Orta Asya Türk Tarihi Araştırmaları [3 ed.] 9789751627186

Citation preview

·-

C> N

·-

e ta .:.::: N

o

ORTAASYA TURK TARIHI ARAfTIRMALARI ••

•

Õzkan IZGi

�·

TIRK 1'ARIB:

KURUMU

•

ORTA ASYA TÜRK TARiHi ARA�TIRMALARI ÜZKJ\N izci

Birinci Baski : 2014 lkinci Baski

:

2017

ATATÜRK KÜLTÜR, DiL VE TARiH YÜKSEK KURUMU

TÜRK TARÍH KURUMU YAYINLARI IV/A-1 . 1 . Dizi - Say1 : 182

ORTAASYA ••

•

•

TURK TARIHI ARA�TIRMALARI Ózkan iZGi Yayma Hazirlayanlar

Erkin EKREM - Serhat KÜÇÜK 3. Bask1

ANKARA, 2020

izgi, ôzkan, 1940-2011 Orta Asya Türk larihi ara§hrmalar1 / Ôzkan izgi; yayma haz1rlayanlar Erkin Ekrem, Serhal Küçük. - 3. baski. - Ankara : Türk Tarih Kurumu, 2020. xi, 433 s. : resim, lablo; 24 cm. - (AKDTYK Türk Tarih Kurumu yaymlar1; IV/A-1.1. Dizi-Say1: 182) indeks var. ISBN 978 - 975 - 16 - 2718 - 6 1. Asya, Orla_ Tarih. Asya, Orla.

I. E.a.

yayma haz1rlayan.

2. Asya, Orta_ Medeniyet.

3. Türk larihi _

II. Ekrem, Erkin, yayma haz1rlayan.

III. Dizi.

III.

Küçük, Serhal,

958

Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Yõnetim Kurulunun 06.07 .2020 tarih ve 801/29 say1h karar1 geregince 3 . 000 adet basilm1§hr.

Kapak Tasar1m1 : Emine ÇAKIR ISBN: 978 - 975

- 16 - 2718 - 6

Bask1: Detamat Matbaa Zübeyde Hamm Mh. Samyeli Sokak 19-B iskitler ANKARA V. no : 293 O11 28 08 - Kmlbey +90 312 384 47 21, + 90 312 384 39 36

[email protected]

1940 y1hnda Bursa'da dogdu. Dil-Tarih ve Cografya Fakültesi Sinoloji Bõlümüne 1 9 6 2 y1hnda girdi. 1 964 y1hnda Çin Hükümetinden ald1g1 bursla Taiwan'a gitti. 1 9 6 7 y1lmda yurda dõnerek Dil-Tarih ve Cografya Fakültesini bitirdi. 1968 y1h �ubat aymda Amerika Birle§ik Devletleri'nde Harvard Üniversitesi Uzak Dogu Dilleri Bõlümü'nde Çin ve Orta Asya Tarihi dahnda Doktora çah§malarma ba§ladi. 1 9 7 2 senesinde "The Itinerary o f Wang Yen-Te t o Kao-ch'ang (98 1 - 1 984)" isimli çah§mas1yla doktor unvamm aldi. 1 9 74 y1lmda Üniversitemiz Tarih Bilim Dalma õgretim gõrevlisi olarak girdi. 1 9 8 1 'de Genel Türk Tarihi Dalmda Doçent, 1 987'de Profesõr oldu. Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yõnetim Kurulu Üyeligi, Edebiyat Fakültesi Senato Temsilciligi, Atatürk ilkeleri ve ink1lâp Tarihi Enstitüsü Müdürlügü, Yabanc1 Diller Yüksek Okulu Müdürlügü, Edebiyat Fakültesi Dekanhg1, Atatürk Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Ara§hrma Merkezi Ba§kan Yard1mc1hg1 ile Genel Kurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt (ATESE) Ba§kanhg1 Yõnetim Kurulu Üyeligi gõrevlerinde bulundu. 5 Ekim 2007 tarihinde Hacettepe Üniversitesi Tarih Bõlümünden emekli olan Prof. Dr. Õ zkan izgi, 2 0 1 1 tarihinde hakkm rahmetine kavu§tu.

Kitaplar Çin Elçisi Wang Yen te 'nin Uygur Seyahatn am esi, Türk Tarih Kurumu Yaymlar1, 1 9 8 9 . Kutluk Bilge Kül Kagan-Bogü Kagan ve Uygurlar, Kültür Bakanhg1 Yaymlan, 1 9 8 6 . Uygurlarm Siyasi ve Kültürel Tarihi (Hukuk Vesikalarma Gore) , Türk Kültürünü Ara§hrma Enstitüsü Yaymlar1, Ankara, 1 9 8 7 .

GiRi� ................................................................................................................................ XI

BÍRÍNCÍ BÕLÜM

ARA$TIRMA iNCELE� E MAKALELERi CENTRAL ASIA AF TER THE MONGOL INVASION-ISLAM AND SEDENTARY LIFE AS A CONSEQUENCE.............................................................................................. 3 SUNG DEVRiNDE KAO'CH'ANG'DAN ÇiN'E GiDEN ELÇiLER .......................... ....... 1 9 iSLAMiYET TEN ÕNCEKi TÜRKLERDE KADIN ............................................ .......... ... 25 Destanlarda Türk kad1n1: ......................................................................................... 27 !;)iirlerde Türk Kadmi: ....... . ........ . . . . . . . . . ... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ... . . . . . . . . . . . . . . . . . ........ . . . . . . . .... ... 28 Hunlar zama nmda kadmm devlet idaresindeki rolü: ............................................ 29 Gõktürkler zamanmda kad101n devlet idaresindeki rolü: ..................................... 30 Uygurlar zamanmda kadmm devlet idaresindeki rolü: ................................... ...... 31 islâm'dan õnceki Türklerde halk kadm1: ................................................................ 33 Eski Türk Kadmm giyimi: ........................................................................................ 39 MOGOLLARIN ORTAYA ÇIKl�INA KADAR TÜRKLERiN ÇiNLiLERE TESiRLERi .................................. . . . . ................................................................................. 4 1 HAREZM�AH VE MOGOLLARIN iLK KAR�ILA�MALARI VE OTRAR HÂDiSESi .......................................................................................................... 55 iSLÂMiYETTEN ÕNCE ORTA ASYA TÜRK KÜLTÜRÜ ............................................. 65 ESKi T Ü RKLERDE HAYVANCILIK .............................. ............................... . . . . ....... 66 Z iRAAT ...................................................................................................................... 67 ESK i T Ü RKLER iN KULLANDIKLARI ALFABELER ............................................. 69 i LK T Ü RKÇE DEVR i ................................................................................................. 69 ESK i T Ü RKÇE DEVR i............................................................................................... 69 ORTA T Ü RKÇE DEVR i............................................................... . . ............................ 70 ESKi T Ü RKLERDE D iN ......................................... ............................................... ... . 74 !;)AMAN iZ M ................................................................................................. 74 BUDiZM ........................................................................................................ 75 MAN iHE iZM ............................................. ..................... .............................. 76 ESK i T Ü RKLER'DE KADIN...................................................................................... 77 ESKi T Ü RK SARA YLARI ......................................................................................... 78 SARAYLARDA VAZ iFE G Ô REN MEMURLAR ........................................ 78 DANI�MANLAR .......................................................................................... 79 KILAVUZLAR .............................................................................................. 79 M Ü H Ü RDARLAR ....... . . . . . ................ . ........................................................... 79 HAZ i NE MEMURLARI ............................................................................... 79

ELÇi LER........................................................................................................ 79 DOKTORLAR ............................................... ............................. ................... 79 FEST i VALLER ............................................................... ............................... 80 TÜ RKLER i N YAKIN KOMl;;U LARINA OLAN TESi RLER i ................. .................. 81 KURULU!j DEVRiNDE UYGURLARIN KiTANLARA TESiRLERi VE UYGUR, GAZNE, KiTANLAR ARASINDAKi MÜNASEBETLER... ....................... ..................... 83 XI. YÜZYILA KADAR ORTA ASYA TÜRK DEVLETLERiNiN ÇiN'LE YAPTIGI TiCARI MÜNASEBETLER............................ . . . . . ............................................................. 95 HSi UNG - NU - Çi N T iCARET M Ü NASEBETLER i : ..... . ............... . ...... . . . . . . . . . . . . . . . . .. 99 G ÔKT Ü RK - Ç i N T iCARET M Ü NASEBETLER i: ................................................. 105 UYGUR - Ç i N T iCARET M Ü NASEBETLER i : ....................................................... 110 HUNLAR, GÕKTÜRKLER VE UYGURLAR'DA GELENEKSEL FESTiVAL VE EGLENCELER ................................................................................................................ 115 KAO-CH'ANG UYGURLARI HAKKINDA ... . ............................................................... 1 23 ÇiNLiLERiN, GÕKTÜRK VE UYGURLARI YERLE!)TiRME SiYASETLERi........... 131 ÇiN'DE iSLÁMiYET'iN YAYILI!jl VE GELi!jMESi...... . .................. . ............... . .......... 139 UYGUR ALIM-SATIM VESiKALARINDA CEZANIN ÕDENDiGi BAZI MÜESSESE VE !jAHISLAR......................................... . ....... . . . ............................. 147 ORTA ASYA'NIN TÜRKLE!jMESi . . . . . ... . .... . . ................................................................ 151 MOGOLLARDA EVLENME ÂDETi .................. . .......................................................... 165 1455 YILINDA ORDU VE YÕRESiNDE KULLANILAN !jAHIS ADLARI ...... . ....... . . . 1 73 OROU VE YÔRES i NDE KULLANILAN i;; AHIS ADLARI .................................... 1 76 ORTA ASYA TÜRKLERiNiN KÜLTÜR KAYNAKLARl.. .... . .. . . . . . .. . . . . . ... . . . . . . . . . . . ....... . . . 183 Sõzlü ve yaz1h edebiyat: ............................... . ............... . ... . ........................ . ..... 188 Kilabeler: ............................. ... ..... . ................................. . ... . .. . . . . . . . ...... ......... . ..... 189 Hukuk Vesikalari: ................................................................................... . ........ 190 Tarihi ve edebi eserler: ............................................................. .................... . .. 190 ORTA ASYA TÜRK TARiHi'NiN MESELELERi..... . ...... ..................... . ..... . . . . . . . . .... ...... 195 TEKL i FLER.............................................................................................................. 200 ÇiN iLE BATI ARASINDAKi iPEK YOLLARI (8. YÜZYILA KADAR) ...................... 203 TATAR ADI HAKKINDA.................................... . .......................................................... 213 MOGOLLARIN BATI iSTiLASI VE TÜRK TARiHI BAKIMINDAN ÕNEMi ........... 225 UYGUR KAGANLARININ T'ANG SÜLALESi TARiHLERiNE GÕRE SOY KÜTÜKLERiNiN iNCELENMESi ....................................................................... 245 A- TABLOLARIN AYRI AYRI i NCELENMESi : .... . . .... . .......................................... 246 II- Hsin T'ang-shu, Hui-ho lJ ül � R K1rg1zlar'm 100.000 athsm1 kendi idaresi altma alarak, yeni

Ara§hrma inceleme Makaleleri

1 12 3

de Uygur ülkesinde gõrülen §iddetli kt§ nedeniyle, pek çok hastahgm ortaya ç1kmas1, koyun ve atlarm telef olmas1, zaten siyasi yõnden y1p­ ranm1§ olan Ôtügen Uygurlan'mn iktisadi bak1mdan da zay1flamas1na sebep olmu§tur. 4- Maniheizm'in de Ôtügen Uygurlan'nm askeri yõnden zay1flamasma sebep oldugu sõylenebilir. Mani mabetleri et­ rafmda yerle§ikli-ye geçen Uygurlar, sava§çt õzelliklerini yava§ yava§ kaybetmi§lerdir5• Bunun neticesi olarak da s1mrlarma yaptlan her­ hangi bir saldmda eskisi kadar etkin olmam1§lard1r. i§te bu yukar1da sayd1g1m1z sebeplerden dolay1 zay1flam1§ olan Ôtügen Uygurlan 840 senesinin Eylül aymda, K1rg1zlar tarafmdan maglup edilmi§lerdir. K1rg1z yenilgisinden sonra 15 kabile Karluklar'a, baz1lar1 da Tibet ve An-hsi'ye gõç etmi§tir. Geri kalan 1 3 Uygur kabilesi de daha gü­ neye inerek San Nehrin bati klSlmlarma yerle§erek kendilerine yeni bir kagan seçmi§lerdir. Bu Uygurlar daha sonra Çin smmna gelmi§ler, fakat 847 tarihinde Kirg1z ve Çinliler tarafmdan dagittlm1§lardir. Dagi­ lan bu Uygurlar, Kan-chou itf!-16 ve Gobi çõlünün ::kr� babsmda kalan §ehirlere giderek yerle§mi§lerdir. Yine bu güneye inen 13 kabile daha sonra Sha-chou lJ: 1W ve digerlerine nazaran Orta Asya Türk tarihinde õnemleri daha fazia olan Kao-ch'ang il'l:i � §ehrine yerle§erek hayat­ lanm idame ettirmi§lerdir. Güneye inen bu Uygurlar ... arbk Bozkir «

kagan K'o-sa'ya lll ll!fOfi'f saldird1gm1 ve K'o-sa ile Kürebir'i õldürttügünü gõrmekteyiz. Bak, Tsai Wen-Shen, aym eser, s. 34. ' Uygur I