium M, M,)Ez M, M44Mg O $,., $e, V; W Z,, De statu ordinum predicantium M; Mg 2032 alii] etiam My optimo My 2033 habundant B C M45 $,Se; V, 2034 sumi $e; Post 2034 tit.: De ordinibus cruciatis M; Ms $,., $6, V; W Z;, De ordinibus cruciferis M4M;;, De cruciatis O, De ordinibus cruce signatis Ez 2035 om. M, qui] et qui Mi; perpetua M4Mi, 2036 om. M; diuersa crux C M;

De statu monialium (monachali $e,)] om. B.M4Mj,0$e,Z,

2037 pro-

prie] quippe 57 2038 qua Vj precepit Mg stringit $,5/ 2040 earum M; 2041 2041-2043 om. Z, casa M,, clausa M; intrat $e, W

honestus] honestus monachus SE 2042 etiam] esse Se; sic om. Mg St cumsic BM,M;, iussit Mg 2043 disiungatur En hisM, sed] nisi M;

claustra om. Mj,

remotus $e;

392

'

LIBER

V, 22

Commaneant simul in nullo monachi monacheque.

2045 Sunt autem, que canonici uiuunt quasi nostri Et licite, quando libuit, se ducere dicunt

Posse uiros; sed papa statum non approbat harum. Gaudentes propriis begine sunt mulieres, Que nec obedire spondent nec religiose 2050 Sunt, ideo, quia non profitentur in ordine quoquam Ecclesie, nullis subsunt ex religiosis, Sed tamen hec illis, hec istis, ut libet, herent

2055

2060

Et de diuinis subtilia sepe locuntur. Quarum papa statum nuper dampnauit et omnes, Que modo sunt in eo, banno subiecit eruntue Et quemuis, qui fecerit has aut fauerit illis. Ex uoto sed uiuere caste uel sine uoto Si uolet ulla domi, licite permittit ut ante. Beghardos simul et errores dampnat eorum Hinc etiam canon. Vetat ammodo religionem Fingere cuique nouam. Conuerti qui cupit autem, Eligat ex illis unam, quas papa probauit. Et facies diuersa nimis ne religionum Ecclesiam confundat ita, paucis Ihsus ipse

2044

cf. Decr. 2, 18, 2, 22.

2054 papa| Clemens papa quintus gl. Se,,

Clemens et Innocentius gl. M; Mg; Clemens V., Papst vom 5.6.1305 bis 20.4.1314 ; das Konzil von Vienne (a. 1311) verbot diejenigen Beginen, die unablässig über die hl. Dreifaltigkeit und die góttliche Wesenheit disputierten und die katholische Glaubens- und Sakramentenlehre gefáhrdeten.

2044

commaneant

Ez M;M&0

8,5, Se, V, W, conuoueant

Ma, commo-

neant M,,, commaneat cert. ullo $, monache M, Se, 2045 autem] ali Mj qui M; canonice M, uiuimur M, quasi] sicut Mj; 2046 dicunt] debent M; 2047 statutum S,, stat Se, probat B $e; Post 2047

tit.: De beginis $,, De beginis et beghardus (sic) M, Ms, De statu beginarum

M;M. 2048 proprie M,,, proprio $, benigne M; 2049 qui B religione M,

benigne B$,Z,, begine corr. 2050 non]tunc M, quoque

Mi $; 2051 nullis] in illis $ ^ subsint C ex om. M,, seque $, 2052 hec istis om. Mg libent B M; 2053 de om. B diuitiis M, Mg 2054 papa] et papa Ms S, $a V, papa Clemens C M; nuper om. M; 2055 quem B 2056 om. B qui] si M; fauet Sa, pauerit $7 V, illas M, St, illa V, 2057e B sed] si M,, semper M,, uel M,;, se O caste uiuere M, 2058 ualet M, illa M; ntiketoG Post 2058 tit.: Beghardis $, 2059 Beghardus Se, et om. Z», mittit et C dampnat] papa dampnat Mj Post 2059 tit.: De ordinibus reprobatis M,, 2060 religione M;

2061 cuiquam B

quas unam M,

qui] si M;,ille $; ^ autem]ante M;,aut $e;

quam Mi;$, Z,

2062

Post 2062 tit.: De ordinibus reprobatis

M4, De ablatione quorundam ordinum M,M; 2064 confundit B ita om. $, pacis Se,

2063

religionem Mi, $e;

LIBER V, 22-23 2065

393

Quam fore contentam decreuit legibus, omnes Ius mendicantes deleuit religiones. Excluduntur ab hoc minor et qui predicat ordo Ob certam, que prouenit ex hiis, utilitatem,

2070

Augustinenses simul et de monte uocati Carmelo, dictum qui precessere statutum. Nec mutare sua licet hiis habitacula siue Edificare noua quocumque modo sine papa.

De habitu regularium Ex istis habitus est cuilibet appropriatus, Vt color aut forma distinguit. Ad huncque ferendum, 2075 Sit presul licet effectus iam, quisque tenetur. Et qui dimisso fugit hoc, hunc ni reuocatus Sponte reassumat, grauis hunc custodia claudat.

CAP. 23 De tribus substantialibus omnis regule Sint uarie facies quamuis ita religionum, 2065 quam] religionem gl. St

_legibus] s. dilige dominum deum tuum et

dilige proximum tuum gl. W [Marc. 12, 30s. ;Luc. xo, 27].

2066 Zumal auf dem 2. Konzil von Lyon (a. 1274). 2069 Augustinenses] die AugustinerEremiten: voni256an. 2070 Carmelo] die Karmeliten: vonz245an. ^ 2076s. cf. Decr. 2, 20, 3, 2.

2065 forte V, omnes] annis M; 2066 medicantes B Post 2066 tit.: De ordinibus mendicantium M, 2067 excludunt B $, ob O 2068 qui B proueniet B V, peruenit Se; ex om. B M&St V, 2069 morte B

uocati] uoci $;, uocate St

2070 Carmelum B, Carmeli Mg

qui

dictum M, 2071 mutari W — his M;;Z, 2072edificia Mj; | nouam B quodam $, sine] sit Z; 2072a Si faciant hoc (hos M;;) bannit eos sententia lata M4 M;

De habitu regularium (regulari En M, Me, $6,Z1)] om. BCM; M,,O $e; Z;, De habitibus diuersorum ordinum M4 M;; 2073 quilibet M; appropriata $e, 2074 hunc B, hunc quoque M; M,, hucque $, ferendum] iure M; Mg 2075 licet om. M; effectus licet $e, — effecto Mg iam] tamen M; 2075a Qui dimiserit hunc bannit sententia lata M4 Mi; 2076 dimissio V, fugit om. C hoc om. Msg, hic B Mj, et M, ni om. $e, Zi, custodia] 2077 resumat O uocatus M, iure M,, est Mj, in O Se, St concordia My claudit Mg 2077a-d Et si canonice nequit iste reconciliari Ipse tamen remanens in mundo uiuat honeste

Regula sicut habet cui se deuouerat aut quem Non uult suscipere uotus uel deijcit (deiecit M4) ordo M4 Mi;

De tribus (tribus om. M4M;;) M; Mg M;;) regule] om. sunt M; Mg Z;, hinc V,

substantialibus omnis (omnis] cuiuslibet

Se, De propriis monachatus $a V, B M,Mi, religionem M; ita] uita 5;

2078

394 2080

2085

2090

^.

LIBER V, 23

Omnibus est commune tamen, quod obediat horum Quisque suo, proprio careat, caste quoque uiuat. Propria sunt adeo monachatus hec duo, contra Hec ut nec papa concedere sueuerit ipse., Non tenet hinc, si coniugium quis contrahat horum.

De obedientia regulari Religiosus enim quod obediat omnis oportet Huic, quem sponte sibi superimposuit uice Xpisti, In quibus hunc propria strinxisse professio scitur. Inque bonis etiam reliquis perfectus obedit Et licitis, ita discutiens nichil aut reprehendens. Indiscretus in illicitis et stultus obedit. De castitate regulari Huncque minus caste uiuentem carcere claudit Aut aliter punit pater, ut sua regula mandat.

De paupertate regulari Et proprio careant omnes, obulum quia seruans Vix ualet hunc monachus, hoc ni concesserit abbas Officii ratione sibi; conuictus habere

2092ss. cf. Derr. 2, 19, 3, 8.

2079 communetamen]conuentum $e, — 2080careatproprio

W

2081

propria] ipsa O monachus $;, monachis V, 2082utom.Z, | necutO $a nec om. M; papa om. M; sueuit M; M,, suaserit Mj, Vj 2083 nec B M5MgS, St tenet] tamen Mi, si om. BMy StZ, qui B Sz, quia Se, contrahit Ez M, $, $e, V; Z, 2; 2083a Liberat a primo promotum pontificatus My

De obedientia regulari (regulari om. $2 Vi)] om.

2084 quod enim $7 proprio V,

2086ab 2087

2085 quem] quid M;

BC M, M4 M, M3; O Se; Z;

uice] uita Z,

2086

Implicite uel quod petit hoc (hec M,,) quia regula preter Hoc obseruari cum commoditate nequiret M4 M;;

inque] atque Mg

2088 om. $, Z, non O, autem Se;

reliquos M;, reliquus Z,

ita] ea Se; nichil oz. M;, nil Mj M&V, 2089 om. $,Z, in] et in OW

profectus Mg aut] uel M;,

De castitate regulari (regulari om. OSt)]om. BC M,M4M,, O Se; Z; suntque $e, hunc Z, claudat O 2091punitus M, paterom. M, aut M, sua om. M, Mg Mg regula sua M, mandat] dictat M,

2090 ut]

De paupertate regulari] Er M, M; Mg Se V, W, De proprietate O, om. cett. 2092 et] atque Se, omnes om. Z,, omnis Mg reseruans $, 2093

hunc] ut B, hoc CSSaZ, $e 2094 sibi ratione O

hoc om. Mg ni] ui B, nisi conuinctus B M, M; Mi MV,

M, Me$e,, in habitis B

LIBER V, 23 2095

2100

395

Quid proprii, monitus nisi reddat, proiciatur Atque monasterii res detur in utilitatem. Efficitur totum claustri, quod possidet intrans. Hoc quoque succedit de iure parentibus eius. Et moriens proprium si possideat, nisi digne Peniteat super hoc, oblatio nulla salutem Fiat ob illius, in stercore contumuletur

Res sibi, Gregorius ut se fecisse fatetur. Ergo datum sibi quod fuerit, non accipiat, sed Illius in manibus datur hoc, cui iura resignent. 2105

Omnibus omnia sunt communia, distribuantur

Vnicuique, prout opus est sibi, primitialis Ecclesie sicut laudabilis usus habebat. Simplice contenti uictu sint et tegumento. Summa quies mil uelle super quam postulat usus.

21IO

De anno probationis Sed domini nescisse uiam cum sit melius quam Post notam retro conuerti, consideret ante Conuerti cupiens, non, an sit religionis Vtilis introitus, — cum sit uia certa salutis

2115

Securusque status —, sed que sit condicioni Et statui magis apta suo, ne corruat ultra

2099 cf. Der. 2, 19, 3, 7.

2101 contumuletur| et ipse monachus cum re g/. 2102 Greg.-M. Dial. 4, 57. 2105 omnia ...communia] cf. Act.2, 44 4,

V,.

32.

| 2109 WALTHER 30666 (supra .. postulet WALTHER).

Betr:2:21-.

2095

^ 2110s. cf. II

,,2110ss..cf..Decr. 2,19, 346. —2, 17, 25.3-

quod $e;

proprium

2097 claustrum $, quoque] que M; Mg O Se;

$7

proijciatur M;

quod] que Meg, quot 5, 2099 proprie Mg

2096 dentur Z,

instans M;

si] sibi Mj;

2098

2100 salute B

21010b]ab M, tumuletur M, Se,, contumulentur M; Ms 2102 sibi] se M, 2103 fuerant M,;, fuerat Mi, accipiant B C M, MP Mis Mi, Mi; $5 Se; Se4 $t V. Z; 2104 in om. M,M&MgO datur om. M4 hoc om. BM,Ms, hic M,Z, hec $,8e; iura] signa B, cura M, M; M4 Mi, Mi; S; $e, St Z,, causa M5, curam V, resignet W 2105 sint 5, Z, distribuatur C Ez M, Mj, $ $e; V, 2107 sicut] sint 5, Se,, sic $e, Z; laudabilibus $e; habebat] habebat olim M,, habet M,, habeat $, 2108 simplici M3M;S$e; W, simplicem M; contente Se, uicti M4, uicto $7 2109 summaque 3$; nil] est nil V, uelle om. M; supra M12 $e; quam] omnia M;, quod ss. quam $,, ex W postulet 5; $e,, postulant $e, De anno probationis] om. B M, M4Mi; Se; Z,, De tempore deliberationis M;;, De natura deliberatione (sic) ante introitum religionis M; Ms 2111 uotam M4, natam $e; considerat O, desideret S; 2112 cupiat Z, non]

nec M, nunc M&Sa om. Z;

sint V;

— an]in M, 2115 et] aut 5;

2113 certa salutis] religioni M, status Z,

2114

magis] magis sit Se,

396

2120

2125

' LIBER V, 23

Se scandens et deterius contingat eidem. Annum propterea statuerunt iura probandi Alterutrum, quo suscipientes atque receptus Se plene, sed et ordinis hic probet asperitatem, Cum rebus licite redit infra quem, nisi constet. Qui propriam uoluit uitam mutare patenter, Velle suum prius est exponere tutius ergo Huius et ecclesiam concedi non licet infra. Sicque redire uolens, alicuius religionis Qui uouet introitum, nichilominus ingrediatur Experturus eam: deus aspirabit in illa Forsan ei. Nec erit uoti fracti reus ex hoc;

Sed cedi pars utraque si consenserit anno, Hinc poterit, ni sit de mendicantibus ordo. 2130 Ordine sic cedens remanere teneris in hoc, quem Expresse profiteris, ita, sed religione Si tacite quacumque uoles, dum sponte sciensque, Et tua perstat in hoc etas, tribus apta diebus. Completos etenim profiteri non ualet ante 2135 Bis senos mulier, bis septenosque uir annos. Infra quos si quis profitebitur, ante sequentis Finem regreditur ad mundum, si uolet, anni, —

Rursum post annos si non profitetur eosdem Expresseue ratum tenet id, quod fecerat ante, 2140

Vel recipit uestem tantum profitentibus usam, Aut quia, quando datur profitentibus ipsa, sacratur, Post 2116 tit.: De anno probationis (in speciali add. M, M3) M, MM; My; 2117 preterea $5, 2118 qui M, suscipiens Z, 2119 et om. B En probat hic M, probat hic om. O M3 M5 Ms Mg S, Sa Se, Se, $t V, BM,M,M;M&Ms& Mj, 0SEV,Z, 2120 rebus om. V, licitum $, reddit M, Mg constat B M,St V, 2121 qui] quod C M, M; S, S, Se;Se, V,, quot $, uitam uoluit M; M;; Z; uita B 2122 est om. $, S, ergo om. M4 2123 contendi B 2124 alicuius] altius M4 2125 mouet B M, M4 Zi, fouet Mg Mg ingredietur M, 2126 expertus $, inspirabit M, 2127 Forsitan ut fracti uoti non sit reus ex hoc M4M,, fracti uoti Mg erunt $e; 2128 concedi $: 2129 om. Z, nisi C Ez Mj, Sa sit om. M;M; Ma M; Sa, si B 2130 om. Z, coneris B 2131 profeceris My, si perficeris Se, ita om. Z, sed] sed in M; O, et Z, religione] religione proficis B, religione in Mg, religiones Mi, 2132 si] sed Se; tacite] tante B, tacito Mj quamcumque B M, uolens B C M, M; Ms My, $, $, Se; W, uelis V, — sponteque V, 2133 tu Ma prestat B M, Se, Z, etas] et ad Se, diebus om. M, 2134 completis M;, 2135 septenos $7 2136 quo Z, profitetur Mg 2137 regrediatur Mg anni] ante M, 2138 rursus B Mg Mg O Se, St annum My profitebitur Z, eundem M4M;; 2159 expresse M;, expressumue Mg ratum] utraque M, fecerit En M, MM S, V, 2140 tantam C profantibus Se, proficientibus M, usam] usum M,, ipsa sacratur Se, 2141 om. Se, quando] non Mi; proficientibus M,

LIBER

V, 23

397

Aut alio quocumque modo diuersa uidetur. Ast ibi quindeno si toto perstitit anno, Nulla patet claustralis ubi distinctio uestis, 2145 Sed tamen hic habitu distinguitur a reliquorum: Dicitur inde ratum tenuisse uel esse professus. Sed post legitimos habitum qui suscipit annos Claustralem, cum sit distinctio nulla professis Aut aliis habitus, hunc toto si gerit anno, 2150

2155

Ammodo censetur ueraciter esse professus. Quinetiam si legitimos quisquam minor ante Annos ingreditur, pater hunc reuocare potest aut Tutor, sed primo postquam cognouerit anno Atque die; non hoc certe licet ammodo, postquam Consensere semel. Nec factus et ipse tenetur Maior, ut introeat, nec peccat ita reuocando Aut pater aut tutor. Peccat generaliter utens Iure suo nullus. Quem si posuere uolentem, Consensus licet inualidus de iure sit eius,

2160

Legitimos tamen hic remanere tenetur ad annos: Vite quippe sue sibi non est ante potestas. Sic circa reliqua teneatur uota minorum, Quod pater hoc reuocat, si uult, aut tutor et ipso Vt quidam sensere die, cum sciuerit illud; 2151ss. cf. Decr. 2, 20, 2, 15.

2142 quoque $, uidentur M; 2143 ast] est B, aut M, Se, ibi] uel B, sibi M4Z; tota O prestitit M; $, V, Z;, prestiterit M;, prostitit My, persistit Sa 2144 patet B En M,., M, M; O S, $e V», putet M, placet S; Sz, potest in B, potest cett. festis Mg 2145 tamen] cum M, hec C M; M4 Mg M35 $; $e; $e, V;,, hoc M; habitus Mg distingwetur M; 2146

idem M; ratam O professum C M; 2147 om. M4 2148 om. M, aut] ac 2149 om. M, professus M, Mi, cum] sed cum M, gerat $5, ferat B M, Mg alius C O S, Sa $1 Z, C En M48, $, $e, Z;, atque $; Post 2150 tit. : feraciter O censentur M, 2150 om. M, Mg $a 8t Vj De minoribus ordinibus M;;, De reuocatione eorum qui minores sunt in annis Mg 2151 legitimus $, 2152 annos om. $, hunc om. En, hoc Mi Mg M1 $; $, $e, Z;, hic M4 potest om. Se,, patet Zi aut om. M; 2154 non hoc C Ez M, M, M4 Mi, 8$,$ Se; V, W Z,, hoc non cett. non om. BM; 2155 concessere B certe hoc B M, Mg Mg O Sa St hoc om. Mj

2156

ita] nam

Msg

2157

aut pater] ut pater

M; Mi; Sa Se; $e V, V;

2158 nullus om. M; peccat]quod peccat $, — utens om. M, WZ,Z, hic 2159 de]licet M, — 2160 legittimus Se, si]sibi S; quod $, om. Se,, hinc O, hoc Se;

ad annos retinere tenetur M,

egreditur inuitus qui monachatur M4

2161a Cum libet

Post 2161 t11.: De uotis minorum

2163 2162 teneantur M; M4M;;, De uoto minoris in annis M; Ms O Sa St V reuocet B E» M4 Mq Mg hunc B M,, hec € M; M48S, quot OS, 2164 quidem M, $; $e; Z; ipse M $6 et om. Mg Msg aut] et 5, ille Z;

398

LIBER V, 23-24

Factus enim maior alias implere tenetur, Que uouet impubes rata, postea si tenet illa. Nec teneat licet ingressus de iure minorum, Expediet tamen hos Baptiste more Iohannis Obsequiis aptare sacris, res optima cum sit 2170 Hiis iuga ferre dei. Sic quippe suos Benedicto Romani pueros misisse leguntur alendos. Assuetum teneris plenis sapit amplius annis. Ac intrare uouet certam qui religionem, Ingrediens aliam post hoc, quamuis leuiorem, 2175 Et profitens in ea, licite remanebit in ipsa, simplex sollempni quia uotum cedit. Ac illi Pro non completo datur emendatio uoto. 2165

CAP. 24

De uoto et eius utilitate

Ad bona se proprio quamuis ita religiosus Obligat ex uoto, non sunt tamen illa minoris

2180

Hinc meriti, sed maioris, cum latria uirtus,

Ex qua progreditur hec actio, summa uocetur.

Y mmo uouens totum domino se tradit, ut arbor

2185

Poma requirenti, si tota daretur amico. Turpius et sicut scelus est, firmata uoluntas Ad mala quod patrat, sic ad bona quod stabilita Efficit ipsa, bonum meriti potioris habetur.

2170s. cf. Greg.-M. Dial. 2, 3, I4.

2178ss. cf. Decr. 2,17, 1,15.

2165 etenim $, 2166 om. $, fouet $e, — sipostea 2166a Ante deum semper utens rationeligatur M4M;, maiorum corr. minorum B 2168 expediat V, V, Z,, W $ Sa attamen Sa Iohannis] in hiis O 2169 optare

Mi

iuga] iura V,

2171 dicuntur V;

$,

1,27, 2-5.

illa om. Z

2167 licet om. S expedit B M, M,

M,

2172plenius M;Se,

2170 his

. 2173 ac] et $e; fouet Mg St, mouet $, 2174 hec M, M5, SV, 2175 proficiens M;$e, ^ manebit M,O — illa B 2176 qui); uotum]nondum B cedit] tendit M, ^ ac om. Ms

De uoto et eius utilitate (utilitate eius M, Mg M55; utilitate] sollempnitate O)] om. BM My, $6;Z, 2179 obligat BM,M;M&Ms S, O $aSt V, S sunt non $e, 2180 sed] semper $5, latera Se, 2181 notetur BCM,$5,5,Se, 2182 ymo M, trahit B, tradidit M, 2183 poma] ponas M,, inquirenti Z,

2184 turpis B sicut et V, sicut]si B, sint $e; est om. Vi, etiam $a St firmata] finita M,, 2185 pateat V,Z,, perpetrat M,, quod om. BOSt stabilitata O, stabilitat Se, 2186 merito O, meritum V,

LIBER V, 24

399

Quid sit uotum Est igitur data sponte deo promissio uotum, De meliore bono: cum mens deliberat ante,

Postea proponit, sequitur promissio tandem. 2190 Non ligat ergo, trium si desit quodlibet horum; Si simul affuerint, semper de iure teneris. Quid sit uouendum Ergo bonum uoueas tantum, nullatenus ad quod Ante tenebaris. Non uota ligant mala quemquam. Vota sed et stulta, ueluti non pectore certo,

2195 Siue lauare die crines, truncare uel ungues,

Deridenda magis quam conseruanda putamus. Cum speciem uideantur habere superstitionis.

2200

Quot sint uotorum species Interdum pure sine condicione uouetur. Obligat hoc ex tunc, seruata commoditate Temporis et rerum. Sed quando condicionem Inseris aut certo facturum tempore quidquam Te spondes, illo tantum ueniente teneris Aut hac extante nisi det mora dampna salutis.

Quid sit (sit om. Ez) uotum] om.

B M, Mii $5Se Z;

2187 sponte data

CM; Mj M3; 2188 meliori M; Ms $5, bone B deliberet CM; 2189 proponit postea M; propositum B $7 sequi B, siquidem M, M; 2190 liget Mj; ergo] igitur B M, Ms Ms O Sa trium om. BC M,MgMgO Sa

S: VA si] se Ms — quolibet M,, quodlibet $7, et quodlibet Mi; ^ horum] horum trium M, — 2190a Que si sint ducaris ad hoc quocumque periclo M, 2191

om.

St

si ... affuerint]

causa

sine

modo

M,

affuerit

Mj

assumere semper] tantum M, Ms Quid sit (sit om. En M5) uouendum] C En M; M; M; 0 S, $, 5e, St Z;, Quid tan2192 foueas B O W, uoueat M,, moueas Z, uoueri debeat M4 Mj; 2193 ante] aut B S7, que Mj V; at M, My V; tum] tamen B $e; ligent M,,, legat Z, non] nec B M44 Ms Mii O S Sa V; nec M; M, Se;

quemquam V; quamquam Z;

— 2194stultum B — pectore] peccare B St,

2195 truncare] tractare St petere C M4$;, parcere M,, plectere Mg suspicionis Vj 2197 om. $, 2196 seruanda M;Z, gens B

un-

Quot (Quod C) sint (sint om. En M; V, sunt C) uotorum species (species

uotorum S$e,)] om. BM;M,,Sı $e; V; Z;, De uoto conditionis M;;, De uoto 2199 hoc] hunc 5;, hac 2198 mouetur $,, uouentur V, condicionali M;

Se, St

2201 inserit 2200 et] aut B M; M«O Sa 8t | commodicata OS4 V; 2202 respondes M,, quoddam M,, futurum B aut] et M;

spondens M; O, sponte $1

hanc Z;

nisi] nec B

ille Mi;

dent $,

tantum] tamen S;

2203 aut] ac Mj;

400

^

LIBER V, 24

Est etiam uotum simplex, ut diximus ante, 2205

2210

Factum simpliciter. Votum sollempne uocatur, Quando quis expresse de religionibus unam Aut tacite, papa quas firmauit, profitetur, Ordinibus uel de iam sacris accipit ullum. Hoc solum dirimit post hec connubia facta, Cetera non, licet impediant quandoque futura. Hiis tanto grauior datur emendatio, quanto Est maior contemptus in hiis et scandala plura.

Quis uouere possit Sicque uouere potest compos rationis et eius, Quod uouet, omnis homo, sed non preiudicium quod 2215 Cedat in alterius: ut si sine coniuge coniunx Alter perpetuo uoueat se uiuere caste, Aut seruus quidqaum, dominus quo dampnificetur. Nec peregrinari poterit presul sine summi Presulis assensu uel quidquam tale uouere, 2220 Per quod ab ecclesia multum contingat abesse Hunc propria uel ei preiudicium generari. Nec licet hoc iussu sine presulis inferiori Prelatiue sui nec religiosa uouere Quid persona potest nec, si uouet, inde ligatur, 2225 Ni prelatus ad hoc consentiat huic, sine quo nil Exequitur, nisi quod dictat sua regula. Sed si

2214 preiudicium] damnum gl. M;;.

2221 preiudicium] i. damnum gl. M,.

2204 est] et Mg etiam] etenim. MW simplex uotum B M; Mg O Sa St V, dicimus O 2205 solempneque M; uotum ... uocatur] et peniteat.tribus annis M4M;; 2205a Qui uiolauerit hoc uotum sollempne uocatur M4 M;

2206 quando] cum BO

2208 uel] aut M; Mj V, 2211

2209

de om. Z,

hic B

his M;

hiis om. Z,, his Mj

Z,

quam Z,

— iam om.

2210 quando Mj,

futuram S,

diruit Mj

tantum

2207 quas papa S;

—deiam] dum quia M,Ms 2212

scandula M34O

est] et Sa Z,

in om. Zi, est Sa

Quis uouere possit (possit] potest En Se, St W, debeat M; M;)] om. BM,Mj,

$15, Se; V; Zi Z;, Quis possit uouere et quis non M4 M;;, Quis possit uouere M,

2213 fouere M, St

fouet M,, mouet Ms Sa Se; St, sic C

potest] ponit M;

$, omnia V, sine] non M, Mi,

et om. O

2214 quot $,Z,

quod] que BV, coniugio Mi,

2215 si om. 2216 perpetue

2222 hac Se,

inferiores M,

M3 Mg foueat W 2217 aut] aut si M; M; M, S, Sa Se; V, seruus] suus Mg 2218 nec] nec non M, summo M, . 2219assensum Se, St, asensus C, ascensu M; Ma O $,, consensu Se, Z; tale om. $; fouere M, 2220

quot $,Z,

ab] ad $,

2223 prelati M,

contingit M,

. fouere Sz

fouet W, mouet Z,

2224 quid] nec $,, per quod ab quid Z,

2226 nisi] ubi O

dicat M;

sua om.

BO Se, St

LIBER V, 24

401

Dicere psalterium uel carnibus abstinuisse Ex istis aliquis uel quidquam tale uoueret, Quod preiudicium faceret uel scandala nulli, 2230 Quis licuisse neget? Licet in reliquis reuocari Vota per ipsum, cui sic est iniuria facta. Nec reuocatus ita post hec implere tenetur, Iure solutus ab hoc et si consenserit ille. Durius hic aliqui senserunt non mediocres. De uoti redemptione et commutatione Facta sed interdum mutantur uota uouentis Intuitu bona uel ob publica seu redimuntur. Sed licitum neutrum sine iudice dicimus horum: Communis quia lucra boni si prouideantur, Votum cum iubet hoc iudex, cui competit istud, 2240 Differri uel commutari, congruit omne Transgressorque uouens uoti non creditur ex hoc. Omne sed et uotum pro uelle tuo sine quoquam

2235

2227 carnibus] carnibus se Mg uel] et Z; 2228 aliquis C En M, M; $,4, V; W Z,, aliquid cett. uel] ut 5, uouerunt M,,, uouere 5, 2229 quot Z; scandula O V; nulla B $e, 2230 negat Ez reuocare B,

reuocaret My 2231 uotaque $, 2232 post om. M; hoc M, Mi complere B M, M; Ms Ms O $a Se; $t V, 2233 salutis V, ab] ob M,, ad St et] uel Ez M4, etiam M; Mi; illi S 2234 hoc BM; sensere M; Vi, scripserunt M;

2234a-k Et quidquid uotum faciendum prepediisset Adueniens etiam dissoluere credimus ipsum

Vtpote paupertas morbus uel talia queque De uoto et ultramarino

Fecerit et uotum si quis Hierosolimitanum Vt labor affligat uel pugnet (pugnit M;;) si ualet illic Non pungnare sed ire ualens tamen ire (iure M5) tenetur Precipue pungnare uouens si fiat ineptus

Ad pungnam non ammodo proficeret sed obesset Forte suos nisi per bellatores proprioue Consilio pungnare queat redimat magis iste Terre tota sacre res conuertatur in usus M4M;;

De uoti $e; V; Z,, De uotorum uel De uoto et redemptione

redemptione et (et] uel C $,5,) commutatione] oz. BM,M,Sı absolutione uoti O, De uoti redemptione M; Me, De redemptione mutatione M4M;;, De commutatione seu redemptione uoti M, M;, redemptione uel commutatione M,, De uoti commutatione uel 2236 bona] uoto $; uouentes $, 2255 mutant C Z,

uelom. V, Ms, dampna M4

si]fieri Mg

te super hoc iudice uotum MM, Se, que Se;

illud O Sz

prouideatur Z;

lucra om.

2239 Qui potuit mandan-

^ iubet]libet B — hocom. Se; .| cui] cum

2240 sufferri Mii

uoti] uti Mi;

2238 quia]que Se,

seu]sedB

^ ob]adSe,

2241 transgressor 5; Se,

2242 quoque M;

uouens-

402

^

GEIBERMIEA

In uotum poteris conuertere religionis, Obsequio quia uita deo tua militat omnis. 2245 Ast aliis mutare bonis qui uult tua uota, Vtilius meditetur in hiis: labor ergo labori Compensetur ita, res rebus, et inspiciantur‘ Persone modulus et copia diuitiarum. Perpetuo quod contineat, si uouerit ullus, 2250

2255

Equiualens tanto solui nichil estimo facto. Vnde super uoto dispensat papa nec isto, Prosit ita regni nisi totius utilitati. Tunc si dispenset, temere, quis disputet inde? In terre sancte uotis uel religionis Dispensat papa, cui magna negotia semper Seruentur; sed pontificum sunt cetera cuncta. Exhortatio ad religionem Indolis ergo bone iuuenis, cito labilis, ante 2245 poterit M, Sz

committere Z,

religiosis O

2244 quia] qua

B C M4 Me Ms M3; Se, Z,, que M, $,, quasi M, Se, dei Ez tuo M militet M, Mg Post 2244 tit.: De uoti commutatione 5e,, De uotis perpetuis M; Mg 2245 ast] est M4Z, boni M, qui uult] cupiens M4 M;; sua Ma4$, 2246 hiis om. Ms, hoc M,$, Sa $t, his M; 2247 compensatur Se,

et] ut Z,

et inspiciantur] et copia diuitiarum W

inspiciatur B C Ez

M34 M15 $; $e, inspiciatur quas in eundo M; 2247a-i Expensurus erat redeundo siue morando Ad sanctum peregrinari dum uouerit illum

Vt mittat sibi quod efferre uolebat ibidem Cetera cuncta pius quo suis conuertat in usus Ex facili poterat fieri mutatio talis Vtilitas peregrinantum quia parua uidetur Atque domi certo cum se uouet abstinuisse Quisque modo conpensetur labor inde labori Si pretio redimendus erit labor inspiciatur M; 2248 om. W 2249 quot $; teneat O, continuant Z,

fouerit

W

2250 tanto] toto M;

2251 papa dispensat O 2253 si tunc

2253a-c

C M; My

estimo] est uno

2252 totus V,, tutius disputat

C Mj,

si] non $5, facta Z,

Mg

utilitatis O

B M5 Mg O St

De prelatos (sic) dispensantes

Prelatos etiam cum dispensare uolunt in Votis utilius attendere conuenit illic Constat ut edificent positos dumtaxat eosdem Ma Post 2253 tit.: Quis et in quibus uotis dispenset M4 M;; 2254 uel] et Mj

2254a Aut caste semper uoueas si uiuere papa MM,

2255 dispenset

Mg $, papa] solus M; cui] tantum M; magna] magis M,, seruetur M40, seruantur Mg sed om. Z, ^ pontificis M, S:

2256

Exhortatio (De exhortatione Sa V,) ad religionem] om. B M, M, M, S, Se; V; Z;, De uoti redemptione M,, Exhortatio (puerorum add. M, Ms) ad religionem (uitam claustralem MM.) M, M4 Mg My; 2257 2257-2259 om. M, iuuenes M; laudabilis Sz

LIBER V, 24

2260

403

Quam sua defigat in te uestigia mundus, Cereus in uitium, iam te flecti quasi passer Eripe de laqueo uenantum naufragioque Istius ex mundi studeas euadere nudus,

Cuius iam multos nosti mersisse procellas. Ardua molire, quia nulla nisi ardua uirtus ! Nec uires metire tuas, sed in omnipotentem 2265 Consilium iactato tuum! Te nutriet ille Mutabitque tuas, ut possis currere, uires Et non deficere. Teneros nec terreat annos Aspera religio, plus reddit mollia texta Carduus asperior. Si res fuerint tibi, uende 2270 Et da pauperibus, ut nudum sponte sequaris Nudus et ipse Ihsum. Si non, eris exoneratus Aptior ad cursum; quia ni tua tu pedetentim Vendideris, non est Xpisto, quo possit egenos Ipse cibare suos. Magis est precidere tutum 2275 In pelago ratis herentis quam soluere funem. Nec moueant lacrime nec blandimenta retardent Regalem peritura uiam, sed respice tantum Ad uexilla crucis! Sparsisque licet tua mater Crinibus ostendat et pellibus ubera laxis,

2259 cereus ... flecti] Hor. Ars 163. molimur Ou.; q quia] sed Ou.).

2263 Ou. Ars 2, 537; WALTHER 1305

2258 defigat] depurgat M, designat $,, deuiat $e,

in te] mente

V;

2259 certus M;, cernis Se; uitium] tantum Mg — iam te flectis B M, M;;0S$aSe St V, W 2260 uenantium C M; M4 M; M;5 5$, $ $e; Z;, uenatum St 2261 studeat 5, St nudus] mundus $; 2262 iam om. M, Mg $,, tam M; M4Mg$; V, Z;, ibi W multo $, procella M4 2263 mollire B M,., Mag M 3;Sı $a Se; Se, $t W Z; uersus Z, 2264 ne B S, mentire O in om. OS; omnipotente M; M4 M; $, $; $e, W Zı 2265 iactare $, Sa te] ne C, de Mj nutriat M; MM 1251 $, Sa Vi, mitiget Z, ipse O 2266 curre $;, tuere Z, 2267 non] cum M,, nec $, tenere M,, teneres Mj,

nec] ne B, non Ms 2268 asper B plus] quia plus 5; redit Se, 2269 cardinis $e, fuerit $, tibi fuerit O uende] unde B, uendere V, 2270 Vt nudum sponte sequaris nudus et ipsum Ihsum M4 ut] et 5, nudum om. $, 2271 Et da pauperibus si non sunt res eris exoneratus M, Ihsus neratos 2275 re En M5

B exhoneratus B Mg O S, $, Sa Se, Se, $t V Z,, exhonoratus $,, exoV; 2272 ni] in BM, M; Se tua ni C tu om. M,MgV| es $, Xpistus O pascit 5; 2274 est om. M, $, Z, prescidefunem om. 2275 hereus] hereticus V; Ms M; My, precurre 5;

Z,, fune B

2276 moneant V,, moueat B, lauat O

nec] uel M, $; V; Z,

2278 ad om. Z;, uexillam Ms, uexillum Z; ^ sparsisque] semper sisque in B Mg O 8, Sa Se; $t Mi tua] tibi En M; M4 Ms S, $e V; Zi retardant

B M5 M4 Mg O $e, St V,

2277 perituram O

404

|».

LIBER V, 24

2280 Que biberas puer ipse, licet ueteranus et eger Sit stratus pater ante pedes, tener et tibi tendat Brachia parua nepos: calcato perge parente Matreque contempta! Nec cuiquam parce tuorum, Vt soli parcas anime! Pietatis in hac re 2285 Est solum fore crudelem. Grauis ardua res est

Hec et difficilis, sed premia magna secuntur.

2280 liberas O Se Z; ipse puer BO Se, St ipse] et ipse M, ueteratus M; M; Se; 2281 prostratus C pater stratus M pedes] fores BCM;MgOSe,St tenet M; M; V, tendat] pandat M; 2282 parenti Ma Sa St V, 2285 cuique V, 2284 sole M, parcas] pareas B pie-

tas O 2285 est M; crudelis O 2286 hec] nec M; Incipit tractatus secundus libri quinti et ultimi de sacramento coniugii M, ; Incipit liber sextus de matrimonio M;; Sed ad aliquos liber sextus de matrimonio M;; Secundum aliquos intytulatur liber sextus Mg; Incipit tractatus secundus libri quinti et ultimi de sacramento coniugii Ms; Incipit liber quintus de matrimonio M; ; Hic incipit liber sextus 57;Incipit liber sextus de matrimonio

sacramento laycorum VA.

LIBER SEXTVS [LIBER QVINTVS] CAP. 1 [CAP. 25] De matrimonio sacramento laycorum Nunc de coniugio sacramento laycorum — Sed breuiter — uidisse libet, quia pontificali

Iudicio potius censura relinquitur eius. Iudicet hinc itaque nullus, commissa potestas Ni super hoc sibi sit sacrique scientia iuris. De sponsalibus Coniugium sepe preeunt sponsalia, per que Spondetur, uerbis promissio quando futuri Temporis exprimitur, uel cum super hoc datur arra, Aut cum uir, quam uult sibi desponsare, subarrat IO

— Anulus in digito per eum quia figitur eius -, Vel super hoc ambo si iuramenta dederunt. De desponsatione impuberum Non licet hoc fieri, nisi septenos prius annos Horum complerit, qui desponsantur, uterque. — Hec fuerint si facta, tenent tales, celebrent si

15

Hec inter se, uel pro talibus ista parentes.

LIBER VI, 6ss. cf. Decr. 2, 27, 2, 35.

12ss. cf. Decr. 2, 30, 5, 1.

LIBER SEXTVS] om. B C En M, M4 Ms Mi; O 5,356 Se, V; W Z, Z, De matrimonio sacramento laycorum] om. B M; Mg S, $e; V; Z;, De sacramento matrimonii C Er M4 M, $; Se, W Z, 1 nunc] sunt C sacramentum

B 3 eius] ei M; 4 hic M; M32; nulla B Mg 5 tibi (sibi 5,) super hoc M,$, sit sibi M Mg sit om. M; sacerque M,, sacris 5; Z; conscientia Se,, sententia B C M; M, Mc M, O $a V; Z; iuris] sibi iuris Mj, De sponsalibus] om. B Mj Mj,$,$e; V, Z;, De spiritualibus Z; 6 sepe] quandoque Mg preeunt om. Mg 7 quando om. B 8 dantur M; 9 dispensare Mg V,, sponsare S; perarrat 57 10 annulos B digitum Z,, digitos B M, M, Msg O Sa St quia om. Z;, qui M; defigitur Z,, fungitur M,, fingitur M; Ms Ms Se, W 10ab Ad connubia dum tamen intendatur utrumque (utrimque M;;)

Creditur hoc nisi forte palam dissentiant alter (aliter M4) MM.

11 hoc om. M,

si] quia 5,

De desponsatione (sponsatione O 5, $e, St, sponsalibus M, M&) impuberum] om. BM, Ma Mj 5$ $e V;Z; 12 hec M; Ms Se; 13 compleret M4, compleuerit M; $2, complexit Z, dispensantur B M;;, desponsatur En M; 5, $e V; 14 hec] non B $z, nec M4Mi;, OSe;, — tenent]tenent non M; — celebrant $e; — is om. V, 15 hic Mj pro] per B

406

'

LIBER VJ, ı

Temporis hec lapsus non confirmat, nisi factos Ambos septenos. — Vel conuersando simul uel Factis aut uerbis in eadem mente manere Eniteat liquide, quia primum nulla fuerunt. 20 Maior et impubes etiam si uel duo tales Coniugium de presenti per uerba celebrent, Iam sponsalia sunt, utrumque ligantia, sed non Coniugium, facere quod talis non ualet etas, Carnis in hiis prudentia ni suppleuerit annos 25 Aut pubertati nisi proximus esset uterque. Coniugium lapsus nec temporis efficit inde, Ni se cognoscant carnaliter aut eadem mens Ad pubertates durasse notetur in ipsis. Maior ita qui contrahit, expectare minorem 30 Debet, qui resilit bene factus maior et ipse. Talia pro natis et si fecere parentes, Nemo ligatur ab hiis nec publica surgit honestas, Ni, presens ibi qui fuerit, consentiat hiis uel Non contradicat uel, postquam sciuerit, absens. 35 Et super hoc quando dant iuramenta parentes, Sufficit hiis quantum possunt inducere natos, Quos ad perpetua nequeunt ita uincla ligare Inuitos: parere tamen ratio iubet illos. Nuntius et, cui commissum specialiter hoc est, 40 Contrahit hec inter absentes, unde ligantur.

Dissentire tamen, quamuis consenseris ante, Iure potes uel mandatum reuocare, priusquam,

16 hic Mj non] nec B M; M; M4 M4 $;$e, V,, uel M; confirmant M;, firmat MgMi;, conformat Mg nisi] nec M; 17 conseruando $, conseruanda Z, simul uel] simul esse M; Me, simulue $; 18 aut] uel En M; ea $i 19 euitet B M,, enitet 57 liquido B C M4 M, Se; Se,

prima

BM;Mg — fuerunt]feruntur $; $7

19a Publica quapropter ex hiis

non surgit (surgat M;;) honestas M4 Mi, cf. Vl 32 20'et om. S, est St si uel] simul B Ms, uel si M4 Mq V, duo]dono V, 21 celebret C, celebrant M5, latebat Ms, celebrentur V, 22 iam] nam M; utraque B, utrimque Z, 25 quod] quia M; M; M;Ms O Sa Se, Se, St V, W Z, quod ... etas] quod etas non ualet talis B ualet] fuit M;, 24 24-26 om. Z; carius B his M; 25 ubertati Mg nisi] ni Se;, in Se; 26 efficit temporis M, inde om. $6, unde M; $a $t V, V, W Z, 28 notatur B Mg 29 ita om. Z, qui] bene B $e; $t, que Mj contrahat B minore B, debet minorem Mg 32 nemo] nec Mj, ligat B his M;; nec] non 5a honestas o7. S, 33 ni] si Mj, consentiant M, his Mj; uel] qui $, 36 his Mj; possint Ms Mg quantum possunt hiis O natos quantum inducere possunt M5Z; 37 ad]ja O ista B uincula B M; Se $t V,, iuncta M,, uinclare O 38 ratio tamen Mj, rationibus Z, iubet oz.. Z, 38a Matrique concepta nec cuiquam parte tuorum O 39 cui] qui S, 40 hic M, M;;, hec corr. hinc M; 41 consenserit O 42 uel] sed O mandant B Mg

LIBER VI, 1

407

45

In quam consentis, etiam consenserit in te. Nullaque sunt post hec sponsalia facta, per hunc, uel Coniugium, licet ignorarit hoc reuocatum.

50

De effectu sponsalium Qui celebrat sponsalia sic, cogatur, ut id, quod Cepit, perficiat; elapso tempore, iudex Quod sibi prefixit, si non uult uel nequit, inde Peniteat ;frustrata fides prior est quod ab ipso, Precipue qui iurauit, uel religionem Sic intrare uolens uite melioris amore, Contrahat: hinc intret, quam se commisceat, ante.

Terminus excusat positus si non per eum stat.

55

60

De publice honestatis vustitia Publica simpliciter certis generatur honestas Ex hiis et puris, puta cum desponderis ullam Personam certam, quamuis sine condicione. Non sinit hec igitur, ut post iungaris, honestas, Eius cognate, licet haut cognoueris ipsam. Ex quacumque licet causa sic sponsio nulla, Nulla, nisi fuerint consensu deficiente.

46ss. cf. Derr. 2, 27, 2, 6-9.37. 43 quam] quem Ez M4, quantum M,. nulla Mg S;

hec post O

per om. St

etiamJet $e, — conserit $e

44

hunc 0. St, ipsum M4 Mi;

uel

om.BM4M,,0St 45 Quamuis nescierit (nesciret M,,) procurans se reuocatum M4M;; X ignarit M,, ignoret M; M;$e, ignoraret Ms, ignorarint S, V, ignorauit Se; hoc] sed O, se BC M, M; M10 8, $, $a St V, reuocatur M;

De effectu (affectu 5, Z;) sponsalium] om. BM, M,, $,$e;Z; 46 celebret sic] si O cogat 5, W ut om. My id quod ut idjad M,Z; | quot$, 47ceperit Mj — 48quot SZ, — perfixit

Ma4.5 Mj, celebrant V;

C B

uel] quod $,V,

49 frustra S,

prior om. M;

| quod] quam

BM,M;Msg5, Sa Se; Vi V; 50 que B iuratur B 51 amorem 52 contrahet B hinc] hac M;, hic S, intret] inter Mg

52ab

M3Z,

Si promittis aliquid ducere in certo termino in quod

Ventu nisi illa recusat excusatus es M; 53 excuset M; stet BC M; M, Mas Mj,8 $, Sa Se, W De publice honestatis iustitia] om. honestatis $a V, 54 generetur M,

St cum] tamen Se, si V, omni Ey 57sinit]sint MV, te] parentes O, cognata

BCM,MM&Mı10Z;

V;

B M, Mi, 5; Se, Z,, De iustitia publice 55hisM;; etom.B,utS; X putat

desponderit Z; ^ nulla B 56 quamuis] igiturhecM;M& — 58cuiusB — cognaipse 5;

59 quamcumque

M;

60 fuerit

408

LIBER VI, 1-2

Nec uenit hec, dum condicio data pendet, honestas.

Indefinite de pluribus ipse puellis Vnam cui promitto meis, morientibus illis,

Coniungi non cognatis prohibetur earum; 65 Quam uolo, trado sibi solamque superstite sola.

Coniunx et sua fit, si quam cognouerit harum.

De penis appositis sponsalibus Quelibet hiis pena supponi iure uetatur; Vt soluat contraueniens, nec cogitur, illam. 70

Vt sint coniugia spontanea, non uiolenta ; Duros sepe quidem fines habuere coacta.

CAP. 2 [CAP. 26] Quomodo soluantur sponsalia Soluuntur tamen interdum sponsalia, quando Alterutrum, quod uouerunt sibi, sponte remittunt ;

75

80

Quod non simpliciter quidam licuisse fatentur. Aut cum sponsorum discedit longius alter Nec reperitur ei promissum soluere qui uult, Iudicis arbitrio moderato tempore lapso; Aut cum paralisis, lepra uel truncatio nasi Ipsorum uel quidquam turpius accidit uni, Aut si miscetur alii carnaliter alter. Turpius est istud tamen in mulieribus, unde Corruptam licet inuite scripsere magistri

61 cum M; pendat Vj, pendam M, honestas oz. M,, ante dum M;M&WZ, 62indefuncte M, — ipse]esse$e, — 63una Se; cui oz. W, cum M, M

promittit O

meis] in eis OS,

(tibi Mj,;) iuro meis moriantur et omnes

63a Vnam sic (si M;;) nisi

(ss. puelle Mi;) M4Mi;

64

coniugium M,, coniugii $7 Z,, coniugiorum V, prohiberis M4 65 tradi B tibi MM, sola] solo M, solam Se, superante Z, 66 Coniugium

fit ita si quam cognoueris harum M;

fit om. O

cognoueris M, De penis appositis (in add. Z,) sponsalibus] om. B M, Mi,$,$e;Z;, De

adiectione

pene

(pene om.

supposita M;, apponi O sinit $7

M,,) in matrimonio

non] cogitur non O

Quomodo soluantur (soluentur 71 uoluuntur B 72 quot $; non] domino

moderate O

M;

M4M35

67 pena om. C

iure]uite M, — 68illa M, Mc — 69sint]sit B, 70 coactus corr. coacto O

M; Ms) sponsalia] oz. BMj,M5,5e,Z, nouerunt B remitti B 73 quot Z,

quidem MjZ,;

77 aut] per M,

75 qui] cui B

uel] uel cum M; Mg

76 arbitrii B

truncato $e,

nasus En 78 ipso V; uel om. Mg quidquam uel M; Mg quiddam B, quiquam Ez accidat B Ms Sa Se,St V, Z, 79 si om. Mg permiscetur B Mg O Se; St Z, alii] aliter V, 80 illud Ez M;; 81 magister Ma, periti Mi,

LIBER VI, 2-3

409

Posse refutari. Vel spiritualiter alter Si mechetur et in heresim labatur, ut aiunt. Casibus hiis, ut consummet, non cogitur alter, 85 Coniugium; sed iam licet illi nubere, cui uult.

90

95

Ecclesie fit iudicio tamen aptius istud. Alter et alterius si sic pendentibus illis Forsitan affinis fiat, quia miscuit eius Se consanguineo, quod solo teste probari Sufficit aut fama, uel copula coniugialis Vera superueniat, consummari nequit id, quod Ante spoponderunt ; erit ergo solutus uterque. Aut si sponsorum petit alter religionem, Atque relictus ita licite sine iudice nubit. CAP. 3 [cAP. 27] De mairimonio Est indiuidue retinens consortia uite Coniugium coniunctio legalis mulieris Atque maris: matrimonium ratione uocata,

ioo

Matris opus magis apparet quia quam patris illic. Solam solus enim non plures debet habere Alterutrumque sibi debent succurrere semper.

95ss. cf. Derr. 2, 27, 2, 1-4.

97s. cf. Isid. Etym. 9, 7, 13.

82 reuocari O specialiter B, spiritualis M, ^ aliter M, St 83 et om. heresi B, heresis M4 labitur C,labetur M;; ^ utom. MM»

M; Z,, ut Se; nec En

aiunt] ante M;, aperte MM.

non V; aliter Mg

consumat M;,O Z,; non] nec Se; 86 fit] si 5, 87 et] ut M, Se, St

84 his Mj;

ut om. Zi, nec $e,

85 om. M, Z; sed iam] si sicsi Mg 88 forsan M,Z,

quia] qui BV, ,quod M, . miscuerat Ms, commiscuit W — 89 se] si V; consangwinee M; Ma —— sola Ms 90aut]Jut $7 — uelJsi Mg copula] si copulatus B quod seruari Se,

91 superueniet Mg consummari] quid M; 92 sponderunt C M; M;

sponserunt M; Z,

religione B M,

94 om. M,

conseruari B Mg Vi, ergo om. S, 93

relictis V;

licet S,

96 De matrimonio] oz. B M, Mj,$,$e; Z;, De matrimonio quid sit M, coniunctio coniugium Ms Me Ms Se, St muliebris $a 97 uocata] uocata

98 quia] quid V; — quam quia M; — quam oz. W est M;,, uocatum Se, plures non non]modo M; enim]tantum V; 99 solus solam BSa CMM; debet plures B M; Ms Se; St 99ab Nec licuit nisi cui deus hoc indulserit umquam Plures sic itaque frustra Iacob obiciuntur M4 Mi; 100 om. M, V;Z;

alterutrum B Me Mj; 5, $e; $t, ad alterutrum Mg, alter-

utrum quod $e& —— debet Ms, delent Zi — semper succurrere debet B curre $,

suc-

410

_

LIBER Vl, 5

De institutione matrimonii

Coniugium statuit primum deus in paradyso, Esset ut officio generande prolis, ab ipso Inspiratus Adam cum dixit uaticinando:' . “Hec de carne mea caro nunc, ex ossibus hoc os". 105

IIO

Propterea dimittet homo matremque patremque Vxorique sue, quod in una sint duo carne, Semper adherebit, ita coniugii bona claudens. Inque remedia post, ut possit culpa caueri, Permissum legitur, proles bona quod generetur Atque malum coitus, sine quo non fit, toleretur. Coniugium statuente deo liquet ergo patenter Esse bonum, per signa Ihsus sua quod decorauit. Dampnat ob hoc canon dicentes nubere culpam. De consensu matrimoniali

IIS

Consensus solus igitur facit hoc animorum, Affectu dum concordant duo coniugiali Ad coitum, nec ut hic fiat consensus, oportet

104 cf. Gen. 2, 23. mitigaretur g/. Ms.

105s. cf. Gen. 2, 24. 110 toleretur] excusetur g/.54, 114ss. cf. Decr. 2, 27, 2, 172.5.

De institutione matrimonii] oz. B MM, $, Z;, De institutione eius M; M;; 101 statuit] stabit corr. fecit $7 primum statuit M, 102 ut om. $,, ac Mj officium B Se; generandus M;, generandum Sa 103 cum] cui B M, qui $t 104 om. M, M4M3,$; ZZ; carne] caro M, nunc] nec V, hoc] hec C, nec V, os] estque M,, est M Sa St, os est Se, 105 preterea BCM4,M340SaSe StEV,W dimittit B M, M, Ms Ms S, Sa St V, V, ma-

trem En M, M; M4Sı Sa patremque matremque M, M, M45, patrem M, Vi 106 uxori 5, coniugi $; sunt M; Z, due B 107 ita] tria M, Mg 108 posset C M4 M, $5, $e, V Z, Z, 109 promissum M; proles]

plebs S, 110 non fit] sic non M; bene taliter utimur isto M4M;y

fit om. Se, 110a Solum quippe malo 111 statuendo C M; Mj, deo om. C

patenter] potentem M,;, placenter Sa

112 bona B

que Ve

pers

decorauit] mala cum sic excusentur ab illo M, Mis 112abc Et per signa Ihsus cum decorauerit (decorauerat M;;) illud Nec peccat uirgo Paulus si nupserit inquit

Dicentes contra dampnantur ob hoc Thatiani (Daciani M;;) M4 Mi,

113 om. M4M;;

ob] ab B $e, Z,

dicentis M;

De consensu matrimoniali] om. B M, Mj Sı $e; Z,, De consensu causante matrimonium M; MM; M; $,Z,, De institutione matrimonii C, De consensu matrimonii M,O 114 igitur solus C M; Mj, igitur] ergo B Mj; Se;

animarum Sa Se; ut om. Z,, uult ut M, fiat om. Mj

115cum CM, M; MM MM, Mi;$;$,V,Z, 116 hic om. $e, hinc Ms Ms Sa Se, St V^, W Z, hoc Mj

LIBER VI, 3

I20

4II

Explicite, sed quod maneant simul ut uir et uxor. Hoc fit idem, consuetis dum consensus et aptis Exprimitur uerbis signisue notantibus ipsum: Vtpote coniugio dum uult se stringere mutus Seue tacens post uerba uiri patitur uerecunda Virgo subarrari, quia consensisse notatur,

Ecclesie quia iudicio fieri sine uerbis Numquam uel signis ualet equiualentibus illis, 125 Consensus de presenti quibus iste probetur Qualicumque modo; communiter illa loquentes Accipiunt sicut, puta: "sis mea", "sim tuus ex hinc". Verba licet fuerint ibi temporis ulla futuri,

In uerbis nulla quia uis est, dummodo constet 130 Hoc de consensu, sine quo iam cetera cuncta

— Cum coitu celebrata licet — frustrantur et ipso: Hunc tamen ecclesie, cui non sunt peruia corda,

Iudicat ex istis semper sententia signis.

De copula carnali Sed rem carnalis commixtio perficit hanc, ut

134 cf. Decr. 2, 27, 2, 16.368.

117 quod] ut Mj;

117a-d

maneat C

ut om.B

M, M4Sa Se, St Vi Z;

Coniugium ne scindamus Ioseph atque Marie Quorum sic uoluisse liquet concumbere neutrum Sanctus preciperet aliter nisi spiritus illis Coniugii (Coniugium M,,) tribus ergo bonis nec sic caruerunt M4 Mi

118 Hoc dum conswetis idem consensus et apertis B $e,, Hic idem dum hoc] consentis (consuetis En M4Mj;) consensus et aptus C En M4M;; dum (cum $e, V;) conSı 3363 V, Z1 Zh fit om. M, M, Ms Mi) hic 55, St consensus] consendum oz. OZ, suetis Mi. Ms Mii $3. $a Se, V, W Z,

tis Ms Me, sensus S,

119 signis uerbisue M;

signisque Msg, signis S

121 seue] uult 02. Mg 120 cum € M, M; M4 Mes Ms Mi5 5; $e, V; Zi Z; 122 uerecundat O se ne B, se uel corr. siue uel O, siue En M4 Mi S Sa V,

quia] quia sicO

122a Est aliis apud ecclesiam dare uerba necesse M4 Mi;

123 Quippe sacramentum cum sit fieri sine uerbis MM

124signis]sanguinis M; ^ ualetom. M, V,Zı2; sicut Mg om. Zi

Ma4

sine] quando O

125 quibus] qui$; ^ probatur

puta 127 sicut] sic B Se; sequentes Mi; 126 ista M; Se; tuus ex hinc sim] si B, sum M; Mc Mi; M;;, sic Mg sis om. B ibijin Mg — tempore licent B 128 uerba] tuus ex hinc uerba Z,

illa CM, 131 et] in M; M4

129 quia nulla Ez M; $; Sa Se; V, 132 sunt om. B

130 iam om. Ms, ea O

De copula carnali] oz. BCM,M,SıSeZ,, De copula carnis perficiente hunc B 134 permixtio $; matrimonium M4 Mi;

412

tLIBERUIJS

135 Iam neutri liceat intrare, quod ante licebat,

Inuito reliquo post cetera religionem, _ Scilicet ex illis unam, quas papa probauit. Spiritualis enim consensum mors animorum Dissoluit, cum sit quasi spiritualis et ipse, ' 140 Qua mundo moritur in religione professus. Soluitur ex morte carnis commixtio carnis. Hoc quoque non minimi testantur in ordine sacro; Oppositum nuper decreuit papa Iohannes. Quapropter cum consensus precesserit ille, 145 Ista sequi debet tempusque dari solet illis, Opportuna sibi quo possit uterque parare Vel super intrando deliberet ordine, si uult. Nec contracta minus si post sponsalia siue Coniugium quocumque modo, licet hinc resilire 150 Iure queam, me miscuero non inscius huic, a Qua solui poteram: iuri iam cedo, michi quod Competiit ;presumit ob hoc fore coniugium ius.

135ss. cf. Decr. 2, 27, 2, 275. 140 mundo moritur] cf. Gal. G, 14. 141 cf. Decr. 2, 270805 134 143 Iobannes] 22"5 gl. W, ut nullus post sponsalia intret

religionem gl. 55; Iohannes XXII, Papst (7.8.1316-4.12.1334). Vgl. DUCHESNE II ,

P- 47955.

135 iam] ut iam M; M,, an Se; uentri B, neuter M; intrare] in terre O 137 scilicet] soluet M, Se; unaM, |quam C M; My Z, 140 quo Mg 141 post 143 C, om. My, morte] mundo M; coniunctio O 142 142-

143 om. Sı

non om. B

adpositum O, appositum Se,

testantur] cessetur O

in om. M,O

144 cum om. Z, Z,, tamen B

que]tempus tamen M; Ms, tempus $,Sa — solet dari Z,

cum iure petiuerit alter M4 M;;

145ab

143

145 tempus-

tempusque ... illis]

Nec (Neque M,) peccat licet occulte (occulta M4) qui debita reddit Iudicis arbitrium tempus moderabitur (moderaliter M4) ergo M;

My

146 parere M, Se; Se, V,

om. M;

148 siue] sint Mg

147 supra V,

149 quoque B

deliberet] deberet M,,

150 quedam M,

si

mis-

cuero] misertus M; hinc Mj a 07. M; Z,, aut Sa, et Z, 151 poteram solui O poteram] patriam Mg iuri] uiri B $;, iure Ma iam iuri C M; Mj, iam] sic E» M, MM; M; 5, Sa Se, V; Z,, sic ss. uel iam W credo M3O 152 competit Z, presumat M4 O $; ob] ab BM,M4,M,08t Viz, fore] forte 5, $a fore coniugium presumit ob hoc ius En M, Ms Ms 5,SaV,W Zi, fore coniugium presumitur ergo M4M;; ius om. M,

LIBER VI, 4

155

160

413

CAP. 4 [CAP. 28] De uiolentia in contractu matrimonii Consensum tamen excludit uiolentia sepe Siue metus, qui constantem mouisse ualeret: Vt metus est mortis carnisue tue cruciatus. Sed fuge, cum poteris, ne consensisse noteris. Raptor enim rapte sociatur iure uolenti, De cuius nil coniugio tractauerat ante. Sed quando leuis est timor aut uiolentia, semper Contrahitur. Sunt iudicii magis ista forensis.

De errore persone Hunc quoque consensum persone prepedit error, In personam qui tendit tantummodo certam: Vtpote contrahere, fama uel cognitione Que michi nota fuit, cum Martina puto me, sed cum Bertha; sinitur resilire scienti.

165 Contraho

De errore condicionis

Liber et ancillam si ducit, condicionis Esse sue credens, iam fallitur, unde nichil fit.

Hec rem perficere cogetur, si uolet ille. Cum reliquo si contrahit, hoc pendente, tenebit.

153ss. cf. Decr. 2, 27, 2, 32-34.46-49. 166ss. cf. Decr. 2, 29, 2, 4.

160 forensis] i. litigiosi gl. Mg.

168 Pec] ancilla gl. M»

ille] liber gl. 53.

De uiolentia in contractu matrimonii (matrimoniali SaV,)] om. B M; M1$,8e; Z;, De errore persone C, De impedimento uiolentie M4M;,, De impedimento matrimonii propter uiolentiam uel metum M; Ms 153 consensus O debet corr. tamen C 154 quo Ms nouisse M, V, ualerent C M; M4 Mg Mi Se; Zi 155 tue carnisue M; tue om. C M45, St, sue B Se,

siue Mi, cruciatus] turbatus M; 156 concessisse M, ^ noteris] puteris $i 157 enim om. S, uiolenti M, nolente M;St 158 tractauerit Se;

159 leuius M;

uiolentia M;

De errore persone] om. B M, M; S, $e; Z;, De impedimento erroris (persone add. M, Mg) Mi M4 Ms M;;, De uiolentia in contractu matrimonii C 161

hunc] tunc C

162 persona $,

tendit qui $e;

163 contrahitur M;

conditione O 164 nata Se; dum M,, dum cum M; Martham M;;, Katherina Se, Se; puto om. Z, me puto M; me om. Mj $, 165 Berchta M; M4 Ms 5; $t resilere My scienti om. O

De errore (erroribus M;) condicionis] om. B M; M, $,$e; Z;, De impedi167iam]illam O —— iam ...fit] 166 ducit si M, mento condicionis M; Mg ninichil inter eos celebratur (celebretur M; MeS7) C Mi4Mi5 5; $586; STW

chil] uel O — 167a Separat ecclesia si postulat (postulet C M,5,) ipse scientem BCM,M44M;,5, $,86 $t V; W Z,

168 coget SZ,

si] sed V,

nol-

169a Coniu169 reliqua M, Se; — siom.$e, ^ pendentem Se; let Se; gium uere fieri reor hac (ac M,,) manumissa (manumisso Mj) M4M;;

414 170

HBEBBRAVILIA

De coniugio seruorum Seruus enim licite, domino quamuis prohibente, Contrahit, ipse sui quia iuris in omnibus hiis est. Inuitus nec ad hoc domino mandante tenetur. Consuetis tamen obsequiis ius non sinit ex hoc Fraudari dominum;

175

185

reddat, quod debuit, ante.

Cetera non obstant, quamuis erretur in illis: Vtpote si sit inops mulier, diues reputata ; Turpis, que pulcra; que uirgo, prius uiolata. De condicionibus positis in matrimonio Interdum fit coniugium sub condicione. Huic contraria si substantia coniugialis Sit, nil contrahitur: puta, si prolem generare Deuites, uel pro pretio si prostituas te, Vel meliorem dum te diuitiis et honore Inueniam. Bona coniugii soluuntur in istis. Ac si sit turpis alias impossibilisue: Vt si fureris, si tangas sydera. Pro non Adiecta saluo contractu debet haberi. Sunt etiam, que clauduntur generaliter omni In pacto: si uixerimus, si uult deus. Hasque Adiectas puto contractum suspendere nullum.

190 Sunt alie, quas contractor dimittere, si uult,

Aut posuisse potest: puta, si dederis michi centum,

170ss. cf. Decr. 2, 29, , 2, 1. 191 centum) sc. libras gl. Mi, sc. liberos gl. O, marcas uel aureos uel libras g/. Me, marcas g/. Ms.

De coniugio seruorum] oz. B M4 M, S, Se; Z; 170 dominus M; quamuis domino O 171 contrahat Mj quia om. Z; hiis] is Mj, his Mj; 172 inuitiis W ad] ab V, tenebit M, 172a Separat ecclesia si postulat ipse scienter M5, cf. VI 167a 173 obsequiis] officiis C M, 174

dominum]

dum M;

174a

erretur] reddetur $7 uirgo 5; uiolenta V,

= 1724 (si] sed) Mg

176 repetita B, deputata Ms

175 obstent M,Z, 177 que uirgo] quia

De condicionibus appositis (positis $2 Vi) in matrimonio] oz. M,Mj $; $e; Z;, De condicionibus coniugii V, 179 si contraria W 180 nichil M; M5 $, St puto M, generale B 181 deuitas Mj, diuites $e, Se, uel] uel si Mj; si om. MZ; statuas M; 182 meliori Sa et] uel OS, 184 ac] aut MM inpossibilemue $a 185 ut] uel M; si

tangas] tangas M, habere B M;

186 adiecta] adita M4Zi, adiecto Mg soluo $e, 187 qua M;, qui $e; claudantur M,, claudunt M,

188 188- 191 om. Z,

Ms

sub pondere B

centum] certam M;

in pacto] pactu Ms, pacto My

190 qua Z,

191

has B

189 puta

potest] potes Ms, ponit $,

LIBER VI, 4

195

415

Si patri matriue placet, uel tale quid. Harum Si quam ponis, euentum tunc condicionis Expectare potes et ea ueniente ligaris. Interea pure, quam ducis, habere teneris. Hec si certa fuit, iam te sensere ligatum Ex hoc non minimi: puta, si cras sol orietur. Sed si coniugio modus adjiciatur, ut ipso Contracto faciat, qui tecum contrahit, hanc rem Aut aliam, decet, ut obseruetur modus iste.

Ac poterit cogi, qui contradicit, ad illud; Coniugii uinclum sed non dissoluitur ex hoc. Et superadiecta teneatur idem tibi causa, Coniugium, licet hac falsa, tenet et monachatus. 205

210

De sollempnitate matrimoniorum Et iubet ecclesie reuerentia, quod celebrentur Tantum coniugia sollempniter hec et honeste Sic, ut ab hiis mulier, quibus est subiecta, petatur, Detur ab hiis et dotetur legaliter, hinc a Presbiteris benedicatur, post a paranimphis Ducta domum coram legaliter accipiatur.

205ss. cf. Decr. 2, 30, 5, 3.6.

208ss. cf. Decr. 2, 30, 5, 4.

193 post 210 M, quod M; materue M4, matrique $7 192 pater M; in oz. B O $t, que M; panis M, aduentum B M, O Vi, uentum S, Sa Se; 194 petes M, condicionis] condicionis esse My tunc om. C M; My quam] quam pure Z, 195 puram M; conueniente $7 ea om. Sa

quod M, om. $a

197 hoc 196si]est M, — fuerit M;O, fiunt Z; — te]tunc M, ut] nisi M; 198 adijciatur M;;, adiciatur cerr. sol cras Se,

ipse Ms

198ab

Fraudari deum reddat quod tribuit ante Cetera non obstant quamuis erretur in illis Mg tecum] tantum C faciet M,;M,, facit Se; 199 contractum Mg 201 ac] aut BC M, M, Mi $ $e;Se, V, 200 ut om. Msg contrahat $4

202 coniugio $, 203 et] est C causa Mg

uinclo $,, uinculum Sa Se,

tenetur Z,

sed non] non sic Vi

204 hac om. M. O, hanc B, hac causa M;, hec

De sollempnitate (sollemnitatibus M,,) matrimoniorum] celebratur Mg referentia Se, 205 et] ut Se; 5, $65 Z;

om. B MM, 206 coniu-

his M; 207 ut om. Se, et M, Mi Z, hic M; Mii Mi; St gium V; et om. Z5, ut M, Ms Sa Se, St his Mi; 208 det M4 quibus om. Mi; 209 post om. M,, opus post Se, dotetur] datur Se,, ducatur $7 — a]et M; pyramemphis Ez M;, pyranimphis V,W, parmenphis M,, a] ea Se;

paralimphis $,

210 om. Z,

416

LIBER VI, 4 De benedictione wubentium

Et data canonice benedictio suadet utrique Noctibus a coitu saltem cessare duabus,

Hec nisi uirginibus benedictio competit. Ergo Peccat, si talis sit neuter, eos benedicens 215

Et iuris rigor ad papam transmittit eundem. Moribus hoc patrie dimittendum reor esse. De matrimonio contracto contra interdictum. ecclesie

220

Hec etiam certo reuerentia tempore suadet Illa celebrari. Fieri specialiter hec ab Aduentu uetat ad octauam theophanie; Non etiam celebret hec septuagesima pasce Prorsus ad octauas. Vetat hoc canon nouus una Ebdomada post pentecosten et ante duabus. Clam licite coniunctio fit, commixtio tantum Carnis in hiis et sollempnis traductio cesset. De clandestino matrimonio

225

Et quia coniugium sunt impedientia multa, Obsisti quibus ante decet, uult canon, aperte Banna per ecclesiam quod ponat presbiter, in qua Iam contracturi duo sunt. Prefiniat ergo

211ss. cf. Decr. 2, 30, 5, 5. 2:130 85 NIS E253 0. JE.

218ss. cf. Decr.2, 33, 5, 8-11.

225ss. cf. Decr.

De benedictione nubentium] oz. M, M; Ms My, S, Se; Z5 211 benedictus $e; 213 nisiom. V, petit St, congruit M;, conuenit Z, Z, 214 peccat] benedicat M; eos] eorum M,, hos $t 215 transmittat M, 216 patrie] pace Zi, patre Z,

De matrimonio contracto (matrimonii contractu En) contra (contra om. C $,) interdictum (et conswetudinem add. O) ecclesie] om. B M, MjS,Se; Z, Quo tempore matrimonia non sint celebranda M Ms 217 hos M; certa 7 referentia Se, suadet oz. $e, 218 fieri] fit B hoc $; 219 aduentum Mg Se, $e, $t, uentu $, epiphanie M;; M; 5, 220 220-691 perd.

M; celebretur Se,, celebrat Z, septuaginta M; 221 octauam $, hec CMM»S St una BEn M4M,, Mi; $., Se,, unam cert. 222 ebdomoda B $, $e, $t W Z,, ebdomada Ez M; M, Ms Mi, 0 S, $e V;Z, om. M4My,;, ebdomadam cett. pentecostes B Mj, O St 223 licet $, fit coniunctio V, fit] ac Z, commixti Z, 224 his M; traductio] contractio B cessent C EnM, M, MsS, Se, St V,, censet M, M;5 De clandestino matrimonio] om. BM,M,M,,SıSe,Z,, De matrimonio contracto contra uelut Z tractari O

interdictum ecclesie

M, 225 et] ut Se; 226 uult] ut $, , 227 qua] quam V, 228 contracturi] coniunguntur M5, conprefiniat] presumat O

LIBER VI, 4-5 230

417

Tempus ad hoc, in quo coram se preferat omnis, Qui uelit aut possit aliquid proponere contra. Nec minus impediens uestiget presbiter omne Et, pateat si coniectura probabilis ulla, Interdicatur contractus, dum manifestis Eniteat, fieri quid debeat hinc, documentis.

235

Facta sit illicita si clam coniunctio, proles Hoc illegitima reputabitur ipsa probato Ignorantia nec sibi proderit ulla parentum; Que prodesset ei, coram si facta fuisset, Tunc, nisi defectum sciuissent, qui fuit, ambo.

240 Talia presbiterum connubia non inhibentem

Presul ab officio bene suspendat tribus aut, si Hiis interfuit, aut claustralem quemlibet annis. Et si peruerse procedit ad impediendum Coniugium quis ita, castiget presbiter ipsum. 245 Et per primates proponi pontificesque In synodis hec iura suis monuere magistri. CAP. 5 [cAP. 29] Quis possit contrahere matrimonium Coniugium licite, nisi certo iure uetetur, Contrahit omnis homo, mentis sit dummodo compos Et miscere suam ualeat cum coniuge carnem. 238 coram] publice gl. En.

preponere aliquod Z, poscit M;; 230 aut om. C 229 huc $e; dum] dum 233 interducatur Mg 231 uestigia M; M50 $,$e; 5: W Z, 235 Contrahit illicita hic M; Mi; 234 quod E» M, M; Mj $; pro O Mi $ 236 hec MM sit] sunt $, 5e, qui sic connubia proles M4M;i; sibi nec M, Mg 237 nec om. O, ne Z, probata M; Ms, probati Z, fuissent My 238 prodest Se, illa Z; prodiderit B, prodit Se, sciuerunt M4M;,, sciuisset tunc nisi] sic si MM 239 om. 5, 241 suspendet prohibentem M; O Se, 240 connubium $e; Se; $e Z; ac BM,Sa aut] M; dispendit Z;, V, $t Se, 5; MOS, M; C B M, suspendit quemliaut om. B interfuerit M; Z; 242 his Mi; Se; V, V; ZiZ 242a Dispensat bet] aut quemlibet BM,S,5,$a Se,$tVi, quamlibet Mg

ita quis Mi; 244 quis om. M; pena solus puto presul in ista M4M;; proponit M;;, preponi 5, 245et]etsi M4 hec M; — per]quia B, pro Ms; mouere suis] siue M; iura] iam iura C Mi; 246 synodos M; magistris M C M; M4O Sa Se, Vi 246abc

Excusatur enim plebs inscia iuris ac eius

Hos peccata premunt sed inexcusabilis hinc est Presbiter hec scire cum debeat atque docere M4 Mi; 247 conZ5 Quis possit contrahere matrimonium] oz. B M, Mii$iSe; dummodo dum sit modo V, sit] si Mg 248 trahit Se, iugum Se; sua O 249 misceri Mg om. O

418 250

-

»LIBERVL 5

Ebrius ergo uel furiosus si ratione Omnino careant, faciunt nil hec celebrando.

Contrahit hoc pubes et quisque potens generare: In maribus quoque bis septem determinat istam Ius pubertatem, bis sex mulieribus annos.

255

260

265

De impedimento ligationis Est etiam, qui coniugio compos rationis Consentire nequit, quia fortius ante ligatus: Vtpote qui sacro sese prius ordine siue Voto constrinxit sollempni religionis, Aut qui cum reliqua uel clam contraxerit ante. Quippe redire tenetur ad hanc, iudex licet ipsum Banniat ecclesie. Plus conscia mens ligat illum, Ordine sic dimisso qui contraxit aperte Aut uoto. Faciat, aliter, sibi nulla salus est Longinquamque magis petat, ut uiuat, regionem. Nec credetur in hoc, nisi rite probetur, uterque.

De impedimento criminis Crimina sunt etiam, que coniugium sociandum

2508. cf. Der. 2.32, 7, 258.

250 ergo om. St, post ratione Se, uel] sed M; curiosus $, si] cum M4M,,, sed si Sa rationis M4 M; 251 omnino careant] usum non habeant M4M;; careat B Mg nichil M, $, V, hoc BCM4,M,5, Se; 251ab Contrahit hoc qui non plene rationis caret uel

252

Postea confremat habitu quod fecit in isto M,

252-254

omg My hoc om. St, hic M, Se;, ergo $, quisquis Mg Se, quisquam $, 253 quoque 0m. Z,,quo$S,

$;, determinet M, S;

istam corr. ista Mj;

etlguele 2 _determinant

254 mulieribus Sz

De impedimento ligationis (uel ordinis add. O, uoti uel ordinis add. En M; Ma $,, ordinis uel uoti add. $1)] om. B M4 My, S, Se; Z5, De impedimento matrimonii V,, De impedimento uoti uel ordinis M; Ms, De ligationis uoti uel ordinis impedimento W 256 quia] ut M,, et Se, St 257 utpote] ut puta Mi

258 sollempni] ut sollempni M,,, sollempnis O $7

uel ... ante] constrinxit ante cum talia O 261 bannat V, legat M; 262 O $, $e, W Z, qui dimisso B En M; MS, aliter] aut S, nulla sibi M,,O saltus petat magis Mj, petat] uetat $,

Mii M, 05, Sa Se, V, Z, $5 Se;

259 qui] qua 5,

contraxit $e; — 260 ipsius M; qui sic dimisso. C M, Ms M3 M35 Se; VV, qui oz. M; 263 $7 264 longinquam C M; Mg religionem M; 265 nec] ne

creditur B Ms Se, St, credet 51 i

utrique

BCM,

De impedimento criminis (eriminis] coniugii M,)]om . B M, M, S, $65 Z1 Z», De impedimento matrimonii propter crimen Mg 266 que etiam Z, coniugium] matrimonium $e, saciandum V,

LIBER VI, 5

419

Impediunt: puta, si michi sponsatam rapuisti, Aut si cum monacha contraxeris ipse scienter, Incestum si fecisti, uel si iugulasti 270

Presbiterum. Tamen ecclesie, si sis adolescens,

Hoc tibi lapsuro debet concedere iudex. Hoc etiam per te si contrahis ipse, tenebit. De eo qui duxit in matrimonium quam polluit ber adulterium Si fueris mechatus eam uiuente marito, 275

Cuius in interitum uestrum quid fecerit alter, Quam modo ducis ita, quod eandem ducere posses, Dum tamen illius fuerit mors inde secuta,

280

In bello quem sic perimis uel sic nichil obstat, Aut super hoc si forte fidem uiuente marito Dans sibi uel facto ducens cognoueris ipsam: Parcitur huic, que defunctum putat esse maritum.

De frigidis Naturaliter est homo frigidus, ut mulierem Non possit penitus aliquam cognoscere sepe. Qui si contraxit et ob hoc petit ille uel illa

273ss. cf. Decr. 2, 31, x, 1-3.

281ss. cf. Decr. 2, 33, 1, 1.

ipsa M; 268 om. M, rapuisti] et rapuisti Z;, 267 michi] in Mg 270 tamen] et non Ms 269 si fecisti] fecisti B — iugulasti]uiolasti M, sis] uis M4. 272 contrahis] traxeris O 271 hic M; De eo qui duxit in (duxit in] induxit M;) matrimonium quam polluit (polluit om. C) per adulterium (per adulterium om. $e, per adinteritum $,)] om. 273 B M, Mj $, $6; Z;, De eo qui duxit quam polluit per adulterium M; Mg 274 in] ad Mi; Se;

marito] uiro Mi;

introitum M;, interutrum O

qui

275dicisSe, ^ eadem B — possis Mj;0 $e, — 276 mors fuerit M; $, Mi $ M, sic] si B EnMM: 277 quem] si OS, inde] ipsa M, $e;St 278 Aut sic om. $65, Si Z; perimis] punis C Se, V; Z;, quis O, quem 5, 279 quod eam ducas siue (sibi M,) si uiuente marito MM. — siom. OS, Ipse fidem des aut (quod add. M,) iures (uites M;;) quod simpliciter si M4 Mi;

uel] uel de OS, periti M4 Mi;

280abc

— deducens M,

patitur corr. parcitur V;

280 Promittis testantur idem ratione credit corr. putat Ez, putat W

Plusque nocet si dixeris hanc utraque sciente M, Sed mulier que defunctum putat esse maritum Idque probabiliter facto releuatur in isto MM,»

De frigidis] om. M; M Mi 5 $e; Z, Z;, De illis qui sunt naturaliter frigidi Ms, si om. Mg, 283 qua Z, 282 possis Mg De impedimento inpotentie B

sic

BM,St.V,, se $, ista M,

— contrahit

M, Mc $a V4, contraxerit M4M;;

— ab MZ,

420 285

«

LIBER VI, 5

Scindi coniugium, si res dubitabilis hec est, Dummodo uir ter sex annos implerit — ut aiunt -, Detur eis tempus, per quod maneant simul atque Dent operam, quod fiat ibi commixtio carnis. Tresque uiro puto concedi, si sit minor annis; Si non commiscentur ita, diuortia fiant.

290 Ambo

si fateantur idem, iurare tenetur

Vir, quod non possit aliquam cognoscere prorsus Nec moueatur ad hoc. Iurabit et ipsa, moueri

Quod non uidit eum, quamuis adiuuerit illum, Vt potuit. Quos si uerum iurasse propinqui 295 Aut fame quicumque bone se credere septem Iurati dicant, subito diuortia fiant. Contrahit hec , si uult. Sed si contraxerit ille,

Cum male iurarint, reparari copula debet. 5i neget alteruter, potius credetur ei, qui 300 Stat pro coniugio, — nisi corporis, hec ubi fiunt, Pars probet oppositum, tres aut ultra per honestas Vt quia matronas mulier uirgo reperitur Expertas quoque uel quia testiculo uir utroque Aut uirga caret, hoc ad opus que sufficiens sit:

2995. ct. Duy. 2,733, t; 4

284 si ... est] si rem fateretur uterque (utrumque Mi;) MM, 285 dum Se,, dum tamen Z,

ter]perS,et V,

hic Se

ter sex] iam ter senos M;

sex om. V, implerit annos Se, implet B, impleuerit M, M4 Mi; O Se, impleuit M; ut om. My 286 datur M, M, ei Mj; quot $, maneat B 287 fiet Sa, fiant V, fiatibi]sibifiat B, ibifiat M,,O 288 uir V, puta M; concedo My SrIasica s: annos C Er MM, Mi; $5 V, 289 om. M, Aut tempus quod ad etatem pertingat eandem M,, 290 ambo ... idem] quo lapso si non potuerunt M4M;; idem oz. B, ista ss. idem V, tenentur B M, 292 moueantur W 293 quot O non om. B uidet Z, eum oz. M, adiurauerit B, uiderit Sa, audiuerit Se, 294 potuit] poterit M, si om. M; 295 fama C quecumque M;, quicquam Mi; se] si Se; 296 om. B Ma, post 297 Z, iurari Mj, dicunt M, 297 om. En contrahet B C M; M; M; $5 Se; V,, contrahat M45, Sa, contraheret Mg 298 om. En iurauit B M,,, iurarit M,, iurarent $,, iurauerint SS

debent $,

299 alterutrum MO

creditur O

300 nisi] non M;

ubi] tibi M, fuit ubi $; fiant Mg$a V, 301 pars] per quod Z, probat M,, prebet $r ultra] uult Se, W per] dum per M; 302 ut] uel B M3 Se, $t, aut Z, uirgo mulier M, M, Sa So n 73 302a-d Expertas super hoc igitur caueat uiolata Cui nubat mulier quis dicat quomodo tali Succurri ualeat nisi per medicos reperiri Res posset secus est si testiculo uir utroque M4 Mj; 303 om. MM; expertes V, quia om. $, uir] ubi M, 304 aut] uel Vi uirgo M, que om. $,

LIBER VI, 5

421

Tunc etenim fieri subito diuortia debent. Iudicium seruetur idem, quando reperitur Arta nimis mulier, ne cognosci queat ulli Aut fieri mater, nec ei ualet absque periclo Succurri, uel magna sibi nisi lesio fiat. 310 Jue si sustineat, non ut soluantur oportet Et curam tolerare leuem ratione tenetur. Atque uiro mulier cum nupserit ista secundo, Ipsius ex usu si facta sit apta priori,

305

Restituatur ei, sibi si cognoscibilis sit, 315

Ecclesiam quia deceptam fore constat in hac re. Si tamen esse simul horum consentit uterque Vt soror et frater, ea quis consortia culpet?

De maleficiatis et ueneficiatis Sepe ueneficiis uel carminibus, mulierem Ne ualeat penitus cognoscere, uir retinetur. 320 Hunc si proclamet sua coram iudice coniunx Esse uolens mater, annis simul ergo morari Hic tribus hos iubeat, ut in hac re sufficientem

Ambo dent operam, primum sua probra fatentes, Huic peccata rei ne prebuerint sua causam, 325

Vt solet. Et septem iurantibus inde propinquis Aut aliis, prout exposui, diuortia fiant.

Nubere cuicumque uult, permittetur utrique. Deficit interdum uir sic in coniuge sola

318ss. cf. Decr. 2, 32; 2; 7-2, 33, 2, 4-

305 om. S, enim M;M,Mj debet B, fiant M3Z, 307 nec $, ulli om. Se,, ullo Mg 308eiom. M,Se; St absque]hasque $e; periculo M4 Mg M; O Se; 309 nisi] nil B, ne Se, post fiat O 310 si om. C, sibi B Msg Se;

non] et Se,

soluatur Mg, saluantur Mg, saluatur Z,

leuem] potest leui Mj — 312illa M;M;; 313aptasitfactaSe, sic si sibi M; Mi, 315 quia] que M; deceptio M; ecclesie O

utroque M;

317 et] ac Z,

311

— 514sibi] 316 esse]

consortiat Se;

De maleficiatis et ueneficiatis (et ueneficiatis om. C M44 Mi5 Se $t V, W Zı)] om. BM;M,Mjg $, Se; Z,, De maleficiis En O, De ueneficiis et carminibus mulierum ss. uel mulierem M; 318 uel oz. O, cum W mulierum Mg coniunx iudice 320 proclamat B M; Ms Ms 02; 319 retinentur B 322 hac M,, hoc $e; ergo simul Mj; 321 mater] mulier M; coram $, prebuerit M; ne om. O 324 hinc M 323 det B sufficienter 5,

casam M,

325 inde] uel M;

326 post 327 Mı

aut]utO

327

cuiquam 57, cuique M, 0 Se; Z;, cuicumque BC En M; Mg Ms M, Se V Z,, quiuterque B C En MM» permittitur B, permitteretur M, cumque cett. sola] sua V, in om. Z,, pro M; 328 sic om. V, $152 $2 Z5

422

-

LIBER VI, 5

Ad reliquasque potest. Iudex studiosior ergo 330 Hic sit, ut inquirat, si uir cognouerit ullam.

Quod si reppererit, non ergo fuit generale Impediens. Si perpetuum fuerit tamen ipsum, Quod fore continuos post tres presumitur. annos, Scindat eos. Alii nec cognita redditur isti, 335 Iuncta uiro maneat, que procurauerit istud. Discrete iudex bonus et maturius istis Iudicet in causis personas inspiciendo Quaslibet, inter eas proportio debita si sit. Turpiague admisso debet, cum causa requirit, 340 Membra notare die per se uel per mulieres. Visio nonnumquam quia fallitur et manus harum — Quid nimis aut minus est? — nec possunt omnia scribi, Ipsius arbitrio committi que ratio uult Consulat et, si sit nimium dubitabile, papam.

345

359

De coniugio leprosorum Nequaquam reliqui dirimunt connubia morbi, Quantumcumque graues, nec ab hiis patiens prohibetur, Quamuis leprosus. Huic carnis debita coniunx Exactus reddat penitus nec deserat illum, Aut post perfecta si sit connubia sectus, Y mmo maritali pariter sibi lege ministrent. Leproso puto sufficiens, quod ita sibi coniunx Sit uicina, suo ne iure per hoc spolietur,

3395. Turpiaque admisso ... membra notare die] Ou. Rem. 432. — 345ss. cf. Decr. BSD TETSSE

Ss,

329 studiosius $; 331 reperit futO 333 fore]forteO

BM,4MgStV,,tepperitW 332 si] sed continuo $? post] per Vi tres] res

S5 prosumitur O 334 om. O illi Mg procurauit M; 356 maturus M,, maturior

qualibet 57, quelibet Z,

335qui B percurauerit B, Mg 337 casis M, 338

eos En Se; 339 debent M, 340 die] due M,, 341 non unquam B harum] auris Sa 342 quid]

uel per] uel $;

quod $e, est om. M,M,Mi Se; St 343 ratio que M, Mg nimis Mg M5 Mg M;5

possent B En Mg Mi $,., V, W Z,, posset 344 consule M; M,, consulit Z, et om.

De coniugio leprosorum] om. B M, M, $, Se; Z; 345 quamquam B reliqua Ms, reliquo Vi dirimunt reliqui C M; M; Mj, connubia morbi] ab hiis patiens prohibetur O 346 quantumque W ne M, patens Ez Zi,

potens M,

nec ... prohibetur] nec connubia moribi O

348 exacta M; Mg nec om. Z, deserit Z, perfectas B sextus M; 350 ymo M4 Mi; Mj;

re O

ministrant

B

spolietur per hoc B

351

ita quod $7

347 hinc Mj,

349 prius corr. post O mortali M, lege-

ita om. Zi

352 sua B

LIBER VI, 5-6

423

Quamuis non sibi commaneat lectoque domoque. Nec debet sua cum tali proles habitare.

CAP. 6 [CAP. 30] 355

De consanguinitate

Sunt tamen, inter quas connubia iure uetantur,

Persone, quas sufficiens ab origine uinclum Nectit amicitie, licet impediat nichil horum, Sic inter plures ut causa paretur amoris, Nominibus quando referuntur pluribus ad se.

De gradibus consanguinitatis 360 Vult igitur modo ius, aliter licet ante fuisset, Vt nemo consanguineam, cum sint ab eodem Sanguine progeniti, dum quartus habet gradus illos, Ducat in uxorem. Iuncti quoque dissocientur. Pingit eos itaque, patre qui generantur ab uno, 365 Linea discendens, in qua persona gradatim Quelibet exprimitur: hinc filius, hinc nepos, inde Pronepos, abnepos hinc. Sed in ascendente locantur, Qui genuere, gradus: pater hinc, auus hinc, proauus post, Hinc abauus quartus. Directe ponimus harum 379 Personas in utraque suas et quamlibet ex hiis Et rectam sibi queque suam persona figurat.

3555s4chDecr..2,35, T; 1: 2 SS TS:

360ss. cf. Decr. 2, 35, 2-3, 1-2.7.19 2, 35, 4, I

353 non oz. O commaneant C M, Me M; $ Zi, moneant M4, commoneant M; lecto M5, lectoue M; Mg domolectoque M, 354 debeat Se,

sua] sua quam Z,

proles cum tali Mg

habitare] dubitare M;

De consanguinitate] oz. B M, M1 $i $e; Z;, De sangwine M,, De inpedimento consangwinitatis Mg 355 uitantur M, 356 quas om. Z, ab... uinclum] cognatio uinclo M4 M; uinculum O $e, uinctum V, 357 licet] si licet M4 nichil impedit licet B harum B 359 quando] et quando Ms Mi

De gradibus consanguinitatis] oz. B.M, M31$,$e; Zj, De inseparabilitate 362 361 nemo] nullus Se; coniugii $e, De consanguinitatis gradibus M; gradus habeat B, gradus habet C M; M, M, Ms Sa $t Z, habet] hinc O

genepatrequeO 364 ita 0 BM, quoque]que 363uxoresO 367 hinc om. Mj; 366 hinc nepos inde] auus hinc proauus M4 ratur O

gradu MM], $e; St Vi, nos progenerare B 368 om. M4 in om. Z4 post auus] alius B hincauus..post]directe ponimusharum O M;Mg horum M; hinc om. Z; 369 om. O om. Myy, est B, que M4M;Se; Vi his utroque M, — quemlibet M; Me, qualibet O Se; 370inom.BS$e, sua Mg Mj quemque M;, quem OZ,, que $e; .871 recta $; M;V;, personam Mi; Mi; $a $t Vi W Z, Zu

424

'

LIBER VL, 6

In rectis fieri connubia non licet umquam; Nubere non posset igitur, si uiueret, Adam! Collateralis erit ex descendentibus autem 375

Linea directis transuersalisue duabus,

Ad se persone per quam referuntur earum, Inter se cum nec genite sint nec generantes, Queque suum persona gradum depingit et harum A patre qui facta decisio dicitur esse. : Et quarto durante gradu connubia numquam Inter eas fiant. Conseruant corpora quippe Nostra tot humores, compacta tot ex elementis, Vt docti referunt. Quintum si contigit ulla. In reliqua posite licite coniungitur omni, 385 A cunctis etenim sicut de stipite distat. Cum primo licuisse, sed hoc plerique negarunt, Nec contra contracta tenent nec tempus in ipsis Quantumcumque iuuat, cum tanto sint grauiora

Crimina, quanto plus animam tenuere ligatam. De testibus in causa matrimoniala 390 Sintque duo testes saltem, qui testificentur, Atque boni super hoc, quorum nec fama uacillet Et quos credibile non sit quid dicere falsi. Ergo gradus clare per eos numerentur utrimque

390ss. cf. Decr. 2, 35, 6, 5-9.

375 posset] licet B igitur] ergo M, sibi W transuersalisque Ms Ms Mg S; $, Sa 376 quas MW geniti M,

sunt B V,

374 erit om. Z, 375 377 nec cum Mg $e,

nec om. W, uel M4, ne Mj, et Sa

378 queque]

cumque $e, que Z; depinget Se; et om. Z,, ac M, gradus Se, 379 qui] qui gradus M,,, qui modo $7 facta om. W esses corr. esse C 381 eos M4 conseruat M; M; 382 compacta ... elementis] quantum si contin-

git ulla B

alimentis M;

383 om. B

tingerit M,, contingit Mg Mi; $, $a

quantum M,

ullam $z, illa Se,

sibiW

. con-

384 relique $e,

omnijunum O — 385 sicut] sint M,, sic Z; — distant M,Se,

— 385a Qui

genuere gradus pater hinc filius hinc nepos inde My, cf. VI68 386 licuisset C sed] si Z; negarent M, M; sed ... negarunt] gradu sed non reor illud Ma, sed non reor istud M; 387 contra om. V, tenet Mj, 0 388 quascumque M;, quamcumque Mg iuuant B W, uiuant Se,, uiuat Z, 389 animam

om. O, auram Z,

M4 M

389a Et tempus non excusat peccata sed auget

De testibus in causa matrimoniali (matrimonii Sa V,, admittendis add. 0)] om. B. MM, 5$$e; Z;, De testibus in matrimonio V,, De testibus in coniugio admittendis M4 M;; 390 suntque B M, M; Ms M $, $e; V, W, sint quoque $,

391 uacillat O

numerantur C

392 credibilem O — quid] quod MZ,

utramque M4, utrumque OS,

393 claro S,

LIBER VI, 6 395

400

425

Inque gradu primo fratres, exinde nepotes Distinguant, licet ipso nil de stipite norint, Et post hec alios, donec ueniatur ad illos, Questio de quibus est, distent a stipite quantum, Vt pateat, se pro consanguineis et habere Personas aliquas quod uiderunt uel in uno Illorum graduum, sed et a maioribus ista Audiuisse suis et ita se credere iurent.

De affinitate A consanguineis gradibus prohibetur eisdem Coniugis, ut propriis, coniunx equaliter omnis. Atque meo consanguineo tamen ordine saluo 405 Nature, que polluitur, sine coniugiali Affectu licet, affinis mea redditur ex hoc.

Ergo sciens consanguineam si duxerit ullus Affinemue suam, sententia bannit eundem.

Bannitum denuntiet hunc prelatus aperte, Donec dimissa solui se fecerit illa. Pena sit huic eadem, qui duxit ita monialem Vel qui contraxit monachus uel in ordine sacro. Inter cognatos nil contrahitur tamen inde, Coniugis atque meos, coniungi quod uetet ipsos. 415 Vnde duas fratres duo ducunt iure sorores. 410

402ss. cf. Decr. 2, 35, 2-3, 35. 2,35, 5, 2. 406 affinis] cf. Modest. Dig. 38, 10, 4 : Adfines dicuntur uiri et uxoris cognati.

Ms

394 in quo M,,in W deinde M; 396 et] et quod Mi, hic Z,

illas B

397 distant M,

uiderint M5 Ma Ms M; Se;

imo $,W

395 licet] licite M;; ipse C, ipsi alios] abes M; ueniantur $7 Z,

398 et om. M; uel] uel ratione Mg

399 quod] quia B in uno] immo B M;, in

400 et om. En M4 Mg Mij5$a St V, Z,

De affinitate] om. B M; M, Mi,5$,$6; Z1 Z;, De inpedimento affinitatis Mg 402 a om. Mj eidem Z,; 402a Mutat nupta genus sed generata gradum M, $a V, 403 propriis ut coniugis Mg ut]juta C,et V; aliquaque om. Z,, 405 natura Se; Z; 404 meo] modo B, in eo Ms liter Mg 406licet]licet quamuis $e; — mea om. polluitur] miscetur M; queque B

[0)

reddit B, creditur V,

si om. My 407 consangwineam sciens O 409 denuntiat Vj, eosdem M; O 411 ista M; 410 se solui Vj in om. Mg M O S, Sa Se, Se, St M; tamen] inde B, om. Se,Z,, ante nil Sa St coniugi C, iugi My meos] uiri M; Mg duas om. V, ultimus uersus in S,Se; ducuntur M; ducunt duo $, V,

408 sua dixerit C, duxit Mj hunc] habet M; denuncties Mg 412 monachatus duxerit MgS$z 413 contrahit M; V,V,2i1Z; 414 coniugis] a coniugis Mi, 415 uetat B Ma Mji,05,S:W duo om. Z,, duos $t, due Mj $e;

426

.

FLIBERMWVGNG

Coniugis et si cognatam cognoueris ullam, Non licet exigere tibi, sed dare iura petenti Exacto. Cordisque graui non absque dolore, Tutius ambobus tamen esset continuisse. De cognatione spirituali Est etiam quedam cognatio spiritualis, Que socianda uetat connubia, facta retractat. Baptizatus enim se suscipientis et eius Vxoris, cui cognita sit carnaliter ante, Filius et frater fit pro genitis ab utroque 425 Antea uel post hec, sed compater est utriusque Et patris et matris, qui prolem suscipit horum. Et qui baptizat, erit eiusdem rationis. Et penitus teneatur idem de crismate frontis. Omnino relique persone non prohibentur. 430 Coniugis ergo mee si prolem suscipis, ex me Non genitam, non efficeris michi compater ex hoc, Filius ast illi fit per me quisque leuatus. Commatresque duas successiue bene ducis Siue duas unum pariter de fonte leuantes. 435 Compatris et proli licite nubit tua, preter Personam, per quam cognatio iungitur ipsa. Perfecto cognatio si superaduenit ista Coniugio, puta: quando suum, ne sic moriatur, Abluit alteruter, licite talis petit atque 440 Reddit iura thori, quia lege caret modus iste. Siue per errorem: ne sic preiudicium sit, Conscius hac in re fraudis non exigat, ymmo 420

416 coniugio O si om. C cognata O cognoueris cognatam M; Mg noueris C 417 tibi om. O iure CM, potenti M4, patenti M; 418 exactus M; Mg De cognatione spirituali] om.

Spiritualis Mg

420 est] et Mg

B M4 M, $,Z;, De inpedimento cognationis

etiam om. My

quodam M;

421

428 fontis BM4St, fontis corr. frontis Me, fratri 23 430 coniungis O mee] me $, suscipias M,

429

retractet Se; 422 suscipientis] sapientis Z, 423 cui] que M, Mg cognata C sit om. B 424 pro] per O genitus M4, genitos O 425 hoc

M;5, hic O reliquo Se;

431

efficieris C M; Se; pater M, 432 ast] est W fit] nec M; Mg per me fitZ; ^ leuatur Ez Z, 434 pariter unum Mg 435 et om. O prolis M; leuantis Mj, 436 persona $e, iungitur cognatio M; Mg 437 perfectio M,, perfecta Se; si cognatio BZ, superadditur M, 438 quando om. B ne sic] nescit O moriantur My 439 alteruter] adulterum oO petittalisO 440reddi M; M,, reddat Se; moduscaretO — iste om. My

M4

441 nec B En M, M4 Ma Sı $, Sa Se S: V,W Z,

preiudicium] per iudicium O ymo M; Mj;, imo M;

sic] fit Ez, sic quem

442 hac] ac BC

in re] iure C

LIBER VI, 6

427

Exactus reddat; si sint in fraudibus ambo,

Iura petat neuter nec subtrahat illa petenti. De cognatione legali 445 Sic et adoptiuus, dum durat adoptio, numquam Prorsus adoptantis poterit cum prole iugari; Qua cessante potest. Nec sic quoque filia patri Nubet adoptiuo uel nati que fuit uxor Nec patris uxori iungetur filius umquam. 450 Est etenim legalis eis cognatio quedam, Qua concedit ei lex prolem, qui caret illa Aptus habere tamen, per naturam uel habenti. Quare si fiat sine iudice, contrahitur nil. Cetera legistis nobis insueta relinquo.

455

460

Qui filii sint legitimi Ergo legitimus censetur filius iste, Non naturalis, quem ius ita legis adoptat. Est alius naturalis, non legitimus, quem Sola quidem soli generauit, non tamen uxor, Sed fore que potuit. Qui solus legitimatur Ex ui coniugii, si postea duxeris illam. Vxor quem genuit, tytulo decoratur utroque. Neutro dignus erit, quem mecha parit meretrixue.

451 illa] prole gl. M;.

444

petit CMM;

M; Mg Mig Mi;

De cognatione legali (seu adoptiuis add. Ma)] om. B M Mj,$, De filiis 445 adoptiadoptiuis M; V;, De adoptiuis uel de cognatione legali M;Mg uus] ob cuius B durat dum B 446 cum] tibi.B 447 quam Mg 448 nubat M; M, Mi; Sa V, V; Z5, adoptanti patris C quoque] que O nate $7

Meg, adoptio O Se;

coniunctio $7

concessit BSt

carenti Ma

449 iungatur Mi;

quedam] qua lex M4 illam O

ei $1

450 enim C

451 Plus concedit solatia prole maturam

452 om. M4

453 quare] ergo En M; McSa V5, ergo ss. uel quare

W

Mi;

fiant M3Z,

453a Est licitum nichilomicontrahat O, contrahit B Mg iudicio $, 454 inconsueta M; nus hoc cum prole beato Mi;

Qui filii sint (sint filii M; Me Ms) legitimi] om. BCM,M; MıSı 212: naturalis alius 457 est om. $i 455 iste] autem M,, iste corr. autem Mg

(0)

non] sednon

M; Myı

W

458 generauerit CS

solus] filius M; Mg

pariter oO

460 ui] in Se;

459 forte 5, 7

duxerit Z;

que] qui

462 neutri B

428

]

LIBER VI, 6

De disparitate cultus Disparitasque uetat fieri connubia cultus. Nam licet externi pariter connubia uera 465 Possint contrahere nec peccent, quando uicissim Commiscentur, ut in reliquis est actibus harum Virtutum, quas politicas dixere magistri, Non rata sunt omnino tamen, quia, si uelit unus

Ad sacram transire fidem, non cogitur, ut post 470 Commaneat reliquo, nisi sponte cohereat illi. Suadet enim Paulus conuiuere, non iubet, isti,

Possit ut iniustus ex iusto saluificari. Contineat, si non uult huic herere, fidelis. Si conuersari nolens discesserit ille, 475

Discedat. Soror aut frater subiectus in istis Seruitio non est, contumeliam ne creanti

Ingerat aut trahere uelit ad scelus exitiale. Tunc alii, si uult, sociatur iure relictus.

Quod nisi factum sit, conuerso redditur illi. Conuersi licite remanebunt in simul ambo,

Sint licet in gradibus, sacro qui iure uetantur. Quos prius ecclesie nequierunt iura ligare, Disiungantur in hiis, quos lex diuina notauit.

465ss. cf. Decr. 2, 28, 1, 3-13.15-17.

Scip 1, 8.

467 uirtutum ... politicas] cf. Macr. Somn.

470 reliquo] infideli gl. Mj5.

conuersari] fideli gl. Mi;

47XSS cf. D Cor 7, 125:

ille] infidelis gl. Mj5.

474

De disparitate cultus] om. B C M4 Mj, 5, Z, Z;, De cultus disparitate M4 Mj;

463 disparitas M,$,, dispiciasque O —— uetat om. Z,

A464 extremi C

465 nec] non O spectent corr. peccent Ez quandoque O 466 commiscentur] constent Mi, in om. BC M, Ms Ms M,, Se St V, V7.2;

est] et M,

467 quas om. W

magistri] periti M,ı

468 sint B

omnino sunt Se; omnia O uolet C M,M; 469 cogitur] congruit 2 470 conmoneat M; reliqua M,, reliquis O ille CM; M4 Ma O $, Z;, illo Ms, iste Se; 471 suadeat Z, enim] oppositum M; Ms, tamen M, iste M; Mg 472 om. Z, ut om. M; iniustis Ma saluificare $7 473 si] ut si C inherere Z, 474 conseruare B, conseruari O, conuersare CMM; uolens B M, Mg disserit Mg illi Z,, iste $,$, Sa V, 475 aut om. O abiectus Z, 476 contumelia O, contumebat Z, ne] que B, ue C M, curanti My 477 contrahere Se, uelut M; zelus

M8, exitialem O 478 tunc alii] cum reliquo M4M;, sociabitur M Mi; Sa 8t V, Z, iure om. M, 478a Precipue spes coniugis (coniugiis M4) est ibi (ubi M;;) nullasalutis M4M,, 479 quid B, quot O, hoc $a sit factum Mi conuersio B M, Mj, S, St ille Z, 480 conuersis Mg

commanebunt $e, — 481 sint] sic O, sicut Se,

necantur V,

B Z;, notauit

482 quas M;

483 his M,,

quis O

uetantur] negantur V, uetabit V,, uocauit

C En M; M44 Mg M35 5, $, W, necauit $e, V5, uetauit cert.

LIBER

VI, 6-7

429

Conuersus gentilis homo, qui tunc mulieres

485 Iure suo plures habuit, tantummodo primam

— Sola quidem fuit uxor ei de iure — tenebit. Vxorem qui more suam dimisit eodem, Hanc repetat uel contineat, dum uixerit illa. Sed secus est, pariter cum contraxere fideles: 490 Nubere neuter enim reliquo poterit, licet alter Hereticus fiat uel transeat ydolatrarum Ad ritus siue Iudeorum, quia nobis Sunt rata coniugia, sola nece dissocianda. Ad nos, parua licet, sequitur proles uenientem 495 Quem uult, si sibi sit etas perfecta, sequatur. At tali si coniungatur forte fidelis Externo, penitus nichil inter eos celebratur. Desponsare potest talem sub condicione, Vt uere fidei si credere uult, aliter non. 500

Hereticisque uetant coniungi iura fideles.

505

CAP. 7 [CAP. 31] De tribus bonis coniugi Sunt igitur tria coniugii bona sic celebrati Legitime: sacramentum prolesque fidesque. Non tamen hec in coniugio sunt quolibet actu. Sed quia semper ad hoc reliquo se stringit uterque, Implicite saltem, proprii ne corporis usum

504 reliquo] coniugum gl. M».

501ss. cf. Decr. 2, 27, 2, 1o.

487 prima V, habuit] huic O 485 suos Z, 484 mulieris Z, 488 contineant V, suo M; more] in die B, morem O qui] si O 490 489 contraxisse $, illam O uixerat Ez M, V; W, uixit M4 licet] sed B licet poterit Mi; poterit reliquo $,Z, enim om. My

491

uel om. Zi

ydolatrarum] ad ydolatrum M,, ydolatriam M; M«,

connubia M; 493 sunt om. Z; 492 nobis] nobis sunt Z; ydolatrum O sequentur Z; —— 496 at corr. attamen sit om. M;, fiat O 495 que Mj iungatur B M, M; M; Se, St Vi, iungat coniungaMs, ad M4S1 S4 V1 V5Z 498dispensare M; ^ potest] forte] sibi forte En M; Mj)OV,W tur Zi 500 hereticis 499 alter B talem potest M; ponit M4, potes Miu uetant om. M4M;; coniugi C M4 Mg $e, Z; etiam M4 M;5, hereticusque O

iura] sacra M4, iure 5, facta tenebit MM

500a Iura uetant sed si sit (sit si M,,) copula

De tribus bonis coniugii (coniugii] matrimoniorum M34$1Z;

BM;

501 sunt] nunc B

si B

tria om.

B M,4St

celebrari BV,, celebranti M3Z,

Sa Vi)] om. BM

coniugii] matrimonii

502 sacramenta

M;

hec C M; Mg 504 semper] seni M, 503 in om. M; fides Mj S, S: W saltem om. CMM 505 inlicite M; strinxit Z; M; $, Se;

ne] hinc ne Mi;

430

510

515

520

:

LIBER VI, 7

Poscenti neget hinc, alii nullatenus et se Hoc uiuente liget. Et quod si detur, amanter Prolem suscipiat! Licet hec in mente recepta Singula non fuerint, contractus coniugialis Fit tamen inter eos, nisi sint contraria pacta. De inseparabilitate coniugii Vult igitur sacramentum, quod coniugium sit Indiuisibile, quia disiungi nequit ipse Xpistus ab ecclesia, neuterque sui dominus sit Corporis. Ad paria quare ius iudicat illos. Ergo diu neuter reliquo desit, simul ymmo Sint. Et ad hoc reliquo cogetur uterque petente. Simpliciterque minus, quem caste uiuere constat, Si neuter repetit reliquum, caste tamen ambo Viuunt: presbiter hoc tolerare potest patienter. Ymmo tam seuus si sit uir, quod trepidanti Cautio sufficiens fieri nequeat mulieri, Sic, odio quod eam uir persequitur capitali, Nequaquam quod commaneat cogetur eidem. Atque sequi mulier debet ratione maritum,

SIUISS Set 1er 2, 3302

EIS.

506 poscente M,, poscent W hinc om. Vi, huic ss. coniugi Mg 507 hic M; Mg uiuentem Z, legit M4, leget M;;, licet Sr quot Z, amantur OS, 508 suscipiat $; $2 $2 Vi V, W Z, hie Zu Z, in mente] uiuente Mj 509 fuerunt My, fuerint tamen M, 510 fit tamen] rite fit M4M;; tamen om. My pasta Z, 510a Coniugii quare substantia constat in illis M4 M;

De inseparabilitate coniugii] om. BM;M,MS5, 511 igitur] ergo Ms sacramenti M; 512 quia om. Z5, quis M4V, 513 neuter V, sui]si ius B dominus sui Mg neuterque ... sit] quod significatur in illo M4 M; 513ab Ac in carne duo sint una transeat et ius Alter in alterius neuterque sui dominus sit MM; 514 patria M; quare] quia Z, illas S, 515 neuter] uenter M, neutrum W reliqui M4 ymmo] ambo M,;, ymo Mj, M; 516 et om. $; Z,, etiam M; reliquus Sz, reliquius M; regetur M uterque] uno

M; Mg

M4

petentem

BO,

parente

517 simpliciter B M, Zj

petit M, Z;, recipit B

523 post 526 My

C, petenti

M5, petende

constet uiuere caste O Z;

reliqua B

Ms, patentem

Z,

518 neuter] uenter

519 uiuant M; Mg

At si tam seuus sit coniunx ut trepidanti MM,

520 52oymo M,

si om. $a uir] uel Z, quod om. M, trepidandi O, trepidante Z, 521 fieri] si M nequeat fieri B M, Mj, OS, St Z, Z, 523 post 520 $, commoneat M4, maneat V, 524 524-531 post 534 V,

LIBER VI, 7 525

431

Quando domum transfert, et debita reddere carnis, Si capitur, si deportatur, cum petit ille. Sed ioculatorem uel ita sine lege uagantem Non sequitur, si uult, nisi tali conscia nubat,

532

Qualibet ex causa placet hoc aliis inhonesta. Nec ratio uult, quod uxor cum fure morari Vel pare cogatur, resipiscere ni uelit ille. Non econuerso penitus, quia uir mulieris Est caput inque domo certe uitaque regendis Maior ea; tamen hanc, si subsit causa, sequatur!

535

Preter eam uouet idcirco uir, quod uolet, absque Coniugii preiudicio. Sed quod uouet illa, Vir reuocare potest, quamuis id uouerit ante. Nec peccabit in hoc mulier, quia iure marito Debet obedire; sed, dum consenserat, ille.

540 Lex etenim famulam uult hanc fore pene marito. Et terre sancte uotum uouet exequiturque Inuita uir ea, sed, si uelit ipsa, sequatur.

Ast aliter uouisse nichil sine coniuge coniunx 532s. cf. Eph. 5, 23 ; I Cor. ı1, 5 ; IDEEN

preiudicio] dampno gl. S5.

32

12132785

539 ille) uir peccat gl. En.

127

536

572ss. cf. Decr. 2, 33, 2,

57.

carius Se, reddere debita Mj, 525 transfertur B M,, transferat O uasine] si M; MM, 527 sed] et 526 deportatur] deperdat B nubit M;; tali] cum B, talia M4Mj, OZ, 528 nisi] in Se; gante St

529 quamlibet O

ex causa] ecclesia O

hos M4 — inhonesta] et

morari| maiori $7, 530 nec ... uult] non etenim puto MM}, honeste Msg ipse M; respicere $, St cogitur $e; 531 pare] prope O moratur Z, 533 domo om. 551a Ad resipiscentem tamen est cogenda reuerti M4 M;;

regentis BOZ,, regenda M; Mi, uiteque M,,, uitamque O 535 Preter eam poterit igitur quodcumque 534 ea] est ea Ma, est O

Ma, del. Mg

uouere MM 3 536 om. Mi

uir ... absque] sed quod uouet illa O fouet M; MgW sed uolet M; quid M; coniungi O, coniugis Z;

.. illa] uir quod uolet absque O 536ab Quod sibi non noceat que preter eum uouet illa M, Vir reuocet (reuocat M;;) si uult quamuis eam (ea M,,) uouerit (uouerat M,,) ante M4M;; 539 sed] sed 538 marito] uariato M, 537 om. M, . nouerit B$,$e, ille V;

conserit V5, consenserit M; Ma M;5 $, St V, Zi

non perficit ipsa M;M& fore M,, subesse M; Mg

sed ... ille] uotum

fore pene] pene hac B, hoc Se; 540 famula 5; exequimur541 uouet]si nouerit B, uouerit O $7

542 uir] uix OS, que M; Mg, exequiturum Mg, exequitur $7 nouisse B alter O 543 est M40Z; uolet 5Zı

543a-i

lure potest preiudicium quo fiat eidem

sed] licet 5, coniunge B O

Vel quod iura thori non reddat quinetiam quod (qui M;;) Non petat hec docti numquam dixere uouendum Ne graue coniugium faciat uerecundia sed per

432 545

559

à

LIBER/VLI 7

Iure potest, dampnum reliquo uel scandala gignens, Vtpote debita quod numquam reddatue petatue. Si factum fuerit, absoluat episcopus inde. Ac dum perpetuo pariter se uiuere caste Ambo uouent, in eo persistere debet uterque. Non tamen introitus licet ulli religionis, Cum sit ad obsequia reliquo de iure ligatus. De conuersatione coniugatorum Coniugio consummato numquam licet illud, Intrent ambo nisi, quia partem non decet istam In mundo remanere, deo cum seruiat illa.

Sed uetulus, cuius de lapsu suspicionis 055

Sit nichil, ut maneat extra, poterit tolerari,

Ammodo qui sic se promittat uiuere caste. Inuito reliquo qui se claustrauerit, ergo Si repetit, reddetur ei, nisi constiterit de Huius adulterio, caste cum uixerit intrans.

Qui sic redditus est, reliquo moriente solutus Ad claustrum redeat. Cogendum non reor autem.

Pontifices suadent absolui talia uota Sicque (Sique M,,) sciens tali uoto consenserit alter

Precipue coram nequit hoc reuocare deinceps Iura thori non ergo petat quod non mediocres (quod ... mediocres] idem uouit et illa M,) Admittunt dumtaxat si uouit et illa (si ... illa] quod non mediocres

M4) MM;

544 544-546 om. M4M3;

dampna O

reliquus $a

scandula OV,,

scandere Z, gingnes M; 545 utpote] ut pure Mj, reddat B reputatue B, repetatue M, 546 factum] fratrum Z, fuerat V, 547 ac] nam M4 M55, aut M;, ad S, cum Mg ^ perpetue Mj, 548 fouent B debent $e 549 licet om. Mj uni M40 Sa Se,V, W, illi M4 550 sint Z,

obsequis O, obsequio Ma — reliquo oz. M, reliqua $, $e, — 550a Peccat reuocando sed dum consenserat ille M, Mg De conuersatione (conuersione C Ez $e; St Z,) coniugatorum

O)] om.

BM,M3 5$, Z,, De

coniugatorum M; consumat B

coniugatorum

M; M,

(coniugali

De coniugio

551 coniugio consummato] perfectam opus coniugium O

552 intrent] putent M;

illam Meg, ista $; Sa St V, W Z,

diuersitate

554 lapso B

ut] aut M4

istam om. M,

555

extra] contra Z,

553 seruiet $e,

sit] sed M4, si CM; M My tollerare Z,

556 om.

MM: sic om. Z, se sic My permittat Z,Z, 557 qui] sic V, 558 si] cum BM; MM, Mi» $y $, $t V, petit B M,0S, S: VA, repetit En M; M, Ms My $, $e V, W, petit is M4 M5, repetitur cert. ni $e, de] ei $e; 559 huius] eius ut Z,, eius Ez M4MgSa Se, V,W intrans] ille C M, M4M 1351 $, Se; Zi 559a Iura thori qui redditus est non exigat immo M,, cf. VI 566 560 qui ... est] exactis reddat M4 redditus est] intrauit BC V, Z; solute M, 561 cogendus M, M, reor] erat M; Mg autem] ante

M5 Ms Mi»

433

LIBER VI, 7 Vxori quia constrictus se stringere claustro Non potuit, censetur ob hoc pro simplice uoto. Ergo licet peccet, post hec nubendo ligatus 565 Iura thori licite reddit, non exigit iste; Ob uim coniugii concedunt hoc quoque quidam. Seruet idem quoque sic promotus in ordine sacro. Que consentit ad hoc, ut caste uiuat oportet Ammodo, nam nec eo defuncto nubere posset. 570 Claustretur penitus, cuius uir pontificatur. Cetera plus doctis committant simpliciores. De uxoricidio

Coniugis occisor igitur, sine crimine partis Vt proprie succisor, ita, dum penituisse Debet, non potet uinum uel talia, carnem 275

580

Non commedat, nisi pasca sit aut generatio Xpisti. Potet aquam, commedat tantummodo cum sale panem, Nusquam litigiis insistat uel ferat arma, Balnea, coniugium simul et conuiuia uitet. In templo post ostia stet, coniungere iustis Se caueat, precibus sed commendetur eorum. Hostia non detur sibi sacra, nisi morituro. Aut claustrum, sibi quod est tutius, ingrediatur.

Hecque uirum perimens plectatur ita grauiusue.

stringere] constringere $e, ^ autem] ante V, 562 quia] qui M; $, simplice corr. simplici Ms, pro] per Z, ob hoc $t 563 potui Z, hec post om. M3 564 peccato B, peccat Ms, petet 5, simplici M5 Mi; ligatur C M4 Me Ms Mi; Mi? 5) $65 St Vı V^», ligetur om. Zi, hoc M; $e;, hic Z; 567 quoque om. 566 quoque] que B 565 exigat O $7, exit V, M; sic om. M,;M; M,OV, O Se; 567a-c Sic factus licet antistes non exigat autem Debita sed (si M,,) reddat nec reddere cogitur (cogatur M;;) illa Vxor ei nec eo defuncto contrahet umquam MM» 569 nam om. Sa uiuant M4 consentis Z, que si Sa M;;, qui 568 pontificatus M, 570 claustratur M; igitur] ergo Mi» 572 coniugis M; BM4Mi,$Z; De uxuricidio] om. successor Mi, 575 proprie] anime Ms partis] parcit M;, prolis M;

B

sint 575 non]carnem non Ms carnes M, 574 potest M,,, petet (0) B atque aquarum] My post V;, Ms M, potat 576 aut] an Ms

panem cum sale V, Saule M; commedet M;$, commodat Zj uel] nec Mi; Z; litigii Z;, legittimis Z, 577 numquam B M; M; Mi; O 579 post] aitat O $7 V, conuiuia] consortia B 578 connubium M,

ostia Ma, hostia cerr.

nipost M;;

precibus Z,

sed] se Se,

stet om. M,

581 datur $7

— 580caueant M,

sacra sibi M;

moriatur Ms, moritur moriatur Me, morituris Z,

est M;

583 hec Mg

flectatur 5,

ita om. V;

582 quot Z,

sed

nisi] in B tutius

434

-

LIBER VI 7-8

De secundis nuptiis Dissoluuntur ita sola connubia morte. 585 Ergo sinit, mulier a lege soluta mariti Nubat ut in domino, cui uult, tantummodo Paulus. Lex tamen hoc Romana uetat, nisi tempore luctus Preterito, spatio quod computat unius anni, Ne dehonestetur defunctus tam cito neue Casta minus uideatur eo uiuente fuisse Cumque uiro quidquam sceleris latuisse secundo Fiat et incerta turbato sanguine proles. Lex tamen ecclesie nec punit nec uetat illam, Cum sit apostolica tollenda licentia nulli. Et quotienscumque non dampnat, dummodo recte. Sed non, de nece ni sit certificata mariti.

600

Cum famaque reor solum testem satis esse, Si factum presumptio certa coadiuuat illud, Quando diu uetulus aut morbidus abfuit ille Aut fuit in bello, quo plures interierunt. Dimittatque uirum primo redeunte secundum.

CAP. 8 [cAP. 32] De fide coniugali Et lecti sincera fides seruetur utrimque, Vt neuter proprii concedat corporis usum Externo. Culpa grauius quid in omnibus ista? 584ss. cf. Decr. 2, 31, z, 10-13. 1-2, I$.

586 cf. I Cor. 7, 39.

601 cf. Decr. 2, 34,

De secundis nuptiis] oz. B M, M S, 584 connubia sola M, 586 nubat post tantummodo M,; ut om. MM, uult om. My Paulus ante nubat M,M,, 587 hec Mj Romana om. B 588 spatium M; Mg

computet Sa, competat $e; castaue M, eo] esse M,,O

quodquam $, quiddam Z, om. Zi, ad Sa

incerto B

589 nec Mj uiuentem O

$,Z, tam] ne M; fuisse] marito M,ı

scelerislatuisse V, ^ habuisse MsM& turbatio O V,

590 591

592et

595 nec punit] punit Mg Vj

illa M; $, Z, Post 595 tit.: De nubente que credit uirum mortuum Msg 596 om. Z, ni] cum M, O S5, nisi M; sit om. Me, sit hec M; 597 cumque Z, fama Z,Z, solo M; Mg teste M; satis] sinit M, Mg

598 illum O 599 quando] qui SS — moribus B defuit M,,, affuit OViZ,Z; iseM, 600quiB 601 redeunte] redemit M, secundo

5,

De fide coniugali (coniugiali M, Mg $1)] om. B M4 Mj, $, Z,, De alio bono coniugii scilicet de fide M;, De bono fidei coniugalis (coniugialis M,,) M4 M;;, De fide coniugis V, 602 utrique M,, utrumque Se; 603 Vt coniugium proprii concedat corporis usus Mg 604 extremo M4 culpa] uitio B M; M; Mj OSt Vi, uitio uel culpa C, culpa corr. uitium Ms, uitio qui My isto BM,M,Mj Mi; OSt Vi, isto uel ista C, istud M;

LIBER VI, 8 605

610

615

435

Precipue mulier si mechatur, quia proles Certa uiro non inde uenit. Solus licet ergo Permittente deo plures habuisse legatur, Permissum tamen hoc mulieri non fuit umquam. De partu supposito uel adulterino Si per adulterium prolem generauerit ergo Femina uel sterilis si supposuit sibi partum, Vt poterit, satagat, quod caute subtrahat illam In claustro ponens aut tollens quomodocumque. Dum tamen hinc non nascantur maiora pericla, Pontificis de consilio uel presbiteri, qui Doctus in hiis fuerit, poterit rem dicere proli, Ex certis apud hanc si creditur utile signis Et tacitum, sed credere non compellitur illa. Y mmo uiro si talis erit, cessantibus istis

620

Subticeat, nisi iudicio tuteque probare Id ualeat. Sed quod de rebus competit ipsi, Det ueris pueris, doleat, quod non ualet ultra.

625

Legitimos sed et heredes inducere posset, Vt secum paterentur eam succedere sponte. In quantum ualet, indempnes quos reddere debet. Non tamen idcirco licet hanc occidere, quamuis

605 si mulier $e; non om. O

mechetur BM;

uenit inde Z,

— quia]ita M;M;

licet om. Mg, dicit $a

606 cetera $t 607 permittendum

M;, sic permittente M,, promittente M;;, permittende O

De partu supposito uel adulterino (uel adulterino om. M4M;;, uel per adulterium M; M,)] om. B M, M1;5;Z;, De partu adulterino uel supposito Mg 609 generauit M4O Se, V; 610 si om. O supposuerit Ez $2 Z;, supponit corr. supposuit M5, supponunt M,, supponit Ms$,S7 — ibi M5, tibi M; 611 potuit B satagit $7 quot Z, caute om. Z, subtrahat]

studeat Mg, subtrahit Sr 612 aut] uel Z; quocumque modoque Mg 613 non om. M, pericula $e — 614 om. O uelom. M, prespiteri B 615 hii Z, rem om. M,, ratio V, 616 hanc aput O utile si creditur Vj 617 tacitum] tantum B, tacitis Ms Mc S? V, sed] se B il619 subiciat M,, subiceat uiro] iure C 618 ymo M,M4 Mj, Mi; lam O de rebus quod 620 de om. Sa probari M5 Mg tute Se; O Se; ipsis M4 Mi; competat B M, M; Ms Ms Mi, St Vi, computat O GV1212 ualeat non om. B.M, ueris] uis M, uiris Se, feris Z, 621 dat M, 625 patenet om. M, Mj, 0 $4 Z; 622 legitimus Sa, legittimis V, $a 624 ualeat B En M, St V,, ualeat hos M,,, ualeant Mg eam om. S; tur $t debetom.M, ^ Postó24tit.: Anliceat adulteram quos om. M, quis M, 625 tamen B M; M, M; Ms $t W Z4 Z;, idcirco C En M, occidere M4M;j; idcirco] ergo uiro B Mg V, W, tamen C En M, M50 8,$, $e, tantum cett. M35; $, $e, licet tamen O, ergo Z,

436

A

LIBER VI, 8

Res notoria sit, lex permittat licet illud,

630

In turpi cum sic mulier deprenditur actu. Deque malis unum si uult patrare duobus, — Omnino tamen ambo que uitare tenetur —, Sit potius mechus quam coniugis ipse peremptor ! De diuortiis

Iure sed et nostro ualet hanc dimittere, si uult,

Iudicio tamen ecclesie factumque probando, Y mmo si res est penitus notoria, debet,

Crimen adulterii cum perseuerat in illa. 635 Nam caste dimissor uti crudelis habetur;

Sic malus et fatuus est, qui retinet meretricem. Publica si non est, exactus debita reddat,

Alter iure suo sine iudice ne spolietur. Propter adulterium cum sic dimittitur uxor, 640 Contineat, qui dimisit, dum uixerit illa, —

Solus enim thorus et conuictus soluitur ex hoc -,

Siue reconciliet sibi correctam prius illam. Redditur inuitus, si sit mechatus et ipse,

Sollempni nisi se uoto constrinxerit ante. 645 Hec econuerso teneantur de muliere.

De redditione debiti coniugalis Et tantum uitare malum quo possit uterque, Alterutrum ne se fraudent, sed debita reddant!

Creditur ex signis alter cum uelle quibusuis. Sed leuius mulier, auertat ne pudor illam!

626 lex] ciuilis gl. Mi;. 626 licet] sed B istud MZ, 627 sic] sis Z; dependitur B M4V^, deprehenditur M;Mg My, reprehendit Z; 628 unum] uir iste M,, uir ille Mg peccare O 629 tamen] cum B ambe $e, 630 quem B De diuortiis] om. B M, Mj 5$, Z,, De mortuis M;, De diuortio Mg 631 et om. Z,,non M4tuO 633 ymo MM; Mi; Mi; si] sed Z, est om. M4Z,

penitus om. O

illo Mj, est qui Z;

634 crimine M;

cum] debet cum M;

635 caste] teste Z, dimisso O 637 exacta V, 638 aliter M

ut M, ne] non

641 solus] solet V, etenim $, et] qui O 642 om. En illam oz. Mg

conuinctus Mg W

_ perseueret $,

636 est om. Mg, BO 640 illam O

coniunctus M, O Z,, 643 reditur V,

De redditione debiti coniugalis] oz. B M; M, Z;, De redditio ne coniugali

(coniugiali C) C S V,, De redditione debiti thori coniugali tantum] tamen M, $7

uitale V,

O — 646 et] ut B

quo] si M5, quem O, cum $z

V, 647ne]nec M, M,St, et O defraudent B om. Mas quibusdam $, 649 aduertat O

reddent $,

posset

648 uelle

LIBER VI, 8

437

Continuisse tamen ultro precibusque uacare Ad tempus poterunt, quando consentit uterque. Postque, sathan ne temptet eos, redeant in id ipsum! Nec minus et Veneris ipso seruetur in usu Et locus et tempus, siquidem nec iura petenti 655 Sunt reddenda palam, quamuis sine crimine fiant. Quippe licet recte factum uelit omne uideri Et sciri, uult hic sciri refugitque uideri. Et festis ieiunia uel processio quando

650

Sunt indicta, decet a talibus abstinuisse. 660

Humani generis et qui tantummodo causa Se coisse refert, saltem pecudes imitetur,

Vt cesset post conceptum, ne destruat illum. Si tamen hoc partus fieri ualet absque periclo, Fit sine mortali, ne deterius ruat alter.

665

De purificatione post partum Post partumque prius mulier quam purificetur, Non decet hoc, tamen ex causa toleratur eadem.

670

Sic et ab introitu lex nondum purificatam Ecclesie prohibet. Sed cum Xpistus Ihsus umbram Illius expulerit, non est prohibenda deinceps Aut a pane sacro, ne pena sit huic sine culpa. Si tamen abstineat pro tempore, quis reprehendet? Obseruetur idem super hac, sua menstrua certe

665s. cf. Leuit. 12, 4

650 ultro tamen Mg

Z, nasO

651consentisZ, eos]eosne M,

14, 49.

ultra M4$;

precibus V,

uocare O V, uitare

652 postque]posthoc M, Me, priusque O — satharedeat O, reddant V, ^ ipsum om. O — 654 et]

crimina C Mg Mı © fugitque M; Me, refugit Se, hoc B M44 Se, V; Z, uult] si uult Z, casa M5, eam 660 qui o7. Se; decet] sed decet B 5; 659 sint Mj M;O, immittetur Z, conferre O, cogisse W, $e, Ez coiisse 661 Mi 663 destruet Z, 662 ne] nec C En M; M4 Ms MnSı Zi imitentur Sa 664 ruatur B Se; periculo O hic M5 Me Se, Zi

655 paulam O iura] uias M4, uita O si quidam Z, nec Mi; 657 om. omne] ipse M; 656 rectum M;;, redde Se, Z1

De purificatione (purgatione M, M; M3; O) post partum] oz. B C M, Mj Z;

665 partumque] partum quia O, partum Z, tamen hoc decet O nec M4 introitum om. CV;,Z; ut Mg 670 a om. 669 est om. Z; 672 idem] de O $1 V5724Z; M,,, certare Z,

mulier om. Ms

666. non]

667 et tollerat M4 St tamen] cum M; 668 cum om. S purificatur M, Se; 671 reprehendit culpa] labe Z, M&O certe] cruce M4, certa Mg O, terre hanc V4

438

“ LIBER VI, 8-9

Quam consueta tenent: nec tunc coeatur eidem, Ne lepra uel similis defedet passio partum. 675 Hosque uiro mulier fluxus aperire tenetur, Ignarus ne iura thori reddatue petatue. Serueturque modus, quia iudicio mulierern: Cognoscit sapiens. Nec tamquam bestia preceps Fertur ad hoc, quia uel proprie mulieris amator 680

685

690

— Vt referunt — , ardentior, est censendus adulter. Sed modus affuerit si debitus, est sine labe, Y mmo cum merito, quia, delectatio quamuis

Semper idem comitetur opus, non est tamen ex hoc Peccatum semper, ut nec requiescere fesso Postque sitim bibere, post esuriem satiari, Subiungit se dulcedo quorum sua cuique. CAP. 9 [CAP. 33] De bono prolis Estque bonum prolis, tantum, cum queritur ipsa Obsequiis aptanda sacris et religiose Enutritur ad hoc. Plures hac ergo beati, Illius caruere bono. Non deficit autem Hoc ideo sacramentum: puta, si duo tantum Causa concubitus, non alterius, tamen illa

Illeue conueniunt, nequaquam prolis amore, Dum tamen hanc non euitent, ut uel sibi nasci

680 referunt] docti gl. Mi. 673 consuetam B tenet Mj; O W, tenens M; 674 uel om. O simul M4 defedat Mj, O V, 676 ignatusque O reddat B, reddat et MM,

ne BC Me M; S, St 675 uiro] iure BV, putatue Z, 678

cognoscis Z; |.ne O bestia preceps om. M, 679 uel om. M,, nichil Sez propriis O 680 ut] et M; refert B, referant Se,, referat Z, intentior Z5, ardentius Mg estardentior V, ^ censendus est M, Post 680 tt. : De coitu M; 681 sed] si BM, si om. O, quia si M,Mq 682 ymo

M4M Mj quia] immo O 683 idem om. Z, committetur B M, Msg O $a Z;, committet M,, opus om. Mg tamen non est M, tamen om. Mg 684 nec] cum B fessum St 685 postque] postquam B, post M; satiauit M,,, sociari Z, 686 subiungitque M;, dulcedo] delectatio Mg quique B Ms, cui qua M, 686a Sic iuuat ex nobis cum uerba mouent bona quemquam M4M;;

De bono prolis] om. B M, Mj, Z;, De prole Er M08, Se, St V, W. 687 querit M; 688 obsequiis oz. Z, optanda B sacro $e, religionem

M5 Ms ViZ;

689 hac] licet M; Ms, hoc M, beati] bene O 690 autem] ergo 691 puto V; Z, duo] domino O 692 adulterius O 693 illeue uel CM, ille O, ille uel S; conueniant M, 694 non] ne M,Z, euitant

B, euitet O $7

sibi] si M4Z,

LIBER VI, 9

439

695 Hanc nolint, opereue malo faciant aliquo, ne Concipiatur uel concepta prius moriatur Hec quam nascatur. Non est ibi coniugium, si Ambo sunt tales; si solus forsitan, aut est

Illa uiri meretrix aut hic uxoris adulter! 700

795

710

715

De amore parentum in filios Prolem quippe parens ratione tenetur amare, Moribus informare bonis, quia gloria patris Filius est sapiens, merito culpandus in ipso, Dum culpabilis est. In quantum sufficit huius Vite subsidia, tamen in teneris magis annis Iure ministrare, non legitime licet illi. Lex licet hoc Romana uetet de progenitis ex Dampnato coitu, prefertur canonis illi Hec pietas. Peccat igitur, quicumque tenellum Exponit puerum uel denegat huic alimenta. Expositor quoque, si pereat puer, est homicida. Sed qui colligit hunc, nil iuris habebit in illo. Nec bona quarundam consuetudo mulierum Est, que lactandos aliis dant, quos genuerunt. Custodire parens etiam de iure tenetur Prolem, ne pereat casu quocumque uel igne Vel dum sufficiens se custodire sit ipsam.

695 nolit B $7, noluit Mj, $e,, nolunt $a ^ mala M; O, male M; faciat BSt 696 concipiat V, concepta] contempta Z, 697 hec om. M4, ut En Mg $a $e, V1 V; Z, est om. B ibi om. Z,, sibi B 698 sunt] si B

699 illi M4M;j; Sa

De amore parentum (parentis M; Mg) in (ad 57) filios (filios] prolem)] oz. BM, My 2 702 illo Z, 703 est om. My in om. WZ,, et CEn M54 Mi Mi5 $ Sa V, sufficerit O 704 subsidiis M;Mg in om. O in

teneris] interius C S, Se, legittime C illis M5 Mg

705 legittimo M,, legittimis M, M; Mg 706 hoc B M; M; Mg, uetat corr. uetet En

licet 707

709 dene708 peccant M,, petant Z; profertur M40 dampnata M; 710 alimentum V, deneget BOV,W get uel Meg, denegat uel M;

estom. puerum M, puer si pereat M;; si] sic M3Z, exponitur Se; collegitV, — ipso Mi; — 712 Nec bona quarun711sed]siB M,M4, consweto $7 dam lactando aliis dant quos genuerunt O — quorundam B

Se;

713 om. O dantur Mg

lactando € M; O Vi, alendos V,, lactandis $2 W, lactandus 714 etiam Post 713 tit.: De custodia puerorum M, Ms

715 quocumque] quoque parens Se; ipsa C Ms Me Mii Sa St V; Zi 2;

M; Mi; Sa St Vi Z,

716 sit] uel B

440

720

72 MA

739

LIBER VI, 9

De huis, qui filtos occiderunt Quippe graul culpa si precedente repertus Mortuus est infans, ueluti plectendus, uterque Est homicida parens. Tribus annis peniteat, si Culpa leuis fuerit ; si nil culpe fuit hic aut Desidie, non plectantur de iure parentes, Sed modicum pene pro duplicitatis utrique Ambiguo detur. Hos pontifici uolo mitti. Suadet et hiis ratio secum non ponere paruos In lectis pueros, siquidem moriuntur ibi quam In cunis leuius: grauius plectuntur et ipsi. At si sponte suam prolem quis mortificarit Durus et immitis, huic pena grauissima iure Imponi debet ; homicida simplice maior. De amore prolis in parentes Quinetiam prolem reuereri iure parentes Et ratione decet, cum sit generata per ipsos, At illos alere, fuerit si forte necesse.

z

726 cunis] cuna lectus puerilis mobilis g/. M;.

De hiis, qui filios (pueros M;) occiderunt (occidunt C M; M, S: W)] om.

BM,M,,Z,, De penitentia occidentium pueros O, De oppressoribus filiorum M4M;;, De pena illorum qui filios occidunt M, Mg 717 precedentem B, procedente $7 718 infans] puer B M, Mg plectendum M,, deplectendus Mi uterque om. V. 719 parens om. Z, peniteant C M4 Ms M; 53 Se, $t 720 leuis] leuis si O fuit M,, fuerat M, hoc M4 aut] uel BC M, M5 M5 Ms M 0 $, $e V, 722 pena M; pro om. O duplicatis M, M

Mj V, Se

utrimque M,, uterque M4Z,

723ab

723 om. MM,; :

hos] hoc

C M;

Ambiguo detur magis huic qui nutrit (nubit M35) illam Hos ad pontificem transmittere te uolo semper M4 M;;

724 et] in B his M; paruos] per quos M, Z;, paruus Se; 725 moriuntur om. V, quam ibi V, 726 in cunis] intimis B, in canis M5, incius O, in minus Z, plectantur M, O Post 726 tit. : De prolis occisore M, Mi 727 at] aut MZ, si om. M; S; sua O mortificauit B M, 728 durius O 729 homicidia V; simplici B M; Se;, simplice corr. simplici Mg,

simplicite O

De amore prolis in (ad M4M,,) MM aut

Z;

M;,O

parentes

(parentem

730 reuereris En, reuerere Mg O $a V,

M, M;)] om. BC

731 debet St

732 at]

LIBER VI, 9

441

De occisore parentum Ergo suam matrem quicumque peremerit, annis Emendando decem uinum non potet in illis 135

Nec carnes commedat, domini nisi forte diebus

Et festis et quinquagesima dum celebratur. Nulla per hos eius oblatio suscipiatur, Nusquam uadat eques, non arma ferat, nisi contra Paganos, ferias semper ieiunet in illis

740 Legitimas, anno primo non ingrediatur

Ecclesiam, post tres tantum communicet annos, Ni moriens. Valet hunc presul mollire rigorem. Hoc poterit quoque de patris occisore teneri. Supplicio layca lex punit et hunc speciali. De tribus distinctis in hoc sacramento

745

Tantum significans contractus qui fit aperte, Interius sit mentalis consensus utrumque. Res tantum sit ad ecclesiam coniunctio Xpisti, Perpetuo sibi qui faciat nos consociari!

739 illi;] annis gl. W.

De occisore parentum] om. B C M, M; O Z;, De occisoribus matris Z,, De occisione parentum M; M; Ms 5t, De occisore parentis M4 M;;, De matricidio $a V4, De occisore matris, de penitentia V, 733 perimit M, Ms, permittit O

annos M;

734 potat O

in om. B

735 carnem M; Mg O St

nisi]

si $e; dies Mj 736 uestis M,O 737 nullas M,, nullo M eius] etiam My 738 numquam B M;,M&OSt Z, uadet SrZ, equis My non] nec B 739 paganos] per agones O ieiunet semper M; ieiu-

nat O

740 legittimos Z,

741 Ecclesiam post hunc dum transit tertius

annus MM» anno Zi; 742 Hostia non detur sibi sacra nisi morituro M4M;i; Post 742 tit. : De patricidio Sa V, 743 tenere M; 744 layco Se; punit] posuit O et om. M specialis Z,

De tribus distinctis in hoc (hoc] tali M, Ma) sacramento (sc. matrimonio add. M, Ms)] om. B M, M,,, De propriis huius sacramenti matrimonii Mj; Se, W 745 significans] signans hic C M; Me Mi, signans $5, contractus] hic contractus B M, M; Msg M,,08, St V, Z; qui om. BC M; M, Mc Mi Mi? S SPD 746 sit om. Mj Zi concensus M; M; M3; O Sa Se, V1 V, W Z,, concommixtio C 747 tantum]tamen O utrimque $7 sensum Zi, sensus C

748 perpetuos W

faciet M;, faciant M,

nos]nossibi M;

ciari] consociari Amen M4 Ms Mi» $e V; W, sociari Mg

conso-

442

750

55

'*

CIBDERIVLG

Conclusio operis Finis adest! Et equis sudore fluentibus istic Conuenit abreptis sua prata reuisere frenis. Vosque precor, quos recta fides in deuia duci Non patitur, quos cognitio tenet ardua ueri, Parcite uersiculis, ubi non bene scripsimus istis Aut incomposite, metri cum sub iuga uoces Fleximus insuetas, uenia digni magis ex hoc! Nutantique manus potius prebete benignas Nauicule, cum materie quassatur abysso,

Sed fidei sine naufragio, quam regula fontis Promit apostolici, Romane quem petra fundit 760 Ecclesie, fundamentum ueri fideique Totius! Ad cuius inclinat discutiendus Se liber iste manus, quia, quod reprobat reprobatum, Simpliciter fateor, et quod tenet illa tenendum. Et longo fas est operi surrepere sombnum ; 765 Longus enim, sed sufficiens minus est liber iste — Confiteor —, pueris maiora sed inueniendi Querendique uia poterit nec inutilis esse. Et uinaria quem ueteris dulcedine Bachi Cella replet, mea musta tamen non despuat ista! 779 Inter odorifera regalis fercula mense 764 Hor. Ars 360: Verum operi longo fas est obrepere somnum.

quem) ille doctor gl. M,

768

Bachi] uini meri uel doctrine gl. Ms Mg, scienciarum

gl. W.

Conclusio

operis] om.

B M;M,M,,0Z,,

De conclusione

operis M; Ms,

Conclusio operis huius (huius] totius Mj) M,W, Conclusio totius Operis M4 M, Conclusio operis totius libri Se; 749 fluenti O istis M5 Mg, et istic

My

750 prata] tecta M; Mg

751 precor] prior O

deuia] diuina O

752 quos om. C, hos M; ueritatis B, uero Mj 753 ubi] ut Mg Scripsistis Z, ipsis M; 754 matr M, metri cum] metrica M, cum] causa O 755 dignus BS$tr, digna M, Mj, 756 fluctanti M,, nautanti M, Ms, nautantique My, fluctantique M, natanti Z, prebere Ms MO 757 materie] manente M; — quassatur] quas sacro O, quassantur 5

758 fide M;

qua En M,

regula quam O

759 quam B C M, Mg

Mi St fundi Mj — 760 uere M, Ms M, Mi; Sa Z,, ueriqueZ, — fideique] fideique ad examinandus B Sz, fidesque M.M,, fidei O 761 cuius] eius M; declinat M, discutiendo M, discutientis $7 762 se] sed M,, si B En Ma Mj 5 $a St V, W Z,Z, quod oz. Z,, que V, reprobat] reprobatio V, 763 simpliciter] si simpliciter O illa]ista M4 ^ tenetur Z, 764 est 07. $, opere M;M,O surripere M; Ms M; $,W, siue opere M;

765 longius Ms, longas O

querendi M, M, O

uiam B

est minus SaSt

nec] que nec Mg

iste] est O

767

768 et] est M,, et illa V,

quod B Ms, quam C Mj50Sa V, V, 769 non om. OZ, illa M; M; Mj, 770 fercula] regula M;

respuat Z,

LIBER VI, 9

443

Communis sapit interdum iocundius esca. Sed si cui fortasse placet mea sollicitudo Hec, michi bis senos multum uigilata per annos Et tanti sudoris opus, quod ob utilitatem 775

Feci communem

- non laudis amore, deus scit —,

Me precibus iuuet ille suis, ut fixa profundo Huius adhuc mundi meritis mens enatet eius! At tu, summe deus, mundi cui machina seruit,

780

Ex quo res omnis, per quem consistit et in quo Principium sine principio, pater omnicreator, Et tu, nate deus, qui cum patre crederis esse, Non idem, sed idem, natus de uirgine, mundum

Morte tua saluans, deus et tu spiritus alme Amborum, tres persone simul et deus unus, 785 Peccatis ignosce meis et tam grauis esse

Pro te suscepti merces dignare laboris! Corda quidem si rimeris, rea conscia coram Te mens omnis erit, sed si respexeris in nos, Plasma tuum, cito flecteris ut pater ad miserendum,

799

Ne pereat, quod fecisti specialiter ad te. Vnde caret requie mens, dum requieuerit in te. Patri natoque cum pneumate laus sit, ut ante Secula cuncta fuit, est modo, semper erit.

778 mundi ... machina] cf. Lucr. 5, 96; Heinr. v. Kalk. Theor. metr.297. 782 non idem] in persona g. 53. sed idem] in substantia g/. $4. — 7905s. quod fecisti ... in te] cf. Aug. Conf. 1, 1.

793 Ein Pentameter!

771 communis] summis M; iocundus M; $e, V; esca] ista Ma Mi, 772 si om. C, sic My mea om. O, nimia M4, me Z, 773 hic MM;

michi] in Ms, nisi O

uiolata Z,

ob] ad $,Z,, ab $e 777 ad hunc M, M4, Ms

Hic ostendit se esse xpistianum M; Mg

0

sume $7

fuerit B

774 et] est

M, — quod] quam O

utilitate Mg 776 me] ne O enatat M,Z,, facit O, enates $e, 778 at] et Mj;

profunda M; Post 777 tit.:

tultamen M5, cum

mundi ... seruit] qui cum patre crederis esse M, — seruit]

779 779-781 post 787 M,

qua Ms, quam O

subsistit Mj

quo] hoc O

^ etom.Z,

omnes Mg

inquo]linigquoO

quem]

781tu

om. Z, dei M,M,ı patre om. My credis O 782 sed] sed id O mundi M; 783 tua] sua En Ms Mi; Sa Z, et 072. Mg 784 unius O 785 graui Mg 786 pro] per M, M; M& M3, OS, labora M; 787

quidem om. V, si om. O rimeris] numerum O, humeris $e; coram] corda $, 788tu M, X 789flecteriscito M, deflecteris Mj; — utom. M, ad om. B Z, miserandum M;.4 Mi, Sa 790 nec M, quod] que M,, quos M,,, quem Z;, quot Z, ad]a O S, S: 791 unde] namque M; dum] nisi dum

$,

quoque M; (0)

requieuit

est] et M, Ms

M4, Se, W.

O

ante]ame Ms

792 om. M4

— 7930om.M,

pater O

natoque] nato

X secula] ecclesie M;

erit] et erit Deo gratias Sa, erit Amen

fuerit V5, et erit

444

-

VLIBER' VIO

Explicit hoc deo gratias. Qui me

scribebat

Iohannes

Landolt

nomen

habebat. Finito libro sit laus et gloria Xpisto. Anno domini M? CCC? LX? Viij? in die omni animarum hora uesperarum B; Explicit pastorale nouellum Rudolfi, iste liber tot continet uersus 8675, anno M. CCC. XXVIIII; Circa principium huius libri sex inquirenda sunt, sc. que sit causa efficiens huius libri et

que sit materialis, formalis et finalis et quis tytulus et cui parti philosophie supponatur. Primo dicendum est quod causa efficiens est magister Rudolfus de Liebeg canonicus ecclesie maioris Constanciensis. Causa materialis sunt vii sacramenta et modus vii sacramentorum et peccata que incidunt in vii sacramentis. Causa formalis duplex est, sc. forma tractatus, forma tractandi. Forma tractatus consistit in coadunacione partium seu in diuisione huius libri. Forma tractandi est modus agendi, qui quadruplex est, sc. diuisiuus, difhnitus, probatus

et exemplorum positiuus. Causa finalis duplex, sc. propinqua et remota. Propinqua est cognitio septem sacramentorum et eorum que traduntur in hoc libro. Remota est operacio et obseruacio eorundem vii sacramentorum. Tytulus est: Incipit pastorale nouum magistri R. de Liebegg tractans de vii sacramentis et de aliis tradicionibus ecclesiasticis. Et est nomine quod dicitur nouum pastorale ad excludendum pastorale Gregorii et aliorum doctorum antiquorum qui etiam

ediderant pastoralia, quia sicut pastor custodit suas oues, sic per documenta et dicta in hoc libro sacerdotes custodiunt suam plebem. Ad ultimum dicendum est quod supponitur morali parti philosophie, quia moralem scienciam non addiscimus ut sciamus, sed ut boni fiamus. Notandum quod sacramentum est id in quo sub tegumento rerum sensibilium uirtus diuina operatur secretius salutem. Vel ut dicit Augustinus : Sacramentum est sacre rei signum. Item dicit Augustinus : Sacramentum est forma uisibilis gracie inuisibilis. Item dicit Hugo in libro de sacramentis: Sacramentum est materiale elementum extrinsecus oculis suppositum ex institucione significans ex similitudine representans ex sanctificatione aliquam inuisibilem graciam conferens ; Finito libro sit laus et gloria Xpisto Ez; Explicit pastorale nouellum magistri Rudolfi de Liebegg canonici ecclesie maioris et prepositi Eppiscopalis Celle, et erat completum sub anno domini M CCC LXXI kalendis Marcii indicione nona M,; Milia sunt octo uersus bene si numerabo

Sex centum iungo post septuagintaque quinque Quos ponit uersus pastoralis tibi textus

Quod pastorale libros quinos tenet in se Noscere quos libros tenebit quisque sacerdos Quorum materiam breuiter generaliter edam: Primus baptizat exorcizat kathecizat, Post per pontificem firmabit crismate plebem, Per Xpisti corpus te uult cibare secundus

Iungit et altari missam quam uult celebrari

M, M40

Sanum compungit (compugit O) morientem ternos (tertius O) et ungit

Annectans plura post que bona sunt documenta, Plurima peccata fert quartus in ordine iuncta

Vt melius plebis (plebs O) sanetur culpa fidelis, Ordinibus clerum sacris quintus facit aptum Desponsatque uiros post hoc (hec O) mulieribus aptos Hugo clericulis scripserat ista nouellis Plenius ut libros sensum conuertat ad istos In pastorali pro cura prespiterali

De Liebegg magnus quod scripsit in arte Rudolfus M30;

Explicit pastorale nouum magistri Rudolfi. Qui me scribebat Iohannes de Gunczburg nomen habebat. Sub anno domini M CCC LXXX primo proxima

LIBER VI, 9

445

feria post loculi Iohannes de Gunczburg M,; Explicit pastorale nouellum magistri Rudolfi de Liebeck deo gratias M;; Explicit pastorale nouellum Iohanne papa xxij. Iste liber est monasterii nostri Benedictenpeirensis Mj; Explicit pastorale nouellum magistri Rudolfi de Liebegge, est finitum anno 1407? in crastina Bonifatii, finis registri totius pastoralis, finitum per me Sifridum

tabernarium de Retia et est finitum per manus rubricam anno domini M? CCCC? octauo magistri Rudolfi de Liebegge et est finitum Ffinis registri totius pastoralis et est finitum

Iohannis Dytelsteter per glosam et M;; Explicit pastorale nouellum anno 1405? in crastina Augustini ... in die Elizabeth uidue anno 1405?

Ms; Explicit pastorale nouellum magistri Rudolfi de Liebegg canonici Constantiensis maioris et prepositi Episcopalis Scelle. Finitum per me Vdalricum Helldelm tunc temporis cantor Auguste in summo sub reuerendo magistro meo

Magistro Iohanni de Ottelsteten anno domini 1416 in feria quarta quatuor temporum in autumpno, Mogutinensis Treuerensis Coloniensis Inde Palentinus dapifer dux portitor ensis Marcho prepositus tamen binterna Bohemus Constituunt regem seruando datam sibi legem Libro finito sit laus et gloria Xpisto Libro peregi sanctorum festaque fregi Ms; Nota quod iste liber habet tot uersus uidelicet 8675, nota quod iste liber rescriptus est ab uno libro qui pronunciatus necnon reportatus erat anno domini 1416, nota Cristannus Grammatsch de Kitzpüchlis plebanus in Abbttenaw procurauit scribere hunc librum anno domini 1453 et 1454 Saltzburgis per se et alios scribendo et solariando M; Explicit pastorale nouellum Rudolphi ex Ludwegk, perfectum sub beatissimo patre et domino Iohanne papa uicesimo secundo anno domini M? CCC? XXiii?, iij kl. Iulii Mi; Explicit pastorale

nouellum iugum Rudolfi et canonici ecclesie maioris et prepositus Episcopalis Celle, continet autem uersus 8675 ... Explicit pastorale, deo gratias, sub anno

domini M? CCCC? XVIII? finitus est iste liber in sabato ante purificationem

sancte Marie uirginis hora duodecima,

Qui Io ponatur et han simul associatur Et nes iungatur quis scripsit sic uocatur, Explicit pastorale nouellum

Rudolfi de Liebek conpletum O; Iste uere totus

liber est labore peractus, qui continet uersus totidem 8866 numero quasi planus $,;Explicit pastorale nouellum magistri Rudolfi de Liebegge canonici ecclesie Constanciensis, iste liber totus continet uersus 8675 et anno domini M GEE uicesimo quinto sexto decimo kalendas octobris indictione octaua conpletus est iste liber in ciuitate Constanciensi deo gratias 5;; Finitus est iste liber Rotwile a Iohanne Dominico Mündli nonas Maji anno dn. 1354 Sa, Explicit pastorale nouellum uenerabilis uiri magistri Rudolffi de Lubeck prepositi ecclesie episcopalis Coloniensis ac canonici maioris ecclesie Constantiensis per me Conradum Brampach de Erffordia tunc temporis scriptorem ac famulum fidelem honorabilis uiri domini Iohannis de Weschusz rectoris ecclesie parrochialis in Sleczstat sub anno ab incarnatione domini millesimo quadringentesimo tricesimo sep-

timo in uigilia sancti Laurentii martiris completum est presens librum (sic), de quo laudetur trinus et unus in secula seculorum benedictus Amen Se,;Explicit pastorale nouellum magistri Rudolfi de Liebegge, Finito libro sit laus et gloria Xpisto, Anno domini M? CCC? XL primo qui magister prefatus fuit prepositus

57; ecclesie Episcopalis Celle necnon canonicus maioris ecclesie Constancie matris per saluet scriptorem Xpistus V5; Xpisto Finis libro sit laus et gloria canoamorem Amen, Explicit pastorale nouellum magistri Rudolfi de Liebegk

446

|

LIBER VI,9

nici Constantie ecclesie maioris et prepositi Episcopalis Celle, continet autem tot uersus 8675, completum anno domini M CCC XLii, XV kal. Iunii W ; Explicit iste , sit scriptor crimine liber, explicit pastorale nouellum R., iste liber conticent (sic) 8675 Z,; Explicit pastorale, deo gratias, Qui me scribebat Wernherus nomen habebat Z.. son

TABVLA CAPITVLORVM

PROLOGVS

1-56

LIBER I

1-560

caput I 1-34

35-39 40-54 caput 2 529757

58-85

caput 3 86-101 I02-II2

113-127 128-132

133-139 caput 4 140-146 I47-172

173-188 caput 5 189-198 caput 6 199-215

214-223 224-232 233-245

240-254 255-261

caput 7 262-308 309-322

323-326

caput 8 caput 9 caput IO

caput II

327-341 342-353 354-378 379-388 389-392 393-397 398-410 411-417 418-439 440-456 457-474 475-483 484-509 510-524

caput I2

525-542 543-560

De institutione sacramentorum Vnde dicatur sacramentum

De sacramentis legalibus Quid sit sacramentum Quot sint sacramenta Communia sacramentorum De intentione circa sacramenta De effectu sacramentorum Vt ieiuni ad sacramenta ueniant De custodia sacramentorum De karactere De sacramentis iterandis uel non

Quis det sacramentum quodlibet De sacramentalibus

De baptismo Quid sit baptismus De baptismo paruulorum De aqua baptismi De prefiguratione baptismi De presbitero non baptizato De propriis baptismi De effectu baptismi De tribus distinctis in baptismo Quando sit baptizandum De institutione baptismi De forma baptizandi Quis baptizet De preambulis baptismi De exorcismo De kathecismo De patrinis De sale et aliis circa baptismum De immersione De triplici baptismo De sacramento confirmationis De effectu confirmationis De proprietatibus confirmationis De crismate et oleo

Quis ungatur

448

TABVLA CAPITVLORVM

LIBER II I-IOIQ caput I 1-3

De sacramento eukaristie De institutione sacramenti eukaristie

34-54 caput 2 55-102

Quomodo Xpistus sit in hoc sacra-

caput 3 I03-123 124-135

Ne conficiatur in fermento De fractione eukaristie

mento

caput 4 136-149

De uirtute eukaristie

caput 5 186-206 207-230

Propria eukaristie De usu eukaristie De fructu digne sumentis

caput 6

De communione sanorum

150-185

231-270

caput 7 271-304

caput 8 305-352

353-368

caput 9 369-401 caput IO 402-422

423-425 426-430

431 432-442 443-446 447-451 452-453 454

455-461

462-466

467-471

472-474

475-483 484-487 488-491

492-493 494-501 502-503 504-518

519-538 caput II

539-565 566-579 caput 12 580-589 590-598 599-621 caput I3 622-634

635-660 661-675

De communione infirmorum

De peccato male sumentis De diuersa sumptione Quod caute celebretur De missa De introitu De uersu et gloria patri De kyrie eleison De gloria in excelsis De dominus uobiscum De collectis De epistola De graduali De alleluia De ewangelio De credo in unum deum De offertorio De prefatione De sanctus De eleuatione De pater noster De agnus dei De communione De completione misse De compositione missalis officii De utilitate misse De digne celebrante Quotiens celebretur De ieiunio celebrantis De missa propria De horis canonicis Quis teneatur ad horas Quomodo celebrande sint hore

TABVLA CAPITVLORVM caput I4 676-694

695-698 699-718 719-735

736-748 caput I5 749-757

758-766

767-801 caput I6 802-804 805-810 811-818 819-826 caput I7 827-832 833-841 842-846 847-861 862-872 caput 18 873-906 907-917 caput caput caput caput

IQ 918-963 20 964-983 2I 984-1001 22 1002-IOIQ

1-1468 1-26 caput I 27-31 32-42

De diuersitate diuini officii

De reliquiis sanctorum De feriis Quomodo sit feriandum De quinquagesima post pasca De attentione circa officia

Quomodo cantandum sit Quomodo sit legendum De pertinentibus ad missam Quando celebretur De uestibus sacris De uasis sacris Vbi De De De

celebretur ecclesiis edificandis altaribus edificandis ecclesiis dotandis

De ecclesiis reparandis De De De De De

consecratione ecclesie et altaris cimiterio emunitate ecclesie emunitate rerum ecclesie ornatu ecclesie

De sacrilegio

LIBER III

43-64

caput 2 caput 3

caput 4 caput 5

65-86 87-111 112-133 134-145 146-161 162-178 179-218 219-229 230-234 235-243 244-249 250-257

258-264 265-272

caput 6

449

De sacramento penitentie Quid sit penitentia De contritione De timore De karitate Quid sit contritio De fructu contritionis De confessione

Quid sit confessio Quare confitendum sit Cui sit confitendum

Quomodo sit confitendum Sit confessio uerecunda De confitentis obedientia

Integra sit confessio Sit accusatoria Sit nuda

. 273-277

Sit frequens Quando confitendum sit

278-297

De audienda confessione

450

TABVLA CAPITVLORVM 298-340

caput 7

341-358 359-381

382-391

caput 8 392-419 420-427

428-444 445-475

476-484 caput 9 485-500 501-531 532-549 550-560 561-578

579-588 caput IO

589-620 621-623 624-654

655-663

664-669 670-682 683-701 caput II 702-708 709-715 716-720 721-723

724-738

caput I2

739-772 773-807

caput I3 808-844 caput I4

845-900

caput I5 901-957

958-961 caput 16 962-972

973-978 979-983 984-987 988-995

996-1015 IOIÓ-1033

caput I7 I034-1089

IO9O0-IIIÓ

caput 18 III7-II150 II5I-II5Ó6 1157-1188

De De De De

inquirendis peccatis penitentie iniunctione penitentia infirmorum celanda confessione

De satisfactione De fundamento satisfactionis De diuersa satisfactione

De penitentiis canonicis De falsa penitentia Per quid satisfiat De elemosina Cui debeat dari elemosina Quot sint species elemosine Cui prosit elemosina De bonis operibus peccatorum De ieiunio De ieiuniis ecclesie De quadragesima De ieiunio quatuor temporum De ieiuniis sanctorum De diebus rogationum Quis ieiunet De aliis operibus penalibus De uigiliis De peregrinationibus De asperitate uestium De tribulationibus De oratione De preparatione ad orationem De cautela post penitentiam De sollempni penitentia De indulgentiis Propria penitentie De De De De

unctione extrema effectu unctionis materia eius ministrantibus hoc sacramentum

Quis inungatur Que loca sint ungenda De egrotantibus De testamentis De canonica portione

De successionibus ab intestato De morientibus De morte

TABVLA CAPITVLORVM

451

De sepulturis 1229-1282. De ecclesiastica sepultura

caput IQ 1189-1228 caput 20

1283-1352

De statu mortuorum

caput 2I

1353-1363

De speciebus suffragiorum De missa pro defunctis

1382-1414 1415-1435

De resurrectione corporum Contra gentiles De inferno De limbo De purgatorio De paradyso

1364-1381 caput 22

1436-1449 1450-1455

1456-1458

1459-1468 LIBER IV

I-2541 1-8 9-20

caput I 21-56

52-29 80-89 90-107 IO8-IIS 116-129 130-146

De peccatis Quid sit peccatum De temptatione dyaboli De temptatione mundi De temptatione carnis De delectatione De consensu in peccatum De effectu uenialium De peccati progressu

167-170 171-183

Peccatum aliud ex timore aliud ex amore De peccato in spiritum sanctum Despeciebus sex peccatiinspiritum

184-187 188-192

De peccatis carnalibus De peccatis spiritualibus

caput 2 147-166

sanctum

caput 3 193-200

De peccatis in deum

201-221 222-232 233-286 287-306

De De De De

caput 4

307-348 349-358 359-391

De hereticis De fautoribus hereticorum De diuersis hereticis

caput 5

392-409 410-430

De scismaticis

caput 6

431-454 455-467 468-478 479-513 514-531

De symonia De symonia et beneficiis De pecunia symoniaca Quid liceat dare pro spiritualibus De obsequio pro spiritualibus facto

Iudeis Sarracenis conuictu nostro cum infidelibus conuersione infidelium

De apostatis

TABVLA CAPITVLORVM

532-542

543-572

573-581

caput 7

caput 8

582-608

De maledictis et blasphemiis

609-704

De De De De De De Ne De De De De De De De

sortilegiis incantatoribus sompniatoribus sortibus purgatione uulgari clericis pugnantibus in duello bonitas dei temptetur peccatis in se ipsum cura corporis peccatis in proximos triplici instrumento peccandi peccatis cordis peccatis lingue peccato taciturnitatis

De De De De

mendacio consilio falsariis simulatione

705-757

758-770

771-782 caput 9

783-798 799-804 805-811

caput IO 812-820

821-842 843-878 caput II 879-882 883-896

897-903

caput I2

904-914 915-935

936-943 caput I3

caput I4

caput I5

caput 16

Quomodo dispensetur cum symoniacis De symonia claustralium De symonia mentali

944-954 955-979 980-986 Quot sint genera mendaciorum 987-1012 De detractione IOI3-I024 De crimine falsi testis 1025-1027 De libidine fallendi 1028-1034 De adulatoribus 1035-1046 De officiosis mendaciis 1047-1064 De periuriis 1065-1075 De iuramentis cottidianis 1076-1098 De iureiurando I099-II2I De iuramentis infidelium 1122-1132 Quomodo iuste iuretur 1133-II4I De uerbis otiosis 1142-1154 De peccatis operis 1155-1166 De superbia 1167-1178 De iactantia 1179-1203 De ornatu uestium 1204-1212 De diuersis modis appetendi 1213-1224 De uoluntate placendi 1225-1232 De luxuria 1233-1237 De aspectu mulierum 1238-1239 De diuersis speciebus luxurie 1240-1256 De usu Veneris inter coniuges 1257-1284 De fornicatione simplici

TABVLA CAPITVLORVM 1285-1289 1290-1303 1304-1321 1322-1326 1327-1349 1350-1380 caput I7 1381-1402 1403-1415 1416-1424 1425-1435

1436-1440 1441-1445

1446-1458 1459-1474 caput 18 1475-1500 caput I9 1501-1525

1526-1539 1540-1556 1557-1581 1582-1586 caput 20

1587-1597

1598-1625 1626-1647 caput 2I 1648-1682 1683-1700 1701-1744

1745-1783

1784-1801 1802-1824 caput 22 1825-1873 caput 23 1874-1882 1883-1890 1891-1905 1906-1920 1921-1935 caput 24

1936-1971

1972-2053 caput 25 2054-2062 2063-2070 2071-2082 2083-2085 2086-2094

2095-2104 caput 26 2105-2107 2108-2123

2124-2143

453

De meretricio De stupro De incestu De adulterio De uitio sodomitico De nocturna pollutione De auaritia De diuersis modis acquirendi res De tenacitate De parcitate De thesaurizando De prodigalitate De dantibus hystrionibus Contra sumptuosa edificia De raptoribus De theloneis et uectigalibus De penis pecunialibus De iudicibus, ne munera accipiant De talliis et exactionibus De latronibus De furtis De speciebus furtorum De rebus inuentis De usuris De prescriptionibus De pena usurariorum Vnde dicantur usure De restitutione usure De pignoribus De emptione et uenditione De aliis contractibus De locato et conducto

De rerum permutatione De donationibus De donationibus causa mortis De restitutionibus De dantibus causam maleficio De ira

De ui per uim repellanda De patientia iustorum De odio De iniuriarum dimissione De dilectione inimicorum

De peccatis ex ira De bellis Quomodo belletur

TABVLA CAPITVLORVM 2144-2149 De militia 2150-2207 De clericis armis utentibus 2208-2227 De bellis laudabilibus caput 27 2228-2252 De homicidio 2253-2272 De occidentibus se ipsos 2273-2292 De homicidio casuali 2293-2312 De homicidio necessitatis 2313-2316 De homicidio lingue 2317-2328 De torneamentis 2329-2332 De.sagitariis 2333-2343 De assessinis 2344-2353 De incendiariis caput 28 2354-2359 De peccato gule

2360-2375

2376-2400 2401-2423 caput 29 2424-2434

2435-2460 2461-2472 2473-2494 2495-2512 caput 30 2513-2531 2532-2541

LIBER V

De ebrietate De usu uini et ciborum

De diuersis peccatis gule De acidia

De recreatione per solatia De choreis De ludis De uenationibus

De peccato inuidie Epilogus

I-2286

I-I3 caput I 14-15

16-46

47-65 caput 2 66-81 82-102 IO3-IIO caput 3 III-I25

126-139 140-149

150-156 caput 4 157-171 172-200 201-210 211-216 217-220 221-229

caput 5 230-268

269-273

274-289

De sacramento ordinis

Quid sit ordo Quot sint ordines De quatuor minoribus ordinibus De maioribus ordinibus De clerico per saltum promoto De proprietatibus huius sacramenti De temporibus ordinationum De etate ordinandorum De interstitiis Declerico non ordinato ministrante

De diuersis officiis ecclesie De dignitatibus et prebendis De episcopis et supra De papa De maioritate et obedientia Deexcessibus prelatorum in subditos De decimis et prouentibus ecclesiasticis De primitiis De oblationibus

TABVLA CAPITVLORVM 290-304

caput 6 305-330

331-376 377-404

caput 7

caput 8

405-416 417-433 434-438 439-448 449-480 481-486

487-503

504-511

512-518

519-525

526-527 528-557 558-570

571-586

caput 9 587-612

613-618

619-626

627-637 638-655

656-664 665-668 669-684 caput IO

685-703

704-730 731:235 736-742 743-779 771-810 caput II 811-815 816-837 838-864 caput I2

865-873 874-893 894-904 905-940 941-968

969-1004 1005-1021 1022-1037

455

De distributione rerum ecclesie

De emunitate personarum ecclesie De ledentibus clericos Quando non sit peccatum ledere clericos De qualitate ordinandorum De scrutinio in ordine faciendo De eo qui furtiue ordinem suscepit De perfectione ordinandorum De bigamis non ordinandis De ebriosis non ordinandis De percussore non ordinando De litigiosis non ordinandis Desollempniter penitentibus non ordinandis De curialibus ordinandis De obligatis ad ratiocinia De seruis ordinandis uel non De corpore uitiatis De clerico egrotante De filiis illegitime natis De differentibus baptizari De neophitis De clericis peregrinis De feminis non ordinandis De infamibus De pauperibus ordinandis uel non Ne inuitus quis ordinetur De uita et honestate clericorum De sobrietate clericorum

De pudicitia clericorum De castitate clericorum De cohabitatione clericorum et mulierum

De Vt De De De

clericis coniugatis sit domui sue bene prepositus ornatu clericorum uestitu clericorum hospitalitate clericorum

De scientia clericorum De artibus liberalibus

De poetis Commendatio theologie De libris canonicis

De libris apocrifis De ignorantia

TABVLA CAPITVLORVM De errore De magistris 1078-1095 De studio theologie IO96-IIII Ne peritus detrahat simplicibus et honestis B III2-II39 Quid oporteat scire clericus sine cura caput I4 I140-1164 De doctrina clericorum I165-1183 De officio cure pastoralis I184-I2IQ De grauitate officii pastoralis 1220-1242 De appetitu prelationis caput I5 1243-1255 De electione 1256-1264 De iure patronatus 1265-1274 De confirmatione prelatorum 1275-1279 De postulatione prelatorum 1280-1286 De concessione beneficii non uacantis 1287-1339 De renuntiatione et cessione 1340-1349 De transeuntibus a religione in religionem caput 16 1350-1360 Qualis debeat esse rector 1361-1392 Sit cogitatione mundus, actione precipuus 1393-1428 Decorreptione peccantium uel dissimulatione 1429-1459 De moderanda correctione 1440-1447 Quomodo sit predicandum 1448-1459 Quid quibus predicandum sit 1460-1482 De diuersitate exhortationis 1483-1496 Ne bonus doctor superbiat caput 17 1497-1551 Cui committenda sit ecclesia curata 1552-1555 De parrochiis 1556-1564 De alienis parrochianis 1565-1590 De uisitationibus et procurationibus caput 18 1591-1595 De sententia 1596-1626 De constitutionibus 1627-1638 De obseruantia constitutionum 1639-1645 De consuetudine 1646-1657 De dispensationibus 1658-1677 De iudiciis caput IQ 1678-1693 De sententia excommunicationis 1694-1713 Quis excommunicet 1714-1728 De excommunicatione iniusta caput 20 1729-1755 De effectu excommunicationis 1038-1042

caput I3 1043-1077

1756-1772

1773-1800

1801-1825

De minori excommunicatione

Quisine culpa communicent excom-

municatis De absolutione a sententia excommunicationis

TABVLA CAPITVLORVM

457

De sententia suspensionis De cessatione a diuinis De sententia interdicti 1893-1940 Quid liceat tempore interdicti caput 22 1941-1945 De tribus generibus xpistianorum et primo de laycis 1946-1949 De clericis 1950-1983 Ne clerici uel monachi secularibus negotiis se immisceant 1984-1985 De monachis 1986-2006 De heremitis 2007-2016 De regularibus 2017-2036 De statu monachorum 2037-2072 De statu monialium 2073-2077 De habitu regularium caput 23 2078-2083 De tribus substantialibus omnis regule 2084-2089 De obedientia regulari 2090-2091 De castitate regulari 2092-2109 De paupertate regulari 2110-2177 De anno probationis caput 24 2178-2186 De uoto et eius utilitate 2187-2191 Quid sit uotum 2192-2197 Quid sit uouendum 2198-2212 Quot sint uotorum species 2213-2234 Quis uouere possit 2235-2256 De uoti redemptione et commutatione 2257-2286 Exhortatio ad religionem caput 2I

1826-1848

1849-1863 1864-1892

LIBER VI

1-793

caput I I-5

6-11 12-45

46-53

54-66

67-70

caput 2 71-94 caput 3 95-100

IOI-II3 114-133 134-152

caput 4 153-160 161-165

166-169 170-177

De matrimonio sacramento laycorum De sponsalibus De desponsatione impuberum De effectu sponsalium De publice honestatis iustitia De penis appositis sponsalibus Quomodo soluantur sponsalia De matrimonio De institutione matrimonii De consensu matrimoniali

De copula carnali De uiolentia in contractu matrimonii

De errore persone De errore condicionis

De coniugio seruorum

TABVLA CAPITVLORVM

458

178-204 205-210 211-216 217-224

225-246 caput 5 247-254

255-265 266-272 273-280

281-317

318-344 345-354 caput 6 3397399 360-389 390-401 402-419 420-444 445-454

. De testibus in causa matrimoniali

745-748

De affinitate De cognatione spirituali De cognatione legali Qui filii sint legitimi De disparitate cultus De tribus bonis coniugii De inseparabilitate coniugii De conuersatione coniugatorum De uxoricidio De secundis nuptiis De fide coniugali De partu supposito uel adulterino De diuortiis De redditione debiti coniugalis De purificatione post partum De bono prolis De amore parentum in filios De hiis, qui filios occiderunt De amore prolis in parentes De occisore parentum Detribus distinctis in hoc sacra-

749-793

Conclusio operis

455-462 463-500

caput 7 501-510

511-550 551-571 572-583 584-601 caput 8 602-608 609-630 631-645 646-664 665-686 caput 9

Decondicionibus positis in matrimonio De sollempnitate matrimoniorum De benedictione nubentium De matrimonio contracto contra interdictum ecclesie De clandestino matrimonio Quis possit contrahere matrimonium De impedimento ligationis De impedimento criminis De eo qui duxit in matrimonium . quam polluit per adulterium De frigidis De maleficiatis et ueneficiatis De coniugio leprosorum De consanguinitate De gradibus consanguinitatis

687-699

700-716 717-729 739-732 733-744

mento

INDICES INDEX LOCoRVM S. SCRIPTVRAE INDEX AVCTORVM INDEX NOMINVM

bu

|

E

i

Ze) 5a

n

m

-—

je «1ds sdestipo "aatrimon cEpuf3.

2 EINE

— Ano-492.

ug "f

poumtz trahe Te 3» inim TX mento üranome "°

ut;»

neuto =

Uu

Dos

k *

1 -

“hr

*

UM

LT

j

LX,

13i

Bra

criminis

coc

$411 uzmetir raanium

crc

21-5

adafterimm

per

e B

n

n

^ 5354

SUNT

PIUOSEO

7

Hf

ac

dieruse

INDEX LOCORVM S. SCRIPTVRAE Genesis: 13sS.

07 I, 26ss. 2, 168.

2123 2, 23-25 2, 24 3358. 3, 1-13

II, 167 IV, 401 I, 2ss. I, 2875.

23, 19 24, 18 25, 27 34, 26 35,022

V, 2698. III, 6355. V, 11358. V, 2698. V, 2698.

Leuiticus: 5,7 75 14

III, 82ss. V, 269s.

VI, 104 ls

VI, 105s. I, 8ss. IV, 6x2s.

I, 2878.

I2, 45$. 12, 6

VI, 665s. III, 82ss.

I, 81s.

I4, 30

III, 82ss.

I, x3ss.

23, 10.15.17.20

V, 2698.

I, 18

III, 723 III, 566s. IV, 7208. IV, 2369s. II, 138 I, 4458. I, 445s. V, 868ss. IV, 1331 III, 1343 III, 1343 IV, 2418 III, 1343 V.42237 III, 834 IV, 768

Numeri: 10, 8

I2, 9-15 16, 31-40 25, 7-8

IV, III, IV, IV,

2169 456ss. 399ss. 2169

25, 10-13

IV, 2080

Deuteronomium : 6, 13 I, 6 IO, 2I Prol., 51 II, 20

L 6

16, 9 I9, I5

V, 15578. III, 1074

22.2 23, 25 27, 6

V, 5935s. V, 15578. II, 991

33, 29

I, 795.

Iosue: 15, 165s.

III, 86

Iudices: III, 142ss. III, 142ss. II, 14

III, 759 IO, I3 12, ISS. I2, 9 I2, 22$. 12,23 14, I3 16, 45S. I6, 14 19, 3 I9, I4 22, 29

I, I2SS$.

16, 28-30

III, 86

IV, 2265

I Regum:

39.183:

IV, 699ss.

III, 287 II, 144

10, I

I, 556

II, 181

12, 48.

IV, 1210

I, 5298. I, 204 Prol., 51 II, 139ss. II, 219 V, 13738.

IS, I

I, 556

15, 17

I, 556

17, 40-54

IV, 842

IO, 1358.

IV, 958

21, I2SS.

IV, 958

V, 1375 V, 2698.

II Regum:

2, I-4

III, 9645s.

462 6, 12ss.

XI, 1-27 IL II, I4-26 I2, 208$. I3, II-14.22 17, 1758.

INDEX LOCORVM S. SCRIPTVRAE II, 1478.

21, 8

III, 26

2252

IV, 2472 V, x210s.

II, 993s. V, 7668.

50, 19

III Regum:

I, 9 19, 8

I9, 9ss.

36, 33 42, 4 50, 1$S.

I, 246

I, 246 III, 636ss. II, 2x5

3, 5, IO, 25,

20SS. 14 I9SS. 1SS.

I, 194 I, 69

IV, 959 IV, 2359

52:16

IV, 1218

III, 743

79, 19 75:29

77, 368. 85, 7 94, IOS, IOS, 105,

7 I 21 308.

106, I

I Paralipomenon: TS 16, 34 28, 9 IV, 560 II Paralipomenon : TI 5, 13

*

V, 17178. II, 425 1,246 III, 85

55, 12 63,78:

83, 2 IV Regum:

IL, 799

V, 1544

IIO, IO TIT 131, 9 135, I 140, 3

II, 1768.

Prol., 5x II, 783 II, 766 II, 414 III, 769

V, 1544 I3

Prol., 51 IV, 2080 II;2

III, 47s. IIj5 V, 818 II, 2

IV, 9ı2s.

Prouerbia : Tobias:

2,9 12, 8

12, 12 I2, I2$.

III, 1201ss.

III, 489 III, 755s.

L 7 3, IO 9, I

III, z2ozss.

9, 17 I2, II

III, 76o

26, II 28, 19

I9; 17

Iudith:

13, I-I3 Esther:

IV, x187s.

8, Ss.

III, 76x

Iob: 3,8

III, 20

9, 28

IV, 43

13 21 20 21 12

Psalmi: 7:10

V, 1444

I, 325. II, 417 ; III, 250 III, 321 I, 32s.

Ecclesiastes :

5, I

26, 27, 40, 40, 42,

III, 47s. V, 264 P2735:

III, 3oos. III, 287 III, 20 III, 2os.

I, 49s.

IV, 560

8, 3

Prol., 42

16, 7 18, 1o

V, 20035. III, 52

4, IO IO, I6

Sapientia: I3

III, 2001

III, 24025.

8, 14

1, 227 I, 78s.

II, 2I II, 25

III, xx

14, 5 19, 7

II, ı2s. IV, 401

III, 3975.

Ecclesiasticus : 1,16 III, 47s. III, 43 III, 268

Prol., 8s. IV, 1157s.

INDEX LOCORVM S. SCRIPTVRAE III, 254 III, 478. IV, x1385.

Ionas:

III, 230s.

Michaeas :

L 75

III, 63 III, 62

I, 7SS.

7, 16

II, 4845. V, 1235

I, 204

Matthaeus : 3552. 3,13:17 3, 16 AZ

I, 427

V, 1410 Prol., x4

Ieremias: 1, 6

V#1227

4, II TEEN

III, 287 II, 780 II, 14 Prol., 14 IV, 560

18, 17

50, 16

Ezechiel : 16, 4

17, IO 19,12 27, 16

33, 33. 43, 47,

13715 31 24 112

47,2 56, 7 Daniel: I, I-21 5, 1-30 6, 23

III, 287 V, 15575.

I, 194 III, 287

III, 287 V, 1454 V, 1544 II, 766 L, 194 I, 194 I, 2485s. II, 780

V, 915

II, 966s. III, 6135.

Ioel:

2,13 3, 13

I, 246

II Machabaeorum: 3, 34 Prol., 51 I3, 38-46 III, 1285s.

IV, 4378.

9, 26 1657 17, IO

Zacharias: TAI

III, 287

V, 12288. IV, 529s.; V, 122355. I, 3218. III, 20

II, 766 ; 8oos.

58, 7

IL 759

Habacuc: I, 9

IV, 885s.

IV, 774

III, xx2s.

V, 15578.

IL, 5x II, 324 I, 3145s. III, 639

4, IO

L 6

5, 13

V, 1146

5, 15 52127.

MS I22T IV, 1084

5, 6, 6, 6,

IV, 2072 II, 493 ; III, 7945s. IV, 1947 II, 785

39 9-13 20 33

257

II, 20

8,4 8, 5-13 9, 23-26 10, 23 Il, 7-15 II, 30

III, 1555. 14227, III, 892. V, 1330 III, 615 I, 426

12, 1-8 12,617

IV, 1621 II, 734

I3, 26ss. 14, 7 14, 17

V, 1401 IV, 1057 IV, 2418

I4, I9

Prol., 14

IS, 8s. IS, 27

II; 766 Prol., 15s.; III, 828s.

I5, 34

I, 675.

IS, 36

Prol., 14

15, 36

IV, 2418

16, 19

III, 278

I9, I7 I9, 2I

142 IV, 1947

21, 12-16

IV, 1839

21432

II, 780

21, 16

Prol., 42

463

464

INDEX LOCORVM S. SCRIPTVRAE

22, 15-22 25, 35740 26, 26, 26, 26, 26,

20 205S. 21-26 26 28

26, 69-75 27, 60 28, 19

IV, 868 III, 550ss.

IL 34 II, ross.

II, 39ss. Prol., 14 II, 37s. III, 25 III, 1245 I, 3445s.

4, 5, 6, 6,

27 14 1-5 298.

6, 35

7, 1-10 7, 11-16

8, 53-56 9, 16 IO, 27 IO, 38-42

Marcus: 3:05: I, 9-II I, I2 1, 44 2, I-5 2, 458. 2, 23-28 4, 21 4» 29 5» 39743 6, 22

6, 41 6, 41

I, 3145s. II, 324 : III, 639 III, 155. LI, xo2os.

III, 400 IV, 1621 V, 12215. V, 15575.

III, 892s. IV, 1057 Prol., 14 IV, 2418

75328

II, 766 Prol., 155.

8, 5-7

I, 67s.

8, 6.19

Prol., 14

7, 68.

IO, 18

Iss

II, I5-18 II, IÓ

IL, 943

II, 12, I2, 12, I3, I4, 14, 14,

IV, 1839

114/224 II, 58. II, 9 11,33 ION DT 12, 34 16, 9 16, 22 16, 21

17, I9, I9, I9,

14 I-IO 45747 46

20, 20-26

21, 22, 22, 22, 22, 22, 22, 23, 24, 24, 24,

2 14 1458. 19-23 20 44 55-62 53 25 30 47

I7 13-17. 308. 42 255$. I4 17 1758.

II, xoss.

I, 29.36

14, 18-22

II, 39ss.

2, I9-21

III, 1168

333 5,5 4, 18

I4, 33 14, 66-72

15, 46 16, 15s. Lucas: QUA 2, 46 2, 46s.

3, 21$. 3, 23 4, IS.

II, 780

IV, 868 V, 2065 III, 528 V, 1401 II, 37s.

IL, 34

II, 25 III, 1245 I, 3445s.

Iohannes: I, I4

4 47 5; 78. 5, 8SS.

II, 432 III, 141s. V, 1068s.

I, 3145s.; II, 324 V, 1070

III, 639

6, 3558. 2:22 8, 6 IO, I2 IO, I6 II, I-45

I, 69 III, 1555. IV, 1621

IV, 2071 IV, 1655 Il, 227

III, 896 III, 892s. Prol., 14 V, 2065 V, 1303 IL, 493 ; III, 7945s. II, 2zs. II, 20 V, 12215.

II, 785

IV, 1947 IV, 1947 IV, 1180s.1419s.2406 Prol., zss. III, 1555. II, 228

IV, 1839 II, 780

IV, 868 III, 528

I, 34 II, ı0ss.

II, 39ss. IL, 37s. III, 1168 III, 25 III, 1245 IV, roro

Prol., 14 I, 3445s.

II, 7s.

II, 1458. I, 251 I, 264 I, 347ss.

III, 49 II, 227 II, ııs III, 400 II, xoss.

I, 44ss. IV, 868 IV512173.;- V, 13225;

INDEX LOCORVM S. SCRIPTVRAE II, 12, I2, 13, I3,

44 248. 32 I8-30 27

18, 16-18 18, 25-27

I9, 23 I9, I9, 20, 2T

34 4I 228. IR

III, 1768. II, 45s. II, 48s. II, 39ss. II, 189ss. III, 25 III, 25 IV, 403s. I, 252.330.350; II, 1x5 III, 1245 III, 180-183 IV, 2418

Actus Apostolorum: I, 26 IV, 774 Prol., 51 2/11 I, 365 2, 38 V, 2105 2, 44

2, 46

3; I-II 4, 32 7,8 7:422 7, 51 8, 12.16 In 9, 30745

Io, 48

20, 7.11 27, 35

Prol., 14 IV, 726s. V, 2105

I, 4455. V, 9r5 I, 14 I, 365 V, 13305. IV, 7268. I, 365 Prol., 14 Prol., 14

Ad Romanos:

I, 29 2, 25 4, E17

6,5

IV, 2525

I, 44ss. I, 445s. I, 365

67

IV, 2072

7, 128.

VI, 4715. IV, 70.2390

VI, 586 IV, 867 IV, 1219 V, 1369 I, 419 I, 70

11,27 II, 27.29 I3, 1-3 I3, 4SS. 12 12 13, I3 I4, 33 IS, 22 15, 36

15, 45

Prol., 14 V, 15748. V, 1369 VI, 5325s. Prol., 14 II, 189ss. II, 306ss. III, 576ss. III, 63s. II, roor

II, 23 IV, 2xo2s.

I, 3205s. II, 458. I, 19.232055.

II ad Corinthios: I; 17 IV, 1084 E 2% 1,517

5. 17

I, 337

6, 1-10 11323033.

IV, x219 IV, x219

II, 3 12, 2.4

1,8 IV, 7358.

13,

III, 1074

Ad Galatas: eg: 3527

I, 27ss.

4,4

8, 27

IV, 560

4, IOS.

IV, ron I, 232.365 II, zs: IV, 6338.

12,17 1377 13, IS. 13, 13 I4, 2I

IV, 2072

6, 3.8

6,4 8, 5

I, 3035. I, 232

5,5

5, 20

II,23

V, 1631 V, 12168.

5, 21 55422

IV, 2410.2525 IV, 2102s.

6, 14

IV, 8325.; VI, 140

6, x5

I, 337

IV, 2410 IV, 867

I ad Corinthios: 1,76 1.424 V, 1450 302 III, 1338ss. 3, II-I5 III, 1342.1350 4,12 III, 1074 5, 3 5, 8

II, xo4

IV, 2105s.

Ad Ephesios: 5323

VI, 5325s.

Ad Philippenses: I 2r IV, 833 2,8

III, 236s..

465

466

INDEX LOCORVM S. SCRIPTVRAE

2NOT 3,2

V, 15748. V,ı4900

Ad Colossenses: 212 3, II

a IA

232 III, 1464 III, 63s.

I ad Thessalonicenses : 4, 16 IV, 735s. I ad Timotheum: 20T5 I, 303. 2,4 2T 22 3, 2-5

16227 V, 1186 V, 816 V, 1189ss.

202.817 2583. 3, 6 3,8 3, 16

V, 73155. V, 487s$.506 V, 619ss. V, 481ss. In27ssell, 7s:

4, 8 So

III, 609 V, 14675.

5, 19 6, 4

III, 1074 IV, 2525

6, 15

V, 1629

II ad Timotheum: 2, II I, 3038. 2023 II, 23 Ad Titum: 1, 68. 2S

3,3 Ad Hebraeos: DT

V, 440 V, 4855.

IV, 2525 I, 204

5,9

Prol., 3

9,4 9, 20 IO, 28 IO, 29 II, 29 I3, 20

II, x99s. 178: III, 1074 II, 37s.189ss. IV, 4o1 II, 37s.

Epistola Iacobi: I, 26

IV, 9o2s.

5, I2

IV, 1084

5, 16

III, 156ss.

I Petri: I, 16

II, 7s.

1,23

I, 264

2, 9

I, 544.546

2, 138.

V, 1631

3, 18 5,8

1.2758: III, 709

II Petri : 2X 2, 22

V, 2r1os. Hor

3, 9

I, 229

I epistula Iohannis: 3, IS

IV, 2085

Apocalypsis : 2023 4, 8 5,6

5, 10 I4, 1458.

IV, 560 II, 484s. II, 1458.

I, 546 V, 15575.

I7, I4

V, 1629

I9, 16 DIN

V, 1629 Ils:

INDEX Abaelardus

Antipbonae :

Introductio ad tbeologiam : 1, 2, C. 984

AVCTORVM

I, 36s.

"Asperges me'

I, 246

'Vidi aquam'

I, 2488.

Accessus ad auctores :

Archipoeta :

(ed. Huygens,

6, 19

Prol., 51

10, 8, 4

IV, 12245.

OT

Prol., 28

Acta Maximiliani :

IO, 25, 3

II, 1279

(ed. Ruinart [1731], p- 263) I, 1415.

Arnobius

p. 25)

V, 999

Aduersus nationes : Aelredus Rievallensis Genealogia regum Anglorum :

2, 69

I, 218

(PL x95, c. 715B) I, 64

Augustinus

Alanus ab Insulis

Contra Academicos : 2 FIAT I, 76

De fide: I, 4I

I, 64

De baptismo : 6,31

Alcimus Auitus Homilia in rogat.:

(ed. Peiper, p. 108ss.)

De beata uita:

4, 34

I, 76

III, 671 De catechizandis rudibus : 253 I, 218

Aldhelmus

II 21

Jo rr7

De laudibus uirginitatis: III, 20 I, 395

Ambrosius Mediolanensis Hymni:

I9, 32 20, 34

I, 40s. I, 40s.

26, 50

I, 193

De ciuitate Dei: I, I9 IV, 2256 IV, 2256

I, IO

I, 312

1422

02

I, 312

T5235

IV, 2255

4, 29

IV, 7538.

5, I4 73632

1429 I, 385.40

Expositio eu. sec. Lucam : II, 7518. 27T.

7, 164

I, 285

De Nabuthe:

IV, 666 I, 293

10, 5

I, 238.368.

13, I2

I, 3058.

14, 9

III, 43

Expositio de psalmo CXVIII : I, 97

18, 18, 69-72 I9, I9

TV 722 V, x130

De sacramentis :

20, IO 20, IS

I, 62 III, zs.

Confessiones : I, I I, II, I7

VI, 7908. I, 193

7, 33

-

7635 9, 10

L 5, 18

II, 51

I, 395

ps.-Ambrosius Exorcismus :

(PL 17, c. ı019A) I, 3938.

10, 3, 4

I, 19

468

INDEX AVCTORVM

Contra Cresconium.:

3, 29

De natura et origine animae:

4, 19, 29

IL, 395

De nuptiis et concupiscentia :

De cura pro mortuis gerenda:

2 3

III, 1214ss.1218ss. III, 120155.1243

6 XI

III, 1224 III, 1376

I, 23, 26

I, 38s. I, 40s. I, 38s.

102, 5, 29 130, 22

I, 76 I, 264

128207

I, 235.368.

2II, I3

IV, 8235s.

IO,

I9, 16

I, 40s.

De fide et operibus : I3, I9 I, 398s. I9, 35 I, 398s.

TNT

De fide et symbolo: I, 264

Exp. epistulae ad Galatas : I9

I, 40s. De Genesi ad litteram imp. lib.:

I

L 76

IS

(47

H DH D

I, 285 I, 40s.

Contra II episiulas Pelagianorum :

Contra Faustum :

I, 40s. I, 38s.40s.166s.

I, 1415.

De peccatorum meritis et remissione : I, 264 29, 57 I, 264 , 30, 58

H ’ IO,

I9, II I9, I3

I, 12

Contra epistulam Parmeniani : 2, I3, 29

Epistulae: 55, 31 IO2, 2, IO 10242012

I, 27ss.

17

I, 285

Contra litteras Petiliani : I, 62

. 2, I04, 239

Enarrationes in Psalmos : Prol., r2 I, 385.408. 73, 2 I, 385.408. 74, 12 81,5 Prol., 12 IO3, 3, 25 I, 76

39, I

Qzaestiones de Exodo: 8

I, 285

Sermones : 31,5

I, 3058.

57, 7,7

I, 70s.

71, 27

Prol., sx

De gratia Christi: 2, 37 I, 40s. 38, 42 I, 264

94

V, 136

172.2

III, 1192s.

179, 8

IV, 1628

Adnotationes in Iob:

184, 2 210, 3 272

II, 478 I, 44ss. II, 53s.

30

I, 40s.

145, I

Contra Iulianum op. imp. : I, I24

I, 40s.

29330

I, 279

2, 66 6, 31

I, 3055. I, 3058.

De libero arbitrio:

3, 15, 39

I, 76

4s

Prol., 51

De symbolo ad cathechumenos : I, 264

Tractatus in eu. Iobannis: 26, x1 IL, 49 67, 3 80, 3

I, 2 I, 89

97, 4

II, 840

INDEX De trinitate: Z4 f I

i$ $

I, 76

1, 76

De uera religione : 16,

30

I, 76

Ausonius

I, 320ss.

Epistulae: 6, 2

Prolss33

469

ps.-Cato Disticha :

1; 362

IV, 909

I, 30

V. 517

2:4

IV, 2058

Chalcidius In Platonis Timaeum :

29, 53

Epbemeris : 3, 34

IV, 44

Cicero Academicae quaestiones : 2:224 122981

Epistulae ad Atticum :

Balbus Catbolicon :

2, T4. T

(s.u. sacramentum )I, 35

In Marcum : E 67

Historia Eccles.: 2,22 H, 273

I, 325.

De natura deorum :

L 4 7

Beda 8, ss.

AVCTORVM

I, 325.

Tusculanae disputationes : 3, 10, 22 Prol., 2 Claudianus

In Eutropium : 2, 10

I, 46

Bernoldus Const.

Micrologus : (c. 23)

II, 415

(c. 979D)

IL, 447

Bulla Nicolai III n. 5

II, 7975s.

Burchardus Decretum : Pr

I, 2145s.

Codex canonum

Caesarius Arelatensis Sermones : 157, tit. III, 671

Caesarius Heisterbac. Dialogus miraculorum :

I 5 8, 59

V, 395 V, 395

Codex iuris canonici 1144 I, 189ss. Codex "Theodosianus 4,120, f III, 332 Commodianus Carmen Apologeticum :

181 317 529

I, 408 I, 408 102758.

Instructiones : 2,8,9

I, 27ss.

Concilium Autissiodorense (a. 695) : can. 6

sessio XXI, 5

II, 840 II, 840

Cassius Dio 22 2I

I, 442

I, 527

Concilium Basileense (a. 1061):

Cassianus Collationes :

14, 4, 2 18, 7, 6

(c. 148A)

IV, 2255

II, 7975s.

Concilium Tridentinum (a. 1547) : sessio VI (ed. Mansi 33, 52A) I, 117 sess. VI

III, 489

470

INDEX AVCTORVM

Concilium Vasionense (a. 529) : c. 2 (ed. Maassen,

p. 55)

IL, 428

Corpus iuris canonici : CMT CIO

I, 442 II, 171s.

Curtius Rufus Historia Alexandri Magni : 22.2, 17 I, 152

Cyprianus Ad Demetrianum : 23, 25 Prol., 3

De bono patientiae : Prol., 51

3

I, 8, 4-9 1:415, 3 182213

17

Probes I, 285

30 31

De dominica oratione : I, 2958. II, 476

, 23,

8

22, ER 1023075 I, 23, 16 I, 23, 18 1,022 #19 I, 23, 20 I, 23, 21.32 15,23, 17 „23, 23 „23, 25 723,29 %, 24,17 IMATME 1,27, 25 T5028 I, 31, I4 I, 32, 7-8.14 I, 32, II-13 I, 33, 575

, 1639ss. 100555. 66ss. 7088.