O bispado de Mondoñedo na Idade Media : territorio, comunidade e poder. (Vols. 1 y 2) [1 ed.] 8400106040, 9788400106041

Citation preview

CONSEJO SUPERIOR DE INVESTIGACIONES CIENTÍFICAS XUNTA DE GALICIA INSTITUTO DE ESTUDIOS GALLEGOS PADRE SARMIENTO

o BISPADO DE MONDOÑEDO NA IDADE MEDIA TERRITORIO, COMUNIDADE E PODER VOLUME 1

CARLOS ANDRÉS GONZÁLEZ PAZ

ANEJOSDE CUADERNOS DE ESTUDIOS GALLEGOS XLIX SANTIAGO DE COMPOSTELA MMXIX

o BISPADO DE MONDOÑEDO NA IDADE MEDIA TERRITORIO, COMUNIDADE E PODER VOLUME 1

INSTITUTO DE ESTUDIOS GALLEGOS PADRE SARMIENTO

ANEJOS DE CUADERNOS DE ESTUDIOS GALLEGOS Director

Isidro Garda Tato Instituto dc Estudios Gallegos Padre Sarmiento, CSIC-Xunta dc Galicia

Secretario

Pablo S. Otero Piñcyro Maseda Instituto dc Estudios Gallegos Padre Sarmiento, CSIC-Xunta dc Galicia

Comité Editorial Ana María Carballeira Dcbasa, Esutda dc EstudiosÁrabcs, CSIC José María Cardcsín Díaz, Universidade da Coruña Marta Cendón Fernández, Universidade dc Santiago dc Compostela Maria Helena da Cruz Coelho, Universidade dc Coimbra Paula Pinto Costa, Universidade do Porto y Centro dc Estudos da População, Economía c Sociedade Eduardo Pardo dc Guevara y Valdés, Instituto dc Estudios Gallegos Padre Sarmiento, CSIC-Xwlta dc Galicia Antonio Manuel Pazos Rodríguez, Instituto dc Estudios Gallegos Padre Sarmiento, CSIC-Xwlta dc Galicia Jose Augusto de Sottomayor-Pizarro, Universidade do Porto y Centro de Estudos da População, Economía e Sociedade

Consejo Asesor

Martín Almagro Gorbea, Real Academia de la Historia Alfredo Alvar Ezquerra, Instituto de Historia, CSIC Mário Jorge Barroca, Universidade do Porto Isabel Beceiro Pita, Instituto de Historia, CSIC Tom Buchanan, Kellogg College Enrique Cantera Montenegro, Universidad Nacional de Educación a Distancia Mafalda Soares da CW1ha, Universidade de Évora Luís Adio da Fonseca, Universidade do Porto Fernando Garda Sanz, Instituto de Historia, CSIC Miguel Ángel Ladero Quesada, Real Academia de la Historia Elvira Lindoso Tato, Universidade da Coruña Fernando López Alsina, Universidade de Santiago de Compostela Christine Meek, Trinity College NW10 Gonçalo Monteiro, Universidade de Lisboa Isabel Montes Romero-Camacho, Universidad de Sevilla Consuelo Naranjo Orovio, Instituto de Historia, CSIC César Olivera Serrano, Instituto de Historia, CSIC Segundo L. Pérez López, Instituto Teológico Compostelano Cristina de la Puente González, Instituto de Lenguas y Culturas del Mediterráneo y Oriente Próximo, CSIC Adeline Rucquoi, Centre d e Recherches Historiques, EHESS-CNRS Rafael Sánchez Saus, Universidad de Cádiz Maria José Azcvedo Santos, Universidade de Coimbra José Ramón Urquijo Goitia, Escuela Española de Historia y Arqueología de Roma, CSIC Leontina Domingos Ventma, Universidade de Coimbra Ramón Yzquierdo Perrín, Universidade da Coruña

CONSEJO SUPERIOR DE INVESTIGACIONES CIENTÍFICAS XUNTA DE GALICIA INSTITUTO DE ESTUDIOS GALLEGOS PADRE SARMIENTO

o BISPADO DE MONDOÑEDO NA IDADE MEDIA TERRITORIO, COMUNIDADE E PODER VOLUME 1

CARLOS ANDRÉS GONZÁLEZ PAZ

ANEJOSDE CUADERNOS DE ESTUDIOS GALLEGOS XLIX SANTIAGO DE COMPOSTELA MMXIX

Reservados todos los derechos por la legislación en materia de Propiedad Intelectual. Ni la totalidad ni parte de este libro, incluido el diseño de la cubierta, puede reproducirse, almacenarse o transmitirse en manera alguna por medio ya sea electrónico, químico, óptico, informático, de grabación o de fotocopia, sin permiso previo por escrito de la editorial. Las noticias, los asertos y las opiniones contenidos en esta obra son de la exclusiva responsabilidad del autor o autores. La editorial, por su parte, sólo se hace responsable del interés científico de sus publicaciones. Publicación incluida en el programa editorial del suprimido Ministerio de Economía, Industria y Competitividad y editada por el Ministerio de Ciencia, Innovación y Universidades (de acuerdo con la reestructuración ministerial establecida por Real Decreto 355/2018, de 6 de junio).

Catálogo de publicaciones de la Administración General del Estado: http://cpage.mpr.gob.es EDITORIAL

CSIC:

http://editorial.csic.es(correo:[email protected])

GOBIERNO

DE ESPAÑA

MINISTERIO DE CIENCIA

E INNOVACION

iiCSIC

II

XUNTA DE GALIC IA Proxecto cofinanciado

II

XUNTA DE GALICIA CONSEL LE RíA DO MEDIO RURAL

~ ~~À~~:~ '\ ,

DESENVOLVEMENTO RURAL

Fondo Europeo Agricola de Desenvolvemento Rural: Europa inviste no rural

XUNTA DE GA LICIA CONSELLERíA DE CULTURA E TURISMO

©CSIC © Carlos Andrés González Paz NIPO: 833-20-016-X e-NIPO: 833-20-017-5 ISBN (obra completa): 978-84-00-10604-1 ISBN (vol. 1): 978-84-00-10602-7 e-ISBN (obra completa): 978-84-00-10607-2 e-ISBN (vol. 1): 978-84-00-10605-8 Depósito Legal: M-6186-2020 Imprime: R.B. Servicios Editoria1es, S.L. Impreso en España. Printed in Spain En esta edición se ha utilizado papel ecológico sometido a un proceso de blanqueado ECF, cuya fibra procede de bosques gestionados de forma sostenible.

A soc ia ció n G DR 1

Lerras de Miranda. GRUPO DESENVOLVEMENTO IIURAl

A mispadres

~

INDICE

-VOLUME 1 AGRADECEMENTOS ............................................................................. A XEITO DE PROEMIO: A INTRAHISTORIA DA OBRA ..................................

17 19

PREFACIO ...........................................................................................

25

INTRODUCION .....................................................................................

29

CAPfTULO 1 XEOGRAFfA HISTORICA. XEOGRAFfA FfslCA l.1 XEOGRAFfA HISTORICA .................... .... ........ .... ........ .... ........ .... ......

41

l.l.a. ABritonensis ecclesiae ................................................... l.l. b. A Dumiensi ecc/esiae en terras mindonienses ...... .......... l.l.c. A sé mindoniense: de Vilamaior a Ribadeo, viaxe de ida e viaxe de volta .. ...... ...... ...... ...... ...... ...... ...... ...... ...... ..........

46 61 67

l.2 XEOGRAFfA FfslCA .............. .... ........ .... ........ .... ........ .... ........ .... ......

82

l.2.a. Xeomorfoloxía ................................ .. ........ .... ........ .... ...... A zona cantábrico-mindoniense ...... .. ........ .... ........ .... ...... Relevo ...................................................................... Depresións ............................................................... Rasa litoral ou Planalto cantábrico .......................... Configuración litoral ............................................... A vertente atlántico-mindoniense ................................... A Terra Chá ..................................................................... l.2.b. Edafoloxía ....................................................................... Edafoloxía cantábrico-mindoniense ............................... Edafoloxía atlántico-mindoniense Edafoloxía chairego-mindoniense ..................................

83 84 84 90 91 92 94 95 96 96 101 103

12

fNDICE

l.2.c. Hidroloxía ....................................................................... Hidroloxía continental: ríos e lagoas interiores ... ... ... ..... Hidroloxía litoral: rías e lagoas costeiras ........................ l.2.d. Climatoloxía .................................................................... Paleoclimatoloxía e climatoloxía histórica ..................... Climatoloxía física ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .... Precipitación .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .... Temperatura ............................................................. Panorama climatolóxico .......................................... l.2.e. A paisaxe vexetal e animal medieval....... ... ......... ... ........ l.3 CONCLUSIONS SECTORIAIS ....................................... ... ......... ... .......

107 107 122 136 137 153 154 157 158 166 183

CAP[TULO 2 As ORIXES REMOTAS DA SÉ MINDONIENSE: A BRITONENSIS ECCLESIAE 2.1 A BRITONENSIS ECCLESIAE .............................................................. 2.l.a. As orixes históricas da Britonensis ecclesiae na tradición historiográfica .................................................................. 2.l.b. As orixes da Britonensis ecclesiae: os inmigrantes britóns e o litoral cantábrico galego .................................... Orixes históricas: o onde, o porqué, o como, o cando e o cantos da inmigración britona .................................... O territorio cantábrico lucense antes e ante a presenza britona ........................................................................ Territorio .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .... Poboación ........ ...................... ... ..................... ... ....... Poder ........................................................................ 2.l.c. A organización da Britonensis ecclesiae ......................... A organización territorial da Britonensis ecclesiae . ... .... O carácter diocesano-territorial daBritonensis ecclesiae ...................................................................... A organización territorial local da Britonensis ecclesiae .................................................................. O monasterio Maximi ou a busca dun centro de poder diocesano e territorial na Britonensis ecclesiae ...................................................................... A historia comparada: os casos bretón e britón .. ..... A organización eclesiástica da Britonensis ecclesiae .....

192 192 195 196 211 213 215 221 223 225 226 229

232 236 237

fNDICE

13

2.2 A FRACTURA TERRITORIAL DA BRITONENSIS ECCLESIAE: O XURDIMENTO DA St LANIOBRENSE ......................................................................

246

2.3 A FALSA CONTINUIDADE DA BRITONENSIS ECCLESIAE ......•••................

259

2.4 CONCLUSIONS SECTORIAIS ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ....

264

CAP[TULO 3 As ORIXES DA St MINDONIENSE: A DUMIENSE SEDIS 3.1 A St DE DUMIO ATA A INVASION MUSULMÁ .....................................

276

3.l.a. A fundación da sé de Dumio ........................................... 3.l.b. Martiño de Dumio e o episcopado dumiense (séculos Vl-VII) ............................................................................ 3.2 A INVASION MUSULMÁ E AS SÚAS REPERCUSIONS PARA A St DUMIENSE ........................................................................................

276

3.3 O TRASLADO DA DIOCESE DE DUMIO A TERRAS MINDONIENSES: AS DOAZONS AFONSINAS .................................................................... 3.3.a. A suposta doazón de Afonso III de 28 de agosto do 867 O carácter diplomático do documento ............................ Os protagonistas do documento ...................................... Sabarico ou Rosendo? ............................................. Os bispos dumienses e Galicia como terra de refuXIO .......................................................................

O concedinte ou a posibilidade de que Afonso III fose o autor da doazón ........................................ 3.3.b. A doazón de Afonso III de 10 de febreiro do 877 ........... Os protagonistas e a autenticidade do documento ... ... .... O contido da doazón de Afonso III .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .... A confirmaci ón de Ordoño II .......................................... Dumio, os grupos magnaticios e a política rexia no norte de Portugal . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .... 3.3.c. A doazón de Afonso III de 27 de febreiro do 877 ........... Afonso l e o traslado dos bispos dumienses? ................. A "pars maritima Gallecie" ..................................... Afonso l, a "pars maritima Gallecie" e o termo "populantur" ............................................................. Afonso II: a solución factible ........ ... ......... ... ......... ... ....... 3.3.d. Conclusións sectoriais .....................................................

286 306 318 318 319 320 320 323 328 340 340 348 357 366 374 377 377 378 386 387

14

fNDICE

3.4 DUMIO TRALO TRASLADO DA DIOCESE DUMIENSE A TERRAS MINDONIENSES ....................................................................................... 3.4.a. A desaparición da diocese dumiense. A bula Iusticie Ordo de Pascual II .... ...... ...... ...... ...... ...... ...... ...... ...... ...... .......... 3.4.b. A desaparición da diocese dumiense. Dumio na Península Ibérica: o contratexto e intratexto da bula Iusticie Ordo .. Fernando I, Galicia e Dumio ........................................... García, Galicia e Dumio ...... ...... ...... ...... ...... ...... ...... ....... Sancho II, Galicia e Dumio.. ...... ...... ...... ...... ...... ...... ....... Afonso VI, a reforma, a provincia eclesiástica galaica e Dumio ......................................................................... Iria ........................................................................... Lugo ........................................................................ Coímbra .......................................................... .. ....... Braga e Dumio ........................................................ Henrique de Borgoña e Raimundo de Borgoña: Braga e Compostela, Dumio e Mondoñedo ...... ...... ...... .......... Territorial ........................................... .... ........ .... ...... Político ............ .. ........ .... ........ .... ........ .... ........ .... ...... Eclesiástico .............................................................. 3.5 CONClUSIONS SECTORIAIS .......................... .... ........ .... ........ .... .......

390 390 396 396 401 409 412 415 416 417 418 430 438 439 445 449

CAPfTUlO 4 A TERRA: ANALISE XURfDICA DA BASE ECONOMICA DO TERRITORIO MINDONIENSE MEDIEVAL 4.1 A CONCEPCION XURfDICA DA «PROPIEDADE» DA TERRA NO ESPAZO MINDONIENSE MEDIEVAL ................................................................

456

4.2 As FORMAS DE CESION ONEROSA DA TERRA NO ESPAZO MINDONIENSE MEDIEVAL ....................................................................................

468

4.2. a. O prestimonio .................................................................. 4.2. b. A encomenda................................................................... 4.2.c. A doazón inter vivos con reserva vitalicia do usufruto ... 4.2.d. «Contrato» ad laborandum ............................................. 4.2.e. «Contrato» de parzaría agraria ........................................ 4.2.f. «Contrato» ad medietatem e «contrato» de complantatio 4.2.g. Foro de poboación .......................................................... 4.2.h. Foro ................................... .... ........ .... ........ .... ........ .... ......

470 474 475 476 476 477 478 488

15

fNDICE

Breve historiografía galega do foro . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .... As orixes históricas e as fontes xurídicas do foro. ... ... .... O foro nas terras mindonienses .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .... 4.2.i. Arrendamento ................................. .. ......... ... ......... ... ....... CAPfTULO

A

488 491 494 506

5

ECONOMfA MINDONIENSE MEDIEVAL:

o SECTOR

PRIMARIO

E A EXPLOTACION DO TERRITORIO

5.1 A

BASE PRIMARIA DO ECOSISTEMA PRODUTIVO MINDONIENSE

5. La. A agricultura .................................................................... A cerealicultura ............................................................... As especies cerealeiras e as técnicas de cultivo ...... O proceso cerealicultor . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .... O almacenamento do cereal.. ... ... ... ... ...... ... ... ... ... .... A transformación do cereal............... ... ......... ... ....... A arboricultura ................................ .......... ... ......... ... ....... A viticultura .......... ... ......... ... ......... ... ......... ... ......... ... ....... O liño .............................................................................. 5.1. b A gandería .. ... ... ... ... ... ... ... ... ......... ... ... ... ... ... ......... ... ... ... .... 5.1.c A pesca ................... ... ......... ... ......... ... ......... ... ......... ... ....... A pesca fluvial. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .... A pesca marítima .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ......... ... ... ... .... 5.1.d O sal ................................................................................. 5.1.e O aproveitamento da masa forestal.................................. A madeira e a leña. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .... O mel e a cera ...................... ......... ... ......... ... ......... ... ....... A actividade cinexética .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...... ... ... ... ... ....

519 519 520 521 531 533 537 543 549 565 568 600 600 608 640 646 649 652 656

-VOLUME2CAPfTULO

A

6

ECONOMfA MINDONIENSE MEDIEVAL: O MUNDO URBANO E O MEDIO RURAL, O ARTESANADO E O COMERCIO

6.1

VILAMAIOR [DE MONDOÑEDO] ........ ••• ......... ••• ......... ••• ......... ••• .......

697

6.2

[VILANOVA DE] RIBADEO ................ ••• ......... ••• ......... ••• ......... ••• .......

720

6.3

[PONTE DE] VIVEIRO .........................••......................••.................

762

16

fNDICE

6.4 CASTRO DE OURO .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...•••... ... ... ... ... ... ...•••... ... ... ... .... 6.5 [SANTA MARTA DE] ORTIGUEIRA ...... •• ......... ••• ......... ••• ......... ••• ....... 6.6 CEDEIRA ......................................... •• ......... ••• ......... ••• ......... ••• ....... 6.7 FERROL .. ... ... ... ... ... ...•••... ... ... ... ... ... ...•••... ... ... ... ... ... ...•••... ... ... ... .... 6.8 VilALBA ................................................................ ••• ......... ••• ....... 6.9 VilA DA PONTE I VilANOVA DE LOURENZA .............. ••• ......... ••• ....... CAPfTUlO

O

800 808 822 834 843 849

7

FENOMENO DO MONACATO NA DIOCESE MINDONIENSE (SéCULOS VIII-XIII)

7.1 O

FENOMENO DO MONACATO NA DIOCESE MINDONIENSE: A ESCASEZA

DE ANTECEDENTES (SéCULOS VIII-IX) ..............................................

7.2

O FENOMENO DO MONACATO NA DIOCESE MINDONIENSE: ENTRE O ESPLENDOR, A MUDANZA E O DECLIVE (SéCULOS X-XIII) ......................

7.3 O FENOMENO 8.

885

DO MONACATO NA DIOCESE MINDONIENSE: CONClUSION

891 1068 1089

CONClUSION XERAL FONTES E BIBLlOGRAFfA

1 FONTES DOCUMENTAIS [INeDITAS] ..................................................... 2 FONTES DOCUMENTAIS [EDITADAS] ....................................... ... .......... 3 FONTES CRONfsTICAS, HISTORIOGRAFICAS E LITERARIAS ...................... 4 DICIONARIOS. OBRAS DE CONSULTA XERAL ........................................ 5 BIBLlOGRAFfA ESPECIALIZADA ..........................................................

1103 1104 1113 1118 1119

Dicebat Bemardus Camotensis, nos esse quasi nanos, gigantium humeris insidentes, ut possimus plura eis et remotiora videre, non utique proprii visus acum ine, aut eminentia c01poris, sed quia in altum subvehimur et extollimur magnitudine gigantea. Joannis Saresberiensis, episcopi Camotensis (século XII)

Confonne ao regulamentado no actual marco ético, estético e xurídico, este traballo de investigación, reflexión e interpretación é responsabilidade exclusivalindividual do autor, mais ao mesmo tempo, é o resultado coral de múltiples e heteróclitas achegas, sen as cales este estudo da rexión do bispado de Mondoñedo entre os séculos IX e XIII sería unha singradura irrealizable, ficando este modesto Argo á vontade de Caribdis e Escila no golfo de Sirte. Antes de nada, gustaríame comezar agradecendo e recoñecendo a mestría da Dra. María Xosé Rodríguez Galdo, do Dr. Fernando López Alsina e do Dr. Pegerto Saavedra Fernández. O seu quefacer investigador amosoume o territorio mindoniense transfonnado en suxeito da historia e obxecto da historiografía. Desde a modestia, agardo que esta obra logre reflectir, como se de "selene" se tratase, un mínimo do fulgor emanado do seu esplendoroso labor. Así mesmo, querería evocar e reivindicar con emoción as insignes figuras do Dr. Francisco Mayán Fernández [t 2010] e do Dr. Enrique Cal Pardo [t 2016], cuxa memoria continúa viva na agora orfa cidade de Mondoñedo. Nesta declaración híbrida [intelectual e sentimental] agroma con forza a enonne débeda académica e humana co Instituto de Estudios Gallegos Padre Sarmiento (IEGPS), un senlleiro centro de investigación do Consejo Superior de Investigaciones Científicas (CSIC), que leva setenta e cinco anos de incansable e frutífero servizo a Galicia e aos galegos. Ao Dr. Eduardo Pardo de Guevara y Valdés [director], ao Dr. Antón M. Pazos [vicedirector], ao Dr. Isidro García Tato, ao Dr. César Olivera Serrano, ao Dr. Francisco Javier Pérez Rodríguez, ao Dr. Pablo S. Otero Piñeyro Maseda e ao restante persoal científico e técnico, de antano e do presente, tributo leal afecto e sincera gratitude polos entrañables momentos acontecidos dentro e fóra dos muros do antigo hospital de San Roque desde o ano 2003, agardando sexan o proemio de mil primaveras máis ...

Este agradecemento profundo esténdese aos docentes do Departamento de Historia e de Estudos Políticos e Internacionais da Faculdade de Letras da Universidade do Porto, con especial agarimo ao Dr. José Augusto Pereira de Sotto Mayor Pizarro e á Dra. Paula María de Carvalho Pinto Costa. As súas ensinanzas sobre a historia e historiografía medieval de Portugal, así como o cariño á terra alén do río Miño, forman parte indisoluble da miña memoria sentimental. Ademais, o meu recoñecemento á Fundacion Barrié e ao seu programa de bolsas de formacion internacional, que sufragou a miña estadía de investigacion portuense entre os anos 2007 e 2008. Na longa singradura de O bispado de Mondoñedo na Idade Media: territorio, comunidade e poder sempre existiron dous portos seguros. Por unha banda, o Dr. Carlos Baliñas Pérez, mestre e guía, sempiterno Quiron deste aprendiz de historiador, incansable Tifis que impediu a este Argo naufragar nos mares da desesperanza e a esta Penélope acabar destecendo o tecido. Por outra banda, a miña familia, nomeadamente mi padre Valentín González Paz e mi madre María Felicidad Paz Cabeza, sustento e alento constante, cuxo cariño, comprension e resistencia ante batallas e galernas causarían asombro ao titán Prometeo. Subido nos vosos ombreiros fun capaz de transcender as mestas néboas do Alto do Fiouco e avistar a conclusion desta ardua odisea: a illa de Ítaca, convertida nestes dous volumes publicados na prestixiosa Editorial CSIC. Este venturoso desenlace débese en parte significativa á implicación do Grupo de Desenvolvemento Rural Terras de Miranda, con Don Vidal Martínez-Sierra López á fronte, e da Secretaría Xeral de Política Linguística da Xunta de Galicia, con Don Valentín García Gómez á cabeza, que apoiaron con decisión e xenerosidade esta iniciativa, tematicamente centrada na nosa terra e escrita na "nosa lyngoage galega". A ámbolos dous, os meus cumpridos agradecementos.

A XEITO

DE PROEMIO:

A INTRAHISTORIA DA OBRA

"Non hai historias sen sentido. E eu son un deses homes que saben atopalo alá onde os demais non o ven. Despois do cal, a historia convértese no libro dos vivos, corno unha trompeta brillante que fai rexurdir do seu cadaleito ós que son po dende fai séculos.. Só que se precisa tempo, hai que considerar os acontecementos, vencellalos, descubrir os nexos, mesrno os menos visibles" (Umberto Eco, Baudolino, 2001).

T

odo relato histórico é sempre, indefectiblemente, unha narrativa persoal, determinada polas experiencias, devezos e perspectivas do seu autor. E o carácter monumental deste traballo de investigación, o seu rigor metodolóxico, a perfecta interconexión de datos e interpretacións, só poden comprenderse enteiramente se se ten en conta que é, non só unha excelente proba de pericia profesional para a obtención do grao de doutor, senón, antes ca nada, un acto de amor. As terras e os homes da Mariña luguesa, cerne do espazo territorial do bispado de Mondoñedo, non son para Carlos Andrés González Paz meramente un suxeito de estudo académico, un marco axeitado de interpretación duns procesos históricos. Son primordialmente a súa ecúmene, a súa patria: do desexo por coñecer máis e mellor a historia do seu berce, que o ten motivado dende moi novo, xurde este sobresaínte traballo. Con el en mente, comezou o seu labor investigador, primeiro como amateur, logo cada vez máis e mellor profesional, indo, como ditaban os canons da vella universidade medieval, do pouco ó moito, do particular ó universaL Aínda que nin el mesmo o sabía daquela, a xénese desta magna opus comezou cun estudo das fortalezas medievais da zona, para continuar logo ca posta a proba dun modelo analítico da historia medieval da comarca do Val do Ouro, cuxo perfeccionamento e extensión ó conxunto do territorio do bispado mindoruense é o banzo final e apoteose deste proceso de formación e maduración intelectuaL Mais, mesmo que o peso do inxente esforzo caeu sobre todo en-

22

A XEITO

DE PROEMIO: A INTRAHISTORIA DA OBRA

riba dos seus ombreiros, non foi un camiño totalmente en solitario. Contou sempre co apoio inquebrantable da súa familia e achegados, que souberon apostar por el e recoñecer o talento que levaba dentro, mesmo cando os froitos do seu labor afoutado tardaban en dar chegado. Tivo asemade a fortuna de irse formando na metodoloxía investigadora, alén dun mundo universitario por veces demasiado pechado en si mesmo, no Instituto de Estudos Galegos Padre Sarmiento ó carón de profesionais da entidade de Eduardo Pardo de Guevara e Antón M. Pazos, cuxa pegada pode notarse na atención ó detalle e na amplitude de miras desta obra. E, por suposto, logo do noso primeiro encontro nas aulas da Facultade de Humanidades de Lugo hai xa máis de vinte anos, esta ten sido tamén unha viaxe de aprendizaxe común entre os dous tocaios, no que tiven a fortuna de atopar unha xema en bruto e a ventura de vela converterse de promesa futura do medievalismo galaico en realidade presente, como ten posto de releve o tribunal de reputados historiadores que xulgou esta tese de doutoramento e considerouna merecente da máis elevada cualificación académica posible. Dos propósitos, metodoloxía e proposta de interpretación histórica desta obra fala de abondo o propio autor no seu primeiro capítulo introdutorio e, non tendo nada novo que engadir, remito ó lector á lectura desas poucas pero densas páxinas, que penso atopará altamente suxestivas. Si que me gustaría, sen embargo, facerme eco da opinión xeneralizada entre aqueles que xa tiveron acceso a este traballo de investigación de que se trata dunha obra "clásica", dunha tese doutoral "das que xa non se fan a penas hoxe en día". Efectivamente, non estamos diante dun estudo pirotécnico e efectista, baseado nunha ocorrencia brillante ou tomada prestada e unha bibliografía de moda. Pola contra, hai detrás deste libro un profundo traballo de pescuda documental, unha minuciosa selección bibliográfica e mesmo unha concepción case artesanal do oficio de historiador que tristemente son cada vez máis excepcionais no mundo académico contemporáneo. Como no caso do iceberg, e mesmo tendo en conta a súa extensión, o que o lector ve diante dos seus ollos non é máis que o ápice dun inxente esforzo de documentación, contrastación e formulación que fica oculto fóra da propia obra, por máis que del queden ecos no resto da produción investigadora do doutor González Paz. Clásico é tamén, aparentemente, o modelo de estudo rexional, desenvolvido na Francia dos anos cincuenta e sesenta do pasado século e traído á Península e aclimatado aquí con trazos propios polo mestre José Ángel García de Cortázar. Universal é así mesmo a vontade de facer unha "historia global", que bebe das fontes mesmas de Marc Bloch e a Escola dos Annales.

A XEITO

DE PROEMIO: A INTRAHISTORIA DA OBRA

23

Mais non nos enganemos: a Carlos Andrés e a quen isto subscribe encántalles a mensaxe contida nas palabras do erudito medieval Bernardo de Chartres: "Somos ananos a costas de xigantes. Vemos máis lonxe ca eles porque nos aproveitamos da altura dos nosos predecesores". En efecto, un dos grandes logros deste traballo é o de reformular o vedraño modelo de análise histórica rexional, que semellaba estar xa esgotado, coa apertura a novas perspectivas multidisciplinares, coa aportación de saberes vidos doutras ciencias experimentais e sociais ata agora consideradas alleas ó mester historiográfico. Non cabe dúbida que na formulación deste paradigma anovado ten xogado un papel fundamental a formación como humanista do autor, quen soubo superar as eivas iniciais de non terse especializado inicialmente nas aulas universitarias como historiador sen ter perdido por iso unha visión máis global e policéntrica do coñecemento do que é habitual no sistema académico español de hoxe en día. As técnicas é posible aprendelas, con máis ou menos esforzo, pero se un non é capaz de desenvolver, como o autor ten feito, unha cosmovisión propia, non é posible saltar da mecánica á enxeñería, aportar unha voz propia ó acervo do saber. E quero salientar tamén que esta proposta historiográfica, clásica e novidosa á vez, faise dende Galicia -mesmo dende un campus periférico- e en lingua galega por un autor que soubo chegar ó coñecemento universal sen renunciar nunca á empatía cas súas raíces nun pequeno recuncho da nosa terra. Por último, este prologuista non pode menos de expresar a súa merecida satisfacción polo papel que lle ten tocado xogar como mentor do autor deste máis que salientable traballo e como parteiro das súas ideas. Pois, relendo o marabilloso traballo de Carlos Andrés González Paz, aínda tan fascinante para min como cando o fun vendo xurdir en borrador, podo facer miñas con lexítimo orgullo as palabras do romanceiro español: "si no vencí reyes moras / engendré quien los venciera / y ahora en vez de cogulla / cuando la ocasión se ofrezca / me calaré la celada / y pondré al caballo espuelas". Laus deo. Lugo, Agosto de 2019 CARLOS BALIÑAS PéREZ

Universidade de Santiago de Compostela [USC]

PREFACIO

ocas cosas resultan más gratificantes que tener la oportunidad de prologar una obra como esta, máxime si su autor es, como es este el caso, un buen amigo. Carlos, además de un gran investigador del CSIC, es una persona entusiasta de su trabajo, y eso lo transmite a toda su obra, tanto oral como escrita. La rigurosidad con que trata todos los temas es fruto de esa pasión, que se ve acrecentada cuando el tema a tratar gira entorno a su amada Mariña. Su tesis doctoral, como no podía ser de otra manera, versa sobre su tierra natal, el origen de la diócesis de Mondoñedo allá por el remoto siglo IX, O bispado de Mondoñedo na Idade Media: territorio, comunidade e poder, que dará en el futuro lugar al nacimiento de la provincia del mismo nombre. Su trabajo es fruto de la aplicación de la metodología actual de estudio, donde a una exhaustiva labor de investigación en archivos, se añaden aportaciones de otras ciencias físicas y humanas como son la edafología, climatología histórica, arqueología, etc., con la intención de dar una visión global del territorio en cuestión. Esta es una obra imprescindible, y que muchos echábamos de menos, ya que nunca se había abordado un estudio tan completo y con esta rigurosidad de la Mariña. Este tipo de trabaj os contribuyen grandemente al estudio de nuestra identidad, como pueblo diferenciado, en el conjunto del territorio gallego, permitiéndonos tomar conciencia de nuestras singularidades colectivas. La historia como proceso evolutivo está condicionada, en gran parte, a la localización de nuevos documentos, que aportan enfoques diferentes o matizan otros, dando lugar a posibles nuevas versiones de un hecho histórico. Este es uno de los objetivos de este libro, el de dar lugar al inicio de nuevos estudios, interpretaciones, etc. de algún suceso, tema o personaje, al que no habíamos prestado la atención debida, y que la aportación de estos datos puede hacer renacer el interés por ellos.

P

28

PREFACIO

Por tanto, es una obra que nace con vocación de obra de consulta, siendo aconsejable su estudio como paso previo a cualquier trabajo de investigación o divulgación de la comarca. Desde el punto de vista territorial, esta tesis doctoral abarca completamente la Diócesis de Mondoñedo-Ferrol, por tanto, incluye la totalidad de los municipios que constituyen el lugar de actuación del GDR-l "Terras de Miranda", de ahí nuestro interés en la publicación de esta obra, que dicho de paso, obtuvo el calificativo de sobresaliente Cum Laude. Reitero mi agradecimiento al Instituto de Estudios Gallegos Padre Sarmiento, y como no, al autor de la obra, por brindamos la oportunidad de ser partícipes de su publicación, y así, contribuir al conocimiento de nuestra realidad histórica. VIDAL MARTfNEZ-SIERRA LOPEZ

Presidente GDR-l "TERRAS DE MIRANDA"

INTRODUCIÓN

obxectivo principal desta obra sintetizaríase no estudo da rexión do bispado de Mondoñedo entre os séculos IX e XIII, coa finalidade esencial de avanzar -grazas á presentación, observación, interpretación e comparación da información recompilada- no coñecemento existente sobre a súa traxectoria histórica medieval. Trala aparente sinxeleza desta breve afirmación, agáchase a asunción dun reto intelectual de considerable magnitude, que se comezaba a fraguar anos atrás. A realización da memoria de licenciatura -centrada na comarca do Val do Ouro na Idade Media'- confirmou a gran potencialidade da rexión diocesana mindoniense, a cal resultaba susceptible de converterse nun obxecto de análise coherente, circunscrito e unitario dun territorio definido na Galicia medieval. A súa selección definitiva baseouse na conxunción de tres elementos de diferente carácter, relacionados coa orixe e veciñanza do autor, coa temática e coa metodoloxía aplicada. Por unha banda, alén do factor sentimental, a militante condición mindoniense mais, sobre todo, o coñecemento activo da xeografía rexional transformaríase nunha ferramenta de significativa utilidade á hora de afrontar un estudo complexo, no calo territorio sería un elemento indispensable. Por outra banda, neste momento inicial debe recoñecerse que a envergadura do tema escollido ocasiona auténtica vertixe, sensación que se amortece grazas á acción balsámica dunha constatación historiográfica. A mediados do século XII, Joannis Saresberiensis [Xoán de Salisbury] atribuía a Bernardus Carnotensis [Bernardo de Chartres] a autoría da famosa expresión nos esse

O

, Carlos Andrés GONzALEZ PAZ, El Val do Ouro en la Edad Media, Lugo, Universidade de Santiago de Compostela, 2006. [Memoria de licenciatura].

32

CARLOS ANDRés GONzALEZ PAZ

quasi nanos, gigantium humeris insidentes' -OU sexa, "somos ananos que nos erguemos sobre ombros de xigantes"-. Neste caso concreto, os recios ombreiros corresponden a tres magníficos investigadores, cuxo labor forneceu un corpus bibliográfico fundamental no discernimento da realidade histórica mindoniense nas etapas medieval e moderna. Seguindo un criterio crono lóxico, iniciado na primeira metade dos anos setenta do século XX, nun momento de renovación historiográfica en Galicia, en primeiro lugar situaríase a Dra. María Xosé Rodríguez Galdo, cuxa memoria de licenciatura -La crisis bajo medieval en el obispado de Mondoñedo'- e tese de doutoramento -Señores y campesinos en el obispado de Mondoñedo (siglos XIV-XVI). Análisis de la sociedad rural gallega de fines de la Edad Media'- se centraron tematicamente no territorio mindoniense no transcurso do período tardomedieval'. En segundo lugar, o Dr. Fernando López Alsina, cuxa pioneira memoria de licenciatura -Introducción al fenómeno urbano medieval gallego, a través de tres ejemplos: Mondoñedo, Vivera y Ribadeo'- representou, en palabras de José Ángel García de Cortázar y Ruiz de Aguirre', a inauguración do estudo do ámbito urbano medieval galego, un avance significativo no coñecemento dos homes e mulleres de cidade e vilas, habitantes dos núcleos mindoniense, ribadense e viveirense entre os séculos XII e XV'. 2 Joannis SARESBERIENSIS, Camotensis Episcopi, "Metalogicus. Opera Ornnia", en Jacques-Paul 11igne (ed.), Patrologiae Cursus Completus. Series Latina, Petit-Montrouge (parís), 1855, vol. 199, cal. 900. , Santiago de Compostela, Universidade de Santiago de Compostela, 1973. , Santiago de Compostela, Universidade de Santiago de Compostela, 1975. Ámbolos dous traballos de investigación foron dirixidos acadernicarnente polo Dr. José Ángel García de Cortázar y Ruiz de Aguirre. Así consta en: "Tesis de Licenciatura y Tesis Doctorales dirigidas por el Prof. José Ángel García de Cortázar", en Beatriz Arízaga Bolumburu, et al., (eds.), Mundos medievales: espacios, sociedades y poder. Homenaje al profesor José Angel García de Cortázar y Ruiz de Aguirre, 2 vols., Santander, Universidad de Cantabria, nL. 2012, vol. 1, páxs. LI (núm. lO) e LIII (núm. 2). 5 A súa disertación de doutoramento -desenvolvida sobre unha base documental de "más de cuatro mil documentos de procedencia eclesiástica"- divídese en dúas partes, focalizadas respectivamente na análise das forzas produtivas e no estudo da organización social. 1.1aría Xosé RODRfGUEZ GALDO, Señores y campesinos en Galicia. Siglas XIV-XVI, Santiago de Compostela, Pico Sacro, 1976, páx. 6. ó Santiago de Compostela, Universidade de Santiago de Compostela, 1975. , "Tesis de Licenciatura y Tesis Doctorales ... ", páx. LII (núm. 22). 8 Coa súa realización, pretendíanse lograr tres obxectivos: a) a "fijación sistemática y coherente de las bases conceptuales y metodológicas", b) a "exploración y evaluación del tipo y volumen de fuentes susceptibles de aprovechamiento", e c) a análise destes tres nú-

o BISPADO DE MONDONEDO NA IDADE MEDIA: TERRITORIO, COMUNIDADE E PODER

33

En terceiro lugar, o Dr. Pegerto Saavedra Fernández, cuxa magna tese de doutoramento -La provincia de Mondoñedo en el Antiguo Régimen: población, sociedad y economía'- se focalizou na análise histórica, socioeconómica, da circunscrición provincial mindoniense, xeograficamente coincidente co sector cantábrico do bispado, entre os anos 1480 e 1830. O autor sentiuse atraído pola conxunción dunha serie de elementos, como a súa especificidade -mais considerada desde unha perspectiva global-, a abundancia de fontes de información e as súas variantes internas". A esta selecta nómina de egrexios precursores do panorama historiográfico galego, súmanse a continuación un eminente suxeito colectivo e un excelso persoeiro das letras mindonienses. Por unha parte, os grandes eruditos e cronistas de Mondoñedo. Non sempre suficientemente comprendidos, nin dabondo valorados, a auténtica vocación e o traballo infatigable de Don José Villaamil y Castro, Don Víctor Silva Posada, Don Eduardo Lence-Santar y Guitián e do Dr. Francisco Mayán Fernández proporcionaron multitude de páxinas de historia local, que moitas veces se amosan útiles no quefacer de des entrañar o transcorrer de territorio, comunidade e poder neste espazo rexional no tempo medieval. Por outra parte, o Dr. Enrique Cal Pardo, entrañable e xeneroso cóengo arquiveiro da sé de Mondoñedo, a cuxo abnegado labor de catalogación, transcrición, edición e publicación das fontes catedralicias medievais -que se constituíron nunha ferramenta imprescindible na realización desta obra-, engádese a redacción do Episcopologio Mindoniense, fito monumental no marco historiográfico eclesiástico-diocesano de Galicia". Por último, a consecución efectiva do obxecto descrito requiriría do desenvolvemento "teórico y práctico del oficio de historiador", consistente en

cleos urbanos mariñaos "tratados en la doble dimensión de su estructura interna y, sobre todo, de su papel de ordenadores del área regional". José Ángel GARCfA DE CORTAzAR [v RUIZ DE AGUIRRE], "Prólogo", en Fernando López Alsina, Introducción al fenómeno urbano medieval gallego, a través de tres ejemplos: Mondoñedo, Jlivero y Ribadeo, [Lugo], Universidade de Santiago de Compostela, 1976, páxs. [5-6]. , Santiago de Compostela, Universidade de Santiago de Compostela, 1982. 10 En síntese, ofrécese unha obra na que "hemos intentado explicar una realidad, desentrañando, en suma, los mecanismos sobre los que se asientan la economía y la sociedad de la provincia -el discurrir histórico, en definitiva-". Pegerto SAAVEDRA [FERNANDEZ], Economía, política y sociedad en Galicia. La provincia de Mondoñedo. 1480-1830, [Madrid], Xunta de Galicia, D.L. 1985, páxs. 11-16. " Emique CAL PARDO, Episcopologio Mindoniense, Santiago de Compostela, CSIC, 2003 (Anexo de Cuadernos de Estudios Gallegos, 28).

34

CARLOS ANDRés GONzALEZ PAZ

parte, segundo apodíctica descrición "cortazariana", no recurso a unha metodoloxía correcta que, desde parámetros adecuados á finalidade formulada, resulte útil á hora de "buscar, seleccionar, reunir, sistematizar y analizar informaciones con vistas a su interpretación"". Neste sentido, a conceptuación teórica do bispado de Mondoñedo sitúanos ante o método de análise de base rexional, que será materializado consonte aos instrumentos e técnicas enunciados polo Dr. José Ángel García de Cortázar y Ruiz de Aguirre", tronco común de dúas gallas implementadas no ámbito académico galego. Acudindo novamente a un criterio temporal, en primeiro lugar distinguiríase o labor do Dr. Ermelindo Portela Silva, cuxa disertación doutoral versou sobre a diocese tudense nos séculos XII a XV". As súas reflexións previas, as tres preguntas iniciais encadeadas, as correspondentes respostas, así como a súa definición de análise rexional---que "persigue el conocimiento de la serie de relaciones que el conjunto de los habitantes de un territorio establecen con el espacio en que viven y entre sí mismos, durante un período de tiempo concreto"-, seguen a ser paradigmáticas neste tipo de estudos". No albor dos anos noventa do século XX, os seus argumentos e presupostos metodolóxicos resultaron trasladados -de maneira máis ou menos mimética, de forma máis ou menos adaptada- a dous traballos realizados baixo a súa orientación académica. Por unha parte, La comarca del Avia en la Baja Edad Media, de Carlos Alberto Deaño Gamallo", e por outra parte, 12 José Ángel GARCfA DE CORTAzAR [Y RUIZ DE AGUIRRE], "Documentación e investigación (Proyecto Dohiscan: Documentación Histórica de Cantabria)", en Manuel González Morales e Jesús Ángel Solórzano Telechea (eds.), 11 Encuentra de Historia de Cantabria, 2 vols., Santander, Universidad de Cantabria, Parlamento de Cantabria, [2005], vol. 1, páx. 255. 13 Estes criterios aparecen reflectidos en traballos iniciáticos como: José Angel GARCfA DE CORTAzAR y RUIZ DE AGUIRRE, "La Rioja Alta en el siglo X. Un ensayo de análisis cartográfico sobre los comienzos de la ocupación y explotación cristiana del territorio", Principe de Viana, 341132-133 (1973), páxs. 309-335. José Ángel GARCfA DE CORTAzAR y RUIZ DE AGUIRRE, "Introducción al estudio de la sociedad altorriojana en los siglos X a XIV", Berceo, 88 (1975), páxs. 3-29. José Ángel GARCfA DE CORTAzAR y RUIZ DE AGUIRRE, "Los estudios históricos de tema medieval riojano: balance y reflexiones", Cuadernos de Investigación. Historia, 9/2 (1983), páxs. 7-20. 14 Ennelindo PORTELA SILVA, La región del obispado de Tuy en los siglas XII al XV una sociedad en la expansión y en la crisis, Santiago de Compostela, Universidade de Santiago de Compostela, 1972. [Tese de doutoramento]. 15 Ennelindo PORTELA SILVA, La región del obispado de Tuy en los siglas XII a XV una sociedad en la expansión y en la crisis, Santiago de Compostela, El Eco Franciscano, 1976, páxs. 7-12. " Santiago de Compostela, Universidade de Santiago de Compostela, 1990. Portela Silva sinala corno Deaño Gamallo accedeu ás fontes "bien pertrechado con el cedazo meto-

o BISPADO DE MONDONEDO NA IDADE MEDIA: TERRITORIO, COMUNIDADE E PODER

35

El Bajo Miño en el siglo XV El espacio y los hombres, de María del Cannen Sánchez Carrera". Se ben o ámbito de investigación da segunda póla "cortazariana" se atopaba fóra do marco administrativo de Galicia, o seu íntimo vencello co mundo galego xustifica sobradamente a inclusión nesta relación historiográfica da tese de doutoramento La región del Bierzo desde finales del siglo IX hasta mediados del siglo XIII El proceso de ocupación y organización social del espacio", da Dra. Mercedes Durany Castrillo, na cal se resaltaban as súas características particulares -sostén da súa significativa individualidadecomo factores de atracción do territorio berciano". Desde a última década da pasada centuria, asistiríase ao esmorecemento da aplicación do exame histórico de base rexional na esfera da investigación académica galega, mais non só, pois o Dr. José Ángel García de Cortázar y Ruiz de Aguirre e o Dr. Pascual Martínez Sopena vaticinaban á altura do ano 2003 -e seguían augurando en 2008-, que "el tiempo de los análisis de base regional parecía haber pasado"". Sen embargo, afortunadamente nin o método, nin as técnicas, nin os instrumentos asociados xurdiran con data de caducidade; ao contrario, convencidos da súa plena utilidade, aplícanse nesta ocasión concreta ao bispado de Mondoñedo, caracterizado como unha rexión territorial e historicamente construída". dológico del análisis regional, para buscar información acerca del número de los hombres, de sus medios de subsistencia y de las categorías que penniten entender el entramado de sus relaciones durante los dos últimos siglos de la edad media". Ennelindo PORTELA SILVA, "Presentación", en Carlos Alberto Deaño Gamallo, Ribadavia y su comarca en la Baja Edad Media, Sada (A Coruña), Ediciós do Castro, 2004, páx. 5. " Santiago de Compostela, Universidade de Santiago de Compostela, 1991. Esta tese de doutoramento publicouse seis anos máis tarde: María del Carmen SANCHEZ CARRERA, El Bajo Miño en el siglo XV el espacio y los hombres, A Coruña, Fundación Pedro Barrié de la Maza, 1997. " Santiago de Compostela, Universidade de Santiago de Compostela, 1987. 19 Mercedes DURANY [CASTRILLO], La región del Bierzo en los siglas centrales de la Edad Media 1070-1250, Santiago de Compostela, Universidade de Santiago de Compostela, 1989, páx.9. " José Ángel GARCfA DE CORTAzAR [v RUIZ DE AGUIRRE] e Pascual MARTfNEZ SOPENA, "Los estudios sobre historia rural de la sociedad hispanocristiana", Historia Agraria, 31 (2003), páx. 72. José Ángel GARCfA DE CORTAzAR [v RUIZ DE AGUIRRE] e Pascual MARTfNEZ SOPENA, "Los estudios sobre historia rural de la sociedad medieval hispanocristiana", en Isabel Alfonso [Antón] (ed.), La historia rural de las sociedades medievales europeas: tendencias y perspectivas, Valencia, Universitat de Valéncia, 2008, páx. 126. 21 Por certo, o concepto de "región percibida" ou "región construida histórica o científicamente" -segundo a taxonomía "cortazariana"- pode consultarse en: José Ángel GARCfA

36

CARLOS ANDRés GONzALEZ PAZ

Efectivamente, desde esta perspectiva a rexión diocesana mindoniense sería a consecuencia dun complexo proceso de natureza antrópica, no calos factores humanos actúan sobre o elemento espacial, outorgando semánticas. Sería o resultante dunha sinerxía secular, establecida entre interacción e interdependencia de converxencias e diverxencias de dobre carácter. Por un lado, de dinámicas internas -cuxa xenética sería tanto causa como efecto das súas especificidades-, e por outro lado, de fluxos externos -xa que nunca ficou nin inmune a influencias, nin impermeable a contextos-o Neste sentido, as súas características constitutivas ----definidoras ou descritivas, endóxenas ou esóxenas, centrípetas ou centrífugas, con visos de permanencia ou froito da conxuntura- dificultarían integrar a rexión diocesana mindoniense nestes "marcos geográficos dotados de absoluta inteligibilidad histórica" -ou sexa, "poseedores de todas las claves interpretativas de su propia historia""-. Non obstante, en ningún caso esta profiláctica afirmación impediría recoñecer o seu grao de autonomía, manifestada, por unha banda, na presenza de múltiples individualidades e particularidades, e por outra banda, na existencia de diferentes tempos, modos, ritmos e resultados en procesos globais. Trala consideración rexional da diocese mindoniense, establécese a necesidade de determinar os prismas específicos que servirán para abranguer a análise desta realidade, os cales son explicitados no subtítulo. En primeiro lugar, o territorio. A súa conceptuación antrópica motiva a prima atención ao proceso de construción histórica, coa finalidade de obter unha delimitación fiable da súa extensión, configuración e evolución espacial entre dous momentos cronolóxicos dados. A continuación, o traballo centrarase no medio natural, factor esencial que inflúe, condiciona e/ou determina diferentes facetas da existencia, desenvolvemento e capacidade de interacción do elemento humano. Co obxectivo de ofrecer unha imaxe suficientemente fidedigna dos ecosistemas presentes, por unha banda, buscarase a sempre necesaria asistencia da xeografía física mais, por outra banda, conscientes das posibilidades teóricas da interdisciplinariedade, trataras e de transvasar -con recta prudencia e mesura- coñecementos procedentes das ciencias da natureza. DE CORTAzAR [v RUIZ DE AGUIRRE], "La región, sujeto histórico, objeto historiográfico", en I Encuentra de Historia de Cantabria, 2 vols., Santander, Universidad de Cantabria, Gobierno de Cantabria, [1999], vol. 1, páxs. 29-51, coa definición concreta na páx. 4l. 22 José Ángel GARCfA DE CORTAzAR [v RUIZ DE AGUIRRE], Sociedad y organización del espacio en la España medieval, Granada, Universidad de Granada, D.L. 2004, páx. 50.

o BISPADO DE MONDONEDO NA IDADE MEDIA: TERRITORIO, COMUNIDADE E PODER

37

En segundo lugar, a comunidade. A heteróclita semántica e gradación deste significante, asociado á vertente social do territorio -lémbrese que, conforme afirmaba José Ángel García de Cortázar, "la región es un espacio social sujeto a las variaciones de la historia""-, obriga a iniciar o seu exame desde unha serie elemental de parámetros definidores, constitutivos, organizativos, relacionais, etcétera. Consonte avance a investigación, abordaras e o estudo histórico da realidade socioeconómica da rexión diocesana mindoniense, con especial atención ao hábitat rural, ao mundo urbano, ao valor polisémico da terra, ás relacións establecidas entre seres humanos e medio natural, aos sectores, actividades e técnicas produtivas, etc. Coa intención de completar e/ou sumar información, acudirase novamente aos datos fornecidos desde outras disciplinas, concretamente dende as ciencias sociais e as ciencias da natureza. En terceiro lugar, o poder. A súa polifacética manifestación e interacción territorial e social someterase a análise a través das comunidades monásticas. O motivo desta decisión radica nunha serie de factores combinados: a súa salientable difusión e proxección espacial na rexión diocesana mindoniense, a súa estreita vinculación cos grupos magnaticios, a súa transformación en institucións de poder político, social, económico, relixioso, etcétera. Por último, debe sinalarse que, se ben existirán apartados diacrónicos específicos, centrados nestes ámbitos substantivos, a temática e o enfoque metodolóxico seleccionados dotarán a territorio, comunidade e poder dunha presenza e desenvolvemento transversal ao longo do conxunto da obra, complementándose e realimentándose de forma continua. Con respecto á súa cronoloxía, o período temporal sometido a estudo sitúase entre os séculos IX e XIII. A elección do prólogo débese a un acontecemento histórico transcendental -a confirmación da existencia mindoniense da sé episcopal dumiense- e a unha realidade instrumental -o aumento do material documental dispoñible-o Así mesmo, a selección do epílogo resulta acumulativa, destacando factores como o establecemento definitivo do centro diocesano na localidade de Vilamaior de Mondoñedo, o desenvolvemento efectivo do fenómeno urbano, etcétera. Sen embargo, a determinación deste núcleo crono lóxico de catro centurias nunca será impedimento para que, como resultado directo da temática tratada, este abano temporal se amplíe de forma considerable, con recorridos xustificados, susceptibles de comezar na tardoantiguidade -v.g. no exame da

23

GARCfA DE CORTAzAR,

"La región, sujeto histórico ... ",

páx.

46.

38

CARLOS ANDRés GONzALEZ PAZ

sé britoniense- ou de rematar en época renacentista -sobre todo no caso do monasticon mindoniense-. En definitiva, as coordenadas expostas nestas páxinas introdutorias demarcan, a trazos necesariamente grosos, a análise proxectada do bispado de Mondoñedo, unba rexión antiga, resultante do complexo proceso secular de construción antrópica enunciado. Con todo, lonxe de ser caracterizable como un fósil histórico, nos nosos días mantén unha parte significativa da súa semántica. Certamente, segue contribuíndo a definir a traxectoria territorial, social e histórica deste sector setentrional galego; conservando -despois de varias centurias e innumerables intentos de mutación- unha institución de poder, a sé episcopal, cuxa pegada -aínda que reformulada- continua resultando apreciable en determinadas facetas da existencia das comunidades humanas establecidas nesta paisaxe rexional no século XXI.

CAPÍTULO

1

XEOGRAFÍA HISTÓRICA. XEOGRAFÍA FÍSICA

1.1

XEOGRAFfA HISTÓRICA

ser humano é uuha criatura finita e os grupos, as comunidades e as sociedades atópanse igualmente sometidas aos límites impostos polos eixos temporal e espacial que -en conxunción coas forzas sociais, económicas, políticas e culturais- deseñan un modelo determinado, cuxa evolución -suxeita a variables internas e externas, endóxenas e esóxenas- discorre e modifícase, adaptándose ou enfrontándose ás circunstancias que configuran un determinado progreso histórico-territorial. Como sinalou O'Flanagan, as modificacións da "paisaxe cultural" son sempre "froito, símbolo e testemuño das loitas ou dos impulsos sociais", incluíndo nesta categoría todo o relativo ao proceso de variación da organización socio-territorial dun espazo concreto que, ao final, resulta da antitética acción-reacción, colaboración-cooperación, das relacións mutuas entre forzas e intereses contrarios 1. A diocese mindoniense é o resultado dun tortuoso proceso de construción histórica que, certamente, se desenvolveu sobre un espazo físico, pero cuxa extensión e cuxas coordenadas se foron modificando substantivamente co paso dos séculos, documentándose unha serie de hiatos, máis ou menos pronunciados ou profundos. A configuración territorial mindoniense veríase determinada, pois, pola súa evolución histórica, sendo esta a razón última de que iniciemos o presente capítulo pola articulación histórica da súa xeografía.

O

1 Patrick O' FLANAGAN, Xeografia histórica de Galicia, Vigo, Edicións Xerais de Galicia, 1996, páxs. 21-22. Unha obra de referencia nesta materia, aínda que cunha óptica máis ampla: V V. SAMARKIN, Geografía histórica de Europa Occidental en la Edad Media, trado de Luis Carlos Nieto de Gregorio, Madrid, Akal, 1976.

42

CARLOS ANDRés GONzALEZ PAZ

A reconstrución histórica de áreas territoriais do pasado é un labor denso e complicado, ao mesmo tempo que estritamente necesario. Somos conscientes da dificultade da tarefa proposta, dificultade que se multiplica por algún enteiro na realidade mindoniense. Grazas ás modernas ferramentas telemáticas é sinxelo coñecer a extensión e os límites actuais desta diocese que, aparentemente, non teñen mudado tanto respecto daqueles que presentaba a finais dos séculos medievais 2• A cuestión cambia cando o obxectivo é achegarse, o máximo que sexamos capaces, ao seu núcleo inicial e ás diferentes metamorfoses que sufriu o seu territorio ao longo do arco temporal sometido a estudo; tentado discernir, ademais, cales dos seus actuais trazos son herdados deste período. O noso principal instrumento, a nosa principal fonte de información, serán os testemuños escritos que, polo xeral, froito da economía da tinta e do pergamiño, soen ser bastante parcos en canto ás referencias espaciais e territoriais. O óptimo desexado sería poder ver as terras mindonienses cos ollos dos seus antigos moradores, co hándicap -sinalado por Baliñas Pérez- do restritivamente local ou, se se quere comarcal, da vida da maior parte da poboación, sobre todo nos séculos altomedievais 3 • As particularidades que presenta o proceso histórico de configuración territorial da sé episcopal de Mondoñedo non teñen parangón no devir di 0cesano galego, como poderemos comprobar -cunha finalidade eminentemente comparativa- nun sintético periplo polas restantes dioceses galegas. O momento concreto da fundación da sé iriense está por determinar e, aínda que autores como Flórez sitúan a Ortixio de Celenis (século IV) como o seu primeiro titular', o certo é que non se pode documentar a presenza -permanente e sucesiva- de bispos en Iria Flavia ata o século VI, coincidindo coa participación dos seus prelados nos concilios eclesiásticos bracarenses e toledanos'. Nesta localidade de orixe galaico-romana permaneceu

2 Emique CAL PAROO (ed.), Colección diplomática medieval do Arquivo da Catedral de Mondoñedo, Santiago de Compostela, Consello da Cultura Galega, 1999, doc. 206, páxs. 428-438. 3 Carlos BALlNAS PEREZ, "Terra, tempo e xente. As orixes altornedievais dacornarcalización de Galicia", en Rosario Álvarez [Blanco], Francisco Dubert García e Xulio Sousa Fernández (eds.), Lingua e territorio, Santiago de Compostela, Universidade de Santiago de Compostela e Consello da Cultura Galega, D.L. 2006, páxs. 93-1Ol.

Emique FLOREZ, España Sagrada, 2a ed., Madrid, Oficina de la viuda e hijo de Marín, 1792, vol. 19 ("Iglesia Iriense y Compostelana"), páx. 50. 4

s José ORLANDIS [ROVIRA] e Domingo RAMOS-LISSON, Historia de los concilias de la España romana y visigoda, Pamplona, Universidad de Navarra, 1986.

o BISPADO DE MONDONEDO NA IDADE MEDIA: TERRITORIO, COMUNIDADE E PODER

43

asentada esta sé episcopal durante varias centurias. Aparentemente indemne á invasión musulmá6, será a inventio do sepulcro apostólico o motivo que finalmente derivará no traslado oficial do centro iriense ao núcleo de Santiago de Compostela a finais do século XI. As orixes da Igrexa de Lugo tamén permanecen na néboa da historia, se ben podemos atopar ao bispo Agrestio como titular desta sé ao redor do ano 430, iniciándose así, segundo Díaz y Díaz, a "serie episcopológica" lucense 7 • O centro diocesano permaneceu na antiga Lucus Augusti ao longo de varios séculos, tendo continuidade nesta mesma localidade tralo suposto hiato producido pola invasión musulmá. A Igrexa de Ourense afunde as súas raíces en época sueva, aparecendo o prelado Wittimer á fronte desta diocese na segunda asemblea conciliar bracarense no ano 572. O devir da sé asentada en Auria -que tamén conta con ocupación romana- sufriu dous significativos hiatos -producidos por ataques musulmáns e normandos-, sendo noutras tantas ocasións -nos séculos IX e XI- restaurada na mesma localizacións. A orixe da sé de Tui pode vincularse co labor de San Martiño de Dumio, é dicir, atopámonos ante unha cronoloxía que nos sitúa na segunda metade do século VI. Concretamente a primeira mención documental a un prelado tudense encóntrase nas actas do II Concilio de Braga onde asina o bispo Anila9 • Tras sendos hiatos producidos pola presión sarracena e nor-

6 Manuel LUCAS ALVAREZ (ed.). Tumbo A de la Catedral de Santiago. Santiago de Compostela. Seminario de Estudos Galegos. Cabildo de la S.A.MJ. Catedral de Santiago. 1998. doc. 28. páx. 90. Poden consultarse os comentarios de: Carlos BALINAS PEREZ, Do mito á realidade: a definición social e territorial de Galicia na Alta Idade Media (séculos VIII e IX). Santiago de Compostela. Fundación Universitaria de Cultura. 1992. páxs. 89-90. 7 Manuel qecilio] OrAZ Y OrAZ e María Virtudes PARDO GOMEZ. "La diócesis de Lugo hasta 1100", en José García Oro (coord.), Historia de las diócesis españolas, Madrid. Biblioteca de Autores Cristianos [BAC]. 2002. vol. 15 (Iglesias de Lugo. Mondoñedo-Ferrol y Orense). páxs. 9-10. Antonio RODRrGUEZ COLMENERO. "La aparición del Cristianismo en el ámbito del convento jurídico lucense: algunos testimonios", en Francisco Singul [Lorenzo] (dir.). San Froilán: culto y fiesta. [A Coruña]. Xunta de Galicia. D.L. 2006. páx. 47. 8 Manuel qecilio] OrAZ Y OrAZ e Pilar del ORO TRIGO. "La diócesis de Orense hasta 1100··. en José García Oro (coord.). Historia de las diócesis españolas. Madrid. Biblioteca de Autores Cristianos [BAC]. 2002. vol. 15 (Iglesias de Lugo. Mondoñedo-Ferrol y Orense). páxs. 387-389. 9 ORLANDIS [ROVIRA] e RAMOS-LISSON. Historia de los concilias ...• páxs. 151-152.

44

CARLOS ANDRés GONzALEZ PAZ

manda, tralo refuxio pensionado dos seus prelados nas terras menses 10 e trala súa administración pola Igrexa de Iria, a diocese tudense foi restaurada na segunda metade do século XIll. A sé provisional escollida foi o mosteiro de San Bartolomeu de Tui 12 , aínda que finalmente se asentou na súa actual -ao mesmo tempo que primitiva- localización, herdeira daquela mansio Tude galaico-romana 13 • Pola súa parte, a traxectoria da sé mindoniense no mesmo período temporal caracterízase pola presenza dunhas marcadas modificacións territoriais e diocesanas que foron froito do devir histórico e da conxunción dunha serie de elementos, endóxenos e esóxenos en canto á súa procedencia. As orixes remotas da diocese de Mondoñedo atópanse en época sueva, concretamente na Igrexa de Britonia. A existencia desta sé britoniense documéntase entre os séculos VI e VII, desaparecendo -se non antes- no momento da invasión sarracena. Actualmente aínda ignoramos certos datos de relevancia en relación coa súa territorialidade, tales como a localización do seu centro de poder. Con todo, a documentación existente permitiramos presentar, ao longo destas páxinas, hipóteses sobre outros elementos relacionados coa súa configuración espacial. Extinta a diocese britoniense, no mesmo territorio, á altura das primeiras décadas do século IX e por iniciativa rexia, instaláronse os prelados de Dumio, que abandonaran territorio portugués -concretamente os arredores bracarenses- a causa da presión sarracena. A partir deste momento, e ata o século XII, a sé dumiense terá continuidade histórica e institucional en Mindunietum, ou sexa, en San Martiño de Mondoñedo (Foz). No ano 1103 o papa Pascual II sancionou a anexión da sé de Dumio á Igrexa de Braga, materializándose -de feito e na práctica- a súa extinción. Areacción dos seus prelados asentados en terras mindonienses pasou pola re10

LUCAS ÁLVAREZ, TumboA ... , doc. 28, páx. 90.

11 Manuel qecilio] DrAZ y DrAZ e Daría VILARINO PINTOS, "La diócesis de Tuy hasta 1100", en José García Oro (coord.), Historia de las diócesis españolas, Madrid, Biblioteca de Autores Cristianos [BAC], 2002, vol. 14 (Iglesias de Santiago de Compostela y Tuy-Vigo), páxs. 544-546. 12 José FREIRE CAMANIEL, El monacato gallego en la Alta Edad Media, 2 vols., A Coruña, Fundación Pedro Barrié de la Maza, 1998, vol. 2, páxs. 947-948. 13 Silvia GONzALEZ SOUTELO, "Revisión de nuevas evidencias epigráficas localizadas en el municipio de Tui (pontevedra)", Gallaecia, 22 (2003), páxs. 267-280. Silvia GONzALEZ SOUTELO, "Arqueología de Tui: el papel clave de Tude en la Antigliedad", en Silvia González Soutelo e Marta Cendón Fernández (coords.), Tui: presente. pasado y futuro, [Pontevedra], Diputación de Pontevedra, D.L. 2006, páxs. 35-56.

o BISPADO DE MONDONEDO NA IDADE MEDIA: TERRITORIO, COMUNIDADE E PODER

45

nuncia ao uso da intitulación episcopal dumiense, polo abandono da basílica de San Martiño de Mondoñedo e polo seu traslado cara ao interior, ao val do río Brea, concretamente á localidade de Vilamaior. En menos dunha centuria, os prelados mindonienses deberon iniciar un novo periplo migratorio, esta vez o seu destino era Ribadeo, vila fundada e desenvolvida grazas ao impulso de Fernando II. Pero tampouco ao carón das augas do río Eo debía estar predestinado que pennanecesen longo tempo os nosos bispos, pois múltiples desavinzas con Afonso IX provocaron o seu regreso, corenta anos despois da súa mudanza, ás terras do río Brea; asentándose definitivamente en Vilamaior de Mondoñedo na primeira metade do século XIII. Sen dúbida, esta azarosa evolución histórica -descrita sucintamente nestes parágrafos- non atopa comparación entre as sés galegas. A sucesiva mudanza de centro tamén tivo a súa tradución espacial, variando a súa configuración territorial froito dos acontecementos históricos e, en moitas ocasións, dos intereses de poderes exteriores á propia realidade mindoniense. Ao longo das páxinas seguintes poderase comprobar como a Igrexa de Britonia se estendía territorialmente polo norte das actuais provincias de Lugo e da Coruña, nunha franxa que, aproximadamente, estaría delimitada polo río Eo e polo río Eume. Como durante a dominación visigoda, por intereses políticos, se levou a cabo a fundación da sé de Laniobriga a custa da zona occidental da diocese britoniense, pasando a ser ocupado o Arco Ártabro polos prelados laniobrenses. Como, dende a novena centuria, os bispos dumienses asentados en terras mindonienses foron desenvolvendo un dominio territorial que atopará no río Sor o seu límite oeste e no río Eo o seu tenno leste. Como o espazo ártabro -perdida a memoria da fugaz sé laniobrense- se converte, dende a segunda metade do século XI, no obxectivo de expansión territorial -polo tanto, nun elemento de fricción- das sés iriense e dumiense-mindoniense, alcanzándose un acordo para o seu reparto a comezos do século XII. Será precisamente neste momento no que a sé de Mondoñedo se dote finalmente duns límites que -a trazos grosos- manterá practicamente inmutables ata a actualidade. Así, como sinalamos, poderíamos atopar a primeira referencia ao territorio e á extensión da diocese mindoniense no século IX. Con todo, tendo en conta que partimos da hipótese de que a sé dumiense-mindoniense ocupou, cando menos en parte, o espazo no que estiveron asentadas, no seu momento, as comunidades britonas -xunto coas agrupacións poboacionais indíxenas-, comezaremos por achegarnos, o máximo posible, á realidade espacial da diocese britona, entendida como relativo antecedente territorial.

46

CARLOS ANDRés GONzALEZ PAZ

1.1.a. A Britonensis ecclesiae

o Parrochiale Suevum,

redactado ao redor do ano 572, revela a complexa estruturación eclesiástica -e, indirectamente, política- do noroeste da Península Ibérica, organización conformada por un total de trece sés episcopais entre as que se inclúe, en último lugar, a Igrexa de Britonia da que se sinala: Ad sedem Britonorum ecc/essias que sunt intro Britones una cum monasterio Maximi et que in Asturiis sunt 14 • Tendo en conta esta referencia documental, polos motivos que a continuación presentaremos, consideramos que a sé episcopal britoniense estaría conformada por un conxunto de comunidades e igrexas britonas -e indíxenas- asentadas nun territorio, máis ou menos amplo, que estaría limitado ao oeste polo río Eume e, ao leste, polo río Eo, sen que existise unha prolongación oriental destas ecclessias no occidente asturiano 15.

Como se dunha análise morfosintáctica se tratase, imos dividir en dúas partes a referencia textual que nos ofrece o Parrochiale Suevum, concretamente desmembrando do construto principal a referencia ás supostas ecclessias britonas que in Asturiis sunt. Esta cuestión, lonxe de ser menor, supón non só poñer en dúbida esta presenza, senón tamén revisar as lindes orientais do bispado de Britonia, podendo avanzar o noso convencemento de que, seguramente, aquelas non ían alén da cunca do río Eo. Cuestionamos así a existencia de comunidades britonas en terras asturianas, entendendo esta indicación como un engadido apócrifo, interesado e moi posterior ao momento da redacción do Parrochiale Suevum 16 • A posta en seria dúbida, cando non negación, desta extensión oriental das ecclessias britonas baséase no feito de que nun conxunto de edicións do Parrochiale Suevum -podendo ser datadas practicamente todas as súas redaccións conservadas entre os séculos XI e XIII- a referencia ás comunidades 14 Pierre DAVID (ed.), Études historiques sur la Galice et le Portugal du Vle au X11e si¿cle, París-Lisboa, Institut Français au Portugal, 1947, páx. 44. 15 Pierre David indica corno estas comunidades britonas tíñanse asentado nun territorio "qui s'étend entre le Ferrol et la riviere Eo, iIs ont rnême débordé dans les Asturias". DAVID, Études historiques ... , páx. 57.

16 Repensando afirmacións anteriores, Díaz y Díaz ten sinalando recentemente como "varios textos engaden "et que in Asturiis sunt" Ce as [igrexas] que están en Asturias); esta frase, que semella un pouco descolgada, ben podería non pertencer ao texto orixinal". Manuel c[ ecilio] DrAZ Y DrAZ, "San Rosendo e Mindunieto: un episodio importante para a historia de Galicia", en Francisco Singul [Lorenzo] (dir.), Rudesindus. A terra e o templo, Santiago de Compostela, Xunta de Galicia, 2007, páx. 17.

o BISPADO DE MONDONEDO NA IDADE MEDIA: TERRITORIO, COMUNIDADE E PODER

47

asturianas ou ben non aparece, ou ben especifícase claramente como é o río Eo o fito xeográfico que marca o límite oriental diocesano 17 • 17 David sinala corno unha serie de copias doParrochiale SuevumnonmencionanAsturias e outras indican explicitamente usque in fiumen Ovae. DAVID, Études historiques ... , páx. 44, n. 16. Opinión tamén recollida por: Antonio GARCfA y GARCfA, "Ecclesia Britoniensis", Estudios Mindonienses, 2 (1986), páx. 121, n. 1; tendo refonnulado e ampliado as súas hipóteses en: Antonio GARCfA y GARCfA, Historia de Bretoña, Lugo, Deputación Provincial de Lugo, 2000, páxs. 15-33. Así mesrno, podemos traer a colación unha fonte -aparentemente libre de sospeitacomo pode ser o ChroniconMundi do prelado Lucas de Tui (século XIII) no que, baseándose no Parrochiale Suevum, non se realiza mención algunha á presenza de tales comunidades britonas na área asturiana, senón que se indica que o límite oriental da sé de Bretonica se encontraba no río Eo: "De Bretonica. Aya la silla de Bretonica esa Bretonica con las yglesias que son en su uezindad yntro Britones a buelta con el monesterio de Maximo fasta el rio de abe". Lucas de TUI, Chronicon Mundi, cap. 26, ed. de Julio Puyol, Crónica de España, Madrid, Real Academia de la Historia, 1926, páx. 215. Pola súa parte, Díaz y Díaz non dubidaba en vincular a desaparición dareferencia asturiana nalgúns manuscritos coa obra creadora e recreadora do bispo Pelaxio de Oviedo no século XII, sinalando que "podríamos incluso achacar la supresión al obispo Pelayo, interesado en que las iglesias de Asturias no aparecieran en ninguna fuente corno pertenecientes o dependientes de otra diócesis". Manuel c[ ecilio] DrAI y DrAI e MariaAraceli GARCrA PINEIRO, "La diócesis de Mondoñedo hasta 1100", en José García Oro (coord.), Historia de las diócesis españolas, Madrid, Biblioteca de Autores Cristianos [BAC], 2002, vol. 15 (Iglesias de Lugo, Mondoñedo-Ferrol y Orense), páx. 212. Alén del mesrno ter refonnulado recentemente esta consideración, fronte a esta primeira interpretación podemos alegar a doazón do reiAfonso III de 28 de agosto do 867 -interpolada, seguramente, entre os séculos XI e XII- na que se sitúa á sé durniense-mindoniense corno herdeira da sé britoniense e, en tanto que tal, posuidora daquelas igrexas britonas na zona asturiana que -a través deste acto xurídico- pasaban á sé de Oviedo por decisión e cesión rexia. Antonio C[ristino] FLORIANO [CUMBRENO] (ed.), Diplomática española del período astur. Estudio de las fuentes documentales del reino de Asturias (718-910), 2 vols., Oviedo, Diputación Provincial de Oviedo, 1951, vol. 2, doc. 89, páxs. 35-36. Baliñas Pérez parece aceptar a validez da referencia britoniense incluída no Parrochiale Suevum, pero consideramos que non consigue xustificar plenamente como aseverando que "la actual Asturias nunca fonnó parte del reino suevo", se incluiría en este texto a mención ás supostas comunidades britonas que in Asturiis sunt. Non debemos esquecer que o Parrochiale Suevum non é só o testemuño escrito da organización interna da Igrexa sueva, senón que posúe un relevante contido e significado político. Este documento supón para a área galega máis setentrional -a máis afastada do núcleo bracarense de poder suevoo único testemuño coetáneo da organización do poder e do territorio. Resulta complicado compaxinar a presenza de comunidades britonas sometidas no eclesiástico ao metropolitano bracarense e no político ao rei suevo, cunha Asturias eclesiástica e politicamente desvinculada precisamente deses órganos de poder suevo. Carlos BALlNAS PEREZ, "De Gallaecia a Asturias y Galicia: la fijación de una frontera política en la época altomedieval (450-1050)", Larouco, 5 (2010), páxs. 71-78.

48

CARLOS ANDRés GONzALEZ PAZ

Coa finalidade de intentar explicar a orixe desta interpolación do Parrochiale Suevum e o engadido desta referencia a estas supostas ecclessias britonas en Asturias debemos remontamos aos primeiros compases da novena centuria, concretamente ata un momento próximo ao ano 812, data ao redor da calo rei Afonso II levou a cabo a fundación da sé episcopal de Oviedo 18 • Dende entón, os prelados ovetenses, por un lado, tentarán buscar un antigo referente histórico que alcanzarán coa creación da ficción da sucesión da diocese britoruense e, polo outro lado, empeñaranse en afirmar o seu control exclusivo sobre o territorio asturiano o cal, en época altomedieval, comprendía no seu seo as terras situadas entre os ríos Navia e Eo, constituíndose esta última corrente fluvial no límite entre dúas realidades territoriais diferentes como eran [e como son] Galicia e Asturias 19 • 18 O 16 de novembro do 812 o rei Afonso II procede á dotación da igrexa de San Salvador, catedral de Oviedo. Santos GARCfA LARRAGUETA (ed.), Colección de documentos de la Catedral de Oviedo, Oviedo, Instituto de Estudios Asturianos, 1962, doc. 2, páxs. 4-9. Na "Notitia Episcoporurn" da Crónica A/be/dense rnenciónase ao bispo Hennenexildo, que supoñemos bispo de Oviedo en canto titular da sé episcopal rexia. Chronica Albendensia, núm. 12, ed. e trado de Juan Gil Fernández, José L[uis] Moralejo [Álvarez] e Juan I[gnacio] Ruiz de la Peña [Solar], Crónicas Asturianas, Oviedo, Universidad de Oviedo, 1985, páx. 158. Sobre esta fundación e o seu momento histórico, poden consultarse interesantes reflexións en: Santiago AGUADE. NIETO, "Consolidación de la resistencia cristiana", en Vicente Ángel Álvarez Palenzuela (coord.), Historia de España de la Edad Media, Barcelona, Ariel, 2002, páxs. 101-106. 19 Polo que se refire á documentación galega: O 5 de maio do 985 a confesa Gudilona Froilaniz deu ao monasterio sancti Iohannis de Cuarto varios bens, entre os que se encontraba a uilla que uocitant Sautello. Eube. deiiecente montibus. Lua. inter Asturias diuident et Galletia. Nicandro ARES VAZQUEZ (ed.), "El monasterio de San Juan de Mera", Boletín de la Comisión Provincial de Monumentos Históricos y Artísticos de Lugo, 9/79-80 (1973), doc. 2, páxs. 142-144. O 13 de setembro de 1125 Aragonta González entregou ao mosteiro de San Salvador de Lourenzá varios bens in ripa de Euue in parte de Gallecia. Ángel RODRfGUEZ GONzALEZ e José Ángel REY CAfNA (eds.), "Tumbo de Lorenzana", Estudios Mindonienses, 8 (1992), doc. 59, páx. 97. [En adiante: Tumbo de Lorenzana]. En relación á documentación asturiana: O 17 de setembro do 876 -na falsa delimitación e confinnación dos privilexios metropolitanos que tería realizado o papa Xoán VIIImenciónase ex alia uero parte per fiuuium Humanian (Navia), Paretes, Ualde Ordas usque ad roborem de Quadros, Ameo, Luna, Uadabia, Flaziana et inde per Pirineos montes a fiumine magno Que, cum tota Tinegia Asturiis, Maliaio, Aqui/are usque mare Qceanum. GARCfA LARRAGUETA, Colección de documentos ... , doc. 10, páxs. 41-44. O 30 de maio do 972 Tructino Vennúdez entrega á sé ovetense unha serie de bens, mencionándose entre os seus tennos: per tenninum de Tinegio (Tineo) sci/icet per uillam quam uocitant Uaorres usque in Galletiam, per montem quem uocitant Lua et per uilla que dicitur Meiroi secus fiumem Que. GARCfA LARRAGUETA, Colección de documentos ... , doc. 28, páxs. 109-112. Nunha permuta de terras

o BISPADO DE MONDONEDO NA IDADE MEDIA: TERRITORIO, COMUNIDADE E PODER

49

Aínda que situamos a causa probable desta manipulación do Parrochiale Suevum na fundación da diocese ovetense na novena centuria, non será ata o período comprendido entre os séculos XI e XII cando se perpetre, a raíz dunha serie de preitos xudiciais suscitados entre as sés de Dumio- Mondoñedo, Lugo, Oviedo e Santiago de Compostela por cuestións de límites xurisdicionais e posesións territoriais. Dende finais do século XI asistimos a unha intensificación dos enfrontamentos -de natureza territorial, xurisdicional, económica e patrimonialprovocados pola consolidación, en tempos do arcebispo Xeraldo, da restauración da sé bracarense e do recoñecemento da súa condición de metropolitana para a inmensa maioría das dioceses galegas o que, sen dúbida, non deixou de ser un duro golpe incluso para Santiago de Compostela, exenta deste tipo de dependencia desde o ano 1095. Por un lado, os prelados composteláns observaban con preocupación o afianzamento dun competidor dotado da dignidade metropolitana e posuidor do control eclesiástico-administrativo sobre as dúas terceiras partes do espazo galaico. Polo outro lado, os bispos de Lugo perdían a xestión do patrimonio fundiario da sé de Braga -cuxa xerencia se pode observar na documentación bracarense do século XI-, a posibilidade de seguir a utilizar a condición metropolitana -mimetizada da bracarense, dende o momento no que os seus prelados se asentaron dentro das murallas da civitas lucense-- e, finalmente, convertíanse en sufragáneos de Braga. Ao mesmo tempo, a entrega de Dumio realizada o 2 de maio do 991 entre o conde Gundemaro Pinioliz e o bispo ovetense Vennudo indícase que a eglesia Sancta Maria, similiter territorio asturiense locum quod uocitant Taule in ripa fiuminis Merllon inter Eube et Puricia. GARCfA LARRAGUETA, Colección de documentos ... , doc. 33, páxs. 121-122. [Rexestado en: Santos GARCfA LARRAGUETA, Catálogo de los pergaminos de la Catedral de Oviedo, Oviedo, Instituto de Estudios Asturianos, 1957, doc. 32, páx. 19]. O 11 de marzo do 1006 o conde Fáfi1a Espasándiz doou á sé de Oviedo o monasterium quod est fundatum in Asturias in uilla nomine Taule inter duo fiumina Purzia et Oue. GARCfA LARRAGUETA, Colección de documentos ... , doc. 36, páxs. 127-130. O 15 de xullo do 1058 Vermudo Armentariz entregou á Igrexa de Oviedo varios bens situados in Asturias inter duo fiumina Oue et Deua a Pirinei montes usque in ora maris. GARCfA LARRAGUETA, Colección de documentos ... , doc. 61, páxs. 191-193. Sobre a diferenciación entre ámbolos dous territorios, docurnéntase corno no ano 916 o conde Gutier Menéndez dota á súa consorte Ilduara Eriz in telTitorio Asturiense uilla quam uocitant Cordouarium ab integritate, qui est fundata iuxta ripa riui Arancum e in territorio Galliciense uillam dono tibi quam dicunt Portum Marini. Emilio SAEZ [SANCHEZ] e Carlos SAEZ [SANCHEZ] (eds.), Colección diplomática del monasterio de Celanova (842-1230), 3 vols. , Alcalá de Henares, Universidad de Alcalá de Henares, 1996, vol. 1 (842-942), doc. 12, páxs. 74-75. Tamén: SAEZ [SANCHEZ] e SAEZ [SANCHEZ], Colección diplomática ... , vol. 1, doc. 28, páxs. 92-93.

50

CARLOS ANDRés GONzALEZ PAZ

aos prelados bracarenses -ordenada polo papa Pascual II no ano 11 03- e a súa desaparición do organigrama diocesano galaico provocaron un efecto semellante na diocese mindoniense que perdía, en canto sé, o fío histórico coas súas orixes dumienses ao que se sumaba, para os seus prelados, o quebranto do vínculo simbólico cos bispos herdeiros das excelsas figuras de San Martiño de Dumio ou San Frutuoso de Dumio, un duro golpe político e eclesiástico que, sen dúbida, se encontrará entre as causas do seu abandono da sé de San Martiño de Mondoñedo. Neses tres casos, a perda das propiedades extradiocesanas -situadas in terra de foris portuguesa- non só debeu ocasionar certa crise identitaria senón que, fundamentalmente, debeu supoñer unha forte detracción económica, xurdindo no horizonte unha posible -aínda que pouco disposta- vítima propiciatoria: a sé de Oviedo, que a estas alturas se encontraba desprovista, había moito tempo, da súa condición de sé rexia. Ademais, alén do anterior, non se pode esquecer que todo o descrito acontece no marco da reorganización do tecido eclesiástico hispano co gallo da implantación da reforma gregoriana, proceso que igualmente provocará unha serie de enfrontamentos xudiciais, especialmente intensos no cuadrilátero conformado por Santiago de Compostela, Braga, Oviedo e León. En conxunto, esta situación histórica provocou que as sés lucense, compostelá e mindoniense -e, a resultas das anteriores, a ovetense- se visen obrigadas a volver a mirada cara a si mesmas e cara ao seu territorio, nunha encorsetada xeografía diocesano-señorial. Xurde así unha verdadeira carreira pola reclamación xudicial da propiedade dunha serie de territorios que se encontraban, normalmente, nos seus límites. Tentarase demostrar constantemente -con diferentes escusas e con tendenciosos argumentos- que a posesión que a outra diocese exercía sobre eles tiña a súa orixe nunha antiga liberalidade rexia ou episcopal, que debía ser entón revertida en beneficio da suposta antiga titular, que consideraba extintos os motivos que provocaran esta entrega usufrutuaria. O noso interese céntrase agora, esencialmente, na controversia xudicial xurdida neste momento entre Oviedo, Lugo e Mondoñedo; sés que se viron inmersas nun longo enfrontamento -a tres bandas- tanto polas propiedades desta última en territorio asturiano, como polos límites entre os mencionados bispados 20 • Bispos, cóengos e escribáns non dubidaron en armarse para o duro

20 Sobre o caso ovetense-lucense, véxase: tos .. , docs. 162-163, páxs. 409-414.

GARCfA LARRAGUETA,

Colección de documen-

o BISPADO DE MONDONEDO NA IDADE MEDIA: TERRITORIO, COMUNIDADE E PODER

51

enfrontamento, pasándose a interpolar ou a falsificar a documentación que se consideraba necesaria, segundo e seguindo cada un os seus intereses. Por un lado, os prelados ovetenses tentaron crear e recrear a tradición de que os bispos britonienses se refuxiaran en Oviedo trala conquista musulmá21 e que era precisamente este bispado o lexítimo herdeiro -incluso continuador- da sé dos britóns 22 ; de aí o interese dos titulares ovetenses pola aparición da referencia ás ecclessias britonas en territorio asturiano nos manuscritos do Parrochiale Suevum. Pero, ao mesmo tempo, cando os bispos mindonienses responden ás reclamacións da diocese ovetense apelando ao seu carácter de herdeiros da sé de Britonia, a Igrexa de Oviedo podería ter optado por suprimir a presenza britona en terras asturianas destas mencións textuais, para así preservar a súa posesión de feito 23 • Polo outro lado, en relación co parágrafo anterior, non podemos esquecer que os máximos responsables da Igrexa de Mondoñedo tamén posuíron motivos propios para incluír -nos textos do Parrochiale Suevum- esta referencia ás posesións britonienses en terras asturianas. Na segunda metade do século XII o rei Fernando II tentou poñer fin a un enfrontamento territorial denunciado polo prelado mindoniense Rabinado. Así, o 10 de setembro de 1178 o monarca sinala como durante os episcopados

21 Sobre todo o coñecido bispo Pe1axio de Oviedo (1101-1130). autor dun conxunto textual-composto polo Liber Testamentorum e polo Chronicon Regum Legionensium- dedicado, en parte, a reinterpretar a primitiva historia das relacións entre Oviedo e Mondoñedo en prol dos seus obxectivos e que tantos problemas ten causado á hora da comprensión desta cuestión. CAL PARDO. EpiscopologioMindoniense. páxs. 19-23

22 GARCrA y GARCrA, "Ecc1esia Britoniensis", páx. 133. Nunha falsa confilTIlación do papa Xoán VIII de 17 de setembro do 876, na que supostamente se ratificarÍan os privilexios metropolitanos da sé ovetense e se fixarÍan os seus límites, indícase que tales termos foron confumados por unha serie de episeopi yspanienses, entre os que se menciona tanto a un Gomellus Ouetensis corno a un Mauloe Britoniensis, corno se referencia a súa realización baixo consilio CaroU Francorum regis. É dicir, atopamos a un prelado da sé ovetense -fundada a principios do século IX- acompañado dun bispo britoniense do século VI, importando probablemente a segunda das subscricións das actas do II Concilio de Braga. GARCrA LARRAGUETA, Colección de documentos ... , doc. 10, páxs. 41-44. 23 Recentemente Díaz y Díaz ten sinalado, en relación ao Parrochiale Suevum, que se trataría dun texto orixinal "aínda que fora variada e extensamente interpolado e adulterado no XII, cando diversas igrexas o usaron para consolidar territorios e límites; é dicir, que foi moi manipulado con diversas orientacións, das cales quizais a máis destacada e interesante sexa a debida ao bispo Pelayo de Oviedo, que buscou no Parroquial, sexa corno for, unha igrexa que lle servise de base e orixe á diocese ovetense". OrAl Y OrAl, "San Rosendo e 11indunieto .. páx.17.

52

CARLOS ANDRés GONzALEZ PAZ

de Pedro II Gudestéiz (1155-1168) e Xoán I Pérez (1169-1173) se usurparan á Igrexa de Mondoñedo certas posesións patrimoniais localizadas tanto en terras diocesanas como nos termos das sés de Santiago de Compostela, Lugo, Ourense e Oviedo 24 • Entón pódese considerar como factible o feito de que, ante a apropiación ovetense das hereditates et ecclessias siue plebes sancti Martini, os prelados mindonienses fixesen remontar os seus dereitos sobre o patrimonio asturiano usurpado a época sueva, acudindo á interpolación do Parrochiale Suevum. Engadiríase así a referencia á presenza de ecclessias britonienses en territorio de Asturias, adxudicándose a si mesmos a natureza de continuadores da sé de Britonia e tomando esta espuria indicación textual como causa lexitimadora da posesión magoada pola intromisión ovetense. Mais non só foi manipulado o Parrochiale Suevum, senón que desta época datan algúns outros documentos apócrifos referidos á orixe ou á suposta herdanza territorial da sé britoniense e que -realizados nas chancelerías episcopais ovetense, lucense ou mindoniense- rematan, loxicamente, por contradicirse uns aos outros". Seguramente a esta mesma etapa pertenza a redacción, a crea-

24 Manuel RECUERO ASTRAY, Paz ROMERO PaRTillA e [María] Ángeles RODRfGUEZ PRIETO (eds.), Documentos medievales del Reino de Galicia. Fernando 11 (1l55-1188), Santiago de Compostela, Xunta de Galicia, 2000, doc. 166, páxs. 207-209. Tamén: CAL PARDO, Colección diplomática medieval ... , doc. 20, páxs. 37-39. 25 Atopámonos cunha serie de documentos datados entre os anos 832 e 876 -probablemente forxados entre a segunda metade do século XI e a segunda metade do século XII- nos que, en clara contraposición de realidades, se recollería e recoñecería o carácter de herdeiras da extinta sé britoniense, tanto da sé ovetense corno da sé durniense-rnindoniense. O 28 de agosto do 867 o rei Afonso III doou supostamente á diocese dumiense en San 1.1artiño de Mondoñedo -corno indernnización- os territorios de Trasancos, Bezoucos, Pruzos e as igrexas de Salagia, sendo o motivo esgrimido para a doazón que o monarca tería entregado á sé de Oviedo a diocesim de Asturias. Esta última tería pertencido á Igrexa de Britonia -tería o seu xermolo naquelas comunidades britonas situadas en Asturias que se mencionan no Parrochiale Suevum- e dela tería pasado á referida sé durniense-mindoniense ---convertida así en herde ira virtual e material da extinta sé britoniense-, rematando finalmente por integrarse no patrimonio ovetense. FLORIANO [CUMBREN01, Diplomática española ... , vol. 2, doc. 89, páxs. 35-36. Pola súa parte, o 27 de marzo do 832 oreiAfonso II tería doado á diocese lucense supostam ente as sés de Braga e Ourense. Neste caso, a causa desta xenerosa liberalidade atoparíase no feito de que os prelados lucenses terían entregado a cambio ao monarca as dúas terceiras partes do seu patrimonio diocesano meridional, que o rei -á súa vez- tería outorgado á nacente sé de Oviedo, sinalándose que esta última era herdeira material da diocese britona: Et ipsam sedem Ovetensem fecimus ea et conjinnavimus pro sede Britonensi que ab Hismaelitis est destructa et inhabitabilisfacta. Avelino de Jesús da COSTA (ed.), Liber Fidei Sanctae Bracarensis Ecclesiae, 3 vols., Braga, Junta Distrital de Braga, 1965, vol. 1, doc. 12, páx. 27.

o BISPADO DE MONDONEDO NA IDADE MEDIA: TERRITORIO, COMUNIDADE E PODER

53

ción, a recreación ou a falsificación da coñecida como Divisio Wambae. Pretendía presentarse como unha ordenación díocesana realizada a finais do dominio visigodo, ofrecéndose como límites da sé britona uns termos excesivamente amplos, dos que só se pode identificar con seguridade o río Eo; levándonos os outros a terras moito máis ao sur, máis aló das lindes meridionais da sé lucense, algo que -sen dúbida- a quen máis beneficiaba era á diocese ovetense 26 • Deste xeito, recapitulando, atopámonos ante o feito de que tanto a diocese ovetense como a sé mindoniense tiveron os motivos -crear e recrear lexitimacións e herdanzas da sé britoniense- e as posibilidades materiais para deturpar interesadamente tanto o Parrochiale Suevum como outros documentos semellantes en canto ao contido. Polo tanto, concluímos que -ante a non conservación da redacción orixinal do Parrochiale Suevum, ante o carácter basicamente apócrifo da documentación relativa á presenza de ecclessias britonas en terras asturianas e, incluso, ao contrario que no caso galego, ante a inexistencia de toponimia histórica testemuñal- se amparan e lexitiman as nosas dúbidas acerca da extensión da diocese britoniense cara a terras asturianas, acolá do río Eo, límite tradicional e temporalmente sostido entre ámbolos dous espazos, cando menos dende o século IX 27 •

Aeste mesrno respecto, resulta interesante poder observar corno na falsa bula de Xoán

VIII -de 17 de setembro do 876- se indica que os termos da sé ovetense discorrian. polo oeste, per Pirineos montes a fiumine magno Que, o cal de feito supoñía que calquera antiga ecclessia britona ficara baixo señorío ovetense, o que acontecera coa aquiescencia dun bispo britoniense ------lvfauloc- que, sorprendentemente, falecera varios séculos atrás. Pero non remata aí a capacidade creadora ovetense, pois chega a sinalarse que a Britoniensi ecclesie posuía certos bens en Abeancos, Asma e Sarria. Certamente, a sé dumiense-mindoniense conseguirá confOlmar alí un patrimonio territorial significativo grazas ás doazóns de Ordoño II, é dicir, medio século despois da data deste suposto documento pontificio. GARCfA LARRAGUETA, Colección de documentos ... , doc. 10, páxs. 41-44. Sobre as doazóns de Ordoño II de varias igrexas nas terras de Asma e Monterroso, véxase: CAL PARDO, Colección diplomática medieval ...• docs. 3-4. páxs. 13-15. 26

Britonia teneat de Busa vsque Torrentes de Qccoba vsque Tobellam et vsque ad Quem

(fiumen). Luis VAZQUEZ DE PARGA (ed.). La División de Wamba. Madrid. CSIC. 1943. páxs. 101 e 113. David considera a mención ao río Eo corno unha interpolación de Pelaxio de Oviedo. DAVID. Études historiques ...• páx. 6l. 27 García Moreno ten presentado unha singular hipótese sobre a orixe e o desenvolvemento histórico da sé britoniense, admitindo a presenza de ecclesias britonas en terras asturianas. Entre os argumentos que ofrece podemos atopar os seguintes: A) Sitúa o centro desta diocese en Santa María de Bretoña, obviando a existencia doutras posibles localizacións corno San Martiño de Mondoñedo ou Mondoñedo.

54

CARLOS ANDRés GONzALEZ PAZ

Con todo, o anterionnente exposto, non sería óbice para que consideremos como factible que -ante a inexistencia dunha estrutura diocesana en terras asturianas durante o período suevo-visigótico, estremo que non pode ser totalmente aseverado- os prelados das sés limítrofes (Britonia, Lugo ou Astorga) puidesen ter estendido a súa misión evanxélica ao espazo ástur, atendendo as necesidades das comunidades cristiás alí asentadas: confirmación de fieis, ordenación de diáconos e sacerdotes, consagración de templos ou bendición dos santos óleos. Pola súa parte, en relación ás ecclesias que sunt intra Britones -polo que se refire estritamente ao espazo galego e ante a falta de mellores precisións coetáneas-, as nosas opcións pasan por recorrer á toponimia histórica e á documentación altomedieval na procura de pistas -máis ou menos concretas, máis ou menos esclarecedoras- acerca da extensión territorial da diocese britoniense. As referencias textuais máis antigas lévannos, temporalmente, aos primeiros anos do século X e, territorialmente, ao val do río Eume. Así, o 28 de marzo do 914, Munia do ou varios bens fundiarios á igrexa de San Xoán Bautista -xenne do mosteiro de San Xoán de Caaveiro-, indicando que este templo se encontraba in villa que dicitur Calavario. territorio Bretonia. B) Obvia a existencia dunha estrutura eclesiástica ---documentada a comezos do século XII- en Santa María de Bretoña, podendo corresponderse a esta edificación os restos que -seguindo indirectamente a Chamoso Larnas- sinala corno encontrados neste emprazamento. C) Identifica erroneamente o Cavarcos mencionado no PWTochiale Suevum -pertencente á sé de Lugo- coas hornónirnas freguesías de Cabarcos (San Xulián e San Xusto), situadas no concello lucense de Barreiros. Correspóndese, en realidade, coa zona de Cabarcos, localizada no concello de Sobrado -no Bierzo leonés-, inmediato ás terras do bispado lucense. BALlNAS PEREZ, Do mito á realidade ... , páx. 341. D) Ademais de defender a presenza territorial da sé de Lugo en terras de Lourenzá, sinala corno a diocese de Astorga alcanzaba o val medio do río Navia -no occidente asturiano- a través da posesión de Pesicos (Pesoz). Estas afirmacións obrígano, de feito, a situar as áreas de extensión britona ao leste do val lucense do río 1.1asma e no oriente asturiano, establecendo un extenso hiato espacial dificilmente xustificable. E) Baseándose unicamente en argumentos lingúísticos, presenta unha continuidade familiar e magnaticia -practicamente lineal- entre o aristócrata suevo 1.1aldras (século v) e o rei asturiano Mauregato (século VIII). Segundo García Moreno. [onnarian parte dunha mesma liñaxe que ao longo de tres séculos tería ostentando o poder nas terras do noreste galego, pertencendo a esta mesma liña o conxunto de bispos britonienses. Luis A. GARCfA MORENO, "Ecclesia Britonensis. ¿El más extremo asentamiento de los britones en la Antigliedad tardia T •• en Pasado y presente de los estudios celtas. Ortigueira (A Coruña). Fundación Ortegalia e Instituto de Estudios Celtas. 2007. páxs. 579-593.

o BISPADO DE MONDONEDO NA IDADE MEDIA: TERRITORIO, COMUNIDADE E PODER

55

iuxtafluvio Eume 28 • Nun principio, esta mención podería considerarse incluso sospeitosa, no sentido de que podería tratarse dunha interpolación ideada no marco do preito sostido entre os bispados de Santiago de Compostela e Mondoñedo, a comezos do século XII, pola posesión do arciprestádego de Bezoucos, no que se encontraba sita a comunidade monástica de Caaveiro 29 • Sen embargo, unha atenta pescuda pola súa documentación permítenos testemuñar a existencia dunha entidade de poboación de topónimo Bretonia -mencionada en varias ocasións- que cómpre identificar co actual lugar de Bertonia, situado no termo municipal coruñés da Capela, na zona centrai do val eumés, concretamente ao norte da confluencia dos ríos Eume e Sesín 30 • Esta zona occidental de ocupación britona seguramente tivo unha prolongación cara ao sur, sen dúbida facilitada pola xeografía e polas comunicacións naturais. Esta suposición baséase nunha mención que se conserva entre a documentación sobradense. Así, o 10 de decembro do 966, o bispo Sisnando II de Iria e o seu irmán, o conde Rodrigo Menéndez, entregaron á comunidade de Sobrado dos Monxes unha serie de bens, incluíndose varios in Bretonia 31 • A localización deste territorio resulta relativamente sinxela, grazas á información que nos proporciona o propio texto. A microtoponimia vinculada con esta Bretoni a -cuxo topónimo non se conserva- sitúanos dentro dos

28 José Ignacio FERNANDEZ DE VIANA Y VIEITES e María Teresa GONzALEZ BALASCH (eds.), "El Tumbo de San Juan de Caaveiro··. en Carlos de Castro Álvarez. José Ignacio Fernández de Viana y Vieites e María Teresa González Balasch, El monasterio de San Juan de Caaveiro, A Coruña. Deputación Provincial de A Coruña. D.L. 1999. doc. 10. páx. 116. 29 BALlNAS PEREZ, Do mito á realidade ... , páxs. 338-339, voces Bisaquis/Bisancos e Bretonia. 30 FERNANDEZ DE VIANA e GONzALEZ BALAseH. "El Tumbo de San Juan de Caaveiro··. docs. 14 e 76. páxs. 119 e 172-173.

Pilar LOSCERTALES DE GARCfA DE VALDEAVELLANO (ed.), Tumbos del monasterio de Sobrado de los Mon}es. 2 vols .. Madrid, Dirección General del Patrimonio Artístico y Cultural. Archivo Histórico Nacional. 1976. vol. 1. docs. 5-6. páxs. 31-37. Trátase dun documento diplomaticamente non exento de sospeitas, pois consérvanse dúas versións cuxo contido e cuxa extensión difiren. Sen embargo, dificilmente se podería sospeitar da presenza do territorio de Bretonia porque é mencionado en ámbolos dous textos, se ben na primeira versión se realiza unha cita territorialmente ampla e, na segunda, unha máis breve e sucinta. Seguramente a esta mesma área xeográfica e á mesma época faga referencia a mención documental a in Britonia, uilla Mediana et uillare Ermegilli que se conserva tamén -aínda que sen data- entre a documentación monástica de Sobrado dos Monxes. LOSCERTALES, Tumbos del monasterio ...• vol. 1. doc. 283. páxs. 308-309. 31

56

CARLOS ANDRés GONzALEZ PAZ

actuais tennos municipais de Sobrado e Boimorto32. Esta hipótese veríase sancionada, ademais, por dous elementos diplomáticos. Por un lado, pola situación deste corónimo dentro do documento, entre as series de propiedades situadas en Bezoucos, Présaras e Montaos. Polo outro lado, pola posición do escrito no conxunto do tombo monástico, entre aquelas escrituras relacionadas co patrimonio territorial máis próximo ao mosteiro fundado polo grupo magnaticio dos Aloitiz. A identificación e localización de ámbolos dous corónimos-testemuña colócanos ante unha significativa franxa xeográfica occidental, situada entre o val do río Eume, ao norte, e o val superior do río Tambre, ao sur. Desgraciadamente, a documentación conservada non nos pennite dirimir se se trata dunha mesma unidade territorial ou se, pola contra, constitúen dúas entidades que, quizais, poderían estar demarcando -en certo sentido- as estremeiras oeste e suroeste da diocese britona. A finais do século VI levouse a cabo a fundación da sé laniobrense, con toda seguridade trala incorporación do reino suevo á estrutura territorial e de poder visigoda. O seu desenvolvemento histórico resulta certamente complicado, sendo obxecto de explicación ponnenorizada nun próximo apartado. Adiantaremos neste momento que a diocese de Laniobriga foi constituída estratexicamente na esquina noroccidental da xeografía galega, a custa da zona de extensión coruñesa da sé britoniense; asentando o seu centro -con práctica seguridade- na área central do Arco Ártabro, concretamente no val do río Lambre, corrente fluvial situada precisamente a medio camiño entre os dous corónimos-testemuñaBretonia occidentais. Como aconteceu no caso britoniense, a sé laniobrense extinguiuse -como moi tarde- coincidindo coa invasión musulmá, sen que sexa restaurada posterionnente. O seu territorio -perdida a súa memoria, salvo pola conservación medieval do corónimo Lambre- constituirase no obxecto dos desexos expansionistas das dioceses limítrofes (Iria, Lugo e Dumio-Mondoñedo). Polo que se refire á vertente oriental da sé britoniense, na mesma época na que a Bretonia occidental parece terse convertido en Bertonia -cuxo

32 Así: Aluariza (A Albariza, San Pedro da Porta, Sobrado). F elgoso (Santa Cristina de Folgoso, Sobrado). Corregota (Carregoto, Santa Cristina de Folgoso, Sobrado). Uilla Sanim (O Corral de Senin, Santa Cristina de Folgoso, Sobrado e SenÍll, San Lourenzo de Carelle, Sobrado). Muscarios (Mosqueiros, San Xurxo de Nogueira, Sobrado). Manadelos (Madelos, San Lourenzo de Carelle, Sobrado). Sancto Laurentio (San Lourenzo de Carelle, Sobrado).

Donniana (Donneá, San Cristovo de Donneá, Boimorto). Linerio (Liñeiro, Santa 1.1aría dos

Ánxeles, Boimorto).

o BISPADO DE

Mo"DO.EDO"A

IDADE MEDtd a-Xixón, [Gran Enciclopedia Gall ega], DL 1974, vol. 28, páx. 148

o BISPADO DE MONDONEDO NA IDADE MEDIA: TERRITORIO, COMUNIDADE E PODER

107

1.2.c. Hidroloxía

o

escritor mindoniense Álvaro Cunqueiro escribiu o seguinte sobre a realidade hidrográfica galega: "Galicia é o país dos dez mil ríos: algúns grandes, outros medianos, outros pequenos, outros regatos que baixan dos montes ás valiñas e vales, que nunha parte do curso seu atorrentan e brincan, escumexan, e noutras remansan e apozan"219.

A morfoloxía do relevo e a abundancia de precipitacións teñen labrado o complicado deseño dunha rede fluvial galega poboada de ríos, regatos, rías e lagoas, que se transformaron -dende antigo- en puntos de referencia para un ser humano que precisa da auga para vivir. Como sinalou Tobar Quintanar, a auga "marcou ó longo da historia as pautas para a localización dos asentamentos e a organización do espacio agrario", transcendendo o seu sentido físico para adquirir unha dimensión cultural e, incluso, mítica220 •

Hidroloxía continental: ríos e lagoas interiores Ao longo das seguintes páxinas pretendemos materializar unha síntese sobre a rede fluvial presente no territorio diocesano mindoniense, para o que manteremos instrumentalmente a división do espazo en tres grandes bloques: a vertente cantábrica, a vertente atlántica e a zona interior. A primeira das áreas sinaladas está composta por unha serie de ríos de augas torrenciais e curto percorrido debido, en moitas ocasións, á proximidade existente entre os sistemas montañosos nos que nacen e a costa cantábrica onde, precisamente, desaugan. A nosa particular viaxe hidrolóxica polo litoral mindoniense -realizada de leste a oeste- detense no Río Ea, que nace no lugar de Fonteo -no concello lucense de Baleira- e cuxa cabeceira é conformada por unha serie de regos: Cadorra/Leñeira, Castiñeira, Abrairas, Regueira/Candal, do Castelo, de Bonxe, das Veigas, Medan, Piñeira e Martín. Presenta unha cunca de 819 km2 , aínda que deste total só 700 km2 se atopan en territorio galego, estendéndose a súa bacía dende as terras da Fon219

Álvaro CUNQUEIRO

[MORAl,

A cociña galega, Vigo, Galaxia, 1983, páx. 87.

Pilar TOBAR QUINTANAR, "A auga na paisaxe", en Augusto Pérez Alberti (coord.), O feito diferencial galego, Santiago de Compostela, Museo do Pobo Galego, D.L. 2001, vol. 1 (As paisaxes de Galicia), páxs. 171-172. 220

108

CARLOS ANDRés GONzALEZ PAZ

sagrada á súa desembocadura no Mar Cantábrico. Tras un percorrido de 79 quilómetros -cunha pendente media moi suave ao longo de toda a súa traxectoria- forma a ría de Ribadeo, entregando un caudal lixeiramente superior aos 24,4 m 3 /s, equivalentes a un módulo relativo de 26,2 l/s/km2 No seu percorrido recibe as achegas dunha serie de cursos fluviais entre os que destacan o Bidueiro, o Xudán, o Riotorto, o Turia, o Carreirachá, o Trabada ou, practicamente na súa desembocadura, o río Grande. Os datos correspondentes ao coeficiente de desaugue do río Eo amosan o feito de que máis do 60% da auga precipitada na cunca reverte na circulación hídrica, de xeito que as perdas por evaporación e infiltración son sempre pouco significativas. As augas altas invernais e a moderada estiaxe estival resumen os carácteres máis sobranceiros do río Eo, que presenta un réxime fluvial de tipo pluvial oceánico ou atlántico221 . A continuación, atopámonos co Río Trabada, que nace no extremo noroeste do concello homónimo, recibindo os caudais dunha serie de pequenos regatos -Os Navaes, Vilapercide e A Regueira- antes da súa desembocadura no río E0222. Seguindo cara ao occidente, encontrámonos co Río Masma, que presenta un percorrido de 46,2 quilómetros e unha cunca de 291,3 km2223 Posúe unha ampla e ramificada cabeceira, que se vai estreitando ao longo dos cursos medio e baixo ata que verte as súas augas no Mar Cantábrico, formando a ría de Foz. Existen varias versións acerca do complicado nacemento deste curso fluvial. A primeira -exposta por Rodríguez Lestegás 224- sinala que xurde baixo o hidrónimo rego de Pedrido na vertente oriental da Serra do Xistral, a uns 221 1.1anuel NÚNEZ PEREZ, Adela LEIRO LOIS e Mon DAPoRTA PADfN, Os ríos de Galiza, [Santo Tirso (Portugal)], A Nosa Terra, D.L. 2007, páx. 134. PéREZ ALBERTI, A Xeografia ... , páxs. 125-126. Augusto PéREZ ALBERTI, "La red fluvial", en María Pilar Torres Luna (dir.), Geografia de Galicia, 2 vols., [Vigo], Faro de Vigo, D.L. 2000, vol. 1, páxs. 199-200. Francisco Javier Rfa BARJA e Francisco RODRfGUEZ LESTEGAs, Os ríos galegos: morfoloxía e réxime, Santiago de Compostela, Consello da Cultura Galega, 1992, páxs. 27-36. RODRfGUEZ LESTEGAs, "A Galicia Cantábrica ... ", páxs. 60-61. TOBAR QUINTANAR, "A auga na paisaxe", páx. 178. 222 O 9 de decembro do 1085 Acenar Eolalia doou ao mosteiro laurentino varias herdades e o fiumen Tabu/ata rnenciónase entre os límites do patrimonio concedido. Tumbo de Lorenzana, doc. 156, páx. 195. 223 Historicamente atopámonos con hidrónirnos corno rio de Masma ou aquam de Masma. Tumbo de Lorenzana, docs. 8 e 75, páxs. 35 e 114. 224 RODRfGUEZ LESTEGAs, "A Galicia Cantábrica ... ", páx. 61.

o BISPADO DE MONDONEDO NA IDADE MEDIA: TERRITORIO, COMUNIDADE E PODER

109

920 metros de altitude. Coa categoría de río chegaría ao lugar de Estelo, onde cambiaría este hidrónimo polo de río de Tronceda, denominación que conservaría ata as proximidades do lugar de Viloalle, onde pasaría a converterse no río Masma trala recepción das augas do Valiñadares, anteriormente coñecido como Brea225 • A segunda das hipóteses -defendida por Pérez Alberti 226 - entende que esta corrente fluvial posúe unha cabeceira radiada composta por unha serie de regatos -Batán, Carballeira, Castelo, Costal, Rañeda, Polvoreiro, Valiñadares, Cesuras, Tronceda, Pedrido e Fraga Vella-, que se unirían nos arredores de Mondoñedo, conformando así o río Masma. Finalmente, unha terceira posibilidade, outorga a primacía ao río Valiñadares -que nace da conxunción de varios regatos como o Galgo, o Muras, o Leboreiro e o da Pedra- que recibiría, nas inmediacións do núcleo mindoniense, as achegas de ríos como o Pedrido/Tronceda ou o Cesuras, tomando en Viloalle o nome definitivo de río Masma227 • Sexa como fose, tralo seu paso por terras de Viloalle, o río Masma prosegue o seu percorrido, recibindo as achegas doutros tributarios como o rego Batán ou aqua Luarenzane228 -principal corrente fluvial do val de Lourenzá, xunto ao seu afluente: o rego de Vaos-, ata desembocar no Mar Cantábrico, onde desauga co río Centiño, formando, ámbolos dous, a ría de Foz. Nela vértese un caudal superior aos 6 m 3 /s, namentres o seu caudal específico supera os 21 l/s/km2 Trátase dunha cunca marcada pola mobilidade do relevo e por unha sucesión de amplos vales -Mondoñedo e Lourenzá- e desgastados interfiuvios. O seu percorrido conta cunha pendente relativamente acusada -sobre todo no seu curso superior- e cun carácter torrencial, sendo ámbalas dúas características responsables dun dinamismo fluvial bastante activo no cadro xeomorfolóxico da zona. 225 No ano 1274 Fernando Martínez funda unha misa de aniversario sobre un souto localizado circa fiumen Brie. No mes de xullo de 1305 recóntanse as propiedades da administración de Vilamaior, mencionándose entre este patrimonio un pomar "que ias daquella parte cabo o río da Bria". O 29 de marzo de 1328 prodúcese a defunción de María Pérez de Valobria quen deixou, para a celebración do aniversario do seu pasamento, varios soldos sobre unha viña situada infrafiumine de Bria. CAL PARDO, Calendarios, docs. 186,474 e 763, páxs. 47, 125-128 e 259. 226 PéREZ ALBERTI, A Xeografia ... , páxs. 127. 227

Comarca da Mariña Central, páxs. 155-158.

228 O 18 de maio do 1087 indícase corno o couto do monasterium Villenoue ía ab aqua Luarenzane ingrediens Masmam ad regum Senrra usque ad mamulas Sancti Justi et per iuga montis usque lbia. Tumbo de Lorenzana, doc. 19, páxs. 52-54.

110

CARLOS ANDRés GONzALEZ PAZ

A continuidade e regularidade da alimentación son as notas dominantes dun réxime fluvial que ofrece un período invernal de augas altas e de estiaxe moderada nos meses de agosto e setembro, sen que se poda falar de seca. Trátase pois dunha distribución hídrica de tipo netamente pluvial oceánica, condicionada exclusivamente polo reparto das precipitacións ao longo do an0 229 • Ao oeste do anterior, atópase o Río Centiño, que nace da unión dos regos Vilatuíxe, Vilariño e dos Teixos. Posúe unha reducida cunca de 21,8 km2 e, como sinalamos, colabora na formación da ría de Foz 230. O Río Ouro conta cun percorrido aproximado de 30 quilómetros -cunha pendente de escasa magnitude- e conforma unha cunca cunha extensión superficial de 188,9 km2 Nace na vertente oriental da Serra do Xistral, concretamente na ladeira leste do Pico do Cadramón, a uns 700 metros de altitude. Presenta unha cabeceira ampla e ramificada, que se vai estreitando no tramo inferior, sobre todo á esquerda, deixando espazo ao pequeno val do río Moucide. Ao atravesar as terras do Val do Ouro, esta corrente fluvial recolle as principais achegas de caudal de regos como o Beloi, o Bao ou o Ferreira, dirixíndose finalmente cara á súa desembocadura na ría de Fazouro, onde desauga 3,4 m 3/s, o que representa un módulo relativo de 18,2 l/s/km2 Conta cunha alimentación bastante regular e uniforme durante todo o ano, cunha estación invernal de augas altas e cun período estival de augas relativamente baixas, tratándose dun réxime fluvial de tipo pluvial oceánico, no que o caudal do río se relaciona directamente, aínda que con certo atraso, co volume das precipitacións 231 • Entre os ríos Ouro e Landro encóntranse tres pequenos cursos fluviais que presentan irregulares caudais. O primeiro é o Río Moucide, que conta cunha cunca de 32,4 km2 Nace no Monte da Costa Vella -a uns 600 metros de altitude-, desembocando en augas cantábricas -entre a Punta dos Castros e a Punta de Riomar-, tralas achegas dunha serie de tributarios como

229

NONEZ PéREZ, LEIRO LOIS e DAPORTA PADfN, Os

ríos de Galiza, páx. 132. PéREZ

ALBERTI, A Xeografia ... , páxs. 127-128. PéREZ ALBERTI , "La red fluvial", páx. 200. Rfo BARJA e RODRfGUEZ LESTEGAs, Os nos galegos, páxs. 37-45. RODRfGUEZ LESTEGAs, "A Galicia Cantábrica ... ", páx. 61. TOBAR QUINTANAR, "A auga na paisaxe", páx. 178. 230

Comarca da Mariña Central, páx. 155.

231

NONEZ PéREZ, LEIRO LOIS e DAPORTA PADfN, Os

ríos de Galiza, páx. 130. PéREZ

ALBERTI, A Xeografia ... , páxs. 128-129. PéREZ ALBERTI, "La red fluvial", páx. 201. Rfo BARJA e RODRfGUEZ LESTEGAs, Os nos galegos, páxs. 46-54. RODRfGUEZ LESTEGAs, "A Galicia Cantábrica ... ", páx. 62. TOBAR QUINTANAR, "A auga na paisaxe", páx. 178.

o BISPADO DE MONDONEDO NA IDADE MEDIA: TERRITORIO, COMUNIDADE E PODER

111

son os regos das Barreiras, das Lagorzas, de Coruxo, das Fontes de Moucide, das Golpilleiras, do Agudo ou de Vilasindre 232 • O segundo é o Río Xunco, que nace no Pico de Madriñán -sito entre os Montes Cabaleiros e os Montes do Buio- e que, despois dun percorrido de 20 quilómetros, desemboca no Mar Cantábrico -á altura da Enseada de Rueta- formando a ría de Salceiro. O terceiro é o Río Cova -ou río Lieiro-, cuxa fonte principal se localiza no Pico do Pau da Vella -altura pertencente aos Montes do Buio-, desaugando na localidade de San Cibrao, onde conforma a ría de Lieir0 233 • O Río Landro -en ocasións referido tamén como río Landrove- nace na aba occidental da Serra do Xistral, a uns 880 metros de altura234 • Recorre as terras de Muras, Ourol e Viveiro para formar na súa desembocadura -tras un percorrido de 31 quilómetros- a ría de Viveiro, ascendendo a superficie drenada a un total de 269,6 km2 A súa cunca presenta varias zonas xeomorfoloxicamente diferenciadas. A primeira caracterízase pola súa morfoloxía aberta. Na segunda, a partir das Escoiras, o val do Landro encáixase a medida que o seu caudal aumenta, ao recibir as augas de correntes tributarias como os regos da Eirexa, da Ribeira, das Torres Vellas, de Bacoras ou de Besteburiz. A terceira trátase dunha zona de apertura, sita entre Nogarido e Garita. A cuarta correspóndese cunha nova pechadura, que coincide coa achega de caudal dos regos das Balsadas e do Granda!. Finalmente, dende Landrove comeza a formarse o esteiro, que se estende ao longo de tres quilómetros ata a ría de Viveiro, recollendo -preto da súa desembocadura- as correntes dos regos de Boimente, do Louro, do Loureiro, da Balsa e da F ontecova. Na súa desembocadura, o río Landro entrega ao Mar Cantábrico un caudal absoluto lixeiramente superior aos 7 m 3 /s, feito que supón un módulo 232 Isidoro ASENSIO AMOR e Néstor lEVES RIVAS, "Aluviones actuales y formaciones sedimentarias antiguas en el valle del Moucide (Lugo)", Boletín de la Real Sociedad Española de Historia Natural. Sección Geológica, 64 (1966), páxs. 37-45. Comarca da Mariña Central, páxs. 151-152. 233 NÚNEZ PEREZ, LEIRO LOIS e DAPORTA PADfN, Os ríos de Galiza, páx. 129. 234 Non atopamos testemuños documentais nos que se faga referencia explícita a esta corrente fluvial a través do seu actual hidrónimo, sendo en varios casos definido xenericamente corno o "río". ASÍ, o 5 de febreiro de 1409 o convento de Santo Domingo de Viveiro torna posesión da "casa e asea" de Xunqueira, bens sitos "sobre lo rio e caminno que vai a Magaços", ou o 21 de setembro de 1422 esta comunidade monástica afora a Pero Eáns unha viña situada "enrra Beiga de Landrove" que "fere enrro río". José GARCfA ORO (ed.), "Viveiro en los siglas XIV y XV: la colección diplomática de Santo Domingo de Viveiro", Estudios Mindonienses, 3 (1987), docs. 30 e 51, páxs. 65-66 e 82-83.

112

CARLOS ANDRés GONzALEZ PAZ

relativo situado por enriba dos 26 I/s/km2 As contribucións pluviais, presentes de forma bastante regular e uniforme ao longo de todo o ano, volven a ser as responsables da alimentación dun río que reflicte así un réxime de tipo pluvial oceánico calcado do propio réxime pluviométrico e, polo tanto, con máximos no inverno e mínimos no verán 235 • O Río Sor posúe un curso total de 49 quilómetros, alcanzando a súa cunca os 201,8 km2 Esta corrente fluvial nace en Montouto -a 640 metros de altura- e a súa ramificada cabeceira está formada, ademais de polo propio Sor, polos regos do Foxo, de Tras da Serra, do Puigón ou da Escandada e da Bouza. A partir da freguesia de Ambosores, este conxunto de pequenas correntes fluviais comezan a agruparse e a constituír o río que -tras recoller as achegas de pequenos cursos como os do Sonoso, do Rediz, da Insua, do Casadeite, do Arganza, dos Castros, do San Roque ou do Barral- desemboca no Mar Cantábrico, conformando a ría do Barqueiro. O caudal da súa foz supera os 6 m 3 /s polo que se refire á media anual absoluta e acada os 30 I/slkm2 en concepto de caudal relativo. No caso do río Sor son as choivas, ainda que con certo retraso, as que constitúen os únicos recursos que recibe o río, como corresponde a un réxime fluvial de tipo pluvial oceánico, con augas altas entre xaneiro e febreiro e estiaxe relativamente constatable entre xullo e outubr0 236 • Entre os ríos Sor e Mera encontrámonos con tres pequenas correntes fluviais: o Río Esteiro, o Río Cal/obre e o Río Balea. O primeiro nace no Couto Vilariño -altura da Serra da Coriscada- e desemboca entre os concellos de Ortigueira e Mañón 237 • O terceiro orixinase entre as serras da Faladoira e A Coriscada, atopándose os seus principais afluentes nas estremas da primeira delas. Desemboca na ría de Ladrido, trala recepción do caudal dos regos de Reboredo, do Castrillón e do Foxo 238 •

235

NONEZ PéREZ, LEIRO LOIS e DAPORTA PADfN, Os ríos de Galiza, páx. 127. PéREZ

ALBERTI, A Xeografía ... , páxs. 129-131. PéREZ ALBERTI, "La red fluvial", páx. 202. Rfa BARJA e RODRfGUEZ LESTEGAs, Os ríos galegos, páxs. 56-63. RODRfGUEZ LESTEGAs, "A Galicia Cantábrica ... ", páx. 63. 236

NONEZ PéREZ, LEIRO LOIS e DAPORTA PADfN, Os ríos de Galiza, páx. 125. PéREZ

ALBERTI, A Xeografia ... , páxs. 131-132. PéREZ ALBERTI , "La red fluvial", páx. 203. Rfa BARJA e RODRfGUEZ LESTEGAs, Os ríos galegos, páxs. 64-71. RODRfGUEZ LESTEGAs, "A Galicia Cantábrica ... ", páxs. 63-64. 237 NÚNEZ PEREZ, LEIRO LOIS 238 NÚNEZ PEREZ, LEIRO LOIS

e

DAPORTA PADfN,

Os ríos de Galiza, páx.

e DAPORTA PADfN, Os ríos de Galiza, páx.

124.

123. PE:REZ ALBERTI,

A Xeografia ... , páxs. 132-133. PéREZ ALBERTI, "La red fluvial", páxs. 203-204.

o BISPADO DE MONDONEDO NA IDADE MEDIA: TERRITORIO, COMUNIDADE E PODER

113

Na zona máis occidental desta área cantábrica atopámonos co Río Mera. Nas estremeiras do Monte Caxado e no arranque meridional da Serra da Faladoira xorden un grupo de regatos -o Merlán, o Caseta e o Seixo- que, cunha disposición ramificada, forman a cabeceira desta corrente fluvial, dominada por un conxunto de vales franqueados por salientes rochosos. Presenta un percorrido de 29 quilómetros, ao longo dos cales drena unha cunca de 126,9 km2 Trala recepción das achegas do río Pulgueira en Calvo e dun pequeno conxunto de regatos de menor entidade, o río Mera desauga no Mar Cantábrico, formando a ría de Ortigueira. O caudal que verte supera os 4 m 3/s, o que equivale a un módulo relativo situado por enriba dos 33 l/s/km2 Goza dunha alimentación bastante regular e uniforme durante todo o ano, cun período de augas altas no inverno, seguido dunha estiaxe moderada no verán. Estas características definen un réxime fluvial de tipo pluvial atlántico que se limita a reflectir a distribución anual das precipitacións 239 • Finalmente, encontrámonos co Río Landoi que, procedente da Serra da Capelada, desemboca na ría de Ortigueira, vertendo en dirección á poboación de Cariñ0 240 • No que concirne ao sistema hídrico da vertente atlántica da diocese mindoniense, o primeiro curso fluvial significativo é o Río Condomiñas. Nace no lugar de Corveiro, na confluencia dos regos Reboredo e Chimparra, procedentes ámbolos dous da Serra da Capelada. Na súa desembocadura conforma, xunto cos ríos das Mestas e das Forcadas, a ría de Cedeira241 • Con todo, o principal curso fluvial desta zona é o Río Grande de Xubia, que conta cunha cunca de 182,39 km2242 Nace nos Montes de Serra -a uns 460 metros de altura- e, despois dun percorrido de 31 quilómetros, desemboca no Océano Atlántico, conformando a ría de Ferrol. PéREZ ALBERTI, A Xeografia ... , páx. 133. PéREZ ALBERTI, "La red fluvial", páx. 204. BARJA e RODRfGUEZ LESTEGAs, Os ríos galegos, páxs. 72-78. RODRfGUEZ LESTEGAs, "A Galicia Cantábrica ... ", páxs. 64-65. 239

Rfa

24 0

PéREZ ALBERTI, A Xeografia ... ,páxs. 133-134. PéREZ ALBERTI,

A Xeografía ... , páx.

92. PéREZ ALBERTI,

"La red fluvial", páx. 205.

Os ríos de Galiza, páx. 119. "La red fluvial", páx. 222.

241 NÚNEZ PEREZ, LEIRO LOIS e OAPORTA PADrN,

PE:REZALBERTI,

242 PéREZ ALBERTI, A Xeografia ... , páxs. 134-135. PéREZ ALBERTI, "La red fluvial", páxs. 205-206. Rfa BARJA e RODRfGUEZ LESTEGAs, Os ríos galegos, páx. 81. Hai autores que consideran ao río Belelle corno o seu principal tributario, razón pola que suman ámbalas dúas cuncas, resultando así unha cifra de 262 krn 2. Francisco OrAz-FIERROS VIQUEIRA, Avelino NÚNEZ DELGADO e Eugenio LOPEZ PERIAGO, As cuncas fluviais de Galicia: características e riscos de contaminación difusa, Santiago de Compostela, Universidade de Santiago de Compostela, 1993, páx. 73.

114

CARLOS ANDRés GONzALEZ PAZ

A morfoloxía do seu val vai cambiando segundo vai avanzando cara á súa foz: encáixase entre Rosoiro e Moeche, ábrese ao seu paso polas terras de San Sadurniño, para pecharse mentres circunda o Monte Ancos 243 , pouco antes de alcanzar a poboación de Xubia244 • Entre os seus afluentes atopámonos o rego da Toca, o río das Ferrerías, o rego de Moeche, o rego Aceiteiro, o rego da Fontenova e o rego Pequeno. Así e todo, é preto da súa embocadura onde recibe o aporte máis significativo que achega o río Castro -antigamente coñecido como río de N aharí0 245- , o seu principal tributario e principal colector da zona setentrional da Serra do Forgoselo. O caudal absoluto desta corrente fluvial é de 5,52 m 3 /s, cun caudal relativo de 30,241/s/km2 O seu volume hídrico alcanza o seu punto álxido durante os meses de xaneiro e febreiro, namentres que o seu índice máis baixo se atopa entre os meses de agosto e setembro. En consecuencia, trátase dun curso fluvial que presenta augas altas invernais e seca moderada durante o verán, traducíndose un réxime fluvial de tipo pluvial oceánic0 246 • Entre ámbalas dúas cuncas principais, atopámonos unha serie de pequenos cursos fluviais dos que destacaremos dous. O primeiro é o Río das 243 O 30 de xuño de 1111 Munia Froilaz [de Traba1 dota o mosteiro de San Salvador de Pedroso e, na demarcación do patrimonio inicial, rnenciónase o montem Ancos, quae iacet inter fiumen Jubie, discurrente usque ad mare, et de afia parte per Pousum et vadit in directum adfiumen Ve/elle. Emique CAL PARDO (ed.), El monasterio de San Salvador de Pedroso en tierras de Trasancos: colección documental, La Coruña, Diputación Provincial de La Coruña, 1984, doc. 1, páx. 236. 244 Son moitas as variantes coas que atopamos referida esta corrente fluvial na documentación rnedieval:fiuuio de luuia; MONTERO OrAl, La colección diplomática ... , doc. 1 (IS de maio do 971), páx. 58. ripafiumen luuie; MONTERO DfAZ, La colección diplomática ... , doc. 10 (30 de marzo de 1087), páx. 64. fiumen Jubie ou aquam de Jubia; CAL PARDO, El monasterio de San Salvador de Pedroso ... , doc. 1 (30 de xuño de 1111), páx. 235. fiumen luvie; CAL PARDO, El monasterio de San Salvador de Pedroso ... , doc. 2 (1120), páx. 237. rivu/o Iuvia; CAL PARDO, El monasterio de San Salvador de Pedroso ... , doc. 3 (25 de marzo de 1126), páx. 238.lubia; CAL PARDO, El monasterio de San Salvador de Pedroso ... , doc. 4 (28 de febreiro de 1128), páx. 239. fiumen lubie; CAL PARDO, El monasterio de San Salvador de Pedroso ... , doc. 7 (22 de febreiro de 1216), páx. 242. 245 No ano 1549, nunha información testifical sobre o couto do mosteiro de Pedroso, Pedro Vidal comenta que as "mestas" dos ríos Xubia e Naharío (río Castro) constituían, dende antigo, un fito na delimitación desta xurisdición. Cit. CAL PARDO, El monasterio de San Salvador de Pedroso ... , páxs. 14 e 70. 246 PéREZ ALBERTI, A Xeografia ... , páx. 94. PéREZ ALBERTI, "La red fluvial", páxs. 205206. Rfo BARJA e RODRfGUEZ LESTEGAs, Os ríos galegos, páxs. 81-87. RODRfGUEZ MARTfNEZCONDE, "O Golfo Ártabro ... ", páxs. 257-265.

o BISPADO DE MONDONEDO NA IDADE MEDIA: TERRITORIO, COMUNIDADE E PODER

115

Mestas que nace no lugar da Penela e que, tras recibir as achegas dos regos da Braxe e do Porto do Cabo, desemboca na enseada de Esteiro, en plena ría de Cedeira. O segundo é o Río das Forcadas, que se [onna coa conxunción -no lugar da Veiga- dos regos do Porto, da Bañoca e dos Bordaos e que, despois da unión do rego de Donelle, desemboca na marxe esquerda da ría de Cedeira247 . Finalmente, encontrámonos co Río Belelle 248 ou río de Neda249 -estremeira hídrica occidental da sé mindoniense-, que desemboca na ría de Ferrol, á altura da vila nedense. Ao longo do seu percorrido, recibe o caudal dunha serie de afluentes como os regos da Filgueira, de Sande de Vilar, do Carboeiro, do Sabugueiro, da Graña, do Ameneiro, dos Regadoiros, do Piñeiro e dos Fornelos 250 • Por último, con relación á realidade hidrolóxica da zona interior e chairega da diocese mindoniense, a corrente fluvial que destaca é, sen dúbida, o Río Miño. O seu curso superior -situado entre o seu nacemento e Santa Isabel (Outeiro de Rei)-- caracterízase pola súa amplitude e pola gran densidade da rede fluvial, ocupando a súa cunca unha extensión de 3.300 km225 1 Conta cunha morfoloxía moi homoxénea e maciza, unida a certa asimetría debida á presenza da sub-cunca do río Ladra, que aporta a drenaxe da zona occidental. 247 NÚNEZ PEREZ, LEIRO LOIS

e OAPORTA PADrN, Os ríos de Galiza, páx. 119.

PE:REZALBERTI,

"La red fluvial", páx. 222. 24 8 O 30 de xuño de 1111 Munia Froilaz [de Traba] dota o mosteiro de San Salvador de Pedroso e, entre os bens do patrimonio inicial, menciónase un monte delimitado en parte polo fiumen de Ve/elle. CAL PARDO, El monasterio de San Salvador de Pedroso ... , doc. 1, páx. 236. 249 Certamente, tamén foi coñecido corno río de Neda, aparecendo referido desta forma en varios documentos: aquam de Neda (8 de marzo de c. 936) ou inter ponte de Iuuia et de Neda (31 de xullo de 1114). FERNANDEZ DE VIANA e GONzALEZ BALAseH, "El Tumbo de San Juan de Caaveiro", doc. 1, páxs. 105-107. MONTERO OrAZ, La colección diplomática ... , doc. 21, páxs. 70-71. 250 PéREZ ALBERTI, A Xeografía ... , páx. 153. 251 "O alto Miño foi en ocasións identificado coa Terra Chá ou incluso co país de Vilalba, aínda que esta unidade territorial debe limitarse ás áreas de topografía horizontal da conca, enmarcadas cara ao norte polas bocarribeiras das serras setentrionais, ao oeste polas da Dorsal Galega, ao leste polas das serras de Lourenzá, Meira, Mirador e Puñago, quedando o seu límite meridional establecido a partir de Santa Isabel (Outeiro de Rei)". Pablo RAMIL REGO e Jesús DOMfNGUEZ CONDE (coords.), A Lagoa de Cospeito, [Santiago de Compostela], Xunta de Galicia, 2006, páx. 19. A súa extensión supón máis do 25% do total da superficie da cunca do río Miño (12.000 km 2). RAMI L REGO e DOMfNGUEZ CON DE, A Lagoa de Cospeito, páx.24.

CARLOS ANDRés GONzALEZ PAZ

116

As súas principais fontes son tres. A fundamental parece ser un rego que xorde no Pedregal de Irimia -situado non lonxe da Fonmiñá252- , ao que se sumarían o rego do Porto da Pena e o rego Xirómeno, nacentes na Serra de Meira. Pasada esta localidade, recibe -de xeito continuado- as augas dos seguintes tributarios. O rego da Rigueira que procede da Serra de Lourenzá. O río Pequeno que nace no Cordal de Neda -a uns 700 metros de altitude- e que, tras un percorrido duns 27 quilómetros e trala recepción das achegas de varios afluentes, desauga no río Miño á altura do lugar de Bazar'53. O río Azúmara254 -cuxas fontes principais se atopan nas serras de Monciro e de Mirador- que se une ao río Miño despois de recibir os regos Pol e Torneiros"'. O río Anllo -ou río de Abadín- que ten a súa orixe na Pena Cadeira -entre a Serra da Carba e a Serra do Xistral- a uns 820 metros de altura; alimentado por varios regatos, divídese en dous ramais no lugar de Baroncelle (Abadín): o primeiro, o río Guisande, desauga na lagoa de Cospeito e, o segundo, fúndese no río Miño na freguesía de Xermar256 • Finalmente, o río Támoga que está formado por tres brazos que proceden do monte Monseibán (o Santavalla, o Arnela e o Ribeira) e que, despois de drenar a lagoa de Cospeito, únese ao río Miño"'. Ao longo do fluír do río Miño pola Terra Chá predomina unha morfoloxía aplanada -situada entre os 400 e os 500 metros- característica deste espazo; deambulando a mencionada corrente fluvial---e os seus tributariospolo territorio sen case encaixarse, sendo frecuentes as canles de auga que se parten en varios brazos e as zonas enchoupadas 258 • Esta horizontalidade do 252 O 7 de setembro de 1127 o rnagnate Em Rornaniz doou varios bens ao mosteiro de San Salvador de Lourenzá, incluída unha herdade in terra Fonte Miniana. Tumbo de Lorenzana, doc. 104, páx. 146. García Lobetán entregou ao mosteiro de Meira, no ano 1222, a hereditate mea propia in uilla que dicitur Fons Minei. María de las Mercedes DOMfNGUEZ CASAL (ed.), El monasterio de Santa María de Meira y su colección diplomática, ZaragozaMadrid. Universidad Central de Madrid. 1952. doc. 318. páx. 197. [Tese de doutoramento]. 253

Rfa BARJA e RODRfGUEZ LESTEGAs. Os rios galegos. páx. 208.

254 O 4 de maio de 1131 a condesa Toda Pérez [de Traba] e o seu fillo, Vela Gutiérrez, doaron á comunidade laurentina varios bens, incluída unha herdade in ripa de Azumara. Tumbo de Lorenzana, doc. 14, páx. 46. Tamén o podemos atopar mencionado baixo a fónnula aqua Azumara. Tumbo de Lorenzana, doc. 140, páx. 178. 255

Rfa BARJA e RODRfGUEZ LESTEGAs. Os rios galegos. páx. 208.

256

Rfa BARJA e RODRfGUEZ LESTEGAs. Os rios galegos. páx. 209.

257

Rfa BARJA e RODRfGUEZ LESTEGAs. Os rios galegos. páxs. 209-210.

LOPEZANDION. "A Chaira Luguesa··. páxs. 44-51. PéREZ ALBERTI.A Xeografía ...• páxs. 155-156. PéREZ ALBERTI, "La red fluvial"', páxs. 223-224. Rfa BARJA e RODRfGUEZ LESTEGAs. Os rios galegos. páxs. 203-219. 258

o BISPADO DE MONDONEDO NA IDADE MEDIA: TERRITORIO, COMUNIDADE E PODER

117

terreo -xunto coa existencia de margas e arxilas impermeables no substrato- orixinan, con frecuencia, pozas e lagoas como a Lagoa de Cospeito 259 • O Río Ladra xurde da conxunción de dúas correntes fluviais secundarias: o rego da Madalena -procedente da Serra da Carba260- e o rego de Trimaz -orixinario das terras de Xermade-o Ten unba lonxitude aproximada de 73 quilómetros e, pasada a localidade de Pígara, úneselle o río Labrada co que forma unha cunca de 536 km2 Pouco máis tarde, na aldea de Pazos recibe as augas do río Parga, que procede dos Montes do Corno de Boi 261 • Finalmente, desemboca no río Miño á altura do termo municipal de Outeiro de Rei. O seu caudal absoluto é de 21,2 m 3 /s, que se corresponde cun caudal relativo de 23,8 l/s/km2 Presenta augas altas de decembro a abril, namentres que as augas máis baixas coinciden cunba seca estival máis pronunciada durante o mes de agost0 262 • Durante os séculos medievais, as correntes fluviais comezan a recibir novas significacións e asumir novas funcionalidades, que son atribuídas directamente polo ser humano, alén das súas características e funcións naturais ou ecolóxicas. O mindoniense medieval é capaz de transformar os cursos fluviais e dotalos dun amplo espectro de connotacións de orixe antrópica, asumindo agora o labor de presentar sinteticamente os principais fitos históricos desta relación entre home e auga263 • 259

Para a súa descrición e caracterización, remitímonos ao completo estudo mencionado:

RAMIL REGO e DOMfNGUEZ CONDE, A Lagoa de Cospeito. 260 O rego da Madalena conta cun afluente, o rego Miñotelo. O 14 de xuño de 1142 1.1ariña Pérez vendeu ao mosteiro de Lourenzá varios bens situados entre aqua de Minutello et Petra Ficta de Monte Aucto. Tumbo de Lorenzana, doc. 92, páx. 132.

261 Seguramente se trate do Cordal de Parga que, en ocasións, é mencionado na nosa documentación medieval. Así, o 10 de xullo de 1124 refirese que un fito xeográfico da teITa de Montenigro estaba confonnado polo Cordal de Parrega. CAL PARDO, Colección diplomática medieval ... , doc. 11, páx. 25. 262 OrAz-FIERROS VIQUEIRA, NÚNEZ DELGADO e LOPEZ PERIAGO, As cuncas fluviais de Galicia, páxs. 135-136. LOPEZ ANDION, "A Chaira Luguesa", páx. 47. NONEZ PéREZ, LEIRO LOIS e DAPORTA PADfN, Os ríos de Galiza, páx. 211. PéREZ ALBERTI, A Xeografia ... , páx. 156. PéREZ ALBERTI, "La red fluvial", páx. 224. 263 Algunhas achegas interesantes sobre este labor, poden observarse en: Carlos BALI NAS PEREZ, "As orixes da comarcalización de Galicia e o nacemento das identidades comarcais das Terras de Nemancos, Soneira, Bergantiños e Carnota", en Manuel Suárez Suárez (coord. ed.), Actas do I Simposio de Historia da Costa da Morte, Cee (A Coruña), Asociación Neria, 2000, páxs. 33-43. Miguel CALLEJA PUERTA, "El papel de los ríos en la percepción del espacio altomedieval asturiano", en La Península lbérica en torno al año 1000. (VII Congreso de Estudios Medievales), León, Fundación Sánchez Albornoz, 2001, páxs. 371-387.

118

CARLOS ANDRés GONzALEZ PAZ

En primeiro lugar, debemos destacar o papel desenvolvido polos cursos fluviais como fitos delimitadores de espazos, aparecendo dotados de significado xurisdicional. Así acontece no caso do río Eo, cuxa evolución históricoterritorial pasa polas seguintes grandes etapas. En época sueva -como se menciona en varias copias do Parrochiale Suevum- conformaba o límite leste da sé britoniense"4. Dende as centurias altomedievais, documéntase actuando como divisoria territorial entre os espazos galego e asturiano"'. No século XII constátase como asumiu a natureza de estremeira oriental da diocese mindoniense, desenvolvendo a función de termo occidental o flumine Sorio"6. No relativo á sé dumiense-mindoniense, rescatamos agora unha hipótese presentada páxinas atrás, a respecto da existencia dun teórico e primixenio couto episcopal, cuxo centro se atoparía na baselica de San Martiño de Mondoñedo e cuxos termos oriental e occidental se encontrarían, respectivamente, nos ríos Masma e Ouro. A base desta suposición atópase, fundamentalmente, en dúas doazóns levadas a cabo polo rei Ordoño II o 18 de maio do 922, sinalándose como a sé se atopaba inter duo flumina A ureo et Masoma, sendo posible supoñer á referencia un transfondo territorial, alén do meramente físico"7. En segrmdo lugar, referirémonos aos cursos fluviais como elementos conformadores de espazos humanizados. A dispoñibilidade de auga condicionou o emprazamento dos asentamentos de poboación, transformándose os vales "en espacios prioritarios na ocupación e humanización do espacio, ofrecendo ademais unhas facilidades nas comunicacións ben apreciables nun territorio como o galego de orografía recortada"268. Dada a súa relevancia no devir histórico da diocese mindoniense, destacaremos catro correntes fluviais. Por un lado, encontrámonos co río Brea -actualmente coñecido como Valiñadares-, ao redor do cal se xerou un conglomerado de entidades de poboación, estruturas eclesiásticas e explota-

264

DAVID, Études historiques .. , páx. 44.

265 Dende antigo, o río Eo estivo [aínda está] dotado dunha natureza de límite entre os territorios galego e asturiano. ASÍ, por exemplo, o 13 de setembro de 1125 a rnagnate Aragonta González doou ao mosteiro de San Salvador de Lourenzá varios bens in ripa de Euue in parte de Gallecia. Tumbo de Lorenzana, doc. 59, páx. 97. Sobre esta cuestión, pode consultarse: BALlNAS PéREZ, "De Gallaecia a Asturias y Galicia ... ", páxs. 71-78. 266 CAL PARDO, Colección diplomática medieval .. , doc. 13, páx. 29. Tamén: Tumbo de Lorenzana, doc. 8, páx. 35. 267 CAL PARDO, Colección diplomática medieval ... , docs. 4-5, páxs. 14-17.

268

TOBAR

QUINTANAR,

"Aauganapaisaxe",páx. 183.

o BISPADO DE MONDONEDO NA IDADE MEDIA: TERRITORIO, COMUNIDADE E PODER

119

cións económicas que aparecen englobadas, cando menos dende o século X, baixo o corónimo de Vallebria 269 • Na primeira década do século XII, constituíuse no emprazamento onde se instalou temporalmente o centro da diocese mindoniense tralo abandono de San Martiño de Mondoñedo, pasando a ser coñecida como sede sancte M arie vallibriensis 270 • A partir desta mesma centuria, podemos observar como este espazo xurisdicional-que xira en torno ao río Brea- recibe, indistintamente, o cualificativo de territorium Vallis Brie, territorio Vallebria ou uallis Uallebria271. Semellante evolución atópase no caso do río Ouro. A súa ben delimitada cunca pasa de ser o soporte territorial deste curso fluvial a adquirir un significado administrativo, atopándose no seu hidrónimo a orixe do corónimo dunha circunscrición xurisdicional coñecida como Aurium, Aurio, Ou rio ou Valle Aurio que, desde os séculos XII-XIII, xirará en torno á vila do Castro de Our0 272 • Por último, sinalaremos como ao redor do río Ladra se documenta a presenza, na segunda metade da novena centuria, do territorio Latera 273 e como no século XI se sitúa a basi lica de Vilanova de Lourenzá no territorio Laurenciana, ripa flumen Laurenzana 274 • En terceiro lugar, en conexión co anterior, obsérvase como as correntes fluviais son utilizadas, en ocasións, como elementos de demarcación ou delimitación de máis ou menos extensos patrimonios fundiarios. Así acontece,

269 Hereditate nostra propria in Vallebria, inter Aqua Uentosa et Penna Fidel, in Villalaurenti, ecc/esia que dicunt Sancti Johannis et Sancti Jacobi per suas terminos antiquos, de illa fonte de Migina et inde per monte de Camba et inde per ribas Masme usque in Laborata et quomodo parte de ipso fonte de Migina et inde in Ripa Brie et Uentosa et usque ad monte usque ad Celuatello et inde in capello de fratres usque in /itore Masme (9 de xaneiro do 947). Sancto Iohanne in Vallebria (951-956). In Uallebria ecclesiam Sancta Eulalia dJAmbloza cum suis adiunctionibus. Ecc/esiam Sancti Iohannis vil/a Laurenci cum suis adiunctionibus (17 de xuño do 969). Tumbo de Lorenzana, docs. 1-2,9 e 180, páxs. 23, 36 e 229. 270 Afonso VII sintetiza o acontecido nun documento datado o 1 de xuño de 1125, en que confimm as propiedades tam de priori sedi Sancti Martini habitis quam ecc/esiam de mutata sede sancte Marie vallibriensis postea aquisitis. CAL PARDO, Colección diplomática medieval ... , doc. 12, páxs. 27-28. Nalgunhas ocasións a sé aparece referida tamén corno uallibriensis ueI minduniensis. CAL PARDO, Colección diplomática medieval ... , doc. 10, páxs. 23-25.

271

Tumbo de Lorenzana, docs. 47, 181 e 188, páxs. 83,231 e 239.

272

GONzALEZ PAZ,

273 CAL PARDO, 274

El Val do Ouro ..

Colección diplomática medieval ... , doc. 1, páxs. 11-12.

Tumbo de Lorenzana, doc. 156, páxs. 195-196.

CARLOS ANDRés GONzALEZ PAZ

120

por exemplo, con ríos como o E0275, o Masma276 , o Ladra277, o Miño 278 ou o Miñatelo 279 • En cuarto lugar, debemos referirnos brevemente -pois volveremos sobre esta cuestión máis adiante-- á explotación económica das correntes fluviais, sendo as súas augas utilizadas para unba serie de actividades produtivas, pasivas e activas. No primeiro caso encontrámonos, basicamente, coa pesca280 e coa navegación281 e, no segundo, atopámonos coa piscicultura282 ; co aproveitamento da forza mecánica da corrente para edificacións utilitarias -ferrerías, muíños283 275 O 3 de xullo de 1245 a condesa Sancha González doou ao mosteiro de Lourenzá todos os bens que posuía dende A Ponte de Rábade usque ad ripam fiuminis quod uocitant Euue. Tumbo de Lorenzana. doc. 108. páx. 149. 276 O 13 de febreiro do 933 indícase que o mosteiro de San Fiz e os Macabeos se atopaba in ripa de riuulo uocabulo Masma. O 1 de maio do 1010 o clérigo Gutier Gaviniz recibe do bispo durniense-rnindoniense Annentario unha serie de herdades in uilla de Turtures, entidade dernarcada ad pelagum de Azenia usque ad jlumen Masma. Tumbo de Lorenzana, docs. 185 e 220. páxs. 234-236 e 270-271.

O 11 de setembro do 1064 o rei Fernando I resolve un litixio sostido entre o bispo durniense-mindoniense Suero e o infante García sobre o patrimonio da condesa Elvira, que finalmente é repartido, mencionándose entre os termos a aqua de Latra. Tumbo de Lorenzana, doc. 11. páx. 40. 277

278 O 13 de novembro de 1133 Martiño Fernández entregou á comunidade monástica laurentina unha herdade inter duas aquas Mineo et Minuito. Tumbo de Lorenzana, doc. 90, páxs. 130-131.

O 7 de setembro de 1127 o magnate EroRomaniz doou varias propiedades ao mosteiro de San Salvador de Lourenzá, incluída unha herdade in Saldandi iuxta jlumen Miniu de alia pars Miniutu. Tumbo de Lorenzana. doc. 104. páxs. 145-147. 279

280 Francisco CARRILLO BOUTUREIRA, "La actividad pesquera en la Galicia de los ss. XIXIII. a través de Ia diplomática medieval y Ia toponimia actua]"·. Anuario Brigantino. 22 (1999). páxs. 105-134. 281 Referímonos, fundamentalmente, ás áreas de desembocadura de ríos corno o Eo. Así, sobre o servizo de "barcarias" entre Ribadeo e Roboredo, pode consultarse: Francisco LANZA ÁLVAREZ. Ribadeo Antiguo. 2" ed .• Sada CA Coruña). Ediciós do Castro. D.L. 1991. páx. 95. 282 O mosteiro de Sobrado dos Monxes posuía un estanque, duns tres quilómetros de diámetro, que servía corno subministro de auga e corno criadeiro de peixes para a alimentación da comunidade. Hipólito de SA BRAVO. El monacato en Galicia. La Coruña. Librigal. 1972. vol. I. páx. 331. 283 O 9 de abril do 1067 Fruela Gutiérrez doou ao mosteiro de San Salvador de Lourenzá a metade da villa de Toimil coas súas aquis aquarum cum eductibus suis ueI sesigas molinarum. Tumbo de Lorenzana. doc. 177. páxs. 225-226. O 3 de febreiro de 1400 prodúcese a partición dos bens de María Pérez, referíndose unha viña "enno moyno da Junqueira". GARCfA ORO, "Viveiro en los siglosXIVy XY. ..••• doc. 21. páxs. 62-63.

o BISPADO DE MONDONEDO NA IDADE MEDIA: TERRITORIO, COMUNIDADE E PODER

121

e aceas 284_ ; co uso do seu caudal para o rego a través da súa canalización; coa súa utilización durante o proceso de transformación de fibras téxtiles de orixe vexetal como o liño ou do tratamento das peles para o seu curtido nos pelamios 285 . En quinto e último lugar, centrarémonos nunha cuestión antropolóxica que se refire ao mundo máxico, espiritual e popular que rodea ás correntes fluviais, integradas nun universo cultural de seres e lugares míticos que comparten medio co ser humano. Neste sentido, a Lagoa de Cospeito constitúese nun exemplo de indubidable valor, pasando a formar parte do grupo de humedais nos que se encontraria unha poboación asolagada, concretamente, a cidade de Veria ou Valverde 286 ; comentando ao respecto o licenciado Molina: "Este rio Támoga nace nunha lagoa que chaman Lamas de Goa, ten entorno máis dunha legua, deste lago cóntanse dúas cousas tan estrañas, que se non as tivese escoitado a persoas de crédito e de boa fe non ocuparía moito tempo en escribilas. A primeira é que en certos meses do ano se escoitan dentro do lago bramar a un animal moi temerosamente, o cal escoitase a gran treito de alí, e queren moitos entrar e achegarse cara a onde están aqueles bramidos, escóitanos noutras partes, de maneira que xamais se viu o que é, só se sabe que ten un son semellante ó bramido dunha vaca, isto é xa tan notorio en toda aquela terra que sen empacho pódese falar. A segunda é que cando este lago algúns anos por falta de auga, sécase parte del, e naquilo que queda como tremedais atópanse cousas de ferro labradas, pedras cortadas, tixolos, cravos, olas e moitas outras cousas de gran calidade que demostran claramente que alí había edificios e poboación, é cousa de admirar".287

284 O 5 de febreiro de 1409 asínase a torna de posesión da "casa e asea" da Xunqueira, onde vivía María López "azeeira que morava enna dita azea". GARCfA ORO, "Viveiro en los siglos XIV y Xv. ..... doc. 30. páxs. 65-66. 285 O 10 de marzo de 1491 fúndase unha misa de aniversario a favor do cóengo Gonzalo Eáns, que gravaría "lo moyno et casa que jaz av axo de la ponte dos Ruços açerca dos Pelameos··. Emique CAL PARDO (ed.). Tumbos de la Catedral de Mondoñedo. Tumbo Pechado. Lugo. Deputación Provincial de Lugo. 2006. doc. 465. páx. 422. 286 Filomena DORREGO MARTfNEZ, "Sobre os Baluros: mito e realidade", eroa. Boletín da Asociación de Amigos do Museo do Castro de Viladonga. 15 (2005). páxs. 27-30. Xosé 1.1anuel GONzALEZ REBOREDO, Lendas galegas de tradición oral, Vigo, Galaxia, 2006, páxs. 136-137. Vitar VAQUEIRO [Foxo]. Guia da Galiza máxica. mitica e lendario. 2" ed.. Vigo. Galaxia. 1998. páxs. 148.289-292 e 493. 287 Bartolomé Sagrario de MOLINA, Descrición do Reino de Galicia, Noia CA Coruña), Toxosoutos; A Coruña. Orbigo. 2003. páxs. 186-187. [Edición facsímile e tradución ao

122

CARLOS ANDRés GONzALEZ PAZ

Hidroloxía litoral: rías e lagoas costeiras Non se debe esquecer que Galicia posúe 1.195 quilómetros de costa, correspondendo unha parte significativa da mesma á diocese de Mondoñedo. Resulta necesario pois abordar a cuestión da hidroloxía litoral, prestando especial atención ás rías e ás lagoas costeiras. Con esta finalidade ---como no caso da hidroloxía continental- distinguiremos entre a área cantábrica e a zona atlántica mindonienses. As rías da Galicia cantábrica conforman as coñecidas como Rías Altas, accidentes xeográficos caracterizados polo seu reducido tamaño e por integrarse morfoloxicamente na categoría de "rías de inundación ou en funil", é dicir, o seu xurdimento produciuse "cando os leitos fluviais que cruzaban a franxa setentrional galega de sur a norte encaixaron no curso inferior e foron despois ocupados polo mar no tramo final, ao variar este positivamente de ruvel"288. Na súa conformación participaron -con distinta intensidade- factores litolóxicos, estruturais e tectónicos, ademais de influír o retroceso das vertentes montañosas nas que se encadran e a erosión fluvial que vai provocando progresivamente unha clara tendencia ao total ateigamento, estreitamento da canle e perda de fondo. Neste proceso repercute a configuración das rías, o réxime da rede hidrográfica e os tipos de arrastres fluviais o que, á súa vez, está directamente en relación co clima, coa natureza petrográfica da comarca e coa acción antrópica289 . Desenvolvendo un percorrido en sentido oriente-occidente, a primeira das rías mindonienses sería a Ría de Ribadeo, que se corresponde coa foz do río E0 290. A súa boca ten case un quilómetro de largo e vaise estreitando progresivamente cara ao interior; o saco chega aos 10.000 metros e a superficie é duns 8.500 metros cadrados. Trátase dun accidente xeográfico cunha morfoloxía longa, suave, rectilínea e estreita, con ribeiras escarpadas e pendentes, pouco articulada na vertente galega, pero con acusadas sinuosidades na beira asturiana. galego]. Corno curiosidade, pode sinalarse que Xoán de Maxide manda no seu testamento ----outorgado no ano 1473- que as "rninnas carnes padescan en agua de Bria", acto que quizais se poda relacionar cun valor simbólico da auga como purificadora dos pecados. CAL PARDO, Tumbo Pechado, doc. 445, páxs. 401-402. 288 RODRfGUEZ LESTEGAs,

"A Galicia Cantábrica ... ",

páx.

40.

289 PéREZ ALBERTI e VALCARCEL DrAZ, "El relieve", vol. 1, páxs. 10-12. RODRrGUEZ LESTEGAs, "A Galicia Cantábrica ... ", páxs. 40-42. Aínda que non se conservan testemuños concretos que recollan esta denominación, si se atopan mencións xenéricas ao littore maris ou á rippa mare referíndose á desembocadura do río Ea no Mar Cantábrico. Tumbo de Lorenzana, docs. 17 e 52, páxs. 50 e 89. 290

o BISPADO DE MONDONEDO NA IDADE MEDIA: TERRITORIO, COMUNIDADE E PODER

123

A xénese deste accidente xeográfico podería resumirse -----de xeito simplificado- en dous estadios fundamentais: nun primeiro momento, a rede fluvial mantivo o seu curso inferior á altura actual da rasa litoral e, despois, o val sufriu un enérxico encaixe por debaixo do nivel do planalto cantábrico. Foi un proceso complicado -con varias fases de afundimento do río Eo, ao mesmo tempo que acontecía a elevación do espazo circundante-, que determinou a configuración da ría cando o leito fluvial se veu invadido polo erosivo mar291 . A Ría de Foz confórmase na desembocadura do río Masma, aínda que tamén aflúe o río Centiño na súa marxe esquerda. Amosa unha morfoloxía estreita e comparativamente alongada, cunha lonxitude en liña de aire de 4.250 metros, aínda que o desenvolvemento costeiro real equivale a 5.600 e 8.000 metros para as vertentes leste e oeste respectivamente. O seu litoral non ofrece grandes sinuosidades, senón que as enseadas que se forman -Vilaxoane, Viveiro ou Rego de Foz- presentan boca e saco moi reducidos, e os acantilados que delimitan as beiras son xeralmente baixos. Pódense diferenciar dúas grandes unidades paisaxísticas: unha conformada pola boca que conta cun medio típico de baía fluvial, e outra correspondente ao tramo do estuari0 292 • Así mesmo, a explotación histórica desta ría focense pode ser dividida en dúas áreas: o aproveitamento pesqueiro e marisqueiro do esteiro e o uso agrícola e gandeiro da marisma293 • 291 Isidoro ASENSIO AMOR, "Nota sobre el hundimiento de la ría de Ribadeo y su repercusión en el valle del Eo··. Cadernos do Laboratorio Xeolóxico de Laxe. 15 (1990). páxs. 183-187. Ángel CURRAs FERNÁNDEZ. Estudio de lalauna bentónica de la ría del Ea (Lugo). Santiago de Compostela. Universidade de Santiago de Compostela. 1991. [Tese de doutoramento]. PéREZ ALBERTI. A Xeografia ...• páx. 88. Silvia PIEDRACOBA [VARELAl. Carlos SOUTO [TORRESl. Miguel GIL COTO e Paula [CON DEl PARDO. "Hydrography and dynamics ofthe Ría de Ribadeo (NW Spain). a wave driven estuary··. Estuarine. Coastal and Shelf Science. 65/4 (2005). páxs. 726-738. RODRfGUEZ LESTEGÁS. "A Galicia Cantábrica ...... páxs. 42-43. 292 Sinala Pedro Texeira -quen denomina ao río Masma corno "río que llaman da Y spineira"- o seguinte: "La barra no es de más capacidad que para barcos y aun no de los grandes por ser casi serrada con vn banco de arena". Pedro TEXEIRA, El Atlas del Rey Planeta. La "Descripción de España y de las costas y puertas de sus reinos", ed. de Felipe Pereda [Espeso] e Fernando Madas [Franco]. 2" ed .. Hondarribia (Guipúscoa). Nerea. 2002. fol. 3Ov. [Edición facsímile]. 293 Ricardo ANADON [ALVAREZ]. "Estudio ecológico de la macrafauna del estuario de La Foz (NO de España): 1. Composición, estructura, variación estacional y producción de las comunidades··. Investigación Pesquera. 44 (1980). páxs. 407-444. Carolina CASTELLANOS [LOPEZ]. Silvia HERNÁNDEZ-VEGA e Juan [María] JUNOY [PINTOS]. "Cambios bentónicos en la ría de Foz (Lugo) (noroeste de España) tras la construcción de un espigón··. Boletin del

124

CARLOS ANDRés GONzALEZ PAZ

Polo que se refire á súa constitución, segundo Rodríguez Lestegás, encontrámonos ante unha ría formada polo encaixamento tectónico, na plataforma costeira, dun antigo val fluvial que, logo, foi invadido polo mar, actuando como un potente axente erosiv0 294 • A Ría de Fazouro, composta pola foz do río Ouro, é o último accidente xeográfico que rompe a continuidade da rasa litoral cantábrica295 • As súas marxes están limitadas por acantilados relativamente baixos e o seu estuario está practicamente colonizado por marismas. A ría desenvólvese nun panorama litolóxico metamórfico, constituído fundamentalmente por seixos e xistos. A súa xénese puido verse favorecida pola existencia de estruturas falladas que propiciaron os fenómenos de afundimento, coa influencia posterior de mecanismos erosivos e a obrigada invasión mariña296 • A pequena Ría de Salceiro atópase formada polo río Xunco ao desaugar no Mar Cantábrico á altura da Enseada de Rueta297 • Pola súa parte, a Ría de Lieiro correspóndese coa desembocadura do río COV0 298 , situándose entre a Punta Limosa e o Cabo de San Cibra0 299 • Instituto Español de Oceanografía. 1911-4 (2003). páxs. 205-217. Luis GOMEZ ORELLANA [RODRfGUEZ]. Pablo RAMIL REGO. Rafael CRECENTE MASEDA. Eduardo RAMIL REGO. Javier FERREIRO DA COSTA. Belén de NOVOA FERNANDEZ. Marco A. RUBINOS ROMAN. Boris HINOJO SANCHEZ e Castor MUNOZ SOBRINO, Terras de Miranda, [Mondoñedo], Asociación Terras de Miranda. 2008. páxs. 92-96. Juan [María] JUNOY [PINTOS] e José M. ViéiTEZ [MARTfN]. "Macrozoobenthic community structure in the Ría de Foz, an intertidal estuary (Galicia. Northwest Spain)··. Marine Biology. 107/2 (1990). páxs. 329-339. Leticia LOPEZ CANCELO e Juan Ramón VIDAL ROMANf. "Cronología de Ia transgresión holocena en Ia Ría de Foz (Lugo. Galicia. España)"·. Geogaceta. 28 (2000). páxs. 87-88. RODRfGUEZ LESTEGAs. "A Galicia Cantábrica ...••• páxs. 43-45. 294

RODRfGUEZ LESTEGAs. "A Galicia Cantábrica ...••• páxs. 44-45.

295

O 4 de marzo de 1135Afonso Gutiérrez doou ao mosteiro de San Salvador de Lourenzá

varias propiedades, entre as que menciona unha herdade in Foce, aqua Aurio. Tumbo de Lorenzana. doc. 188. páx. 240. No ano 1634 o xeógrafo Pedro Texeira sinala que: "Pasado este río de Espineira vna legua adelante se entra en el mar otro río que dizen Fozdouro, no teniendo ninguna poblaçión en su orilla··. TEXEIRA, Atlas del Rey Planeta ...• fol. 30v.

Isidoro ASENSIO AMOR e Néstor lEVES RIVAS, "Depósitos sedimentarios actuales y antiguos en Ia desembocadura del río Oro. Ría de Fazouro (Lugo)"". Boletin de la Real Sociedad Española de Historia Natural. Sección Geológica. 63 (1965). páxs. 315-330. RODRfGUEZ LESTEGAs. "A Galicia Cantábrica ...••• páx. 45. 296

297

NÚNEZ PEREZ, LEIRO LOIS

298

RODRfGUEZ LESTEGAs,

e DAPORTA

PADfN,

Os ríos de Galiza, páx. 129.

"A Galicia Cantábrica ... ", páx. 45.

No ano 1634 o xeógrafo luso Pedro Texeira indica que, a pouca distancia da "uilla de San Sebrián", se "entra en el mar por vna larga plaia de arena vn río que llaman Lieiro, 299

o BISPADO DE MONDONEDO NA IDADE MEDIA: TERRITORIO, COMUNIDADE E PODER

125

ARía de Viveiro, coa súa topografía madura, evolucionada e antiga, localízase na foz do río Landro. Posúe 7.000 metros de largo na talladura e un saco de 7.500 metros en liña de aire, sendo a lonxitude real do desenvolvemento costeiro de 11.500 metros na marxe leste e 14.000 metros na marxe oeste 300 • Morfoloxicamente, advírtese a existencia dunha zona de esteiro -que ocupa a franxa comprendida entre Portochao e a praia de Covas- e de dous sectores de ría: un interior, onde a liña de costa ofrece areais en ámbalas dúas orelas, e un exterior, situado entre as puntas de Faro e Saíñas na beira oriental e Fociño de Porco e Cabeiro na ourela occidental. O contorno da ría de Viveiro constitúe un punto de interese xeolóxico de primeira magnitude debido á especial morfoloxía da área, na que distintas litoloxías dan aspectos diferentes a ámbalas dúas marxes, cunha sucesión de depósitos aluviais, areais e dunas. Así mesmo, atopámonos acantilados nos dous bordos, que poden chegar a acadar ata 80 metros de altura nas enseadas de Pereira ou Vilasuso. Por último, deste accidente xeográfico convén destacar o feito de que o réxime de mareas -especialmente as mareas vivas- alcance Landrove, poboación situada a máis de cinco quilómetros -cara ao interior- da desembocadura do río Landr0 301 • Tras pasar o actual límite provincial, encontrámonos coa Ría do Barqueiro, conformada pola embocadura do río Sor302 • Neste accidente xeográfico podemos distinguir dúas zonas diferenciadas: o estuario -coñecido como Estei-

tomando el nombre de hurra aldea que le queda media legua de su barra. Deste río se entra la costa azia la mar aziendo vna grande plaia de arena que, al poniente, remata con vn cabo que llaman de Molares". lEXEIRA, Atlas del Rey Planeta ... , fol. 30v. 300 RODRfGUEZ LESTEGAs, "A Galicia Cantábrica ... ", páx. 45. 301 Isidoro ASENSIO AMOR e Néstor lEVES RIVAS, "Erosión marina y fonnación de canturrales en la ría de Vivero", Boletín de la Real Sociedad Española de Historia Natural. Sección Geológica, 63 (1965), páxs. 49-62. Fernando LORENZO, [María] Ángela ALONSO [MILLAN] e José Luis PAGés [VALCARLOS], "Evolución y erosión comparada de tres sistemas playalfiecha en las Rías de Ortigueira, O Barqueiro y Viveiro (Galicia, España)", Revista Cuaternario y Geomorfologia, 1711-2 (2003), páxs. 75-89. PéREZ ALBERTI, A Xeografia ... , páx. 89. RODRfGUEZ LESTEGAs, "A Galicia Cantábrica ... ", páxs. 45-46. Néstor lEVES RIVAS, "El proceso de relleno con materiales arenosos y fangoso-arenosos en la ría de Vivero", Boletin de la Real Sociedad Española de Historia Natural. Sección Geológica, 63 (1965), páxs. 119-127. 302 O 30 de xuño do 1095 Vimara Menéndez doou varios bens ao mosteiro de San Miguel, que fora fundado in locum Quonicularia intus mare et face Saure. CAL PARDO, Colección diplomática medieval ... , doc. 8, páxs. 20-21.

126

CARLOS ANDRés GONzALEZ PAZ

ro do Sor- e o sector de ria. A súa extensión é de 5.200 metros en liña de aire, que se converten -en termos de desenvolvemento real da costa- en 8.400 metros na beira oriental e 7.100 metros na marxe occidental. Está aberta, polo menos parcialmente, nunha depresión agrandada pola erosión xeneralizada das vertentes e intensificada pola escavación do val do Sor, probablemente durante o Cuaternario antigo. As súas ribeiras son escarpadas e os seus acantilados soen ser baixos. O mar non pode penetrar con violencia por mor do estrangulamento que marca a transición entre o esteiro e a ría, polo que esta última queda sometida, case exclusivamente, ao xogo das mareas e ao arrastre fiuviap03. Tanto en zonas do esteiro como nos grandes bancos de area que quedan ao descuberto durante a baixamar, danse unhas condicións biolóxicas excepcionalmente aptas para a cría natural de moluscos e bivalvos -ostra, ameixa, berberecho, coquina ou longueirón-, cuxa explotación económica se documenta, cando menos, dende o século X 304 . Despois da pequena Ría de Ladrido -constituída polo río Baleo-, atopámonos a Ría de Ortigueira, que se encontra fianqueada pola Estaca de Bares ao leste e polo Cabo Ortegal ao oeste. Cunha morfoloxía lixeiramente distinta ás anteriores, este accidente xeográfico posúe un completo sistema hidrográfico configurado polo río Maior -causante dunba baía localizada ao sur de Ortigueira-, polo río Casón -que contribúe a formar a enseada de Mera- e polos ríos Zarzo e Lourido, responsables do xurdimento das enseadas de Esteiro e da Caleira, que se suman ás enseadas de Espasante e de Cariño, situadas na zona intermedia da ría. Na xénese da ría de Ortigueira colaboraron múltiples factores. En primeiro lugar, a tectónica afundiu un amplo corredor entre as serras da Capelada e A Toxeira, onde se aloxaron o río Mera e a propia ría, ao mesmo tempo que numerosas fallas cortaban as súas ribeiras para permitir o alongamento das enseadas. En segundo lugar, a litoloxía propiciou a formación dun alvéolo 303 [María] Ángela ALONSO [MILLAN], Fernando LORENZO e José Luis PAGES [VALCARLOS], "Dinámica litoral y erosión en la ría de El Barquero: factores antrópicos y procesos naturales", Geogaceta, 28 (2000), páxs. 7-10. Isidoro ASENSIO AMOR e Néstor lEVES RIVAS, "Estudio fisiográfico-sedimentológico de las Rías Altas gallegas. I. Ría del Barquero (nota previa)", Boletín de la Real Sociedad Española de Historia Natural. Sección Geológica, 62/2 (1964), páxs. 163-185. PéREZ ALBERTI, A Xeografía ... , páx. 89. RODRfGUEZ LESTEGAs, "A Galicia Cantábrica ... ", páxs. 46-48. 304 O 18 de xullo do 916 o rei Ordoño II doou á se durniense-rnindoniense a uillam nomine Uaris (Bares), rnencionándose na súa demarcación a aqua de ectario e o portum de Delfina atque Sauris coas súas ostrarias, diuesas e piscarias. CAL PARDO, Colección diplomática medieval ... , doc. 2, páxs. 12-13.

o BISPADO DE MONDONEDO NA IDADE MEDIA: TERRITORIO, COMUNIDADE E PODER

127

modelado pola acción conxugada da escavación fluvial e dos efectos da torrencialidade sobre as vertentes 305 • En referencia á vertente atlántica da costa diocesana mindoniense, destacaremos dúas rías que seguen pertencendo ao grupo das Rías Altas. A primeira é a Ría de Cedeira, accidente xeográfico relativamente pequeno, que mide aproximadamente 5.000 metros de longo por 2.000 metros de ancho. As súas principais sinais de identidade son a desembocadura dos ríos Condomiñas -ao nordeste-, das Mestas -ao surleste- e das Forcadas -ao sur-; unha costa abrupta, con abundantes acantilados de gran pendente e difícil accesibilidade; a aberta baía de Cedeira; a profunda enseada do Esteiro e os grandes areais de Vilarrube 306 • A segunda é a Ría de Ferrol que ten uns 17.000 metros de largo, presentando unha amplitude media duns 2.000 metros 307 • A súa boca é estreita -modelada basicamente sobre granitos-, a súa parte central é ancha -labrada sobre xistos- e, cara ao fondo, estréitase progresivamente en dirección á desembocadura do río Grande de Xubia. Na súa conformación actuaron a tectónica, a diferenciación litolóxica e a presenza da corrente fluvial. O seu xurdimento -simplificando moito o proceso- pasaría pola fractura do macizo galego, que permitiu o asentamento do río Grande de Xubia, o cal aproveitou a debilidade litolóxica da zona triturada para labrar e anchear o seu curso; sumándose posteriormente os movementos de regresión e transgresión mariños que escavaron e ensancharon a ría308 •

305 Xosé Luis OTERO [PéREZ] eF elipe MACfAS [VAZQUEZ], "Caracterización y clasificación de suelos de las marismas de la Ría de Ortigueira en relación con su posición fisiográfica y vegetación (Galicia-NO de la Península lbérica)"'. Edafología. 8/3 (2001). páxs. 37-61. PéREZ ALBERTI. A Xeografia ...• páx. 90. Julio PéREZ MATEOS e Luis Felipe CARBALLO MUZIOTTI. "La rnineralogía de los arenales de la Ría Ortigueira", Boletín de la Real Sociedad Española de Historia Natural. Sección Geológica. 67 (1969). páxs. 273-286. RODRfGUEZ LESTEGAs. "A Galicia Cantábrica ... ". páx. 48. 306 Isidoro ASENSIO AMOR e Luis Felipe CARBALLO MUZIOTTI, "Condiciones de sedimentación en la ría de Cedeira", Boletín de la Real Sociedad Española de Historia Natural. Sección Geológica. 66 (1968). páxs. 5-19. José Luis PéREZ CIRERA. "Notas sobre la vegetación ficológica bentónica de la Ría de Cedeira (NO de España)"', Anales del Instituto Botánico Cavanilles, 3211 (1975), páxs. 161-171. RODRfGUEZ MARTfNEZ-CONDE, "O Golfo Ártabro ... ", páx. 233. 307 As loubanzas de Pedro Texeira á vila e ás condicións do porto de Ferrol poden consultarse en: TEXEIRA, Atlas del Rey Planeta ... , fols. 32v-33r. 308 Augusto PéREZ ALBERTI, "Ferrol. Origen de la ría de Ferrol", en Silverio Cañada (ed.), Gran Enciclopedia Gallega, Santiago de Compostela-Xixón, [Gran Enciclopedia Gallega],

128

CARLOS ANDRés GONzALEZ PAZ

Finalmente, sinalaremos a presenza de tres lagoas costeiras no litoral situado entre as rías de Cedeira -ao norte- e de Ferrol -ao sur-o A primeira é a Lagoa da Rega, que está no lugar de Pantín, concello de Valdoviño. Trátase dunha lagoa de inundación temporal e restrinxida aos períodos de maior pluviosidade 309 • Segundo a tradición, nela atoparíase asolagada a cidade de Lucerna310 • A segunda e máis significativa é a Lagoa da Frouxeira, que -localizada no termo municipal de Valdoviño- ten 2.016 metros de longo por 465 metros de ancho, namentres que a súa profundidade media non supera os 3 metros. Orixinada pola combinación da acción mariña e continental, atópase separada do mar por unha extensa duna litoral. Ten un carácter permanente e a súa alimentación é natural e mixta -pluvial, fluvial (ríos Vilar e Castro) e mareal-, sendo unha lagoa de auga salobre 311 • A terceira e última é a Lagoa de Doniños, que se encontra na parroquia homónima do concello de Ferrol. É unha lagoa de auga doce, que ten unha lonxitude de 720 metros, un ancho de 431 metros e unha profundidade inferior aos 3 metros. Atópase separada e incomunicada respecto do mar por un complexo dunar onde destaca a súa vexetación. A súa alimentación é natural e mixt a312. Comparte coa lagoa de Cospeito, o feito de trátase doutra localización tradicional da cidade asolagada de Valverde313.

D.L. 1974, vol. 12, páxs. 178-179. PéREZ ALBERTI, A Xeografia ... , páxs. 93-94. Augusto PEREZ ALBERTI, "A ría de Ferrol no marco das costas de Galicia", Ría de Fe1Tol: a perla ártabra. Cadernos Ateneo Ferrolán, 18116 (2002), páxs. 10-15. PéREZ ALBERTI e VALCARCEL DrAZ, "El relieve", vol. 1, páxs. 14-15. RODRrGUEZ MARTrNEZ-CONDE, "O Golfo Ártabro ... ", páxs. 232-233. 309 Pablo RAMI L REGO, "Avaliación do estado de conservación das lagoas costeiras de Galicia: propostas de conservación e uso sostible", Instituto de Desarrollo Caixanova [en liña], dispoñible en [Consulta: 14/05/2009]. 310 A tradición sitúa outra posible localización da cidade de Lucema no concello de Ribeira (A Coruña). VAQUEIRO, Guía da Galiza máxica ... , páxs. 437-439. 3 11

RAMIL REGO, "Avaliación do estado de conservación ... ", páxs. 39-42.

312 Pablo GUITIÁN RIVERA, "Aproximación al conocimiento de la flora y comunidades vegetales de la playa y laguna de Doniños, Ferrol, La Coruña", Concepción Arenal. Ciencias y Humanidades, 6117 (1987), páxs. 91-103. RAMIL REGO, "Avaliación do estado de conservación ... ", páxs. 43-46.

313 Juan José BURGOA FERNÁNDEZ, "ALagoa de Doniños en Ferrol e as lendas de cidades asolagadas", Nalgures, 2 (2005), páxs. 345-367. GONzALEZ REBOREDO, Lendas galegas ... , páxs. 141-142.

o BISPADO DE MONDONEDO NA IDADE MEDIA: TERRITORIO, COMUNIDADE E PODER

129

Ao longo destas páxinas, tentamos ofrecer unha visión de conxunto da realidade hidrolóxica -continental e litoral- do territorio diocesano mindoniense, destacando o peso específico das correntes fluviais, rías e lagoas na ecuación medio, historia e ser humano. Factores como a morfoloxía do territorio, a edafoloxía ou a climatoloxía imprimen carácter a unha hidroloxía mindoniense que, en primeiro lugar, presenta unhas correntes fluviais curtas, torrenciais e de réxime pluvial oceánico; en segundo lugar, unhas rías curtas que no seu conxunto responden ao modelo "de inundación ou en funil" e, finalmente, unhas lagoas cuantitativamente escasas, pero tremendamente ricas dende unha perspectiva natural e cultural. A proximidade dos sistemas montañosos á costa mindoniense -cantábrica e atlántica- e o "efecto barreira" da orografía -setentrional e occidental- determinan a presenza duns cursos fluviais de curto percorrido, pero con significativos caudais; con cuncas de dimensións relativamente reducidas, situadas -por termo medio- entre os 100 e os 300 quilómetros cadrados. Esta tónica ráchase na zona chairego-mindoniense debido á omnipresencia do río Miño, que provoca a existencia de especificidades -físicas e ambientaispropias e diferentes das outras dúas áreas. Se temos en conta o anteriormente exposto, poderíamos concluír que existen realmente dous espazos hidrolóxicos diferenciados dentro do territorio diocesano mindoniense. Por unha parte, a rede fluvial cantábrico-atlántica, na calos ríos presentarían certa homoxeneidade en canto á lonxitude, á superficie drenada, ao réxime pluvial e á taxa de drenaxe, superior -nos ríos Eo, Masma, Ouro, Landro, Sor, Mera e Grande de Xubia- ao índice 25 31 4 • Pola outra parte, a rede fluvial chairega contaría co río Miño, un elemento dinamizador e catalizador, cuxa realidade física e cultural transcende os límites da sé mindoniense. Semellante similitude podemos atopala tamén nas curtas rías mindonienses, englobadas -de forma xenérica- baixo o epígrafe de Rías Altas. Froito da interacción de factores litolóxicos, estruturais e tectónicos -continentais e mariños- xurdiron estes accidentes xeográficos que definen -mellor que calquera outro elemento- o litoral galego. Así, todas as nosas rías diocesanas corresponderían á parte inferior dun val fluvial que, froito dos procesos descritos, se veu afundido e asolagado polo erosivo mar. En fin, a auga é un elemento fundamental para satisfacer as necesidades dos seres humanos. É un recurso natural que ten un impacto directo nunha

31 4

PéREZ ALBERTI,

A Xeografía .. , páx.

173.

CARLOS A"DR És &::..IAlH PAI

pluralidade de aspectos da vIda ecmémica, socIal e xunsdlclOnal-pero tamén cultural e rehxlOsa- do mllldmlense medIeval, que chega a mtegrar na oúa cctiandade tradicl m s vmculadas coa auga. Ríos e lagoas -mterlOres cu costen'as- rematan lransfcnnándose, ao mesmo tempo, en áreas de explotación e en universos paralelos, tanxentes e identificados no maxÚl popular.

•

• • • • • • •, • •

,. o

Gr:ifico 1.1: Comparativa das lonxitudes (en quiliirrrlros) dos principais cursos fluviais das vertentes cantábrica e atlántica

..

,""' .,

""-

,~

Gr:ifico 1.2: C om¡:arativa das lonzitudes (en quilómetros) das principais rias das vertentes cantábrica e atlántica

o BISPADO DE MONDONEDO NA IDADE MEDIA: TERRITORIO, COMUNIDADE ANEXO GRÁFICO

•

tlh

E PODER

131

1.1 315

\

1 1 1 1

:::.\. , \

1

=t1 , "

" _1 m.,

,

,#;

f

1 J

= t1

,

1

N

eb C~nel

do

RrOEO

Ilustración 1.3: A ClUlca do río Ea. 315 RIO BARJA e RODRIGUEZ LESTE GAs, Os nos galegos, páxs. 28, 37, 46, 56, 64, 72, 80 e 202. Agradezo sinceramente ao Consello da Cultura Galega a autorización deusa devarios elementos gráficos reproducidos neste apartado.

132

CARLOS ANDR t: S GONzALEZ PAZ

N

Cyn&1 do

RIO MASMA

,

_ .....

,/ /_ .... .z~ .."-

_-

¡~~ --/

-"'~

.....

, tr:: ,, Ilustración 1.4: A ClUlca do río Masma.

/

,

~~ B.

-

/ /

N

/

~~ \ ,/

/

/ / /

.cunca do

RIO OURO

Ilustración 1.5: A Clmca do río Ouro.

o BISPADO DE MONDONEDO NA

IDADE MEDIA: TERRITORIO, COMUNIDADE E PODER

N

Siivarrosa --

«1m /

-

'""

-.¿.-'

~9rn f / I (

,,"

I

\ /

/ (

,." Jo.

588rn \

/

I

"

(

\

,, -""1 "'rn T "-

\

-1

/

/

I i

/ /

/

/

(

(

"'- - - ~

I

OIJteiro

792m

803 rn

i

/

Glande

"Po""" Novo

Guriscado \ 932m \

J"""",,,

' - ' ... Talmate 995 rn

/

~ t057m

, Cunca do

RIO LANDRO tO Km

Ilustración 1.6: A cunca do río Landro.

133

134

CARLOS ANDR t: S GONzALEZ PAZ

..."',,

I

\ pio>

'- ~

"', f

I /

I ,,~~ "anoo

...1

Faro

/

Gaflñeiro /

( Pena clas \ Sei~s

J

I

... 4'"

500', .

"-

I I

I I

"', t

"""'" I

~ IP,,",

\"",

I

/

I

I

I

~

I

/

I

CaSa leiles

I I I

"" tI "',

I

I

C,unea do

AlO SOA

I \

I I

" "- '\

I

).'f:':

I I

"

~ ~

c... " 756 rn

/

I I

I

605' .

N

I

I

Faladolra

\

I I

o
Il

CAL PA" OO, Calondario" doc. 641, páxs. 195 -198

' " P e.- oUra parte, ra vila do Castro de Ou-o, o 30 de mvemtt-o de 1313, as alÍoridades mmicipais ¡rol:ibiron a existmcia de "tauerm de vim nin de pan sennon mo cotp o da uilla sobre dita oo Castro d'Ouro" Cil V,lLA-A .. l YCAST"O, "El Alf", del Castro de Oro", páx 218

o BISPADO DE MONDONEDO NA IDADE MEDIA: TERRITORIO, COMUNIDADE E PODER

565

o liño o liño é unha planta herbácea composta, basicamente, dunha substancia leñosa exterior e dunha substancia filamentosa interior, da que se extrae unha fibra destinada á fabricación de tecidos para o sector téxtiJ205. As primeiras referencias á súa existencia no espazo agrario mindoniense sitúannos a comezos da décima centuria. Entre os límites do val de Labrada mencionados na doazón realizada polo rei Ordoño II de León o 18 de maio do 922, indícase a presenza dos Linares de Ferias, localizados no Auctario de Ferias, preto da aquam de Imberneco 206 • De natureza máis indirecta -pois implica a suposición da fabricación local-, sería a inclusión de varios lectos entre o enxoval entregado polo conde Osorio Gutiérrez ao mosteiro de San Salvador de Lourenzá o 17 de xuño do 969 207 . Con todo, non será ata o último cuarto do século XI, cando as fontes mindonienses permitan coñecer o cultivo da liñaza e o proceso de elaboración do liño, materia prima absolutamente vinculada co autoabastecemento, coa satisfacción das necesidades básicas das unidades familiares -ou comunitarias, no caso das institucións eclesiásticas- en áreas como o vestido ou o enxoval doméstico (sabas ou mantas); desenvolvendo paralelamente un significativo papel na fabricación de instrumental agrario (albardas, cordas, sacos, alforxas ou coadoiros para o queixo) ou pesqueiro (redes)208. Dende a perspectiva da calidade edafolóxica do terreo dedicado ao cultivo do liño, debe sinalarse que eran preferibles os solos profundos e permeables á auga. Os solos frescos e ricos en elementos minerais de absorción rápida convertéronse, sen dúbida, nos ideais para o seu correcto desenvolvemento; cando non estaban dispoñibles, acostumaban a empregarse solos máis pobres e secos, facéndose necesaria a materialización de sistemas de regadío viabilizadores da produción. 205 Ernesto Veiga de OLIVEIRA, Fernando GALHANO e Benjamin PEREIRA, Tecnologia tradicional portuguesa: o Unho, Lisboa, Instituto Nacional de Investigação Científica, Centro de Estudos de Etnologia, 1978, páxs. 5-6. 206 CAL PARDO, 207

Colección diplomática medieval ... , doc. 5, páxs. 15-17.

Tumbo de Lorenzana, docs. 1-2, páx. 24.

208 No ano 1216 Rodrigo Froilaz, prior do mosteiro ourensán de Santa Comba de Naves, entregou a un grupo de poboadores a ennida de San Xoán de Requeixo, indicando et detis nobis medietatem Uni, si rete non feceritis, et si rete feceritis, secundum morem riparie, seruicium nobis facite, sicut alii rustici faciunt, et remaneat totum Unum uobis quitum. Emilio DURO PENA (ed.), "El monasterio de Santa Comba de Naves", Anuario de Estudios Medievales, 5 (1968), doc. 1, páxs. 177-178.

566

CARLOS ANDRés GONzALEZ PAZ

As veigas -terras baixas, amplas e fértiles inmediatas a cursos fiuviaisserán destinadas, nunha parte, á labranza da liñaza, quedando testemuñada documentalmente a relación establecida entre espazo e cultiv0 209 • No caso de solos secos, a auga era levada a través dun conxunto de regos mestres que, á súa vez, se derivaban nunha serie de canles realizadas á altura da sementeira do liño. O seu caudal era controlado, provocándose o desbordamento da auga que inundaba, deste xeito, unha parte do terreo a labrar ou labrad0 21O • A terra debía ser preparada previamente a través do seu estercado, arado e gradado, procedéndose á semente da liñaza na primavera, concretamente entre os meses de marzo e maio. Despois gradábase de novo e, se era preciso, abríanse as canles para a rega, quedando listo o liñar ata o momento da colleita, que acontecia entre xuño e setembro, dependendo do tipo de solo e grao de madurez do liño, non debendo agardarse nunca á súa maduración completa211 • Co fin de alcanzar un óptimo aproveitamento da planta, o liño non era segado senón arrincado. Trala corta da cápsula que contiña a semente -que se reservaba para a seguinte anada-, pasábase á curtimenta do talo. Esta operación resultaba indispensable para poder separar os elementos fibrosos dos leñosos a través do seu somerxido completo en auga, acostumando 209 No ano 1253 o mosteiro de San Salvador de Pedroso recibiu in teITa de Cerdaria, videlicet: medietatem de vi/are de Cabanelas et de Veiga de Linares, per suis terminis et ¡aós antiquis, scilicet, quomodo dividit de rivulo qui vacitant Loura,- deinde per Loura vetula et per Lama Montenelle et per Auscoltadoria de Castrelo, per quomodo infrat in Castrelo. CAL PARDO, El monasterio de San Salvador de Pedroso ... , doc. 10, páxs. 244-245. O 23 de decembro de 1305, nun acordo asinado entre o cabido rnindoniense e o arcediago de Viveiro, rnenciónase a presenza de Lignares en entre ambolos Sares. CAL PARDO, Calendarios, doc. 479, páxs. 130-131. Ao respecto, Aguadé Nieto sinalou que "el espacio que constituye la veiga adquiere un especial valor agrícola no sólo por la abundante presencia de agua, sino también porque ésta renueva periódicamente la capacidad productiva del mismo al depositar sobre él una capa de limo, y todo ello en una época en que la devolución de la fertilidad a la tierra constituye un problema para el que prácticamente no se conoce otra solución que el descanso prolongado de la misma". AGUADE: NIETO, "Formas de organización del espacio agrario ... ", páxs. 91-109, cita na páx. 100.

210 Nunha extensa doazón realizada polo magnate Gutier Osóriz ao mosteiro laurentino, docurnéntase o topónimo Arena de Gralial. Tumbo de Lorenzana, doc. 13C, páx. 45. Segundo a interpretación de Aguadé Nieto, estaría a facerse referencia a este sistema de canalización, que non só levaba auga ás terras de cultivo, senón tamén "graile" (limo rico en minerais). AGUADE: NIETO, "Fonnas de organización del espacio agrario ... ", páx. 102.

O 8 de marzo do 1093 o abade do mosteiro laurentino litiga con Suero Gutiérrez sobre unha terra que fuit de domno Vela que iacet in illa ueyga, atopándose inter linaria et illa lama. Tumbo de Lorenzana, doc. 182, páx. 232. 211

o BISPADO DE MONDONEDO NA IDADE MEDIA: TERRITORIO, COMUNIDADE E PODER

567

a construírse pequenas represas nos ríos onde se mantiñan de seis a oito días 212 • Concluída a curtimenta, o liño era retirado da auga, lavado, colocado a secar ao sol ao redor de quince días e recollido en feixes para levar á casa, onde se continuaba o proceso de elaboración co mazado. Mediante o uso de medios manuais -mazos e mallos- ou mecánicos -con base na forza humana, animal ou hidráulica213- , separábanse as fibras susceptibles de aproveitamento téxtil a través da fractura da cápsula leñosa, completándose o procedemento co gramado e tascado para a eliminación de calquera resto. Finalmente, o peite de asedar permitía apartar as fibras de mellor calidade da estopa21 " quedando listo o liño para o seu fiado, actividade económica de natureza esencialmente doméstica215. No remate podemos sinalar que, fronte á clásica tríada mediterránea composta polo trigo, o aceite e o viño, no período comprendido entre os séculos IX e XIII -respecto ao territorio mindoniense-, poderiamos deseñar un trespés agrario conformado polo cereal, a froita e a vide; base fundamental da dieta medieval a través do seu consumo directo ou elaborado. Se un nutricionista analizase esta combinación de alimentos, seguramente destacaría a presenza de carbohidratos e glúcidos elementais para o soporte das funcións vitais humanas básicas. Para a inmensa maioría da poboación mindoniense medieval, os produtos derivados da explotación económica do medio agrario significaban subsistencia, constituíndose na principal fonte de enerxía dispoñible.

212 Esta actividade podía deixar pegada na toponimia ou hidronimia local. Así, o 9 de xaneiro do 1089 Fronilxe Estébanez doou ao mosteiro de Lourenzá a villa de Trabada, sinalando que iacet ipsa uilla prope aula Sancte Marie, discurrente arrogio Linarelio. Tumbo de Lorenzana, doc. 126, páxs. 165-166. 213 O 3 de marzo do 1078 Mexito Eriz entregou ao mosteiro de San Salvador de Lourenzá varias propiedades situadas en San Miguel de Reinante e San Pedro de Benquerencia cum eductibus lignarum. Tumbo de Lorenzana, doc. 53, páxs. 90-9l. 214 As referencias ao proceso son tornadas de: OLIVEIRA, GALHANO e PEREIRA, Tecnologia tradicional portuguesa ... , páxs. 33-74. Xosé Manuel GIL DE BERNABé E LOPEZ, O liño, Vigo, Ir Indo, 1992. CENTRO CULTURAL SAN MIGUEL, "O Liño", Raigame, 0(1995), páxs. 47-49. Con todo, para o caso mindoniense, é especialmente recomendable o guión de Carlos CID TESOURO e Álvaro DOURAL LEIRAS para o audiovisual titulado O cultivo do liño no Val de Lourenzá (Ribadeo, Asociación Cultural Xerfa, 2005). 215 No ano 1291 o rei Sancho IV de Castela estableceu que o bispo mindoniense Álvaro Gómez debía entregar a Teresa Afonso, entre outras materias primas, o "lino que fiian na casa". CAL PARDO, Colección diplomática medieval ... , doc. 56, páxs. 74-80, cita na páx. 78.

568

CARLOS ANDRés GONzALEZ PAZ

En consecuencia, non erraremos ao destacar que a agricultura mindoniense deste período histórico está marcada pola procura dunha produción agraria diversificada destinada, en primeiro lugar, a asegurar as necesidades básicas de autoconsumo, mercantilizándose o excedente agrícola -presente sobre todo nas economías señoriais- que se dirixía ao comercio, ben local, ben foráneo. Dentro da clara dependencia dun ecosistema natural que conta coa dobre faceta de aliada e ameaza, co paso dos séculos observamos como o mindoniense medieval consegue arrnarse de instrumentos e técnicas que tiñan unha dobre finalidade: por un lado, a minimización do impacto desfavorable do medio e, polo outro lado, a ruptura coa concepción da terra como un factor limitativo da produción nunha época de aumento significativo da demanda debido, sobre todo, á expansión demográfica. Desenvólvense dúas recolleitas anuais e, quizais, materialízanse os primeiros intentos de rotación de cultivos; esténdese o estercado e introdúcese localizadamente o cultivo de leguminosas, tal vez coa intención de mellorar a calidade natural da terra; xeneralízase o emprego de certos artefactos mecánicos, que simplifican determinados labores agrarios relacionados coa transformación do cereal, da uva ou do liño; etcétera. Con todo, a agricultura atopará un extraordinario aliado, un perfecto complemento na gandaría. O campesiño encontrará no animal forza de traballo, xeración de cuito, produción de alimentos como a carne, o leite e os ovos, excelentes suplementos proteínicos daquela dieta de base esencialmente vexetal. Por esta razón, centrarémonos a continuación na análise da actividade gandeira e do seu impacto na economía mindoniense medieval. S.l.b. A gandería

Como recoñecía Aguadé Nieto a mediados dos anos oitenta do século pasad0 216 , a análise do peso específico da gandería na economía agraria dunha determinada rexión e a súa repercusión no ecosistema natural e humano non debe restrinxirse á cuantificación do número de cabezas, senón que teñen que introducirse outra serie de variables -que permitan unha óptica máis ampla- como son o sistema de crianza, a alimentación e explotación do gando ou as súas relacións coa agricultura, especialmente coa produción de cereal e co aproveitamento dos espazos abertos e incultos. Con toda probabilidade, a primeira mención -aínda que sexa indirecta- á presenza de explotación económica gandeira en terras mindonienses 216

Santiago AGUADE: NI ETO, Ganadería y desarrollo agrario en Asturias durante la Edad

Media, Barcelona, El Albir, 1983, páx. 97.

o BISPADO DE MONDONEDO NA IDADE MEDIA: TERRITORIO, COMUNIDADE E PODER

569

se remonte á segunda metade do século VIII, concretamente ao seu último cuarto. Así, na doazón que Silo realizou o 23 de agosto do 775 inclúense castros duos quum omne prestacione suam, facéndose especial indicación á súa entrega con montibus et felgarias 217 • Sobre estas dúas referencias textuais concretas sopórtase a nosa hipótese, que nos sitúa ante unha gandería de carácter extensivo, baseada no aproveitamento gandeiro de amplos espazos, cuxas condicións naturais imposibilitaban ou, cando menos dificultaban significativamente, a súa explotación agraria. Ademais, a conservación do gando obrigaría ao establecemento dun réxime de libre pastoreo, complementado coa súa estabulación durante determinados períodos do día ou, incluso, épocas do ano 218 • Neste caso, o campesiño precisaría de superficies destinadas á alimentación pecuaria -representadas polos montibus- e de esquilmo para estrar as cortes dos animais -finalidade específica das felgarias- que, mesturado cos excrementos, proporcionaría esterco para a agricultura. As fontes correspondentes á novena centuria permanecen practicamente mudas sobre esta materia. A excepción a esta regra ven determinada pola doazón da villa de Almerezo, que realizou o bispo Rosendo I de Dumio no ano 867 a favor da comunidade monástica de San Vicente, mosteiro que fora construído neste emprazamento e respecto do calo grupo magnaticio ao que pertencía o prelado parece actuar como padroeiro 219 •

217 SAEZ [SANCHEZ], Colección documental del Archivo de la Catedral de León ... , doc. 1, páx. 4. Javier RODRfGUEZ MUNOZ (trad.), Colección de textos y documentos para la historia de Asturias, Gijón, Silverio Cañada, 1990, vol. 1, páxs. 96-99. Sobre a natureza privada do documento, véxase: Luis G[ARCfA] DE VALDEAVELLANO, "La época del rey astur Silo y el documento del año 775", en Luis G[ arcía] de Valdeavellano, El feudalismo hispánico y otros estudios de historia medieval, Barcelona, Ariel, 1981, páxs. 193-194. 218 Este modelo de explotación gandeira parece estar presente, en cronoloxías semellantes, noutros moitos espazos galegos, ibéricos e europeos. BALlNAS PEREZ, Do mito á realidade ... , páxs. 227-228. PALLARES MéNDEZ e PORTELA SILVA, El Bajo Valle del Miño en los siglos XII y XIII..., páx. 37. Manuel CORBERA MILLÁN, "La resistencia de un sistema milenario de trashurnancia ganadera de corto recorrido en el Valle de Cabuémiga", Scripta Nova [revista electrónica], 101218-01, [so p.], dispoñible en [Consulta: 06110/2010]. DfEZ HERRERA, Laformación de la sociedadfeudal en Cantabria ... , páx. 109. Charles HIGOUNET, "Les faréls de l'Europe Occidentale du Ve au XIe siecle", en Agricoltura e mondo rurale in Occidente neil 'Alto Medioevo, Spoleto, Centro Italiano di Studi sull' Alto Medioevo, 1966, páx. 390. José Luis MARTfN [RODRfGUEZ], Evolución económica de la Peninsula Ibérica (siglas VI-XIII), Barcelona, El Albir, 1976, páxs. 80-81. Carlos Manuel REGLERO DE LA FUENTE, Espacio y poder en la Castilla medieval: los Montes de Torozos (siglas X-XIV), Valladolid, Diputación Provincial de Valladolid, 1994, páxs. 2l9-22l. 219 LOSCERTALES, Tumbos del monasterio .. , vol. 1, doc. 123, páxs. 152-155.

570

CARLOS ANDRés GONzALEZ PAZ

o contido desta entrega rosendiana resulta, sen dúbida, de interese para este apartado temático, pero non debemos ocultar o feito de que Almerezo se encontra nas terras coruñesas de Bergantiños, dentro do termo diocesano de Iria. O dilema que se presenta é dobre. Por un lado, utilizar este documento tendo en conta a natureza e posición do donante, é dicir, titular da cátedra dumiense-mindoniense. Polo outro lado, xulgar que a distancia e as diferenzas xeográficas existentes entre ámbolos dous espazos poderían deturpar a visión resultante. Seguindo o sabio consello aristotélico, optaremos por unha vía intermedia, comprobando en que medida se parece ao anterior e en que medida está a anunciar elementos que coñecemos por testemuños mindonienses posteriores. Así, só ao final da análise, poderemos cualificar a viabilidade das conclusións derivadas. A primeira referencia seleccionada circunscríbese á transmisión da villa de Almerezo cos seus pratis, pascuis e paludibus. Aínda que certamente poda posuír natureza formularia, este feito non a invalida, pois consideramos que resulta factible supoñer, que a súa inserción no texto puido deberse a que o escribán considerase normal a presenza deste tipo de espazos agropecuarios -se é que non tiña a certeza da súa existencia- nunha estrutura tipo villa como Almerezo. Sexa como fose, a semántica dos termos é clara e sitúanos ante tres realidades agrarias distintas pero complementarias. Os pratis eran os prados, os pastis eran os pastos e os paludi bus eran os terreos encharcados que actualmente coñecemos como grañas ou gándaras 220 ; é dicir, todos eles vincúlanse expresamente coa alimentación do gando: creados ou potenciados pola man do home no primeiro caso, naturais os segundos e terceiros 221 • A segunda referencia é máis ampla e, dende a óptica do caudal informativo proporcionado, máis interesante. Por un lado, presenta a tipoloxía de animais que se atopan dentro do patrimonio pecuario dun magnate local como é, neste caso, o bispo Rosendo I de Dumio, encontrándonos tanto gando maior (equino e bovino), como menor (ovino e porcino )'22. Raimundo de MIGUEL, Nuevo diccionario latino-español etimológico, 183 ed. corro e aum., Madrid, Sáenz de Jubera, 1926, páxs. 655, 664 e 739. 220

221 OrEZ HERRERA, Laformación de la sociedadfeudal en Cantabria ... , páxs. 112-117. Bernard Hendrik SUCHER VAN BATH, História Agrária da Europa Ocidental (500-1850), Lisboa, Presença, 1960, páx. 75. 222 Offero etiam pro subsidio fratrum ibidem persistentium et in eodem loco degentium, equas omnes quas modo Quidertus diligatas habet, uaccas similiter [qJuantascumque modo Goesenda in sua habet custodia, siue oues quas hic in eadem uilla habent cum omne quod ex inde procreatus fuerit, boues Vil1, porcos..rn, seu quenape tramisirigam. Na parte final do documento, realízase

o BISPADO DE MONDONEDO NA IDADE MEDIA: TERRITORIO, COMUNIDADE E PODER

571

En relación ao gando maior, a mención de femias -egnas e vacas- segnramente nos sitúa ante a súa función eminentemente reprodutora, hipótese que parece confirmarse cando o prelado indica que a entrega inclúe omne quod ex inde procreatus fuerit. Este tipo de produción debe entenderse nun triplo sentido económico: a) como segnro de reposición daqueles animais que, por causas biolóxicas ou violentas -por exemplo, polo ataque de bestas-, podía ir perdendo a explotación; b) como xeradora de alimentos destinados ao autoconsumo da unidade familiar ou comunitaria, e c) no caso da presenza de excedente, como ben capitalizable susceptible de comercialización a través das estruturas existentes. Pola súa parte, os bois empregaríanse como forza de traballo e arrastre, sendo de extraordinaria relevancia no arduo labor do traballo da terra. Con todo, sobre o seu valor monetario, eran sobrepasados polos cabalos e machos, fundamentalmente utilizados como medio de transporte e carga223 • Por outro lado, a doazón ros en diana proporciónanos a primeira referencia á presenza de parzaría gandeira. Trátase dun negocio xurídico cuxo obxecto é a consecución dun beneficio compartido, no que o cedente entrega un número determinado de reses a un ou varios receptores, que se comprometen á prestación dun traballo acorde co fin da sociedade e á aceptación da renda ou cota de participación do cedente na produción resultante ou no seu valor, noutra especie ou en monetari0 224 • Nesta situación concreta, descoñecemos se o pastor participaba tamén nas perdas no caso da enfermidade ou morte do animal, ou se se establecía un sistema de indemnización en beneficio do cedente e titular dos animais 225 • unha nova mención xenérica a res mea -mulas, mulas, cauallos, equas, boues, uaccas, oues, porcos-o LOSCERTALES, Tumbos del monasterio ... , vol. 1, doc. 123, páxs. 153-154. 223 Na declaración realizada acerca dos límites entre Dompiñor e Vilar, a testemuña García Fernández de Vilaselán comenta que non coñece na zona alia uia de carro nec de bestis. Tumbo de Lorenzana, doc. 83, páxs. 121-124. 224 Equas omnes quas modo Quidertus diligatas habet, uaccas similiter [qJuantascumque modo Goesenda in sua habet custodia. LOSCERTALES, Tumbos del monasterio ... , vol. 1, doc. 123, páx. 153. 225 Sobre as súas orixes, consúltese: D'ORS, Derecho Privado Romano, páxs. 554-555. Sobre a súa existencia na economía doutras rexións europeas na Alta Idade Media, véxase: Paolo GROSSI, "Problematica strutturale dei contratti agrari nell'esperienza giuridica dell' Alto Medioevo italiano", en Agricoltura e mondo rurale in Occidente nell'Alto Medioevo, Spoleto, Centro Italiano di Studi sull' Alto Medioevo, 1966, páxs. 523-529. Sobre a súa presenza no mundo islámico e levantino peninsular altomedieval, véxase: Inmaculada CAMARERO CASTELLANO, "El concepto de contrato de aparcería llamado muzãfa'a, según los juristas malikíes de Al-Andalus (siglas VIII-XV)", Boletin de la Asociación Española de Orientalistas, 38 (2002), páxs. 181-198.

572

CARLOS ANDRés GONzALEZ PAZ

Atopámonos ante a existencia dun dobre sistema de explotación do gando. Por un lado, o magnate contaba cunha significativa cabana gandeira na villa de Almerezo para cuxa cría dispoñía de servos que, con motivo da doazón, son manumitidos e situados como libertos dependentes da comunidade monástica de San Vicente. Ao mesmo tempo, posuía animais cedidos en usufruto -a través da parzaría gandeira- a pequenos propietarios dos que percibía unha parte da produción. En virtude deste acto xurídico rosendiano, a comunidade monástica de San Vicente de Almerezo non só adquiría a titularidade da villa na que se establecera, senón que se subrogaba na posición do magnate outorgante, converténdose en propietaria dunha significativa cabana gandeira propia e entregada en parzaría, institución xurídica que situaba aos cesionarios en certo grao de dependencia respecto do mosteiro. A doazón de Rosendo I permítenos coñecer, por un lado, a existencia de magnates que son propietarios de gando cuxa explotación se realiza de maneira directa e indirecta e, polo outro lado, a aparición no tecido económico de mosteiros -vinculados aos grupos magnaticios- que se benefician das doazóns de gando, transformándose en relevantes propietarios pecuarios. Esta relación gandeira establecida entre estes sectores magnaticios e as comunidades monásticas fundadas ou patrocinadas parece consolidarse nas centurias seguintes no territorio mindoniense. Aínda que se testemuñen certos indicios documentais na primeira metade do século X 226, será na dotación do mosteiro laurentino -materializada polo conde Osorio Gutiérrez no ano 969- cando se rexistren dous elementos determinantes. A mención directa aos silvis, pratis, pascuis e paludibus que estarían destinados, sen dúbida, á alimentación dunha extensa cabana gandeira, cuxa tipoloxía se establece e cuxo número se cuantifica e inventaría con gran detalle227 • Refirese a presenza dun grupo de bestiarum quadrupedum composto por cabalos e machos, aos que se engaden oitenta eguas, dous novos cabalos, cento cincuenta vacas, tres touros, mil ovellas, cincocentos porcos, trescentas aves e trescentos bois. Esta inxente cantidade de gando -tanto maior, como menor- posuía determinadas implicacións socioeconómicas que se atopaban directamen226 Encontrárnonos, por exemplo, coa mención a unhas felgeirru na doazón que Osorio Gutiérrez realizou o 13 de febreiro do 933 a favor do mosteiro de San Fiz e os Macabeos. Tumbo de Lorenzana, doc. 185, páx. 235. Así mesrno, refírese a entrega de ganatum uiuum siue mortuum na doazón que levan a cabo Gugina e Fernanda a favor do mosteiro laurentino o 9 de xaneiro do 947. Tumbo de Lorenzana, doc. 180, páx. 229. 227 Tumbo de Lorenzana, docs. 1-2, páx. 23.

o BISPADO DE MONDONEDO NA IDADE MEDIA: TERRITORIO, COMUNIDADE E PODER

573

te relacionadas coa súa funcionalidade. As bestiarum quadrupedum -ou quadrupedum iumenta228- , textualmente diferenciadas, serían destinadas á montura e carga, alcanzando normalmente un alto valor pecuniario 229 ou de intercambio 230 • Así mesmo, aparecen referenciados dous rabaños de eguas dedicadas á reprodución, encontrándose un semental asociado a cada grea231 • No caso do gando bovino, repítese o mesmo esquema, contándose tres rabaños de vaccas maiores dirixidas á procreación, tendo cada grupo de femias o seu correspondente macho 232 • Ao mesmo nivel que esta finalidade reprodutiva básica encontrábase a súa funcionalidade produtiva, vinculada directamente 228 LUCAS ÁLVAREZ.

El tumbo de San Julián de Samos ..• doc. 43. páxs. 138-139.

O 24 de agosto do 1095 Rodrigo Afónsiz vendeu ao abade de San Martiño de Xubia unha serie de herdades, recibindo a cambio enprecium i caballo colore baia precium dexxx solidos. O 15 de maio de 1132 Vennudo Pérez [de Traba] outorga á mesma comunidade monástica varias propiedades a cambio de r cauallo adpreciato i x saUdas et if's uakas in xx saUdas. MONTERO DrAZ. La colección diplomática ...• docs. 14 e 34. páxs. 00-77 e 78-79. En certas ocasións. documentalmente poclianse establecer cliferenzas entre o gando equino estabulado e o gando equino criado en réxime aberto ou mixto. Así, na doazón do prelado Sisnando Menéndez, realizada o 30 de decem bro do ano 955, refírense mulas qui in stabulo, et aUos mulas et cauallos de prato. LOSCERTALES. Tumbos del monasterio ...• vol. 1. doc. 2. páx. 26. O 26 de novembro de 1154 Guntrodo Suárez dotou o mosteiro de San Pedro de Vilanova de Dozón, incluindose equabus indomitis.x::y-ti et domatis aUis;tm. Na mesma centuria, nunha segunda versión deste documento, sinálase que se entregan totas suas equas bravas. José Ignacio FERNÁNDEZ DE VIANA Y VIEITES (ed.), Colección diplomática do mosteiro de San Pedro de Vilanova de Dozón, Santiago de Compostela. Consello da Cultura Galega. 2009. docs. 15 e 40. páxs. 39 e 63. 229

230 O 31 de xaneiro de 1145 o magnate Vermudo Pérez [de Traba] entregou ao mosteiro de San Martiño de Xubia unha serie de seruientibus a cam bio de ia mulam quae mihi datis in presenti eunti Portugaliam. MONTERO OrAZ, La colección diplomática ... , doc. 46, páxs. 84-85. No século XII María Pérez estableceu que [mando corpus] meus ad Sancta Maria de Ursaria cum lecto meo et mula mea. FERNÁNDEZ DE VIANA, Colección diplomática do mosteiro ... , doc. 37, páx. 60. 231 Se o interese económico se centraba na produción de machos, á fronte de cada rabaño de eguas acostumaba atoparse un asno. O 17 de xuño do 964 o mosteiro lucense de San Xoán de Mera recibe equas VIlIIem cum suo asino. LOSCERTALES, Tumbos del monasterio ... , vol. 1, doc. 36. páxs. 67-69. 232 Encontrámonos deste xeito ante a ratio dun touro por cada cincuenta vacas, cantidade relativamente elevada se a contrastamos con outras áreas agrarias galegas contemporáneas. Así. na dotación fundacional do mosteiro de San Cloclio do Ribeiro. datada no ano 928. refire se a entrega de vacas triginta cum suo tauro. 1.1anuel LUCAS ÁLVAREZ e Pedro LUCAS OOMrNGUEZ (eds.), El monasterio de San Clodio do Ribeiro en la Edad Media: estudio y documentos, Sada CA Coruña). Ediciós do Castro. 1996. doc. 1. páxs. 259-260. Pola súa parte. na doazón de Munia ao presbítero Viliulfo, acontecida o 6 de febreiro do 989, menciónanse uaccas etiam .xx' cum suo tauro. LOSCERTALES, Tumbos del monasterio ... , vol. 1, doc. 114, páxs. 140-141.

574

CARLOS ANDRés GONzALEZ PAZ

co seu aproveitamento nas tarefas agrícolas como animal de tiro (carro ou arado), como fonte de leite -alimento e materia prima transformable en queixo ou manteiga233- ou de esterco de alta calidade. Alcanzada a idade adulta, as reses acostumaban a ser sacrificadas, empregándose a carne para a alimentación e a pel para a fabricación de coiro destinado ao téxtil ou calzado. En relación ao sistema de crianza e á súa alimentación, resulta significativo o emprego do termo busto ligado a cada conxunto vacún, podendo considerarse como unba nova referencia ao aproveitamento gandeiro, de base extensiva, do medio naturaF34 e, indirectamente, como un novo testemuño que remarcaría a relación deste territorio mindoniense co limítrofe espazo asturiano m . O gando porcino -dividido en greges- e o gando ovino -agrupado en sanaras- sería dobremente empregado. Por un lado, as súas características biolóxicas -períodos curtos de xestación que posibilitarían ata dous partos anuais, normalmente múltiples- favorecerían o seu destino á reprodución. Por outro lado, os animais adultos serían dedicados ao consumo, distinguíndose entre o ovino -vivo (leite e la) e sacrificado (carne e coiro)- e o porcino -esencialmente carne 236 _ ; uníndose o estercado

233 O 18 de setembro do 835 Pompeiano vendeu a Afonso e Enni1de unha terra localizada in monte qui dicitur Rania, recibindo a cambio boue colore mmreno, manto ¡anea uilado et chamado, kaseos XII. LOSCERTALES, Tumbos del monasterio ... , vol. 1, doc. 18, páx. 51. Pola súa parte, no "costurneiro" do mosteiro portugués de Santa María de Porn beiro rnenciónase, en varias ocasións, o consumo de butirum (manteiga). Joana LENCART (ed.), O Costumeiro de Pombeiro. Uma comunidade beneditina no séc. XIII, Lisboa, Editorial Estampa, 1997, páxs. 181,188,241 e 368. O 11 de maio de 1366 Maior Afonso aforou a Lourenzo Martiño de Piñeiro o casal de Piñeiro de Fondo da Vila, recibindo anualmente "XXX ovos e dous queyxos e huii aacumbre de manteyga". O 20 de outubro de 1378 Leonor Rodríguez aforou a Afonso Fernández de Belloes o lugar de Santa Cristina de Somoza, debendo pagar "huun alrnude de manteiga tolledao". FERNÁNDEZ DE VIANA, Colección diplomática do mosteiro docs. 142 e 149. páxs. 154-155 e 162.

234

BALlNAS PéREZ,

Do mito á realidade ... , páxs. 226-228.

A base desta afirmación é fundamentalmente toponímica. En moitas ocasións, este termo busto remataba fosilizándose sobre o terreo, sinalando Uría Riu que a maior concentración deste topónimo se atopa en terras asturianas, onde rexistra un total de 156 casos. Despois contabiliza 23 casos en territorio lucense, cantidade que contrasta cos 8 casos documentados na provincia auriense. Juan URrA Y Rru, "La toponimia de 'busto' en el N.O. peninsular", en Juan Uría y Ríu, Los vaqueiros de alzada y otros estudios (de caza y etnografía), Oviedo, Biblioteca Popular Asturiana, 1976, páx. 152. 236 O 15 de xullo de 1348 María Fernández outorgou "hiia porcalla con seus fillos". FERNÁNDEZ DE VIANA, Colección diplomática do mosteiro ... , doc. 109, páxs. 126-128. 235

o BISPADO DE MONDONEDO NA IDADE MEDIA: TERRITORIO, COMUNIDADE E PODER

575

dos espazos agrarios, fundamentalmente das áreas cerealicultoras coñecidas como searas 237 • As aves de curral-documentahnente denominadas altilia238 ou aves uolatiles 239- representaban a fonte proteínica animal por antonomasia na dieta medievaP40, achegando carne 24 1 e OVOS 242 ao ser humano. Galiñas, pitos e patos acostumaban a ser criados e alimentados no espazo doméstico a base de cereal 243 • 237 José Ángel GARCfA DE CORTAzAR y RUIZ DE AGUIRRE, "La serna, una etapa del proceso de ocupación y explotación del espacio", En la España Medieval, 1 (1980), páxs.

115-128. Sobre a presenza de gando porcino, ovino, caprino e avino na dieta altomedieval, pódese atopar interesante infonnación en: Idoia GRAU SOLOGESTOA, "Ganadería en la Alta Edad Media. Estudio comparativo de los yacimientos alaveses de Zornoztegi, Zaballa y Salvatierra-Agurain", Munibe (Antropologia-Arkeologia), 60 (2009), páxs. 253-280. José Manuel VAZQUEZ VARELA, "A gandaría en Galicia: das orixes á Idade Media", en Carlos

García 1.1artínez, Herminia Pernas Oroza e 1.1aría Xosé Fernández Cerviño (dirs.), Jesús González Vázquez e Luis A. Vázquez Pérez (coords.), A gandaría, tesouro de Galicia, [Santiago de Compostela], Museo do Pobo Galego, D.L. 2006, páxs. 25-43. 238

LUCAS ÁLVAREZ, El tumbo de San Julián de Samos ... , doc. 43, páxs. 138-139.

239 LOSCERTALES,

Tumbos del monasterio .. , vol. 1, doc. 36, páxs. 67-69.

GRAU SOLOGESTOA, "Ganadería en la Alta Edad Media ... ", páxs. 260 e 263. María del Carmen PALLARES MéNDEZ e Ermelindo PORTELA SILVA, "Agandaría en Galicia durante a 240

Idade Media", en Carlos García Martínez, Henninia Pernas Oroza e María Xosé Fernández Cerviño (dirs.), Jesús González Vázquez e Luis A. Vázquez Pérez (coords.), A gandaria, tesouro de Galicia, [Santiago de Compostela], Museo do Pobo Galego, D.L. 2006, gráfica da páx. 47. Antoni RIERA MEUS, "Jerarquía social y desigualdad alimentaria en el Mediterráneo

noroccidental durante la Baja Edad Media. La cocina y la mesa de los estamentos populares", en Francisco Xavier Medina (coord.), La alimentación mediterránea: historia, cultura, nutrición, Barcelona, Icaria, 1996, páxs. 99-100. 24 1 O 31 de maio de 1432 Rui González de Vilariño cedeu ao mosteiro de Vilanova de Dozón as súas galiñas cebadas na aldea de Barrán. O 9 de outubro de 1490 Isabel de Ulloa

aforou a Rodrigo Cangado o casal de Rebordecovo, recibindo dúas galiñas cebadas ao ano. FERNÁNDEZ DE VIANA, Colección diplomática do mosteiro ... , docs. 211 e 248, páxs. 208 e 235. 242 O 13 de novembro de 1297 Teresa Rodríguez aforou a Pedro Domínguez o casal de Vilarbó, incluíndose no aforamento "LX ovos por Natal". O 15 de xullo de 1348 María

Fernández outorgou "treçe gallinas con quatorçe pitoos". FERNÁNDEZ DE VIANA, Colección diplomática do mosteiro ... , docs. 74 e 109, páxs. 95-96 e 126-128. No "costumeiro" do mosteiro portugués de Santa María de Pombeiro menciónase, en varias ocasións, o consumo de ova. LENCART, O Costumeiro dePombeiro ... , páxs. 181, 188,241 e 368. 24 3

O 15 de xullo de 1348 Maria Fernández outorgou "doçe patos e treçe gallinas con quatorçe

pitoos". FERNÁNDEZ DE VIANA, Colección diplomática do mosteiro ... , doc. 109, páxs. 126-128. Sobre o seu aproveitamento culinario e dietético-sanitario, véxase: Arnaldi de VILLANOVA, Opera Medica Omnia, vol. 10.1 [Regimen Sanitatis ad Regem Aragonum], ed. de Luis García Ballester e Micahel R Mc Vaugh, Barcelona, Universitat de Barcelona, 1996, páxs. 692-694.

CARLOS ANDRés GONzALEZ PAZ

576

Con todo, os bois foron os animais mimados polo gandeiro medieval, debido a que as súas características morfolóxicas permitían a explotación da súa forza de traballo e capacidade de arrastre, sendo ademais produtores de esterco de boa calidade. Finalmente, trala súa vida útil, eran sacrificados, a súa carne destinábase á alimentación humana e a súa pel curtida á artesanía do calzado e téxtiJ244. Resulta certamente significativo que textualmente non se sinale o número total de cabezas -que ascende a trescentas-, senón que se opte pola súa cuantificación a través do seu agrupamento en xugadas -iuga bovum-, é dicir, en xuntas ou parellas de bois 245 • Este feito posúe catro relevantes implicacións. En primeiro lugar, técnicas. A presenza de xugadas supón a existencia de xugos. Empregamos o termo en plural porque determinados tipos de terreos, traballos e cultivos precisaron do seu propio modelo, favorecéndose o desenvolvemento de adaptacións e melloras técnicas 246 • En segundo lugar, fiscal. O termo aplicouse a un imposto que cada campesiño dependente do señorío eclesiástico debía pagar en función do número de bois dispoñibles 247 • En terceiro lugar, territorial. As iuga bovum representan a cantidade de terra que unha xunta de bois podía arar nunha soa xornada. Neste sentido, pasaría a equivaler a unha unidade de superficie248 • 244 Corno acontece cos bóvidos domésticos, testernúñase arqueoloxicarnente o consumo de animais de idade adulta avanzada: GRAU SOLOGESTOA, "Ganaderia en la Alta Edad Media ... ", páx. 262. VAZQUEZ VARELA, "A gandaria en Galicia ... ", páx. 39.

Este sistema de referencia resulta relativamente común na época. Na doazón realizada por Gutier Menéndez no ano 927 a favor dos mosteiros de San Salvador de Loio e Santa 1.1aría de Portomarín, entréganse iuga bovum 11110r en Vilariño e iuga bovum dua en Figueroa. ANDRADE CERNADAS, O tombo de Celanova ... , vol. 1, doc. 179, páx. 248. Asi mesmo, na dotación do mosteiro de San Salvador de Celanova, levada a cabo por Rosendo Gutiérrez no ano 942, rnenciónanse iuga bovum L. ANDRADE CERNADAS, O tombo de Celanova ... , vol. 1, doc. 2, páx. 11. 245

246 SLlCHER VAN BATH,

História Agrária da Europa Ocidenta!. .. , páxs. 64-66.

Señores y campesinos en Galicia ... , páxs. 133-134. Sobre o mantemento deste tributo ao longo dos séculos finimedievais, pode consultarse un apeo laurentino realizado no ano 1527. Neste documento sinálase que "todos los vecinos de este concejo que tienen bueyes de labranza y hacen searas pagan al monasterio un ferron y medio de avenas y los que no tienen bueyes para hacer searas pagan la mitad". Cit. RODRfGUEZ GALDO, Señores y campesinos en Galicia ... , páx. 199. 248 No mes de abril de 1186 Pedro Salgado entregou ao mosteiro cisterciense de Santa María de Oia a súa herdade de Souto, recibindo a cambio uno bove cum suis 247 RODRfGUEZ GALDO,

terminis directaneis, quomodo dividitur per rivum de Salgosa de Karvallidu et per viam

o BISPADO DE MONDONEDO NA IDADE MEDIA: TERRITORIO, COMUNIDADE E PODER

577

En cuarto lugar, agrícola. Os bois vincúlanse especialmente co mundo do cereal, non só pola súa achega ó seu labor, senón pola obtención dunha parte significativa da súa alimentación. Ao igual que acontecía con porcos e ovellas, os bois aproveitaban os restrollos do cereal segado. Así mesmo, os bois -ao igual que cabalos, machos, porcos e ovellas- eran criados insertos no ámbito máis próximo á explotación, en réxime estabulado ou mixto (in stabulo ou de prato). Pola súa parte, a crianza dos rabaños de vacas e eguas -cos seus respectivos machos reprodutores- sitúase relativamente afastada deste núcleo doméstico, localizándose nas superficies consideradas marxinais dende a óptica agraria. Neste sentido, a xugada implica a capacidade de disposición que posuiría o seu titular para asegurar a súa alimentación nos tennos e espazos descritos. En quinto lugar, social. Asociados ás xugadas de bois encóntranse os mancipos iugueiros 249 , dependentes que se ocupaban do traballo das terras señoriais, contando nonnalmente con arado e xugo propios, recibindo a cesión temporal dos bois para a implementación do traball0 250 • Na doazón realizada polo conde Osorio Gutiérrez sinálase, así mesmo, que unha parte do patrimonio territorial entregado se outorgaba poboado de gando, engadíndose o carácter consuetudinario desta práctica económica251. Remárcase, deste xeito, a estreita vinculación establecida entre a explotación económica da terra e do gando, converténdose a súa presenza seguramente nun valor engadido ao custo do terre0 252 • Ao mesmo tempo, este uso económico adquiriría unha especial significación en aforamentos ou arrendamentos, de Karrubritadu et tenditur usque ad kautum. PORTELA SILVA, La región del obispado de Tuy ... , doc. 7, páx. 358. Segundo Portela Silva e Pallares Méndez, esta expresión ---cum suis terminis directaneis-, unida á delimitación xeográfica, podería equivaler á extensión de terras que o boi podía arar. PALLARES MéNDEZ e PORTELA SILVA, El Bajo Valle del Miño en los siglosXII yXIII..., páx. 40. Con todo, tamén é posible que estas referencias indiquen o espazo preciso para asegurar a alimentación do animal. De todos os xeitos, a posesión dunha parella de bois era un síntoma de posición social e, ao mesrno tempo, unha causa de pagamento de impostos específicos. Juan Carlos MARTfN CEA, El campesinado castellano de la cuenca del Duero: aproximaciones a su estudio durante los siglas XIII alXV, [Burgos J, Consejo General de Castilla y León, 1983, páxs. 173-175. 249

Tumbo de Lorenzana, doc. 176, páx. 220.

250 MARTfN CEA,

El campesinado castellano de la cuenca del Duero .. , páxs. 176-178.

Esta práctica económica continúa presente no espazo mindoniense baixomedieval. CAL Tumbo Pechado, docs. 84, 109, 149, 151 ou 293, páxs. 90, 109, 144-147 e 263-264. 252 Etiam supradictas hereditates populatas de ganato secundum usui sue terreo Tumbo de Lorenzana, docs. 1-2, páx. 24. 251

PARDO,

578

CARLOS ANDRés GONzALEZ PAZ

en canto podería implicar a existencia dunha parzaría gandeira asociada. Ademais dos rendementos procedentes da terra, o cedente podería percibir unha renda baseada no gando ligado ao ben territorial usufrutuado, supoñendo tamén a presenza dun aproveitamento indirecto do gando, sobre todo no caso das amplas cabanas animais de titularidade señorial. Sinalábamos anteriormente a referencia documental a silvis, pratis, pascuis e paludibus, espazos naturais e agrarios directamente vinculados coa alimentación do gando. A dúbida xurde coa análise xurídica e económica da explotación das áreas montuosas, centrándose a cuestión na existencia de montes de titularidade privativa ou de montes abertos de uso común (libre ou restrinxido). A información proporcionada por esta entrega magnaticia resulta certamente insuficiente, constituíndose no único indicio a mención ao exitus moncium vel regressum 253 , é dicir, ao dereito de entrada e saída dos montes, ou sexa, ao usufruto agrario das masas forestais. Aínda que é complicado discernir se esta facultade de disposición ía asociada ao cesionario ou ao gando, resultan medianamente esclarecedoras dúas doazóns realizadas polo monarca Ordoño II de León o 13 de agosto do 916 e o 18 de maio do 922, sendo en ámbolos dous casos a sé dumiense-mindoniense a destinataria destas liberalidades rexias. No prímeiro caso, os prelados reciben unha serie de herdades sitas no sector máis meridional do actual espazo lucense, concretamente nas terras de Lemos e O Saviñao. Na concesión indícase claramente que estes fundos eran outorgados cum omnia nemora sua atque siluicula plebicula atque monticula254 ; gradación de dífícil interpretación que, en calquera caso, implicaba a entrega de espazos incultos (boscosos ou montuosos), que son observados sempre dende a óptica das unidades de explotación, de habitación ou de culto ás que aparecen asociadas. Os nemora serían as manchas boscosas máis próximas a estas unidades, presentando unha explotación económica mixta: forestal (aprovisionamento de leña), agraria (obtención de estrume) e gandeira (pastoreo de ovellas e porcos )255. No outro extremo, situaríanse os monticula, é dicir, os espazos

253

Tumbo de Lorenzana, docs. 1-2, páx. 23.

254

CAL PARDO, Colección diplomática medieval .. , doc. 3, páxs. 13-14.

255 MIGUEL, Nuevo diccionario latino-español etimológico, páx. 603, voz "nernus, -oris". Certamente, son escasas as mencións documentais a este tipo de espazo. O 9 de decembro do 1097 o conde Hemique de Borgoña e a infanta Teresa de Portugal confumaron á sé iriense a posesión da villa Comeliana, autorizando aos seus habitantes a acudir aos nemora pertencentes ao patrimonio rexio para colligant ligna et materia et habeant exitum et pascua in omni circuitu ubi uoluerint. LUCAS ÁLVAREZ, Tumbo A ... , doc. 97, páxs. 208-209. No ano

o BISPADO DE MONDONEDO NA IDADE MEDIA: TERRITORIO, COMUNIDADE E PODER

579

plenamente montuosos reservados ao aproveitamento forestal, cinexético e gandeiro-extensivo (gando bovino e equino criado en réxime de liberdade )'56. Nun punto intennedio, atoparíanse os siluicula, áreas boscosas -densas e espesas 257- localizadas en fonnacións montañosas de escasa altitude, en montes illados na paisaxe ou en zonas de ladeira presentes en alturas maiores mais relativamente próximas ás comunidades poboacionais 258 • Respecto a este último tenno, realízase unha especificación de transcendental relevancia ao sinalarse que os siluicula son plebicula. Esta indicación estaría a referir a natureza comunal dos espazos así cualificados 2", podendo constatarse neste momento dous elementos de interese. Por un lado, a presenza de áreas montuosas de aproveitamento forestal e gandeiro, abertas a un uso colectivo que podemos supoñer regrado. Por outro lado, por oposición aos outros dous vocábulos -nemora e monticula, que non aparecen así adxectivados-, a súa convivencia con outras extensións boscosas, cuxa situación xuridica probablemente se aproximaria ao privativo ou de uso exclusivo 260 • 1417, nun uso probablemente purista e arcaizante, o papa Bieito XIII obriga aos priores de San Salvador de Pedroso e Santa 1.1aría do Sar a devolver ao mosteiro de San 1.1artiño de Xubia todos os bens e rendas que usurparan, incluídos os nemora. CAL PARDO, El monasterio de San Salvador de Pedroso ... , doc. 28, páx. 268. 256 MIGUEL, Nuevo diccionario latino-español etimológico, páx. 585, voz "monticola, -ae". 257 En ocasións, a documentación constata a presenza, incluso toponímica, da Silua Scura. Por exemplo, nun texto datado o 2 de decembro do lOlI sitúase a fundación do mosteiro de Santa 1.1aría de Ribeira na uilla uocitata Silua Scura. Estase sinalando, concretamente, a edificación deste mosteiro na base do monte limiego de San Xurxo. Así, o 13 de febreiro do 1005, nun litixio establecido pola súa posesión, indícase claramente que monasterium esse videtur in villa quos vocitant Riparia, subtus monte et eremita quos dicent sanctum Georgium. ANDRADE CERNADAS, O tombo de Celanova ... , vol. 1, doc. 275, páx. 404. SAEZ [SANCHEZ], "El monasterio de Santa María de Ribeira", doc. 3, páxs. 175-180. 258 Este último parece ser o sentido que posúe na penTIuta realizada entre Afonso Vennúdez e o abade de San Salvador de Lourenzá, entregándose o casal de Erigo situado sub monte Summa Siluas. Tumbo de Lorenzana, doc. 160, páx. 200. Sen dúbida, faise referencia ao monte coñecido corno Pico Grande ou Pico de San Pedro, cuxa altitude relativa sobre o val do rio Ouro é signrlicativa, aínda que perde este valor cando se integra no conxunto de alturas da Serra do Xistml. 259 MIGUEL, Nuevo diccionario latino-español etimológico, páx. 709, voz "plebicola, -ae". 260 Este tipo de referencias á existencia de espazos agrarios e gandeiros de natureza comunal son certamente escasas neste período temporal, podendo sinalarse outro exemplo procedente da documentación cántabra. No ano 863, nun documento pertencente ao mosteiro de Santa María del Puerto (Santoña), sinálase a posesión dun monte e in monte tantum sit absolutum ut quicquid silua est sit pastus communis, ueI exitus. FLORIANO [CUMBREN01, Diplomática española ... , vol. 1. doc. 79, páxs. 319-320. Certamente, poderían ser comparados cos silva indominicata ou silva communis existentes na Francia do século XI. SLlCHER

580

CARLOS ANDRés GONzALEZ PAZ

o segundo documento rexio é a doazón do val de Labrada, especificándose que a entrega inclúe os rabaños de equino e bovino -greges equorum uakarumque- pertencentes ao patrimonio real, que eran alimentados en réxime de liberdade na Serra do Xistral, como aínda ocorre na actualidade261. O século XI supón un cambio de tónica, aumentando substancialmente o corpus de testemuños documentais dispoñibles. Este feito permite abandonar a análise fundamentalmente dia crónica da cuestión gandeira, accedendo a unha perspectiva sincrónica de estudo desta realidade económica. O primeiro elemento é a cabana gandeira, cuxa composición tipolóxica mantense practicamente invariable entre os séculos XI e XIII, continuando a documentarse a existencia de gando equino, bovino, ovino e porcino. A diferenza fundamental é o rexistro textual da presenza de cabras e abellas, estas últimas en canto animal susceptible de explotación económica antrópica262 • O segundo elemento está dobremente constituído. Simultaneamente evidénciase, por un lado, a diminución cuantitativa do tamaño dos rabaños e, polo outro lado, a multiplicación das referencias á posesión de gando entre os pequenos dominios rurais. Efectivamente, desaparecen os testemuños a aqueles rabaños de grandes dimensións constatados nas centurias anteriores 263 . A causa deste descenso VAN BATH, História Agrária da Europa Ocidental ... , páx. 75. Sobre a presenza de pastos comunais, nas centurias centrais da Idade Media, na comarca zamorana de Sayago, véxase: Iñaki MARTfN VISO. "Una comarca periférica en la Edad Media: Sayago. de la autonomía a la dependencia feudal··. Studio Historica. Historia Medieval. 14 (1996). páxs. 97-155. 261 Uallem Laboratam ab integro cum villis et ecc/esiis et familiis qui intersunt conmorantes etgreges equorum uakarumque sic dono [ ... ]per terminum de Reboirua et inde per Stello et inde inParamios proceditque in Bustello et Kaluello et inde in F errata/es et per rectum iter adPalrones et inde in Kaput de Rio et per sinnales et per montem Puteum et per se1Tam de Quadramon et per Pille/as et per Lama Mala et per tabula Godesindi et per Auctario de Ferias et inde per Taurul et exinde in Karuallido et per Linares de Ferias et per aquam de Imbemeco et per uallatos et per aquam Infesto usque reuertitur in Roboirua. CAL PARDO, Colección diplomática medieval ... , doc. 5. páxs. 15-17. Aguadé Nieto -e antes Prieto Bances- demostraron a presenza deste

sistema de cría extensiva de gando, a mediados do século XII, no mosteiro asturiano de Santa 1.1aría de la Vega. AGUADE: NIETO, Ganadería y desa1Tollo agrario en Asturias ... , páxs. 97-98. 262 O Il de abril de 1232 os innáns Paio e Vermudo Pérez asinaron un pacto co abade de Meira, segundo o cal poderán labrar e criar gando na granxa de Fonnariz. Ademais, establécese a integración común dunha serie de animais, incluídas duodecim capras e sex capras et decem colmenas apum. DOMfNGUEZ CASAL, El monasterio de Santa María de Meira ...• doc. 551. páxs. 291-293. 263 Sirva con lembrar como o 13 de maio do 922 Engladio -abade de Santiago de Bolebre- doou ao conde Gutier Osóriz res et pecara numero inter maiores et minores, CCOs boues et uaccas La. Tumbo de Lorenzana, doc. 10, páxs. 37-39.

o BISPADO DE MONDONEDO NA IDADE MEDIA: TERRITORIO, COMUNIDADE E PODER

581

podería encontrarse na existencia dun progresivo cambio da estrutura gandeira. As cabanas pecuarias pertencentes ás institucións monásticas máis relevantes -como San Salvador de Lourenzá ou Santa María de Meira- redúcense en canto ao número de cabezas e en canto á explotación directa, apostándose pola parzaría26'; observándose esta mesma opción entre certos magnates leigos 265 . No concernente aos pequenos propietarios, rexístrase o seu acceso -privativo ou cedido- á posesión de gando, conformándose greas que non só aseguran un necesario vital, senón que -en determinados casos- permiten a produción dun excedente destinado ao intercambio266. Nos séculos centrais do medievo mindoniense o gando, ao igual que acontece co viño, adquire un alto valor transaccional, debido a un aumento da demanda ocasionado pola suma de factores como o incremento demográfico e o desenvolvemento do mundo urbano 267 . Os gandeiros criarán animais de calidade destinados á súa alimentación e ao seu comercio, testemuñándose entón as primeiras referencias á presenza de espazos dedicados á súa compravenda268 e á comercialización da súa carne 269 • Tumbo de Lorenzana, doc. 176, páx. 221. DOMfNGUEZ CASAL, El monasterio de Santa Maria de Meira ... , doc. 551, páxs. 291-293. FERNÁNDEZ DE VIANA, Colección diplomática do mosteiro ... , doc. 60, páx. 84. 264

265 Entre os anos 1117 e 1129 a magnate Urraca Vennúdez realizou unha cuantiosa doazón a favor do mosteiro laurentino, incluíndose illas uacas que tenet Petros Pelaiz, det illas ad uso et recollere illa uilla de Genestoso. Tumbo de Lorenzana, doc. 62, páxs. 100-101. 266 DOMfNGUEZ CASAL, El monasterio de Santa María de Meira ... , doc. 551, páxs. 291-293. 267 O 3 de agosto do 1070 Acenar García aceptou, como pagamento dunha herdade sita en San Tomé de Lourenzá, unha vaca cum suo filio, preciata de decem morabetinos. Tumbo de Lorenzana, doc. 18, páx. Sl. Sete anos máis tarde -o 5 de xullo do 1077-, García Eniguiz agrega nunha pennuta IX salidas in ganata, que se traducían nunha egua, un poldro e tres vacas. Tumbo de Lorenzana, doc. 81, páxs. 119-120. O 17 de abril de 1111 Golmaro Pérez recibe, corno pagamento dunha herdade localizada en Masma, uno boue optimo et una uaca cumfilio que nobis bene complacuit. Tumbo de Lorenzana, doc. 214, páx. 265. Amesma tendencia pode observarse na documentación de Santa 1.1aría de Meira ou San Martiño de Xubia. DOMfNGUEZ CASAL, El monasterio de Santa María de Meira ... , docs. 92, 246, 513 e 551, páxs. 72-73, 162-164, 273 e 291-293. MONTERO DrAZ, La colección diplomática ... , doc. 89, páxs. 102-103. 268 O 28 de outubro de 1156 a cidade de Vilamaior de Mondoñedo recibe a facultade de celebrar mercado mensual e feira anual. CAL PARDO, Colección diplomática medieval ... , doc. 15, páxs. 31-32. 269 No ano 1171 documéntase o camarium de Vilamaior de Mondoñedo. CAL PARDO, Calendarios, doc. 5, páx. 14.

582

CARLOS ANDRés GONzALEZ PAZ

Con todo, a mellora da calidade do gando impoñía a necesidade de modificar o patrón de alimentación, cuestión certamente complexa para os pequenos propietarios, que dificilmente dispoñían de suficientes terras propias ou que tiñan complicado acceder a sistemas de crianza indirectos como a parzaría. A saída pasaría, en grande parte, pola optimización do aproveitamento das terras incultas para a manutención da cabana gandeira, fundamentalmente maior. Sen embargo, asistiremos á diminución progresiva da súa extensión, derivada da sensible redución dos espazos abertos a causa da súa señorialización a partir do século XII. O incremento demográfico ---que acontece durante os séculos XII e XIIIprovoca a íntensificación da presión e apropiación deste tipo de terreos para o cultivo da vide e do cereal, elementos vexetais de alto valor engadido ou estritamente necesarios para asegurar a manutención deste crecente continxente demográfic0270 • Este aumento da man de obra dispoñible permitiu un traballo máis intenso e eficaz nestes espazos íncultos, ata entón destinados fundamentalmente á alimentación animal ou á obtención de subprodutos para a cabana gandeira. Esta transformación aplícase tanto aos espazos montuosos como aos terreos baldíos localizados nos vales fluviais, interaccionando ser humano e técnica coa finalidade de convertelas en áreas aptas para a explotación económica, multiplicándose as referencias documentais á existencia de veigas na paisaxe agraria27l , terreos antigos e terras novas que se subtraen así á explotación gandeira.

O 5 de abril de 1126 Paio Vennúdez doou ao mosteiro laurentino a súa parte no casal de Vilar -situado nas ribeiras do río Masrna-, rnencionándose serente semente vps quartas et afia terra circa illam cum Johanne Arias que habeo semente serente quartos llos, disrupi illas de monte diuerso ubi homo panis nullus sciuit. Tumbo de Lorenzana, doc. 202, páxs. 252-253. O 3 de maio de 1291 o bispo Álvaro Gómez e o cabido mindoniense aforaron montis qui uocatur de don Guyn cum vinea et hereditatibus. CAL PARDO, Calendarios, doc. 337, páxs. 84-85. O I de maio de 1297 Afonso Martínez cambiou co cabido rnindoniense unha serie de herdades, incluíndose a súa facenda no "monte de don Goyn con o uosso quinon dessa vinna". CAL PARDO, Colección diplomática medieval ... , doc. 62, páxs. 86-87. 270

271 O 29 de maio de 1153 Munia Sesnándiz vendeu á condesa Sancha Fernández [de Traba] unha herdade que nominatur Ueiga et iacet apud ripam de Tordena. DOMfNGUEZ CASAL, El monasteriodeSantaMaríadeMeira ... , doc. 15, páxs. 11-13. No ano 1256XoánPérezfundou unha misa de aniversaro sobre un agruum que posuía in veyga circa Malatariam plantatum de vinea. CAL PARDO, Calendarios, doc. 68, páx. 26. No século XIII, nunha relación de posesións do mosteiro laurentino en Celeiro de Mariñaos, menciónanse as veigas da Nogueira e do Prado, situadas nas proximidades do río Masma. Tumbo de Lorenzana, doc. 174, páxs. 213218. O 13 de setembro de 1253 Nuño López doou ao mosteiro de San Salvador de Pedroso varias propiedades, referíndose entre os límites unha veiga de Linares localizada preto do

o BISPADO DE MONDONEDO NA IDADE MEDIA: TERRITORIO, COMUNIDADE E PODER

583

o despegue do fenómeno urbano no territorio mindoniense tamén posuíu o seu peso específico neste proceso de privatización dos espazos antigamente destinados á alimentación aberta do gando. O xurdimento de novas concentracións de poboación ocasionou a aparición dunba demanda gandeira diferente, xeral en canto á alimentación e específica en canto ao desenvolvemento de oficios vinculados coa transformación e venda de subprodutos gandeiros como camiceiros 272 , peleteiros 273 ou zapateiros 274 • Esta nova demanda implicou unha transformación na oferta -tanto en cantidade como en calidade-, que esixía o aseguramento da correcta alimentación do gando a través da adquisición de pastos. Ao mesmo tempo, aumenta o interese amosado polas principais institucións eclesiásticas mindonienses -verdadeiros eixos vertebradores do poder neste territorio- nos espazos incultos de uso aberto, que pasarán a acoutar e someter a control señorial, destinándoos á cría das súas cabanas gandeiras e, sobre todo, á negociación cos pequenos propietarios que precisaban acceder a estas terras para alimentar as súas cabezas de gando. As vías empregadas para a consecución, materialización e, incluso, lexitimación desta apropiación foron múltiples, destacando o procedemento de pechar, marcar e valar áreas montuosas"', sendo unha práctica xurídica común non só no territorio rivulo qui vocitant Loura. CAL PARDO, El monasterio de San Salvador de Pedroso ... , doc. 10, páxs. 244-245. Sobre as vinculacións entre desenvolvemento demográfico, necesidade de ampliación da produción cerealeira e descenso do espazo susceptible de aproveitamento agropecuario, no mesrno período temporal, noutras áreas galegas ou setentrionais, véxase: PALLARES MéNDEZ e PORTELA SILVA, El Bajo Valle del Miño en los siglas XII y XIII..., páx. 37. José Ramón OrAZ DE OURANA ORTIZ DE URBINA, "El mundo rural guipuzcoano al final de la Edad Media: progreso agrícola, gestión y explotación de la tierra", En la España Medieval, 21 (1998), páxs. 69-96. 272 No ano 1283 Maior Miguélez fundou unha misa de aniversario sobre a súa casa quae est in Corredoyra cum blancis iam dicte domus in quibus carnes et pisces uendentur. O 3 de maio de 1299 o cabido mindoniense aforou as rendas do Cumunete, asinando corno testemuña "Fernan Lopez carniçeyro". CAL PARDO, Calendarios, docs. 263 e 410, páxs. 63 elOS.

m No ano 1263 Xoán Eáns pelliparius fundou unha misa de aniversario. CAL PARDO, Calendarios, doc. 157, páx. 43. 274 O 10 de abril de 1275 o cabido mindoniense e o magnate Fernán Rodríguez de Aguiar realizan a división das herdades que pertenceran a Fernán Vennúdez, asinando corno testemuñas "Fernando Marzo et Pero Fernandez zapateyros". CAL PARDO, Calendarios, doc. 192, páxs. 48-49. 275 No aforamento das casas e viñas do cabido mindoniense en Ribadeo, realizada o 3 de maio de 1291, incluiuse o montis qui uocatur Don Guyn, indicándose sicut per uallum et marcos circumquaque nunc. CAL PARDO, Calendarios, doc. 337, páxs. 84-85.

584

CARLOS ANDRés GONzALEZ PAZ

mindoniense 276 • Asi mesmo, as oligarquias locais leigas -conformadas por magnates e campesiños acomodados- procederán ao parcelamento e á transmisión dos dereitos sobre os terreos incautados m . Esta modificación na natureza e no acceso aos terreos baldíos, bosques e pastos naturais para a alimentación dunba parte significativa do gando mindoniense podería observarse, diplomaticamente, na diminución progresiva das referencias textuais á transmisión de dereitos de aproveitamento forestal cando se materializan as transferencias de propiedade ou posesión fundiaria, reducíndose as mencións ás entregas de herdades con exitus moncium vel regressus. Na documentación da comunidade monástica de San Salvador de Lourenzá -sen dúbida, a máis rica en información económica-, obsérvase como se pasa de nove referencias identificadas no período comprendido entre 1050 e llOO, a unha única mención no período situado entre 1250 e 1300 278 • No

276 Existen concomitancias con procesos semellantes rexistrados en espazos próximos corno o Baixo Miño ou afastados corno a Estremadura castelá. PALLARES ME:NDEZ e PORTELA SILVA. El Bajo Valle del Miño en los siglos XII y XIII.... páx. 38. Julián CLEMENTE RAMOS. "La organización del terrazgo agropecuario en Extremadura (siglas XV-XVI)··. En la España Medieval. 28 (2005). páxs. 49-80. López Rodríguez sinala como ata o século XII "el predominio de la colectividad se rnantuvo porque el terrazgo de apropiación individual era relativamente pequeño frente al espacio ganadero comunal", engadindo que dende esta centuria é perfectamente visible corno os poderes e as oligarquías locais comezan un proceso de roturación que "potenciaron el progreso de las apropiaciones individuales, rompiendo el dominio de la propiedad colectiva". LOPEZ RODRfGUEZ, "La organización del espacio rural...", páxs. 63-94. 277 O 1 de maio de 1297 Afonso Martínez -sobriño de Pedro Martínez, arquidiácono de Azúrnara- amósase corno posesor dunha parte do montis qui uocatur de Don Guyn, entregando ao cabido mindoniense o seu "quinon do monte de don Goyn". CAL PARDO, Colección diplomática medieval ... , doc. 62, páxs. 86-87. 278 Tumbo de Lorenzana. docs. 18.55.124.144.152.156-158 e 177. páxs. 51. 92-93. 162-163. 181-182. 190-192. 195-199 e 225-226. Tumbo de Lorenzana. docs. 69-70 e 215. páxs. 107-109 e 266-267. Tumbo de Lorenzana. doc. 47. páxs. 185-186. Tumbo de Lorenzana. doc. 162. páxs. 201-202.

San Salvador de Lourenzá 1050-1100 9 1100-1150 3 1150-1200 O 1200-1250 1 1250-1300 1

o BISPADO DE

Mo "DO.EDO"A IDADE MED. páxs. 363-412; Pascual MARTfNEZ SOPENA. "Poder. servicio y renta··. páxs. 183-217. e Josep María SALRACH MARés. "¿Qué diferenciaba a los campesinos del siglo IX de los del siglo XII en Cataluña?"·. páxs. 309-362. 18 GARcfA DE CORTAzAR,

"Señores, siervos, vasallos ... ", páxs. 68-69.

Colección diplomática medieval ... , doc. 2, páxs. 12-13. Referencias documentais semellantes: Doazón de Ordoño II (1 de decembro do 914): in idem lacum S. Martini Sede et Pontifici Sabarici, qui nunc Pontificatum obtinent in prefata Sede, ut post excessum ejus omnibus hic in vita sua perseverantibus. F LOREZ, España Sagrada, 18, 1789, doc. 6. páxs. 310-311. Doazón de Ordoño II (18 de maio do 922): ab interega tibi damna et pontifici Sauarico episcopo dono et hominibus Deo juuante hic in uita sancta perseuerauerint. CAL PARDO, Colección diplomática medieval ... , doc. 4, páx. 15. Doazón de Ordoño II (18 de maio do 922): ab integro tibi dono et pantifici Sauarica episcapa et hominibus Deo iubante hic in uita sancta perseuerantibus. CAL PARDO, Colección diplomática medieval ...• doc. 5. páx. 16. 19 CAL PARDO,

692

CARLOS ANDRés GONzALEZ PAZ

Se aceptásemos a asociación enunciada por Sesma Muñoz, centrada no feito de que "como en buena parte de Occidente, el título de las ciudades más antiguas se debe a que fueron residencia de un obispo'~o, estaríamos ante un núcleo conceptualmente urbano en canto sé episcopal, aínda que materialmente se integrase nun medio rural que sería consubstancial á súa natureza. Constituiríase nun "bispado rural" -segundo a terminoloxía de López Quiroga 21 _ , que podería compartir características morfolóxicas co aglomerado dumiense primixenio, é dicir, unba residencia episcopal con especial desenvolvemento na súa arquitectura urbana se é considerada dende unha perspectiva tradicional, se é comparada co resto de centros eclesiásticos diocesanos localizados en terras galegas. Aínda que se trata dunha suposición -polo momento non suficientemente confirmada nin pola documentación, nin pola arqueoloxía-, sería factible considerar que, ao redor da igrexa catedralicia22 , gravitase a estrutura eclesiástica nuclear dumiense-mindoniense, constituída polo bispo e conxunto de clero residente que, en determinadas ocasións, recibe a significativa denominación de canonicorum ordine 23 • A esta base eclesiástica, habería que engadir o continxente humano adscrito á natureza administrativa de San Martiño de Mondoñedo, sobre todo en relación coa circunscrición territorial directamente dependente da au/am Beati Martini episcopi dumiensis sedis24 • Estamos a referirnos ao cauto veteri Sancti Martim" 20 José Ángel SESMA MUNOZ, "La población urbana en la corona de Aragón", en Las sociedades urbanas en la España medieval. (Actas de la XXIX Semana de Estudios Medievales), Pamplona, Gobierno de Navarra, Institución Príncipe de Viana, 2003, páx. 156. 21

LOPEZ QUIROGA, Elfinal de la antiguedad en la Gallaecia ... , páxs. 97-100.

Nesta basílica realízanse obras ao longo da décima e undécima centurias, concretamente baixo os episcopados de Teodomiro [doazón de Apala (22 de abril do 974): offero per partem idem ecc/esie sancte et pontificem in ipsam cathedralem sedem erectum domnum Teodomirum episcopum. CAL PARDO, Colección diplomática medieval ... , doc. 7, páx. 19] e Gonzalo Froilaz [así consta nunha inscrición epigráfica conservada no cruceiro da basílica dumiense-mindoniense, datada entre os séculos XI e XII: GUNDISALVUS EPISCOPUS SANCTI MARTlNIJ. YZQUIERDO PERRfN, "Las primeras catedrales ... ", páx. 30. 22

23 Doazón de Ordoño II (13 de agosto do 916): pater presule Sabarice pro me intercede cum omni canonicorum ordine. CAL PARDO, Colección diplomática medieval ... , doc. 3, páx. 14. Pennuta entre Ildoncia Fonnariguiz e a comunidade monástica laurentina (28 de agosto do 1099): illa episcopo, dom no Gundissaluo, ueI omnis canonici domus Sancti Martini minduniensis sedis. Tumbo de Lorenzana, doc. 55, páxs. 92-93.

24

Tumbo de Lorenzana, doc. 81, páxs. 119-120 (ano 1077).

25

Tumbo de Lorenzana, doc. 12, páxs. 41-42 (ano 1129).

o BISPADO DE MONDONEDO NA IDADE MEDIA: TERRITORIO, COMUNIDADE E PODER

693

ou cautum Sancti Martini 26 , cuxa extensión e estrutura son escasamente coñecidas debido á parquedade documental. A actividade diaria e o sostemento desta infraestrutura eclesiástica, gobernativa, administrativo-territorial e fiscal-recadadora 27 debería soportarse necesariamente sobre unha estrutura socioeconómica de base humana, residente e dependente do señorío dumiense-mindoniense, onde se observaría a presenza dunha porcentaxe non cuantificada de representantes deste conglomerado de man de obra servil e especializada, asimilable ao artesanado nestas coordenadas históricas. Neste marco territorial-señorial e como resultado dialéctico da sinerxía e confrontación de elementos de diversas naturezas, constátase o desenvolvemento do fenómeno urbano nas terras mindonienses, contando cun papel transcendental o artesanado e comercio como faces dunha mesma realidade socioeconómica. Con todo, antes de expoñer e analizar a sociedade urbana no seu medio histórico, consideramos necesario o establecemento de certas cuestións metodolóxicas previas. En primeiro lugar, a cronoloxía que enmarca o desenvolvemento sistemático do fenómeno urbano no territorio mindoniense sitúase entre os séculos XII e XIIps. Trátase dun período temporal que representa unha duración 26

Tumbo de Lorenzana. doc. 30. páx. 69 (ano 1167).

27 Á fronte do aparato administrativo durniense-mindoniense encontrábase Teodomiriz, maiordomus no ano 1010. Tumbo de Lorenzana, doc. 220, páx. 27l.

Entre a abundante bibliografía existente, véxase: Beatriz ARfzAGA BOLUMBURU, "El paisaje urbano en la Europa medieval"·. en José Ignacio de la Iglesia Duarte (caord.). Urbanismo, Judaísmo y Convencionalismos. (Actas de la III Semana de Estudios Medievales), Logroño. Gobierno de La Rioja. Instituto de Estudios Riojanos. 1993. páxs. 11-25. Beatriz ARfzAGA BOLUMBURU e Michel BOCHACA, "Caracteres généreaux des villes portuaires du nord de la Péninsule Ibérique au Moyen Âge", en Patrick Boucheron (dir.), Ports maritimes et ports fiuviaux au Moyen Age. París. Éditions de la Sorbonne. 2005. páxs. 63-78. César GONzALEZ MfNGUEZ. "La urbanización del litoral del norte de España (siglos XII-XIV)··. en José Ignacio de la Iglesia Duarte (coord.). Urbanismo. Judaismo y Convencionalismos. (Actas de la III Semana de Estudios Medievales). Logroño. Gobierno de La Rioja. Instituto de Estudios Riojanos. 1993. páxs. 43-62. Pascual MARTfNEZ SOPENA. "El despliegue urbano en los reinos de León y Castilla durante el siglo XII··. en José Ignacio de la Iglesia Duarte (caord.). Urbanismo. Judaísmo y Convencionalismos. (Actas de la III Semana de Estudios Medievales), Logroño, Gobierno de La Rioja. Instituto de Estudios Riojanos. 1993. páxs. 27-41. Maria del Carmen PALLARES ME:NDEZ, "Sistema feudal y proceso de urbanización: algunas reflexiones a propósito del caso gallego en los siglosXII y XIII··. en Jubilatio. Homenaje de la Facultad de Geografia e Historia a los profesores don Manuel Lucas Alvarez y don Angel Rodríguez González, 2 vols .• Santiago de Compostela. Universidade de Santiago de Compostela. 1987. vol. 1. páxs. 95-105. Juan Ignacio RUIZ DE LA PENA SOLAR. "Los procesos tardios de repoblación urbana 28

694

CARLOS ANDRés GONzALEZ PAZ

aproximada dun século, localizado entre os reinados de Afonso VII e Afonso X de Castela, máis concretamente, que se iniciaría antes da concesión do foro de León a Vilamaior de Mondoñedo en 1156 e que practicamente remataría co outorgamento do foro de Benavente a Ortigueira en 1255. O prólogo ou preámbulo -caracterizado polo nacemento da vida urbana- podería ser cualificado en termos xerais aplicando a seguinte reflexión de López Alsina: "el período que precede a Ia eclosión del núcleo en el primer documento escrito que lo menciona suele ser particularmente oscuro. La serie de transformaciones complejas que conducen como resultado final a Ia formación de los grupos sociales burgueses se escapan casi siempre a Ia posibilidad de someterlas al análisis histórico'~9. Pola súa parte, o epílogo deste momento basal do proceso urbanizador das terras mindonienses poderá alcanzar o século XIV de forma residual e puntuapo. En segundo lugar, a ausencia practicamente total de documentación especificamente municipal anterior ao século XIV dificulta, limita e condiciona a análise en profundidade da historia urbana mindoniense, debendo recorrerse de forma subsidiaria ás fontes rexias e/ou eclesiásticas coa finalidade de coñecer a súa evolución durante o período crono lóxico sinalado, sobre todo naqueles aspectos directamente vinculados coas actividades económicas artesanal e comercial. En terceiro lugar, a caracterización de determinados aglomerados como núcleos urbanos basearase na constatación da presenza de certos trazos defien las tierras del norte del Duero (siglas XII-XIV)", Boletín del Real Instituto de Estudios Asturianos, 88-89 (1976), páxs. 735-777. Juan Ignacio RUIZ DE LA PEÑA SOLAR, "El desarrollo urbano de la periferia norteña castellano-leonesa en la Edad Media (siglas XII -XIV)", Anuario de Estudios Medievales, 19 (1989), páxs. 169-186. Juan Ignacio RUIZ DE LA PEÑA SOLAR, "El nacimiento de las villas costeras cántabro-atlánticas y su instrumentación jurídica (siglos XIIXIII)", en Juan Baró Pazos e Margarita Serna Vallejo (coords.), El Fuero de Laredo en el VIII centenario de su concesión, Santander, Universidad de Cantabria, 2001, páxs. 151-168. Juan Ignacio RUIZ DE LA PEÑA SOLAR, "Le ville nouve del nord della corona di Castiglia (secoli XIIXIV)", Studi Storici: rivista trimestrale dell 'Instituto Gramsci, 52/1 (2011), páxs. 163-193. Jesús Ángel SOLORZANO TELECHEA, "Los puertos del Rey: sÍntesis interpretativa del fenómeno urbano en el Norte de España durante los siglas XII y XIII", Temas Medievales, 17 (2009), páxs. 207-228. Jesús Ángel SOLORZANO TELECHEA, «"Las nereidas del Norte": puertas e identidad urbana en la fachada cantábrica entre los siglos XII-XV», Ana/es de la Universidad de Alicante. Historia Medieval, 16 (2009-2010), páxs. 39-61. 29 LOPEZ ALSINA, "La fOlmación de los núcleos urbanos ... ", páx. 108. 30 Por exemplo, a suposta concesión de foro á vila de Neda polo rei Afonso XI de Castela o 12 de setembro de 1339. Véxase, "Villa de Neda. Documentos históricos (conclusión)", Galicia: revista universal de este reino, 3/3 (01-02-1862), páxs. 38-39.

o BISPADO DE MONDONEDO NA IDADE MEDIA: TERRITORIO, COMUNIDADE E PODER

695

nitorios esenciais. Aínda que existen múltiples propostas tipolóxicas 31, empregaremos como instrumento de valoración os elementos sinalados por Sesma Muñoz, quen incide na concentración poboacional vista en termos comparados, situada sempre en relación co territorio onde se localiza; na existencia de institucións de autogoberno sustentadas sobre unha normativa propia e privilexiada; na súa natureza administrativa de centro xurisdicional e de centro fornecedor de servizos para o entorno rural e, finalmente, no desenvolvemento interno-externo de variadas actividades económicas, destacando o artesanado e comercio polo seu peso específico32 • Esta definición conceptual sitúanos ante a realidade, evidenciada por López Alsina, de que o "proceso de creación y desenvolvimiento de los núcleos urbanos en la época medieval presenta una variada gama de alternativas que conducen como resultado al establecimiento de tipologías urbanas diversas"33. É a razón fundamental da análise económica de centros urbanos como Mondoñedo, Ribadeo ou Viveiro, pero tamén é o motivo principal que provoca a inclusión necesaria de entidades como Ortigueira, Cedeira, Ferrol, Castro de Ouro, Vilalba ou Vilanova de Lourenzá. En cuarto lugar, os factores favorecedores, potenciadores ou constituíntes do proceso urbanizador no territorio diocesano mindoniense resultan certamente variados, sendo expostos a continuación: - O crecemento demográfico e a expansión económica acontecidos no medio rural mindoniense ao longo dos séculos XII e XIII. Aínda que son múltiples os datos que permiten documentar ámbolos dous procesos -destacados en parte nun apartado anterior-, referiremos agora un testemuño excepcional que posúe unha dobre lectura, cuantitativa e cualitativa. Trátase do acordo asinado entre o bispo Munio Afonso e o conde Rodrigo Velaz -quen actúa como representante rexio- entre os anos 1124 e 1128, que se traduce no reparto tributario-recadatorio de máis de oitenta igrexas -alén de varias ermidas- situadas aflumine Euuo usque adflumen Suarium 34 •

31 Véxase, por exemplo, RUIz DE LA PENA, "Ciudades y sociedades urbanas ... ", páxs. 2023. Segundo López Alsina, "los aspectos más frecuentemente aceptados como definidores de una ciudad medieval" serían: o recinto cerrado, a división do traballo, o mercado, a comunidade e a asociación, así corno a dobre natureza de centro xuridicamente privilexiado e centro achninistrativo. LOPEZ ALSINA, Introducción alfenómeno urbano ... , páxs. 16-17. 32

SESMA MUNOZ, "La población urbana en la corona de Aragón", páx. 158.

33

LOPEZ ALSINA,

34

CAL PARDO,

Introducción alfenómeno urbano ... , páx. 15.

Colección diplomática medieval ... , doc. 11, páxs. 24-27, cita na páx. 25.

696

CARLOS ANDRés GONzALEZ PAZ

o traslado do centro de poder da sé episcopal mindoniense dende o litoral cantábrico -é dicir, dende San Martiño de Mondoñedo- ao interior do val do río Brea -ou sexa, Vilamaior de Mondoñedo- 3'. Este acontecemento implicaba, por un lado, que a densamente ocupada franxa costeira diocesana non só se mantivese sen un significativo punto de referencia institucional, senón tamén social e económico, ata o establecemento dos núcleos urbanos ribadense e viveirense entre o derradeiro cuarto do século XII e o primeiro cuarto do século XIII e, polo outro lado, o estancamento de San Martiño de Mondoñedo ao redor dunha basílica transformada en centro residencial dunha comunidade monástica de cóengos regulares de Santo Agostiñ0 36 . - A implicación real no desenvolvemento do fenómeno urbano como instrumento de inserción socioeconómica e de poder nun panorama señorial eminentemente eclesiástico. Nas primeiras liñas do pacto asinado entre o prelado mindoniense e o representante rexio entre os anos 1124 e 1128 sinálase, claramente, que familie et gentes terrarum erant plures de illa sede et paucissime de regalengo37 • Esta escasa presenza reguenga tentará ser mitigada, nun período de expansión, a través da potenciación político-xurídica do establecemento de vilas, burgo e cidade dotados dun carácter diferente ao común do medio integrador. Neste proceso, os monarcas contarán -nunha gradación dependente de situacións, tempos e espazos- ben coa colaboración explícita, ben coa complicidade implícita e necesaria do señorío episcopal mindoniense, pero tamén coa súa oposición, froito de cambios endóxenos e/ou esóxenos que minaban a base mesma da organización do poder e a ordenación establecida do territorio. - A minimización do factor cisterciense, sen que poda asegurarse categoricamente que nas terras mindonienses "la ordenación del espacio rural y la canalización de sus excedentes llevada a cabo por los monasterios, es un factor decisivo en la difusión generalizada de la urbanización"38. A ausencia de 35 Non se trata dun proceso completamente estraño na evolución diocesana galega e na súa relación co desenvolvemento do fenómeno urbano. Así, por exemplo, pódense atopar paralelismos no traslado canónico da sé episcopal dende Iria a Santiago de Compostela -aprobado no Concilio de Clennont no ano 1095- ou na restauración da sé episcopal bracarense e no restablecemento da presenza episcopal en Tui na década dos anos setenta da illldécirna centuria. 36 Tumbo de Lorenzana, docs. 59, 62, 209, 218 e 222, páxs. 97-98, 100-101,260-261, 268-269 e 273-274. 37 CAL PARDO, Colección diplomática medieval ... , doc. Il, páx. 25.

38 PALLARES ME:NDEZ,

na páx. 102.

"Sistema feudal y proceso de urbanización ... ", páxs. 99-103, cita La colonización cisterciense en Galicia ... , páxs. 114-116.

PORTELA SILVA,

o BISPADO DE MONDONEDO

NA IDADE MEDIA: TERRITORIO, COMUNIDADE E PODER 697

asentamentos directos deste tipo de comunidades monásticas no conxunto do territorio diocesano matizaría este hipotético impacto no desenvolvemento do fenómeno urbano. Certamente, a presenza patrimonial do mosteiro de Santa María de Meira en entidades como Viveiro ou Ortigueira resulta testemuñal e será a norma xeralmente aplicable, vindo determinada a excepción polas súas prerrogativas económicas na área portuaria ribadense 39 • A conxunción destes elementos -e doutros factores seguramente aínda non identificados- provocou a xeración dun caldo de cultivo política, xurídica, económica e socialmente favorable, receptivo, para o desenvolvemento do fenómeno urbano nas terras mindonienses, mais sobre bases previamente existentes nun medio rural no que se integran -de forma non completamente disruptiva- estas novas realidades, que serán obxecto de análise, caso a caso, nas páxinas vindeiras, iniciándose esta travesía en Vilamaior de Mondoñedo.

6.1

VILAMAIOR [DE MONDOÑEDO]

ste núcleo urbano medievallocalízase no interfiuvio conformado, ao leste, polo riuulum Brie40 -tamén coñecido como río Ambroz, actualmente río Valiñadares 4 1- e, ao oeste, polo seu afluente, o rego de Cesuras, confluíndo ámbalas dúas correntes ao norte do barrio de San Lázaro. Os testemuños documentais máis pretéritos, datados dende mediados do século X, amosan a existencia dun corónimo supralocal [Vallebria], que aparece asociado a un espazo polinuclear, posuidor dun determinado grao de organización territorial e social, onde se observa a presenza de templos como

E

39 O 6 de xullo de 1154 o rei Afonso VII de Castela entregou ao abade Vidal de Meira a décima parte das rendas do porto de Ribadeo. DOMfNGUEZ CASAL, El monasterio de Santa María de Meira .. ., doc. 16, páxs. 13-14. Confirmada sucesivamente polos monarcas leoneses Fernando II e Afonso IX: totam detimationem omnium reddituum, qui annuatim debentur de Burgo de Ripa Euui et de toto ipsius portus portatico regie uoci, sicut ipsam decimationem auus meus imperator, et pater meus domnus Fernandus ipsi predicto monasterio concesserunt. DOMfNGUEZ CASAL, El monasterio de Santa María de Meira ... , doc. 161, páx. 114. 40 Tumbo de Lorenzana, doc. 181, páx. 231.

41 Sobre a identificación e correspondencia entre ámbalas dúas correntes fluviais, pode consultarse: CAL PARDO, Calendarios, doc. 736, páx. 244.

698

CARLOS ANDRés GONzALEZ PAZ

Sancta Eulalia d'Amblozct 2 ou Sancti Iohannis villa Laurenci43 e entidades como uil/a Laurenti et Uigo, vil/a Teodemiri, villa de Iuliandi e uilla Atuni que, nos derradeiros compases da décima centuria, formaron parte do patrimonio do magnate laurentino Gutier Osóriz 44 • Esta realidade múltiple intégrase nun medio socioeconómico máis amplo, onde entra en contacto con outras unidades de ocupación poboacional que son limítrofes e teñen natureza propia, simple -como nos casos de Villandi (Guillade) e Masma- ou complexa, como Villa Maur (Vilamor), en cuxo interior se atopaban o casal et kal de Lagena, a villa Toimir e a villa Verde (Vilaverde )45. A estampa organizativa complétase coa súa relevancia na configuración da rede viaria comarcal, referíndose a uia qua egrediens de Vallebria ad Laurenzana no ano 96946 • Descendendo un nivel no esquema da organización territorial, aínda que esta denominación coronímica podería ser empregada como indicio da presenza dunha entidade central coñecida precisamente como Uallebria, o certo é que na documentación correspondente ao século X nunca se refire a existencia dun núcleo preurbano que conte con este topónimo, nin sequera se ofrecen elementos que permitan derivar esta posibilidade, manténdose esta constante na centuria seguinte 47 • No século XI a estrutura de ordenación deste espazo amosa a consolidación da circunscrición supralocal, que comeza a recibir a denominación tex-

42

Tumbo de Lorenzana, docs. 1-2, páx. 23.

43 Resulta significativa a evolución microterritorial que amosa este emprazamento entre os anos 947 e 969. ASÍ, o 9 de xaneiro do 947 obsérvase a división patrimonial entre in Vallebria e in Villalaurenti, onde se atopa precisamente a ecc/esia que dicunt Sancti Johannis et Sancti Jacobi. Entre o 951 e o 956 rnenciónase a terceira parte de Sancto lohanne in Vallebria. Finalmente, o 17 de xuño do 969 a ecc/esiam Sancti Iohannis villa Laurenci localízase explicitamente in Uallebria, desaparecendo as referencias documentais á entidade de poboación coñecida anterionnente corno Villalaurenti. Tumbo de Lorenzana, docs. 1-2, 9 e 180, páxs. 23, 36 e 229. En 1305 inclúese a "hermyda de San Martinno de Vilalourente" entre o patrimonio pertencente á administración de Vilamaior. CAL PARDO, Tumbo Pechado, doc. 474, páxs. 434436. Actualmente correspóndese con San Martiño de Vilalourente, onde no século XIV se estableceu un convento franciscano, precisamente sobre esta estrutura eclesiástica previa. 44

Tumbo de Lorenzana, doc. l3e, páxs. 44-45.

45

Tumbo de Lorenzana, docs. 1-2, páx. 22.

46

Tumbo de Lorenzana, docs. 1-2, páx. 22.

47 Ao suroeste do actual núcleo mindoniense atópase a aldea de Bría, pequena entidade de poboación que seguramente deba a súa toponimia á hidronimia xeral. Non se constata documentalmente a ocupación antropoxénica deste emprazamento nas centurias medievais.

o BISPADO DE MONDONEDO NA IDADE MEDIA: TERRITORIO, COMUNIDADE E PODER

699

tual de territorio Uallebricr'8, continuándose este dinámico proceso na centuria posterior coa instalación do monasterio de Sancta Maria de Uilla Maiore49 na limítrofe localidade de Villa Maur, aglomerado que debía o seu topónimo ao hidrónimo flumine Maiore 50 • Con todo, o traslado da sé episcopal dende San Martiño de Mondoñedo a Uallebria constitúese no acontecemento máis substancial da primeira metade da duodécima centuria. Descoñécese o momento exacto da mutación do seu emprazamento espacial porque, se ben o 2 de marzo de 1112 a raíña Urraca intitula esta igrexa diocesana como Sanctae Mariae valibriensis Ecclesiae 51 , o 5 de outubro de 1113 Gundemaro Páez permuta un patrimonio situado ripa fluuio Masma, prope sede Sancti Martini, discurrentes ecclesie Sancte Christine". Sexa cando fose -pois a efectos deste apartado temático a data concreta non resulta relevante-, a documentación indica que o 1 de marzo de 1117 os prelados recibían a confirmación rexia da súa translación ao uallibriensi loco", transformándose en reitores da sede mindoniense uel uallebriense54. Trala sintética presentación desta información, a dúbida aparece de forma inmediata, sendo provocada pola localización deste uallibriensi loco. Correspondíase cunha entidade Uallebria cuxa existencia non se documentou aínda? ou, pola contra, trataríase dunha estrutura asentada in territorio Uallebria? Ante a ausencia de evidencias arqueolóxicas que logren aclarar os puntos escurecidos polo paso do tempo, presentaremos unha serie de elementos de interese baseados nos sempre escasos testemuños escritos. En primeiro lugar, aínda que a presión pirático-musulmá fose intensa, igual de intensa que os enfrontamentos inter episcopos menduniensis ecclesie et comites illius terre, sería complicado xustificar o abandono dunha grande basílica que se estaba edificando en San Martiño de Mondoñedo ---e cuxas obras non se detiveron-, e o inmediato asentamento nun espazo baldeiro 48

Tumbo de Lorenzana, doc. 203, páx. 253.

49

Tumbo de Lorenzana, doc. 214, páx. 265.

50 Tumbo de Lorenzana, doc. 222, páx. 273. Esta corrente fluvial correspóndese co actual rego de Lamelas.

"De Viveiro en la Edad Media", doc. 2, páxs. 78-79.

51

CAL PARDO,

52

Tumbo de Lorenzana, doc. 209, páxs. 260-261.

53

RECUERO ASTRAY, RODRfGUEZ PRIETO e ROMERO PaRTillA,

Doña Urraca (I095-1126),

doc. 44, páxs. 87-89. 54 O 9 de marzo de 1117 Paio Vennúdez entrega unha herdade á comunidade monástica laurentina, instalada in locum Uillenoue, territorio Laurenciana, terra Gallecie, sub sede mindoniense ueI uallebriense. Tumbo de Lorenzana, doc. 204, páx. 255.

700

CARLOS ANDRés GONzALEZ PAZ

dende unha perspectiva infraestrutura!. Entendemos que sería precisa a existencia dunha estrutura que permitise o establecemento do episcopo vallebriensis e os seus canonicos. En segundo lugar, entre as derradeiras décadas do século XI" e as primeiras décadas do século XII", o territorio Uallebria amosa un significativo crecemento espacial, permitindo a documentación determinar un eixo suroeste-nordeste de once quilómetros de longo entre Santo André de Masma e San Vicente de Trigás. En terceiro lugar, a natureza eclesiástica do emprazamento seleccionado é transmitida a través da utilización do termo locus, significante que, na mesma época e con este significado, é aplicado á sé episcopal compostelá", pero tamén aos mosteiros de San Salvador de Lourenzá58 , San Miguel da Coelleira" ou San Xiao de Samos 60. A suma destes tres argumentos -infraestrutural, territorial e funcionalpermite o plantexamento de hipóteses dotadas de maior ou menor viabilidade. Así, por exemplo, dado o emprazamento xeográfico do futuro núcleo urbano de Vilamaior de Mondoñedo, podería ter acontecido a ocupación do conglomerado conformado polo templo de Sancta Eulalia d'Ambloza -referido no ano 969 61 - e a villa de Ambroçia -mencionada, sen dúbidas, dende

55 O 18 de xaneiro do 1086 rnenciónase in territorio Uallebria, sub a/pe Roca, discWTente ad ecc/esiam Sancti Uicenti, uilla que uocitant Dumguim. Tumbo de Lorenzana, doc. 203, páx. 253. San Vicente de Trigás (Mondoñedo). 56 O 9 de marzo de 1117 Paio VelTIlúdez entregou ao mosteiro de San Salvador de Lourenzá in Uallebria ubi dicunt Camba, in ripa Masme, discurrente ad ecc/esia Sancte Andre. Tumbo de Lorenzana, doc. 204, páx. 255. Santo André de Masma (Mondoñedo). 57 O 23 de maio do 1089: Villam nostram propriam que est hic in Costa Parami inter Saventi et illum caminum que ducit ad Sanctum lacobum apostolum, ¡acum sanctum Arcis Mannoricis. LUCAS ÁLVAREZ, El tumbo de San Julián de Samos ... , doc. 70, páx. 193.

58 O 9 de marzo de 1117: Basilica Sancti Saluatoris et Sancte Marie Uirginis quorum fundata esse dignoscitur in locum Uillenoue, territorio Laurenciana, terra Gallecie, sub sede mindoniense ueI uallebriense. Tumbo de Lorenzana, doc. 204, páx. 255. 59 O 30 de xuño do 1095: Et sancti Mikaelis Archangeli et omnium sanctorum sanctarumque Dei quorum ecc/esia fundata esse dignoscitur territorio Gallecie in locum Quonicularia intus mare et face Saure. CAL PARDO, Colección diplomática medieval ... , doc. 8, páx. 21. 60 O 31 de maio de 1112: Sanctorum luliani et Basilisse et omnium sanctorum martirum, locum predictum monasterium Samanos, te1Titorio Gallecie, discurrente fiuuio Sa1Tia. LUCAS ÁLVAREZ, El tumbo de San Julián de Samos ... , doc. 117, páx. 263.

61

Tumbo de Lorenzana, docs. 1-2, páx. 23.

o BISPADO DE MONDONEDO NA IDADE MEDIA: TERRITORIO, COMUNIDADE E PODER

701

110462- . Sen embargo, en 1305 a "villa d-Ambroça" e a "hermida de Santaoalla" continuaban sendo unha realidade 63 • Abandonando outras posibilidades seguramente aínda máis peregrinas, consideramos que resultaría factible supoñer un asentamento -temporal, circunstancial e conxuntural- no monasterio de Sancta Maria de Uilla Maiore e os indicios que inclinan cara a esta elección son os seguintes. Primeiro, é unha institución eclesiástica existente sobre o territorio no momento do traslado do centro diocesano desde San Martiño de Mondoñedo, constituíndose no único mosteiro documentado neste tempo in Uallebria. Segundo, destaca a súa natureza interna, que se vai transformando substancialmente --quizais adaptando ás necesidades que ían xurdindo- nun período cronolóxico relativamente curto. Así, namentres no ano 1086 asistimos á presenza dunha igrexa a cuxa fronte se atopaba un clericum Sacte Merie de Uilla MoYA, en IIII --{lU sexa, pouco antes da mudanza territorial- constátase este monasterio de Sancta Maria de Uilla Maiore. Finalmente, no ano 1124 obsérvase a adquisición dunha condición diocesana e secular, mantida até a actualidade". Terceiro, a súa estrutura xerárquica e comunitaria seguramente se asemellaba máis á realidade organizativa da sé episcopal dumiense-mindoniense onde, con toda probabilidade, á altura da segunda década do século XII, o prelado, os cóengos e determinados clérigos continuaban in ipsa sede conmorantibus 66 • Cuarto, debe ser considerada a evolución toponímica e haxiotoponímica acontecida con motivo do traslado do centro diocesano dende territorio focense, cuxo resultado se observará, na totalidade da súa dimensión, tralo seu retomo de terras ribadenses. O enclave urbano resultante [Vilamaior de Mondoñedo 1 non recorre a Uallebria, senón que asume o topónimo da entidade Uilla Maor, que se atopaba inserta in territorio Uallebrid 7 sendo, polo tanto, uallibriensem. 62

Tumbo de Lorenzana, doc. 183, páx. 233.

63

CAL PARDO, Calendarios, doc. 474, páx. 126.

64

Tumbo de Lorenzana, doc. 207, páx. 258.

65 O 7 de maio de 1124 asinouse un acordo entre a comunidade monástica laurentina e Veremudo Froylaz, habitante in Sancta Maria de Uilla Maor. Tumbo de Lorenzana, doc. 178, páx.227. 66 CAL PARDO,

Colección diplomática medieval ... , doc. 2, páxs. 12-13.

67 O 4 de marzo de 1135 Afonso Gutiérrez comprométese a entrar a fonnar parte da comunidade monástica laurentina, outorgando certas herdades in territorio Vallebria, discurrente ad ecc/esiam Sancte Marie, in uilla que uocitant Uilliandi, sub alpe Sa/Tupia. Tumbo de Lorenzana, doc. 188, páx. 239.

702

CARLOS ANDRés GONzALEZ PAZ

Aínda máis, a nova padroeira da sé episcopal será Santa María [Sancte M arie Uallebriensis ]68, ou sexa, comparte a advocación co referido mosteiro. Este conxunto de indicios podería atopar confirmación nunha serie documentallaurentina, constituída por textos xurídicos xerados a raíz dun enfrontamento territorial e patrimonial acontecido entre a sé episcopal e a comunidade monástica, nun momento contemporáneo ao traslado do centro reitor diocesano. Os antecedentes históricos deste litixio remóntanse ao último cuarto do século XI e, de forma resumida, sinalaremos que os elementos esenciais desta controversia orbitaban ao redor da titularidade do mosteiro de San Salvador de Lourenzá. Segundo consta nas múltiples alegacións presentadas, Ermesinda Núñez ---extirpe Osorii Gutieriz- outorgou ao rei Afonso VI de Castela a metade do patrimonio monástico, aínda que soamente lle correspondía a súa duodécima parte. Trala súa recepción, o monarca entregoulla ao bispo Gonzalo Froilaz -episcopo minduniensis sedis-, provocando a reacción do grupo de padroeiros leigos que desenvolvían as funcións de control e administración da facenda monacal. Este conxunto estaba encabezado polo conde Rodrigo Velaz e conformado por varios magnates cualificados xenericamente como parenti bus, encontrándose os condes Suero e Gutier Vermúdez entre os seus membros 69 • Este conglomerado de poderes galaico-asturianos, ampliado cos seus respectivos círculos de solidariedades, logrou que tanto a raíña Urraca de Castela como o rei Afonso VII de Castela impulsasen a sinatura dun acordo, que derivaría na disolución da grande ameaza que se revelaba sobre o mosteiro laurentino: a súa desaparición. Este pacto supoñía materialmente a devolución da medietatem monasterii Villenove cum omnibus aliis hereditatibus, entrega confirmada polo bispo Munio Afonso una cum consensu canonicorum sedem Ualibrienssis. A cambio, o conde Rodrigo Velaz -con orixe no seu propio peculio- dedit episcopo et canonicis partem suam quam habebat in Valibriensi prefatam ecc/esiam SancteMarie, ou sexa, onde se asentou a sé episcopal tralo abandono de San Martiño de Mondoñedo. Por último, noutro texto sinálase como esta solución se implementou durante o mandato do episcopus domnus Munio in sede mindoniensi vnde traslatus est in Uilla Maiorz70. 68

Tumbo de Lorenzana, doc. 187, páx. 238.

69 Sobre o parentesco existente entre estes tres rnagnates -descendentes do conde Oveco VelTIlúdez por liña paterna-, pode consultarse: TORRES SEVILLA-QUIÑONES DE LEON, Linajes nobiliarios... , árbores xenealóxicas nas páxs. 173 e 180.

70 Tumbo de Lorenzana, docs. 4-7, 12, 19, 109 e 187, páxs. 28-33,41-42,52-54, 149-151 e 237-239.

o BISPADO DE MONDONEDO NA IDADE MEDIA: TERRITORIO, COMUNIDADE E PODER

703

Substancialmente, esta mesma narración encóntrase reflectida na documentación mindoniense, en tres textos datados entre 112471 e 112872 , incluída a carta de acoutamento da sede sancteMarie vallibriensis, concedida polo rei Afonso VII o I de xuño de 112573 • Coincidindo esta cronoloxía co momento no que precisamente se constata que Sancta Maria de Uilla Maor adquirira natureza eclesiástico-secular74 • No seu novo emprazamento, a sé episcopal mindoniense desenvolve a súa estrutura orgánica, como se pode apreciar no ano 1143, cando Paio uallibriensis seu menduniensis ecc/esie episcopus, una cum canonicorum nostrorum conuentu entregaba ao prior Pedro Rodríguez a igrexa de San Xoán de Silvosa coa finalidade de que se constituíse unha comunidade monástica de observancia beneditina, encontrándose entre os asinantes do documento o prior Gonzalo, o primiclero Pedro Froilaz75 e tres arquidiáconos [Xiao, Paio e Pedro1sen indicación territorial76 • Sen embargo, a evolución da ocupación demográfica e o conseguinte desenvolvemento socioeconómico non debían progresar aos ritmos agardados, producíndose a intervención rexia directa o 28 de outubro de 115677 • Sen dúbida, a análise interna e comparada desta concesión real proporcionará novos elementos e instrumentos de coñecemento do devir histórico da organización diocesana mindoniense. Este documento debe ser descomposto, atomizado no conxunto de sumandos conformadores, sometendo cada parte a un dobre proceso descritivo e analítico, histórico pero tamén linguístico, que situará aos lectores ante 71

CAL PARDO, Colección diplomática medieval ... , doc. 11, páxs. 26-27.

72

CAL PARDO, Colección diplomática medieval ... , doc. 13, páx. 29.

73 Cartam cautationis de omnibus seruicialibus uestre sedis tam de priori sedi Sancti Martini habitis quam ecc/esiam de mutata sede sancte Marie vallibriensis postea aquisitis. CAL PARDO, Colección diplomática medieval ... , doc. 12, páxs. 27-28. 74

Tumbo de Lorenzana. doc. 178. páxs. 226-227.

75 Segundo Flórez, namentres o arcipreste era o primeiro presbítero e o arcediago era o primeiro diácono, o primiclero "era el primero de los Clérigos, esto es, el que presidía á los Clerigos desde el grado de subdiaconos abajo. los quales en contradistinción de los grados superiores se nombraban Clerigos, y consiguientemente el que presidía á estos, se llamaba Primiclero··. Emique FLOREZ. España Sagrada. 2" ed .• vol. 13 ("Lusitania antigua··). Madrid. Oficina de José del Collado, 1816, páx. 265. 76

CAL PARDO, Colección diplomática medieval ... , doc. 14, páx. 30.

77 O 18 de agosto de 1156 o papa Adriano N confirmaba o traslado da sé episcopal e estableCÍa a protección pontificia sobre o seu patrimonio. CAL PARDO, Colección diplomática medieval ... , doc. 1 (bulas pontifícias), páxs. 445-446.

704

CARLOS ANDRés GONzALEZ PAZ

un progreso, non ante un resultado perfeccionado. Tralo seu traslado, a sé mindoniense -que estfaciendam, nonfacta- busca consolidar as bases socioeconómicas do seu novo emprazamento a través da constitución dunha ciuitas episcopal que conta co respaldo rexio. Se ben acaso Santa María de Vilamor servira de entidade receptora e de asentamento conxuntural da estrutura eclesiástica composta polo uallibriensis sedis episcopo e o grupo de cóengos, presbíteros, diáconos e clérigos integrados xenericamente no seu conuentui, o éxito da instalación non se alcanzaría se non se lograba o desenvolvemento dunha infraestrutura urbana que, baixo o señorío episcopal, englobase e soportase social e economicamente a nova realidade territorialmente modificada. A organización social do espazo adquirido nos termos sinalados, encontrada polos prelados mindonienses tralo abandono de San Martiño de Mondoñedo, circunscribiríase no local a un mosteiro organicamente adaptado, situado nunha uilla centenaria, en cuxa área uallibriense se atopaba disperso un hábitat heteroxéneo, constituído por centros eclesiásticos secundarios, entidades mixtas de habitación, unidades de produción e consumo, etcétera. As novas circunstancias obrigaban á conversión de Vilamaior nun dobre centro reitor. Por un lado, a efectos comarcais, debía transformarse no núcleo do couto episcopal [cautum Uillemaioris], que fora demarcado e sancionado xurisdicionalmente dende o solio rexio. Polo outro lado, tiña que actuar como eixo administrador dun termo diocesano que se estendía, de oeste a leste, entre as desembocaduras dos ríos Grande de Xubia e Eo, e de norte a sur, entre a fachada marítima atlántico-cantábrica e a Terra Chá lucense. Efectivamente, como se deriva desta ampla realidade territorial alcanzada nun período cronolóxico relativamente breve, Vilamaior debía progresar aceleradamente cara á súa conversión nun núcleo urbano, capaz de asumir novas funcionalidades e responsabilidades. O desenvolvemento da súa complexidade interna e o crecemento da súa dimensión demográfico-estrutural serían a única garantía e, como os factores endóxenos se amosaban insuficientes para lograr este obxectivo, resultou precisa e determinante a intervención real. Neste sentido, o 28 de outubro de 1156 o rei Afonso VII de Castela asinaba este instrumento xurídico que, dende a análise do seu contido, contén diferentes partes78 • A primeira céntrase na confirmación da significativa lista

78 Véxase a reprodución fotográfica do documento de referencia en: MAYÁN Historia de Mondoñedo ... , páx. 24.

FERNÁNDEZ,

o BISPADO DE MONDONEDO NA IDADE MEDIA: TERRITORIO, COMUNIDADE E PODER

705

de cautos tuos tam ueteres quam nouos, referíndose explicitamente o cautum Uillemaioris -ubi sedes est-, así como os coutos episcopais primixenios -cautum Sancti Martini et cautum Britonie-, sumándose cinco máis identificados toponimicamente que se engaden aos a/ios omnes cautos prefate ecclesie79 , constituíndose en circunscricións onde se mesturaba o dominio temporal e o señorío espiritual dos prelados mindonienses. A segunda correspóndese coa lembranza rexia do pacto acadado entre o bispo Munio Afonso e o conde Rodrigo Velaz -nesta ocasión tamén se refire o seu curmán, o conde Gutier Vermúdez-, que se traducira no reparto fiscal das igrexas mindonienses, a excepción dos templos localizados tanto dentro do couto episcopal, como no interior do couto monástico laurentino. O feito de que se trate da terceira ocasión na que os monarcas castelán-leoneses confirman este convenio, quizais se poda interpretar como síntoma da permanencia daquelas complicadas discordie et multe contemptiones et /ites et guerre acontecidas varias décadas atrás inter episcopos et comites huius terreso. Este documento posúe unha natureza xeneticamente creadora e xuridicamente fundadora dunba entidade urbana, resultando transcendental a seguinte indicación textual, relativa á concesión de cincocentos soldos percibidos polos cóengos in cauto volo enim ubi sedes est quod sit ibi sub mea defensione ciuitas instituta 81 • Sen dúbida, contrasta o uso do presente de indicativo cando se sinala a situación do centro diocesano -ubi sedes est-, coa utilización do futuro de indicativo para anunciar a protección rexia verbo da ciuitas que será instituída precisamente in cauto, é dicir, no interior do cautum Uillemaioris, demarcado en 1125. O emprazamento desta realidade urbana, desta ciuitas episcopal instituta, encontraríase no lugar que ocupa actualmente a cidade de Mondoñedo. Efectivamente no interior do cautum Uillemaioris, a escasos quilómetros de Sancta Maria de Uilla Maor, no interfiuvio xerado por dúas correntes fluviais -o río Valiñadares e o rego de Cesuras-, sobre unha vía de comunicación, entre o conglomerado de Ambroza (localidade e capela) ao leste e a ermida de San Martiño de Vilalourente ao oeste 82 • Desta forma atopámonos coa existencia dunha sé episcopal que est faciendam -ou sexa, en desenvolvemento- en Uilla Maor, onde se encontra

79

CAL PARDO,

Colección diplomática medieval .. , doc. 15, páx. 3l.

80

CAL PARDO,

Colección diplomática medieval .. , doc. 13, páx. 28.

81

CAL PARDO,

Colección diplomática medieval ... , doc. 15, páx. 3l.

82

CAL PARDO, Calendarios, doc. 474, páxs. 126-127.

706

CARLOS ANDRés GONzALEZ PAZ

a infraestrutura eclesiástica central, que intuímos minimamente na súa configuración material grazas a unha doazón mortis causa que a magnate Sancha Velaz realizou a favor da ecclesie sancteMarie vallibriensi no ano 1135, dotándose a celebración dunha misa de aniversario solemne no altar maior cum diacono et subdiacono et officiatoribus in coro S3 • Ao seu carón territorial e baixo a súa dependencia orgánica, establécese unha nacente entidade urbana, constituída na base social e económica que soportará materialmente o desenvolvemento da instalación diocesana. Sen dúbida, trátase dun conglomerado urbano, tanto por cuestións lingiiísticas -emprego documental do termo ciuitas-, como por motivos conceptuais, en canto ente directamente vinculada coa sé episcopal mindoniense. Os instrumentos contidos no documento afonsino para asegurar o éxito desta constitución urbana son esencialmente tres, implicados sinerxicamente nun proceso xurídico e material en plena evolución, como se constata nos tempos dos verbos empregados, que certamente translocen esta progresión en diferentes graos. En primeiro lugar, concédese o foro de León, destinado á ciuitas e aos conciuis que cohabitan como presentes moradores e cohabitarán como futuros poboadores segundo as mores et consuetudines et forum Legionis ciuitatis. Este instrumento xurídico -que afundiría as súas orixes no século XI- contén múltiples regras de convivencia, así como determinadas normas relacionadas especificamente coa actividade económica [comercial e artesá], que pretendían o control de pesos e medidas, de abastecementos e subministracións de materias primas, de desenvolvemento da práctica profesional de certos oficios, etcétera. 84 Este foro leonés institúe o eixo básico de coordenadas que encadra o desenvolvemento normativo da cidade mindoniense, xerándose un dereito local de natureza privilexiada aplicable aos seus habitantes presentes e futuros, transformándose neste sentido nun instrumento de atracción de novos poboadores. Esta canle xurídica, dirixida precisamente á consolidación e fomento da ocupación, destínase á constitución dunha comunidade veciñal que, como se

83

CAL PARDO.

Calendarios. doc.

3.

páx. 14.

84 Consérvase unha copia incompleta do foro de León -que presenta data de 28 de xullo do 1017- entre a documentación do Liber Fidei bracarense. COSTA. Liber Fidei.... vol. 1. doc. 1. páxs. 3-5. Con todo. empregamos: Luis VAZQUEZ DE PARGA. "El fuero de León (notas y avance de edición crítica)"". Anuario de Historia del Derecho Español. 15 (1944). páxs. 464-498. Alfonso GARCfA-GALLO [V DE DIEGol. "El fuero de León: su historia. textos y redacciones··. Anuario de Historia del Derecho Español. 39 (1969). páxs. 5-171.

o BISPADO DE MONDONEDO NA IDADE MEDIA: TERRITORIO, COMUNIDADE E PODER

707

estable cía no articulado foral, podía estenderse fóra dos seus límites máis inmediatos, a unha circunscrición territorialmente dependente denominada "alfoz", que neste caso particular podería ser equiparada co cautum Uillemaioris. Sen dúbida, resulta certamente significativo o feito de que sexa a única ocasión na que se concede o foro de León en terras galegas, sendo un elemento cualitativamente relevante na caracterización deste outorgamento xurídico como instrumento de incentivación da ocupación e ordenación do territorio e poder. Neste momento, a través deste acto rexio, o foro leonés convértese no corpus lexislativo básico na esfera local, que establece as pautas da vida socioeconómica na ciuitas episcopal mindoniense. En segundo lugar, como ferramenta económica de potenciación deste desenvolvemento urbano, autorízase a celebración dun mercatum commune mensual, sancionándose severamente calquera actuación tendente á ruptura da "paz do mercado", centrada na liberdade e seguridade de actores e transaccións 85 • Esta periodicidade do mercatum commune mindoniense -que contrasta coa semanal establecida no texto foral leonés- seguramente se poda considerar como un síntoma do escaso nivel de progresión económica ordinaria presente no espazo directamente vinculado, tanto respecto da cantidade de

85 Ámbolos dous elementos vincúlanse intimamente co incentivo do proceso urbano, independentemente da dimensión demográfica e relevancia socioeconómica do aglomerado beneficiado con este tipo de concesión rexia. No foro de León refirese expresamente a celebración dun mercatum publicum cada mércores ---ou sexa, a súa periodicidade era semanal-, reservándose os derradeiros apartados do seu articulado para o establecemento das cláusulas de protección. VAZQUEZ DE PARGA, "El fuero de León... ", páxs. 497-498. Na segunda metade do século XI, o rei Eduardo de Inglaterra concedeu un completo foro á civis Londonie, establecéndose a seguridade na actividade comercial corno a primeira libertas civitatum, especificándose que o mercatum commune londinense estaba constituído polo conxunto da comunidade e dos asistentes foráneos, independentemente da súa situación económica [tam pauperi quam diviti]. Benjamin THORPE (ed.), Andent Laws and Institutes of England, [Londres], [so n.], 1840, páx. 200. No ano 1156 a condesa María Femández [de Traba]-filla do conde Fernando Pérez [de Traba] e cónxuxe do conde Ponce de Cabrera- entregaba ao núcleo de Caslrocalbón, co beneplácito rexia, unha carta de foro que estaba destinada ad populandum per omnia per forum ciuitatis legionis, detenninándose e protexéndose a reunión dun mercatum publicum semanal. Laureano OrEZ CANSECO, "Sobre los fueros del valle de Fenar, Castrocalbón y Pajares: notas para el estudio del Fuero de León", Anuario de Historia del Derecho Español, vol. 1 (1924), páxs. 337-381. TORRES SEVILLA-QUINONES DE LEON, Lina}es nobiliarios ... , páxs. 336-337 e 341, n. 1767. Finalmente, no primeiro cuarto do século XIII, concretamente no ano 1211, o rei Felipe II de Francia outorgaba ao bispo da diocese de Nimes [entón eeclesia Uceticensis] a titularidade da civitatem Ucetiae, villam S Fe1Teoli, cum omnibus pertinentiis, et ibidem mercatum commune feria quinta per totum annum, et continuum et quotidianum de ollisetsale. Gallia Christiana, vol. 6 [Narbona], París, Ex TypographiaRegia, 1739, páx. 304.

708

CARLOS ANDRés GONzALEZ PAZ

excedente primario como de manufacturas artesanais postas en circulación nunhas aínda débiles redes comerciais de radio extremadamente local. Aparentemente, esta tónica átona rachábase durante a estación do verán, coincidindo coa seitura do cuantitativamente maioritario cereal de inverno e coa venda do derradeiro excedente do viño producido o ano anterior, que alcanzaba maior valor antes da nova colleita. Estas razóns encontraríanse probablemente entre os motivos que levaron á concesión da celebración dunha feria a mediados de agosto de oito días de duración, sendo unha fórmula comercial que non se contiña na normativa leonesa que serviu de base ao foro mindoniense. Fronte á aplicación indiscriminada de modelos determinados, asístese neste punto á xeración dunha solución adaptada a unha cuestión económica directamente derivada das circunstancias locais 86 • A concesión rexia do foro leonés, do mercado mensual e da feira anual -e, ao mesmo tempo, o recoñecemento do señorío episcopal plen0 87- constituíronse nos alicerces xurídicos, sociais e económicos sobre os cales se operou esta ciuitas mindoniense, nun proceso testemuñado no ano 1171, cando o deán mindoniense estableceu a celebración dunha misa de aniversario sufragada coas rendas proporcionadas polas domas et hereditatem quas conparauit in uico de Ferreriis usque ad alium uicum qui tendit ex una parte ad carnarium et ex afia parte ad uicum de Sindim 88 • Atopámonos ante un núcleo urbano materialmente en edificación, cun tecido e cunhas infraestruturas aparentemente en desenvolvemento quince anos despois do outorgamento afonsino do foro leonés, punto de partida -cando menos político e xurídico- deste aglomerado cidadán. 86 Segundo a clasificación desenvolvida por Barrero García, a concesión mindoniense trataríase dun "fuero breve" ou "carta de fuero". É un tipo de privilexio de curta extensión, que contén franquicias demográficas, económicas e xurídicas que, neste caso concreto, na parte substancial remite ao foro leonés, un texto "de contenido normativo más amplio y más complejo en relación con la vida comunal". A inserción de elementos corno o mercado mensual ou a feira anual responde ás condicións locais específicas que provocan a súa individualización no outorgamento rexio. Ana María BARRERO GARCfA, "El proceso de [onnación del derecho local medieval a través de sus textos: los fueros castellano-leoneses", en José Ignacio de la Iglesia Duarte (coord.), Aspectos generales y cuestiones riojanas. (Actas de la I Semana de Estudios Medievales), Logroño, Gobierno de La Rioja, Instituto de Estudios Riojanos, 2001, páx. 95. ff7 Señorío episcopal pleno ou exclusivo no sentido exposto en: Juan Ignacio RUIz DE LA PEÑA SOLAR e Soledad BELTRÁN SUAREZ, "Los orígenes del poder episcopal sobre la ciudad de Oviedo en la Edad Media", En la España Medieval, 30 (2007), páxs. 65-90, especialmente as páxs. 66-67. 88 CAL PARDO, Calendarios, doc. 5, páx. 14.

o BISPADO DE MONDONEDO NA IDADE MEDIA: TERRITORIO, COMUNIDADE E PODER

709

A estrutura transmitida pola fundación eclesiástica amosa a existencia de tres uici, presentándose só dous a través dunha denominación concreta, restrinxíndose a referencia ao terceiro á súa localización espacial entre outras dúas unidades coñecidas. A interpretación da semántica conceptual do termo uicus está lonxe de ser compartida polos distintos historiadores que abordaron esta cuestión nas dúas últimas décadas 89 • Nesta ausencia de unanimidade historiográfica e neste contexto histórico consideramos viable a definición que aplica Monsalvo Antón a unha serie de vicos aparecidos no caso burgalense dende o século XI90, tratándose simplemente de "pequeños barrios aislados unos de otros", que se enmarcarían na aínda nebulosa xeografía dunha ciuitas episcopal en pleno proceso de conformación. O uicum de Sindim sería un barrio periférico -respecto ao recinto amurallado baixomedieval-, coincidindo o seu emprazamento no actual núcleo urbano mindoruense co trazado da rúa Febrero. No ano 1258 aínda se designaba como uico de Sindim 91 , tendendo a estabilizarse a denominación de "rua de Sendin" tras 1298 92 • Dende precisamente este século XIII, amósase como unha unidade de habitación, convivencia, consumo e produción, onde coexisten edificios construídos con solares prepa89 Julio ESCALONA MONGE, "Comunidades, territorios y poder condal en la Castilla del Duero en el siglo X", StudiaHistorica, HistoriaMedieval, 18-19 (2000-2001), páx. 98, n. 55. Thomas F. GLlCK, From Muslim Fortress to Christian Castle: Social and Cultural Change in Medieval Spain, Manchester, Manchester University Press, 1995, páx. 4. Iñaki MARTfN VISO, "La sociedad rural en el suroeste de la Meseta del Duero (siglos VI-VII)", en Gregorio del Ser Quijano e Iñaki Martín Viso (eds.), Espacio de poder y formas sociales en la Edad Media, Salamanca, Universidad de Salamanca, 2007, páx. 185. José Ignacio MARTfNEZ MELON, "El vocabulario de los asentamientos rurales (siglos I-IX d.C): evolución de la terminologia", en Alexandra Chavarria [i Arnau], Javier Arce [Martinez] e Gian Pietro Brogiolo (eds.), Villas tardoantiguas en el Mediterráneo occidental, Madrid, CSIC, 2006, páxs. 117-118. Álvaro RODRfGUEZ REsINa, "Ciudades, vicus, castra y villae en el NW durante la Tardoantiguedad. Ensayo de un modelo arqueohistórico para el periodo", Gallaecia, 26 (2007), páxs. 136-137. Manuel RIU [RIU], La Alta Edad Media del siglo Val siglo XII, 2" ed., Barcelona, Montesinos, 1989, páx. 47. Juan Carlos SANCHEZ PARDO, Territorio y poblamiento en Galicia entre la Antiguedad y la Plena Edad Media, Santiago de Compostela, Universidade de Santiago de Compostela, 2008, páxs. 415-416. [Tese de doutoramento). 90 José María MONSALVO ANTON, "Espacios y poderes en la ciudad medieval. Impresiones a partir de cuatro casos: León, Burgos, Ávila y Salamanca", en José Ignacio de la Iglesia Duarte (coord.), Los espacios de poder en la España medieval. (Actas de la XII Semana de Estudios Medievales), Logroño, Gobierno de La Rioja, Instituto de Estudios Riojanos, 2002, páx. 121. 91 CAL PARDO, Calendarios, doc. 82, páx. 30. 92

CAL PARDO,

Calendarios, doc. 392, páx. 101.

CARLOS ANDRés GONzALEZ PAZ

710

rados para a súa ocupación, onde se mesturan comerciantes, artesáns, clérigos e campesiños, onde se cultivan árbores froiteiras, cereais e vides, onde se atopan infraestruturas de transformación propias dunha economía agraria como un forno ou un lagar, etcétera93 • O uico de Ferrariis era un espazo máis amplo, intramuros e extramuros respecto ao núcleo cercado documentado nas derradeiras centurias medievais, que se correspondería na actualidade coa rúa Afonso VII. Se ben en 1256 era coñecido como uia Ferrariis 94 , dende 1259 comezan a coexistir dúas denominacións -uico Fabrorum e rua Fabrorum 95- , correspondentes á mesma realidade urbana, residencial e produtiva, previa á cidade amurallada. O establecemento da cerca medieval fragmentou o barrio, desenvolvéndose social e economicamente en ámbalas dúas áreas96 • Neste caso concreto, calquera dos microtopónimos enunciados -uico Fabrorum 97 ou rua Fabrorum- podería ser considerado como indicio lingiiístico da existencia dun fenómeno económico de "arruamento" artesanal dentro do tecido urbano, caracterizado pola instalación localizada, diferenciada e especializada -inda que nin exclusiva, nin excluínte- de profesionais vinculados á metalurxia do ferro. Aínda que a ausencia de fontes textuais coetáneas a este momento inicial non autorice a afirmar que se desenvolvera un proceso desta natureza -que quedaría fosilizado na denominación-, 93 CAL PARDO. Calendarios. docs. 766. 778. 850. 951. 983. 1052. 1581. 1613. 1616. 1626. 1638. 1659. 1675 ou 1708. páxs. 260-261. 264. 297-298. 369-370. 394-395. 447-448. 528.538.542.545.551.556 e 566. 94

95 96

CAL PARDO. Calendarios. doc. 64. páx. 25. CAL PARDO. Calendarios. docs. 97. 103. 148. 244 e 453. páxs. 32-34.41.57-58 e 120. No ano 1304 Xoán Froila da Purnarega estableceu a celebración dunha misa de

aniversario sobre palaciam suam que iacet in uico Fabrorum ad portam uille. No ano 1325 Teresa Grandío fundou outra misa de aniversario per domum suam de vico Fabrorum extra murum. CAL PARDO. Calendarios. docs. 464 e 480. páxs. 123 e 13l. 97 Esta mesma denominación [uico Fabrorum] aparece na realidade urbana pontevedresa: José ARMAS CASTRO, Pontevedra en los siglas XII a XV Configuración y desa1Tollo de una villa marinera en la Galicia medieval, A Coruña, Fundación Pedro Barrié de la Maza, 1992, páx. 62. Quizais existiu un proceso semellante en Santiago de Compostela: José ARMAS CASTRO, "El afianzamiento de la realidad urbana después del año mil", en Etmelindo Portela Silva (coord.). Historia de la ciudad de Santiago de Compostela. Santiago de Compostela. Concello de Santiago de Compostela. Consorcio de Santiago. Universidade de Santiago de Compostela, 2003, páxs. 93-94. Nos casos lucense e auriense non se observa con claridade: ABEL VILELA. La ciudad de Lugo en los siglas XII al XV...• páxs. 366-369. Anselmo LOPEZ CARREIRA, A cidade de Ourense no século XV: sociedade urbana na Galicia baixomedieval, [Ourense l. Deputación Provincial de Ourense. D.L. 1998. páxs. 66 e 194-196.

o BISPADO DE MONDONEDO NA IDADE MEDIA: TERRITORIO, COMUNIDADE E PODER

711

a documentación posterior á restauración da sé episcopal en Vilamaior de Mondoñedo na primeira metade do século XIII ofrecería tres elementos que apuntarían neste sentido. En primeiro lugar, a presenza maioritaria de artesáns do ferro, que viven e materializan a súa actividade económica cotiá no uico Fabrorum, aínda que este feito non exclúa que contemporaneamente se rexistre a residencia neste mesmo emprazamento de representantes doutros oficios, así como de clérigos ou campesiños 98 • 98 No ano 1259 Maior Ordóñez -cos seus fillos Fernando e Pedro Pérez- fundou unha misa de aniversario sobre totum casale de rua Fabrorum ubi ipsa habitabat. O 2 de marzo de 1293 Pedro Ferreyro -"morador na Grana de Villarente"- outorga a Xoán Martínez e Xohana Peláez a "mina meatade das duas partes da casa in qua agora Johan Fernandes ferreiro ten a foria con seu saido", referindo así mesrno "outras minas casas que eu conprey a Mayor Dan filla de Martin Alua na rua dos Ferreyros". No ano 1303 o çapatarius Fernando VelTIlúdez dotou a celebración dunha misa de aniversario pro anima Dominice Martini sobre domum suam de uico Fabrorum que est inter domum Michaelis Fabri ex una parte et Johannis F abri ex altera. O 25 de xaneiro de 1312 anótase a noticia da defunción de María Peláez de Bretoña, cónxuxe do escribán 1.1artiño Eáns, que fundara unha misa de aniversario sobre medietatem suam domus sue de vico Fabrorum que est iuxta domum Martinis Iohannis carnificis. O 28 de agosto de 1338 o cabido mindoniense aforou ao cóengo Bieito Martínez e a Gonzalo Fernández "aquelas nossas casas que estan aquí en Vilamayor enna rua dos Ferreyros con sous saydos et con seu jardin". O 25 de novembro de 1359 o deán Francisco Eáns visitou a capela de Santa Catalina na catedral mindoniense, docurnentándose que "Fernando Arnado ferreyro mandou dous morabetinos por lo sotoo da sua casa da rua dos Ferreyros cada anno". O 20 de abril de 1361 o cabido mindoniense contrata a "Domingo 11igueles ferreyro" que "ha de faser todo lauor meudo que a dita iglesia ouuer mester de ferro tan ben pechaduras commo chaues et martauelas et cadeas para os liuros et agrasar os badallos dos signos et faser os churnaços de ferro que elles ouueren mester et faser todo outro lauor meudo que a dita iglesia ouuer mester en sua uida". A cambio descontarÍanse cinco soldos anuais da renda que pagaba "por aquellas casas en que ora mora que estan enna rua dos Ferreyros". O 26 de xaneiro de 1377 o cabido mindoniense aforou ao cóengo Lopo Pérez "as nosas casas que estan enna rua dos F erreyros que foron de Pascoal Miguelles porteyro que fuy do dito cabidoo con sua bodega entradas et saydas altos e bayxos". O 25 de setembro de 1378 Teresa López -"muller de Garçia Lopes pintor"- entregou a Afonso Deus -"coengo da iglesia de Mendonnedo"- "as nossas casas que nos teemos na rua dos Ferreyros que estan sobre la bodega hu mora Johanna Chabos con suas cameras entradas et saydas con todo o çeo ençima corno departen das ditas cassas da huna parte das casas da cappela de Sayoane que ora ten Afonso Bispo raçoeyro et da outra parte das casas de Mayor Peres a muller de Diego de Saa que foron de Fernan Galinna et da outra parte commo topan na rua publica et da outra parte commo topan de çeo enno saydo da dita Mayor Peres", recibindo a cambio varios soldos sobre as casas que pertencían ao cabido mindoniense e se encontraban "a par das cassas da Porta da Villa da rua dos Ferreyros en que mora Diego Boucos ferreyro". CAL PARDO, Calendarios, docs. 103,357,453,581, 862, 983, 993, 1033 e 1042, páxs. 34, 90-91, 120, 171,301-302,394-395,401,425-426 e 435-437.

712

CARLOS ANDRés GONzALEZ PAZ

En segundo lugar e en sentido contrario, son contadas as noticias relativas a artesáns da metalurxia do ferro que aparecen establecidos noutras áreas do rueiro urbano mindoniense 99 • En terceiro lugar, testemúñase determinada información que permitiría intuír a materialización dos primeiros pasos conducentes á constitución dunha confraría vinculada á artesanía do ferro no derradeiro cuarto do século XIV. Esta hipótese baséase no feito de que o 26 de xaneiro de 13 77 se constata documentalmente que o ferrador Fernando Eáns fundara unha capela "enna rua dos Ferreyros"100, situándose tradicionalmente as sés destas institucións neste tipo de estruturas eclesiásticas 101 . En definitiva, durante as centurias baixomedievais a "rua dos Ferreyros" amosa unha alta concentración de actividade produtivo-mercantil vinculada a este metal, ao mesmo tempo que se transforma nunha área economicamente plural e heteroxénea, onde rematan mesturándose estruturas de habitación consolidadas con solares edificables, establecementos de elaboración, almacenamento e venda artesá con unidades de explotación agraria de múltiples cultivos, etcétera. 102 99 No ano 1284 o bispo rnindoniense Munio Pérez estableceu a celebración dunha misa de aniversario que gravaría a placiam suam que fuit Johananis Faber iuxta portale nouum per quod itur ad Fontem. CAL PARDO, Calendarios, doc. 267, páx. 63.

100 CAL PARDO, Calendarios, doc. 1033, páxs. 425-426. 101 O 25 de novembro de 1359 o deán Francisco Eáns visitaba "a capela de Santa Catalinna", que se encontraba no interior da catedral mindoniense. Á súa fronte está o capelán Afonso Eáns e aparentemente era o centro dunha "confraria" mencionada en varias ocasións como receptora de múltiples doazóns. Entre os doantes refirense dous peleteiros, dous ferreiros, un carpinteiro e un troiteiro, pero tamén un cóengo e un notario. CAL PARDO, Calendarios, doc. 983, páxs. 394-395. Segundo López Alsina, na cidade de Vilamaior de Mondoñedo só existían dúas confrarías [Santísima Trindade e San Miguel e Santa María]. En consecuencia, a estrutura descrita corresponderíase con algunha delas. LOPEZ ALSINA, Introducción alfenómeno urbano ... , páx. 120. Pola súa parte, a confraría pontevedresa de San Xoán -que reunía a carpinteiros, toneleiros e pedreiros- estaba asentada na capela de San Xoán da igrexa de San Bartolorneu. ARMAS CASTRO, Pontevedra en los siglas XII a XV .. , páx. 169. Un fenómeno semellante rexístrase na cidade de Santiago de Compostela: ARMAS CASTRO, "EI afianzamiento de Ia realidad urbana ... ", páx. 115. 102 No ano 1256 Martiña Vermúdez estableceu unha misa de aniversario sobre placiam suam et uineam quam habet in uia Fe1Teriis, realizando a mesma fundación Domingo Palmela sobre suam medietatem illius domus cum forno qui est in uieo Fabrorum. Nesta mesma data, María Pérez Campega ordenou a celebración dunha misa de aniversario que se sufragaría coa partem suam easalis quod fuit de Campegos, de iuxta hereditatem que fuit Marine Ueremundi in uieo Fabrorum. No ano 1262 Elvira Martínez fundou unha misa de aniversario sobre domum de forno que stat in uieo Fabrorum cirea fornum Pelagii Martini.

o BISPADO DE MONDONEDO NA IDADE MEDIA: TERRITORIO, COMUNIDADE E PODER

713

o terceiro uicum -sen denominación concreta, síntoma seguramente de que inda se encontraba en proceso de desenvolvemento- atopábase entre o uicum de Sindim e o carnarium. Ámbalas dúas referencias locativas non permiten a súa situación precisa no trazado da cidade mindoruense medieval, aínda que resulta probable que ocupase, cando menos parcialmente, o espazo sobre o que se asentará o complexo catedralicio dende o século XIII. Finalmente, o carnarium correspondíase cunha zona comercial destinada ao sacrificio e despece de reses, así como á venda de came 103 • Coñecida como Bufeyrorum ou "placia dos Bufeyros" no ano 1249 104 , rexístrase a denominación de "Camiçaria" cando menos dende 1316 105 , significante que designaba entón tanto a área restrinxida á actividade económica, como o espazo de habitación que gravitaba ao seu arredor106 • O conxunto do patrimonio pertencente ao deán Viviano á altura do ano ll71 e o documento no que se institúe a súa entrega ao cabido catedralicio constitúense en instrumentos sumamente relevantes, en canto permiten o coñecemento do estadio evolutivo dunha parte nuclear da civitas episcopal o 31 de outubro de 1329 o cabido mindoniense trocou con García Moxe e Bernaldo Eáns varios soldos "por lo forno et por la casa que os sobreditos am en na rua dos Ferryeros". O 28 de agosto de 1338 o cabido mindoniense aforou ao cóengo Bieito 1.1artmez e a Gonzalo Fernández "nossas casas que estan aqui en Uilamayor enna rua dos F erreyros con sous saydos et con seu jardin". Domingo PérezfeJTarius estableceu unha misa de aniversario en memoria da súa cónxuxe, Mariña Pérez, sobre suam cortinnam de uico Fabrorum que diuiditur ex parte una de pIada Johannis Petri de Cultrage et ex alia de placia Dominice dicte Rouca. CAL PARDO, Calendarios, docs. 64, 66, 72, 148,770,862 e 1583, páxs. 25-27, 41, 262, 301303 e 528-529. 103 Esteban GIME:NEZ, Diccionario manual latino-español, 1.1adrid, Imprenta de Ramón Verges, 1834, páx. 104. MIGUEL, Nuevo diccionario latino-español etimológico, páx. 144. 104

CAL PARDO, Calendarios, doc. 36, páx. 20.

105 CAL PARDO, Calendarios, doc. 641, páx. 196. Segundo López Alsina, no ano 1305 o cabido mindoniense percibía, entre as rendas da administración de Vilamaior, "doce soldos de foro das praças da camaçería que son doce". LOPEZ ALSINA, Introducción al fenómeno urbano ... , páx. 60, n. 82. Con todo, non se refiren as "praças da carnaçería" senón as "praças de Caroçeyra". CAL PARDO, Calendarios, doc. 474, páx. 125.

106 O 4 de xuño de 1320 faleceu María Canoura, quen fundara unha misa de aniversario per domum suam de Carnicaria que sibi datafuit in dote. O 5 de xuño de 1339 aconteceu o pasamento de Martiño Eáns que establecera unha misa de aniversario per domum suam de Carnicaria in qua ipsa habitabat que diuiditur ex una parte a domo Alfonsi do Costal clerici et ex aliaparte a domo Francisci Petri. CAL PARDO, Calendarios, docs. 677 e 864, páxs. 215 e 304. O 13 de abril de 1439 o cabido mindoniense aforou a viña de Caes a Xoán Pérez e Constanza Ares "moradores aa camiçaria desta çidade". CAL PARDO, Tumbo Pechado, doc. 388, páx. 347.

714

CARLOS ANDRés GONzALEZ PAZ

mindoniense que está en construción -adquirindo precisamente importancia o uico de Ferrariis-, unha cidade cuxa existencia xurídica se remontaba só tres lustros atrás e que, antes de que finalice este século, recibirá un golpe que suporá unha clara involución. Entre 1164 e 1165 o rei Fernando II de León leva a cabo os primeiros movementos encamiñados á adquisición dun amplo territorio localizado no extremo nororiental da diocese mindoniense, concretamente na desembocadura do río Eo no Mar Cantábrico. Neste momento empregará como intermediario ao conde Álvaro Rodríguez, quen recibiu a freguesía alfocense de San Pedro de Mor coa finalidade de detis in concanbio ad sedem sancte Marie uallibriensis l07 . Cando esta comutatione et concambio se materializa, a sé episcopal non só consegue esta igrexa, senón tamén a metade de San Martiño de Ferreiros e San Xurxo de Lourenzá, adquirindo o magnate interposto alias ecc/esias et filigresias uidelicet in ripa de Euue sanctum lacobum de Uigo et sanctam Mariam de Uillaselam et sanctum lohannem de Pineird0 8 • Desta forma obtíñase o espazo destinado á constitución xurídica do burgo ribadense como núcleo urbano de reguengo. Sen embargo, o programa de Fernando II modificouse, seguramente debido aos graves enfrontamentos [externos e internos 1ocorridos no conxunto da diocese mindoniense no período comprendido entre 1167 e 1173, que provocaron a intervención rexia. O 10 de setembro de 1178 o bispo Rabinado recibía un diploma real que confirmaba a restitución do patrimonio usurpado. Segundo se desprende deste texto, o conde Álvaro Rodríguez estaría implicado nestes acontecementos violentos, asinándose tralo seu pasamento unha avinza entre o bispo Pedro e a condesa Sancha Fernández, sancionada polo monarca neste documento lo9 • Desde este momento, a sé episcopal transformarase no instrumento que empregará o solio rexio leonés no seu obxectivo de noua populatione facienda in conpetenti loco de Ripa Euue, deseñándose entre 1182 e 1183 un burgo portuario economicamente direccionado cara ao comercio marítimo. Con todo, o outorgamento de carta de natureza a Ripam Euue implicaba o traslado e asentamento do mindoniensem episcopatum nesta nova entidade urbana que, segundo consta nunha concesión de Afonso IX de León, datada o 15 de setembro de 1199, asumiría a denominación de Mondoñedo: vt sedes Minduniensis firma

107

CAL PARDO, Colección diplomática medieval .. , doc. 18, páxs. 35-36.

108

CAL PARDO, Colección diplomática medieval .. , doc. 17, páxs. 33-35.

109

CAL PARDO, Colección diplomática medieval .. , doc. 20, páxs. 37-39.

o BISPADO DE MONDONEDO NA IDADE MEDIA: TERRITORIO, COMUNIDADE E PODER

715

semper sit et inconcussa permaneat in ciuitate Mindunieto, quamuis populatur de nouo in portu de Rippa Euue 110 • Trátase doutro movemento estrutural, que acontecía sete décadas despois do abandono de San Martiño de Mondoñedo, cando a instalación no val do río Brea se encontraba en desenvolvemento. Aínda que a eliminación deste factor na ecuación local tivo consecuencias negativas no núcleo urbano de Vilamaior, sufrindo unha significativa perda demográfica e o constrinximento do seu tecido económico, non desapareceu. Esta realidade constátase dobremente na doazón que realizou Lopo Pérez o 18 de febreiro de 1205. Por un lado, entre o patrimonio entregado inclúese unha domo in Uilamaiori e, polo outro lado, na datación indícase claramente episcopus Pelagius secundus in sede minduniensis et in Uillamaiore 111 • Esta interesante referencia estaba anunciando o retorno dos prelados a Vilamaior, que comezará a materializarse entre 1217 e 1218. Esta nova mutación, a derradeira nas centurias medievais desta sé peregrina, estivo ocasionada polos importantes recortes que o rei Afonso IX impuxo ao señorío episcopal sobre o burgo de Vilanova de Ribadeo, rematando por converter aos bispos mindonienses en practicamente convidados de pedra no centro de poder da súa diocese. O 11 de setembro de 1217 un sector do cabido mindoniense tomou a iniciativa de fomentar a translación, medida que seguramente contaba coa oposición do bispo Pelaxio II de Cebeira, que se mantivo in Ripaeuue, onde faleceu ao ano seguinte 112 • Os cóengos concederon unha cartam populationis destinada a atraer novos continxentes demográficos a Uillamaiore, que se sumarían a aqueles populatores qui ibi morantur, é dicir, a aquela poboación que permanecera neste espazo urbano. Os novos populatoribus instalados rexeríanse xurídica e economicamente polo foro leonés, outorgándoselles materialmente a servicialía de Lodeiros e o usufruto dos montes brauos que uacanti sunt113 • Así mesmo, o período de ausencia do poder episcopal aparenta ter facilitado o desenvolvemento de institucións de goberno local, asinando este documento Xoán Muñoz e Pedro Rodríguez alcaldibus in Uillamaiore. Coetaneamente, aparecen os primeiros indicios de natureza toponímica [Pumar 110

GONzALEZ, Alfonso IX, vol. 2, doc. 132, páxs. 189-19l.

Colección diplomática medieval ... , doc. 26, páx. 47. Certamente contrasta esta indicación de 1205 -na que se refire Vilamaior- con outra anterior, datada en 1201, onde se sinala Mindonindo, en alusión ao emprazamento ribadense: Episcopus Pelagius Cibaria in Mindonindo. LOSCERTALES, Tumbos del monasterio ... , vol. 1, doc. 567, páxs. 495-496. 111 CAL PARDO,

112

CAL PARDO, Calendarios, doc. 14, páx. 16.

113 CAL PARDO,

Colección diplomática medieval ... , doc. 30, páx. 51.

716

CARLOS ANDRés GONzALEZ PAZ

de Canonica] respecto da existencia dunha "canónica" mindoniense, entendida ben como a área de residencia do cabido de cóengos, ben como sinónimo de mesa capitular -é dicir, o conxunto patrimonial conformado polos bens, rendas e gravames cuxa titularidade e percepción era exclusiva do colexio canonical- 114 • Trala frustrante experiencia sufrida nun burgo ribadense que pretendía ser transformado en cidade mindoniense, co prelado de novo asentado in Villamaiore, asístese á reactivación da vida económica local, que sen dúbida se veu favorecida polo desenvolvemento da edificación da catedral, sendo o bispo Martiño Muñíz -natione conpostellanus- o seu principal artífice entre 1219 e 1250. Así se consigna na noticia do seu pasamento, acontecido nesa segunda data, sinalándose que cathedralem ecc/esiam Villemaioris construxit consumauit et consecrauit115 • Con todo, as obras na basílica continuaban nas décadas seguintes, como se documenta por exemplo nos anos 1260 116 e 1298 117 • Sen embargo, o desenvolvemento da construción urbana a grande escala non se circunscribiu unicamente á sé catedralicia, constatándose textualmente na segunda metade do século XIII as primeiras referencias á fortaleza (1258)118,

114 Existen outros indicios máis substanciais, aínda que son posteriores. ASÍ, por exemplo, no ano 1367 o cabido rnindoniense ordenou que Xoán de Ferreira entregase quince libras destinadas á procesión de San Ildefonso sobre molendinum de Canonica. CAL PARDO, Calendarios, doc. 1020, páxs. 418-419. Nos folios finais do segundo Calendario resúmese esta noticia en romance: "Procisson de Ix soldos uellos que pagan por lo muynno da Coenga en dia de sancti Yllefonsi". CAL PARDO, Calendarios, doc. 1705, páx. 566. Así mesrno, Fernando Ponee outorgara tres soldos per domum suam de Caanonica. CAL PARDO, Calendarios, doc. 1759, páx. 591. Na primeira metade do século XII, a "canónica" de Santiago de Compostela contaba, cando menos, con: unha capela, un refectorio, un dOlmitorio común e unha praza: Historia Compostelana, lib. 1, caps. 20 e 116, Falque Rey, páxs. 111 e 284285. Sobre o significado da "canónica" nos casos compostelán e auriense, véxase: OrAl Y DrAZ, "La diócesis de Iria-Compostela ... ", páxs. 34 y 38-39. PéREZ RODRrGUEZ, "La diócesis de Orense ... ", páx. 442. 115 CAL PARDO, Calendarios, doc. 37, páx. 20. 116

Sancha Martínez Betegona e Fernando Martínez outorgaron dous soldos anuais á

fabrice ecclesie. CAL PARDO, Calendarios, doc. 113, páx. 36. 117 Neste ano María Eáns estableceu a celebración dunha misa de aniversario, asignando dous soldos e medio per domum de Currali quam eonparauit a Mathia Petri magistro operis Sancte Marie Uillemayoris. CAL PARDO, Calendarios, doc. 401, páx. 103. O 30 de decembro de 1309 menciónase novamente a "Macia Peres o mestre da obra". CAL PARDO, Calendarios, doc. 540, páx. 152. 118 1.1ariña Martínez Abadina estable cía unha misa de aniversario sobre domum et uineam que est área murum de turre. CAL PARDO, Calendarios, doc. 91, páx. 31. No ano 1292

o BISPADO DE MONDONEDO NA IDADE MEDIA: TERRITORIO, COMUNIDADE E PODER

717

ao hospital (1261)119 e á muralla (1284)120, onde no ano 1308 se verificaba a presenza integrada da residencia episcopaJ121. A cerca transfórmase nun elemento esencial -ao igual que a toma de conciencia dos seus habitantes 122- do proceso de crecemento deste núcleo, coa súa conversión nunha verdadeira cidade, destinada a converterse en motor económico da diocese mindoniense. A seguridade proporcionada pola instalación definitiva do poder episcopal transformouse nun factor que adquiriu semántica e impacto económicos, repercutindo directa e indirectamente no desenvolvemento do tecido e trazado urbanos, onde se rexistra a aparición de novas rúas 123 • Ámbolos dous Fernando Domingo -notario público de Vilamaior- fundou unha misa de aniversario sobre unha domus torcularis que est circa turrim. CAL PARDO, Calendarios, doc. 354, páx. 90. 06 de marzo de 1324 notifícase o pasamento do cóengo Afonso Esteban, quen outorgara dous soldos e medio per domum suam que est contra TWTim Ueterem para a celebración dunha misa de aniversario. CAL PARDO. Calendarios. doc. 724. páx. 238. 119 Pedro Peláez de Bretoña fundaba unha misa de aniversario sufragada sobre unha casa que se encontraba iuxta hospitali e sobre unha herdade que estaba na uia qua itur ab hospitali adlontem mediante. CAL PARDO. Calendarios. doc. 135. páx. 39. 120 No ano 1284 o bispo Munio Pérez estableceu unha misa de aniversario á que destinou oito soldos per placiam suam que fuit Johananis Faber iuxta portale nouum per quod itur ad Fontem. CAL PARDO. Calendarios. doc. 267. páx. 63. 121 O 2 de xaneiro de 1308 o cabido mindoniense aforou ao clérigo Fernando Fernández "unna sua herdade que an en Villamayor ali o portal da villa contra a fonte commo se departe por unna testada da casa de 1.1aria Genta et vay ferir de testada na casa que foy dos Picos de Regueyra et de Maria Ysidros que agora ten Affonso Peres dicto Coma seus genrro et ende commo se departe do vallado da çerca et da villa antigoa [ ... ] por Ia cana do qual vallado corre o regueyro que chaman do Compin et des y commo vay ferir aa outra testada na uia publica que uen de contra os Moynos por cabo da fonte et entrasse por su a casa torre do bispo que he prinçipal portal para a entrada da vila··. CAL PARDO. Calendarios. doc. 535. páx. 149. 122 O 11 de novembro de 1293 menciónase a "Pedro Eanes dicto Esquerdo cidadao de Uillamayor" e o 2 de xaneiro de 1295 refírese novamente a "Pedro Eanes dicto Esquerdo cidadao de Villamayor··. CAL PARDO. Calendarios. docs. 358 e 363. páxs. 91 e 94. "Pero Eanes dicto Esquerdo" aparece, con 11iguel Peláez, corno "alcayde de Villamayor" no ano 1275. CAL PARDO. Calendarios. doc. 192. páxs. 48-49. O 10 de novembro de 1308 refírense "Sancho Giaez, Domingo Fernandez do Costal, Fernando Lopes carniceyro, Johan da Foria, Johan Fernandez Manio cidadaos de Villamayor" corno testemuñas do testamento outorgado polo capelán Roi Pérez. CAL PARDO. Calendarios. doc. 529. páxs. 145-148. O 17 de maio de 1307 menciónase documentalmente o "Conçello de Villamayor··. CAL PARDO. Calendarios. doc. 510. páxs. 139-140. 123 Alén da "rua de Sindin·· [CAL PARDO. Calendarios. doc. 53. páx. 23] e do uico Fabrorum [CAL PARDO. Calendarios. doc. 66. páx. 26]. coñecidos dende a segunda metade do século XII, no período comprendido entre os anos 1219 e 1302, docurnéntase o xurdimento de novos vici ou rúas:

718

CARLOS ANDRés GONzALEZ PAZ

elementos convertéronse en claves esenciais do momento de esplendor que viviu a economía urbana mindoniense na segunda metade do século XIII. Os sectores produtivos secundarios -artesanal e mercantil- evolucionaron en paralelo, nunha relación sinérxica onde o incremento da oferta era directamente proporcional ao aumento da demanda. Este aspecto obsérvase en catro ítem intimamente vinculados. En primeiro lugar, na celebración do mercado mensual-coñecido como kalendas- e da feira anual -denominada "festas"- outorgados polo rei Afonso VII de Castela no ano 1156 124 • En segundo lugar, na venda de mercadorías tanto en lugares públicos previamente estipulados 125 , como en establecementos particulares 126 • En terceiro lugar, na imposición dunha normativa interna de subministro de materias primas e comercio, aparentemente consensuada entre o bispo, o cabido de cóengos e os "alcaldes et o concello de Villamayor". Con estas "pusturas" pretendíase regular o abastecemento e a venda "do pan et do vinno et dos pannos", o labor dos "carniçeyros", das "caandeeyras", etcéteral27 •

- A "rua qua itur a rua de Corredoyra ad Caroceyram" (1246). CAL PARDO, Calendarios, doc. 30, páxs. 18-19.

- O uico de Balitalas (1256) ou "rua de Batitallas" (1289). CAL PARDO, Calendarios, docs. 70 e 234, páxs. 26-27 e 55. - A "rua de Corredoyra" (1259 e 1261). CAL PARDO, Calendarios, docs. 98 e 120, páxs. 33 e 36. - O VicoNouo (1266) ou "rua Noua" (1287). CAL PARDO, Calendarios, docs. 170 e 298, páxs. 44 e 70. - "Pereixe" (1259), "Perexi" (1283), "Pereyxe" (1291) ou uico de Perexe (1302). CAL PARDO, Calendarios, docs. 93, 265, 344 e 445, páxs. 32, 63, 88 e 117. - A "rua Piliteyra". CAL PARDO, Calendarios, doc. 450, páx. 118. 124 O bispo Gonzalo (1319-1326) "mandou et estabeleçeu sub couto de v soldos leoneses que camiçeyro ou outro alguen que conpre carne aos dias de kalendas et de festas en que ueen a esta Villa os dos outros lugares de fora que non conpren a carne fora da Villa mays que a conpren dentre enna Villa na praça de porta a porta et os outros dias conprena hu quer que a acharen". CAL PARDO, Calendarios, doc. 641, páx. 197. 125 Estamos referíndonos, por exemplo, ao espazo destinado á venda de carne: "Placia dos Bufeyros" ou "Camicaria". CAL PARDO, Calendarios, docs. 36, 641 e 677, páxs. 20, 195198 e 215. 126 No ano 1283 Maior Miguélez, cónxuxe de Pedro Miguélez, estableceu unha misa de aniversario per domum suam que est in Corredoyra cum blancis iam dicte domus in quibus carnes el pisces uendunlur. CAL PARDO, Calendarios, doc. 263, páx. 63. 127

CAL PARDO, Calendarios, doc. 641, páxs. 195-198.

o BISPADO DE MONDONEDO NA IDADE MEDIA: TERRITORIO, COMUNIDADE E PODER

719

En cuarto lugar, na diversificación da tipoloxía de artesanías permanentes documentadas en Vilamaior entre 1251 e 1299, podéndose apreciar na seguinte táboa oficios vinculados á metalurxia, ao vestido, calzado, á construción, alimentación, etcétera. Data 1251 1252 1256 1258 1259 1259 1259 1263 1270 1275

Oficio Ferreiro 128 Pedreiro 129 Zapateiro 13O Concheiro 131 Ferreiro 132 Zapateiro 133 Zapateiro l34 Curtidor 135 Ferreiro 136 Zapateiro 137

Data 1275 1284 1290 1290 1293 1293 1295 1298 1299

Total (1251-1299)

128

CAL PARDO. Calendarios. doc. 42. páx. 2l.

129

CAL PARDO. Calendarios. doc. 46. páx. 22.

130

CAL PARDO. Calendarios. doc. 67. páx. 26.

131

CAL PARDO. Calendarios. doc. 86. páx. 3l.

132

CAL PARDO. Calendarios. doc. 93. páx. 32.

133

CAL PARDO. Calendarios. doc. 95. páx. 32.

134

CAL PARDO. Calendarios. doc. 96. páx. 32.

135

CAL PARDO. Calendarios. doc. 157. páx. 43.

136

CAL PARDO. Calendarios. doc. 177. páx. 46.

137

CAL PARDO. Calendarios. doc. 192. páxs. 48-49.

138

CAL PARDO. Calendarios. doc. 192. páxs. 48-49.

139

CAL PARDO. Calendarios. doc. 267. páx. 63.

14 0

CAL PARDO. Calendarios. doc. 388. páxs. 100-101.

14 1

CAL PARDO. Calendarios. doc. 388. páxs. 100-101.

14 2

CAL PARDO. Calendarios. doc. 358. páx. 9l.

143

CAL PARDO. Calendarios. doc. 358. páx. 92.

144

CAL PARDO. Calendarios. doc. 367. páx. 96.

14 5

CAL PARDO. Calendarios. doc. 369. páx. 96.

14 6

CAL PARDO. Calendarios. doc. 410. páx. 105.

Oficio Zapateiro 138 Ferreiro 139 Pedreiro 14O Pedreiro 14 1 Peleteiro 142 Ferreiro 143 Ferreiro 144 Ferreiro 145 Camiceiro 146 19 147

147 López Alsina sinala a existencia de dous alfaiates [ou xastres] no período comprendido entre 1280 e 1290. LOPEZ ALSI NA. Introducción al fenómeno urbano ... • páx. 100. Desgraciadamente, non localizamos estes artesáns nesta cronoloxía entre a documentación mindoniense consultada.

720

CARLOS ANDRés GONzALEZ PAZ

En definitiva, analizando Vilamaior dende os parámetros asumidos de Sesma Muñoz, a finais do século XIII atopámonos ante un núcleo urbano definido, en primeiro lugar, polo alto nivel de concentración relativa de poboación, certamente significativa respecto ao seu entorno inmediato. En segundo lugar, pola existencia dunha institución propia de gobemo -o concello cos seus oficiais-, que convive necesariamente cun poder episcopal supralocal que ostenta o señorío da cidade. En terceiro lugar, pola súa natureza de centro territorial reitor dunha circunscrición xurisdicional e económica ampla. En cuarto lugar, pola súa transformación en núcleo de prestación de servizos, onde os sectores artesanal e comercial adquiren un relevante peso específico dentro da súa configuración produtiva e mercantil.

6.2

[VILANOVA DEl RIBADEO

A

exPlotación da riqueza natural da cunca fluvial do río Eo ata a súa desembocadura conformando a ría de Ribadeo remóntase, cando menos, ao cambio de era, servindo de fonte provedora de ictiofauna e malacofauna a establecementos antropoxénicos orixinados nun radio de acción de varios quilómetros de distancia, sendo posible que se estendese comercialmente ata a propia capital provincial, Lucus Augusti. A inexistencia de testemuños textuais concretos ata as centurias plenomedievais e a ausencia total de investigacións arqueolóxicas dentro do actual trazado urbano ribadense dificultan extremadamente o coñecemento certo da súa evolución histórica durante séculos. Con todo, con anterioridade á mutación da sé episcopal dende Vilamaior [de Mondoñedo], documéntanse unha serie de indicios razoables que apuntan cara á existencia dunha ocupación demográfica e económica previa, que adquiriría carta de natureza coa intervención rexia no derradeiro cuarto do século XII. Varias veces se indica na Historia Compostelana a presenza de naves piráticas musulmás na franxa litoral galega, que impedian -ou cando menos dificultaban severamente- o desenvolvemento de contactos marítimos, transformándose así mesmo nunha potencial fonte de perigo para os núcleos costeiros de poboación 148 • Esta ameaza esvaeceríase no segundo cuarto do

148 Trala elección do papaXelasio II en 1118, o bispo DiegoXelrnírez dispuxo a realización dunha viaxe á corte pontifícia coa fínalidade de que "la iglesia de Santiago fuese elevada a

o BISPADO DE MONDONEDO NA IDADE MEDIA: TERRITORIO, COMUNIDADE E PODER

721

século XII, cando desaparecen os testemuños acerca da existencia de avistamentos ou ataques 149 • Este cese podería ter sido provocado, entre outros factores, polo xurdimento dun novo poder no mar -as naves cruzadas- que, procedentes do setentrión atlántico, se dirixían a Terra Santa, empregando os portos galegos como áreas de refuxio, fondeadoiro e avituallamento. Segundo consta en fontes cronísticas contemporáneas aos acontecementos narrados, o 27 de abril de 1147 iniciou a súa singradura dende as costas colonienses unha frota xermana, constituída por tropas que ían destinadas a Terra Santa no marco da Segunda Cruzada. Tras tres semanas de periplo marítimo, o 19 de maio arribaron ao peirao inglés de Dartmouth, onde se encontraba agardando o conde Arnoldo de Areschot cunha armada conformada por practicamente duascentas naves inglesas, escocesas, frisoas, fiamencas e normandas. O 23 de maio abandonaron o litoral británico e, seguindo as vellas rutas marítimas cantábricas, ancoraron no portum Hispanie qui Gozzim dicitur sete días máis tarde. Tralo abandono deste enclave asturiano, as crónicas indican que unha tempestade provocou a diseminación do convoi marítimo, obrigando a unha cincuentena de barcos a buscar refuxio ad Ripam Oues, intuída estrutura antropoxénica que contaría con certas capacidade e infraestrutura portuarias que permitirían o recalado de navíos, sinalándose con sentido territorial que adi acet Lucanae prouinciae e distaba vinte millas da civitate Lucana, que semella actuar como referente 15o • arzobispado", mais sinálanse entre as dificultades do desprazamento que "por aquí los piratas ismaelitas asedian nuestro mar Océano con no menos de veinte naves". Historia Compostelana, lib. 2, cap. 4, Falque Rey, páx. 304. No ano 1119 o papa Calisto II convocou ao prelado santiagués ao Concilio de Reims, reiterándose na crónica compostelá que "por aquel entonces veinte naves de sarracenos, que habían venido :para hacer cautivos y matar a los cristianos, se habían aproximado a la provincia de Santiago. Estos, asolándolo todo desde el río Duero hasta el Ulla y desde el Ulla hasta Asturias y más allá por las costas del mar Océano, mataban a unos cristianos y a otros los hacían prisioneros y, corno señores del mar, tenían por suyas las costas en todo el alrededor". Historia Compostelana, lib. 2, cap. 12, Falque Rey, páx. 32l. 149 Un indicio da desaparición desta ameaza musulmá na área marítima cantábrica atópase no articulado da Constitutio Societatis Navium Bajonensium (¿ l186-l2l6?), onde se refire: ltem nauis que in Yspanniam nauigabit, possidebit integre quod portabit. si autem in aUquo portu Yspannie aUque naues congregate fuerint, debent esse socie, quotquot insimul fuerint, de Faro usque ad St-Sebastianum, ad nauigandum in Enpellam ueI Burdegalam ueI Baionum. Jean-1.1arie PARDESSUS (ed.), Collection de lois maritimes antérieures au XVIlJe siécle, vol. 4, París, Imprimerie Royale, 1837, páx. 287. 150 "De Expugnatione Olisiponis AD. MCXLVII. Monumenta III", Portugaliae Monumenta Historica. Scriptores, vol. 1, fasc. 3, Lisboa, Academiae Scientiarurn

722

CARLOS ANDRés GONzALEZ PAZ

Á altura de mediados do século XII, Ripam Oues sería unha realidade de natureza aínda indeterminada, mais vinculada ao mar e asociada -cando menos parcialmente- á configuración patrimonial inicial do mosteiro de Santa María de Meira. O 26 de agosto de 1151 o rei Afonso VII entregáballe a Álvaro Rodríguez ---cualificado como meD fideli vas allo- a extensa uil/a herema quae vocatur Meira per suos terminos antiquos cum omnibus suis directuris et cum omnibus suis pertinentiis, acoutándoa inter Vallelonga et Fluminana et Crecenti, é dicir, entre Valonga, Fonmiñá e Crecente l5l . O receptor desta liberalidade rexia era fillo do conde Rodrigo Velaz e, lonxe de tratarse dun elemento illado na súa facenda fundiaria, a uil/a herema de Meira integrábase nun patrimonio territorial que o seu grupo magnaticio viña conformando no val medio do río Eo dende o derradeiro cuarto do século XP52. Nos dous anos posteriores, ou sexa ao longo de 1152 e 1153, Álvaro Rodríguez ---coa estreita colaboración da súa cónxuxe, a infantisse Sancha Fernández- favoreceu o establecemento dunha comunidade monástica en Meira, cuxa presenza se testemuña o 6 de xullo de 1154 153 , cando o rei Afonso VII -que amosa o seu desexo de promocionar a institución deste novo centro

Olisiponensis, 1861, páxs. 391-405, cita concreta na páx. 393. Máisrecenternente: A conquista de Lisboa aos mouros ... , páx. 58. Na datación dun documento de 1151, sinálase que: Facta carta quando imperator iacebat super Gaçoge expectando naues francorum que debebant venire ad Sibilam. RECUERO ASTRAY, GONzALEZ VAZQUEZ e ROMERO PaRTillA, Alfonso VII (11l6-1157), doc. 139, páxs. 147-148. 151 DOMfNGUEZ CASAL,

El monasterio de Santa María de Meira ... , doc. 12, páxs. 8-9.

152 Bisavó: comes domno Oueco. Tumbo de Lorenzana, doc. 137, páxs. 174-175. Avó: comes Vela Ouequiz ou comite don Vela, prolix Ouequiz. Tumbo de Lorenzana, docs. 124 e 155, páxs. 162-163 e 194. Pai: comiti domni Roderico Uelaz, ou consul domnus Rodericus Uelaz, ou comes domnus R. Uelaz. Tumbo de Lorenzana, docs. 54, 84 e 142, páxs. 91-92, 124-125 e 180-181. Álvaro Rodríguez coa súa consorte Sancha Fernández: DOMfNGUEZ CASAL, El monasterio de Santa María de Meira ... , docs. 13-15, páxs. 9-13.

153 Mariño Veiras sinala que a data da fundación do mosteiro de Santa María de Meira podería ser anterior, baseándose en dous argumentos: 1.- Nunha afumación de Lucas Álvarez, realizada nun contexto excesivamente xeral e sen apoio documental expreso. Manuel LUCAS ÁLVAREZ, "Galicia y sus estructuras en el siglo XIII", en Las Españas del siglo XIII, Zaragoza, Diputación Provincial de Zaragoza, 1971, páx.66. 2.- Nunha referencia textual, na que constaría: "Anno domini MCXLVll, initium domus de Meira". LUCAS ÁLVAREZ, "Galicia y sus estructuras ... ", páxs. 42 e 76, n. 13. Con todo, é unha anotación que se atopa nun compendio documental realizado entre os séculos XVI e XVIII, podendo tratarse dunha mala copia debida a un erro de interpretación.

o BISPADO DE MONDONEDO NA IDADE MEDIA: TERRITORIO, COMUNIDADE E PODER

723

monacal- outorgou a sancte Mariae de Meyra monasterio et vobis domino Vitali primo illius abbati o vilar de Chaín (Pol) e, sobre todo, o decimo et omni reditu Ripa Euii1 54 • Con esta referencia documental, non só se confirmaría a presenza dun núcleo ribadense existente senón que, en primeiro lugar, se derivaría a súa pertenza ---cando menos dende unha óptica fiscal- ao patrimonio rexio; en segundo lugar, constataríase que a súa ocupación -aínda que indeterminada- xeraba certas rendas que eran concedidas a Santa María de Meira a través deste acto xurídico e, en terceiro lugar, permitiría a súa asociación cun proceso histórico semellante, cuxo desenvolvemento se produce nun período cronoloxicamente tanxente. Neste último punto, estamos a referimos á vinculación impositiva establecida entre o mosteiro cisterciense de Santa María de Sobrado e o Burgum de Faro a raíz da concesión de Afonso VII de 20 de abril de 1153 155 • A comparación de ámbolos dous casos -sobradense e meirense- permite inferir determinados elementos en común. O concedinte. É o rei Afonso VII de Castela, quen amosou un interese real polo desenvolvemento efectivo da ocupación demográfica e económica das terras galegas -en xeraP56- e mindonienses -en par154 DOMfNGUEZ CASAL, El monasterio de Santa María de Meira ... , doc. 16, páxs. 13-14. O 25 de xuño de 1159 o rei Fernando II concedeu á religiosam congregationem sancte Marie de Meyra a exención in toto regno meo de pedagium seu portagium, cargas impositivas relacionadas co movemento terrestre de persoas e mercadorías. DOMfNGUEZ CASAL, El monasterio de Santa María de Meira ... , doc. 22, páxs. 18-20. 155 Ea prop ter ego Adefonsus Hispanie imperator [ ... Jfacio cartam donationis et textum jirmitatis Dea et monasterio sancte Marie de Subradu et uobis abbati domno Egidio et omnibus eiusdem ecc/esie successoribus uestris, de omni portaticu illa quod ad Burgum de Faro pertinet, ut ab hac die habeatis inde decimam partem uos et omnes successores uestri iure hereditario in perpetuum. RECUERO ASTRAY, GONzALEZ VAZQUEZ e ROMERO PORTlllA, Alfonso VII (llI6-1157), doc. 154, páxs. 163-164. Entre os confirmantes, menciónase a Aluarus Ruderiquiz Galletie. RECUERO ASTRAY, GONzALEZ VAZQUEZ e ROMERO PORTlllA, Alfonso VII (I1l6-1157), doc. 154, páx. 164. No mes de agosto de 1179 o rei Fernando II ratifica esta doazón de decimis totius Burgi de Faro. RECUERO ASTRAY, ROMERO PORTlllA e

Fernando 11. .. , doc. 169, páx. 213. 156 Así se pode apreciar nos casos de: Ourense (1131). RECUERO ASTRAY, GONzALEZ VAZQUEZ e ROMERO PaRTillA, Alfonso VII (I1l6-1157), doc. 38, páxs. 37-38. Tui (1142). RECUERO ASTRAY, GONzALEZ VAZQUEZ e ROMERO PaRTillA, Alfonso VII (I1l6-1157), doc. 96, páxs. 96-98. Allariz [antes de 1131] e [1153-1157]. Ana María BARRERa GARCfA e M." Luz RODRfGUEZ PRIETO,

ALONSO MARTfN,

Textos de derecho local español en la Edad Media. Catálogo de fueros

y costums municipales, Madrid, CSIC, 1989, páx. 114. Ferrol. O 22 de xaneiro de 1283

o infante Sancho, futuro Sancho IV de Castela, "por faser bien é merced al Concejo de

724

CARLOS ANDRés GONzALEZ PAZ

ticular-, como se pode apreciar no caso da ciuitas episcopal de Vilamaior. Os receptores. Son comunidades monásticas significativas desde a súa activación acontecida entre 1142 e 1154. Seguramente o monarca intentaba que fosen aplicadas nestas coordenadas proto urbanas as capacidades amosadas nas súas áreas rurais de influencia, transformándose ao mesmo tempo o porto ribadense no medio ideal para a comercialización do excedente agrario xerado no entramado produtivo meirense, establecido entre os ríos Eo, Masma e Miño 157. Sen embargo, o rei non consentirá o transvase do señorío directo sobre as entidades en cuestión, recorréndose á aplicación de fórmulas indirectas, de base económico-fiscal. As entidades. Efectivamente a actividade dinamizadora do fenómeno urbano desenvolvida polo rei Afonso VII non se restrinxiu ao interior galego, estendéndose tmnén -aínda que sexa de forma máis difusa- a conglomerados como Burgum de Faro ou Ripa Euii, asentados preto da costa, mais non na liña litoral senón, como comprobaremos, na zona interior ou intermedia das rías da Coruña e Ribadeo respectivamente. Desgraciadamente, a indefinición descritiva das dúas referencias documentais sinaladas ata este momento -datadas en 1147 e 1154- impide determinar a configuración demográfica e socioeconómica desta entidade coñecida como Ripam Oues ou Ripa Euii. Este labor será acometido a continuación, vinculándose xeneticamente con dous espazos territorialmente próximos aínda que diferenciados, dúas etapas sucesivas e tanxentes na historia do burgo ribadense, que terán á parroquia de Santiago de Vigo como fío condutor. Non sendo mencionada nas diuisiones fiscais asinadas entre 1124 e 1128 polo bispo Munio Afonso e o conde Rodrigo Velaz -onde si constan sanctus Iohannes de Pinnaria e sancta Maria de Uillaselani que ficaban post partem regis entre Euue et Masme 158- , a primeira referencia documentada sitúanos

Ferrol dovos, é otorgovos, é confumovos para siempre jamas todos vuestros fueros, é usos, é costurn bres, é libertades, é franquezas, é previllegios, é cartas que hobistes en el tiempo del Rey Don Alfonso mio visabuelo, é del Rey Don Fernando mio abuelo, é de todos los otros Reyes é del Emperador que fueron ante en España". Colección de privilegios, franquezas, exenciones y fueros, concedidos a varios pueblos y corporaciones de la Corona de Castilla, copiados de orden de S.M de los registros del Real Archivo de Simancas, Madrid, Imprenta Real, 1830, voL 5, doc. C, páxs. 302-303. 157

MARINO VEIRAS, Señorío de Santa María de Meira ... , mapas das páxs. 61-62.

158

CAL PARDO, Colección diplomática medieval ... , doc. 11, páx. 25.

o BISPADO DE MONDONEDO NA IDADE MEDIA: TERRITORIO, COMUNIDADE E PODER

725

o 23 de agosto de 1164, cando se produce a comutatione et concambio entre a sé episcopal mindoniense -representada polo prelado Pedro 159- e o conde 159 Segundo Cal Pardo, trataríase de Pedro Gudestéiz, cuxo episcopado mindoniense se estendería entre os anos 1155 e 1168. CAL PARDO, Episcopologio Mindoniense, páxs. 103-106. Con todo, ante a existencia de dúbidas acerca da identificación, empregaremos unicamente o nome propio do prelado. Segundo F1etcher, o arcebispo Martiño fora titular da cátedra compostelá de forma

continuada entre 1156 e 1167, sendo imnediatamente sucedido por Pedro Gudestéiz, cuxo

episcopado santiagués se estendería ata 1173 ininterrompidamente. RichardA. FlETCHER, The Episcopate in the Kingdom a/León in the Twelfth Century, Oxford, Oxford University Press, 1978, páxs. 53-64. Sen embargo, non se xustifican unha serie de elementos testemuñados en documentos que non foron considerados dip10maticamente apócrifos: 1160/01/31. Martinus Dei gratia Compostellanus archiepiscopus. RECUERO ASTRAY, ROMERO PORTlllA e RODRfGUEZ PRIETO, Fernando IL, doc. 26, páx. 32. 1160/06/05. Alfonsus Dei gratiam Compostellanus electus. RECUERO ASTRAY, ROMERO PaRTillA e RODRfGUEZ PRIETO, Fernando IL, doc. 29, páx. 37. 1161/04/25. Femandus Dei gratia Compostellanus electus. RECUERO ASTRAY, ROMERO PaRTillA e RODRfGUEZ PRIETO, Fernando IL, doc. 31, páx. 40. 1161/06/02. Fernandus Dei gratia Compostellanus electus. RECUERO ASTRAY, ROMERO PORTlllA e RODRfGUEZ PRIETO, Fernando IL, doc. 34, páx. 44. 1161/06/17. Fernandus Dei gracia in ecclesia beati Iacobi humilis electus. RECUERO ASTRAY, ROMERO PORTlllA e RODRfGUEZ PRIETO, Fernando II ... , doc. 36, páx. 47. 1161/07/06. Femandus Dei gratia Compostellanus electus. RECUERO ASTRAY, ROMERO PaRTillA e RODRfGUEZ PRIETO, Fernando IL, doc. 37, páx. 48. 1162/02/06. Domno Petro eiusdem ecc/esie procuratori [Santiago de Compostela] et episcopo Minduniensi. RECUERO ASTRAY, ROMERO PaRTillA e RODRfGUEZ PRIETO, Fernando IL, doc. 38, páxs. 48-49. 1162/02/24. Petrus Dei gratia Minduniensium episcopus. RECUERO ASTRAY, ROMERO PORTlllA e RODRfGUEZ PRIETO, Fernando IL, doc. 39, páx. 50. 1163/02. Petro, Minduniensi episcopo, Compostellanno electo. RECUEROAsTRAY, ROMERO PORTlllA e RODRfGUEZ PRIETo,FernandoII. .. , doc. 44, páx. 55. 1163/07. Petro Mendoniensis episcopus Compostellanus electus. RECUERO ASTRAY, ROMERO PaRTillA e RODRfGUEZ PRIETO, Fernando IL, doc. 45, páx. 57. 1163/07/23. Petro Minduniensis episcopus. RECUERO ASTRAY, ROMERO PORTlllA e RODRfGUEZ PRIETO, Fernando IL, doc. 46, páx. 58. 1163/08. Petrus Minduniensis episcopus et Compostellanus electus. RECUERO ASTRAY, ROMERO PaRTillA e RODRfGUEZ PRIETO, Fernando IL, doc. 48, páx. 61. 1163/10/04. Petrus Minduniensis episcopus et Compostellanus. RECUERO ASTRAY, ROMERO PaRTillA e RODRfGUEZ PRIETO, Fernando IL, doc. 49, páx. 62. 1164/03. Petrus Minduniensis episcopus. RECUERO ASTRAY, ROMERO PaRTillA e RODRfGUEZ PRIETO, Fernando IL, doc. 52, páx. 65. 1164/03/14. Petrus Dei gratia Compostellanus electus Mindoniensis episcopus. RECUERO ASTRAY, ROMERO PaRTillA e RODRfGUEZ PRIETO, Fernando IL, doc. 54, páx. 67. 1164/03/30. Petrus Minduniensis episcopus. RECUERO ASTRAY, ROMERO PaRTillA e RODRfGUEZ PRIETO, Fernando IL, doc. 56, páx. 69. 1164/10/23. Martinus Dei gratia Compostellanus archiepiscopus. RECUEROASTRAY, ROMERO PORTlllAe RODRfGUEZ PRIETO,FernandoIL, doc. 59, páx. 74. 1165/04. Petrus Minduniensis episcopus et Compostellani honoris domnus. RECUERO ASTRAY, ROMERO PaRTillA e RODRfGUEZ PRIETO, Fernando IL, doc. 64, páx. 80. 1165/04/30. Petrus Minduniensis episcopus tenens iure archepiscopatus beatis Iacobi. RECUERO ASTRAY, ROMERO PaRTillA e RODRfGUEZ PRIETO, Fernando IL, doc. 69, páx. 85. 1165/04/30. Petrus Mindoniensis episcopus. RECUERO ASTRAY, ROMERO PORTlllA e RODRfGUEZ PRIETO, Fernando

726

CARLOS ANDRés GONzALEZ PAZ

Álvaro Rodríguez, que aparece acompañado pola súa consorte, a comitissa Sancha Fernández, e os seus fillos Teresa e Vermudo Álvarez 16o • Con todo, este intercambio patrimonial non debe ser interpretado como unha iniciativa magnaticia, sendo xestada e incentivada directamente dende o solio rexio leonés, que amosa un especial interese polo control desta área marítima do territorio mindoniense. Como se sinala neste documento, o conde non actúa unicamente motu propio, senón omnis uox nostra iussu et concessione regis domni Fernandi. Efectivamente, Fernando II entregoulle a Álvaro Rodríguez o caracteri o de felegregi a de sancto Petra de M our coa finalidade de uos detis in concanbio ad sedem sancte Marie uallibriensis 16 1• Esta permuta supoñía que o magnate condal adquiría alias ecclesias et filigresias uidelicet in ripa de Euue sanctum lacobum de Uigo et sanctam Mariam de Uillaselam et sanctum lohannem de Pineira cum omnibus suis integris iuribus eclesiasticis et laicalibus 162 , conformándose coa suma de San Xoán de Piñeira, Santa María de Vilaselán e Santiago de Vigo un continuo territorial que ocupaba a esquina nororiental da diocese mindoniense, entre II.... doc. 70. páx. 86. 1165/05/08. Martinus condam Compostellanus archiepiscopus. RECUERO ASTRAY, ROMERO PaRTillA e RODRfGUEZ PRIETO, Fernando II..., doc. 71, páx. 87. 1165/06/26. Martinus Dei gratia Compostellane ecc/esie episcopus. RECUERO ASTRAY, ROMERO PORTlllA e RODRfGUEZ PRI ETO, F emando II..., doc. 73, páx. 90. 1165/07113. Petrus Minduniensis episcopus Compostellane ecc/esie procurator. RECUERO ASTRAY, ROMERO PORTlllA e RODRfGUEZ PRIETO, Fernando II..., doc. 74, páx. 91. 1165/09/05. Fernando II declara que recognoscens me erga ecc/esiam beatissimi lacobi apostoli minus pie habuisse ab iram et indignationem, que menti mee inherat aduersus dommum M(artinurn) archiepiscopus, cuius causa prefate ecclesie damna, amissiones et alienationes in parte non modica fieri substinueram, et sic ab odiwn persone iacturam tante ecc/esie passus fueram, in partes ueniens Gallecie hoc debitum taUter curaui emendare et beato Jacobo apostolo uobisque domno Petro episcopo Mindoniensi ecclesie, Compostellane procuratori. RECUERO ASTRAY, ROMERO PaRTillA e RODRfGUEZ PRIETO, Fernando II..., doc. 75, páxs. 92-93. 1167/02/01. Petrus Minduniensis episcopus et ecc/esie Compostellane procurator. RECUERO ASTRAY, ROMERO PaRTillA e RODRfGUEZ PRIETO, Fernando II..., doc. 80, páx. 99. 1167/07111. Martinus Compostellanus archiepiscopus [... l Petrns Mindoniensis episcopus. RECUERO ASTRAY, ROMERO PaRTillA e RODRfGUEZ PRIETO, Fernando II..., doc. 83, páx. 103. 1167112111. Petrns Dei gratia ecc/esie Compostellane electus. RECUERO ASTRAY, ROMERO PaRTillA e RODRfGUEZ PRIETO, Fernando II... , doc. 86, páx. 106. 1168/01110. Petrus Mindoniensis episcopus ecclesie Compostellane electus. RECUERO ASTRAY, ROMERO PaRTillA e RODRfGUEZ PRIETO, Fernando II..., doc. 87, páx. 107. 1170/01/20. Iohannes Minduniensis episcopus. RECUERO ASTRAY, ROMERO PaRTillA e RODRfGUEZ PRIETO, Fernando IL, doc. 104, páx. 127. 160

CAL PARDO,

Colección diplomática medieval .. , doc. 17, páxs. 33-35.

161

CAL PARDO,

Colección diplomática medieval .. , doc. 18, páxs. 35-36.

162

CAL PARDO,

Colección diplomática medieval .. , doc. 17, páx. 34.

o BISPADO DE MONDONEDO NA IDADE MEDIA: TERRITORIO, COMUNIDADE E PODER

727

o Mar Cantábrico [ao norte 1e a ría de Ribadeo [ao leste l. Neste novo marco, a entidade de Ripam Oues quedaría encadrada dentro do termo parroquial de Santiago de Vigo, cuxa igrexa se encontraba, segundo Lanza Álvarez, nas proximidades da localidade significativamente denominada A Vilavella 163 • A elección do conde Álvaro Rodríguez por parte de Fernando II non resulta en absoluto casuaJ164. En primeiro lugar, porque pertence a un grupo magnaticio que está presente neste espazo dende, cando menos, o reinado de Afonso VI. En segundo lugar, porque levou a cabo a rápida ocupación da uil/a herema quae vocatur Meira a través do establecemento dunha comunidade monástica que, por un lado, é beneficiada polo monarca -seguramente incentivado polo matrimonio impulsor desta iniciativa- 16s e, polo outro lado, percibía decimo et omni reditu Ripa Euii desde 1154. Non sería estraño que o rei leonés se decantase polo establecemento dun núcleo urbano sometido ao señorío titorizado de Álvaro Rodríguez, tomando como base territorial Ripam Oues, á que se engade un espazo circundante que, por unha parte, permitise a súa ulterior expansión e, por outra parte, establecese un verdadeiro "cordón sanitario" respecto ao poder próximo dos prelados mindonienses e abades meirenses. Con todo, o pasamento do conde ao longo do ano 1166 aparentaba poder truncar o plan rexio 166 • A razón era que o complexo composto polas tres igrexas -Piñeira, Vigo e Vilaselán- fora integrado no seu patrimonio e, polo tanto, tralo seu falecemento, foron sometidas ao reparto hereditario entre a súa descendencia 167 •

163

Abandonada no século XIX, encontrábase entre as entidades de Alza e A Vilavella. Ribadeo Antiguo, páxs. 31-32.

LANZA ALVAREZ,

164 Sendo común a presenza de Álvaro Rodríguez na curia de Afonso VII, a primeira ocasión na que é referido co título condal data do 13 de febreiro de 1161 ["Comes Aluarus"], durante o reinado de Fernando II. RECUERO ASTRAY, ROMERO PORTlllA e RODRfGUEZ PRIETO, Fernando 11..., doc. 30, páx. 39. 165 Así, o 25 de xuño de 1159 o rei Fernando II eximía do pagamento de pedagium seu portadigum á religiosam congregationem sancte Marie de Meyra, que secundum canonicam beati Benedicti sub abbatis Uitalis disciplina religiose uiuit, sendo Albarns Ruderici et infantissa eius liXar os primeiros magnates leigos que confuman esta doazón. DOMfNGUEZ CASAL, El monasterio de Santa María de Meira ... , doc. 22, páxs. 18-20.

166 A derradeira referencia documentada dátase no mes de marzo de 1166 [Comes Aluarus in Sarria]. RECUERO ASTRAY, ROMERO PaRTillA e RODRfGUEZ PRIETO, Fernando 11..., doc. 77,páxs. 95-96.

No ano 1170 refírese, entre a documentación sobradense, unha doazón da comitissa Sanda Fernandi, filia comitis domni Fernandi Petri et regine dom ne Taras[iJe, una cum filiis meis, sci/icet, comite domno Roderico Aluariz et Ueremudo Aluariz et Tarasia Aluariz. 167

728

CARLOS ANDRés GONzALEZ PAZ

De fonna temporal, a condesa Sancha Fernández -cunná en segundo grao de Fernando II- mantivo baixo o seu controlo legado do seu cónxuxe, ocupando o seu espazo na curia rexia168 e na administración territorial en Galicia169 • Nestes primeiros meses de viuvez, debeu enfrontarse á presión exercida polo bispo Pedro sobre detenninados espazos sometidos ao señorío condal, mais localizados no tenno diocesano. Con total seguridade, o prelado considerou unha ameaza a instauración dun elemento xurisdicional estraño nas coordenadas históricas mindonienses como era unha circunscrición condal [o Comitatum de Felgoso], asentada no espazo ribadense e encabezada polo conde Álvaro Rodríguez, sendo continuado nesta función pola condesa Sancha Fernández170. LOSCERTALES,

Tumbos del monasterio .. , vol. 1, doc. 600, páx. 520.

168 O 29 de xaneiro de 1167 a comitissa Sanda aparece confumando, en último lugar ---corno recentemente incorporada á curia-, unha doazón de Fernando II outorgada en Santiago de Compostela. RECUERO ASTRAY, ROMERO PORTlllA e RODRfGUEZ PRIETO, Fernando II..., doc. 78, páxs. 96-97. 169 O 1 de febreiro de 1167 é referida corno comitissima Sanda tenens Aliariz. RECUERO ASTRAY, ROMERO PORTlllA e RODRfGUEZ PRIETO, Fernando 11. .. , doc. 80, páxs. 98-99. O 5 de febreiro de 1167 é mencionada corno comitissa Sanda tenens comitatum de Sarria et de Monte Nigra defuncto uiro suo comite Aluaro. RECUERO ASTRAY, ROMERO PORTlllA e RODRfGUEZ PRIETO, Fernando II..., doc. 81, páxs. 99-100. O 21 de maio de 1166 é sinalada corno Comitissa domina Santia in Gallecia. José A[ntonio] ALVAREZ CASTRILLON (ed.), Colección diplomática del monasterio de Santa María de Villanueva de Oscos (1139-1300), Oviedo, Real Instituto de Estudios Asturianos, 2011, doc. 12, páxs. 57-58. 170 O 19 de xaneiro de 1167 aparece confilTIlando como Sanda Comitisa tenente Comitatum de Felgoso, defuncto viro suo ComiteAlvaro. Cit. FLOREZ, España Sagrada, 18, 1789, páx. 136. Se temos en conta o corónimo, resulta certamente posible que o centro deste ente territorial se situase no lugar de F olgosa, na freguesía de San Xoán de Piñeira, dentro do actual tenno municipal de Ribadeo. A primeira referencia documentada adiántase ao 13 de setembro de 1125, cando Aragonta González entregou ao mosteiro laurentino hereditate mea propria quam habeo in ripa de Euue in parte de Gallecia, sub monte Monaçello, in laca predicto Felgosa, indicándose ademais media hereditate que iacet in Felgosa tras illo rego, in Pigneyra, in Uilla Frecta, in Domno Rameli. Tumbo de Lorenzana, doc. 59, páxs. 97-98. Outra copia deste texto encóntrase en: Tumbo de Lorenzana, doc. 119, páxs. 157-158. Tamén: Tumbo de Lorenzana, doc. 57, páx. 95. No derradeiro cuarto do século XII, este espazo -onde radica precisamente Felgosa in Ripa d'Euve- sería posuído polo conde Álvaro Rodríguez e pola condesa Sancha Fernández, corno consta nas probanzas testemuñais presentadas con motivo da delimitación dos termos de Dompiñor e Vilar, ámbalas dúas entidades localizadas na parroquia de San Xoán de Piñeira que, non se esqueza, formaba parte do patrimonio recibido por este matrimonio con motivo da pennuta territorial de 1164. Tumbo de Lorenzana, doc. 83, páxs. 121-124. Concretamente, dentro da súa declaración o miles Fernando Peláez de Sema sinala que caminum uetero ueniebat

o BISPADO DE MONDONEDO NA IDADE MEDIA: TERRITORIO, COMUNIDADE E PODER

729

iuxta sautum de Guindim et ueniebat per Montizelos et quomodo descendebat ad aqua sub terra, contra mare erat de condes, contra montes erat domni regis. Tumbo de Lorenzana, doc. 83, páx. 122. Respecto á fortificación que actuarÍa como centro reitor desta nova entidade condal ---coñecida corno castello de Felgoso-, o primeiro testemuño documental sitúase o 25 de abril de 1202, aínda que se refire ao episcopado de Rabinado (1177-1199). Nesta data, o rei Afonso IX de León concedeu ao bispo Pelaxio II de Cebeira -o único prelado mindoniense asentado en Ribadeo- o meum castellum de Portela cum toto suo cauto de Villarenti, no estado no que se atopaba quando Rabinatus antecessor uester dedit comiti domno Gomicio in concambium pra castello de Felgoso cum consensu et mandato patris mei illustrissimi regis domni Fernandi. CAL PARDO, Colección diplomática medieval ... , doc. 25, páxs. 4547. O contido deste texto -unido ao contexto histórico sinalado anteriormente- pennite a presentación dunha hipótese acerca da correlación da posesión desta fortaleza. Con tcxla probabilidade, iniciarase no matrimonio confonnado polo conde Álvaro Rodríguez e a condesa Sancha Fernández -titulares ámbolos dous do condado hom ónim 0 - , continuando seguramente no seu fillo -o conde Rodrigo Álvarez, casado coa condesa María Ponce de 11inerva-, quen faleceu sen sucesión. Con seguridade, corno resultado dos acontecementos violentos acaecidos durante os episcopados de Pedro e Xoán, a sucesión patrimonial desta fortaleza seguiu a través do conde Gómez González, fillo do conde Gonzalo Fernández, irmán da condesa Sancha Fernández. Este magnate é referido o 13 de xuño de 1187 [e só nesta ocasión] corno Comite Gomes in Gallecia et tenente Monte Nicra et Sarria et Trastamar et Ripa Euue et Monte Rosa. Finalmente, froito da intervención fernandina, este castelo pasou á titularidade diocesana mindoniense durante o mandato de Rabinado, situándose este acto xuridico entre os anos 1177 [inicio do seu episcopado1e 1188 [pasamento de Fernando II]. Areferencia documental desa intitulación do conde Gómez González encóntrase en: Pedro FLORIANO LLORENTE, "Colección diplomática del monasterio de Villanueva de Oscos: primera serie (años 1136-1200)", Boletín de/Instituto de Estudios Asturianos, 3511 02 (1981), doc. 24, páxs. 162-163. Máis recentemente, Álvarez Castrillón data este documento o 13 de xuño de [1185/6]. ALVAREZ CASTRILLON, Colección diplomática del monasterio ... , doc. 23, páxs. 70-71. López Sangil formaliza a hipótese da existencia dun conde Gómez Álvarez, fillo do conde Álvaro Rodríguez e a condesa Sancha Fernández, aínda que esta suposición non encontra base documental. José Luis LOPEZ SANGIL, "La nobleza altomedieval gallega. La familia Froilaz-Traba: sus fundaciones monacales en Galicia en los siglas XI, XII YXIII", Nalgures, 4 (2007), páx. 257. Atópanse apuntamentos familiares sobre os condes Rodrigo Álvarez e Gómez González en: Eduardo PARDO DE GUEVARA y VALDE:S, Los señores de Galicia: tenentes y condes de Lemos en la Edad Media, 2 vols., A Coruña, Fundación Pedro Barrié de Ia Maza, 2000, vol. I, páxs. 67-75. TORRES SEVILLA-QUINONES DE LEON, Lina}es nobiliarios ... , páxs. 334-339. Os testemuños diplomáticos relativos a esta fortaleza desaparecen ata o 20 de maio de 1372, cando o rei Hemique II ordena ao bispo mindoniense Francisco "entergar el castiello de Folgosso a Pedro Ruys Sarmento adelantado mayor de Galisia para que lo tenga de aqui adelante". CAL PARDO, Colección diplomática medievaL, doc. 114, páxs. 187-188. Por último, o 20 de xuño de 1424 o bispo XiI Soutelo outorgou "en foro el castillo de Felgoso con sus feligresias" ao duque Fadrique Emiquez. Malaquias de la VEGA, Chronología de los illustrísimos juezes de Castilla, Madrid, Biblioteca Nacional, Fondo Antiguo, Manuscritos,

730

CARLOS ANDRés GONzALEZ PAZ

Este conflito xurdido entre o bispo Pedro e a condesa Sancha Fernández solucionouse temporalmente mediante un acordo subscrito entre ámbalas dúas partes, cuxos termos concretos descoñecemos, pero que de facto supuxo a desaparición deste Comitatum de Felgoso l7l . Esta avinza de base patrimonial e xurisdicional mantivo o statu quo ata que o conde Rodrigo Álvarez asumiu a posición de poder de ámbolos dous proxenitores 172 , mantendo unha postura activamente belixerante contra ese prelado e o seu inmediato e efémero sucesor, Xoán 173. Esta situación de violencia interna -complicada coa rapina de herdades diocesanas mindonienses localizadas en terras compostelás, lucenses, aurienses e ovetenses- provocou a intervención directa de Fernando II, quen prestou o seu apoio explícito ao novo prelado, Rabinado174. Este favorable posicionamento rexio supuxo, entre outros cambios -ademais do transvase da titularidade do castello de Felgoso-, a anulación da permuta realizada entre o bispo Pedro e o conde Álvaro Rodríguez en 1164, devolvéndose a metade da igrexa de San Xurxo de Lourenzá ao patrimonio rexio175 e debendo

MSS119418. fol. 306v. 171 Foi sancionado por Fernando II o 10 de setembro de 1178: conditione aUqua uobis et ecc/esie uestre resignarent ex integro presertim diuisionem illam ecc/esiarum episcopatus et comitatus et ferre que prius utrique communis erat quam de beneplacito utriusque partis dictus Petrus episcopus cum comitissa domna Sanda unanimiter et ex assensu nostro inierunt quam exinde pacem interuenire uidemus et concordiam jirmam habemus et inconcussam im perpetuum. CAL PARDO, Colección diplomática medieval ... , doc. 20, páxs. 37-38.

O Il de xullo de 1167 asina unha concesión rexia corno comes Rodericus Aluariz in Sarria. RECUERO ASTRAY, ROMERO PaRTillA e RODRfGUEZ PRIETO, Fernando II.... doc. 83. páxs.102-103. 173 A primeira referencia documental data do 20 de xaneiro de 1170. RECUERO ASTRAY, ROMERO PaRTillA e RODRfGUEZ PRIETO, Fernando 11.. .• doc. 104. páx. 127. O 10 de agosto de 1173 ofrécese a noticia do falecemento do Episcopus Johannes. CAL PARDO, Calendarios, doc. 6. páx. 14. 174 CAL PARDO, Colección diplomática medieval ... , doc. 20, páxs. 37-39. 172

175 No mes de agosto de 1179 o rei Fernando II concedeu a Paio Eniguiz, cóengo mindoniense, de illa ecc/esia sancti Georgii de Laurenzana quam absoluo et libero ab

omni regali fisco et ab omni debito et uoce que usque mea parti regis respondere tenebatur,

impoñéndose a condición de que tralo seu pasamento, integraríase no patrimonio da ecclesie minduniensi. CAL PARDO, Colección diplomática medieval ... , doc. 21, páxs. 39-40. Sete meses máis tarde, concretamente en marzo de 1180, o monarca [acompañado do infante Afonso] facía entrega á comunidade monástica laurentina de tota illa mea uoce regali, de toto debito et seruicio quo mihi usque modo ecc/esia cum suis directuris que uocatus sanctus lurgius mihi et regie uoci et terre domno cum tota sua feligregia antea pertinebat. Tumbo de

o BISPADO DE MONDONEDO NA IDADE MEDIA: TERRITORIO, COMUNIDADE E PODER

731

reintegrarse as freguesías de Piñeira, Vigo e Vilaselán na facenda territorial episcopal. Este último aspecto foi considerado inaceptable polo conde Rodrigo Álvarez, quen amosou a súa firme intención de presentar o litixio xurdido ante a corte pontificia176 • Ante a posibilidade certa de que o proceso se dilatase temporalmente e expandise territorialmente fóra dos límites do seu reino, un resolutivo Fernando II buscou un medio máis rápido que permitise a solución definitiva desta cuestión. A cambio de mil cincocentos marabedís de ouro, o 25 de xullo de 1182 o monarca adquiría -destinado á sé episcopal mindoniense- Ripam Euue cum omni iure suo et libero uobis similiter illas omnes meas tres ecc/esias quas de concanbio ipsius ecc/esie habebam et possidebam, así como o compromiso de abandonar calquera tipo de reclamación patrimoniaJ177. Tras este necesario desembolso pecuniario, Fernando II manifesta a verdadeira finalidade deste conxunto de actividades e investimentos. Por unha parte, para beneficio do seu reino e servizo do solio rexio, decide materializar a constitución dunha nova entidade de poboación de reguengo in competenti loco de Ripaeuue. Pola outra parte, este asentamento transformarase no emprazamento do minduniensem episcopatum, que se forzaba así a abandonar a ciuitas de Vilarnai or 178. Non obstante, o significado e a relevancia desta decisión non se comprenderían na súa totalidade sen a interpretación dunha nova liberalidade rexia, outorgada o 8 de xullo de 1183. Declarada xuridicamente inhábil a permuta realizada en 1164, Fernando II procede a reintegrar ao bispo Rabinado aquelas tres igrexas que sunt in litore maris uidelicet in Ripa Heuue, ou sexa, in sanctum lacobum de Uigo et in sanctam Mariam de Vil/aselam et in sanctum lohannem de Pinneyra cum omnibus hereditatibus et pertinenciis quas ab antiquo mindoniensis ecc/esia habuit et possedit 179 • Abandonando temporalmente o conglomerado conformado polas limíLorenzana. doc. 29. páxs. 67-68. 176 CAL PARDO,

Colección diplomática medieval .. , doc. 23, páx. 43.

177 CAL PARDO,

Colección diplomática medieval .. , doc. 23, páxs. 42-43.

178 Ea propter ego rex domnus Fernandus una cum filia meo rege domno Adefonso de consilio procerum curie mee pro noua mea populatione facienda in conpetenti laca de Ripa Euue propter regni mei incrementum seruiciumque mihi et heredi meo ab ea laca plus solito exibendum et propter minduniensem episcopatum quem ad eam populationem pro ipsius ecc/esie statu meliori sane censeo transmutari. CAL PARDO, Colección diplomática medieval ...• doc. 23. páx. 42. 179 CAL PARDO,

Colección diplomática medieval ... , doc. 24, páxs. 43-45.

732

CARLOS ANDRés GONzALEZ PAZ

trofes freguesías de Piñeira e Vilaselán, o noso interese centrarase en Santiago de Vigo, en cuxo termo parroquial coexistirán dúas realidades demográficas e económicas en diferente nivel de desenvolvemento orgánico. En primeiro lugar, a uille iam populate pertencente ao patrimonio rexio -aínda que a sé mindoniense adquiría a metade-, que se esten día ab illo canali sicut cautatum est usque ad portum Iuliani, é dicir, a través da canle formada no estreitamento previo á embocadura da ría do Eo -entre as localidades galega de Ribadeo e asturiana de Figueras- alcanzaba o porto de Porcillán onde, sen dúbida, recalarían aquelas naves cruzadas no ano 1147 e cuxas rendas percibía a comunidade monástica de Santa María de Meira dende 1154 18 °. En segundo lugar, esta noua mea populatione que se estaba constituíndo precisamente in competenti loco de Ripaeuue, concretamente un quilómetro ao norte desoutro emprazamento -máis preto da embocadura da ría do Eo, dominando o sector oeste desa canle conformada entre Ribadeo e Figuerase limitando con esoutra estrutura protourbana a través do estratéxico porto de Porcillán. Dende unha óptica organizativa, a igrexa de Santiago de Vigo transfórmase no centro deste novo núcleo de reguengo, sendo acoutada territorial 180 A infOlmación topográfica proporcionada polo documento e a toponimia actual pennitirían asociar este emprazamento coa zona que ocupa a localidade de A Vilavella, entidade repartida entre as freguesías de Santa María de Ribadeo e San Xoán de Ove. Sobre a existencia dunha circunscrición altornedieval coñecida corno Riba de Euue, organicamente asociada a este emprazamento da Vilavella, consérvanse dous testemuños que poderían ser incluso indicativos da súa hipotética extensión na ribeira galega do río Eo. En primeiro lugar, na dotación testamentaria do mosteiro de San Salvador de Lourenzá ---datada o 17 de xuño do 969- menciónase in Riba de Euue in villa Ausendi integro Texeiro, ou sexa, o lugar de Teixeiro encontrábase en Vilausende que, á súa vez, se atopaba in Riba de Euue. Pola contra, sinálase que in Asanza ecc/esiam Sancti Vincenti cum suis adiunctionibus, é dicir, a igrexa de San Vicente -que se empraza preto das Anzas, lixeiramente ao noroeste de Vilausende- non estaba in Riba de Euue. Tumbo de Lorenzana, docs. 1-2, páx. 23. En segundo lugar, a finais da décima centuria o dux Gutier Osóriz entregou á comunidade monástica laurentina: Item de Ripa Euue, Villa Euriz, kartula quos fecit Mundino filia de Elderedo de Sumuza de Uiuario, Villa Senonia et Auria, iusta Uarcena de villas de Ripa de Euue pernominata Lausada et Genestoso et de Piorno et Azeueto [ ... ] in Ripa de Euue villa de Uillela, alia villa Ouuosende [ ... ] Uilla Rudriz in Ripa d'Euue. Tumbo de Lorenzana, doc. 13C, páx. 44. A seguinte sería a identificación e localización dunha parte da toponimia referida: Azeueto: Acevedo (San Xoán de Ove, Ribadeo), Lousada: Lousada (San Xiao de Sante, Trabada), Uilla Rudriz: Vilandriz (Santalla da Devesa, Ribadeo), villa de Uillela: Vilela (San Vicente de Covelas, Ribadeo) e villa Ouuosende: Vilausende (Santalla de Vilausende, Ribadeo).

o BISPADO DE MONDONEDO NA IDADE MEDIA: TERRITORIO, COMUNIDADE E PODER

733

e xurisdicionalmente per illa canal quomodo discurrit per illum uallatum antiquum usque ad portum luliani 181 • Identificados os fitos primeiro [natural] e terceiro [antropoxénico] desta delimitación lonxitudinal-paralela á liña da ribeira oeste da ría ribadense-, a referencia ao uallatum antiquum acaso se correspondería cos restos de estruturas defensivas pertencentes a un asentamento castrexo, que tipoloxicamente se asemellaría aos presentes en Piñeira (Os Castros/Fornelos), Vilaselán (As Grobas), Ove (As Cárcovas), Meirengos ou A Devesa (Os Castros )182. Dende unha perspectiva demográfica, fronte á uille iam populate, a noua mea populatione non resultaba aínda unha realidade plenamente perfeccionada, senón que se encontraba en proceso de formación, sendo referidos explicitamente omnes homines qui fuerint popullatores in toto territorio quod ad ecc/esiam sancti lacobi de Uigo noscitur pertinere 183 • Dende un achegamento netamente xurídico, entregado o señorío territorial trala adquisición rexia en 1182, os prelados mindonienses convértense en 1183 nos receptores do dominio xurisdicional, encontrándose baixo a súa administración directa a totalidade da poboación susceptible de asentarse na nova entidade 184 • Sen dúbida, neste momento o principal instrumento de atracción de continxentes demográficos era a concesión dun estatuto xuridicamente privilexiado, un foro cuxo texto actualmente non se conserva, pero que é citado directamente polo rei Fernando II cando sinala o forum et cautum quod eis concesi, outorgamento que debeu acontecer entre o 25 de xullo de 1182 e o 8 de xullo de 1183 185 • 181 CAL PARDO,

Colección diplomática medieval ... , doc. 24, páx. 44.

182 Emilio Rafael DrAZ VARELA, Rafael CRECENTE MASEDA e Carlos ÁLVAREZ LOPEZ, Turismo y ordenación del telTitorio en el municipio de Ribadeo, Santiago de Compostela, Universidade de Santiago de Compostela; Ribadeo, Concello de Ribadeo, 2004, páx. 68. José María RODRrGUEI OrAl, Sobre os castros de Ribadeo, [Lugo], Asociación de Vecinos O Tesón de Ribadeo, nL. 2009, páxs. 6-21. VAZQUEZ VARELA e RODRrGUEZ LOPEZ, "Nuevos datos acerca del aprovechamiento ... ", páxs. 91-123.

183 CAL PARDO,

Colección diplomática medieval ... , doc. 24, páx. 44.

184 Neste sentido, non se trata dunha acción illada. ASÍ, por exemplo, o 15 de decembro de 1180 este mesrno monarca concedeu á se compostelá o burgo pontevedrés: facia cartam donationis et cautationis in perpetuum ualituram de burgo de Ponteueteri cum omnibus terminis et pertinenciis suis, cum portu, cum mari, riuis et fontibus, cum montibus, terris cultis et incultis, pratis et pascuis, per omnes terminos nouissimos et antiquos. RECUERO ASTRAY, ROMERO PaRTillA e RODRrGUEZ PRIETO, Fernando IL, doc. 186, páxs. 239-241. 185 CAL PARDO, Colección diplomática medieval ... , doc. 24, páx. 44. BARRERO GARCrA e

734

CARLOS ANDRés GONzALEZ PAZ

A existencia deste dereito local específico -ou aplicado especificamente 186_ podía xerar novas realidades sociais. Esta resulta a primeira vez na breve historia urbana mindoniense que se menciona -aínda que sexa sinteticamente- o concepto de aveciñamento, sendo precisamente os uicini os que se transformarán nos suxeitos receptores das facultades determinadas na carta foral rexia. Dende unha visión focalizada no significado económico, a nova localidade nace cunha clara vocación comercial e marítima, como se reflicte en dúas disposicións. Por un lado, concédese protección xurídica á actividade mercantil materializada polos uicini, que obtiñan a garantía de secure uendant et conparent, explicitándose a súa aplicabilidade ao burgensium, é dicir, aos individuos integrados profesionalmente no sector secundario -esencialmente na artesanía e no comercio-, asentados dentro do termo xurisdicional deste novo burgo 187 • Por outro lado, os prelados mindonienses transfórmanse nos perceptores do conxunto de rendas correspondentes ad uocem regiam, citándose de forma manifesta unha imposición de carácter señorial -a caloña 188- e tres cargas ALONSO

MARTfN, Textos de derecho local español ... , páx. 375.

Resulta certamente complicado detenninar se nos atopamos ante a entrega dun foro redactado ex profeso ou ante a aplicación ---desenvolvida ou inespecífica- dunha carta foral existente (leonesa, benaventina, lucense, auriense, allaricense, etc.). Fernando II recorre a todas estas fónnulas durante o seu reinado. ASÍ, no ano 1170 concedeu aos populatoribus tam presentibus quam futuris cum subscriptis consuetudinibus et ¡oris ad habitandum o loco et ciuitati tale de nouo indidimus uocabulum sei/ice! Bonauenturam. RECUERO ASTRAY, ROMERO 186

PORTlllA

e

RODRfGUEZ PRIETO,

Fernando II.... doc. 109. páxs. 133-135. No ano lin entregou

o foros Alaricense aos homines caldelensis, que recibían así mesrno mea hereditate qui habent in territorio Caldelas, uilla que uocatur de me Bono Burgo. RECUERO ASTRAY, ROMERO PORTlllA e RODRfGUEZ PRIETO, Fernando II ... , doc. 126, páxs. 156-159. En 1177 confirmou aos hominibus de Luca de omnibus illis ¡oris bonis quos uobis dedit bonus auus meus et actauus meus rex Adefonsus. RECUERO ASTRAY, ROMERO PORTlllA e RODRfGUEZ PRIETO, Fernando II ... , doc. 157. páxs. 196-197. Finalmente. no ano 1178 concedeu ao populo de Mera o foro que Afonso VII outorgara á sé episcopal lucense. RECUERO ASTRAY, ROMERO PORTlllA e RODRfGUEZ PRIETO, FernandoII. ..• doc. 164. páxs. 205-206. 187

O 4 de decembro de 1165 Fernando II concedeu aos prelados de Ourense o señorío

sobre a ciuitate Auriensi, sendo referidos os burgensibus corno un grupo diferente aos militum ueI religioso. RECUERO ASTRAY, ROMERO PORTlllA e RODRfGUEZ PRIETO, Fernando 11..., doc. 76. páxs. 93-94. O 1 de abril de 1170 Fernando II enviou unha misiva aos militibus. et burgensibus et Bonauenture omnibus aUis ad quos cumque littere iste peruenerint. RECU ERa ASTRAY, ROMERO PORTlllA e RODRfGUEZ PRIETO, Fernando II.... doc. 115. páxs. 142-143. 188 Sobre o significado desta imposición, véxase: Esther PENA Bocas, La atribución social del espacio en la Castilla altomedieval: una nueva aproximación al feudalismo peninsular,

o BISPADO DE MONDONEDO NA IDADE MEDIA: TERRITORIO, COMUNIDADE E PODER

735

que gravaban a circulación -terrestre e/ou marítima- de persoas e/ou mercadorías: tam in portaticis quam in naualibus tam in pedagiis 189 • O contido deste conxunto documental, conformado polas dúas doazóns correspondentes aos anos 1182 e 1183, non permite a realización dunha descrición da configuración dos conglomerados protourbanos que gravitaban ao redor dunha estrutura eclesiástica -a igrexa de Santiago de Vigo- e dunha infraestrutura portuaria -o peirao de Porcillán-. Dificilmente se pode considerar que os testemuños textuais inmediatamente posteriores se refiran á nova entidade ribadense, correspondéndose certamente con aquela uille iam populate que pertencía a un señorío mixto rexio e episcopal e contaba coa súa propia evolución, que aínda non fora nin mediatizada nin cercenada polo desenvolvemento da noua mea populatione. En primeiro lugar, en 1185 Raimundo Rufo outorgou ao mosteiro de Santa María de Meira unha casa con tenda localizada en Ribadeo 190 , implicando este testemuño a presenza de actividade económica por partida dobre: por unha parte, edificativa -polo tanto tamén existiría unha artesanía da construción- e, por outra parte, comercial a pequena escala derivada da demanda local. [Santander]. Universidad de Cantabria. D.L. 1995. páx. 20!. 189 Tamén neste aspecto o caso ribadense garda semellanzas co burgo pontevedrés, onde se documentan impostos directamente asociados coa súa natureza de núcleo portuario asociado ao mar e ao comercio marítimo. Así, trala súa recuperación no ano 1169, o rei Fernando II concedeu a omnes habitatores de Ponte Ueteri tam presentes quam futuros a exención de luctuosa, de goisa, de fossadeira, de pedidailla, de anal, de moneda, de nauigio de Ponte Ueteri. RECUERO ASTRAY, ROMERO PORTlllA e RODRfGUEZ PRIETO, Fernando 11..., doc. 101, páx. 124. Esta vinculación marítima e comercial tamén se observa na creación do Burgo de Faro. Establecido o nouus porlus in nouo Burgo de Faro durante o reinado de

Afonso VI!. o 13 de xuño de 1161 Fernando I! entregou a metade á igrexa compostelá: dono uobis et iure hereditario confirmo in perpetuum medietatem Burgi de Faro ab integro cum cauto suo quomodo dedit et diuisit pater meus, et cum omni portaticu nauium tan francorum quam aUorum omnium. RECUERO ASTRAY, ROMERO PORTlllA e RODRfGUEZ PRIETO, Fernando II... , doc. 35, páxs. 44-45. Con todo, se tomamos estes elementos [territorial, demográfico, xurisdicional e económico] corno factores de comparación, seguramente o establecemento da vila noiesa sexa o proceso contemporáneo que comparta máis similitudes co asentamento ribadense. O 9 de abril de 1168 o rei Fernando I! outorgou ao fideli meo domno Petro. electo Compostellano, ut nouum burgum et portum edificetis et instituatis in terra Sancti lacobi, te1Titorio sancte Christine de Naya, in ripafiuuii Tamaris. Neste burgus siue portus -quem Totum Bonum uocamus- o portatico e o nauuium teñen igualmente protagonismo. RECUERO ASTRAY, ROMERO PaRTillA 190

e

RODRfGUEZ PRIETO,

Fernando II..., doc. 91, páxs. 111-112.

DOMfNGUEZ CASAL, El monasterio de Santa María de Meira ... , doc. 118, páx. 87.

736

CARLOS ANDRés GONzALEZ PAZ

En segundo lugar, en 1186 menciónase o territorio de Ribadeo l9l , é dicir, unha circunscrición administrativa que tería neste antigo núcleo ribadense o seu centro de referencia, sendo sen dúbida continuación do territorio Ripa de Que documentado trala desaparición do Comitatum de Felgoso l92 • En terceiro lugar, en 1187 establécese un litixio inter fratres de Meyra et homines de Ripaeuue 193 , intuíndose grazas a esta referencia documental a existencia de certo grao de organización interna ou comunitaria. En cuarto lugar, en 1190 o magnate Rodrigo Afonso entregou aos monxes meirenses o seu patrimonio presente in portu de Ripa d'Euue 19" sinal de ocupación desta significativa infraestrutura. Neste mesmo ano, o rei Afonso IX de León confirma a esta comunidade monástica totam detimationem omnium reddituum, qui annuatim debentur de Burgo de Ripa Euui et de toto ipsius portus portatico regie uoci, sicut ipsam decimationem auus meus imperator, et pater meus domnus Fernandus ipsi predicto monasterio concesserunt 195 • En quinto lugar, o prelado mindoniense Rabinado -beneficiario da doazón rexia de 1183- mantívose in Uallibria 196 , amosándose remiso ao traslado

191 CASAL,

Esta herda de localizábase concretamente en San 1.1artiño de Esperantón. El monasterio de Santa María de Meira ... , doc. 123, páx. 91.

DOMfNGUEZ

192 O 21 de maio de 1168 Gonzalo González entregou ao mosteiro de Santa María de Villanueva de Oscos parte de dúas herdades [Palacio e Ueiga], que pertenceran anteriormente aos comites Fernandus et Gomet Gunzaluit, ji/ii comites Gundizaluus, e estaban localizadas in telTitorio Ripa de Que, iustafiumen Ouensis. FLORIANO LLORENTE, "Colección diplomática del monasterio de Villanueva de Oscos: primera serie (años 1136-1200)", doc. 12, páxs. 147149. ÁLVAREZ CASTRILLON, Colección diplomática del monasterio ... , doc. 12, páxs. 57-58. Tras esta mención documental, encóntranse determinadas referencias [illadas e esporádicas] á existencia dunha tenza rexia onde se incluían estas terras ribadenses, presentes dentro de conglomerados territoriais de maior ou menor envergadura. Así, o 13 de xullo de 1187 confuma unha doazón o Comite Gomes in Gallecia et tenente Monte Nicra et Sarria et Trastamar et Ripa Euue et Monte Rosa. FLORIANO LLORENTE, "Colección diplomática del monasterio de Villanueva de Oscos: primera serie (años 1136-1200)", doc. 24, páxs. 162163. ÁLVAREZ CASTRILLON, Colección diplomática del monasterio ... , doc. 23, páxs. 70-71. No mes de abril de 1194 era Menendo Peláez quen adrninistrabaRiba de Oue et Oscos. FLORIANO LLORENTE, "Colección diplomática del monasterio de Villanueva de Oscos: primera serie (años 1136-1200)", doc. 22, páxs. 160-161. ÁLVAREZ CASTRILLON, Colección diplomática del monasterio ... , doc. 26, páx. 75, sobre a súa datación véxase an. 15. 193

DOMfNGUEZ CASAL, El monasterio de Santa María de Meira ... , doc. 135, páx. 96.

194

DOMfNGUEZ CASAL, El monasterio de Santa María de Meira ... , doc. 166, páxs. 115-116.

195

DOMfNGUEZ CASAL, El monasterio de Santa María de Meira ... , doc. 161, páx. 114.

196 DOMfNGUEZ CASAL, El monasterio de Santa María de Meira ... , doc. 159, páxs. 111-112 (11'lO), doc. 175, páxs. 120-121 (1192) e doc. 182, páxs. 125-126 (1193).

o BISPADO DE MONDONEDO NA IDADE MEDIA: TERRITORIO, COMUNIDADE E PODER

737

da sé episcopal ata o seu pasamento, acontecido o ID de xullo de 1199 197 , sendo probablemente indicio da inexistencia dunha infraestrutura capaz de asumir a recepción da estrutura eclesiástica e organizativo-administrativa diocesana. Esta tendencia mudará de forma preconcibida no ano 1199, modificándose significativamente a situación deseñada entre 1182 e 1183 debido á actuación de dous novos protagonistas: o rei Afonso IX de León e o prelado Pelaxio II de Cebeira. Tralo falecemento do bispo Rabinado e aproveitando o curto período de vacancia da cátedra mindoniense, o monarca tomou unha decisión que supoñía na práctica a subversión dos termos da doazón fernandina de 1183. Efectivamente, o 15 de setembro de 1199 o monarca leonés outorgaba na cidade lucense un relevante documento, que se divide en catro partes, que adquiren significación temática interrelacionada. Por un lado, determina que a sé mindoniense permanecerá establecida de forma continua na ciuitate Mindunieto, entidade urbana que non se correspondía coa Vilamaior valibriense, senón -como se aclara a continuaciónquamuis populatur de nouo in portu de Rippa Euue 198 • A decisión rexia non significaba soamente a mutación do emprazamento da cátedra e o centro de poder eclesiástico, senón o recoñecemento do estatus cidadán do novo enclave, debido precisamente ao asentamento episcopal e a recuperación dunha toponimia histórica -Mindunieto--, que enlazaba directamente o establecemento ribadense co pasado diocesano na localidade focense de San Martiño de Mondoñedo. Por outro lado, o señorío real dos prelados -territorial e xurisdicionalnon se estendería á totalidade da villa de Minduneto, é dicir, ao conxunto do novo burgo mindoniense. O monarca establece que ostentarán unicamente a titularidade da cuarta parte, sendo a mesma proporción de impostos que ingresarían nas súas arcas. Só manterían de forma exclusiva o caracterio e a posesión dos templos edificatis et edificandis. Por outra parte, quizais como compensación desta redución do dominio urbano, Afonso IX procede á concesión dun amplo couto episcopal, que se iniciaba na aquam de Vigo [Enseada de Vilavella] e estendía ata territorio fonsagradino, xirando alí cara ao norte, alcanzando o Mar Cantábrico a través de ámbalas dúas ribeiras do río Eo. Así mesmo, engade o señorío sobre as terram

197 CAL PARDO, Calendarios, doc. 10, páx. 15. A derradeira referencia documental a este prelado data do 19 de marzo de 1199. GONzALEZ, Alfonso IX, vol. 2, doc. 123, páxs. 176-178. 198 GONzALEZ, Alfonso IX, vol. 2, doc. 132, páxs. 189-191.

738

CARLOS ANDRés GONzALEZ PAZ

siue honorem de Miranda (A Pontenova) e Sante (Trabada), pasando a exercer materialmente o control da práctica totalidade desta cunca fluvial orienta)199. Finalmente, Afonso IX enuncia a recuperación para o patrimonio rexio do señorío exclusivo sobre aquela uille iam populate ribadense -excluíndose soamente os templos-, cuxa metade adquiriran os prelados mindonienses no ano 1183 pola cantidade de mil marabedís. O monarca leonés recibiría o territorio incluído ab ecc/esia Sancti Jacobi de Uigo usque ad Portum Sancti Juliani, unha área antiga que recoñece diuisa et determinata, que contaba cun continxente demográfico propio que pretendía aumentar -refírense explicitamente os populatores noui- e que, aínda atopándose no litoral, presentaba unha economía basicamente agraria, onde se relacionan cultivos hortícolas e vinícolas. O éxito final, total, desta iniciativa afonsina dependía da inexistencia de oposición por parte do novo ocupante da cátedra mindoniense in portu de Rippa Euue, sendo designado o deán asturicense Pelaxio de Cebeira, cuxa primeira referencia documental data do 28 de setembro de 1199200 • Significativamente, asina en derradeira posición como Pelagio Mindoniensi, sen a acostumada indícación da súa condición de episcopo, como si acontece co resto de prelados confirmantes da doazón rexia da uilla de Canes á Orde de Santiago. Seguramente, esta diferenciación no tratamento se poda interpretar como síntoma da súa recente elección2Ol. A comuñón de intereses entre monarca e prelado incentivou o desenvolvemento do novo núcleo urbano mindoniense, integrado no programa rexio de ocupación activa do territorio galego. O respaldo material de Afonso IX manifestouse coa súa presenza apud Mindonetum no mes de outubro de

199

No transcurso do século XIII, ámbalas dúas te1Tam siue honorem arnósanse corno

territorios interior e administrativamente organizados. ASÍ, por exemplo, en 1249 rnenciónase a Afonso Raimundo tenente terram de Riparia de Santi e a Diego Raimundo tenente terram de Riparia de Miranda, así corno a Rodrigo de Louro e Pedro Eáns de Lousada alcaldibus de Riparia de Santi ou ao clérigo Pedro García e a Domingo Eáns de Lousada iudicibus. Pola súa parte, o 3 de xullo de 1264 refirense Afonso Raimundo "tenente as Riberas de

Santi", o xuiz Roi Martínez de Sante e o ">notario< público das Ribeiras de Santi" Domingo González. ÁLVAREZ CASTRILLON, Colección diplomática del monasterio ... , docs. 94 e 136, páxs. 148-149 e 197-199. 200

CAL PARDO, Episcopologio Mindoniense, páx. 111.

201 GONzALEZ, Alfonso IX, vol. 2, doc. 134, páxs. 192-193. Só un ano máis tarde, concretamente no mes de outubro de 1200, é referido de novo en última posición [símbolo da súa escasa antiguidade no cargo], mais xa como Pelagio Minduniensi episcopo. GONzALEZ, Alfonso!%, vol. 2, doc. 141, páxs. 201-202.

o BISPADO DE MONDONEDO NA IDADE MEDIA: TERRITORIO, COMUNIDADE E PODER

739

1200202 , referíndose en 1201 o episcopus PeZagius Cibaria in Mindonindo 203 • Ou sexa, a comezos do século XIII, a localidade ribadense contaría coa suficiente entidade infraestrutural como para transformarse en receptora dos bispos mindonienses e do conxunto da estrutura administrativa diocesana. O apoio afonsino á progresión deste centro urbano -esencialmente de reguengo- amosouse novamente o 15 de abril de 1202, cando se constitúe a base material da circunscrición territorial asociada. O bispo Pelaxio II de Cebeira, titular da sedi minduniensi, a cambio do castelo da Portela (Abadín)"'"', entregou ao monarca os coutos de San Vicente de Covelas -con núcleos como As Anzas, Vilela ou Cedofeita- e Santa Baia da Devesa -con entidades como Vilaframil, Santa María do Monte, Meirengos, Vilandriz, Cinxe ou Sixto-, que se sumaban a San Xoán de Piñeira e Santa María de Vilaselán, estendéndose o radio de acción xurisdicional ribadense ao oeste e suroeste 205 • Desde entón, a sé episcopal só mantería o control dos templos presentes neste espazo, así como as rendas de natureza estritamente eclesiástica [primicias e décimos 1e a capacidade económica de usufruto parcial in pratis et pascuis et in montibus ad scindendum ligna. O conxunto de cambios substanciais que estaban acontecendo nesta nova realidade urbana nun curto período crono lóxico ían de facto en detrimento do poder dos prelados, tornándose rapidamente en convidados de pedra. A raíz da presenza da cátedra episcopal, o burgo transformárase nunha cidade e, consecuentemente, unha parte dos seus habitantes convertéronse en ciuium de Ripaeuue, individuos que posuían unha plena condición xurídica derivada directamente da formulación da veciñanza no seu foro, diferenciándose o seu estatus legal da populationi de Ripaeuue. Coa totalidade das súas facultades políticas operativas, estes ciuium ribadenses conformaban a principal institución de goberno local, mencionándose explicitamente os ciuibus ueZ concilio de Ripaeuue con capacidades dispositivas que, sen dúbida, menoscababan sensiblemente a posición dos bispos mindonienses. É a primeira ocasión na que se refire a existencia do concilio de Ripaeuue, constituído nunha ente xestora destinada á administración dun asentamento urbano e circunscrición territorial dependente de recente constitución

202

GONzALEZ, Alfonso IX, vol. 2, doc. 139, páx. 200.

203

LOSCERTALES,

Tumbos del monasterio ... , vol. 1, doc. 567,

páxs.

495-496.

204 Carlos Andrés GONzALEZ PAZ, "O castelo da Portela: unha fortificación mindoniense do século XII", Minius, 13 (2005), páxs. 171-182. 205

GONzALEZ, Alfonso IX, vol. 2, doc. 168, páxs. 237-239.

740

CARLOS ANDRés GONzALEZ PAZ

na beira oeste da desembocadura do río Eo; namentres que a franxa oriental comezaba a gravitar ao redor doutras novas realidades urbanas de desenvolvemento contemporáneo como o Portum de Nauia, onde se encontraba o rei Afonso IX no mes de outubro de 1200 206 • Sen embargo, no caso ribadense, a intensa concentración de poderes [rexio, municipal, episcopal e capitular] provocará o afioramento de tensións que, co paso do tempo, derivarán no abandono deste centro urbano, retornando a sé ás terras valibrienses. Con todo, esta transcendental decisión non se materializará ata o pasamento de Pelaxio II de Cebeira no ano 1218, documentándose neste período crono lóxico avances na ocupación e organización desta entidade urbana, que se remata transformando nun nexo comunicacional entre terras asturianas e galegas a través do curso do río Eo. O 7 de setembro de 1206 o matrimonio conformado por Pedro Belo e María Bela cedeu á igrexa da Beatae Mariae de Ripa de Euve e ao convento compostelán de Santa María do Sar unha casa localizada na Villa de Ripaeuve, impoñéndose como condición que se converta na residencia dun ho mo navigans [navegante ou barqueiro], que prestará constante e gratuitamente o servizo de transporte de euntes et redeuntes per portum ipsius qui dicitur Julian 207 • Esta doazón aparece asinada polo prelado e dúas dignidades mindonienses: o chantre e o tesoureiro. Efectivamente, nesta época non só se encontraba asentado o bispo nas terras ribadenses, senón que os membros da curia catedralicia tamén abandonaran a cidade de Vilamaior camiño de Ripa Euve. Ante a inexistencia dunha estrutura susceptible de ser convertida no centro eclesiástico da nova cidade episcopal, sendo inasumible o aproveitamento do templo de Santiago de Vigo, proxectouse a realización da basílica de Santa María de Ribadeo. Sen embargo, as obras levadas a cabo en San Martiño de Mondoñedo e Vilamaior provocaran un grande déficit nas arcas diocesanas. A solución orquestrada foi a petición de provisión de fondos á curia pontificia. O 23 de xaneiro de 1207 o papa Inocencio III remitía unha bula aos titulares das dioceses constituíntes da provincia metropolitana bracarense, informando

206

GONzALEZ,

Alfonso IX, vol. 2, doc. 140, páxs. 201-202.

207 FLOREZ, España Sagrada, 18, 1789, doc. 30, páxs. 370-371. Este texto foi convertido en hipotética proba da presenza de peregrinos xacobeos en Ripa Euve nesta cronoloxía, aínda que non existan referencias diplomáticas que sirvan de sustento a esta afumación. José Luis PEREZ DE CASTRO, "Los peregrinos a Compostela en su paso por Figueras", Boletín del Instituto de Estudios Asturianos, 5114 (1951), páx. 388. Juan Ramón FERNANDEZ PACIOS, O Camiño de Santiago na Mariña Lucense, [Santiago de Compostela], Xunta de Galicia, 2004,

páx.62.

o BISPADO DE MONDONEDO NA IDADE MEDIA: TERRITORIO, COMUNIDADE E PODER

741

que concedera indulxencias especiais a aqueles fieis que contribuísen economicamente á edificación dunha nova catedral, necesidade xerada trala localización da sé in alium locum 208 • Pola súa parte, a achega económica de Afonso IX destinada a sufragar a construción desta basílica atrásase ata o 24 de febreiro de 1209, cando outorga ao bispo Pelaxio II de Cebeira a titularidade dos muíños que se obren in vila de Ripa Euues uei in cauto, engadíndose a facultade privativa de establecer o trazado das súas canles e a condución das augas per quascumque terras uolueritis 209 • Nos anos posteriores, a intención amosada polo prelado mindoniense será a recomposición do peso específico do factor episcopal na configuración do poder ribadense, que se estaba inclinando claramente cara á súa constitución nun burgo de reguengo, onde o señorío eclesiástico se vía relegado a ámbitos secundarios ou terciarios, terxiversándose completamente as condicións pactadas e reflectidas documentalmente entre 1182 e 1183. Seguramente esta sería a finalidade práctica dunha permuta patrimonial materializada o 31 de marzo de 1210, que implicou a desaparición da participación da comunidade monástica meirense nas rendas da Vilavella e Vilanova de Ribadeo. Este instrumento xurídico supoñía que a sé -episcopus e capitulum minduniense- adquiría tanto a decimam portatici de Ripa Euues, 208 Cum itaque venerabilis frater noster episcopus et dilecti jilii canonici mindunienses ecc/esian ipsan denuo in alium locum trasfe1Te intendant et ad ipsius rehedificationem proprie sibi non sujiciant facultates vniuersitatem uestram monemus attentius et exhortamur in Domino et in remissionem uobis iniungimus peccatorum quatinus cum eorum nuntii ad uos accesserint elemosinam petituri grata eis caritatis subsidia tribuatis ut per subuencionem uestram predictum opus ualeant consummare et uos per hec et alia bona que Domino inspirante feceritis ad eternae possitis felicitatis guadia peruenire. CAL PARDO, Colección diplomática medieval ... , doc. lb ("Bulas pontifícias"), páxs. 446-447. Segundo Flórez, "la Colegiata está fuera de las murallas cerca de la referida Torre. Tiene su misma advocación de nuestra Señora, que la Cathedral de Mondoñedo. Es de tres naves: pero las colunas son de madera. como el techo del cuerpo de la Iglesia. La Capilla Mayor. y las Colaterales tienen bobeda. [ ... l La Capilla mayor tiene una reja de hieITo antigua. con dos pulpitos de la misma materia, los quales corresponden al tiempo en que era Cathedral: corno el Coro, que está en el cuerpo de la Iglesia con veinte sillas altas y trece bajas. todas de una hechura. y propias del tiempo referido··. FLOREZ. España Sagrada. 18. 1789. páxs. 59-60.

209 GONzALEZ. Alfonso IX. vol. 2. doc. 242. páxs. 331-332. Sobre a relevancia económica deste tipo de infraestruturas hidráulicas: o 5 de maio de 1186 o rei Fernando II concedeu ao mosteiro de Santa María de Sobrado illas zenias quas fecistis iuxta Burgum de Faro, in riuulo qui discurrit iuxta Uillam Bonam per illas tenninos quos domnus comes Gomecius posuit nobis. RECUERO ASTRAY, ROMERO PORTlllA e RODRfGUEZ PRIETO, Fernando II ... , doc. 231. páxs. 305-306.

742

CARLOS ANDRés GONzALEZ PAZ

quamdiu habuimus et possedimus in Uilla UeterPlO, como canto habebamus uei [habere debebamus1 in decima portatici portus Uillani uei in toto portu ipsius Uillenoue que dicitur Ripa Euues 211 • Na datación deste interesante documento, refírense os alcaliis in Ripa Euues Petro Deca et Martino Gal/eco, que aparentan manter certo grao de dependencia administrativa respecto de Sancho Fernández quen, neste momento concreto, ostentaba a tenza rexia das circunscricións montenegrina e sarriá212 • A presenza desta mesma estrutura organizativa e relación entre o poder delegado rexio e as autoridades locais conformadoras do concilio de Ripaeuue obsérvase cando menos dende 1207, cando se mencionan Roderico Gundissalui, tenente Sarriam et Montem Nigrum et Ripam Euues 213 e Garsia Froyle et domno Garino, in Ripa Heuue alcaldibus existentibus 21 4 • 210 Na delimitación dos termos de Dornpiñor e Vilar, a testemuña Rodrigo Fernández refire in tempore de Burgo Uetero. Tumbo de Lorenzana, doc. 83, páx. 123.

211 DOMfNGUEZ CASAL, El monasterio de Santa María de Meira ... , doc. 243, páxs. 159162. Este acordo non impedirá que o mosteiro de SantaMaría de Meira continúe confOlmando illl patrimonio inmobiliario no burgo ribadense froito, por exemplo, de doazóns. DOMfNGUEZ CASAL, El monasterio de Santa Maria de Meira ... , doc. 274, páx. 177 (1217). Non resulta illl procedemento completamente estraño a concesión da mesma facultade en semellantes condicións no antigo e novo asentamento. Así acontece, por exemplo, no caso coruñés. O 1 de xuño de 1208 o rei Afonso IX recoñece que a cátedra compostelá posuía medietatem burgi ueteris de Faro et medietatem portatici et omnium redituum atque prouentuum eiusdem burgi, indicando que pro utilitate regni mei nouam construo populationem in laca qui dicitur Crunia, apud tWTim de Faro, establecéndose a continuación que esta institución percibiría cen marcas de prata de primis reditibus iam dicti portatici. GONzALEZ, Alfonso IX, vol. 2, doc. 231, páxs. 318-320. Este tipo de liberalidade repitese a favor da comunidade monástica sobra dense o 19 de xullo de 1208. GONzALEZ, Alfonso IX, vol. 2, doc. 234, páxs. 322-324. En ám bolos dous casos aparece Pelagio Mindoniensi episcopo como confumante. 212 Petrus Deça aparece subscribindo unha doazón realizada o 18 de marzo de 1216 polo arcediago Pedro e o cóengo García Pérez. CAL PARDO, Colección diplomática medieval ... , doc. 29, páxs. 50-Sl. 213 Quizais fose fillo do conde Gonzalo Fernández, sendo logo ilTIlán do conde Gómez González. TORRES SEVILLA-QUINONES DE LEON, Lina}es nobiliarios ... , páx. 337.

214 FLORIANO LLORENTE, "Colección diplomática del monasterio de Villanueva de Oscos (segunda serie, siglo XIII)", doc. 3, páx. 11. Véxanse comentarios acerca da data deste documento en: ÁLVAREZ CASTRILLON, Colección diplomática del monasterio ... , doc. 38, páxs. 86-87, n. 19. Este mesrno esquema repítese no ano 1213. FLORIANO LLORENTE, "Colección diplomática del monasterio de Villanueva de Oscos (segunda serie, siglo XIII)", doc. 7, páxs. 13-14. ÁLVAREZ CASTRILLON, Colección diplomática del monasterio ... , doc. 37, páxs. 85-86. O tenente rexio aparece tamén con esta intitulación en 1208. FLORIANO LLORENTE, "Colección diplomática del monasterio de Villanueva de Oscos (segunda serie, siglo XIII)", doc. 4, páx. 12. ÁLVAREZ CASTRILLON, Colección diplomática del monasterio ... , doc. 34, páx. 83.

o BISPADO DE MONDONEDO NA IDADE MEDIA: TERRITORIO, COMUNIDADE E PODER

743

o panorama institucional xeral que se deseña no cambio de década amósanos un señorío eclesiástico monopolizado pola sé episcopal mindoniense que, dentro do termo urbano, resulta excesivamente reducido, máis aínda se temos en conta que tiña que ser compartido co cabido de cóengos; un señorío eclesiástico fragmentario e fragmentado que debía convivir en desigual condición cun tenente rexio ---específico no ano 1216,Menendo Pelagii (in terre) de Ripa Heuue 215- e co concello local-cuxo control político non ostentaba, xa que correspondía ao monarca-o Desde este momento, a permanencia da estrutura de poder diocesano na Vilanova de Ribadeo será practicamente o reflexo da vontade de Pelagio secundo minduniensi episcopo pois, tras esta infrutuosa experiencia, un sector do cabido tomará a firme determinación de regresar a Vilamaior. Efectivamente, o 11 de setembro de 1217 maniféstase claramente a rebelión cando, sen autorización episcopal, un grupo de cóengos encabezados por dúas dignidades -o decanus mindoniensis e o minduniensis archidiaconus- outorgan carta foral aos que pupulare uenerint in Uillamaiore in Pumar de Canonica 216 • Esta medida esencialmente fáctica acompañouse da presentación dun contencioso ante o metropolitano Estêvão Soares da Silva, onde ámbolos dous protagonistas sinalaban que Minduniensis sedes erat de Villamaiori ad ripam de Heime non solum inutiliter, sed etiam dampnose tras lata. Ante a falla de resolución do arcebispo de Braga, os litigantes elevaron a súa denuncia a Honorio III, electo o 18 de xullo de 1216 217 • O romano pontífice encomendou a investigación desta cuestión a Paio Galvão, bispo de Albano, a quen varias testemuñas afirmaron que Villammaiorem esse ad episcopalem sedem non utiliorem solum modo, sed etiam optiorem, concluíndo o suburbicario albanense que Villammaiorem esse ad episcopalem sedem utiliorem et aptiorem quam sit Ripa de Hevie ubi Mindoniensis sedes translata fuit. Como resultado desta inquisición, o 29 de xuño de 1224 o papa devolveu este espiñento asunto ao titular bracarense e 215 FLORIANO LLORENTE, "Colección diplomática del monasterio de Villanueva de Oscos (segunda serie, siglo XIII)", doc. 9, páxs. 15-16. ÁLVAREZ CASTRILLON, Colección diplomática del monasterio ... , doc. 40, páxs. 92-93 e 93-94, onde se transcribe como: Menendo Pelaggii [dominatore terre] de Ripa Heuve e Menendo Pelaggii dominatore terre de Ripa Heuve. Sobre a datación deste documento, véxase: ÁLVAREZ CASTRILLON, Colección diplomática del monasterio ... , páxs. 88-89, n. 20. 216 CAL PARDO, Colección diplomática medieval ... , doc. 30, páx. 51. 217 Alessandro VETTORI, "Honorius III, Pope", en Christopher Kleinhenz (ed.), Medieval Italy: An enciclopedia, Londres, Garland, 2004, vol. 1, páx. 513.

744

CARLOS ANDRés GONzALEZ PAZ

ao bispo auriense co encargo de dirimir entre o mantemento da sé episcopal en Vilanova de Ribadeo ou o seu inmediato regreso a Vilamaior: constiterit Villammaiorem esse ad episcopalem sedem, pensatis omnibus circumstantis utiliorem et aptiorem, quam sit ripa de Heime, sed ipsam ad illam auctoritate nostra, sine more dispendio reducatis, cum huiusmodi jluctuationem status eiusdem sedis sustinere nolimus, ipsam, apud Ripam de Heime perpetuo remansuram sententialiter decernatis 218 • Entrementres, nas terras mindonienses os acontecementos sucedíanse de forma rápida e con sorprendente dinamismo. O 3 de novembro de 1218 producíase o pasamento do bispo Pelaxio II de Cebeira, quen ordenou ser sepultado in Ripaeuue -concretamente na basílica de Santa María de Ribade0 219- , dotando a celebración dunha misa de aniversario coas súas uacas et casas de Ripaeuue 220 • A sé vacante ocasionada polo falecemento do titular tivo unha curta duración221, sendo electo un eclesiástico chamado Martiño Muñíz, quen -contando con orixes compostelás 222- nese momento ostentaba os cargos de cancellarius regis -é dicir, estaba próximo ao monarca- e abbate aruensis 223 -superior da canónica de Santa María de Arbás (León)'24-. O seu episcopa218 Alfonso VAZQUEZ MARTfNEZ, Documentos pontifícios de Galicia (1088-1341), La Coruña, Imprenta Zinckem, 1941, vol. 1 [Relación de Bulas - Breves - Epístolas], núm. 93, páx. 35 e apénd. doc. XXv, páxs. 135-136. 219

Sobre o seu sepulcro, Flórez sinala a mediados do século XVIII: "el sepulcro que en

aquella Colegiata hay à espaldas del Coro enfrente de la puerta principal, sin em bargo de no tener letrero, pues grabada una Cruz y baculo en la piedra que sirve de cubierta, denota ser de Obispo [ ... ] es de cantería bruta sobre cuatro pedestales de la misma materia, elevado tres quartas de la tierra". FLOREZ, España Sagrada, 18, 1789, páx. 148. 220

CAL PARDO, Calendarios, doc. 14, páx. 16.

221 O 25 de febreiro de 1219, na confilTIlación rexia da posesión episcopal leonesa dos

castra de Monteacuto et de Aguilar, refírese Mindoniensi sede vacante. GONzALEZ, Alfonso IX, vol. 2, doc. 371, páxs. 484-485. 222

CAL PARDO, Calendarios, doc. 37, páx. 20.

223

Así consta na doazón de Ervededo á sé episcopal bracarense, outorgada no mes de

xuño de 1219: Martino electo Mindoniensi, cancel/ario. GONzALEZ, Alfonso IX, vol. 2, doc. 374, páxs. 489-490. O 15 de xuño de 1219 o mosteiro de San Xusto de Toxosoutos recibe

a ecc/esiam Sancti Juliani cum villa de Pereyra, asistindo Abbate aruensis Martinus, electo mindoniensis. PEREZ RODRfGUEZ, Os documentos do tombo ... , doc. 47, páx. 9l. 224 No mes de marzo de 1214 o rei Afonso IX nomeou unha comisión destinada á investigación de detenninadas cuestións relacionadas co patrimonio monástico de Corias. Entre a curia sua, o monarca escolleu ao abbatem de Aruas Martino Moniz nomine qui erat cancellarius regis. O 29 de setembro de 1216 o rei Afonso IX concedeu ao monasterio

o BISPADO DE MONDONEDO NA IDADE MEDIA: TERRITORIO, COMUNIDADE E PODER

745

do comezou o 5 de xaneiro de 1219 225 e, entre as súas primeiras medidas, estivo o intento de solución da cuestión suscitada en torno ao centro diocesano. A decisión tomada polo novo prelado foi o retorno da cátedra a Vilamaior, restaurándose a situación anterior ao traslado xestado entre 1182 e 1183, aínda que materializado co episcopado de Pelaxio II de Cebeira. Sen embargo, o enquistamento do enfrontamento eclesiástico que xerou esta medida ameazaba certamente con materializar a escisión da diocese en torno a dous núcleos opostos: Vilamaior e Ribadeo. Así se desprende da bula do papa Honorio III que, emitida o 5 de setembro de 1225, estaba destinada aos abades de Santa María de Sobrado e Santa María de Meira. O pontífice notificaba a ámbolos dous cistercienses a resolución dun litixio establecido entre o bispo Martiño Muñíz -acompañado do arcediago mindoniense, o tesoureiro et quodam canonicos Mindonienses apud Villa Maiorem commorantes- e o Decanum et Capitulum Ripa Euue. Ou sexa, o prelado, parte das dignidades catedralicias e determinado número de cóengos atopábanse instalados na populationem Ville Maioris, namentres que apud Ripam Euue se constituíra un cabido propio, a cuxa fronte se encontraba un deán -descoñecemos se recentemente electo, tralo retorno episcopal a terras valibrienses-, que denunciaba a existencia dun ambiente de graues iniurias 226 . A sentencia pontificia definitiva, emitida polo papa Gregorio IX o 20 de xuño de 1235, recoñecía explicitamente quod sedes episcopalis Minduniensis ecc/esiae de Villa Majori ad Ripam de Euve fuerat non solum inutiliter sed etiam damnose trans lata e impoñía que a sedes de Ripa Euve ad Villam Majorem de novo tamquam ad aptiorem et utiliorem locum transferretur, confirmándose así o ditame pronunciado polos prelados Lourenzo de Ourense e Miguel de Lugo, que ratificaban a posición defendida polo bispo Martiño Muñiz227 •

Sancte Mane de Arvis e ao abbati domino Martina varias herdades localizadas en terras

leonesas e zamoranas.

GONzALEZ.

Alfonso IX. vol. 2. docs. 301 e 340. páxs. 402 e 446-448.

Sobre a evolución histórica desta comunidade agostiña, pode consultarse: Vicente GARCfA LOBO, Santa María de Arbas: proyección social, religiosa y cultural de una canónica, León,

Fundación Hullera Vasco-Leonesa. 1995. Episcopologio Mindoniense, páx. 118.

225

CAL PARDO,

226

VAZQUEZ MARTfNEZ,

Documentos pontificios de Galicia ... , vol. 1, núm. 99, páx.

37

e

apénd. doc. XXVIII. páxs. 137-139. 227 VAZQUEZ MARTfNEZ, Documentos pontificios de Galicia ... , vol. 1, núm. 110, páx. 41. Tamén, máis recentemente: Santiago DOMfNGUEZ SANCHEZ (ed.), Documentos de Gregorio

IX (1227-1241) referentes a España. León. Universidad de León. 2004. doc. 489. páx. 402.

746

CARLOS ANDRés GONzALEZ PAZ

Certamente, o deán e cabido ribadenses desapareceron, pero non se esvaeceu completamente a estancia capitular neste burgo mariñao como se recoñece o 6 de xullo de 1270, cando se sinala que se "proueen aos outros cooygos que y esteuerem en Ribadeu ou esteueron segundo suas razoes". O "conçelo de Ribadeu" lograba así que o bispo Munio Pérez e o cabido regulasen esta presenza, mediante o establecemento na "yglesia de Ribadeu" dun cóengo e "quatro razoeiros" que, especificamente neste segundo caso, "deuen ser filos de uizinos leygos de Ribadeu que moren de porta a porta ou moraron"228. A monarquía leonesa transfórmase no segundo actor -que non actor secundario- neste episodio histórico que significou o regreso da sé episcopal a Vilamaior. A rápida escolla de Martiño Muñíz como titular da diocese mindoniense, elixíndose a un eclesiástico inserto na curia rexia, pode interpretarse como unha medida instrumental destinada á obtención dunha finalidade con profunda significación económica. A asociación entre o solio rexio e a cátedra mindoniense durante as derradeiras décadas do reinado de Fernando II, aínda que inicialmente sometida ao vaivén conxuntural, supuxo a preparación do traslado do centro diocesano desde Vilamaior a Ribadeo, que se materializou finalmente nunhas novas coordenadas históricas dotadas de novos actores, cuxo grao de comuñón cos obxectivos plantexados polos seus antecesores non resultaba completamente plena. 228 CAL PARDO, Colección diplomática medieval ... , doc. 41, páx. 62. Aínda no século XVI, se documenta a pennanencia desta estrutura organizativa. ASÍ, por exemplo, o 16 de decembro de 1527 "en la iglesia colegial de Santa Maria del Campo de Ia villa de Ribadeo" compareceron o cóengo Alonso Marqués, o capelán Xoán Alonso del Busto e os racioneiros Xoán Marqués e Lope Rodríguez "por si y por los otros raçioneros de la dicha iglesia ausentes". MADRID, Archivo Histórico Nacional, Clero-Secular_Regular, L. 6488 [Santa María de Ribadeo], fol. 17r. Ntmha carta de aforamento datada en 1528 menciónase "como nos Juan Afonso del Bustio y Afonso Marques canonigo y Juan Marques raçionero y Diego d' Arrolla y Lope Rodriguez clerigos y raçioneros, estando en el coro de Ia iglesia colegial de Santa Maria del Campo de Ia villa de Ribadeo todos juntos, capellan y canonigo y benefiçiados de Ia dicha iglesia". MADRI D, Archivo Histórico Nacional, Clero-Secular_Regular, L. 6488 [Santa María de Ribadeo], fol. 23r. O 30 de xullo de 1563 concorreron ante Antonio López -"canonigo yprovisor en la santa iglesia y ciudad y obispado de Mondonedo"- o "canonigo Juan Marques que hizo dernostraçion de unas capitulaçiones que entre vos y el y los mas raçioneros de Ia villa de Ribadeo abiades echo". MADRID, Archivo Histórico Nacional, Clero-Secular_Regular, L. 6488 [Santa María de Ribadeo], fol. 2r. O 12 de xaneiro de 1570 refírese o cóengo Pedro Domínguez que actuaba en nome propio e "de los mas beneficiados de Nuestra Senora del Campo", que se atopaba na "uilla de Riuadeo", recibindo este templo tamén a denominación de "iglesia colegial de Santa Maria del Campo". MADRID, Archivo Histórico Nacional, Clero-Secular_Regular, L. 6488 [Santa María de Ribadeo], fols. 2r-v.

o BISPADO DE MONDONEDO NA IDADE MEDIA: TERRITORIO, COMUNIDADE E PODER

747

Rabinado converteuse no receptor do acto xurídico patrocinado polo rei Fernando II en 1182, que supoñía a mutación do centro da diocese e a súa localización no litoral cantábrico, nun núcleo onde o señorío episcopal sería total. Sen embargo, incluso neste panorama, o prelado mindoniense optou por permanecer na cidade de Vilamaior. Pola contra, Pelaxio II de Cebeira aceptou a súa instalación en Vilanova de Ribadeo nunha posición inferior, debido á nova concepción afonsina da natureza e configuración deste enclave urbano. Esta relación inversamente proporcional traduce un conflito de intereses que xurde da existencia dunha contradición interna na política rexia de Fernando II e Afonso IX de León, ámbolos dous titulares dunha coroa que abarcaba León e Galicia como grandes unidades territoriais. O primeiro monarca buscaba o desenvolvemento do fenómeno urbano contando coa cooperación -estimulada ou voluntaria- dos diferentes poderes localmente asentados. A cuestión do dominio aparenta ser secundaria, pois con seguridade partíase dun concepto de sometemento señorial a través de procedementos baseados na fidelidade, no interese e/ou na coerción. Pola súa parte, Afonso IX, aínda que asume a obra paterna, adapta o proceso fernandino, incentivando a constitución ou recuperación de núcleos urbanos e a súa inserción na dependencia directa do señorío rexio, eliminando o peso específico dos poderes locais [leigos ou eclesiásticos] como factor determinante no tecido destes enclaves. A Vilavella vs. Vilanova de Ribadeo, Burgo do Faro vs. A Coruña e Erizana vs. Baiona serían tres exemplos desta política afonsina, minimizando a pegada de institucións como as sés episcopais [mindoniense e santiaguesa] ou como as comunidades monásticas cistercienses de Meira, Sobrado e Oia. Sen embargo, este segundo monarca leonés non buscaba intencionadamente o enfrontamento coas elites territoriais dominantes do panorama local. Afonso IX toma decisións importantes que implicaban cambios orgánicos na configuración de poder e señorío de determinados núcleos urbanos, localizados nas fachadas cantábrica e atlántica da Galicia do século XIII. Aquelas institucións eclesiásticas certamente perden patrimonio e facultades, pero son compensadas economicamente, mantendo un grao de presenza máis ou menos testemuñal. Este proceso obsérvase no caso ribadense. Tralo pasamento do incondicional prelado Pelaxio II de Cebeira, abríase un novo horizonte, que facilitaba a actuación afonsina nunha situación interna enrarecida a causa de enfron-

748

CARLOS ANDRés GONzALEZ PAZ

tamentos acontecidos no seo da sé episcopal entre dúas faccións con dúas orientacións definidas. Por un lado, Martiño Muñíz, o novo prelado que, sendo próximo ao monarca pois procede da súa curia, se amo lda ao seu programa. Afonso IX persegue a recuperación do dominio do burgo ribadense. Este bispo iniciou o seu episcopado na cidade valibriense, aliñándose factualmente cun sector das dignidades catedralicias, que materializaron un avance do regreso do centro diocesano a Vilamaior no ano 1217, encontrándose a súa razón na desvantaxosa posición mindoniense no aglomerado ribadense. Por outro lado, as autoridades municipais de Ribadeo seguramente se percataron de que a partida dos prelados implicaría a perda da condición de ciuitas e o abandono da basílica catedralicia recentemente edificada. A privación deste estatus material e simbólico suporía un significativo prexuízo para o núcleo urbano. Acaso o concello ribadense se encontraba vinculado coa aparición dunha célula resistente dentro da elite eclesiástica local, constituíndose un cabido propio, encabezado por un deán resistente ao abandono deste conglomerado burgués. Aínda que ámbolos dous grupos se enfrontaban ante a xurisdición pontificia, a determinación rexia e episcopal era o mantemento da cátedra de forma permanente en Vilamaior de Mondoñedo. Esta controversia xudicial dirimiuse definitivamente no ano 1235 mediante unha sentencia papal, que consagraba o retorno da sé á localidade valibriense, que recuperaba desta forma a súa plena condición de ciuitas. Pola súa parte, o burgo ribadense amosarase como un núcleo sometido ao señorío rexio territorialmente representado a través dun tenente; como unha comunidade urbana xuridicamente privilexiada, que contaba con institucións de goberno local dotadas de certa autonomía e aparato administratiV0 229 ; como un enclave burguense con capacidade de acción e influencia no No ano 1227 eran alcaldes de Ribadeo Petrus da Cal et Petrus Criado. eil. LANZA Ribadeo Antiguo, páx. 38. Nunha venda realizada en 1236 no "Burgo de Ripa Heuue" testemúñase a presenza dun notario público chamado "Petrus Garsie". FLORIANO LLORENTE, "Colección diplomática del monasterio de Villanueva de Oscos (segunda serie, siglo XIII)", doc. 25, páx. 29. ÁLVAREZ CASTRILLON, Colección diplomática del monasterio ... , doc. 56, páx. 111. No mes de marzo de 1239 Mariña Ibáñez vendeu á comunidade monástica laurentina tota mea uoce quanta habemus in Quintaa, rnencionándose na dataciónAlcaldes in Ripa d'Euue Petrus de Rio et Petrus Martini. Judices Gondisaluus Martini, canonicus, et Johannes Suini. Tumbo de Lorenzana, doc. 60, páxs. 98-99. O 21 de xuño de 1248 o rei Fernando III solicitou "a todos los concejos de Galizia" un préstamo equivalente ao cinco por cento das súas facendas, situándose "Ribadeu" na lista. Julio GONzALEZ [GoNzALEZ] 229

ÁLVAREZ,

o BISPADO DE MONDONEDO NA IDADE MEDIA: TERRITORIO, COMUNIDADE E PODER

749

entorno rural 230, mirando ao mar nun momento de florecemento do comercio marítimo atlántico-cantábrico. Na segunda metade do século XIII e dende unha óptica esencialmente económica, o "Burgo de Ripa Heuue" -como é referido documentalmente no ano 1236- caracterizaríase pola conxunción de dous elementos. En primeiro lugar, polo significativo peso específico alcanzado por un sector artesanal cuxa pegada no tecido económico local debe ser observada dende unha tripla perspectiva, que coopere na necesaria superación do hándicap heurístico imposto pola práctica inexistencia de fontes contemporáneas con contidos tematicamente hábiles 231 • (ed.), Reinado y diplomas de Fernando 111, Córdoba, Monte de Piedad y Caja de Ahorros de Córdoba, 1986, vol. 3 (documentos 1233-1253), doc. 765, páx. 336. O 8 de xuño de 1266 Xoán González e SanchaPérez venderon a Paio Fernández "capellam de Riba d'Euue" a súa herdade en Quinta, referíndose na datación do documento "Juyzes in Riba d'Euue Viuian Uermuez, canonigo, et Veremundo Perez de Rio. Alcaydes Martin Perez Chachos e Martin Perez Longo". Tumbo de Lorenzana, doc. 132, páx. 170. O 24 de xuño de 1266 o abade Paio de Villanueva de Oscos entregou aos irmáns Martiño e Pedro Pérez o préstamo da igrexa de Santalla de Vilausende (Ribadeol, asinando o documento "Martín Pérez, que fiqué en lagar de Domingo Martínez, notario iurado del Rey en Ribadeu". ÁLVAREZ CASTRILLON, Colección diplomática del monasterio ... , doc. 154, páxs. 222-223. O 25 de agosto de 1266 son referidos estes mesmos persoeiros, así corno "Domingo 1.1artiz, notario jurado del rey in Ribadeu". Tumbo de Lorenzana, doc. 133, páx. 17l. Tamén: Tumbo de Lorenzana, doc. 135, páx. 173. O 31 de agosto de 1266 asínase un acordo entre o abade Paio de Santa María de Villanueva de Oscos e Lopo Pérez Traveso, sinalándose na datación "Vivián VelTIlúez et Guter Pérez, iuzes en Ribadeu. Martín Chachus et Martín Pérez Longo, alcaydes", engadíndose "Domingo Martínez, notario del rey en Ribadeu". ALVAREZ CASTRILLON, Colección diplomática del monasterio ... , doc. 155, páxs. 223-224. O 6 de setembro de 1268 Maior Sánchez entregou a esta comunidade monástica o seu patrimonio en "Villar de Bullaso", mencionándose na datación "Vivián Vermúdez, canónigo, et Gonzalo Pérez juizes en Ribadeu. Vivián Rodríguez et Alfonso Guilléhnez alcaydes", así corno "Domingo 1.1artínez, notario jurado del rey en Ribadeo". ALVAREZ CASTRILLON, Colección diplomática del monasterio ... , doc. 166, páxs. 237-238. 230 Esta influencia pode observarse a través de pequenas referencias sectoriais e concretas: - Pesos e medidas. O 15 de outubro de 1243, no "fuero y pacto de Pignero" outorgado polo magnate Álvaro González, establécese que a medida de referencia no pagamento de rendas en cereal sería a "taega do Burgo". Tumbo de Lorenzana, doc. 87, páxs. 126-127. - Rendas e impostos. No mes de febreiro de 1258 varios "bonos homees" sentenciaron un litixio suscitado entre a comunidade monástica laurentina e o "concelo et alcaydes de Ribadeuue" sobre a percepción de rendas e impostos. Tumbo de Lorenzana, doc. 163, páx.203. 231 A única referencia ---directa, aínda que breve- a dous artesáns ribadenses retrotráese ao 25 de agosto de 1266, cando "Johan Miguelez, carniceyro" e "Fernan Iohannis, piliteyro"

750

CARLOS ANDRés GONzALEZ PAZ

Por un lado, aínda que en cantidade certamente escasa, consérvanse determinados testemuños que son documentados no período crono lóxico analizado e cuxa interpretación debe ser directamente relacionada cun momento de desenvolvemento inicial deste núcleo urbano e coa conseguinte demanda de materias primas e manufacturas asociadas por exemplo á edificación. Neste sentido, o 4 de decembro de 1282 o bispo Munio Pérez entregou aos Fratribus Minoribus apetraria de Ripaeuui, é dicir, a canteira de Ribadeo 232 , descoñecéndose actualmente se nos atopamos ante unha referencia xenérica á orde relixiosa franciscana ou se, pola contra, a beneficiaria se trataba dunha comunidade conventual concreta233 • Sen dúbida, esta explotación dedicada á extracción de pedra a ceo aberto sería a principal fonte provedora de material de construción ao burgo ribadense, sobre todo debido a motivos de custo e loxística, tanto para edificios privados como para grandes obras sufragadas polas diferentes instancias de poder, sendo a basílica de Santa María234 e a muralla perimetral-existente no ano 1311 235- casos paradigmáticos. Por outro lado, a constatación documental do resultado podería ser considerado como un indicativo fiable do factor causante. Así, por exemplo, na transformación agraria do medio a disposición de ferramentas -de madeira, ferro ou mixtas- resultaba un requisito indispensable, sendo factible supoñer a existencia dunha produción local máis ou menos significativa. Neste senso, o labor viticultor sería un proceso que ilustraría perfectamente esta necesida-

asinan corno testemuñas na venda dunha herdade localizada no tenno parroquial de San Xoán de ave. Tumbo de Lorenzana, doc. 133, páx. 171. Acaso "Pedro de Dios, camiçeyro", referido corno testemuña o 14 de marzo de 1281, se corresponda con outro rnesteiral ribadense. ÁLVAREZ CASTRILLON, Colección diplomática del monasterio ... , doc. 203, páxs. 282-283. 232

CAL PARDO, Tumbo Pechado, doc. 195, páx. 183.

233 Con todo, a adición na doazón de varias casas situadas na cidade lucense que pertencían ao patrimonio rnindoniense, así corno a localización cronolóxica no momento de instalación franciscana en Lugo, poderían ser considerados como indicios válidos para a identificación positiva do destinatario. María José PORTELA SILVA e José GARCfA ORO, La Iglesia y la ciudad de Lugo en la Baja Edad Media: los señorías, las instituciones, los hombres, Santiago de Compostela, CSIC, 1997, páx. 160. 234 O 22 de agosto de 1259 María Panxil outorgou unha escritura in na egleia de Riba d'Euue. Tumbo de Lorenzana, doc. 133, páx. 171. 235 O 9 de xullo de 1311 o cóengo Rodrigo Eáns e o racioneiro Lopo Eáns recibiron en aforamento o patrimonio que o cabido tiña "na villa de Ribadeu et en seu alfoz por rason do curnunete", mencionándose "outra vinna que ten Juhanna Martines tras lo Muro que he do bispo et do cabidoo". CAL PARDO, Calendarios, doc. 567, páxs. 164-165.

o BISPADO DE MONDONEDO NA IDADE MEDIA: TERRITORIO, COMUNIDADE E PODER

751

de e dependencia da artesanía, dende o intre mesmo da plantación dos bacelos236 ata o momento da comercialización do viño envasado 237 • Por último, se se entendese a configuración urbana de Ribadeo á altura do século XV como a consecuencia dunha evolución lineal iniciada no século XII, poderían ser considerados con valor probatorio retroactivo certos testemuños documentados naquela centuria. Sen embargo, os cambios substantivos acaecidos neste abano temporal dificultan seriamente ---e, polo tanto, desaconsellan- a realización deste exercicio de retrospección. Estamos a referimos, por exemplo, á edificación dos conventos mendicantes de San Francisco e Santa Clara, á construción da fortaleza urbana238 , ao levantamento da ermida da Trindade -vinculada ao gremio de mareantes e lugar de reunión das autoridades municipais ribadenses 239- ou ao establecemento da lepro-

236 O 3 de maio de 1291 o bispo Álvaro Gómez e o cabido aforaron ao arcediago Pedro Pérez domas et uineam apud ripam Euui, recibindo a quartam partem fructuum vinee. CAL PARDO, Calendarios, doc. 337, páxs. 84-85. O 6 de xaneiro de 1292 o cabido de cóengos arrendou ao arcediago Mateo Pérez vineam nostram quam habemus apud Ripamheuui, que acostumaba a posuír o capellanus de Rippaheuui. CAL PARDO, Calendarios, doc. 356, páx. 90. O 19 de setembro de 1305 os cóengos mindonienses aforaron vitaliciamente a "Jacome Eanes caualeyro" unha parte das "vinnas que som en Ribadeu". CAL PARDO, Calendarios, doc. 477, páx. 129. O 9 de xullo de 1311 o cóengo Rodrigo Eáns e o racioneiro Lapa Eáns recibiron en aforamento o patrimonio que o cabido tiña "na villa de Ribadeu et en seu alfoz por rason do cumunete", mencionándose unha "vinna que ten no Campo". CAL PARDO, Calendarios, doc. 567, páxs. 164-165. 237 Cortes de Valladolid de 1351: "dizen que en los puertas dela mar e en las mis villas de Ribadeo e de Biuero e de otros lugares de Gallizia, que an vino, et que es mucho costoso de labrar, e que an algunos omes que cargan del para vender a otras partes por traer viandas e pannos e mercadorias que entienden queles cum pIe para ssu mantenimiento e para auer delIo mas prol uecho]. Et que los mis dezmeros que estan por mi en los dichas logares de Gallizia, que demandan diezrno del dicho vino que assi es cargado e del torneo del". REAL ACADEMIA DE LA HISTORIA (ed.), Cortes de los antiguos reinos de León y de Castilla, 1.1adrid, Imprenta y Estereotipia de M. Rivadeneyra, 1863, vol. 2, páx. 73.

238 O 20 de decembro de 1369 o rei Hemique II de Castela concedeu a Pierre de Villaines "la nuestra villa de Ribadeu e la pobla de Nauia, con todos sus alfoces e con todas sus aldeas e ténninos que les pertenescen e pertenecer deuen, que lo ayades a títolo de Condado vos e vuestros erederos que de vos son descendidos o descenderán de la vuestra línea derecha, que vos podades llamar Conde e Señor de Ribadeu", sen que sexa referida a existencia da fortificación. Pola súa parte, o 22 de decembro de 1431 o rei Xoán II de Castela entregou a Rodrigo de Villandrando "la mi villa de Ribadeo, con su castillo e fortaleza", transformándose en "Conde de la villa de Ribadeo". LANZA ÁLVAREZ, Ribadeo Antiguo, páxs. 42-46 eSO-52. 239 LANZA ÁLVAREZ, Ribadeo Antiguo, páxs. 251-253.

752

CARLOS ANDRés GONzALEZ PAZ

sería no arrabalde 240 ; ingredientes aderezados coa implantación dun réxime señorial case pleno -o novo condado de Ribadeo-, quizais só equiparable ao deseñado polo rei Fernando II entre 1182 e 1183 e nunca materializado na súa totalidade 241 • En segundo lugar, pola grande relevancia adquirida polo comercio interior e exterior. Sen dúbida, Ribadeo transfórmase nun aglomerado de reguengo, onde destaca efectivamente o peso específico alcanzado pola actividade mercantil e polo grupo demográfico -documentalmente cualificado como burgensium- que centraba o seu labor neste sector económico, independentemente da súa condición sociaJ242. O centro neurálxico da economía desta vilanova -cantábrica e mindoruense- localizarase na súa área portuaria, que actuará como infraestrutu240 O 2 de abril de 1373 o arcediago García González das Ribeiras de Sante mandou entregar a cantidade de cincuenta marabedís aos leprosis de Ripaeuui siue leprosarie de Burgo. CAL PARDO, Colección diplomática medieval ... , doc. 115, páxs. 188-192. 241

Pierre de Villaines "Conde e Señor de Ribadeu" recibe a "villa de Ribadeu e la pobla de

Nauia con todos sus ténninos e aldeas e alfozes e pertenencias, segund dicho es, e con todas las sus rentas e pechos derechos dellas e de cada una dellas, así reales corno personal es, así almojarifadgos, aduanas, escriuanías, yantares, diezmos e alfolís de los portes de la mar e de la tierra, e otros qualesquier dichos tributos [oreros e non [oreros, eredades e posesiones e otras qualisquier cosas que pertenecen en qualquier manera al Señorio de la villa de Ribadeu e de la Pobla e de sus términos [... ] E retenemos para Nos e para los Reis que despois de Nos regnaren en Castiella e en Leon, mineras de oro e plata, e de otro metal, se las y ha, o oviere de aquí adelante, e servicios e monedas e tercias e moneda forera de siete en siete años; e otrosí qualesquier pechos que nos madaremos coger e derramar por todos los nuestros regnos". LANZA ÁLVAREZ, Ribadeo Antiguo, páxs. 44-45. Pola súa parte, Rodrigo de Villandrando "Conde de Ribadeo" é recompensado con "la mi villa de Ribadeo, con su castillo e fortaleza e tierra e distrito e ténnino e territorio e aldeas e lugares e vasallos e justicia e jurisdicción civil e criminal, alta, baxa, e mero mixto imperio, e rentas e pechos e derechos e penas e caloñas pertenecientes al Señorío de la dicha villa, e con todas las otras pertenencias; quedando ende tcxlavía para mi e para los Reyes que después de mi fueren en Castilla e en León la mayoría de la justicia e alcaualas e monedas e tercias e diezrnos e alfolís e mineras de oro e de plata e de otros metales, e tcxlas las otras cosas que pertenescen al Señorio real, e se non pueden apartar del". LANZA ÁLVAREZ, Ribadeo Antiguo, páx. 50. 242 Cando o 31 de abril de 1210 o prelado Pelaxio II de Cebeira adquiria os dereitos que posuía a comunidade monástica meirense sobre A Vilavella e a Vilanova de Ribadeo menciónase, entre as testemuñas da segunda columna, a Petrus Fernandi miles burgensis, referencia que contrasta con Raimundus Didaci miles ou lsidorus miles. DOMfNGUEZ CASAL, El monasterio de Santa María de Meira ... , doc. 243, páx. 162. Estes últimos poderían ser miles rusticus, segundo a clasificación de Flori. Jean FLORI, LJessor de la chevalerie (XFXII' si(xles), Xenebra, Librairie Draz, 1986, páx. 131. Con todo, desgraciadamente, sobre a súa natureza, concreta caracterización e función dentro do conglomerado urbano non existe bibliografia específica rexional.

o BISPADO DE MONDONEDO NA IDADE MEDIA: TERRITORIO, COMUNIDADE E PODER

753

ra desde onde se procederá á exportación e importación de materias primas esenCiais. O desenvolvemento do sector produtivo marítimo-pesqueiro mariñao no século XIII provocou a necesidade de importar grandes cantidades de sal, que era introducida neste sistema económico local a través do peirao ribadense. Así se testemuña, por exemplo, o 4 de xaneiro de 1232, cando Fernando III de Castela confirmou á comunidade monástica de Santa María de Villanueva de Oscos un privilexio concedido polo rei Afonso IX de León, que implicaba que en calquera momento do ano podería adquirir sale de barca in Ripa Euue, encontrándose eximida do pagamento do gravoso portádego 243 • Así mesmo, coincidindo co progreso do cultivo da vide neste espazo e momento concretos, o porto de Ribadeo constituirase no punto de saída do excedente vinícola presente cando menos no val do río Eo, documentándose ao longo do século XIV a presenza de naves armadas nesta localidade nas rutas de comercialización de viñ0 244 • O grao e intensidade da actividade mercantil e portuaria existente no burgo ribadense durante a segunda metade do século XIII provocou a instalación dunba alfándega rexia dotada de monopolio comercial, cuxa presenza se constata documentalmente nos ordenamentos das Cortes de Xerez de 1268, inseríndose Ribadeo -segundo Ruiz de Ia Peña- nun "grupo que se destaca por Ia condición de centros canalizadores del tráfico portuario del reino"24'. Nesta nonnativa -que certamente establece "Ias villas do se an ayuntar las mercadorias, mas es puerto"sinálase que, no caso desta localidade, serán Xoán Rodríguez -"fijo de Ruy Gomes"- e Paio Badiol os "ommes que han a tomar los fiadores en los puertos"246.

243 FLORIANO LLORENTE, "Colección diplomática del monasterio de Villanueva de Oscos (segunda serie, sig!oXIII)", doc. 15, páxs. 20-21. ÁLVAREZ CASTRILLON, Colección diplomática del monasterio ... , doc. 46, páxs. 99-101. 244 FERREIRA PRIEGUE, Galicia en el comercio ... , páxs. 86-87 (n. 87) e 186-188. No ano 1352 "Johan Peritz, burgois de Benneo, maislre de! vesse! de Sent Bartolimeu, & Domingo Aynes, burgois de Rybadeu en Espaigne & marchaunt du dit vasse!" denunciaron ante a xustiza inglesa o asalto a este navío, que carregaba "XL toneux & III pipes de vins blancs & rouges" destinados á "ville de Seint 1.1ayheu ou a Brest". FERREIRA PRIEGUE, Galicia en el comercio ... , apénd. doc. núm. 3, páxs. 813-814. 245 Juan Ignacio RUIZ DE LA PENA SOLAR, "Las villas castellanas de la costa cántabroatlántica y su proyección comercial en el Mediterráneo occidental", Revista dJHistoria Medieval, 11 (2000), páx. 52. Esta afirmación reitérase máis recentemente en: SOLORZANO TELECHEA, «"Las nereidas del Norte" ... », páx. 46. 246 REAL ACADEMIA DE LA HISTORIA (ed.), Cortes de los antiguos reinos de León y de Castilla, Madrid, Imprenta y Estereotipia de M. Rivadeneyra, 1861, vol. 1, páx. 74.

754

CARLOS ANDRés GONzALEZ PAZ

Finalmente, debemos destacar a significación económica que este porto da Vilanova de Ribadeo adquirirá dentro das finanzas da sé episcopal mindoniense, pois convén recordar como, aínda que os seus titulares estaban asentados definitivamente en Vilamaior, conservaban os seus dereitos sobre o crecente montante da decima portatici ribadense, como taxativamente sinala o rei Afonso X de Castela ás autoridades municipais de Ribadeuue o 9 de outubro de 1258 247 • Con todo, alén desta actividade mercantil a longa distancia, detéctase a existencia dun comercio de curto radio de acción, baseado na explotación e produción do medio local, observándose este fenómeno na concordia asinada o 19 de xaneiro de 1282 entre, por unha parte, o "concello, iuezes e alcalles de la uilla de Ribadeo" e, por outra parte, o "concello e iuezes e alcalles de la pobla de Rouoredo"248. Esta "pola" encontrábase no lugar de Reboledo, entidade situada na freguesía de San Esteban de Barres, no actual termo municipal asturiano de Castropol, concretamente na enseada de La Linera, xerada pola desembocadura do rego de Fornelo no sector oriental da foz da ría de Ribadeo, practicamente na mesma latitude que a igrexa de Santiago de Vigo, que se atopaba na ribeira oposta. Trátase dun aglomerado cuxa fundación, quizabes rexia, se materializou con anterioridade ao ano 1275 249 no espazo situado inter fluvium de Ove et fluvium de Navia, cuxo dominio adquiriu a sé episcopal ovetense en 1154250 •

247

CAL PARDO, Colección diplomática medieval ... , doc. 42, páxs. 62-63.

Juan Ignacio Ru IZ DE LA PEÑA SOLAR, "Conflictos interlocales por el control de espacios económicos privi1egiados: el ejemp10 asturga1aico de las pueb1as de Ribadeo y Roboredo (1282)", Boletín del Instituto de Estudios Asturianos, 45/138 (1991), páxs. 559-588. Neste apartado, empregaremos a versión da avinza que, estando presente na RegIa Ca/orada ovetense, foi editada en: RUIZ DE LA PENA, "Conflictos interlocales ... ", apénd. 1, páxs. 577, 579,581 e 583. Con tooo, debemos sinalar que se consultou unha transcrición anterior, que resulta tecnicamente moito máis deficiente: LANZA ÁLVAREZ, Ribadeo Antiguo, páxs. 94-98, e unha transcrición posterior: Ana Isabel FERNÁNDEZ RODRfGUEZ (ed.), Documentación de la Catedral d'Uviéu (SiegluX1II) [2], Uviéu, Academia de la Llingua Asturiana, 1996, doc. 64, páxs. 129-133. 248

249 O 13 de xaneiro de 1275 é referido "Pedro del Riu" como "público notario del Rey enna Pobla de Revoredo". RUIZ DE LA PEÑA, "Conflictos interlocales ... ", apénd. 2, doc. 2, páx. 584. 250

RECUERO ASTRAY, GONzALEZ VAZQUEZ e ROMERO PaRTillA,

doc. 160, páxs. 171-172.

Alfonso VII (1l16-1157),

o BISPADO DE MONDONEDO NA IDADE MEDIA: TERRITORIO, COMUNIDADE E PODER

755

Convertida no centro da "terra de Ribadeo" asturiana25 l, seguramente se transformou nun enclave económico pretendidamente competidor do burgo ribadense a escala eminentemente local. Esta conclusión infírese da análise do articulado da avinza alcanzada entre as autoridades de ámbalas dúas localidades no ano 1282. Aínda que en ningún momento se somete a contradición a obriga que tiñan os "uezinos de Rouoredo" de respectar o monopolio comercial co que contaba Ribadeo dende 1268 -recoñecéndose explicitamente o deber de satisfacer o pagamento da "costunbre del rey", é dicir, o portádego-252 , determinadas cuestións de fondo económico cooperarían no xurdimento de "demandas e contiendas e quexumes e omezíos", buscándose unha solución consensuada entre ámbalas dúas entidades. Desta forma, no artigo primeiro establécese a libre circulación de persoas e produtos aplicada aos "omnes estranos de fuera de Ia tierra [ ... l con sus mercadorías o con aquellas cosas que troxieren", que poderían atravesar os termos das vilas e alfoces respectivos, empregando "los caminos e las barcari as" en ámbolos dous sentidos sen ningún tipo de restrición253. 251 Sen dúbida, a existencia da homónima e asturiana "terra de Ribadeo" -constituída corno unha xurisdición administrativa localizada na beira oriental da ría do Eo, situada baixo o dominio episcopal ovetense- transfónnase nun elemento que pode inducir a erro, particulannente nunhas cronoloxías sensibles no percurso histórico ribadense galego. Así, por exemplo, cando o 2 de febreiro de 1244 se menciona a Aluaro Roderici et Gundisaluo Menendii, tenentibus Ripam de Oue et Oscos ou no mes de setembro de 1248 se cita a "Don Gonzaluo comendero in Ribadoue" atopariámonos ante estoutras coordenadas de poder asturianas. FLORIANO LLO RENTE, "Colección diplomática del monasterio de Villanueva de Oscos (segunda serie, siglo XIII)", docs. 45 e 60, páxs. 42-43 e 54-55. Tamén: "Gonzalo Méndez tenente Rivadove" (1267) ou "Don Gonzalvo Menéndez tenente Ribadove" (1269). ÁLVAREZ CASTRILLON, Colección diplomática del monasterio ... , docs. 158 e 167, páxs. 227228 e 238-239. O mesrno acontece coa paralela circunscrición eclesiástica asturiana coñecida como "arcedianato de Ribadeo", que incluía territorios localizados en ámbalas dúas ribeiras do río Eo, encontrándose confonnado internamente polos arciprestados de Pravia, Luíña, Valdés, Navia, Ribadeo, Burón e Casliel de Navia. Soledad SUAREZ BELTRÁN, El cabildo de la catedral de Oviedo en la Edad Media, Oviedo, Universidad de Oviedo, 1986, páx. 245. As primeiras referencias documentadas atrásanse ao ano 1284, cando o bispo ovetense Fredolo solicitou a cesión de rendas ao seu sobriño Xofré, "arcidiano de Ribadeo", porque "estaua en escuelas en Paris". GAIBROIS DE BALLESTEROS, Historia del reinado de Sancho ... , vol. 1, páx. CLXXVI. 252 RUIZ DE LA PENA, "Conflictos interlocales ... ", apénd. 1, art. 6°, páx. 579. Neste sentido, no artigo oitavo establécese que os "vezinos de Rouoredo" poderían descargar no porto ribadense "aquellas mercadorías que quisier saluo de sal". RUIZ DE LA PENA, "Conflictos interlocales ... ", apénd. 1, art. 8°, páx. 579. 253 RUIZ DE LA PENA,

"Conflictos interlocales ... ", apénd. 1, art. l°, páx. 577.

756

CARLOS ANDRés GONzALEZ PAZ

Aínda que existiría unha pluralidade de suxeitos que poderían considerarse incluídos nesta categoría, sen dúbida destacaría o número de artesáns e comerciantes dedicados á produción e/ou venda retallista de materias primas e/ou manufacturas procedentes dos territorios inmediatos, mais exteriores ás propias terras de Ribadeo e Reboredo. Así mesmo, sería factible supoñer que na expresión "omnes estranos de fuera de la tierra" se englobasen aqueles peregrinos que integraban a visita a San Salvador de Oviedo no seu camiño de ida ou volta ao santuario apostólic o santiagués, seguindo o trazado da ruta xacobea máis setentrional, sendo común que estes romeiros portasen pequenas mercadorías, empregadas como instrumento de intercambio ou produto de venda durante o transcurso do seu periplo peregrinatorio. Sen embargo, esta última posibilidade aínda debe ser sometida a comprobación textual, aspecto certamente complexo pola ausencia de testemuños escritos directamente relacionados"4. Pola súa parte, no artigo cuarto, baseándose na aplicación do principio de correspondencia recíproca e na regulación do concepto de veciñanza presente en cada ordenamento xurídico local, establécese a liberdade de circulación e seguridade de intercambio comercial que os "uezinos de Ribadeo" e os "uezinos de Rouoredo" terían na adquisición e/ou venda de mercadorías na outra circunscrición territorial. Obviándose conxunturalmente o acostumado proteccionismo económico existente neste tipo de conglomerados urbanos, de facto créase unha grande área de mercado libre e seguro, que se estende en ámbalas dúas ribeiras do río Eo255. No artigo terceiro, respecto aos puntos de paso do río Eo marcados e regulados, sinálase a existencia dunha única "barquería" autorizada, situada na Veiga, concretamente no lugar de Porto. Con todo, se o concello de Reboredo considerase oportuna a mutación da súa localización, podería ser trasladada e implanta254 O 5 de febreiro de 1228 o rei Afonso IX promulgou un decreto que supoma o recoñecemento da libre circulación dos peregrinos polo seu reino, indicándose ut peregrinis limina gloriosissimi apostoli lacobi, ueI Sancti Saluatoris in Asturiis, ueI cuiuscumque sancti oratorium uisitantibus licitum sit et liberum de omnibus rebus suis secundum propriam statuere uoluntatem. GONzALEZ. Alfonso IX. vol. 2. doc. 519. páxs. 619-620. Con todo. ao mesmo tempo, o monarca leonés intenta regular o tráfico de romeiros xacobeos no noroeste peninsular, establecéndose nesta mesma data que caminus qui vadit de Sancto Salvatoris ad Sanctum lacobum vadat per populationem meam de Tineo, ou sexa, polo interior do territorio. Cil. Eloy BENITO RUANO. "Quien va a Santiago y no a San Salvador··. en Juan Ignacio Ruiz de la Peña Solar (coord.), Las peregrinaciones a Santiago de Compostela y San Salvador de Oviedo en la Edad Media. Oviedo. Principado de Asturias. 1993. páx. 24.

255

RUIZ DE LA PENA,

"Conflictos interlocales ... ", apénd. 1, art. 4°, páxs. 577 e 579.

o BISPADO DE MONDONEDO NA IDADE MEDIA: TERRITORIO, COMUNIDADE E PODER

757

da nunha ampla franxa ribeirega de trinta e cinco quilómetros lineais, delimitada "desde Ia penna Meyroy fasta uilla U edelle", é dicir, entre as entidades de Meiroi en Ribeira de Piquín (Lugo) e Vilavedelle en Castropol (Asturias)'''. O servizo de "barquería" era crucial, en canto se constituía no principal sistema de cruzamento do curso fluvial mediante o emprego de barcas, beneficiándose da súa existencia tanto as persoas, como as mercadorías, tamén o gando nun aparente sistema de transhumancia de curto radio establecido entre ámbolos dous territorios"'. Así mesmo, esta referencia resulta certamente interesante, pois permite observar a posición de poder asumida polas autoridades ribadenses nesta negociación, impoñéndose ao concello de Reboredo, en canto impide implicitamente o establecemento de novas "barquerías", controlando tacitamente a organización do xeograficamente complicado sistema comunicacional existente entre ámbolos dous espazos -galego e asturiano- neste canto nororiental. Esta posición predominante do concello de Ribadeo obsérvase tamén na regulación do comercio de cereal e viño que, cando menos dende 1268, estaba sometido ao monopolio rexio, é dicir, correspondía ao "señorío de nuestro sennor el rey". As autoridades ribadenses pretenden controlar os accesos e as cantidades 258. Desta forma, segundo o artigo sexto, a importación de ámbalas dúas materias primas dende Reboredo debería materializarse mediante o emprego de dous tipos concretos de embarcación, que respondían á tipoloxía "pinaza" ou "batei", naves de escasa envergadura e pouco calado, capaces de carrexar cargas que non deberían ser superiores a "seys tonel es", satisfacéndose antes da súa desestiba os preceptivos tributos na vila ribadense. Pola súa parte, a exportación de excedentes agrarios producidos en Reboredo debería desenvolverse "desde Penna Alua ata San Román" -é dicir, na franxa litoral da actual localidade de Figueras, entre a Punta Penalba e San Román-, pagando "el costumbre de Rey en Ribadeo". A lectura económica desta avinza non nos sitúa precisamente ante unha "verdadera carta de hermandad"259, senón ante un instrumento xurídico destinado ao control tácito e táctico do comercio local en ámbalas dúas beiras do río Eo. Aínda que efectivamente se observe unha aplicación xenérica do

256

RUIZ DE LA PENA,

"Conflictos interlocales ... ", apénd. 1, art. 3°, páx.

577.

257

RUIZ DE LA PENA,

"Conflictos interlocales ... ", apénd. 1, art. 5°, páx.

579.

258

RUIZ DE LA PENA,

"Conflictos interlocales ... ", apénd. 1, art. 6°, páx.

579.

259

RUIZ DE LA PENA,

"Conflictos interlocales ... ", páx.

573.

758

CARLOS ANDRés GONzALEZ PAZ

principio de reciprocidade, en aspectos especificamente vinculados coa circulación de persoas e mercadorias, as autoridades ribadenses impoñen unha visión e preponderancia sustentada na súa condición de burgo de reguengo con monopolio mercantil, transformándose en referencia neste espazo de tanxencia ástur-galega260 . Se certamente resulta viable considerar ao peirao de Porcillán como o núcleo do comercio exterior ribadense, non é sinxelo determinar da mesma forma o centro da vida mercantil local neste momento crono lóxico. Tendo en conta os argumentos que especificaremos a continuación, a nosa proposta céntrase nun amplo espazo aberto denominado "Campo da Vila". Nesta área foi edificada a basílica de Santa María de Ribadeo -tamén coñecida como Santa María do Campo261_, que debido ás súas múltiples realidades actuaria como polo de atracción económica, administrativa e relixiosa dunha poboación ribadense que se desvinculaba da dependencia eclesiástica da igrexa de Santiago de Vigo, aínda referente para os habitantes da Vilavella. Espazo excéntrico e diametrahnente oposto respecto á zona portuaría, o "Campo da Vila" será o emprazamento seleccionado polas comunidades mendicantes de franciscanos 262 e clarisas263 para o seu asentamento durante as derradeiras centurias medievais. 260 Seguramente, entre os peiraos asturianos -"puertos que son desde el agua de Dena fata el burgo de Riba deo"-, a única competencia seria encontrarÍase neste momento no porto de Avilés, que dende 1268 tamén posúe alfándega e monopolio comercial. GAIBROIS DE BALLESTEROS. Historia del reinado de Sancho ...• vol. I. páx. CLXXVII. Cara ao occidente. o potencial competidor do burgo de Ribadeo sería a vila de Viveiro, cuxo radio de acción marítimo-comercial se estendía no ano 1290 "desde el agua que dizen d'Arnasrna fasta el Estero de Llouia", é dicir, ao seu leste alcanzaba a desembocadura do río Masrna en Foz. Francisco J[avier] HERNANDEZ [SANCHEZ] (ed.). Las rentas del rey. Sociedad y fisco en el reino castellano del siglo XIII. Madrid. Fundación Ramón Areces. 1993. vol. I (estudio y documentos). páx. 260. 261 O 2 de abril de 1373 o arcediago García González das Ribeiras de Sante legou pro fabrica ecc/esie sancte Marie de Canpo Burgi de Ripaeuui a cantidade de dez marabedís. CAL PARDO. Colección diplomática medieval ...• doc. 115. páxs. 188-192. 262 O 2 de xuño de 1344 os cóengos rnindonienses aforaron a Diego Pérez, clérigo de San Xoán de Piñeira, a herdade "que jas cabo da tapia dos Frades de San Françisco commo departe das duas testadas de herdade de Martin Martines et das outras duas testadas da dita tapia dos Frades et do caminno et via antigua que sal da dita villa de Ribadeu··. CAL PARDO. Calendarios. doc. 895. páx. 327. 263 O 26 de decembro de 1366 Rui Sánchez de Moscoso -arcediago compostelán e cóengo rnindoniense- entregou ao arcediago Pedro Arias, administrador das "Ribeyras de Sante", oitenta marabedís "por las vinnas que tornaron aa dita arniistraçon en Ribadeu para faser o rnoesteyro de Santa Crara··. CAL PAROO. Calendarios. doc. 1016. páxs. 415-416. O 9 de febreiro de 1389 Diego Pico legaba testamentariamente "a Santa Clara do Burgo xI morabetinos [... ] a Santa Clara para

o BISPADO DE MONDONEDO NA IDADE MEDIA: TERRITORIO, COMUNIDADE E PODER

759

Ademais, a localización suburbana do "Campo da Vila" transfonnouno nunha ponte de enlace entre a área burguesa ribadense -que se estaba desenvolvendo cara á ribeira tluvial- e o seu amplo hínterland rural, sucesivamente ampliado durante os reinados de Fernando II e Afonso IX de León. Este espazo converteuse efectivamente no punto de encontro entre ámbalas dúas realidades económicas e administrativas, nunha zona dotada de excelentes condicións para o intercambio comercial debido, así mesmo, á súa natureza de intersección e eixo distribuidor do sistema comunicacional local e comarcal 264 • Asemade, esta área periurbana da Vilanova de Ribadeo compartía a característica de tratarse dun espazo económica e xurisdicionalmente privilexiado, mais seguramente non estaba sometido ao mesmo réxime impositivo que o núcleo intramuros. Deste xeito, os comerciantes e mercadores poderían verse eximidos, por exemplo, do pagamento do portádego, que gravaba o tránsito de persoas e mercadorías polas portas do burg0 265 • Finalmente, recorrendo ao procedemento analóxico, debemos destacar a existencia de paralelismos en núcleos territorialmente próximos e cronoloxías temporalmente coetáneas, constituíndose nun elemento que aparenta orientar o "Campo da Vila" ribadense cara a modelos asturianos contemporáneos 266 • a obra x morabetinos". CAL PARDO, Tumbo Pechado, doc. 9, páxs. 17-18. Sobre esta comunidade conventual, existe un artigo monográfico: Manuel de CASTRO e Maria Ángeles de la CRUZ, "Clarisas en el noroeste hispánico: Ribadeo", Estudios Mindonienses, 4 (1988), páxs. 11-149. 264 Elisa FERREIRA PRIEGUE, Los caminos medievales de Galicia, Ourense, Museo Arqueolóxico Provincial de Ourense, 1988, páxs. 244-245 e 247-250.

No acordo asinado entre o bispo, cabido e alcaldes mindonienses o 6 de agosto de 1316 sinálase que: "Outrossy por rason que os homes et as molleres da Villa et doutras partes entrauan et saian da Villa por la payuca da çerca da Villa et rompian as ualadas da çerca contra lee et contra defendemento, mandaron que todo aquelou aquela que entrase en esta Villa ou sayse por la çerca dela senon por las portas peyte XII morabetinos para a çerca et de mays jagaXV dias na cadea". CAL PARDO, Calendarios, doc. 641, páx. 197. 265

266 No caso galego, resulta certamente complicado observar a repetición deste esquema con este nivel de afinidade topoIÚmica, cronolóxica, fisionómica e probablemente funcional: - A Coruña. Aínda que no tecido urbano herculino se detecte a existencia intramuros da igrexa de Santa 1.1aría do Campo dende o primeiro cuarto do século XIII, non se constatou a súa transfOlmación no centro dun espazo economicamente representativo. O 9 de xaneiro de 1218 Mariña RamÍrez vendeu ao mosteiro de Santa María de Sobrado domus quam habeo in Cnmia et iacet ipsa domun in rua de Campo, asinando o documento corno testemuña Fernando capellanus Eclesiae S. Mariae de Crunia. 11iguel GONZÁLEZ GARCE:S, Historia de La Coruña. Edad Media, [La Coruña], Caixa Galicia, D.L. 1987, doc. 14, páxs. 478-479. Así mesmo: María Dolores BARRAL RIVADULLA, La Coruña en los siglas XIII al XV historiay configuración urbana de una villa de realengo en la Galicia medieval, A Coruña, Fundación Pedro Barrié de la 1.1aza, 1998, páxs. 211-256. Mercedes CORRALES LORENZO, "La historia a través de sus documentos",

760

CARLOS ANDRés GONzALEZ PAZ

Sen dúbida, a evolución da área peri urbana ovetense coñecida como "plaza del Campo" resultaría extremadamente semellante. Trátase dunha zona aberta, situada extramuros, onde se encontra a igrexa de "Santa María del Campo"267, onde se celebra un mercado no cal se comercializaban materias primas e manufacturas e, por último, onde se instalan as comunidades conventuais franciscana e clarisa nas centurias baixomedievais268. en José Ramón Soraluce [Blond] (coord.). La Real Colegiata de Santa Maria del Campo de La Coruña. La Coruña. Diputación Provincial de La Coruña. 1989. páxs. 259-283. - Lugo. No ano 1272 testemúñase documentalmente a existencia do campo lucense [actual Praza do Campo], cuxa denominación, segundo Abel Vilela, "obedece a su función comercial, es decir. el campo es el lugar en donde se celebra el mercado··. ABEL VI LE LA, La ciudad de Lugo en los siglas XII al XV...• páxs. 219-222. cita na páx. 220. Sen embargo. trátase dun espazo intramuros, onde non se constata a presenza de ningún tipo de edificación eclesiástica. - Ourense. Na cidade auriense e na súa "Praza do Campo" practicamente se repite o esquema lucense. LOPEZ CARREIRA, A cidade de Ourense no século XV... , páxs. 66-67. - Pontevedra. Nesta vila o intercambio comercial desenvolvíase intrarnuros, esencialmente nas prazas coñecidas corno "Açouge" e "Feira". ARMAS CASTRO, Pontevedra en los siglas XII a XV...• páxs. 95-96. - Betanzos. A "Plaza do Campo" certamente era un espazo extramuros -situado fronte á Porta da Vila- e estaba dedicado á actividade mercantil. Sen embargo, consideramos que se trata dun caso relativamente serodio e non se constata a presenza de ningunha clase de estrutura eclesiástica ata a instalación do convento dominico no século XVI. Rosa PALMERO, "La Plaza del Campo··. Anuario Brigantino. 8 (1985). páxs. 115-120. - Santiago de Compostela. A "Praza do Campo·· nos séculos XII e XIII. aínda que certamente sería unha área localizada intramuros, aparece constituída nun centro mercantil e comunicacional, onde non só se encontraba a igrexa de San Bieito do Campo, senón o modelo da "tega" ---é dicir, a medida de comercialización- admitido segundo a regulación aprobada por Diego Xelmírez no ano 1113: "Prohibirnos vender o comprar tanto en esta ciudad corno fuera por otras talegas si no por la hecha según la medida de la piedra que está en el campo de Compostela··. Historia Compostelana.lib. 1. cap. 97. Falque Rey. páx. 230. Sobre a organización deste espazo, véxase: ARMAS CASTRO, "El afianzamiento de la realidad urbana... ", páxs. 90-93. 267 O 5 de febreiro de 1232 a dama VelasquitaXiraldes estableceu un hospital "en here dad propia mia, la cual compré y adquirí por juro de heredad con todas sus pertenencias, la cual está cerca delIa Torre del Castillo Real cabe la calle y camino público que vá á la Iglesia de Santa María del Campo de una parte. y de otro lado de arriba está casa del monasterio de San Vicente". Ciriaco MIGUEL VIGIL (ed.), Asturias monumental, epigrájica y diplomática, Oviedo. Imprenta del Hospicio Provincial. 1887. vol. 1. páxs. 128-129. Véxase outra transcrición máis recente en: Juan URrA Rru (ed.). "Doña Velasquita Giraldez y la cofradía de los alfayates de Oviedo··. Asturiensia Medievalia. 2 (1975). páxs. 101-102. 268 Miguel Ángel LADERO QUESADA, "Economía mercantil y espacio urbano: ciudades de la Corona de Castilla en los siglas XII a XV··. Boletin de la Real Academia de la Historia. 191/2 (1994). páxs. 237-238. Juan Ignacio RUIZ DE LA PENA SOLAR. "El comercio ovetense en la Edad Media··. Archivum: revista de la Facultad de Filologia. 16 (1966). páxs. 371-372.

o BISPADO DE MONDONEDO NA IDADE MEDIA: TERRITORIO, COMUNIDADE E PODER

761

Como acontecía no caso ovetense, a presenza dunha feira no "Campo da Vila" ribadense -é dicir, extramuros- non implicaba necesariamente a inexistencia dun mercado -quizabes especializado ou centrado no sector alimentario- dentro do aglomerado amurallado, converténdose nun elemento estratéxico con suma relevancia loxística na configuración interna do seu tecido urban0 269 • En definitiva, seguramente afastada na memoria colectiva aquela breve estancia episcopal testemuñada na igrexa de Santa María do Campo, entre os séculos XIII e XIV o burgo da Vilanova de Ribadeo aparece caracterizado como un dinámico núcleo urbano amurallado, que estaba en plena expansión e actuaba como referente económico en ámbalas dúas beiras do río Eo. Convertida nunha puxante entidade de reguengo, capaz de competir coa estrutura eclesiástico-diocesana que regresara definitivamente a Vilamaior, Ribadeo presenta institucións propias de gobemo, que se sustentaban sobre unha normativa específica que se remontaba ao reinado de Fernando II, especialmente deseñada -aínda que non só- para aqueles burgensium explicitados en 1183, que se constituirán no principal grupo socioeconómico e de poder ata o establecemento do condado ribadense na segunda metade do século XIV. Transformado en centro xurisdicional dunha circunscrición dotada de dúas vertentes navegables [fluvial e marítima], o "Burgo de Ripa Heuue" desenvolverase como centro de prestación de servizos dentro dunha ampla franxa territorial de extensión galego-asturiana, conectada a través dunha significativa rede de comunicacións. Orientada fundamentalmente cara ao exterior -sobre todo dende o recoñecemento rexio do monopolio comercial en 1268-, en Vilanova de Ribadeo primará esencialmente a súa vertente mercantil, fronte a un tecido artesanal cuxa produción se destinaba inicialmente cara ao abastecemento do enclave burgués e o seu radio de acción máis directo, delongándose así a aparición dun trazado urbano propio dun núcleo artesán, onde no século XV se detectaría un "arruamento" de artes, oficios e sectores socioeconómicos 270 •

269 O cronista Lanza Álvarez comenta a celebración anual dun feira de gando e panos no "campo de Santa María de Ribadeo" (extramuros), namentres que o mercado semanal tiña lugar na "Praza d' Abaixo" ou Praza Maior (intramuros). LANZA ÁLVAREZ, Ribadeo Antiguo, páxs. 227-228. Véxase unha reprodución do ilustrativo "Plano topográfico de la villa de Rivadeo y su parroquia" en: LANZA ÁLVAREZ, Ribadeo Antiguo, entre as páxs. 108-109. 270 LOPEZ ALSI NA, Introducción al fenómeno urbano ... , páx. 50.

762

CARLOS ANDRés GONzALEZ PAZ

6.3

[PONTE DEl VIVEIRO

A

S orixes históricas do núcleo urbano viveirense mantéñense en grande parte descoñecidas debido á ausencia de fontes escritas e análises arqueolóxicas dos restos materiais conservados, que aparentemente se poderían retrotraer a época galaico-romana. As primeiras referencias documentais adiántanse á segunda metade do século X, encontrándose no tombo laurentino, entre os textos relacionados co patrimonio do grupo magnaticio dos Osóriz. Na dotación testamentaria da comunidade monástica de San Salvador de Lourenzá -datada o 17 de xuño do 969- sinálase que o conde Osorio Gutiérrez transfire a titularidade da Veiga de Ferrial (San Miguel da Rigueira) e da Villa Riilu (San Isidoro do Monte), entidades e espazos rurais localizados dentro do actual termo municipal de Xove -separados polo curso do río da Rigueira-, que neste momento se atopaban in terra Uiuario 271 • De forma semellante, nos últimos compases da décima centuria, o dux Gutier Osóriz entregou aos monxes laurentinos unha uilla localizada preto da igrexa de Santa Eulalia de Merille, aglomerado situado no presente concello de Ourol, mais entón incluído in Uiuaria 272 • Estas dúas referencias documentais de contido xeográfico permiten establecer tres marcas correspondentes a unha circunscrición coñecida como Uiuaria ou terra Uiuaria no século X, que se desenvolvería espacialmente a leste e oeste do curso final do río Landro. A constatación textual da presenza deste corónimo viveirense, así como da natureza supralocal deste conglomerado, autorizarían a derivar a suposición da existencia dun centro concreto -cuxo topónimo quizais sería compartido-, que se localizaría no interior do territorio, debido fundamentalmente ao perigo que supoñían as ameazas piráticas normanda e musulmá273 • Neste eixo de coordenadas, as liñas toponímica e espacial interseccionan nun punto específico da xeografía mariñá coincidente con Viveiro, denominación da entidade poboacional que actúa como centro da freguesía de San Pe-

271

Tumbo de Lorenzana, docs. 1-2, páx. 23.

272

Tumbo de Lorenzana, doc. 13C, páx. 44.

Na Historia Compostellana sinálase claramente corno Uivariam [corónimo identificable con Viveiro] fonnaba parte da serie de rexións costeiras que eran atacadas durante as campañas marítimas sarracenas. Historia Compostellana, lib. 1, cap. 103, Falque Rey, páx. 174. 273

o BISPADO DE MONDONEDO NA IDADE MEDIA: TERRITORIO, COMUNIDADE E PODER

763

dro de Viveiro, encontrándose no inmediato termo parroquial de Santa María de Chavín, ao suroeste, o limítrofe lugar de Trasviveiro. As principais fontes de coñecemento da realidade histórica deste enclave atrásanse aos albores do século XII e contan cunha natureza esencialmente documental e epigráfica. O 2 de marzo de 1112 a raíña Urraca de Castela concedeu á Sanctae Mariae valibriensis Ecc/esiae tres villae pertencentes ao patrimonio asociado ao infantádego, incluíndose Sancto Petro de Viuario, que se encontraba precisamente in Viuario 274 • Neste breve testemuño textual concéntranse dúas referencias de interese con clara implicación territorial. Por un lado, alén da toponimia, Sancto Petro de Viuario é presentada como unha vi lla -é dicir, como unha unidade residencial e produtiva-, en cuxo interior se encontraba unha igrexa baixo advocación petrina. Aparentemente, non se trataría dunha entidade simple xa que, ademais de formar parte da facenda dun sector específico da familia real, resulta posible que fose beneficiada cunha normativa propia, como se derivaría da interpretación da súa entrega cum omni suo directo et foro. Sen embargo, este último aspecto debe ser enunciado con cautela, pois tralo polisémico termo foro, tamén se podería agachar o conxunto de rendas xeradas. Desde unha óptica organizativa interna, estes primeiros compases do século XII convértense así mesmo nun momento de cambio no seo da comunidade, modificación que se detecta a través da inscrición epigráfica localizada na parte exterior do templo, onde se sinala que o presbítero Paio restaurou a igrexa en honor de San Pedro Apóstolo no ano 1112, seguramente trala súa inserción na estrutura patrimonial e parroquial diocesana"'. 274

CAL PARDO, "De Viveiro en la Edad Media", doc. 2, páxs. 78-79.

275 Aínda que existen transcricións epigráficas anteriores, que remontan a súa antiguidade aos séculos X ou XI, a presentada é a lectura máis recente: José-Martinho MONTERO SANTALHA, "Epigrafía medieval no território da diócese mindoniense", en Manuel Recuero Astray, Fátima Díez Platas e Juan Manuel Monterroso Montero (eds.), El legado cultural de la Iglesia mindoniense, A Coruña, Universidade da Coruña, 2000, páxs. 222223. Na liña cronolóxico-interpretativa altomedieval, véxase: Fidel FITA [COLOMé], "Nuevas inscripciones. San Pedro de Vivero", Boletín de la Real Academia de la Historia, 42/2 (1903), páxs. 142-144. DONAPéTRY YRIBARNéGARAY, Historia de Vivera ... , páxs. 8690. Emique CHAO ESPINA, Historia de Vivera, Sada (A Coruña), Ediciós do Castro, 1988, páxs. 114-116. Emique CAL PARDO, "Parroquias del ayuntamiento de Viveiro", Estudios Mindonienses, 9 (1993), páxs. 700-702. CASTINEIRAS GONzALEZ, "La actividad artística en la antigua provincia de Mondoñedo ... ", páx. 291. Este último autor sinala a presenza na igrexa de Santo André de Boimente dunha inscrición epigráfica, na que aparecería o seguinte enunciado: IN U1IID(ibu)S S(ep)T(em)B(ri)S DCCCC, ou sexa, ofreceríase a data do 7 de

764

CARLOS ANDRés GONzALEZ PAZ

Por outro lado, este aglomerado rural sitúase nunha circunscrición territorial [Viuario], que nestes momentos non só alcanzaba ao norte a embocadura da ría de Viveiro 2" , senón que no ano 1124 constátase como a terra de Uiuario277 integraba dezaseis freguesias -sanctus Stephanus de Ualle 278, sanctus Romanus de Ualle 279, sancta Maria de Sueuos 280, sanctus Johannes de Coua 28 1, sancta Maria de Gualdo 282, sanctus Julianus de Landroue 283, sancta Eolafia de Mirel 28 4, sancta Maria de Auro1 285, sanctus Jacobus de Cellario 286 , sancta Maria de Magazos 287 , sanctus Petrus de Uiuario 288 , sanctus Stephanus de Valcarria 289 , sancta Maria de Chauin 290, sanctus Andreas de Fontana 291 , sanctus Petrus de Miluis 292 , sancta Maria de Seseriz 293- , asi como seis ermidas -sanctus Julianus de Catarou 29 4,

setembro do 862. Asóciase coa dedicación dun prirnixenio templo, que sería seguramente renovado nas derradeiras décadas do século XII, constituíndose no exemplo comarcal máis ternporán. CASTINEIRAS GONzALEZ, "La actividad artística en la antigua provincia de Mondoñedo ... ", páx. 290. 276 O 18 de xullo do 1099 Onego Ovéquiz entregou "a meatad da nosa villa que chaman Sesnando, que es enna foz de Viveyro" ao mosteiro de San Miguel da Coelleira. CAL PARDO, El monasterio de San Miguel ... , doc. 2, páx. 95. 277

CAL PARDO, Colección diplomática medieval .. , doc. 11, páx. 26.

278

Santo Estevo do Vicedo, O Vicedo.

279

San Román do Val, O Vicedo.

280

Santa María de Suegos, O Vicedo.

281

San Xoán de Covas, Viveiro.

282

Santa María de Galdo, Viveiro.

283

San Xiao de Landrove, Viveiro.

284

Santa Eulalia de Merille, Ourol.

285

Santa María de Ourol, Ourol.

286

Santiago de Celeiro, Viveiro.

287

Santa María de Magazos, Viveiro.

288

San Pedro de Viveiro, Viveiro.

289

Santo Estevo de Valcarría, Viveiro.

290

Santa María de Chavín, Viveiro.

291

Santo André de Boirnente, Viveiro.

292

San Pedro de Miñotos, Ourol.

293

Santa María de Xerdiz, Ourol.

294

Catarón (Santa María de Galdo, Viveiro).

o BISPADO DE MONDONEDO NA IDADE MEDIA: TERRITORIO, COMUNIDADE E PODER

765

sanctus Michael de Sauto 295 , sanctus Michael de Sauro 296 , insula Mirandi 297, Cagoto 298 e Iuncaria 299 - , O primeiro cuarto do século XII caracterizase polas discordie et multe contempciones et /ites et guerre xurdidas, como se lembra o 20 de xuño de 1128, inter episcopos et comites huius terre debido á escaseza de rendas correspondentes ao patrimonio rexio, que remataban revertendo nas facendas magnaticias. No ano 1124 alcanzárase un primeiro acordo, que implicaba que nunha longa serie de freguesías se materializaria a adquisición condal de determinados gravames 300 , nunca que os prelados mindonienses fosen privados dunha parte significativa do espazo diocesano. Neste sentido, sanctus Petrus de Uiuario ficaba post partem regis, sendo administrado fiscalmente polos comites illius terre301 • A situación de enfrontamento non se estabilizou completamente, sendo necesario un novo pacto que, nesta segunda ocasión, se asociaba ademais á discusión suscitada sobre a titularidade do mosteiro de San Salvador de Lourenzá. No ano 1128 e a cambio de determinadas concesións, os prelados mindonienses recibiron, coa aquiescencia rexia, aliud cautum in terra de Uiuario, uidelicet: de aqua de Lacu usque ad PenamAlbam [... ] cum suo caractere et cum tota sua uoce regia302 • 295

San Miguel de Souto (Santa María de Galdo, Viveiro).

296

San Miguel das Negradas, O Vicedo.

297 Nesta illa fluvial instalarase a comunidade monástica beneditina feminina de San 11iguel das Negradas, que foi anexada ao mosteiro santiagués de San Paio de Antealtares entre os séculos XV e XVI. BURGO LOPEZ, "Un dominio monástico mindoniense ... ", páxs. 175-189. Ocupouse máis recentemente desta cuestión: Carlos Andrés GONZÁLEZ PAZ, "Monasterios insulares en la diócesis de Mondoñedo durante la Edad Media: San Miguel de la Coelleira, San Miguel de las Negradas y San Vicente de la Isla", en Margarita Riobó Serván (ed.), Ons y Onza en los archipiélagos gallegos, Madrid, Institución Cultural Isleña, 2012, páxs. 97-110. 298 O Caxoto (San Pedro de Miñotos, Ourol). 299 Correspóndese co lugar de Xunqueira (Santa María de Magazos, Viveiro), onde se encontra o convento dominico feminino de Nosa Señora de Valdeflores, fundado no século XV Clara C[ristela] RODRfGUEZ NONEZ, "El monasterio de Nuestra Señora de Valdeflores de Viveiro", Estudios Mindonienses, 9 (1993), páxs. 441-539.

300

Tumbo de Lorenzana, doc. 8, páxs. 33-35.

301 CAL PARDO,

Colección diplomática medieval ... , doc. 11, páxs. 25-26.

302 Tumbo de Lorenzana, doc. 8, páx. 35. No ano 1156 constátase documentalmente a aparición dentro deste macroespazo de microunidades asociadas, así refírese o cautum de Portuzelo et de Graliar ---que engloba territorios situados nos actuais tennos municipais de Xove (Portocelo) e Viveiro (Grallal, Covas)- ou o cautum de Moogorum et de Uaris et

766

CARLOS ANDR t: S GONzALEZ PAZ

A través desta medida extraordinaria, creábase no interior da circunscrición coñecida corno terra de Uiuario lUl espazo territorialrnente especifico e xurisdicionalrnente privilexiado, que se estenma de forma continua entre

os actuais termos municipais de Xove -onde se atopa a freguesía de Santa Eulalia de Lago- e O Vicedo -na parroquia de Santa María de Cabanas conservábase o orónirno "Pena Alba" a mediados do século XIXlJ3- .

nustración 6.1: Inscrici6n epigráfica na igrexa de San Pedro de Viveiro (Lugo).31J4

Neste panorama histórico, medio territorial e momento cronolóxico será

precisamente cando se detecte a primeira referencia ao aglomerado actualmente coñecido corno Viveiro. Segundo se narra nos Annales Sancti Disibodi, o 27 de abril de 1147 iniciouse unha grande expedición xermana que Landroue -onde se inscriben conglomerados localizados nos presentes concellos de Mafión (Mogor e Bares) e Viveiro (Landrove)-. CAL PARDO, Colección diplomática medieval ... , doc. 15, páx. 31. 303 Pascual MAOOZ, Diccionario geográfico-estadístico-histórico de España y sus posesiones de Ultramar, Madrid, Establecimiento literario-tipográfico de P. Madoz y L.

Sagasti, 1846, vol. 5, páx. 14. 304 FITA [COLOM!::], "Nuevas inscripciones ... ", páx. 143.

o BISPADO DE MONDONEDO NA IDADE MEDIA: TERRITORIO, COMUNIDADE E PODER

767

tiña como destino Terra Santa. Tras varias semanas de singradura e tralo paso polas costas inglesas, o 30 de maio alcanzou o portum Hispanie qui Gozzim dicitur, é dicir, a poboación asturiana de Gozón, preto do Cabo de Peñas 305 • Desde este punto da xeografía litoral cantábrica, navegando sempre en dirección oeste, un grupo destes navíos cruzados recalou in portum eiusdem littoris qui Viver dicitur, arribando o 6 de xuño ao portum Galiciae qui Tamara dicitur306 . O uso con sentido territorial deste termo portum -empregado polo rei Fernando II en 1168 en relación a Noia [portum quem Totum Bonum uocamus p07 ou polo monarca Afonso IX en 1199 en referencia a Ribadeo [portu de Rippa EuueP08- sitúanos ante unha entidade antropoxénica, que estaba localizada no litoral e contaba cunba infraestrutura portuaria pero, sobre todo, amósanos a existencia deste núcleo viveirense a mediados do século XII, vinculado ao mar como acontecía no caso ribadense, adiantándose cronoloxicamente o momento de ocupación efectiva da franxa cantábricomindoniense trala desaparición da ameaza musulmá. Así pois, os testemuños escritos posteriores ao ano 1147 deberán ser entendidos como chanzos no proceso de constitución do núcleo urbano e consolidación da súa presenza na organización espacial, socioeconómica e de poder da costa diocesana; proceso que será paralelo ao desenvolvemento da circunscrición territorial viveirense, que en 1164 alcanzaba o vilar de Burela polo leste 309 , recibindo en 1192 a súa franxa litoral a denominación xenérica de marin is de Uiueiro 310 .

305 Sobre esta identificación toponímica, pode consultarse: AlTibadas de normandos y cruzados ... , páxs. 117-121.

FERREIRO ALEMPARTE,

306 Georg Heimich PERTZ (ed.), Monumenta Germaniae Historica. Scriptorum, Hannover, Impensis Bibliopolii Aulici Hahniani, 1861, vol. 17 [Annales Sancti Disibodi (a. 1147)], páx. 27. 307 RECUERO ASTRAY, ROMERO PORTlllA

e RODRfGUEZ

PRIETO,

Fernando II .. , doc. 91, páxs.

111-112 308 GONzALEZ,

Alfonso IX, vol. 2, doc. 132, páxs. 189-191.

309 Pedro Guimáraz outorgaba á comunidade monástica de Santa 1.1aría de Meira o seu quiñón das "heredades que tenía en Viuero çerca del mar, que son las villas d'Espiñareda y la Rúa de Fontao y el villar de Burela y Salgadelos". DOMfNGUEZ CASAL, El monasterio de Santa Maria de Meira ... , doc. 31, páx. 29. 310 DOMfNGUEZ CASAL, El monasterio de Santa María de Meira .. , doc. 174, páxs. 118120. Tamén: Tumbo de Lorenzana, doc. 63, páxs. 101-102.

768

CARLOS ANDR t: S GONzALEZ PAZ

Aínda que practicamente non existe documentación que testemuñe esta evolución, á altura do primeiro cuarto do século XIII obsérvase o seu impacto no tecido urbano da vila de Pantis de Viuario. ASÍ, por exemplo, no ano 1217 constátase a súa natureza de espazo amurallado, corno se evidencia nunha inscrición epigráfica conservada na antiga Porta da Vila311 .

nustración 6.2: Inscrición epigráfica na Porta da Vila (Viveiro, Lugo).

Con todo, será unha avinza tripartita asinada o 4 de xullo de 1223 a fonte documental que proporcione o caudal informativo máis significativo acerca da súa evolucionada realidade organizativa312 . En primeiro lugar, debemos identificar os autores deste transcendental acordo, no que participaron, por un lado, dominum Alfonsum regem legionensem é dicir, o monarca Afonso IX de León ,quen actúa corno verdadeiro impulsor da súa sinatura; por outro lado, o episcopum minduniensem, ocu-

311 Era MCCLY in temp(ore) R(egis) A(de1fi:onsi). MO'JTERO SANTALHA, "Epigrafia medievaL", páx. 225. Alén da muralla, se cadra o esquema fortificado viveirense completábase e complementábase Clmha fortaleza, quizabes integrada na cerca urbana. 022 de abril de 1274 testemúñase a asistencia de Xoán Páez "alcalde de Biueyro" e, sobre todo, de Martifio Martínez "castellan", ao traslado dooha carta expedida polo magnate Xoán Pérez, "notario del rey en Biueyro", fillo de Pedro Ponce e Aldonza Afonso. CAL PARDO, TumboPechado, doc. 190, páxs. 180-181.

312 CAL PAROO,

Colección diplomática medieval ... , doc. 31, páx. 52.

o BISPADO DE MONDONEDO NA IDADE MEDIA: TERRITORIO, COMUNIDADE E PODER

769

pando a cátedra o prelado Martiño Muñíz e, por último, o concilium Pontis de Viuario, organismo colexiado composto por un número indeterminado de alcaldes. Este triángulo de actores, individuais ou colectivos, rematan deseñando unha pirámide de poder, plasmada textualmente neste documento. Como se establece na primeira cláusula, a base estaría constituída polo concilium, transformado na institución de goberno máis próxima ao territorio e á poboación, encargada da administración local. No segundo chanzo, encontrábase o episcopum minduniensem que é referido, en relación precisamente ao concilium viveirense, como episcopo suo et domno, uníndose ámbalas dúas naturezas espiritual e temporal 313 • Finalmente, no banzo superior atopábase o regem legionensem, que reafirma a súa soberanía, definíndose como dominus de toto. Se temos en conta dous factores testemuñados ata o momento como son, por un lado, a titularidade do espazo no que se asentou a vila de Viveiro e, polo outro lado, este recoñecemento explícito do dominio, poderemos concluír que, cando menos neste momento, tratábase dun aglomerado urbano sometido ao señorío episcopal mindoniense que, con todo, sería mitigado por dúas forzas: por unha parte, o poder real efectivamente exercido, que neste caso actúa como árbitro e, por outra parte, a normativa do núcleo vilego reunida no forum vil/e referido explicitamente no escrito. Certamente, a localidade da Ponte de Viveiro contaba cun foro propio destinado á súa autorregulación. Aínda que descoñecemos con completa seguridade a súa orixe e o momento da súa concesión, a información transmitida permítenos presentar unha hipótese sobre a súa natureza. Por un lado, esta participación tripartita -onde se involucran monarca, prelado e concello- estaría situándonos ante un foro outorgado de forma conxunta, con seguridade incentivado e dotado materialmente polos bispos mindonienses e finalmente sancionado xuridicamente pola autoridade real, utilizándose precisamente a mesma fórmula que eses protagonistas individuais [Afonso IX de León e Martiño Muñíz1empregarán na vila do Castro de 313 Segundo Flórez, no ano 1173 o bispo Xoán Pérez "otorgó Escritura de concordia con los vecinos de Bivero, declarando el vasallage que los de aquella Villa havian de rendir en adelante al Obispo su Señor. y el tratamiento que el Prelado les havia de hacer··. F LOREI. España Sagrada. 18. 1789. páx. 136. Cal Pardo dubida da corrección desta noticia. CAL PARDO, Episcopologio Mindoniense, páx. 107, n. 73. Sen embargo, os argumentos presentados -relacionados co convenio asinado durante o reinado deAfonso IX de León- non impedirían que esta escritura certamente existise e se redactase no derradeiro ano do episcopado de Xoán Pérez.

770

CARLOS ANDRés GONzALEZ PAZ

Ouro o 10 de abril de 1220, cando concederon oforum de Benauento aos que se asentasen in populatione de Ourio 314 • Por outro lado, consérvanse dúas referencias documentais que sinalarían na dirección do outorgamento da carta foral benaventina á vila de Viveiro. Con todo, imponse a cautela interpretativa, debido á súa vinculación co tortuoso procedemento xudicial desenvolvido entre as autoridades municipais viveirenses e os prelados mindonienses pola cuestión do señorío. En primeiro lugar, o 3 de xuño de 1258 levábase a cabo a revisión rexia dunha controversia xudicial xurdida ao redor do ano 1233 sobre o pagamento do gravame señorial coñecido como "martiniega". Os demandados eran os "ommes de la feligresia de santa Maria de Chauin et de la feligresia de san Pedro de Viuero", así como os "ommes de la feligresia de san Esteuan de Valcarria", que son identificados como "alfozeros de la villa de Viuero", engadíndose a continuación que "fueran poblados a fuero de Benauente"315. Aplicando o procedemento analóxico e tomando como termo de comparación a concesión do forum Legionis á cidade de Vilamaior en 1156 -que se estende aos poboadores in Pumar da Cano nica en 1217316- , resultaría factible supoñer que sería precisamente o foro benaventino o outorgado á entidade nuclear de Pontis de Viuario, sen que se poda determinar se se aplicaría literalmente -como aconteceu no caso castrodourense- ou se se procedeu á súa adaptación local. Con todo, se entendemos que o documento afonsino do 4 de xullo de 1223 posúe natureza e contido normativo, en canto regulación de determinadas facetas esenciais da relación establecida entre concilium e episcopum, seguramente se poda inferir a implantación inicial xenérica do forum de Benauento, que nesta data experimentaba unha addenda dotada de valor xurídico. En segundo lugar, nunha cédula do rei Afonso XI de Castela, expedida o 22 de setembro de 1345, sinálase que "sepades que Domingo Perez Basanta,

314 CAL PARDO, Colección diplomática medieval ... , doc. 38, páx. 60. O modelo de organización do poder e territorio presente na vila viveirense, en canto entidade urbana de señorío episcopal, asernellaríase máis ao caso de Vilamaior de Mondoñedo ou do Castro de Ouro que ao do burgo de Ribadeo, aglomerado de reguengo. Cando o 14 de xullo de 1318 o cabido mindoniense arrendou ao chantre Fernando Deus a súa parte dos "quatro sestos da nosa iglesia de Santiago de Viueyro" impón a necesidade de establecer "boos fiadores por eles de age este dia ata quinse dias da Iglesia de Mendonnedo ou de Vilamayor ou de Viueyro ou do Castro d-Ouro". CAL PARDO, "De Viveiro en la Edad Media", doc. 35, páxs. 113-114. 315

CAL PARDO, Colección diplomática medieval .. , doc. 36, páxs. 58-59.

316

CAL PARDO, Colección diplomática medieval ... , doc. 30, páx. 51.

o BISPADO DE MONDONEDO NA IDADE MEDIA: TERRITORIO, COMUNIDADE E PODER

771

procurador del Conçejo de Ia nuestra villa de Viuero con su carta de procuracion que nos mostró, nos dixo é mostró en como Ia dicha villa de Viuero quando primeramente fuera poblada é fundada por el rey don Alfonso nuestro bisabuelo, á quien Dios perdone, que les fuera dado por fuero á que poblasen e viviesen, el fuero de Benavente, para poblaçion é mantenimiento de Ia dicha villa é de aquellos que viniesen á poblar é morar; é que les fuera estonçe dado e otorgado á Ia dicha villa por terminos é alfoz, tierras é montes é aldeas é lugares, por mojones é debisas é sennales, lugares é cotos nombrados que son contenidos en el dicho fuero, el qual fuero les fuera dado é otorgado del Rey don Alfonso nuestro bisabuelo". O representante municipal solicitaba a validación dun traslado notarial do foro benaventino outorgado polo rei Afonso IX á vila de Viveiro, encontrándose a razón deste pedimento en que "acaesçió que ardiera Ia dicha villa é que estonçe que ardiera é se perdiera y el oreginal del dicho fuero con otras cartas é privillegios que avian que seyan con el dicho fuero; e que fincara el traslado del dicho fuero en manos de algunos omes é notarios de Ia dicha villa, del qual dicho fuero nos mostró el tres lado fecho é signado é firmado de notarios públicos de Ia dicha villa, en que paresçia que era asy". Finalmente, convencido da veracidade do documento presentado, o monarca accedeu á petición de "que gelo mandásemos tener é guardar é complir é diessemos actoridad que valiese el dicho treslado así como el oreginal"317. Se ben non debe esquecerse a cautela enunciada verbo da natureza xudicial deste texto, polo tanto susceptible de controversia, transmitiríanos dous datos esenciais. A identificación do forum vil/e viveirense co "fuero de Benavente" e o encadramento temporal da súa concesión durante o reinado afonsino -o terminus post quem sería o 22 de xaneiro de 1188318 e o terminus ante quem sería o 4 de xullo de 1223-, entendéndose documentalmente este outorgamento como o acto xurídico fundacional da vila de Viveiro. Aínda que a hipótese presentada permitiría supoñer o contido do forum vi lle viveirense, o seu articulado concreto resulta descoñecido. Sen embargo, a través da sentenza afonsina do 4 de xullo de 1223 pode comprobarse, por exemplo, a aplicabilidade do concepto xurídico de veciñanza -refírense os uicinos-, categoría socioeconómica que englobaba tanto aos sectores exentos de tributación, como aos grupos que debían peitar, cualificados documen317 Antonio RODRfGUEZ VILLA (ed.), "Documentos para la historia de Galicia. Número XVI", Revista de Archivos. Bibliotecas y Museos, 3/6 (1873), páxs. 91-92.

318 É a data na que aconteceu o pasamento do seu proxenitor e antecesor no trono, o rei Fernando II de León. GONzALEZ, Alfonso IX, vol. 1, páx. 39.

772

CARLOS ANDRés GONzALEZ PAZ

talmente como [orarios. Así mesmo, impídese o asentamento magnaticio na localidade, indicándose explicitamente que ninguén tivese casas maiores in uilla a excepción dos prelados mindonienses, sempre que fose de seruicio ueZ maiordomi uel seruiciales319. En segundo lugar, neste convenio tripartito obsérvase a existencia dun dobre nivel organizativo-territorial. Por un lado, a villa de Pontis de Viuario que actuaba de centro referencial. Neste momento aparecería convertida nun núcleo urbano, en cuxo trazado destacarían determinados elementos arquitectónicos singulares, como a muralla que circundaba o seu perímetro e estaba dotada dunba serie de torres e portas estruturais e funcionais 320 • Pola súa parte, intramuros resaltarían a igrexa de Santa María do Campo e o templo de Santiago de Viveiro 321 • A 319 CAL PARDO, Colección diplomática medieval ... , doc. 31, páx. 52. A mediados do século XIV -concretamente neste caso o 13 de abril de 1349-, constátase a vulneración desta normativa, que precisamente excluía o asentamento urbano de fidalgos como" Johan Fernandes do Bolanno, caualeyro", que asiste corno testemuña a un documento concedido "enno rnoesteyro de San Francisco deste lugar de Viueyro". CAL PARDO, "De Viveiro en la Edad Media", doc. 47, páxs. 134-136. 320 O 23 de febreiro de 1285 Martiño Pérez entregou ao convento de Santo Domingo de Viveiro a viña da Fonte do Cabo da Torre. GARCfA ORO, "Viveiro en los siglas XIVy xv. .. ", doc. 1, páx. 57. O 11 de febreiro de 1333 o cóengo Paulucho doou ao cabido mindoniense "as rninnas casas et praça que eu ey en Viueyro, que estan enna rua que chaman de San Francisco", referíndose entre os límites "commo vay ferir ao muro da cerca da vila". CAL PARDO, "De Viveiro en la Edad Media", doc. 42, páxs. 122-124. 321 Na segunda cláusula da avinza, establécese que o concilium debet beneparare episcopo voces et totas suas directuras ecc/esiarum villae et alfoz, derivándose desta referencia a existencia de cando menos un templo na localidade viveirense, aínda que tamén é posible que ámbolos dous fosen realidades construtivas neste momento. Ámbalas dúas igrexas documéntanse na segunda metade do século XIII. Así, o 24 de xaneiro de 1277 menciónase a ecc/esiam Sancte Marie de Ponte Viuarii e o 18 de setembro de 1291 cítase a ecc/esie Sancti Jacobi de Viuario. CAL PARDO, Colección diplomática medieval ... , doc. 45, páx. 65. CAL PARDO, "De Viveiro en la Edad Media", doc. 17, páxs. 91-92. A estes dous templos sumouse unha terceira igrexa -situada intramuros baixo a advocación de San Martiño-, que contaba con cemiterio propio e se localizaba nunha parte do soar ocupado polo convento da Inmaculada Concepción Francisca a comezos do século XVII. Esta hipótese baséase no testamento outorgado por Rui Díaz, "thesoureyro que foy da

iglesia de Mendonnedo", o 6 novembro de 1391. Na primeira cláusula establece que: "mando as minnas casas de Viveyro grandes en que eu moro quando son en Viueyro que estan a par do adro de Santa Maria et de Santo Martino con todas suas bodegas et camaras entradas et saydas alta et baxo, mando estas casas commo van topar aas portas de Maria Viçosa da huna parte et da outra van topar ao çimiterio de San Martinno". CAL PARDO, Calendarios, doc. 1116, páxs. 491-492. Sobre o convento concepcionista, véxase: Juan

o BISPADO DE MONDONEDO NA IDADE MEDIA: TERRITORIO, COMUNIDADE E PODER

773

primeira localízase na zona máis elevada do aglomerado viveirense e presenta unha planta basilical de tres naves e ábsida semicircular322. O segundo [derrubado no ano 1840] atopábase no soar que na actualidade ocupa a Praza Maior e, así mesmo, contaba cunha planta basilical de tres naves mais con tres ousias 323 • Finalmente, nun abano cronolóxico situado entre mediados e finais do século XIII, establecéronse os conventos mendicantes de Santo Domingo324 e San Francisco 325 . Por outro lado, encóntrase o alfoz ou circunscrición territorial dependente, cuxa extensión contemporánea resulta só parcialmente coñecida. Grazas á sentenza afonsina outorgada en 1258, sabemos que San Pedro de Viveiro, Santo Estevo de Valcarría e Santa María de Chavín formaban parte desta xurisdición. Limítrofes entre si, compoñían unha unidade continua situada na ribeira leste do río Landro, sen embargo, tratábase dun descontinuo respecto á "uilla de Viuero en cuyo termino son estas feligresias"326. Entre ámbalas dúas DONAPE:TRY YRIBARNE:GARAY, "Doña María de las Alas Pumariño, fundadora del convento de la Concepción de Viveiro", Boletín de la Comisión Provincial de Monumentos Históricos y Artísticos de Lugo. vol. 2/21-22 (1947). páxs. 298-302. Máis recentemente: Carlos ADRAN GoAs e Santiago F. PARDO DE CELA. "La fundación del monasterio de Ia Inmaculada Concepción Francisca de Viveiro", Estudios Mindonienses, 17 (2001), páxs. 587-689. Manuel de CASTRO, "Viveiro, monasterio de la Purísima Concepción", Estudios Mindonienses. 17 (2001). páxs. 691-738. 322 Luis laBro FERNANDEZ. "A eirexa de Santa María de Viveiro··. Nós. 151101111 (1933). páxs. 44-48.

323 lOBrO FERNÁNDEZ, "A eirexa de Santa María de Viveiro", páx. 44. 324 Sobre o convento dominico, véxase: GARCrA ORO, "Viveiro en los siglos XIV y XV ..... páxs. 11-131.

325 Sobre este convento franciscano, véxase: María Dolores FRAGA SAMPEDRO, "El convento medieval de San Francisco de Viveiro: análisis del edificio y su historia constructiva", Cuadernos de Estudios Gallegos. 441109 (1997). páxs. 155-202. 326 CAL PARDO, Colección diplomática medieval ... , doc. 36, páxs. 58-59. O 4 de agosto de 1260 os representantes do "conçeio de la Puente de Uiueyro" aspiraban a que os habitantes "de la Puebla de Ribadeumi que nos obedescan commo a ommes de nuestro termino que tenemos judgado por sentencia". Sen embargo, a súa reclamación non atopou respaldo rexio nesta expansiva demanda que alcanzaba a localidade coruñesa de Ribadeume, no curso medio do río Eume (Santa María de Ribadeume. As Pontes de García Rodríguez). CAL PARDO. Colección diplomática medieval ... , doc. 37, páx. 59. a 26 de maio de 1368 o rei Pedro I de Castela recompensa "á vos el Conçejo é omes buenos de la villa de Viuero, que es en el regno de Galliçia los buenos servicios é leales que me avedes fecho fasta aquí é so cierto de vos que me faredes daquí adelante, é señaladamente porque agora despues quel traydor de Emique entró en los mios regnos" outorgando "que ayades por vuestro ténnino para siempre jamas las feligresías que dicen de Sant Iolian de

774

CARLOS ANDRés GONzALEZ PAZ

realidades atopábase, por exemplo, o couto de Landrove -pertencente ao señorío episcopal-, cuxa existencia se testemuña no século XII, incluíndo as parroquias de San Xiao de Landrove e Santa María de Galdo327. Ámbalas dúas esferas concéntricas [vila e alfoz] transfórmanse en espazos xeradores de rendas que, salvo no caso dos gravames de natureza estritamente eclesiástica, eran repartidos entre os actores desta advenientia. As voces [imposicións] e as "caloñas" [sancións xudiciais pecuniarias] serían divididas en tres partes, namentres que impostos como o pedido -de cantidade simbólica, pero directamente vinculado co seLandroue é de Santa María de Gualdo é de Sant Iohan de Coua é de Santa María çuegos, é de San Pedro de Moosende é de Sant Román é de Sant Esteuan do Valle, é de Sant Miguell das Negradas é de SantMiguell del Soto é de Santiago de Brauos é de Santa Olalla de Morille é de Santa María d'Orol é de Sant Andrés de Beymente é de Sant Pedro de Minotos, é de Santa María de Sesariz con la casa fuerte dende, é de Santa 1.1aría de Viveroo é de Eglija é de Silay é de Rrouayno é de Cajoto con la casa fuerte de Muras é con la fehgresía de Sant Pedro de Muras; é de todos estos lugares é feligresías que dichas son, vos do con todos los otros lugares é feligresías que son corno Valdelarnar rasta Piedra tajada é por Coruera é por la esculca de feIgoso é por el puerto de señales é por el monte de Sistral, é por la ribera Dume del agua de goya é Abrandiay é dende por el agua de Sor é como entra en el mar á Coydo, segund que vos fueron dadas en tiempo del rey Don Alfonso, mi tras abuelo, que Dios perdone, cuando fué poblada la dicha villa de Viuero por el fuero que vos fue dado". Antonio RODRfGUEZ VILLA (ed.), "Documentos para la historia de Galicia. Número XVII", Revista de Archivos. Bibliotecas y Museos, 3/7 (1873), páxs. 106-110. A comezos do século XV, continuaban os enfrontamentos xudiciais centrados na extensión do alfoz viveirense. Así, o 17 de abril de 1404 o rei Hemique III de Castela comunicou ao bispo mindoniense Álvaro Núñez de Isorna que o "conçejo de la villa de Viuero se me enbiaron querellar et disen que ellos estando en tenençia et paçifica posesion por donaçion que dis que le fiso el rey don Alfonso mi bisabuelo de los lugares et cotos et fehgresias de Landroue et Galue et Grallal et Suegos et Sant Roman et Sant Esteuano de Valle et Sant Miguel de Sor et Santa Maria de Seserit et Santa Maria de Valsa et Santa Maria de Uiuero (sic) et San Giao de Rigoua et San Pedro de Muras et Silan et Cojuto et Rubeyno et San Miguel de Soto". CAL PARDO, Colección diplomática medieval ... , doc. 128, páx. 218. O 28 de outubro de 1156 o rei Afonso VII confirmou ao prelado mindoniense a posesión dos cautos tuas tam ueteres quam nouas, enunciándose o cautum de Moogorum et de Uaris et Landroue. O 6 de febreiro de 1305 o rei Fernando IV de Castela ratificou os privilexios da sé episcopal rnindoniense, incluída a posesión dun individualizado "coto de Landroue". O 24 de marzo de 1309 o bispo Rodrigo Vázquez aforou a Fernando Bonome o "casal et erdarnento de Villanoua que he en friigesia de Galdo et Landroue", referíndose o "çelleiro de Landroue". CAL PARDO, Colección diplomática medieval ... , docs. 15, 67 e 72, páxs. 31, 93 e 101. O 20 de outubro de 1319 o deán mindoniense selou unha carta "en que se continna que Fernan Rodrigues, aleayde de Santa Martha, emprestou ao Bispo quatro mill mor. sobre lo celeyro de Landroue et sobre os dereytos do Bispo da vila de Viueyro". CAL PARDO, "De Viveiro en la Edad Media", doc. 38, páx. 118. 327

o BISPADO DE MONDONEDO NA IDADE MEDIA: TERRITORIO, COMUNIDADE E PODER

775

ñorí0 328 - ou o portádego -intimamente ligado á circulación de persoas e mercadorías329- serían distribuídos á metade entre prelado e monarca, encargándose os alcaldes e o mordomo do bispo da súa recadación anual e custodia330 • As tensións entre o poder episcopal mindoniense e as autoridades locais viveirenses acerca do dominio da vila amósanse como constantes, provocando a directa intervención rexia e o establecemento desta avinza tripartita asinada en 1223. O descoñecemento dos termos concretos do forum vil/e de Viveiro dificulta o discernimento da cuestión do seu señorío. Con todo, a nosa suposición respecto da identificación do foro outorgado [o foro de Benavente], así como a comparación con procesos semellantes contemporáneos -aínda que presenten diferente resultado final-, proporcionarán un dobre punto de partida viable. Por un lado, crono lóxico. Resulta coñecido que a data da foral benaventina sitúase entre 1164 e 1167 331 , entón a concesión do foro viveirense segundo este modelo acaeceu necesariamente despois deste arco temporal. Por outro lado, normativo. En definitiva, o foro de Benavente reflicte o pacto bipartito establecido entre o monarca Fernando II de León -que concede este instrumento xurídico ad populandum e que, ademais, dota materialmente a 328 Sobre a natureza concreta deste imposto, véxase: Miguel Ángel LADERO QUESADA, "El sistema impositivo en Castilla y León. Siglos X-XIII", en Ángel Riesco TeITero (coord.), Javier de Santiago Fernández e José María de Francisco Olmos (eds.), I Jornadas sobre documentación jurídico-administrativa, económico-jinancieray judicial del reino castellanoleonés (siglas X-XIII), Madrid, Universidad Complutense de Madrid, 2002, páxs. 296-297. 329 A relevancia económica alcanzada pola artesanía e o comercio na vila de Viveiro pennite comprender a importancia que a adquisición do dereito de percepción deste imposto terá constantemente para as súas autoridades municipais. Nun primeiro momento optaron por considerarse exentas da obriga de entregar a cantidade que correspondía aos preladosmindonienses, entendendo que eran de aplicación as "cartas que yo di a los de Castro de Ordiales et a otros de los mios regnos" mais, corno sentenciou o rei Afonso X o 9 de decembro de 1258, esta nonnativa non beneficiaba aos "conceios de Viuero et Ribadeuue", que non podían embargar unilateralmente o recadado en concepto de "portadgo". CAL PAROO, "De Viveiro en la Edad Media", doc. 7, páx. 84. Nun segundo momento decantáronse por acudir á xustiza rexia, denunciando continuos atropelos por parte dos oficiais episcopais. Así, por exemplo, o 24 de agosto de 1260 os representantes do "conçeio de la Puente de Uiueyro" reclamaron infrutuosamente "el portadgo que tornaron por so mandado a ommes de nuestro conçeio en Portiziello et en Sant Çibrian et en Varis". CAL PARDO, Colección diplomática medieval ... , doc. 37, páx. 59. 330 CAL PARDO,

Colección diplomática medieval ... , doc. 31, páx. 52.

331 BARRERO GARCfA

e ALONSO

MARTfN,

Textos de derecho local español .. , páxs. 152 eSOS.

776

CARLOS ANDRés GONzALEZ PAZ

ocupación desta uil/am meam- e o concilio de Malgrad -que recibe esta regulación, onde se establecen as bases do asentamento e desenvolvemento da comunidade vilega-332 • Entre ámbolos dous suxeitos non existen poderes intermedios, actuando Fernando Rodríguez e o conde Armengol de Urgel como representantes rexios, sen protagonismo determinante na institución desta carta foraP33. Este esquema benaventino complícase no caso viveirense coa aparición en escena dun terceiro factor [a sé diocesana], que asume un cometido esencial pois, continuando coa nosa hipótese, a súa presenza no convenio de 1223 explicaríase dende o seu rol de institución favorecedora e materialmente fornecedora, non debendo esquecerse que o espazo onde se atopa asentada a vila de Viveiro pertencía ao señorío episcopaP34. Este grao de implicación e participación dos prelados mindonienses na conformación do marco xurídico e territorial viveirense permitirá a asunción dun significativo nivel de responsabilidade na toma de calquera decisión relacionada co control vilego. Efectivamente, a posición alcanzada polos bispos impoñía a necesidade da súa presenza -ou a dificultade da súa eliminación- nas diferentes ecuacións formuladas. O resultado ambicionado polas autoridades municipais era o recoñecemento do seu carácter de núcleo urbano de reguengo, consolidando o seu termo xurisdicional e eliminando calquera rescaldo de dominio episcopal. Pola súa parte, tralo fracaso ribadense, a sé non admitiría a perda do seu centro comercial cantábrico, fonte de ingresos procedentes da recadación de diversos impostos e gravames como episcopo suo et domno. Por último, a actitude do solio rexio variará dependendo de cada monarca e momento, mudando sucesivamente segundo o peso específico ben do episcopum minduniensem, ben do concilium Pontis de Viuario 33'. 332 Julio GONzALEZ [GoNzALEZ] (ed.), "Fuero de Benavente de 1167", Hispania, 9 (1942), páxs. 624-626. 333 Rafael GONzALEZ RODRfGUEZ, "Origen y formación de una villa de repoblación. Benavente durante los reinados de Fernando II y Alfonso IX", Studio Historica, Historia Medieval, 15 (1997), páxs. 115-123. 334 Este procedemento foi o mesrno empregado na populatione de Ouria, á que o rei Afonso IX outorgou oforum de Benauento o 10 de abril de 1220, sinalándose que concedo etiam ei alfoz que eis Martinus episcopus mindoniensis dat et hereditates. CAL PARDO, Colección diplomática medieval ... , doc. 38, páx. 60. 335 Seguindo coa analoxía, neste mesrno momento a vila do Castro de Ouro tentou liberarse do señorío episcopal recorrendo á xustiza rexia e, cando esta aspiración non recibiu o respaldo oficial, á forza. Finalmente, entre 1307 e 1308 o rei Fernando IV detemlinou a inalienabilidade do dominio mindoniense, sometendo ao conglomerado castrodourense.

o BISPADO DE MONDONEDO NA IDADE MEDIA: TERRITORIO, COMUNIDADE E PODER

777

o interese rexio na cuestión viveirense, aínda que voluble, foi unha realidade. Se o 4 de xullo de 1223 o rei Afonso IX de León patrocinaba a subscrición dun acordo a tres bandas co prelado e concello, o 9 de abril de 1225 o propio monarca encontrábase apud Pontem de Viueyro, aínda que sería a comunidade monástica meirense a receptora das concesións outorgadas durante esta xornada336 • O seu sucesor, Fernando III de Castela, mantivo unha postura ambivalente. Se o 20 de febreiro de 1232 confirmaba, a petición dos bispos mindonienses, o acordo asinado nove anos atrás, o 3 de xuño de 1258 os veciños de tres parroquias viveirenses esgrimían un privilexio fernandino onde se eximiría aos habitantes de Santa María de Chavín, San Pedro de Viveiro e Santo Estevo de Valcarría do pagamento da "martiniega"m. Pola súa parte, o rei Afonso X de Castela amosouse máis próximo ao señorío episcopal, procurando ao mesmo tempo o desenvolvemento económico deste núcleo urbano cantábrico. No transcurso de 1258 tomou tres decisións relevantes e contrarias ás propostas municipais. En primeiro lugar, concluíu que a referida "carta abierta" de Fernando III -con exencións tributarias"fuera por mentira et por engano ganada", ordenando a súa destrución, significando este acto o recoñecemento de que as freguesías litigantes dependían plenamente da mesma ordenación que a vila de Viveiro. En segundo lugar, aceptou implicitamente a afirmación realizada polos representantes mindonienses de que bispo e cabido eran titulares da "meatad de la villa de Viuero con sus pertenencias". En terceiro lugar, mandou ao concello viveirense que entregase o portádego da vila aos prelados, obriga vinculada á posesión e exercicio do señorío xurisdicional 338 • As autoridades do "Conçeio de la Ponte de Uiueiro" non quedaron satisfeitas coa decisión rexia e amosaron o seu profundo descontento coa situación MAYAN FERNANDEZ, Historia de Mondoñedo ... , páxs. lOO-lO!. Sen embargo, certamente o valor da entidade viveirense na configuración do tecido socioeconómico diocesano complicaba a resolución desta situación de indefinición. 336 GONzALEZ, Alfonso IX, vol. 2, docs. 450-451, páxs. 563-566. 337 CAL PARDO, Colección diplomática medieval ... , docs. 31 e 36, páxs. 52 e 58-59. Segundo declaran os representantes destes "alfozeros de la villa de Viuero" -testemuño coñecido a través da referencia de Afonso X-, este documento sería concedido cando o "rey don Fernando, mi padre, quando fue a Galizia", podendo ser situado cronoloxicamente en 1232, pois Fernando III pasou practicamente a metade do ano en terras galegas. GONzALEZ, Reinado y diplomas de Fernando 111, vol. 2, docs. 382 a 452, páxs. 437 a 52!. 338 CAL PARDO, Colección diplomática medieval ... , docs. 36 e 42, páxs. 58-59 e 62-63.

778

CARLOS ANDRés GONzALEZ PAZ

existente. Aínda que non lograron zafarse do control episcopal-reiterándose entre 1260 e 1271 a dependencia respecto do señorío da mitra mindoniense-, en 1259 conseguiron a sinatura dunha nova avinza, que pretendía a clarificación do reparto competencia!,39. A postura afonsina resulta certamente continuista e seguramente buscaba o mantemento dun estado que debería proporcionar estabilidade a este núcleo económico. Quizabes o sostemento do dominio dos prelados na vila de Viveiro tería como finalidade evitar a penetración do factor nobiliario no trazado do poder local, supoñendo que o oco ocasionado pola liquidación da presenza dos bispos, podería ser ocupado por nobres leigos menos adeptos á política real, sobre todo desde 1272 340 • Esta proximidade entre solio rexio e mitra episcopal continuou durante a candidatura do infante Sancho ao trono castelán-leonés. Así, recompensando o apoio da sé mindoniense, o 12 de maio de 1282 confirmaba "todos uuestros fueros usos costumbres liberdades et franquesas priuilegios et cartas que ouiestes en tiempo de rey don Alfonso mi bisisuuelo et del rey don Fernando mi auuelo et de todos los otros reyes et del Inperador que fueron dante en Espana et otrosy del rey don Alfonsso mio padre", ofrecendo ao seu titular "pleyto et omenage", así como defensa "con el cuerpo et con todo mio poder asi contra el rey como contra todos los otros del mundo"341. Unha nova concepción do poder real, os gastos xerados durante a guerra civil, o sostemento económico das súas bases territoriais, as necesidades financeiras do goberno efectivo do reino342 ou o sufragarnento da loita contra 339 Juan DONAPETRY IRIBARNEGARAY, "Privilegios, cédulas y cartas reales otorgadas a Vivero", Boletín de la Comisión Provincial de Monumentos Históricos y Artísticos de Lugo, 5/40 (1953), páx. 239 (núm. 11). 340 Julio VALDEON BARUQUE, "El peso de las oligarquías municipales", en 1.1anuel González Jiménez (ed.), El mundo urbano en la Castilla del siglo XIII, 2 vols., Sevilla, Fundación El Monte, 2006, vol. 1, páxs. 93-100. 341 CAL PARDO, Colección diplomática medieval .. . , doc. 49, páxs. 67-68. Sen dúbida, esta confumación dos privilexios da sé episcopal mindoniense debe relacionarse coa participación do bispo Munia Pérez -Nunio Mindoniensis- na Asemblea de Valladolid de 1282. Nesta reunión este prelado procedeu á sinatura, o 3 de maio, dunha germanitas establecida entre aqueles prelados e abades -incluído Femandus Monasterii Villenove de Laurenciana-, que sustentaban a candidatura do infante Sancho ao trono castelán-leonés. REAL ACADEMIA DE LA HISTORIA (ed.), Memorial Histórico Español. Colección de documentos, opúsculos y antiguedades, Madrid, Imprenta de la Real Academia de la Historia, 1851, vol. 2, doc. CCIII, páxs. 68-70.

Sobre as innovacións introducidas na administración do reino, véxase: Luis SANCHEZ La cancillería castellana durante el reinado de Sancho IV (1284-1295), Madrid, Ministerio de Justicia e CSIC, 1951, páxs. 5-57. 342

BELDA,

o BISPADO DE MONDONEDO NA IDADE MEDIA: TERRITORIO, COMUNIDADE E PODER

779

os benimerínes magrebís seguramente se transformaron en factores que lenificaron as promesas do infante cando, no ano 1284, accedía ao trono castelánleonés como Sancho IV343. O 9 de febreiro de 1286 acontecía o pasamento do prelado Munio Pérez -domni Munionis secundi mindoniensis episcopi344- quen, electo durante o reinado de Afonso X 345 , se sumou finalmente ao bando de Sancho IV, sendo recompensada a súa adhesión346 . A sucesión na cátedra mindoniense levouse a cabo con rapidez, nomeándose ao abade valisoletano Gómez García [Díaz de Toledo], quen faleceu o 29 de xullo sen ser consagrado, aparecendo intitulado no epitafio do seu sepulcro como Electus Mindoniensis347. 343 Con todo, existen referencias documentais datadas nos derradeiros meses do ano 1283 que o amosan dotado de potestade gobernativa. Así. o 26 de novembro indícase "reynando el ynfante don Sancho en reyno de León" e o 18 de decembro sinálase "quando governava el infante don Sancho en León, e en Castella, e enos sous reynos". María del Cannen GOMEZ BAJO (ed.), Documentación medieval del monasterio de San Andrés de Vega de Espinareda (León) (Siglas XII-XIV). Salamanca. Universidad de Salamanca. 1993. docs. 32-33. páxs. 42-44. 344 CAL PARDO. Calendarios. doc. 280. páx. 67. 345 O 9 de decem bro de 1284 MunioPérez-miseracione diuina episcopus mindoniensisordenaba a Pedro Peláez, clérigo de Vilaboa, que "adugades por uos ou enuiedes os La soldos de leon que nos auedes a dar de renda dessa yglesia ao dayan eo ao cabidoo da nossa yglesia a que ia nos demos por la alma del rey Don Alfonso et dos outros reys que feceron ben a nossa yglesia et a nos··. CAL PARDO. Calendarios. doc. 279. páx. 66. O 24 de xaneiro de 1286 este mesrno prelado estableceu a celebración dunha nova misa pro aniuersario illustrissimi domni Alfonsi regis Castelle, que se sufragaríaper rendam nostram de Viuario. CAL PARDO, Tumbo Pechado. doc. 189. páx. 180. Tamén: CAL PARDO. Calendarios. doc. 279. páx. 66. 346 O 29 de xaneiro de 1286 a "iglesia de Mendonedo" recibía a confinnación dunha longa serie de privilexios rexios que se remontaban ao século IX. O rei Sancho IV sinala claramente que "viemos priuillegios de franquesas et de donaciones et de otros que dieron et confumaron los emperadores et los reyes a la iglesia de Mendonedo et el obispo don Munio et el cabildo de la iglesia sobredicha pidieronnos merçed que gellos confinnassemos". CAL PARDO, Colección diplomática medieval ... , doc. 67, páxs. 92-94. 347 Sobre a súa condición de bispo mindoniense electo, o momento da súa defunción e a inscrición sepulcral, véxase: Fidel FITA [COLOME:], "Inscripciones toledanas, inéditas, del siglo XIII··. Boletín de la Real Academia de la Historia. 20 (1892). páxs. 457-462. Confinnan a data do pasamento deste prelado: GAIBROIS DE BALLESTEROS, Historia del reinado de Sancho ...• vol. 1. páxs. 104-106. Luis SUAREZ FERNANDEZ. Historia de España: Antigua y Media. Madrid. Rialp. 1976. vol. 2. páx. 200. Balbina MARTfNEZ CAVIRO. "Una familia que dejó huella en el arte toledano: el linaje de Esteban Illán. de Illán Petrez a Gonzalo Petrez Gudiel··. Cuadernos de Arte e Iconografia. 5110 (1992). páxs. 249-287. Miguel Ángel ALCALDE ARENZANA. "Martín Martínez··. Kalakorikos. 14 (2009). páx. 316. Seguramente, a súa elección foi posterior ao 1 de maio de 1286, cando o rei Sancho rv

780

CARLOS ANDRés GONzALEZ PAZ

Dúas semanas máis tarde, atopamos a Álvaro Gómez á fronte da sé episcopal de Mondoñedo, concretamente o primeiro acto documentado deste novo prelado dátase o 11 de agosto de 1286 348, coincidindo coa presenza de Sancho IV en terras galegas, debido á materialización da súa peregrinación a Santiago de Compostela349. Aínda que mudaran os actores principais [novo monarca e prelado], a cuestión do señorío da vila de Viveiro continuou transformada nun elemento de constante xeración de problemas para a sé episcopal mindoniense, intensificándose durante o mandato de Álvaro Gómez, entrándose nunha espiral de violencia específica inédita nas terras diocesanas. A dobre aspiración viveirense seguía centrada na eliminación das prerrogativas dominicais dos prelados mindonienses e na asunción rexia da titularidade exclusiva do señorío vilego. Ante o incumprimento sistemático das súas obrigas administrativas e tributarias, o bispo Álvaro Gómez protestou ante a xustiza real, resolvendo favorablemente á demanda episcopal os árbitros Estevo Núñez Churruchao -meiriño maior en Galicia350- e Aparicio Rodríguez 35 1 0 10 de decembro de 1287352 . entregaba a localidade de "varzena dardilla·· a "don Gomez Garcia. abbat de Valladolit et notario en el regno de León··. Mercedes GAl BRaiS DE BALLESTEROS (ed.). Sancho IV de Castilla. Madrid. Tipografía de la Revista de Archivos. Bibliotecas y Museos. 1928. vol. 3 [colección diplomática]. doc. 110. páxs. LXX-LXXI. Na documentación do mosteiro de San Salvador de Pedroso, consérvase unha doazón datada o 13 de xuño de 1289, onde se refire:

"es1ecto da egreya de Mendonnedo don Gomez Garcia. abade de Valledollid··. Lectura realizada sobre unha reprodución facsirnilar do documento que se atopa en: CAL PARDO, El monasterio de San Salvador de Pedroso ... , páx. 325. Sendo o pergamiño orixinal, a única explicación factible sería, ou ben a existencia dun erro no escribán, ou ben a modificación

posterior da data. transformando II en V Sería entón a era MCCCXXIIII (ano 1286) e non a era MCCCXXVII (ano 1289). 348 FLOREZ.

España Sagrada. 18. 1789. páx. 164. CAL PARDO. Episcopologio Mindoniense.

páx. 141. 349 GAIBROIS DE BALLESTEROS.

Historia del reinado de Sancho ...• vol. 1. páxs. 115-124.

Sobre a antroponimia deste prelado non existen dúbidas. Así, o 22 de febreiro de 1297 o rei Fernando IV confilTIlOU a "don Aluar Gomes obispo de Mendonnedo" as prerrogativas da súa sé. CAL PARDO, Colección diplomática medieval ... , doc. 61 , páxs. 84-86. 350 GAIBROIS DE BALLESTEROS.

Historia del reinado de Sancho ...• vol. 1. páxs. 150 e 158.

Historia del reinado de Sancho IV de Castilla, 2 vols., Madrid. Tipografía de la Revista de Archivos. Bibliotecas y Museos. 1928. vol. 2. páx. 83.

Mercedes 35 1

Aparicio Rodríguez recibe dous mil marabedís nas contas rexias correspondentes ao

ano 1284. 352

GAIBROIS DE BALLESTEROS,

GAl BRaiS DE BALLESTEROS.

DONAPETRY IRIBARNEGARAY,

Historia del reinado de Sancho ...• vol. 1. páx. LXXII.

"Privilegios, cédulas y cartas reales ... ", páx. 239 (núm. 15).

o BISPADO DE MONDONEDO NA IDADE MEDIA: TERRITORIO, COMUNIDADE E PODER

781

Sen embargo, a pesar deste novo revés xudicial, o concello non modificou a súa folla de ruta, que tiña como destino marcado a súa exención do señorío episcopal. De novo, o prelado Álvaro Gómez considera necesario acudir á administración rexia, sentenciando Xoán Afonso de Alburquerque -adiantado maior de Galicia353- contra as autoridades municipais viveirenses en 1290 354 • O ano 1291 será unha data crucial na escalada de violencia local, instalándose unha dialéctica triangular, en cuxos vértices se encontraban a sé episcopal mindoniense, o concello viveirense e a coroa castelá-leonesa, desenvolvéndose un complexo xogo de alianzas con bases máis ou menos espurias, máis ou menos conxunturais. Ante a inoperatividade das sucesivas sentenzas ditadas pola xustiza rexia355 , o bispo Álvaro Gómez decidiu aplicar a censura eclesiástica máis severa, procedendo á excomuñón da totalidade dos habitantes da vila de Viveiro que, sen embargo, lograron sortear esta tallante medida grazas á cooperación da comunidade conventual franciscana, sendo apercibida por este motivo no ano 1292 356 •

353 Sobre este magnate, casado con Teresa Sánchez [filla natural do rei Sancho rv de Castela], pode consultarse: GAIBROIS DE BALLESTEROS, Historia del reinado de Sancho ... , vol. 2, páxs. 26-27, 89 e 105-114. 354 DONAPETRY IRIBARNEGARAY,

"Privilegios, cédulas y cartas reales ... ", páx. 239 (núm. 18).

355 No ano 1291, a instancias da sé episcopal mindoniense, o adiantado maior de Galicia volveu a sentenciar contra os veciños de Viveiro. DONAPETRY IRIBARNEGARAY, "Privilegios, cédulas y cartas reales ... ", pás. 239 (núm. 19). 356 FLOREZ, España Sagrada, 18, 1789, páx. 164. CAL PARDO, Episcopologio Mindoniense, páxs. 141-142. Este procedemento canónico foi aplicado noutras dúas ocasións contra o mesrno suxeito colectivo: - O bispo Gonzalo II (1319-1326), "en razon de queixumbres et contiendas" co "Conceio de Vibeiro", promulgou "sentencias de excomunion e de entredicho", confirmadas por Xoán III (1327-1329), sendo aplicadas ás "Iglesias de Vibeiro et de subalfoz". Este último prelado concedeu a absolución o 24 de decembro de 1327, levantando o "entre dicho de vos et de las Iglesias, et Monasterios de Vibeiro, et de subalfoz". CAL PARDO, "De Viveiro en la Edad Media", doc. 41, páx. 12l. - O bispo Afonso Sánchez de Moscoso (1347-1366) e o "Conçello de Viueyro" asinaron un convenio o 13 de abril de 1349. Segundo os seus tennos, a sé episcopal recuperaba aquelas "terras que o dito sennor Obispo et a Iglesia de Mendonnedo tinnan et vsauan ante que as entrassemos [... ] et da casa torre de Seseris, sobre que andauamos en pleitos et enjuisos". A cambio, alzábase "o entredito et escomoyon que y sobre esta rason era posta en esta vila et en seus tenninos et en persoas çertas deste lugar". CAL PARDO, "De Viveiro en la Edad Media", doc. 47, páxs. 134-136.

782

CARLOS ANDRés GONzALEZ PAZ

Pola súa parte, o rei Sancho IV de Castela ---certamente interesado en transformar en efectiva a súa presenza no aglomerado viveirense- procedeu á designación de Pedro Rodríguez como alcalde rexio, introducíndose así unha nova figura no complicado xogo de poder local, aínda que esta inserción será sumamente temporal"'. Esta disposición ía en contra da potestade episcopal de elección de "alcalles e juyz" entre os "homnes boos", que se incluían nunhas ternas denominadas "cobres", que eran remitidas pola entidade viveirense. Tralo pagamento da anualidade correspondente a 1291 do "seruiço quarto" do "haro de la sacada de Mondonedo"358, trala protesta do bispo 357 Aínda o 20 de abril de 1292 o rei Sancho IV de Castela lembra ao "conceio de Viueiro·· como "yo tube por bien que Pedro Ruyz fose y meu alcalde quando fuy a Galizia et mande que feziesedes por el commo por min mesrno et que non ouuesedes outro alcalde ninguna por ninguna mi carta que vos contra esto mostrasen". CAL PARDO, Colección diplomática medieval ... , doc. 141, páx. 241. O seu nomeamento seguramente se produciu durante o transcurso da viaxe que desenvolveu o monarca a terras galegas a mediados de 1291, testemuñándose a súa presenza na cidade de Santiago de Compostela o 26 de xullo. GAIBROIS DE BALLESTEROS. Sancho IV de Castilla. vol. 3. doc. 362. páxs. CCXXIX-CCXXX. Neste sentido, a primeira referencia documental a Pedro Rodríguez -QU Pedro Ruiz, "que era alcalde del rey en Viueiro"- data do 18 de agosto. CAL PARDO, Colección diplomática medieval .. ., doc. 56, páxs. 76-77. A súa destitución materializouna o monarca o 20 de abril de 1292: "Et de aqui en adeante non fagades ninguna cosa por Pedro Rodrigues asi commo por vuestro alcalde magier vos muestre que lo fize yo alcalde nen sobrealcalde dese lugar". CAL PARDO, Colección diplomática medieval ... , doc. 141, páx. 24l. 358 Lista de documentos relacionados con esta cuestión: - 1291. agosto. 18. Valladolid. O rei Sancho IV recrimina ao bispo mindoniense Álvaro Gómez que non realizase o pagamento do primeiro prazo do "seruiço quarto de la sacada de yde Mendonedo" o 15 de agosto, corno se comprometera. Esta cantidade -que ascendía a dezaoito mil marabedís- ía destinada ao infante Hemique e á súa ama, TeresaAfonso, "para su comer y su uistir". Se o prelado non materializaba a entrega deste diñeiro, o monarca facultaba a varios oficiais rexios -incluído "Pedro Rodrigues mio alcalde de Biuero"- para proceder á confiscación de bens episcopais polo montante da débeda. CAL PARDO, Colección diplomática medieval ...• doc. 56. páxs. 76-77. - 1291. agosto. 29. [Viveiro]. O concello de Viveiro e o alcalde rexia Pedro Rodríguez envían a Xoán Martínez do Azougue e a Fernán Eáns -"notario del rey in Viueiro"- ante o "moyto onrrado padre et sennor don Aluaro por la graça de Deus obispo de Mendonedo que era enno Castro d-Ouro", para lembrar "que pagase a Johan Peres et Roderico Monos ommes de donna Teresa Affonso arna del infante don Anrrique" a cantidade de seis mil marabedís "do quarto seruiço da sacada de Mendonedo". O prelado mindoniense sinala que realizara os pagamentos de "San Johanne" e "Santa Maria d-Agosto", faltando o correspondente a "San Miguel", que se materializaría en tempo e fonna. CAL PARDO, Colección diplomática medieval ...• doc. 56. páxs. 78-79. - 1291. outubro. 4. Toro. O rei Sancho IV sinala a "Pedro Rodrigues de Biuero mio alcalde", que os representantes de Teresa Afonso, ama do infante Hemique, notificaron que

o BISPADO DE MONDONEDO NA IDADE MEDIA: TERRITORIO, COMUNIDADE E PODER

783

Álvaro Gómez e trala presión exercida por un sector da curia encabezado polo infante Xoán de Castela, o monarca recuou, destituíu ao oficial real e aceptou o retorno ao sistema tradicional de provisión de cargos, rehabilitándose así as parcelas de dominio dos prelados 359 • Dende a óptica oficial local, esta medida supoñía unha involución. A existencia deste alcalde afirmaba o señorío rexio sobre a vila viveirense, cumpríndose así a vella aspiración municipal. Ao mesmo tempo, eliminaba a presenza institucional da sé episcopal, privándose aos bispos mindonienses da prerrogativa de selección directa dos responsables da administración delegada do concello. Durante menos dun ano, o alcalde rexio de Viveiro transformouse na autoridade de referencia na vila e no seu alfoz, así como no contrapeso ao poder dos prelados, estendendo factualmente as súas facultades alén do termo viveirense co permiso explícito do monarca. Sen embargo, o cambio na conxuntura político-económica provocou o retorno a un escenario coñecido, caracterizado polo consabido enfrontamento entre sé e concello, actuando a administración xudicial real como árbitro, non sempre equidistante entre non procedera á confiscación e almoneda de propiedades episcopais por valor de seis mil marabedís. ordenándolle que cumpra o seu mandato e "le tomedes todo quanto lle fallardes de la su mesa et lo uendades luego et entreguedes de los seis mill mor. a los ommes que los ouieren de recadar por donna Tereyga". CAL PARDO, Colección diplomática medieval ... , doc. 56. páx. 77. - 1291. outubro. 31. O bispo Álvaro Gómez recrimina a Pedro Rodríguez. alcalde rexia de Viveiro, que confiscase herdades por valor de quince mil marabedís, cando a débeda ascendía só a seis mil que, ademais, foran pagados. CAL PARDO, Colección diplomática medieval .. ., doc. 56, páxs. 77-78. En relación con este proceso confiscatorio: 1291, setembro, 18. "Goyanes" (Abadín). O prelado mindoniense protesta super ocupacionem quamfaciebat Petrus Roderici de Viuario in fructibus ecc/esie Sancti lacobi de Viuario qui sunt prestimonia canonicorum. CAL PARDO, Calendarios, doc. 343, páxs. 87-88. - 1291. novembro. 4. "Torre de Guayanes·· (Abadín). O bispo mindoniense Álvaro Gómez ordena a realización dunha recadación tributaria xeral, debendo entregarse as cantidades logradas ao cóengo Xoán Fernández ou a Pedro Pérez "nosso moordomo no çeleiro de Vilamayor". CAL PARDO, Colección diplomática medieval ... , doc. 56, páx. 76. - 1291. decembro. 22. Viveiro. O clérigo Pedro Pérez de Vilamaior "mostrou no conçello de Viueiro a Pedro Rodrigues alcalde del rey en esse mismo lugar·· unha carta do rei Sancho IV na que se notifica que "don Aluaro el obispo sobredicho vieno a mi et diome conto destos dezeocho mill mor.", ordenando a Pedro Rodríguez de Viveiro a devolución daquelas herdades episcopais que foran embargadas. Esta misiva foi outorgada en Medina del Campo. o 4 de decembro de 1291. CAL PARDO. Colección diplomática medieval ...• doc. 56. páxs. 74-75. 359 CAL PARDO, Colección diplomática medieval ... , doc. 141, páx. 241.

784

CARLOS ANDRés GONzALEZ PAZ

ámbalas dúas posturas. Sen dúbida, o achegamento que se producira entre prelado e monarca propiciou unha nova sentencia ditada en 1294 contra os intereses municipais 360. Tras estoutro revés, o goberno local viveirense buscou a solidariedade e apoio doutros concellos, esgrimíndose o argumento do ataque señorial ao seu dereito particular recompilado no seu foro e na lexislación posterior de desenvolvemento. Despois de asinar un pacto parcial coa corporación ribadaviense 36 1, o 12 de xullo de 1295 rubricou unha carta de irmandade xeral con entidades municipais correspondentes aos territorios leonés, asturiano e galego, que tiña como obxectivo rematar cos "muchos desafueros et muchos daños, et muchas forcies, et muertes et prisiones et despechamientos sin ser oidos et deshonras et dotras muchas cosas sien guisa que eran contra justicia et contra derecho et contra los fueros de cada uno de los lugares et gran daño de los regnos sobredichos fasta este tiempo, que comenzó a regnar este Rey D. Fernando nuestro Señor", denunciándose explicitamente os desaforos recibidos "del Rey don Alfonso so avuelo deste Rey D. Fernando, et mucho mas del Rey D. Sancho so padre"362. Efectivamente, tralo pasamento de Sancho IV o 25 de abril de 1295 363 , accedeu ao trono Fernando IV de Castela, que aínda era menor de idade, instalándose unha situación de profunda inestabilidade política e social no reino castelán-leonés 36" buscándose con este tipo de medidas favorecer o respaldo do mundo urbano ao novo monarca, que o 8 de agosto de 1295

360 DONAPETRY

361

IRI BARNEGARAY, "Privilegios, cédulas y cartas reales ... ", páx. 239 (núm. 20).

EIJAN [LORENZO], Historia de Ribadavia ... , páx. 181.

"Estos son los conceios que son en esta herrnandat: Leon, Zamora, Salamanca, Oviedo, Astorga, Cibdat Rodrigo, Badajos, Benavente, Mayorga, Mansiella, Abilis, Villalpando, Valencia, Galisteo, Alva, Rueda, Tineo, La Puebla de Leña, Rivadavia, Colunga, La Puebla de Grado, La Puebla de Cangas, Bivero, Rivadesella, Velver, Pravia, Valderas, Castronuevo, La Puebla de Lanes, Bayona, Betanzos, Lugo, La Puebla de Mabayon". Memorias de D. Fernando IV de Castilla, ed. de Antonio Benavides, 2 vols., Madrid, Imprenta de José Rodríguez, 1860, vol. 2, doc. rv, páxs. 7-12. En relación aos antecedentes históricos deste tipo de innandades, sobre todo durante o reinado de Sancho IV, véxase: César GONzALEZ MrNGUEZ, "Aproximación al estudio del 'movimiento hennandino' en Castilla y León (conclusión)", Medievalismo. Boletín de la Sociedad Española de Estudios Medievales, 2/2 (1992), páxs. 29-60. 362

363

GAIBROIS DE BALLESTEROS,

Historia del reinado de Sancho ... , vol. 2, páx. 378.

364 Sobre esta cuestión, véxase: César GONzALEZ MrNGUEZ, Fernando IV (1295-1312), [Palencia], La Olmeda, 1995.

o BISPADO DE MONDONEDO NA IDADE MEDIA: TERRITORIO, COMUNIDADE E PODER

785

sancionaba o establecemento desta "Hennandad de los Regnos de Leon et de Gallisia"365. Sen embargo, a participación da vila de Viveiro nesta mancomunidade de municipios que defendían a causa do rei Fernando IV transfonnou este aglomerado no albo de detenninados sectores da nobreza leiga, que sustentaban a candidatura do infante Xoán ao trono fernandin0 366 . O núcleo urbano viveirense sufriu o impacto directo do enfrontamento civil, sendo vítima de significativos danos, destacados polo monarca castelán-leonés o 17 de xullo de 1303, cando concede a exención tributaria a calquera "casero de los homes del concejo de Vivero" debido a "muchos males, é estragamientos, é quemas que hobieron despues que el rey don Sancho mio padre, que Dios perdone, finó"367.

365 No apartado 12" dos ordenamentos aprobados nas Cortes de Valladolid de 1295, sinálase que: "Otrossi que las helTIlandades que fizieron los de las uillas de nuestros rregnos de Castiella e de Leon e de Gallizia e de Estremadura e del arçobispado de Toledo otorgamoslas e confilTIlamosgelas asi commo las fizieron". RAH, Carles de los antiguos reinos ... , vol. 1, páxs. 130-133 O infante Xoán de Castela proclamouse rei de León, Galicia e Sevilla en 1296. Fernando IV ..• páxs. 35-36. 367 Memorias de D. Fernando IV de Castilla. vol. 2. doc. CCXXXVII. páx. 356. Consideramos que resulta factible a suposición de que o ataque á vila de Viveiro acontecese no ano 1298. sendo o responsable Fernando Rodríguez de Castro. pertegueiro maior de Santiago e valedor do infante Xoán de Castela en terras galegas. Segundo se narra na Corónica del rey don Fernando, o rei Dionís de Portugal propuxo a María de Molina que entregase a este infante "el reynado de toda Galisia de que se llamava rey é que lo aviese de alli adelante él é todos sus herederos, é demas desto que toviese la cibdad de Leon é todos los otros lugares que avia tomados para en toda su vida", opción que non foi aceptada pola rexente. Pola súa parte, "Fernando Ruiz de Castro, que era con el infante Don Juan, que se llamava rey de Leon" solicitou infrutuosamente ao rei Fernando IV "todos los heredamientos que el rey Don Sancho. padre de este rey D. Fernando. é el rey D. Alonso su abuelo avian dado del condado de Trastamara, que él tenia por tierra é por heredamiento". O resultado da negativa rexia foi que "desque Ferrand Rodriguez esta respuesta ovo, enbiose luego despedir del rey é desnaturarse dél. É esto se fiso por consejo del rey de Portogal, porque el infante D. Juan, que se llamava rey de Leon, oviese el reyno de Galisia, porque este D. Ferrand Rodriguez era muy poderoso en el reyno de Galisia é era pertiguero, é luego el rey de Portogal avino al conde D. Juan Alonso de Alburquerque é á este D. Ferrand Rodriguez porque amos fisiesen guerra en Galisia. É la noble reyna veyendo esto é que el reyno de Galisia esta en grand cuyta, enbió y al infante D. Phelippe su fija·'. Memorias de D. Fernando IV de Castilla. vol. 1. páxs. 58-60. O 2 de outubro de 1303. cando se encontraba na vila de Viveiro. o "infante don Felipe fija del muy noble rey don Sancho et sennor de Cabrera et da Ribera et adelantado mayor por el muy noble rey dom Fernando en el renno de Gallisa" confirmou unha sentencia a petición do bispo Rodrigo Vázquez. CAL PARDO. Colección diplomática medieval ...• doc. 64. páx. 89. 366

GONzALEZ MrNGUEZ.

786

CARLOS ANDRés GONzALEZ PAZ

Nestas coordenadas bélicas finiseculares, produciuse o pasamento do bispo Álvaro Gómez 368 , sendo substituído na cátedra mindoniense por un eclesiástico [Rodrigo Vázquez 1 que se atopaba incluído na órbita de poder máis próxima a Sancho IV e Fernando IV, recibindo a encomenda rexia da consecución da dispensa papal que lexitimase de forma definitiva e completa a sucesión acaecida no trono castelán-leonés 369 • Esta relevante misión na curia romana370 , unida á inestabilidade e violencia asentadas en terras galegas ata o cambio de centuria -data da rendición formal do infante Xoán de Castela371- , mantiveron ao novo prelado mindoniense afastado da súa diocese entre os anos 1298 e 1300 372 , sendo repre368 FLOREZ, España Sagrada, 18, 1789, páx. 166. CAL PARDO, Episcopologio Mindoniense, páx. 145. 369 O 2 de xuño de 1311 o rei Fernando IV outorgou ao prelado rnindoniense, entre outras mercedes, "el rnerinalgo de Mendonnedo". A razón deste privilexio atopábase en que "los reyes onde nos uenimos siempre onrraron las iglesias de sus reynos et los obispos et dieron buenos galardones a aquellos que los bien siruieron nos queriendo seguir la carrera de los buenos reyes onde nos venirnos et catando los muy grandes seruicios et muy granados que uos don Rodrigo obispo de Mendonnedo auedes fecho en la Corte de Roma et en otros rnuchos logares al rey don Sancho mi padre a quien Dios perdone et a la reyna domna Maria mi madre et otrosi a mi despues que regne et faredes daqui adelante et otrossy por cosas que agora distes por mio mandato et por otras cosas que uos yo mande fazer agora en Valladolid de que me tengo de uos por muy seruido". CAL PARDO, Colección diplomática medieval ... , doc. 75, páxs. 107-110. Así mesmo, o 12 de febreiro de 1305, Fernando IV a Rodrigo Vázquez: "yo catando los muchos seruiçios et sennalados que fesiestes al rey don Sancho mio padre que Dios perdone et a mi en la Corte de Roma et en otros logares". CAL PARDO, Colección diplomática medieval ... , doc. 68, páx. 98. O 27 de marzo de 1306, Fernando IV a Rodrigo Vázquez: "yo por quantos bonos seruiçios et sennalados del recibidos en la Corte de Roma et en otros logares". CAL PARDO, Colección diplomática medieval ... , doc. 70, páx. 100. 370 Segundo González1v1ínguez, a dispensa do grao de parentesco e a conseguinte lexitimación dos fillos de Sancho N de Castela e María de Molina foi concedida polo papa Bonifacio VIII no mes de setembro de 1301. César GONzALEZ MrNGUEZ, "Minoría de Fernando IV de Castilla (12951301)", Revista da Facultade de Letras. História, II Série, 15/2 (1998), páx. 1076. 371 Segundo González Mínguez, a reconciliación formal entre o rei Fernando IV e o infante Xoán de Castela [tío paterno do monarca1celebrouse o 26 de xuño de 1300 na cidade de Valladolid. GONzALEZ MrNGUEZ, Fernando IV .. , páx. 71. 372 O 24 de xaneiro de 1300 o deán mindoniense Abril Eáns indica quod hoc anno antequam domnus episcopus uenisset de romana curia. CAL PARDO, Calendarios, doc. 414, páxs. 106-107. O 29 de xaneiro de 1300 domnus Rodericus Dei gracia mindoniensis episcopus prohibía desvelar os asuntos tratados en cabido. CAL PARDO, Calendarios, doc. 415, páx. 107. O 27 de abril de 1300 Domnus Rodericus Dei gracia mindoniensis episcopus impedía que fose outorgada calquera tipo de prebenda eclesiástica antes de oito días despois da súa vacante. CAL PARDO, Calendarios, doc. 416, páx. 107.

o BISPADO DE MONDONEDO NA IDADE MEDIA: TERRITORIO, COMUNIDADE E PODER

787

sentando a través dun vigairo 303 • Trala súa incorporación definitiva, os dous obxectivos básicos do seu episcopado foron, por unha parte, a organización eclesiástica interna -vida e estrutura374- e, por outra parte, a recomposición do patrimonio territorial e xurisdicional da sé. Na materialización desta segunda finalidade, contará co apoio explícito do solio rexio castelán-leonés, atopando en Fernando IV o seu principal valedor 375 • Esta influencia manifestarase claramente na cuestión viveirense, logrando o prelado mindoniense non só a confirmación do seu señorío, senón a súa ampliación cualitativa376 • Neste sentido, este monarca pode ser consi-

303 O 3 de maio de 1299 é referido "Don Abril Eanes dayam et vigario de don Rodrigo pella graça de Deus bispo de Mendonnedo". CAL PARDO, Calendarios, doc. 410, páxs. 105-106.

Diversas medidas nonnativas e materiais tornadas neste sentido no ano 1300: CAL Calendarios, docs. 414-416, 418 ou 422, páxs. 106-110. 375 O 8 de outubro de 1305 asinouse un convenio entre o bispo Rodrigo Álvarez e o cabaleiro Fernán Pérez Ponce que, sen autorización episcopal, edificara unha fortaleza no "couto de Riotorto". CAL PARDO, Colección diplomática medieval ... , doc. 66, páxs. 91-92. Fernán Pérez Ponce era descendente de Pedro Ponce quen, casado con Aldonza Afonso [filla ilexítima do rei Afonso IX de León], era o proxenitor de Xoán Pérez, que aparece desenvolvendo o oficio de "notario del rey en Biueyro" o 22 de abril de 1274. CAL PARDO, Tumbo Pechado, doc. 190, páxs. 180-181. 374

PARDO,

376 O 6 de febreiro de 1305 o rei Fernando IV confilTIlOU os privilexios da sé episcopal mindoniense, previamente ratificados por Sancho rv, incluída "la abinençia que era entre el obispo de la eglesia de Mendonedo et el conçeio de la Puente de Viuero sobre las calonnas et los pechos et sobre las eglesias et sobre los vesinos la qual abinençia fuera fecha por el rey don Alffonso de Leom nuestro visauuello et mandaua que fuesse gardada et que ualiesse". CAL PARDO, Colección diplomática medievaL, doc. 67, páxs. 92-97. O 12 de febreiro de 1305 o rei Fernando IV ordenou que os prelados mindonienses puidesen recadar "la meatad de las monedas et de los seruiçios et de los pedidos et pechos que ouieren a dar los ommes que moraren en la uestra tierra et en los uuestros cotos et çelleros". CAL PARDO, Colección diplomática medievaL, doc. 68, páxs. 97-98. O 27 de marzo de 1306 o rei Fernando IV confumou ao bispo Rodrigo Álvarez as súas "graçias et mercedes", encargando "al infante don Felippe mio hermano sennor de Cabrera et de Ribera et mio adelantado mayor en Gallisia" a salvagarda deste privilexio. CAL PARDO, Colección diplomática medieval ... , doc. 70, páxs. 99-100. O 11 de xuño de 1311 o rei Fernando IV recoñeceu explicitamente que "uos el dicho obispo et uuestra eglesia auedes uuestra parte del sennorio et los derechos que pertenesçen a las villas de Viuero et Ribadeu", concedendo a Rodrigo Vázquez "et uuestra eglesia et uestros sucessores para siempre yamas la meatad de las notarias de Viuero et Ribadeu et que pongades y por uos en la uuestra meatad notarios publicos aquellos que entendierdes que cumplen para este ofiçio et que sabran meior guardar en ello mio seruiçio et a uos uuestros derechos et a los ommes dessas villas los suyos". CAL PARDO, Colección diplomática medievaL, doc. 75, páxs. 107-110.

788

CARLOS ANDRés GONzALEZ PAZ

derado como continuador da postura paterna, favorecendo a posición da sé episcopal en detrimento dos devezos municipais. Aínda que esta tendencia se modificará gradualmente ao longo do dilatado reinado de Afonso XI de Castela (1312-1350), até o pasamento de Fernando IV os prelados mindonienses mantiveron intacto o señorío sobre a vila de Viveiro, un dominio mixto que compartían cun afecto poder rexio e que, en termos xerais, soamente se vía localmente matizado a través de determinadas resistencias dun concello que, durante o século XIII, buscou infatigada e infrutuosamente o recoñecemento dunba autonomía baseada na posesión dunba normativa propia, emanada directamente da coroa. Con todo, a dura posición dominical dos bispos de Mondoñedo lenificarase no aspecto económico, no cal potenciarán o desenvolvemento deste aglomerado urbano cantábrico que, tralo fracaso ribadense, transformárase na súa principal plataforma de acceso ao comercio marítimo internacional e nunha significativa fonte de ingresos procedentes da suma de rendas e tributos. Se ben son certamente escasas as referencias documentais conservadas relativas ao artesanado e comercio no interior da vila viveirense no período cronolóxico analizado, quizabes as dúas principais áreas mercantís se atopaban situadas -como acontecerá nas centurias baixomedievais- ao redor das igrexas de Santa María e Santiago, onde se encontran emprazados amplos espazos que se irán progresivamente especializando na tipoloxía de mercadorías comercializadas. O templo de Santiago de Viveiro era a estrutura eclesiástica máis próxima á infraestrutura portuaria e a súa praza era coñecida en época medieval como "Canto de Santiago" -como "Praza do Mercado" nas centurias modernas 377- , sendo empregada no primeiro cuarto do século XV como lugar público de pregón de bandos e edictos 378 , así como "praça onde vendem o pescado"379. 377 Alfredo VIGO TRASANCOS, Galiciay el sigloXVl11. Planos y dibujos de arquitecturay urbanismo (1701-1800), 2 vo1s.,A Coruña, Fundación Barrié, D.L. 2011, vol. 1, mapas núm. 1539 [Pedro Ignacio de Lizardi, 1777] e núm. 1541 [Juan Zaragoza, 1799], páx. 954. 378 O 5 de marzo de 1425, "en Viueiro estando ao canto de Santiago da dita villa", Xoán de Calzada, "pregoeyro do dito Conçello de Viueiro", proclamou un documento vinculado cun negocio xurídico de "Pedro Fernandes Sersido, vesino de Viueiro". CAL PARDO, Tumbo Pechado, doc. 298, páxs. 268-270. 379 O 7 de xullo de 1422 a comunidade conventual de Santo Domingo de Viveiro aforou ao mestre Lopo de Galdo e a frei Xoán Martínez "huna nosa praça que fuy casa que nos avemos enna villa de Biveiro, ao canto de Santiago, a qual nos mandou Maria Martines, madre que fuy de Frey Martin Castela e que de nos tevo Juan Gorniz ata agora que nos la

o BISPADO DE MONDONEDO NA IDADE MEDIA: TERRITORIO, COMUNIDADE E PODER

789

Pola súa parte, o "adro de Santa Maria"380 asumiu dúas funcionalidades básicas. A zona máis próxima ao edificio eclesiástico transformouse nunha área de inhumación381 , namentres que o restante espazo se destinaría ao intercambio comercial agrario, esencialmente de materias primas procedentes da produción do seu hínterland ruraP82, sobre todo do seu alfoz -aínda que non só-, pois seguramente os seus habitantes e as súas mercadorías dispoñían de determinadas exencións relacionadas co pagamento de gravames vilegos. Ámbalas dúas áreas do trazado urbano viveirense serían susceptibles de converterse no emprazamento físico do obxecto comercial central dun privilexio económico concedido polo rei Sancho IVo 10 de marzo de 1285, cando outorgou ao concello de Viveiro unha dobre facultade mercantil. Por un lado, demitiu; a qual parte de huun cabo con huuna beela que vay per entre ela e a casa de Moxom, e do outro cabo parte con casas que forom de Maria Bona, a quaes nos ela deu en doaçom por este notario por que esta carta he feyta e tenem as portas enna rua publica da praça onde vendem o pescado". GARCfA ORO, "Viveiro en los siglas XIV y XV .. ", doc. 50, páxs. 8182. O 23 de xuño de 1422 María Boa, cónxuxe de Roi Fernández, entregou aos dominicas viveirenses "huuns soares de casas erma dita villa de Viveiro, erma rua onde chaman O Canto de Santiago [ ... l en direito das portas da igleia de Santiago". GARCfA ORO, "Viveiro en los siglosXIVy XV .. ", doc. 49, páxs. 80-81. Así mesmo, a comezos do século XV documéntase a existencia dun espazo dedicado á comercialización de carne. O 3 de febreiro de 1400 frei Fernando Traveso recibía dous bancos situados na carnicería de Viveiro que pertenceran a María Pérez. O 2 de abril de 1400 Afonso López Vizoso e Xoán López Palmeiro venderon a Rodrigo Afonso Traveso un soar "enna vela da Labrada, açerca da carneçeria desta villa". GARCfA ORO, "Viveiro en los siglas XIVy XV .. ", docs. 21 e 24, páxs. 62-63. O 10 de decembro de 1395 o cabido mindoniense trocou con Rui Díaz "as casas de Viueyro que estan a par do adro de Santa Maria". CAL PARDO, Tumbo Pechado, doc. 69, páxs. 80-81. 380

381 O 13 de novembro de 1396 outorgou testamento María Vizosa, quen amosa a súa vontade de ser soterrada "enno adro de Santa Maria 1.1adalena", sendo ditado este documento ante Afonso Sánchez, alcalde de Viveiro en representación de Antón Sánchez "juys e corregidor enrra dita villa de Viveiro". GARCfA ORO, "Viveiro en los siglas XIV y XV .. ", doc. 17, páx. 61. A mediados do século xrv, a igrexa de Santiago de Viveiro adquiriu a prerrogativa de "sepultura et çimiterio". Así se documenta cando o 31 de maio de 1359 o bispo Afonso Sánchez de Moscoso confilTIlOU un acordo asinado entre os clérigos reitores de Santa María e Santiago de Viveiro sobre "quando aa iglesia de Santiago de Viueyro fora dada outorgada sepultura et çimiterio que ante non auia". CAL PARDO, Calendarios, doc. 978, páxs. 390-391. 382 A influencia do núcleo de Viveiro no seu hínterland rural esténdese á implantación local do sistema de pesos e medidas existente nesta vila que actúa de referencia. Así, por exemplo, no ano 1362 os receptores da "sucesión de Trasvar" -con centro en Trasbar (San

Xiao do Castelo, Cervo)-pagaban "xvi ferrados de pan por la de Viueyro de padroadigo en estas iglesias". CAL PARDO, Calendarios, doc. 1010, páx. 412.

790

CARLOS ANDR t: S GONzALEZ PAZ

nustración 6.3: Actividade comercial desenvolvida ao redor da igrexa de Santa María do Campo de Viveiro a comezos do século xx.

o BISPADO DE MONDONEDO NA IDADE MEDIA: TERRITORIO, COMUNIDADE E PODER

791

autorizábase a celebración dunha feira anual de dez días de duración, coincidente coa festividade de San Xoán -ou sexa, a finais de xuño-, que non suporía competencia directa para a feria de Vilamaior, que se levaba a cabo a mediados de agosto. Por outro lado, permitíase a realización dun mercado mensual cada "terçero domingo", fronte ao caso mindoniense que acontecía o primeiro de mes 383 . Ben dende estes espazos funcionalmente especializados, ben dende os seus obradoiros -que podían ser ao mesmo tempo tamén residencia e tenda-, os mesteirais comercializarían as súas variadas manufacturas. Aínda que son contados os testemuños documentados, observamos a implantación local de artesanías vinculadas á alimentación, ao calzado ou á construción 384 • A contraposición directa desta escaseza de referencias escritas relacionadas co obxecto heurístico deste apartado temático coa constatación da existencia dunha entidade viveirense en pleno desenvolvemento urbanístico e 383 GAIBROIS DE BALLESTEROS, Historia del reinado de Sancho ... , vol. 1, páx. CLXI. Esta significativa regalía seguramente se poda entender como a recompensa que recibían as autoridades municipais polo apoio prestado. Certamente, resulta posible a integración do concello viveirense na innandade xeral asinada en Valladolid o 8 de xullo de 1282 entre "los ynfantes, e los prellados, e los ricos omes, e los conçeios e las ordenes, e la cavalleria del regno de Leon et de Galicia" e "los conceios del regno de Castiella e con los ynfantes, e con los ricos omes, e con los fijos dalgos, e con los prelados, e con las ordenes, e con los caballeros". Cit. Jorge UROSA SANCHEZ, Política, seguridad y orden público en la Castilla de los Reyes Católicos, Madrid, Instituto Nacional de Administración Pública, 1998, páxs. 3841. Concretamente, sobre esta innandade, véxase: 11iguel Ángel MARZAL GARCfA-QUISMONDO, "La Asamblea de Valladolid y el movimiento hermandino", Cuadernos de Historia Medieval. Sección Miscelánea, 2 (1999), páxs. 61-88. Así mesmo, na primeira metade do ano 1285 o gobemo local de Viveiro participou economicamente no apertrechamento da annada destinada á protección das costas andaluzas fronte á ameaza magrebí. A raíz de que efectivamente "auien pechado en la galea", o 16 de novembro o rei Sancho IV eximía ao "conçeio de Biuero" do pagamento da "fonsadera". GAIBROIS DE BALLESTEROS, Historia del reinado de Sancho ... , vol. 1, páx. CLXVI. Donapetry Iribarnegaray ofrece a noticia da existencia dunha cédula outorgada polo rei Xoán II de Castela (1406-1454), que tiña como destinatario a Alonso Pérez de Vivero, en relación ás feiras de San Xoán e San Martiño celebradas na vila de Viveiro. DONAPETRY IRIBARNEGARAY, "Privilegios, cédulas y cartas reales ... ", páx. 241 (núm. 48). 384 O 24 de marzo de 1309 "Ferrand Deus, çapateiro" e "Nicolao Peres, carpinteiro" aparecen corno testemuñas nun aforamento asinado "en Viueyro". CAL PARDO, "De Viveiro en la Edad Media", doc. 25, páx. 103. O 5 de abril de 1318 Martiño Martínez de Vale entregou ao convento de Santo Domingo de Viveiro a metade dun soar que se atopaba preto do Fondo da Ribeira, lindando coa casa de Fernán Suárez "que esta a fornela". GARCfA ORO, "Viveiro en los siglas XIVy XV .. ", doc. 3, páx. 57.

792

CARLOS ANDRés GONzALEZ PAZ

patrimonial lévanos a considerar como conxuntural ou circunstancial esta deficiencia informativa das fontes dispoñibles neste aspecto concreto, entendendo que nestas coordenadas históricas os sectores artesán e comercial locais estarían dotados dun significativo dinamismo, focalizado no propio núcleo vilego e no seu inmediato radio de acción socioeconómica. Efectivamente, a observación de resultados permite inferir a relevancia alcanzada polo conxunto das artesanías vinculadas coa transformación do medio habitacional e económico deste conglomerado viveirense [urbano e comarcal]. Así, ao longo das centurias tardomedievais documéntase un dobre fenómeno, que quizais afundiría as súas raíces nos séculos anteriores. Por un lado, a verificación do desenvolvemento dun proceso de "armamento" artesanal non excluínte, atopándose representantes de diferentes sectores nun mesmo espaz0 385 • Por outro lado, a constatación da existencia de confrarías asociadas a determinados oficios 386 • 385 "Rua da Ferraria": o 5 de febreiro de 1409 a comunidade dominica viveirense tornou posesión de "a rneatada de toda esa plaça e herdarnento e forno que esta erma rua e vela que diesen da Ferraria desta villa··. GARCfA ORO. "Viveiro en los siglos XIV y XV ...••• doc. 30. páxs. 65-66. "Rúa de Bufeylla": o 1 de xaneiro de 1422 o mosteiro de Santo Domingo de Viveiro aforou a Pedro Fernández de Escourido "todas estas nosas partes de çeo e terra que jaçen enna rua da Bufeylla", denominación que nos situaría ante un subsector cárnico da artesanía da alimentación. Sen embargo, entre os límites refírese "commo departe da casa de Elvira Mesia e topa enna praça de Fernand de Valcarria e de Teresa de Termes, moller de FernandPeres. oulives··. GARCfA ORO. "Viveiro en los siglosXIVy xv. ..••• doc. 45. páxs. 7879. A estas dúas rúas viveirenses, López Alsina engade varias outras dotadas de semellantes características: "Rua da Pilitaria", "Rua da Betançeria", "Rua da Zapateria", etcétera. LOPEZ ALSI NA, Introducción al fenómeno urbano ... , páxs. 48 e 56. 386 O 19 de xuño de 1387 testou Afonso Eáns. notario de Viveiro. establecendo mandas económicas destinadas ás confrarías dos carniceiros, da Trindade, de Santo Antón, do Santo Espírito. de Santa Catalina e de Roncesvalles. GARCfA ORO. "Viveiro en los siglos XIVy xv. ..••• doc. 15, páx. 61. 013 de novembro de 1396 fixéronse públicas as derradeiras vontades de María Vizosa, onde se incluían certas cantidades monetarias que se entregarían ás confrarías do Santo Espírito. de Santa Catalina e da Trindade. GARCfA ORO. "Viveiro en los siglos XIV y xv. ..••• doc. 17. páx. 61. O 7 de abril de 1421 Rui Fernández Sasido. "vesinno de Viveiro··. outorgou testamento sinalando que "hame de dar Afonso Dias o quarto de vinno da vinna, a tal condiçon que pague por elo a cada anno aos cofrades de Santa Catalina e a de Santo Espiritus e a de San Loys e a de Santiago e outra de Santa 1.1aria, segundo que estan escriptas enno tombo de Santa 1.1aria, cada hunna en cada anno para sempre huun maravedi de moneda vella. ltem mando as ditas cofrarias çen maravedis desta moeda vella por lo que lles soo tiudo. Et non querendo Maria Monso esta vinna e soutos por la dita condiçon, mando que fique aas ditas cofrarias desenbargada··. GARCfA ORO. "Viveiro en los siglos XIV y Xv. ..••• doc. 41. páxs. 73-77. A asociación identificada parcialmente entre confrarías e artesanías sería a seguinte: San Luis, mareantes, con capela en San Francisco de Viveiro. DONJ\PETRY YRIBARNE:GARAY, Historia de

o BISPADO DE MONDONEDO NA IDADE MEDIA: TERRITORIO, COMUNIDADE E PODER

793

Sen embargo, se ben Viveiro transformarase finalmente nunha entidade de referencia no marco da produción artesanal desenvolvida dentro do espazo económico mindoniense, na primeira metade do século XIV a característica área portuaria viveirense aparece convertida nun centro exportador vinculado ao mar e á comercialización de materias primas e produtos elaborados de procedencia agraria, destacando fundamentalmente os "vinz de Vivieres". O recoñecemento da natureza portuaria da vila viveirense adiántase a mediados do século XII, lembrándose como nos Annales Sancti Disi bodi se refería precisamente esta entidade como portum eiusdem littoris qui Viver dicitur. A configuración desta infraestrutura neste momento concreto non resulta coñecida, aínda que, se temos en conta os testemuños diplomáticos e gráficos posteriores, estaríamos ante unha estrutura que non se centraba nun peirao desenvolvido ao uso, senón que era a propia Pontis de Viuario a que desenvolvía esta función. Por un lado, a ancoraxe e o amarre das naves levábase a cabo nos piares da ponte -como se observa nun gravado de Lope de Frías, realizado ao redor do ano 1550- e, polo outro lado, a carga e descarga de mercadorías materializábase nunha área especialmente acondicionada na súa vertente occidental, contando con ramplas e un guindastre387 • A principal mercancía obxecto de transacción nesta área portuaria viveirense será o viño 388 • Certamente, na segunda metade do século XIII, o val do Vzvero ... , páxs. 235-236. Espírito Santo, carpinteiros, canteiros e ferreiros, con capela en Santa 1.1aría de Viveiro. DONAPETRY YRIBARNE:GARAY, Historia de Jlivero ... , páx. 236. San Bartomeu, zapateiros e curtidores, con capela en Santiago de Viveiro. DONAPE:TRY YRIBARNE:GARAY, Historia de Vzvero ... , páxs. 236-237. Santísima Trindade, xastres, tecedores, "tundidores" e cordoeiros, con capela en Santiago de Viveiro. DONAPE:TRY YRIBARNE:GARAY, Historia de Vzvero ... , páx. 237. 387 No ano 1702 o arquitecto Francisco de Castro Canseco realizou un infonne pericial sobre o estado da "puente maior" de Viveiro, podendo observarse unha estrutura arquitectónica esencialmente medieval, vinculada á súa dobre funcionalidade: viaria e portuaria. Debido ás particulares condicións de calado da ría viveirense, as em barcacións debían agardar á preamar e, aproveitando a corrente, entraban pola zona "que llaman Marina". Alberto FERNÁNDEZ GONzALEZ. "El puente de la Misericordia de Viveiro en el siglo XVIII: dos dibujos inéditos del Archivo Histórico Nacional··. Laboratorio de Arte. 23 (2011). páxs. 599-608. Respecto ao guindastre, Flórez sinala corno tras emanciparse do señorío episcopal a mediados do século XIV, na vila de Viveiro os prelados mindonienses só posuían "un tributo de diez y ocho reales cada año, que llaman el Guindaste, y es un palo fijado en la ria acia el medio del puente, que servia para embarcar y desembarcar con éllas mercaderías de las naves". FLOREZ, España Sagrada. 18. 1789. páxs. 177-178. 388 Con todo, aínda que o viño era maioritario nos fretes documentados, podía ir acompañado doutros prooutos elaborados corno o coiro. No ano 1374 "Wauter Janssone, mestre de la nef appelé la Cristoffre de L·Escluse en Flandre·· denunciaba o secuestro da nave cargada "a Viuers" con "LXXVII toneaux de vin" e "XX dacres de quirs". FERREIRA

794

CARLOS ANDRés GONzALEZ PAZ

río Landro aparece transfonnado nunha zona de cultivo de vide e produción de viño 389 que, debido á conxunción de factores que rotan en torno á potenciación da oferta local e ao aumento da demanda foránea, pronto se insire nas rutas internacionais de comercialización vinícola, destinándose fundamentalmente ás costas francesas, fiamencas e inglesas 390 • Ao mesmo tempo, PRIEGUE, Galicia en el comercio ... , apénd. doc. núm. 8, páx. 818. Así mesmo, como sinala Ferreira Priegue, o porto viveirense converterase nunha fonte fornecedora de embarcacións que estarán presentes no "transporte del vino de Bordeaux" dende o ano 1303. FERREIRA PRIEGUE, Galicia en el comercio ... , táboa da páx. 52l.

No ano 1261 o arcediago Bartorneu estableceu unha misa de aniversario que se sufragaría con catro soldos leoneses procedentes da uineam suam de Ponte Viuarii, quam habebat cum sorore sua donna Johanna. CAL PARDO, "De Viveiro en la Edad Media", doc. 10, páx. 87. No ano l302 Pedro Rodríguez de Viveiro entregou ao cabido rnindoniense cincuenta marabedís per vineam suam de Santo Petro de Viuario destinados á celebración da súa misa de aniversario. CAL PARDO, "De Viveiro en la Edad Media", doc. 20, páx. 95. O 24 de marzo de 1309 o bispo Rodrigo Vázquez aforou a Fernando Bonome "toda a nosa vinna que iaz cabo a ponte de Landroue". CAL PARDO, "De Viveiro en la Edad Media", doc. 25, páx. 99. O 5 de marzo de 1310 o c1érigo Pedro Rodríguez, fillo de Pedro Rodríguez de Viveiro, renlUlciaba á posesión da "vinna de San Pedro de Viueiro". CAL PARDO, "De Viveiro en la Edad Media", doc. 27, páx. 104. O 21 de agosto de 1311 Xoán Martínez Quixada vendeu a Martiño Fernández Sasido a oitava parte "de toda a iglesia de San Pedro de Viueiro", así corno "a meatade enteyra de toda esa leyra que est enrro Iaris O) Barral", que limitaba coa "vinna de Pedro Fernandes, clerigo". CAL PARDO, "De Viveiro en la Edad Media", doc. 29, páx. 106. O 25 de abril de 1357 o arcediago Rui Sánchez aforou a "Domingo Franco, uesino de Biueiro, et a uosa uos a meatade de toda essa minna binna, con o herdamento que ias a par dela, que ias enna Area fiigresia de San Johan de Coua, que foy de Maria Fernandes Aluarilllla, muller que foy de Johan Aluarinno, con a meatade do lagar et garrote que y esta assy commo esta acaroada de muro, commo departe da birma que foy de Lapa Alfonso Sasido [... ] et demays aio eu et a minna uos a torçer cada anno enno dito lagar o binno que eu ouuer en Grallal ennas minnas binnas". CAL PARDO, "De Viveiro en la Edad Media", doc. 50, páxs. 139-140. 389

390 Entre 1313 e 1314 denúnciase que "gentz du Roi de Castelle de la vile de Byueire en Galice et de Seint Visent de la Barkere que, come il sunt venuz marchaundement en la pees Le Roy d'Engleterre au port de Portesmouth" foran apresadas por Arnaud de Sent Martin. FERREIRA PRIEGUE, Galicia en el comercio ... , apénd. doc. núm. 1, páx. 811. O 15 de xaneiro de 1374 Afonso de Ferrol ["visiño de Viveiro"] asinou un contrato de servizo con "Johan Huestfalle, visiño de Pruçe e mestre da coqua Sanctus Spiritu do dito lugar de Pruçe". O obxecto contractual era o transporte de cincuenta toneis que se encontraban "en este porto de Viveiro" e a súa descarga "en Frandes aa villa da Esc1ausa". FERREIRA PRIEGUE, Galicia en el comercio ... , apénd. doc. núm. 5, páxs. 814-816. Tres semanas máis tarde, concretamente o 7 de febreiro, "Joham Huestfalla vesyño da Pruça, meestre da coqua Sancto Spiritus do dito lugar de Pruça" declara que "leuo carregado en encomenda de vos e por bos Gerardo de la Roca mercador prasentín des tonees de viños brancos de Viueiro" que se destinaban a Frandes. O documento redáctase na "foz do mar de San Johan de Coua tennino de Viueiro". FERREIRA PRIEGUE, Galicia en el comercio ... , apénd. doc. núm. 6, páx. 816.

o BISPADO DE MONDONEDO NA IDADE MEDIA: TERRITORIO, COMUNIDADE

•

E PODER

795

• •

•

-

-

o

o o

o

o o o

/,q

I

,,:......lXJ.-'.

r·.cJ ..

.

o

o

o o

~:1

jo

----ailY .•

•

:

•

< •

nustración 6.4: Ponte de Viveiro. Lope de Frias, c. 1550. 391

o caracteristico molle de Viveiro converterase mm pllllto de importación e penetración de sal 392 , así corno de manufacturas téxtiles 393 . 391

Detalle da cuberta da revista Estudios Mindonienses, 2 (1986).

392 No mes de setembro de 1262 o rei Afonso X concedía aos veciños de Viveiro e da súa terra a facultade exclusiva de compra e venda de sal dentro dos termos da súa xurisdici6n, que alcanzaba o rio Masma. DO'JAPETRY I RIBAft6 ro de san Miguel da Co ell6ra", Capítulo Coro [bl og electrónico], (30Al 9/2 0 14), di sp oili bI e en [C on""¡ Ia O2/0 3/2 O15]

o BISPADO DE

Mo "DO.EDO"A IDADE MED< A TE"",TO",O, COIoOU"'DADE E 'ODE" 921

2.- Evolución histódca.

A única referencia documental dispoñible sobre a existencia deste mosteIro chalrego. localizado no tenno da freguesía vdalbesa de San Sun6n da Costan., sitúase cronoloxicamente a mediados do século XIII. O 7 de malO de 1240 Sancha Pi1"ez, descendente de Pedro Basanta e Urraca Fortiiniz, vendeu ao magnate Rodrigo Gómez [de Traba] e á súa consorte MalOr Afmso mOO hereditate quam mihi dedit "iYo moo. Roderico Martin;' pro arras in Sancti Symooni, transacclm econá mca ccmpletada cm totas hereditates qunntas habebat filia moo. Maria Roderici. de parte patris sui. IWderico Martini. Entre as testemuñas deo1e acto xurídico, aparece P nwnacho de SalU:ti Synwn. presbiter'"

lru.tr:oción 1.6.1: Localización da igrexa parroquial de san Simón da Co,;a. ":Iuada no Valado (Vilalba. LllgO) [PNOA 2009·2010 CC·B Y sene. es]

Doce anos máIs tarde, cmcretamente o 11 de novembro de 1252, eo1e patrimomo territcn al mtegrábase na facenda da ccmllllidade monástica de 11. No prirttÍtJ cuar1ú do seculo :>m. ttstemúila.;e a referencia máis temperán a ,cmctu, Symwn. ":Iuada m tura d~ Villa Ari""ti. CAL PA"OO. CoI=ión diplomática mdiceal. . doc. ll.páx. 26 III T"",bc d~ ro",numa. doc. 147. pru. 185·186. A súa tJcalización Cún=ta en terras vilalb eS3.S ba'¿a", m r efhmcia aos dcdd,," d~ Villa Alba [Xoán Trape! e Adrao Páez] m datación do docummlo . redactado polo notan',,, Villa Alba [paio Eáns]

CARLOS A"DRÉs &::..IAlH PAI

San Salvadoc de Lourenzá, como feoultado da doazm levada a cabo polo matrimonio magnaticio, especificándose a inclusión de totam uocem hereditatis quantam comparauimus de Sanda Petri in Sancto Synwne, mailo legado da súafilla, Maria Rodriguez, in Carualido et in Romay"

Ilmtroc.n 1.6.2: Igrexa parroquial de san Simén da Co,;a (Vilalba. Lugo)

- 7.- DISTRII-

1.- LocaJización.

- Provincia: Lugo - Conce1lo: Vilalba - Freguesía: San Martiño de DlstriZ 11' Tumbo d~ Lo""mana. doc. 166. pill. 20 6-2Cr7 O legado de Maria Rodriguez, filla de Sancha Pérez e Rodrigo Martinez, 10caliribase ms freguesias vi1albeS3.s de Santa Maria de Carballido e Santala de Román. A finais do primeiro cuartú do .,;cut> XlV, Cúrntátase a mtur= secular de san Simón da Co,;a. Asi, o 29 de novembro de 1323 outorgaba a !ita última vontade Maior Rodriguez, Cia parte. o 2Ii de xaneÍrú de 1312 recollía,," a declaración de "don Fernán Peres. ¡:rior de Caáveyro" que ·'disso cpe a fora prior de Pedrosso en vynte anos ante que o foss e do mo esteyro de san JOOán de Caáveyro. onde o agora era. [ ... ] nen que o acustumara de dar nen vira en ese tenpo. nen d-ante. seendo a coyngo" CAL PA"OO. EI mona.!",,", d~ San Sal~ador d~ PuI",ro . docs 15 e 18. páxs 248-249 e251-252 !o. Pepe do Couto. 200 8. Licenza de documentación h t.-e de GNU

1038

CARLOS ANDRés GONzALEZ PAZ

2.- Evolución histórica. A primeira referencia documental a esta bailía da orde relixioso-militar de San Xoán de Xerusalén. dependente concretamente da encomenda lucense de Portomarín. na que se testemuña con certeza a existencia de vida comunitaria, mixta, consagrada e regrada, remóntase ao último cuarto do século XIII. O 30 de maio de 1288 frei Diego Gómez de Roa e a súa consorte María Núñez [de Lara] -filla de Nuño González [de Lara]- entregaron á "Orden del Espital de Sant Johan de Jerusalem" e ao gran comendador hispano Fernán Pérez Mosejo un significativo patrimonio territorial, espallado polos termos das dioceses de Santiago de Compostela, Lugo e Mondoñedo. A cambio desta substanciosa "alimosna", a "freyra" María Núñez recibía "1a nuestra baylía de Sancta María de Regua con todo quanto avemos en Çedeyra e en Ortigueyra e en Tresancos que a esta baylía pertenescen que 1a tengades por en vuestros días todos segund que buena freyra debe vivir e que fagades governar e vestir los freyres e las freyras desta baylía que hy moran segund el usu e costumbre de nuestra orden e que fagades muy bien labrar e endereçar las heredades e las otras cosas desta bayllía e huir [sic] las eglesias de clerigos e de todas las otras cosas que se deven complir segund es usu e costumbre de nuestra orden". Entre as múltiples condicións impostas á súa actividade á fronte desta comunidade hospitalaria ártabra, atópase a suxeición á visita dos representantes da orde, determinándose que "quando el comendador de Portomarín tovier por bien una vegada en el año de enviar un freyre o dos a ver commo viven las freyras e commo se endereçan los fechos desta bayllía"482.

482 GARCfA T ATo,Las encomiendas gallegas .. 0' doc. 96, páxs. 193-195. Aexcepcionalidade desta concesión dentro do panorama galego radica na colocación dunha "ffeyra", é dicir, dunha muller, á fronte dunha comunidade hospitalaria mixta. Ata este momento só se coñecía o caso disímil de Mariña Peláez quen, o 1 de decembro de 1213, outorgaba a súa facenda ao Sancto Hospitali Jerosolimitani. En reciprocidade recibía de Xoán Fernández, commendator Pontem Minei, a bailia nominata Sancti Vicenti de Goldrami cum omnibus suis directuris e Sancti Cypriani cum casale nominato de Cendui similiter cum amnibus suis directuris, cuxa explotación -plantare et quiriare et labarare- debería afrontar persoalmente, coa axuda de unum fratrem quad labaret. GARCfA TATO, Las encamiendas gallegas ...• doc. 58. páxs. 156-157.

o BISPADO DE MONDONEDO NA IDADE MEDIA: TERRITORIO, COMUNIDADE E PODER 1039 - 22.-

SAN CIBRAO -

1.- Localización. -

Provincia: Lugo. Concello: Cervo. Freguesía: Santa María de Lieiro. Lugar: Porto de Arriba. San Cibrao.

2.- Evolución histórica. Con respecto a esta comunidade monástica cervense483 • antes de nada debería resolverse un equívoco existente. desligando a vinculación creada entre dous testemuños documentais. En primeiro lugar. na resolución xudicial do contencioso xurdido entre o infante García Fernández e o prelado dumiense-mindoniense Suero II sobre o legado da comitissa dompna Giluira qui erat nepta de Gvtirre Osoriz inclúese in terra de Prucios. monasterio sancti lacobi de Bulebre cum aiunctionibus suis uel homines et Sancti Cipriani484 • Freire Camaniel interpretou esta referencia, datada o Il de setembro de 1064, como indicativa da probable condición monástica de Sancti Cipriani, baseando a súa hipótese na construción gramatical da frase 485 • Efectivamente, neste fragmento do texto están a mencionarse dous elementos patrimoniais, localizados nas terras de Pruzos, sendo esta a causa da utilización da conxunción copulativa et. Por unha parte, o mosteiro de Santiago de Boebre -que se encontraba na freguesía homónima do concello de Pontedeume- e, por outra parte, San Cibrao -lugar situado na parroquia de 483 Segundo consta na lenda áurea do conde Osorio Gutiérrez, cuxa autoría se atribúe ao cronista beneditino Prudencio de Sandoval (século XVI), o "conde-santo" laurentino "fizo muchos monasterios", incluíndose na relación "Sanc Sibrian". CHAVARRfA PACIO, La vida del conde santo, páx. 53 [cita textual, reprodución fotostática do traslado xudicial do Libro Dorado, realizado no ano 1772]. Polo tanto, se esta noticia fose certa, as orixes e os vínculos desta comunidade monástica con San Salvador de Lourenzá remontarÍanse a este magnate e momento histórico. 484

Tumbo de Lorenzana, doc. Il, páxs. 40-41.

485 "Es la construcción de la frase lo que nos sugiere la naturaleza monástica de San Ciprián, al estar situado irnnediatamente después del monasterio de Boebre, e ir unido a él mediante la conjunción et, sin indicar si San Ciprián es una iglesia o un monasterio". FREIRE CAMANIEL, El monacato gallego ... , voL 2, páx. 895, il. 1119.

1040

CARLOS ANDRés GONzALEZ PAZ

San Cosme de Nogueirosa, neste mesmo municipio coruñés-, cuxa natureza concreta se ignora, sen que existan elementos obxectivos suficientes que autoricen a súa asignación a unha categoría determinada. En segundo lugar, no primeiro cuarto do século XIII levouse a cabo un apeo da renda monasterium Uillenoue de Laurenzana, incluíndose no último apartado a noticia de uestaria, é dicir, as cantidades monetarias asignadas á vestimenta da comunidade monástica laurentina, neste momento conformada por un total de trece fratres e tres infanti bus [quizais novizos], aos que se sumaban unfrater de Pena e outro frater de Sancti Cipriani 4 86 • Precisamente nesta mesma época, máis concretamente no ano 1227, "D." Pelagio Rodríguez abad de S." Ciprián" actuaba como testemuña cualificada no aforamento laurentino do "Villar de Coy, sito entre el sarro de Gontán y Romariz", nas terras lucenses de Abadín487 . Estas dúas mencións constitúense nas únicas referencias dispoñibles acerca desta comunidade monástica, establecida no lugar do Porto de Arriba -correspondente á vila de San Cibrao (Cervo )-, ao redor da ermida de San Cibrao, cuxa existencia se testemuña desde comezos do século XII488. Lamentablemente, a ausencia de documentación establece un límite infranqueable ao coñecemento das orixes, evolución histórica e desaparición deste mosteiro fundado a rentes do mar Cantábrico. Alén destes datos fornecidos, entraríase plenamente no ámbito da suposición mais, con todo, non debería obviarse o feito de que a mención acontece na mesma centuria na cal, concretamente na súa segunda metade, se testemuña non só a estreita vinculación de "Sant Çibrian" coa fiorecente vila de Viveiro, senón o desenvolvemento da actividade pesqueira en "San Cibrao"489.

4 86

Tumbo de Lorenzana, doc. 176, páx. 225.

487 MADRI D, Archivo Histórico Nacional, Clero-Secular_Regular, 1. Salvador de Lourenzá], fols. Sr-vo

6622 [San

488 No ano 1124 eran referidas tres hermidas situadas entre Torrentes (Burela) e Lago (Xove): sancta Eufemia, sanctus Saluador de Limio e, precisamente, sanctus Ciprianus. CAL PARDO, Colección diplomática medieval ... , doc. Il, páx. 26. Descoñecendo os argumentos concretos que basean esta infonnación, segundo Barro Quelle "consérvase nesta ennida unha pía de pedra, toscarnente labrada, que moi probablemente foi feita cando se construeu a capela, aló polo século IX ou X". Manuel BARRO QUELLE, San Ciprián: parroquia de Lieiro, Sada CA Coruña), Ediciós do Castro, 1989, páxs. 97-99, a cita textual está na páx. 98. 48 9

CAL PARDO,

Colección diplomática medieval ... , docs. 37 e 56, páxs. 59 e 79.

o BISPADO DE

Mo" DO.EDO"A IDADE MEDtumbrábades 11evar e llsar, e vnestros antecesores" USHO [ &::..IAlHI, EI "",tl,,:rrio d~. , doc . 6, páxs. 228-231

o BISPADO DE MONDONEDO NA IDADE MEDIA: TERRITORIO, COMUNIDADE E PODER - 28.- SAN

1051

MATEO DE TRASANCOS-

1.- Localización. - Provincia: A Coruña. - Concello: Narón. - Freguesía: San Mateo de Trasancos.

2.- Evolución histórica. A única referencia dispoñible sobre esta comunidade monástica naronesa atrásase ao primordio do século XII. atopándose nas páxinas do libro primeiro da Historia Compostelana. A súa cita aparece con motivo dos complicados sucesos acontecidos ao redor do contencioso territorial sostido entre as sés episcopais compostelá e dumiense-mindoniense polo control dos arciprestados de Bisancos, Trasancos e Salagia. Nunha parte atopábase o bispo Diego Xelmírez -co seu principal e conxuntural aliado local, o conde Pedro Froilaz [de Traba]- e, na outra parte, o prelado Gonzalo Froilaz [de Traba], en cuxa posesión material se encontraban estas circunscricións eclesiásticas. O enfrontamento xudicial entre ámbalas dúas dioceses comezou ao redor do ano 1102, alcanzándose unha solución de conveniencia en 1122, consistente na fragmentación e reparto do espazo sometido a discusión, entregándose á vallibriensis uei mindoniensis ecc/esia os arciprestados de Trasancos, Lauacengos et Arras 512 • Neste período de dúas décadas, o enquistamento da cuestión ocasionado pola dilación na toma de decisións, levou aos actores a intentar influír materialmente no resultado, empregando diferentes estrataxemas destinadas a atraer á poboación local cara a un determinado bando. Neste contexto de inestabilidade, argucias e dependencias, o 7 de febreiro de 1110 a alianza entre o bispo Diego Xelmírez e o conde Pedro Froilaz frutificaba e o abade Nuño de San Martiño de Xubia recoñecía a fidelidade e obediencia canónica da súa congregación á sé santiaguesa e só un mes máis tarde, á súa imitación, unha longa nómina de habitantes cualificados dos arciprestados de Bisancos, Trasancos, Lauacengos e Arras admitía publicamente o seu sometemento á Igrexa de Compostela. Entre os confirmantes desta declaración, atopábase unha listaxe de eclesiásticos residentes nos tres últimos territorios, incluído o presbítero Gonzalo "prelado del monasterio de San Mateo"m.

512

CAL PARDO, Calendarios, doc. 1, páxs. 11-13.

m Historia Compostelana, lib. 1, cap. 35, Falque Rey, páxs. 138-142, atopándose a cita concreta no apart. 9, páx. 142. Esta referencia textual sobre esta comunidade monástica

1052

CARLOS ANDRés GONzALEZ PAZ

- 29.- VERMUDO

-

1.- Localización. -

Provincia: Lugo. Concello: O Valadouro. Freguesía: Santa Cruz do Valadouro. Lugar: [Bermún].

2.- Evolución histórica. Con anterioridade ao tratamento do devir histórico desta comunidade monástica, deberían ser abordadas dúas cuestións previas vinculadas, por unha parte, coa existencia dunha confusión secular na súa denominación, motivo directo da súa duplicación bibliográfica, e por outra parte, coa súa localización xeográfica na bacía do río Ouro lucense. A equivocación remontaría as súas orixes ao ano 1590. Coincidindo coa estadía do cronista Prudencio de Sandoval no mosteiro de San Salvador de Lourenzá'l" levouse a cabo a recompilación da lenda áurea do "conde-santo" laurentino, redactándose sobre a base desta información, mestura de biografía e haxiografía, a obra coñecida como Libro Dorado. Nas súas páxinas afírmase que "fizo muchos monasterios [... ] el tercero es Vermundo, el quarto es Sancta Crus de Valle doro"515. No século XVII e empregando esta fonte narrativa, esta "historia que yo halle deste santo Conde en el Monasterio de Lorençana", o cronista Antonio de Yepes presentaba a listaxe de establecementos monásticos constituídos polo conde Osorio Gutiérrez, unidos a San Salvador de Lourenzá trala súa fundación: "el tercero Bermudo; el quarto es Santacruz de Valledeoro"'16. Sen ártabra aparece mencionada en:

FREIRE CAMANIEL,

El monacato gallego ... , vol. 2, páx. 94l.

Ernesto ZARAGOZA Y PASCUAL, "Cronistas generales de la congregación de San Benito de Valladolid", Boletín de la Real Academia de la Historia, 18911 (1992), páx. 101. 514

515

César

CHAVARRfA PACIO,

"Un manuscrito de 1590 para la historia del conde santo",

en Milenaria del monasterio de Villanueva de Lorenzana, Madrid, Publicaciones Españolas, 1969, páxs. 31-38. CHAVARRfA PACIO, La vida del conde santo, páxs. 13 e 53 [cita textual,

reprodución fotostática do traslado xudicial do Libro Dorado, realizado no ano 1772]. CHAVARRfA PACIO, "Miscelánea laurentina", páxs. 776-779. VEPES, Coronica General de la Orden. .. , vol. 5, páxs. 141r-147r, as citas concretas están nas páxs. 142r e 145v. Desde este momento, a confusión atópase reproducida entre a bibliografía especializada. Véxase, por exemplo: FREIRE CAMANIEL, El monacato gallego ... , 516

o BISPADO DE MONDONEDO NA IDADE MEDIA: TERRITORIO, COMUNIDADE E PODER

1053

embargo, trala revisión sistemática da documentación correspondente á época do magnate laurentino, só se constata a existencia do monasterio Vermui S17 ou monasterio de Ueremudi s18 • Con seguridade, entre as causas que ocasionaron esta confusión e duplicación encontraríase a localización xeográfica desta comunidade monástica que, conforme á argumentación seguinte, situamos provisoriamente na aldea de Bermún, no termo parroquial de Santa Cruz do Valadouro. En primeiro lugar, na dotación testamentaria de 17 de xuño do 969 o monasterio Vermui localízase in Auriam e na resolución xudicial de 11 de setembro do 1064 o monasterio de Ueremudi sitúase in terra de Aurio, ou sexa, en ámbolos dous testemuños coincídese no seu establecemento no Val do Ouro lucense S19 • En segundo lugar, a tradicional confusión existente respecto desta comunidade monástica provocou a súa duplicidade, asignándose erroneamente cada nome a un mosteiro diferente. Sen embargo, entendemos que neste caso nos atoparíamos ante dúas variantes dunha mesma denominación. Deste xeito, namentres que "Bermudo" sería a adaptación do antropónimo orixinal [Vermui ou Ueremudi], "Santacruz de Valledeoro" faría referencia á súa localización territorial, identificable coa freguesía de Santa Cruz do Valadouro. En terceiro e último lugar, analizando os nomes dos lugares desta parroquia valadourense, constátase a semellanza lingiiística existente entre o antropónimo Vermui -na súa forma máis antiga- e o actual topónimo da aldea de Bermún -que, desde esta perspectiva, sería realmente un antrotopónimo- onde, sen embargo, mais comprensiblemente debido ao tempo transcorrido, non se conservan nin restos emerxentes nin memoria desta comunidade monásticas20 • Alén de salientar a evidente existencia de determinado vínculo entre esta comunidade monástica e un individuo chamado Vermudo -fosilizado na súa vol. 2, páxs. 637 e 950. 517

Tumbo de Lorenzana, docs. 1-2, páx. 23.

518

Tumbo de Lorenzana, doc. Il, páx. 40.

519 Sobre esta identificación xeográfica e histórica, pode consultarse: Val do Ouro ..

GONzALEZ PAZ,

El

520 O cronista lucense Amor Meilán insinuaba esta identificación: "BemlUdo (cuya correspondencia actual nos es desconocida, acaso Bermun, en el actual municipio de Valle de Oro)". Manuel AMOR MEILÁN, Provincia de Lugo, en Francisco Carreras y Candí (dir.), Geografia general del Reino de Galicia, Barcelona, Casa Editorial Alberto Martín, [1936], páx.521.

1054

CARLOS A"DRÉs &::..IAlH PAI

denominación , ignórase completamente o seu devir histórico até a súa apanClm na dctaclm tdamentana do mootelro de San Salvadoc de Lourenzá, levada a cabo polo coode OSOClO Gutiérrez o 17 de xuño do 969. Efectivamente, entre a facenda cmcedida á cmgregaclm refírense, in Aurinm, a Igrexa de Santo Eotevo de Mcucide (O Valadcuro) e o nwnasterw Vennui CUm suis adiunctionibus Durante practicamente un século, eota comunidade mmástica permaneceu mtegrada na óItita de San Salvadoc de Lourenzá, cuxo patrimmlO daba controlado porun grupo de padroelfos leigos, descendentes do "cmde-santo" laurentino. Tralo pasamento da condesa Elvrra -qui erat nepta de Gvtirre Osoriz-, mlClcuse un proceso xudiCial sootido entre o prelado dumiensemmdmlense SU [Consulta: 16106/2009]. Barro Quelle, Manuel, San Ciprián: parroquia de Lieiro, Sada (A Coruña), Ediciós do Castro, 1989. Barroca, Mário Jorge, Necrópoles e sepulturas medievais de Entre-Douro-e-Minho (séculos Va XV), Oporto, Mário Jorge Barroca, 1987. Barroca, Mário Jorge, Epigrafía medieval portuguesa, 4 vols., Oporto, Universidade do Porto, 1995. [Tese de doutoramento]. Barroca, Mário Jorge, Epigrafía medieval portuguesa (862-1422), 3 vols. en 4 ts., Lisboa, Fundação Calouste Gulbenkian, 2000.

1130

FONTES E BIBLlOGRAFfA

Barroca, Mário Jorge, "Fortificações e povoamento no Norte de Portngal (sec. IX a XI)", Portugalia, Nova Série, 25 (2004), páxs. 181-203. Barros, Henrique da Gama, História da Administração Pública em Portugal nos séculos XII a XV, 2' ed., de Torquato de Sousa Soares, vol. 4, Lisboa, Livraria Sá da Costa, 1947. Barroso Cabrera, Rafael e Morin de Pablos, Jorge, "La ciudad de Arcávica y Ia fundación del monasterio servitano", Hispania Sacra, 48/97 (1996), páxs. 149-196. Bartlett, Robert, Laformación de Europa. Conquista, civilización y cambio cultural (950-1350), trado de Ana Rodríguez López, Valencia, Universitat de Valencia e Universidad de Granada, 2003. Barton, Simon, The Aristocracy in Twelfth-Century León and Castile, Cambridge, Cambridge University Press, 1997. Bascuas López, Edelmiro, "Bretoña, tierra de Britones. Britones, Biortos y Chavellas", Estudios Mindonienses, 18 (2002), páxs. 1035-1058. Bassett, Steven, The Origins of Anglo-Saxon Kingdoms, Londres, Leicester University Press, 1989. Bauchet, Olivier, "Droits et structures de pêche associés aux moulins fluviaux du cours de Ia Mame", en Paul Benoit, Frédéric Loridant e Olivier Mattéoni (coords.), Pêche et pisciculture en eau douce: la riviere et l'étang au Moyen Âge [CD ROM], Lille, Conseil Général du Nord, 2004. Beirante, I\1aria Ângela, "A ''Reconquista'' cristã", en JoeI Serrão e António Henrique de Oliveira Marques (dirs.), Nova História de Portugal, vol. 2 [António Henrique de Oliveira Marques (coord.), Portugal das Invasões Germânicas à "Reconquista "], Lisboa, Presença, 1993, páxs . 251-363 . Beltrán Torreira, Federico Mario, "La conversión de los suevos y el III Concilio de Toledo", Mayurqa: revista del Departament de Ciencies Históriques i Teoria de les Arts, 22/1 (1989), páxs. 69-83. Benito Ruano, Eloy, "Quien va a Santiago y no a San Salvador", en Juan Ignacio Ruiz de Ia Peña Solar (coord.), Las peregrinaciones a Santiago de Compostela y San Salvador de Oviedo en la Edad Media, Oviedo, Principado de Astnrias, 1993, páxs. 13-26. Benoit, Paul e Rouillard, Joséphine, "Medieval hydraulics in France", en Paolo Squatriti (ed.), Working with water in medieval Europe, Leiden, Brill, 2000, páxs. 161-215. Bemaldo de Quirós, Constancio e Rivera Pastor, Francisco, El problema de los foros en el noroeste de España, Madrid, Institnto de Reformas Sociales, 1923. Bemier, Gildas, "As igrexas bretonas en Galicia" ["Les eglises bretonnes en Galice'l, tradode Pilar Ozores, Boletin del Museo Provincial de Lugo, 1 (1983), páxs. 67-74.

FONTES E BIBLlOGRAFfA

1131

Berrocal [del Brío], Manuel, Gallardo [Lancho], Juan F. e Cardeñoso [Herrero], José Marcos, El castaño, Madrid, Mundi-Prensa, 1998. Besga Marroquín, Armando, Orígenes hispanogodos del Reino de Asturias, Oviedo, Real Instituto de Estudios Asturianos, 2000. Besga Marroquín, Armando, "Sancho III el Mayor: un rey pamplonés e hispano", Historia 16, 27/327 (2003), páxs. 42-71. Betancourt [Serna], Fernando, Derecho romano clásico, 3' ed. rev. e aum., Sevilla, Universidad de Sevilla, 2007 (Manuales universitarios, 33). Bianchi, Giancarlo G. e McCave, I. Nicholas, "Holocene periodicity in north Atlantic clirnate and deep-ocean flow south ofIceland", Nature, 397 (1999), páxs. 515-517. Bishko, Charles Julian, "The Spanish Journey of Abbot Ponce of Cluny", Ricerche di Storia Religiosa, 1 (1957), páxs. 311-319. Bishko, Charles Julian, "The Cluniac Priories of Galicia and Portugal: Their Acquisition and Administration 1075-ca. 1230", Studia Monastica, 7/2 (1965), páxs. 305-356. Bishko, Charles Julian, "Fernando I y los orígenes de la alianza castellano-leonesa con Cluny", Cuadernos de Historia de España, 47-48 (1968), páxs. 31-135. Bishko, Charles Julian, "Count Henrique of Portugal, Cluny and the antecedents of the Pacto Sucessório", Revista Portuguesa de História, 13/2 (1971), páxs. 155-188. Bishko, Charles Julian, "The PactuaI Tradition in Hispanic Monasticism", en Charles Julian Bishko, Spanish and Portuguese Monastic History, 600-1300, Londres, Variorum Reprints, 1984, páxs. 1-43. Blanco Chao, Ramón, Costa Casais, Manuela, Martinez Cortizas, Antonio, Pérez Alberti, Augusto e Vázquez Paz, Marina, "Holocene evolution on Galician coast (NW Spain): an example of paraglacial dynamics", Quaternary International, 93-94 (2002), páxs. 149-159. Blázquez Martínez, José María, "Últimas aportaciones a Mauritania Tingitana en el Bajo Imperio", en Klaus Geus e Klaus Zimmerrnann (eds.), Punica, Libyca, Ptolemaica. Festchrifi for Werner Huss, zum 65. Geburtstag dargebracht von Schiilern, Freunden und Kollegen, Leuven, Peeters, 2001, páxs. 393-403. Bloch, Marc, La sociedad feudal, Madrid, Akal, 1986. Bloch, Marc, "Regiones naturales y grupos sociales", en Étienne Bloch (comp.), La tierra y el campesino." agricultura y vida rural en los siglos XVII Y XVIII, trado de Juan Vivanco, Barcelona, Crítica, 2002, páxs. 408-429. Bolaño Rivadeneira, José, Folleto sobre foros, subforos, su redención y modo de registrar la titulación antigua y anterior en la Ley Hipotecaria, Madrid, Imprenta de Ramón Moreno y Ricardo Rojas, 1878. Bonet Correa, José, "Del contrato al derecho real de foro", Anuario de Historia del Derecho Español, 23 (1953), páxs. 160-190.

1132

FONTES E BIBLlOGRAFfA

Bonilla Rodríguez, Andrés, Formación del dominio cisterciense del monasterio de Montederramo, Santiago de Compostela, Universidade de Santiago de Compostela, 1987. [Mernoria de licenciatural. Bonnassie, Pierre, Le Catalogne du milieu du Xe a la fin du Xle siécle: croissance et mutations d'une société, vol. 1, Toulouse, Université de Toulouse, 1975. Bono Huerta, José, "La legislaciónnotarial de Alfonso X el Sabio: sus características", Anales de la Academia Matritense del Notariado, 27 (1987), páxs. 27-44. Bonte, Pierre, La "formule technique" du pastoralisme nomade, París, CERM, 1973. Borrero Fernández, María de las Mercedes, "La explotación de la tierra: contratos agrarios y prácticas agrícolas en Carmona a fines del medievo", Archivo Hispalense, 80/243-245 (1997), páxs. 253-282. Borrero Fernández, María de las Mercedes, "Protocolos notariales y mundo rural: los contratos agrarios corno fuente para el estudio de la vida campesina en Andalucía Occidental en la Baja Edad Media", en Pilar Ostos Salcedo e María Luisa Pardo Rodríguez (coords.), En torno a la documentación notarial ya la historia, Sevilla, Colegio Notarial de Sevilla, 1998, páxs. 83-96. Bourgeois, Catherine, Le chataignier: un arbre, un bois, París, Institut pour le Developpernent Forestier, 1992. Bouza Álvarez, Emilia, "Orígenes de la notaría: notarios de Santiago de llOO a 1400", Compostellanum, 5/4 (1960), páxs. 233-412. Briones Matute, Rufino, "El Ordenamiento de Nájera", en Justiniano García Prado (coord.), Historia de La Rioja, Logroño, Caja de Ahorros de Logroño, 1983, vol. 2 (Edad Media), páxs. 264-269. Buenacasa Pérez, Carles, "Espiritualidad vs racionalidad económica: los dependientes eclesiásticos y el perjuicio económico a la Iglesia de Dumio en el testamento de Ricirniro (656)", Polis. Revista de ideas y formas políticas de la Antiguedad Clásica, 16 (2004), páxs. 7-3l. Bueno Domínguez, María Luisa, "La vida del espíritu en los monasterios", en Beatriz Arizaga Bolumburu, et al. , (eds.), Mundos medievales: espacios, sociedades y poder. Homenaje al profesor José Ángel García de Cortázar y Ruiz de Aguirre, 2 vols., Santander, Universidad de Cantabria, D.L. 2012, vol. 1, páxs. 403-412. Buide Laverde, Ramón, Ensayo bibliográfico acerca de la evolución jurídica del foro, 2' ed. correx., Santiago de Compostela, Tipografía de El Eco Franciscano, 1924. Burgo López, María Concepción, "Un dominio monástico mindoniense: el priorato de San Miguel de las Negradas en la Edad Moderna", Estudios Mindonienses, 2 (1986), páxs. 175-189. Burgoa Fernández, Juan José, "ALagoa de Doniños en Ferrol e as lendas de cidades asolagadas", Nalgures, 2 (2005), páxs. 345-367.

FONTES E BIBLlOGRAFfA

1133

Burgoa Fernández, Juan José, "150 anos da cidade de Ferrol: foros, títulos e privilexios", Anuario Brigantino, 30 (2007), páxs. 193-210. Burgoa Fernández, Juan José e Aracil Rodríguez, Carlos de, Ferrol: la historia y los símbolos de la ciudad ilustrada, Madrid, Visión, 2012. Cabal [Rubiera], Constantino, "Un nuevo punto de vista sobre Ia fundación de Ia ciudad", Boletín del Instituto de Estudios Asturianos, 15/43 (1961), páxs. 391-408. Cabré i Pairet, Montserrat, "Deodicatae y deovotae. La regulación de Ia religiosidad fernenina en los condados catalanes, siglos IX-XI", en Ángela Muñoz Fernández (coord.), Las mujeres en el cristianismo medieval: imágenes teóricas y cauces de actuación religiosa, Madrid, Asociación Cultural Al-Mudayna, 1989, páxs. 169-182. Cacheda Pérez, María, A arqueoloxía no Plan Eólico da Galiza: estudos de impacto arqueolóxico, [Santiago de Compostela], Laboratorio de Patrimonio, Paleoambiente e Paisaxe, Universidade de Santiago de Compostela, 2004 (Cadernos de Arqueoloxía e Patrimonio, 20). Cal Pardo, Enrique, "Dispersión del santoral hispano-mozárabe en Ia diócesis de Mondoñedo", Memoria Ecclesiae, 2 (1991), páxs. 177-186. Cal Pardo, Enrique, "Parroquias del ayuntamiento de Viveiro", Estudios Mindonienses, 9 (1993), páxs. 625-819. Cal Pardo, Enrique, Episcopologio Mindoniense, Santiago de Compostela, CSIC, 2003 (Anexo de Cuadernos de Estudios Gallegos, 28). Cal Pardo, Enrique, "Catedral de Ia Asunción de Mondoñedo", en Ramón yzquierdo Perrin (coord.), Las catedrales de Galicia, León, Edilesa, 2005, páxs. 205-23l. Cal Pardo, Enrique, "A diocese de Mondoñedo-Ferrol no século X", en Francisco Singul [Lorenzo] (dir.), Rudesindus. San Rosendo: o seu tempo e o seu legado, [Santiago de Compostela], Xunta de Galicia, D.L. 2009, páxs. 121-13l. Caldeira, António Correia (ed.), Obras completas do Cardeal Saraiva (D. Francisco de S. Luiz) Patriarcha de Lisboa, vol. 2, Lisboa, Imprensa Nacional, 1873. Calleja Puerta, Miguel, La formación de la red parroquial de la diócesis de Oviedo en la Edad Media, Oviedo, Real Instituto de Estudios Asturianos, 2000. Calleja Puerta, Miguel, El conde Suero Vermúdez, su parentela y su entorno social. La aristocracia asturleonesa en los siglos XI Y XII, Oviedo, KRK, 200 l. Calleja Puerta, Miguel, "EI papel de los ríos en Ia percepción del espacio altomedieval asturiano", en La Península Ibérica en torno al año 1000. (VII Congreso de Estudios Medievales), León, Fundación Sánchez Albornoz, 2001, páxs. 371-387. Calleja Puerta, Miguel, "Los privilegios fundacionales de las villas marítimas del Cantábrico: una perspectiva diplomática", en Beatriz Arízaga Bolumburu e Jesús Ángel Solórzano Telechea (coords.), Ciudades y villas portuarias del

1134

FONTES E BIBLlOGRAFfA

Atlántico en la Edad Media, Logroño, Gobierno de La Rioja, Instituto de Estudios Riojanos, 2005, páxs. 147-164. Calleja Puerta, Miguel, "Los canónigos regulares en los reinos de León y Castilla", en José Ángel García de Cortázar [y Ruiz de Aguirre] e Ramón Teja [Casuso] (coords.), Entre el claustro y el mundo. Canónigos regulares y monjes premonstratenses en la Edad Media, Aguilar de Campoo (Palencia), Fundación Santa l\1aría la Rea1- Centro de Estudios del Románico, 2009, páxs. 37-62. Calo Lourido, Francisco, "Notas para o estudio do sal en Galicia: peripecias dunbas salinas", Portugalia, Nova Série, 17-18 (1996-1997), páxs. 211-217. Camarero Castellano, Irnnacu1ada, "El concepto de contrato de aparcería llamado muzãra'a, según los juristas malikíes de AI-Andalus (siglos VIII-XV)", Boletín de la Asociación Española de Orientalistas, 38 (2002), páxs. 181-198. Canoura Quintana, Andrés, A pesca da balea en Galicia nos séculos XVI e XVII, Santiago de Compostela, Xunta de Galicia, 2002. Cantera Montenegro, Santiago e Rodríguez de Ia Peña, Alejandro, "Conciencia hispana y tradición monástica en Ia Vita Fructuosi", Cuadernos de Estudios Gallegos, 54/120 (2007), páxs. 71-102. Carballeira Debasa, Ana l\1aría, Galicia y los gallegos en las fuentes árabes medievales, l\1adrid, CSIC, 2007 (Anexo de Cuadernos de Estudios Gallegos, 36). Cardelle de Hartmann, Carmen, "Ortodoxos y priscilianistas en Ia época sueva", en Erwin Koller e Hugo Laitenberger (eds.), Suevos-Schwaben: Das Konigreich der Sueben auf der Iberischen Halbinsel (411-585), Tiibingen, Gunter Narr Verlag, 1998, páxs. 81-104. Cardoso, Mário, "A tradição náutica na mais antiga história da Península Hispánica", Revista de Guimarães, 70 (1960), páxs. 492-514. Carlé, l\1aría del Carmen, "EI bosque en Ia Edad Media (Asturias, León, Castilla)", Cuadernos de Historia de España, 59-60 (1976), páxs. 297-374. Carneiro Rey, Juan A., "Arqueoloxía e folclore: concellos de Ares e Mugardos", Cátedra, 6 (1993), páxs. 7-32. Carneiro Rey, Juan A. e Serrano Otero, Javier, "Arqueoloxía e paisaxe. O Arco Ártabro desde a prehistoria recente ata o medievo", Cátedra, 7 (2000), páxs. 119-170. Carrasco Lazareno, J\1aría Teresa, "Del 'scriptor' al 'publicus notarius': los escribanos de l\1adrid en el siglo XIII", Espacio, Tiempo y Forma (Serie III, Historia Medieval), 16 (2003), páxs. 287-343. Carré Aldao, Eugenio, Provincia de La Coruña, en Francisco Carreras y Candí (dir.), Geografíageneral del Reino de Galicia, vol. 2, Barcelona, Casa Editorial Alberto l\1artín, [1936]. Carrero Santamaría, Eduardo, "La Vita Communis en las catedrales peninsulares: del registro diplomático a Ia evidencia arquitectónica", en A Igreja e clero

FONTES E BIBLlOGRAFfA

1135

portugués no contexto europeu, Lisboa, Universidade Católica Portuguesa, Centro de Estudos de História Religiosa, 2005, páxs. 171-192. Carrero Santamaría, Eduardo, "La arquitectura medieval al servicio de las necesidades litúrgicas: los conjuntos de iglesias", Anales de Historia del Arte, Extra 1 (2009), páxs. 61-97. Carriedo Tejedo, Manuel, "En tomo al año de fundación del monasterio de Villanueva de Lorenzana", Cuadernos de Estudios Gallegos, 41/106 (1993-1994), páxs. 125-134. Carriedo Tejedo, Manuel, "Locus Sanctus "Arcis Marmoricis" (s. IX-X) et Episcopi Irienses (7ll-10ll)", Compostellanum, 45/3-4 (2000), páxs. 4ll-616. Carriedo Tejedo, Manuel, "Rosendo I de Mondoñedo (857-896): cronología de un obispo repoblador del siglo IX", Estudios Mindonienses, 16 (2000), páxs. 373-396. Carriedo Tejedo, Manuel, "Setenta obispos de Galicia, de 7ll a 1073 (anteriores a Ia reforma gregoriana)", Estudios Mindonienses, 18 (2002), páxs. 977-1012. Carriedo Tejedo, Manuel, "Cuarenta obispos de Galicia, de 561 a 7ll (anteriores a Ia invasión musulmana)", Estudios Mindonienses, 20 (2004), páxs. 773-848. Carriedo Tejedo, Manuel, "Locus Sancti Martini (ss. VIII-XII)", Estudios Mindonienses, 25 (2009), páxs. 27-78. Carrillo Ayala, Ana, "EI vino y los recipientes con los que se mide y en los que se almacena: catálogo léxico", Revista Murciana de Antropología, 12 (2005), páxs. 329-336. Carrillo Boutureira, Francisco, "La actividad pesquera en Ia Galicia de los ss. XI-XIII, a través de Ia diplomática medieval y Ia toponimia actual", Anuario Brigantino, 22 (1999), páxs. 105-134. Carro Otero, José e Varela Ogando, María Luisa, "Estudio anatomo-antropológico del esqueleto atribuido a D. Osorio Gutiérrez, el "conde santo" de Villanueva de Lorenzana (Lugo)", Cuadernos de Estudios Gallegos, 35/100 (1984/1985), páxs.79-ll4. Carzolio de Rossi, María Inés, "Cresconio, prepósito de Celanova: un personaje gallego al filo del siglo XI", Cuadernos de Historia de España, 57-58 (1973), páxs. 225-279. Casado Soto, José Luis, "EI Cantábrico y las galeras hispanas de Ia Edad Media a Ia Moderna", Itsas Memoria. Revista de Estudios Marítimos del País Vasco, 4 (2003), páxs. 537-552. Casal García, Raquel e Acuña Castroviejo, Fernando, "La arqueología de Ia fortaleza medieval de Rocha Forte (Santiago de Compostela)", en Mercedes LópezMayán Navarrete e Carlos J. Galbán Malagón (eds.), Del documento escrito a la evidencia material, Santiago de Compostela, Lóstrego, 2007, páxs. 87-ll4.

1136

FONTES E BIBLlOGRAFfA

Castellanos [García], Santiago, "El testamento de Ricimiro de Dumio en el contexto de la consolidación episcopal en la historia tardoantigua", Hispania Antiqua, 22 (1998), páxs. 427-438. Castellanos [López], Carolina, Hemández-Vega, Silvia e Junoy [Pintos], Juan [l\1aría], "Cambios bentónicos en la ría de Foz (Lugo) (noroeste de España) tras la construcción de un espigón", Boletín del Instituto Español de Oceanografia, 19/1-4 (2003), páxs. 205-217. Castillo [López], Ángel del, Inventario de la riqueza monumental y artística de Galicia, Santiago de Compostela, Bibliófilos Gallegos, 1972. Castillo Rodríguez, Francisco, "Clima e Paisaxe", en Augusto Pérez Alberti (coord.), As paisaxes de Galicia, Santiago de Compostela, Museo do Pobo Galego, 2001, vol. 1, páxs. 147-169. Castillo Rodríguez, Francisco, l\1artínez Cortizas, Antonio e Blanco Chao, Ramón, "O clima de Galicia", en Lino Naranjo [Díaz] e Vicente Pérez Muñuzuri (coords.), A variabilidade natural do clima en Galicia, [Santiago de Compostela], Xunta de Galicia, Fundación Caixa Galicia, 2006, páxs. 19-91. Castillo Rodríguez, Francisco, Pérez Alberti, Augusto e Rodríguez Lado, Luis, "O relevo e as súas interaccións coa atmosfera" , en Antonio Martínez Cortizas, Francisco Castillo Rodríguez, Augusto Pérez Alberti, Marcos Valcárcel Díaz e Ramón Blanco Chao (coords.), Atlas climático de Galicia, Santiago de Compostela, Universidade de Santiago de Compostela, 1999, páxs. 57-73. Castiñeira Castro, Víctor l\1anuel, "EI litoral gallego y el abastecimiento de sal a mediados del s. XVI", Obradoiro de Historia Moderna, 8 (1999), páxs. 7-30. Castiñeiras González, l\1anuel Antonio, "La actividad artística en Ia antigua provincia de Mondoñedo: del Prerrománico al Románico", Estudios Mindonienses, 15 (1999), páxs. 285-342. Castiñeiras González, l\1anuel Antonio, "San Martiño de Mondoñedo (Foz) revisitado", en Francisco Singul [Lorenzo] (dir.), Rudesindus. La tierra y el templo, [Santiago de Compostela], Xunta de Galicia, 2007, páxs. 118-137. Castro, Luís deAlburquerque, "Algumas considerações justificativas de escavações arqueológicas em Montélios", Bracara Augusta, 21/47-50 (1967), vol. 1, páxs.95-116. Castro, J\1anuel de, "Viveiro, monasterio de la Purísima Concepción", Estudios Mindonienses, 17 (2001), páxs. 691-738. Castro, l\1anuel de e Cruz, l\1aría Ángeles de Ia, "Clarisas en el noroeste hispánico: Ribadeo", Estudios Mindonienses, 4 (1988), páxs. 11-149. Castro Vigo, Eva, "Un nuevo ejemplar de los llarnados bronces votivos sacrificiales", Gallaecia, 28 (2009), páxs. 131-138.

FONTES E BIBLlOGRAFfA

1137

Caunedo del Potro, Betsabé, "Los 'medianos': mercaderes y artesanos", en Miguel Ángel Ladero Quesada (coord.), El mundo de Isabel la Católica. La sociedad castellana afinales del siglo XV, Madrid, Dykinson, 2004, páxs. 157-179. Centro Cultural San Miguel, "O Liño", Raigame, O (1995), páxs. 47-49. Chadwick, Nora K[ ershaw], Studies in the Early British Church, Cambridge, Cambridge University Press, 1958. Chadwick, Nora K[ ershaw], The Age of the Saints in the Early Celtic Church, Londres, Oxford University Press, 1961. Chadwick, Nora K[ ershaw], "The Colonisation of Brittany from Celtic Britain", Proceedings of the British Academy, 51 (1965), páxs. 235-299. Chadwick, Nora K[ ershaw], Early Brittany, Cardiff, University of Wales Press, 1969. Chamoso Lamas, Manuel, "Las primitivas diócesis de Britonia y de San Martin de Mondoñedo a Ia luz de recientes descubrimientos", Bracara Augusta, 21 (1967), páxs. 356-359. Chamoso Lamas, Manuel, "EI conde santo don Osorio Gutiérrez", Cuadernos de Estudios Gallegos, 23/70 (1968), páxs. 136-144. Chamoso Lamas, Manuel, "Avance informativo sobre las excavaciones arqueológicas realizadas en Bretoña (Lugo) durante las campañas de 1970 y 1971", Noticiario Arqueológico Hispano, 4 (1975), páxs. 267-27l. Chao Espina, Enrique, Historia de Vivero, Sada (A Coruña), Ediciós do Castro, 1988. Chavarría Pacio, César, "Un manuscrito de 1590 para Ia historia del conde santo", en Milenario del monasterio de Villanueva de Lorenzana, Madrid, Publicaciones Españolas, 1969, páxs. 31-38. Chavarría Pacio, César, El monasterio de San Salvador de Lorenzana y su Museo de Arte Sacro, Lugo, Celta, 1984. Chavarría Pacio, César, La vida del conde santo, Lugo, Gráficas Bao, 1986. Chavarría Pacio, César, "Miscelánea laurentina", Estudios Mindonienses, 6 (1990), páxs. 775-796. Chédeville, André e Guillotel, Hubert, La Bretagne des saints et des rois, V"-X' siécle, Rennes, Ouest-France, 1984. Cherubini, Giovanni, L 'Italia rurale del Basso Medioevo, Roma, Laterza, 1996. Cid Tesouro, Carlos e Dourai Leiras, Álvaro, O cultivo do liño no Val de Lourenzá, Ribadeo, Asociación Cultural Xerfa, 2005. [Guión audiovisual]. Clavero [Salvador], Bartolomé, Historia del Derecho: Derecho común, 2' ed. reimpr., Salamanca, Universidad de Salamanca, 2005 (Manuales universitarios, 53). Clemente Ramos, Julián, "La organización del terrazgo agropecuario en Extremadura (siglos XV-XVI)", En la España Medieval, 28 (2005), páxs. 49-80.

1138

FONTES E BIBLlOGRAFfA

C1oquier, Christophe, "Pêche etpêcheries dans le cours de la Sonune: l' approvisionnement en poisson de l'abbaye du Gard du XII' au XVIII' si"ele", en Paul Benoit, Frédéric Loridant e Olivier l\1attéoni (coords.), Pêche et pisciculture en eau douce: la riviere et l'étang au Moyen Âge [CD ROM], Lille, Conseil Général du Nonl, 2004. Coelho, Henrique S., Neves, Ramiro R., Leitão, Paulo Chambel, l\1artins, Hyago e Santos, Aires P., "The slope current along the western European margin: A numerical investigation", Boletín del Instituto Español de Oceanografía, 15/1-4 (1999), páxs. 61-72. Coelho, l\1aria Helena da Cruz, O mosteiro de Arouca, do século X ao século XIII, 2' ed., Arouca, Cámara Municipal de Arouca, Real Irmandade da Rainha Santa l\1afalda, 1988. Collingwood, Robin George e Myres, John Nowell Linton, Roman Britain and the English Settlements, Nova York, Biblo and Tannen, 1990. Colón [Domenech], Germà, "Voces romances en la 'Tertia Quinquagena' de Nebrija", en Estudios ofrecidos a Emilio Alarcos Llorach, 5 vols., Oviedo, Universidad de Oviedo, 1983, vol. 5, páxs. 13-32. Comarca da Mariña Central, [Santiago de Compostela], Xunta de Galicia, 2006. Concello de Ribadeo, Plan Xeral de Ordenación Municipal (PXOM), [so 1., s. a.]. ["Fichas do Catálogo de Patrimonio", ficha núm. ll8]. Conte Cazcarro, Ángel, "Alimentación y nivel social en el Aragón rural medieval (siglos XII-XIII)", Temas de antropología aragonesa, 3 (1987), páxs. 196-210. Corbera Millán, l\1anuel, "La resistencia de un sistema milenario de trashumancia ganadera de corto recorrido en el Valle de Cabuémiga", Scripta Nova, 10/218Ol, [so p.]. Córdoba de la Llave, Ricardo, "Innovación tecnológica y desarrollo industrial en la Península Ibérica durante la Edad Media", en Actas de las I Jornadas sobre Mineríay Tecnología en la Edad Media Peninsular, [León], Fundación Hullera Vasco-Leonesa, 1996, páxs. 317-348. Córdoba de la Llave, Ricardo, "Las técnicas preindustriales", en Luis García Ballester (coord.), Historia de la ciencia y de la técnica en la Corona de Castilla, 4 vols., Salamanca, Junta de Castilla y León, 2002, vol. 2 (Edad Media), páxs. 223-434. Corrales Lorenzo, Mercedes, ''La historia a través de sus documentos", en José Ramón Soraluce [Blond] (coord.), La Real Colegiata de Santa María del Campo de La Coruña, La Coruña, Diputación Provincial de La Coruña, 1989, páxs. 259-283. Costa [Tenorio], Margarita e Morla [Juaristi], Carlos, Guía de la naturaleza de Galicia. 27. Los bosques, Vigo, Faro de Vigo, 1992. Costa [Tenorio], Margarita e Morla [Juaristi], Carlos, Guía de la naturaleza de Galicia. 28. El matorral en Galicia, Vigo, Faro de Vigo, 1992.

FONTES E BIBLlOGRAFfA

1139

Costa [Tenorio], Margarita e Morla [Juaristi], Carlos, Guía de la naturaleza de Galicia. 29. Turberas. Ripisilva, Vigo, Faro de Vigo, 1992. Costa, Avelino de Jesús da, "São Martinho de Dume", BracaraA ugusta, 3/2 (1950), páxs. 288-325. Costa, Avelino de Jesús da, "Datado Concílio I de Braga: 1 de maio de 561", Bracara Augusta, 21/47-50 (1967), vol. 1, páxs. 166-198. Costa, Avelino de Jesús da, A vacância da Sé de Braga e o episcopado de São Geraldo (1092-1108), Braga, Acção Católica, 1991. Costa, Avelino de Jesús da, O bispo D. Pedro e a organização da Arquidiocese de Braga, 2' ed. ref. e amp., 2 vols., Braga, Irmandade de S. Bento da Porta Aberta, 1997-2000. Costas Márquez, Enrique, El Conde Santo, fundador del monasterio de Villanueva de Lorenzana, Mondoñedo, H. Mancebo, 1907. Costas Sueiras, Miguel, "Enrique Costas Márquez, coengo de Mondoñedo: pensador e xornalista", Estudios Mindonienses, 11 (1995), páxs. 79-130. Cotarelo Valledor, Armando, "Osorio Gutiérrez", Ultreya, 2 (15-05-1919), páxs. 25-26. Couceiro Freijomil, Antonio, "Puentedeume y su comarca (apuntes históricos)", Boletín de la Real Academia Gallega, 19/221 (1930), páxs. 129-135. Couceiro Freijomil, Antonio, "Puentedeume y su comarca (apuntes históricos)", Boletín de la Real Academia Gallega, 19/227 (1930), páxs. 264-269. Crespo Prieto, Rosalía, "El sepulcro del Conde Santo de Villanueva de Lorenzana", Estudios Mindonienses, 18 (2002), páxs. 1255-1267. Crowley, Thomas J., "Causes ofClimate Change over the Past 1000 Years", Science, 289/5477 (2000), páxs. 270-277. Crowley, Thomas J. e Lowery, Thomas S., "How warm was the Medieval Warm Period?", Ambio, 29 (2000), páxs. 51-54. Cuadrat Prats, José María e Martín Vide, Javier, La climatología española: pasado, presente y futuro, Zaragoza, Prensas Universitarias de Zaragoza, 2007. Cubero Corpas, Carmen e Ollich i Castanyer, Irnrna, "La madera y las fibras vegetales en Ia vida cotidiana medieval. EI ejemplo de Ia habitación 34 de I 'Esquerda (Masies de Roda-Roda de Ter, Barcelona)", en Salvador Rovira Llorens, Manuel García-Heras, Marc Gener Moret e Ignacio Montero Ruiz (eds.), Actas del VII Congreso Ibérico de Arqueometría, Madrid, CSIC, 2008, páxs. 180-189. Cunha, Maria Cristina Almeida e, A Chancelaria Arquiepiscopal de Braga (10711244), Oporto, Universidade do Porto, 1998. [Tese de doutoramento]. Cunha, Maria Cristina Almeida e, A Chancelaria Arquiepiscopal de Braga (10711244), Noia (A Coruña), Toxosoutos, 2005. Cunqueiro [Mora], Álvaro, A cociña galega, Vigo, Galaxia, 1983 (Biblioteca básica da cultura galega, 21).

1140

FONTES E BIBLlOGRAFfA

Currás Fernández, Ángel, Estudio de la fauna bentónica de la ría del Eo (Lugo), Santiago de Compostela, Universidade de Santiago de Compostela, 1991. [Tese de doutoramento]. D'Emilio, James, "The Legend of Bishop Odoario and the Early Medieval Church in Galicia", en Julie Harris e Therese Martin (eds.), Church, State, Vellum and Stone: Essays on Medieval Spain in Honor of John Williams, Leiden-Boston, Brill, 2005, páxs. 47-83. D'Ors, Álvaro, Derecho Privado Romano, 6' ed. rev., Pamplona, EUNSA, 1986. Daniélou, Jean, J'vIarrou, Henri Irénée, Rogier, Ludovicus Jacobus, Knowles, M[ichael] David e Aubert, Roger, Nueva Historia de la Iglesia, 5 vols., Madrid, Cristiandad, 1982-1987. Dark, Ken R., Britain and the End of the Roman Empire, Stroud, Ternpus, 2000. David, Pierre, "Les saints patrons d'églises entre Minho et Mondego jusqu'à Ia fin du XI' sieele (étude d'hagiotoponymie)", Revista Portuguesa de História, 2 (1943), páxs. 221-254. David, Pierre, Études historiques sur la Galice et le Portugal du VIe au XIIe si(xle, París-Lisboa, Institut Français au Portugal, 1947 (Collection portugaise, 7). David, Pierre, "L' organization ecelésiastique du Royaume sueve au temps de Saint Martin", Bracara Augusta, 8/1-2 (1957), páxs. 31-33. Deaño Gamallo, Carlos Alberto, La comarca del Avia en la Baja Edad Media, Santiago de Compostela, Universidade de Santiago de Compostela, 1990. [Tese de doutoramento]. Deaño Gamallo, Carlos Alberto, Ribadavia y su comarca en la Baja Edad Media, Sada (A Coruña), Ediciós do Castro, 2004. Desprat, Stéphanie, Sánchez Goñi, María Fernanda e Loutre, Marie France, "Revealing elirnatic variability of the last three millennia in the northwestern Iberia using pollen influx data", Earth and Planetary Science Lelters, 213/1-2 (2003), páxs. 63-78. Devy-Vareta, Nicole, "Para urna geografia histórica da floresta portuguesa: as matas medievais e a 'coutada velha' do Rei", Revista da Faculdade de Letras. Geografia, I/I (1985), páxs. 47-73. Díaz [Martinez], Pablo [de Ia] c[ruz], "Comunidades monásticas y comunidades campesinas en la España visigoda", en Los visigodos: historia y civilización, Murcia, Universidad de Murcia, 1986, páxs. 189-196 (Antigiiedad y Cristianismo: monografías históricas sobre Ia Antigiiedad Tardía, 3). Díaz [Martínez], Pablo [de Ia] C[ruz], "EI monacato y Ia cristianización del NO hispano. Un proceso de aculturación", en Antonino González Blanco e José María Blázquez Martinez (coords.), Cristianismo y aculturación en tiempos del Imperio Romano, Murcia, Universidad de Murcia, 1990, páxs. 531-539

FONTES E BIBLlOGRAFfA

1141

(Antigiiedad y Cristianismo: monografías históricas sobre la Antigiiedad Tardía, 7). Díaz [Martínez], Pablo [de la] C[ruz], "El alcance de la ocupación sueva de Gallaecia y el problema de la germanización", en Galicia: da romanidade á xermanización. Problemas históricos e culturais, Santiago de Compostela, Museo do Pobo Galego, 1993, páxs. 209-226. Díaz [Martínez], Pablo [de la] C[ruz], "Gallaecia, de reíno suevo a provincia visigoda", en Gerardo Pereira Menaut (coord.), O feito diferencial galego na Historia, Santiago de Compostela, Museo do Pobo Galego, A Editorial da Historia, 1997, páxs. 253-278. Díaz [Martínez], Pablo [de la] C[ruz], "El Parrochiale Suevum: organización eclesiástica, poder político y poblamiento en la Gallaecia tardoantigua", en Julio Mangas [Manjarrés] e Jaime Alvar [Ezquerra] (coords.), Homenaje a José M" Blázquez, Madrid, Ediciones Clásicas, 1998, vol. 6, páxs. 35-48. Díaz [Martínez], Pablo [de la] C[ruz], "Rey y poder en la monarquía visigoda", Iberia, 1 (1998), páxs. 175-195. Díaz [Martínez], Pablo [de la] c[ ruz], "El reíno suevo de Hispania y su sede en Bracara", en Gisela Ripoll [López] e José María Gurt [Esparraguera] (eds.), Sedes Regiae (ann. 400-800), Barcelona, Real Academia de Bones Lletras, 2000,páxs.403-423. Díaz [Martínez], Pablo [de la] c[ruz], "Monasteries ín a Peripheral Area: SeventhCentury Gallaecia", en Mayke de Jong, Frans Theuws e Carine van Rhijn (eds.), Topographies ofPower in the Early Middle Ages, Leiden-Boston-Colonia, Brill, 2001, páxs. 329-359 (The transforrnation of the Roman world, 6). Díaz [Martínez], Pablo [de la] C[ruz], "Acuñación monetaria y organización administrativa en la Gallaecia Tardoantigua", Zephyrus, 57 (2004), páxs. 367-375. Díaz de Durana Ortiz de Urbina, José Ramón, "El mundo rural guipuzcoano al final de la Edad Media: progreso agrícola, gestión y explotación de la tierra", En la España Medieval, 21 (1998), páxs. 69-96. Díaz Tie, Marta, "La catedral medieval de Mondoñedo: arquitectura, escultura y píntura monumental", Estudios Mindonienses, 15 (1999), páxs. 343-373. Díaz Varela, Emilio [Rafael], Calvo Iglesias, Silvia e Crecente Maseda, Rafael, "Ecologia da Paisagem, Planificação Paisagística e Conservação de Massas de Frondosas Autóctones em Ribadeo (Galiza, Espanha)", en Sociedade Portuguesa de Estudos Rurais (SPER), I Congresso de Estudos Rurais: Ambiente e Usos do Território [en liña], dispoñible en [Consulta: 16/05/2009]. Díaz Varela, Emilio Rafael, Crecente Maseda, Rafael e Álvarez López, Carlos, Turismo y ordenación del territorio en el municipio de Ribadeo, Santiago de

ll42

FONTES E BIBLlOGRAFfA

Compostela, Universidade de Santiago de Compostela; Ribadeo, Concello de Ribadeo, 2004. Díaz y Díaz, l\1anuel c[ ecilio], "Notas para una cronología de Fructuoso de Braga", BracaraAugusta, 21/47-50 (1967), vol. 1, páxs. 215-223. Díaz y Díaz, l\1anuel c[ ecilio], "Orígenes cristianos en Lugo", en Actas del Coloquio Internacional sobre el bimilenario de Lugo, Lugo, Patronato del Birnilenario de Lugo, 1977, páxs. 237-250. Díaz y Díaz, l\1anuel c[ ecilio], "San Rosendo e Mindunieto: un episodio importante para a historia de Galicia", en Francisco Singul [Lorenzo] (dir.), Rudesindus. A terra e o templo, Santiago de Compostela, Xunta de Galicia, 2007, páxs. 16-29. Díaz y Díaz, l\1anuel c[ ecilio] e García Piñeiro, María Araceli, "La diócesis de Mondoñedo hasta llOO", en José García Oro (coord.), Historia de las diócesis españolas, l\1adrid, Biblioteca de Autores Cristianos [BAC], 2002, vol. 15 (Iglesias de Lugo, Mondoñedo-Ferrol y Orense), páxs . 2ll-222. Díaz y Díaz, Manuel c[ ecilio] e Oro Trigo, Pilar del, "La diócesis de Orense hasta llOO", en José García Oro (coord.), Historia de las diócesis españolas, l\1adrid, Biblioteca de Autores Cristianos [BAC], 2002, vol. 15 (Iglesias de Lugo, Mondoñedo-Ferrol y Orense), páxs. 385-393. Díaz y Díaz, l\1anuel c[ ecilio] e Pardo Gómez, l\1aría Virtudes, "La diócesis de Lugo hasta llOO", en José García Oro (coord.), Historia de las diócesis españolas, l\1adrid, Biblioteca de Autores Cristianos [BAC], 2002, vol. 15 (Iglesias de Lugo, Mondoñedo-Ferrol y Orense), páxs. 3-19. Díaz y Díaz, l\1anuel c[ ecilio] e Vilariño Pintos, Daría, "La diócesis de Tuy hasta llOO", en José García Oro (coord.), Historia de las diócesis españolas, l\1adrid, Biblioteca de Autores Cristianos [BAC], 2002, vol. 14 (Iglesias de Santiago de Compostela y Tuy-Vigo), páxs. 537-548. Díaz-Fierros Viqueira, Francisco, Núñez Delgado, Avelino e López Periago, Eugenio, As cuncas fluviais de Galicia: características e riscos de contaminación difusa, Santiago de Compostela, Universidade de Santiago de Compostela, 1993. Díez Canseco, Laureano, "Sobre los fueros del valle de Fenar, Castrocalbón y Pajares: notas para el estudio del Fuero de León", Anuario de Historia del Derecho Español, vol. 1 (1924), páxs. 337-38l. Díez Herrera, Carmen, La formación de la sociedad feudal en Cantabria: la organización del territorio en los siglos IX al XIV, Santander, Universidad de Cantabria e Asamblea Regional de Cantabria, D.L. 1990. Díez Herrera, Carmen, "Sociedad de frontera y monasterios familiares en Ia meseta del Duero en el siglo X", en José Ángel García de Cortázar [y Ruiz de Aguirre] e Ramón Teja [Casuso] (coords .), Monjes y monasterios hispanos en la Alta Edad Media, Aguilar de Campoo (Palencia), Fundación Santa l\1aría Ia Real- Centro de Estudios del Románico, 2006, páxs. 33-58.

FONTES E BIBLlOGRAFfA

1143

Domínguez Pérez, Juan Carlos, "Materiales púnico-gaditanos en los confines del Extremo Occidente atlántico", Antiqvi/as, 17 (2005), páxs. 5-11. Donapétry Yribamégaray, Juan, "Doña María de las Alas Pumariño, fundadora del convento de Ia Concepción de Viveiro", Boletín de la Comisión Provincial de Monumentos Históricos y Artísticos de Lugo, vol. 2/21-22 (1947), páxs. 298-302. Donapétry Yribamégaray, Juan, Historia de Vivero y su concejo, Lugo, Diputación Provincial de Lugo, 1991, [edición facsímile]. Dopazo, Ángeles, Méndez, Jose e Aira, María Jesús, "Aerobiología en Galicia: estación de Viveiro (1999)", Rea, 6 (2000), páxs. 123-126. Dopazo, Ángeles, Seijo, Carmen e Aira, María Jesús, "Aerobiología en Galicia: estación de Viveiro (2000-2001)", Rea, 7 (2002), páxs. 201-206. Dorrego Martínez, Filomena, "Sobre os Baluros: mito e realidade", Croa. Boletín da Asociación de Amigos do Museo do Castro de Viladonga, 15 (2005), páxs. 27-30. Duarte, Luís Miguel, "O vale do Douro da ocupação tardo-romana aos forais manuelínos: as nossas ínterrogações", Douro: Estudos & Documentos, vol. 1/2 (1996), páxs. 57-69. Dubler, César E., "Los caminos a Compostela en Ia obra de Idrisi",AI-Andalus, 14/1 (1949), páxs. 59-122. Duby, Georges, L'économie rurale et la vie des campagnes dans I' Occident médiéval: France, Angleterre, Empire, IX'-XV sieeles, vol. 1, París, Aubier, 1962. Duby, Georges, Guerreros y campesinos: desarrollo inicial de la economía europea (500-1200), Madrid, Siglo Veíntiuno, 1976. Duby, Georges, "O monaquismo e a economía rural", en Georges Duby, Senhores e Camponeses: homens e estruturas na Idade Média, trado de Tehna Costa, Lisboa, Teorema, 1989. Duby, Georges, Año 1000, año 2000: la huella de nuestros miedos, trado de Óscar Luis Molína S[ierralta], Santiago de Chile, Andrés Bello, 1995. Duby, Georges, "Los campesinos", en Obras selectas de Georges Duby, comp. de Beatriz Rojas, México, Fondo de Cultura Económica, 1999, páxs. 222-248. Durand, Robert, "La vigue et le vín dans le bassín du Mondego au Moyen Âge (XII'XIII' sieeles)", Arquivos do Centro Cultural Português, 5 (1972), páxs. 13-37. Durany Castrillo, Mercedes, La región del Bierzo desde finales del siglo IX hasta mediados del siglo XIII: el proceso de ocupación y organización social del espacio, Santiago de Compostela, Universidade de Santiago de Compostela, 1987. [Tese de doutoramento]. Durany Castrillo, Mercedes, "Aportacións á Historia Medieval de Galicia", en Xavier Castro [Pérez] e Jesús de Juana [López] (eds.), IV Xornadas da Historia

1144

FONTES E BIBLlOGRAFfA

de Galicia. Historiografia galega, Ourense, Deputación Provincial de Ourense, 1988, páxs. 115-142. Durany Castrillo, Mercedes, La región del Bierzo en los siglos centrales de la Edad Media 1070-1250, Santiago de Compostela, Universidade de Santiago de Compostela, 1989. Durany Castrillo, Mercedes, "Evolución del paisaje urbano de Orense en Ia Edad Media", en III e IV Semanas Galegas de Historia. A gnerra en Galicia. O rural e o urbano na historia de Galicia, [Santiago de Compostela], Asociación Galega de Historiadores, 1996, páxs. 310-340. Edeso Fito, José Miguel, "Variaciones del nivel del mar en el País Vasco durante el Holoceno", Boletín de la Asociación de Geógrafos Españoles, 13 (1991), páxs. 21-44. Edwards, Nancy e Lane, Alan, The Early Church in Wales and the West: Recent Work in Early Christian Archaeology, History and Place-Names, Oxford, Oxbow Books, 1992. Eiján [Lorenzo l, Samuel, Historia de Ribadavia y sus alrededores, Madrid, Establecimiento tipográfico de San Bernardo 92, 1920. Erias Martínez, Alfredo, "O calendario medieval de Santa María de Azougue: un achegamento ás súas imaxes", Anuario Brigantino, 27 (2004), páxs. 415-430. Erkoreka [Barrena l, Anton, "A furore normanorum, libera nos Domine: previkingos y vikingos asolando Ia costa vasca (siglos V-X)", Itsas Memoria. Revista de Estudios Marítimos del País Vasco, 5 (2006), páxs. 15-31. Escalona Monge, Julio, "Comunidades, territorios y poder condal en Ia Castilla del Duero en el siglo X", Studia Historica, Historia Medieval, 18-19 (2000-2001), páxs. 85-119. Escalona Monge, Julio, "Los nobles contra su rey. Argumentos y motivaciones de Ia insubordinación nobiliaria de 1272-1273", Cahiers de Lingnistique Hispanique Médiévale, 25 (2002), páxs. 131-162. Escudero [Domínguez l, Luis Javier, "Presencia vasca en el desarrollo de Ia pesca en el Cantábrico: ¿una importancia cuestionable?", Itsas Memoria. Revista de Estudios Marítimos del País Vasco, 5 (2006), páxs. 617-651. Espejo, Cristóbal, "La renta de salinas hasta Ia muerte de Felipe II", Revista de Archivos, Bibliotecas y Museos, 22/38/1-2 (1918), páxs. 47-63 e 220-233. Esper, Jan, Cook, Edward R. e Schweingruber, Fritz H., "Low-Frequency Signals in Long Tree-Ring Chronologies for Reconstructing Past Ternperature Variability", Science, 295/5563 (2002), páxs. 2250-2253. Estepa Díez, Carlos, El reinado de Alfonso VI, Madrid, Fundación Hullera VascoLeonesa, 1985.

FONTES E BIBLlOGRAFfA

1145

Fábrega Álvarez, Pastor, Poblamiento y territorio de la cultura castreña en la comarca de Ortegal, Santiago de Compostela, Laboratorio de Patrimonio, Paleoambiente e Paisaxe, Universidade de Santiago de Compostela, 2004 (Cadernos de Arqueoloxía e Patrimonio, 19). Faci Lacasta, [Francisco] Javier, "EI 'Policraticus' de Juan de Salisbury y el mundo antiguo", En la España Medieval, 4 (1984), páxs. 343-362. Falcón [Pérez], [l\1aría] Isabel, "La monarquía visigoda católica", en Vicente Ángel Álvarez Palenzuela (coord.), Historia de España de la Edad Media, Barcelona, Ariel, 2002, páxs. 31-57. Feijoo Lamas, Jacobo, "A cerdeira brava: unba árbore polivalente e de calidade", Cerna. Revista Galega de Ecoloxía e Medio Ambiente, 30 (2000), páxs. 12-13. Feio, Alberto, "O térmo de Braga", Boletim da BibliotecaPublica eArquivo Ditristral de Braga, 2 (1921), páxs. 1-19. Fernandes, Armando deAIrneida, "Oposição toponímica à doutrina do despovoamento do Norte de Portugal nos séculos VIII-X", enActas do Congresso Internacional do IX Centenário da Dedicação da Sé de Braga, Braga, [Universidade Católica Portuguesa], 1990, vol. I, páxs. 225-282. Fernandes, Armando de Almeida, Tarouca na História de Portugal, Vis eu, Cámara Municipal de Tarouca, 1990. Fernandes, Armando de Almeida, Paróquias suevas e dioceses visigóticas, Arouca, Associação para a Defesa da Cultura Arouquense, 1997. Fernández Conde, Francisco Javier, El señorío del cabildo ovetense: estructuras agrarias de Asturias en el Tardo Medievo, Oviedo, Universidad de Oviedo, 1993. Fernández Conde, Francisco Javier (ed.), La época de Alfonso III y San Salvador de Valdediós, Oviedo, Universidad de Oviedo, 1994. Fernández Conde, Francisco Javier, "Organización eclesiástica nel occidente d' Asturies", en Estudios das terras del Navia-Eo, Uviéu, Academia de Ia Llingua Asturiana, Secretaría Llingiiística del Navia-Eo, 1998, páxs. 59-65 (Os Llibros d'Entrambasaugas, I). Fernández Conde, Francisco Javier, La religiosidad medieval en España. 1. Alta Edad Media (s. Vll-X), Oviedo, Universidad de Oviedo, 2000. Fernández Conde, Francisco Javier, "Prisciliano y el priscilianismo. Historiografía y realidad", Clío & Crimen, I (2004), páxs. 43-85. Fernández Conde, Francisco Javier, La religiosidad medieval en España. Plena Edad Media (siglos XI-XII), Xixón, Ediciones Trea, 2005. Fernández Conde, Francisco Javier, Suárez [Álvarez], María Jesús e Gutiérrez [González], Avelino, "A transición en Asturias: aproximación historiográfica e percepción do territorio astur na Alta Idade Media", en Gerardo Pereira Menaut

ll46

FONTES E BIBLlOGRAFfA

(coord.), O feito diferencial galego na Historia, Santiago de Compostela, Museo do Pobo Galego, A Editorial da Historia, 1997, páxs. 391-412. Fernández de Córdoba y Parrella, Francisco de Paula, "Algunas consideraciones sobre Ia cetrería en Ia Edad Media y su práctica en Galicia", Cuadernos de Estudios Gallegos, 16/49 (1961), páxs. 183-193. Fernández de Córdoba y Parrella, Francisco de Paula, "Algo sobre el oso y su presencia en Galicia", Cuadernos de Estudios Gallegos, 19/59 (1964), páxs. 305-319. Fernández González, Alberto, "EI puente de Ia Misericordia de Viveiro en el siglo XVIII: dos dibujos inéditos del Archivo Histórico Nacional", Laboratorio de Arte, 23 (20ll), páxs. 599-608. Fernández J\!Iarcos, Vicenta, "Los vegetales en la toponimia leonesa", Tierras de León, 30/79-80 (1990), páxs. 109-131. Fernández Mier, Margarita, "EI origen de Ia villa medieval y Ia progresiva configuración del espacio agrario", en Primitiva Bueno Rarnírez e Rodrigo de Balbín Behrmann (coords.), II Congreso de Arqueología Peninsular, 4 vols., Zamora, Fundación Rei Afonso Henriques, 1999, vol. 4, páxs. 475-484. Fernández Mier, Margarita, "Territorialidad y poblamiento: el occidente de Asturias en época de la Monarquía Asturiana", en La época de la monarquía asturiana, Oviedo, Real Instituto de Estudios Asturianos, 2002, páxs. 43-61. Fernández Ochoa, [María del] Carmen e Martinez Maganto, Julio, "Las industrias de salazón en el norte de Ia Peninsula Ibérica en época romana: nuevas aportaciones", Archivo Español de Arqueología, 67/169-170 (1994), páxs. ll5-134. Fernández Ochoa, [María del] Carmen e Morillo Cerdán, Ángel, De Brigantium a Oiasso.' una aproximación al estudio de los enclaves marítimos cantábricos en época romana, Madrid, Foro, D.L. 1994. Fernández Ochoa, [María del] Carmen e Morillo Cerdán, Ángel, "La ruta marítima del cantábrico en época romana", Zephyrus, 46 (1994), páxs. 225-232. Fernández Ochoa, María del Carmen e Rubio, Isabel, "Materiales arqueológicos de "Los Castros" (Ribadeo, Lugo )", en Homenaje al Prof Martín Almagro Basch, 4 vols ., Madrid, Ministerio de Cultura, 1983, vol. 3, páxs . 173-188. Fernández Pacios, Juan Ramón, O Camiño de Santiago na MariñaLucense, [Santiago de Compostela], Xunta de Galicia, 2004. Fernández Rodríguez, Carlos, González Gómez de Agiiero, Eduardo e Bejega García, Víctor, "Estudio del conchero del castro de Punta Atalaia (San Cibrao, Lugo)", Férvedes, 5 (2008), páxs. 43-52. Fernández Suárez, Gonzalo Francisco, La nobleza gallega entre los siglos XIVXV- los Sarmiento, condes de Ribadavia, Santiago de Compostela, EI Eco Franciscana, 2002.

FONTES E BIBLlOGRAFfA

1147

Fernández-Xesta y Vázquez, Ernesto, Un magnate catalán en la corte de Alfonso VII. Comes Poncius de Cabreira, Princeps Çemore, l\1adrid, Prensa y Ediciones Iberoamericanas, D.L. 1991. Fernández [Rodríguez], Pedro, Historia de la liturgia de las horas, Barcelona, Centre de Pastoral Litúrgica, 2002. Ferreira Priegue, Elisa, Galicia en el comercio marítimo medieval, A Coruña, Fundación Pedro Barrié de la l\1aza, 1988. Ferreira Priegue, Elisa, Los caminos medievales de Galicia, Ourense, Museo Arqueolóxico Provincial de Ourense, 1988 (Anexo del Boletín Auriense, 9). Ferreira Priegue, Elisa, "El comercio en las villas costeras de Galicia en la Baja Edad Media", Museo de Pontevedra, 43 (1989), páxs. 247-264. Ferreira Priegue, Elisa, "La ruta íneludible: las peregrinaciones colectivas desde las Islas Británicas en los siglos XIV y XV", en Actas del Congreso de Estudios Jacobeos, Santiago de Compostela, Xunta de Galicia, 1995, páxs. 279-290. Ferreira Priegue, Elisa, "O desenvolvernento da actividade pesqueira desde a Alta Idade Media ó século XVII", en Carmen Fernández Casanova (coord.), Historia da pesca en Galicia, Santiago de Compostela, Universidade de Santiago de Compostela, 1998, páxs. 51-86 (Biblioteca de divulgación, Galicia, 24). Ferreira Priegue, Elisa, "De la ciudad santa a plaza mercantil, los fundamentos de la función económica de Santiago en la Edad Media", en Santiago de Compostela, ciudad y peregrino, [Santiago de Compostela], Xunta de Galicia, D.L. 2000, páxs. 351-383. Ferreira Priegue, Elisa, "La villa de Pontevedra y el comercio en la primera mitad del siglo XVI", en Antonio Eiras Roel (coord.), El Reino de Galicia en la época del emperador Carlos V, [Santiago de Compostela, Xunta de Galicia, 2000], páxs.58l-606. Ferreira Priegue, Elisa, "El poblamiento urbano en la Galicia medieval", en Jesús Ángel Solórzano Telechea e Beatriz Arizaga Bolumburu (coords.), El fenómeno urbano medieval entre el Cantábrico y el Duero: revisión historiográfica y propuestas de estudio, Santander, Asociación de Jóvenes Historiadores de Cantabria, 2002, páxs. 367-420. Ferreira Priegue, Elisa, "Galicia en la l\1arisma de Castilla: la dínámica de los íntercambios mercantiles", en Beatriz Arízaga Bolumburu e Jesús Ángel Solórzano Telechea (eds.), Ciudades y villas portuarias del Atlántico en la Edad Media, Logroño, Gobierno de La Rioja, Instituto de Estudios Riojanos, 2005, páxs. 165-186. Ferreira Priegue, Elisa, "O cambio de rumbo do comercio marítimo na Baixa Idade Media", en Francisco Síngul [Lorenzo] (coord.), Os Capítulos da Irmandade: peregrinación e conflito social na Galicia do século xv, [Santiago de Compostela], Xunta de Galicia, D.L. 2006, páxs. 170-179.

1148

FONTES E BIBLlOGRAFfA

Ferreiro, Alberto, "The omission of St. Martin of Braga in John of Biclaro's Chronica and the Third Council of Toledo", en Los visigodos: historia y civilización, Murcia, Universidad de Murcia, 1986, páxs. 145-150 (Antigiiedad y Cristianismo: monografías históricas sobre Ia Antigiiedad Tardía, 3). Ferreiro, Alberto, "Braga and Tours: Some Observations on Gregory's De virtutibus sancti Martini (1.11)", Journal of Early Christian Studies, 3/2 (1995), páxs. 195-210. Ferreiro Alemparte, Jaime, Arribadas de normandos y cruzados a las costas de la Península Ibérica, Madrid, Sociedad Española de Estudios Medievales, 1999. Ferreras Chasco, Casildo, "Sobre Ia vegetación de las dunas costeras españolas: evolución y tendencias en su interpretación", Anales de Geografia de la Universidad Complutense, 4 (1984), páxs. 257-265. Ferro Couselo, Jesús, Los petroglifos de término y las insculturas rupestres de Galicia, Orense, Talleres gráficos de Miguel López Elizalde, 1952. Fita [Colomé], Fidel, "Inscripciones toledanas, inéditas, del siglo XIII", Boletín de la Real Academia de la Historia, 20 (1892), páxs. 457-462. Fita [Colomé], Fidel, "EI concilio nacional de Palencia en el año 1100 y el de Gerona en 1101", Boletín de laRealAcademia de la Historia, 24 (1894), páxs. 215-235. Fita [Colomé], Fidel, "Concilios nacionales de Carrión en 1103 y de León en 1107", Boletín de la Real Academia de la Historia, 24 (1894), páxs. 299-342. Fita [Colomé], Fidel, "Concilio ovetense del año ¿900?", Boletín de la RealAcademia de la Historia, 38 (1901), páxs. 113-133. Fita [Colomé], Fidel, "Nuevas inscripciones. San Pedro de Viveiro", Boletín de la Real Academia de la Historia, 42/2 (1903), páxs. 142-144. Fletcher, Richard A., The Episcopate in the Kingdom ofLeón in the Twelfth Cen tury, Oxford, Oxford University Press, 1978. Flórez, Enrique, España Sagrada, vol. 14 ("Iglesias de Ávila, Caliabria y Coria"), Madrid, Oficina de Antonio Marín, 1758. Flórez, Enrique, España Sagrada, vol. 16 ("Iglesia de Astorga"), Madrid, Imprenta de Gabriel Ramírez, 1762. Flórez, Enrique, España Sagrada, vol. 17 ("Iglesia de Orense"), Madrid, Oficina de Antonio Marin, 1763. Flórez, Enrique, España Sagrada, vol. 18 ("Iglesias Britoniense y Dumiense, incluidas en Ia actual de Mondoñedo"), Madrid, Oficina de Antonio Marin, 1764. Flórez, Enrique, España Sagrada, vol. 19 ("Iglesia Iriense y Compostelana"), Madrid, Antonio Marín, 1765. Flórez, Enrique, España Sagrada, vol. 26 ("Iglesias de Auca, de Valpuesta, y de Burgos"), Madrid, Oficina de Pedro Marin, 1771.

FONTES E BIBLlOGRAFfA

1149

Flórez, Enrique, España Sagrada, 2' ed., vol. 14 ("Iglesias de Ábila, Caliabria, Coria, Coimbra, Ébora, Egitania, Lamego, Lisboa, Osonoba, Pacense, Salamanca, Viseo y Zamora"), Madrid, Oficina de Pedro Marín, 1786. Flórez, Enrique, España Sagrada, 2' ed., vol. 15 ("Iglesia de Braga"), Madrid, Oficina de Pedro Marin, 1787. Flórez, Enrique, España Sagrada, 2' ed. , vol. 17 ("Iglesia de Orense"), Madrid, Oficina de Pedro Marin, 1789. Flórez, Enrique, España Sagrada, 2' ed., vol. 18 ("Iglesias Britoniense y Dumiense, incluidas en Ia actual de Mondoñedo"), Madrid, Oficina de Pedro Marin, 1789. Flórez, Enrique, España Sagrada, 2' ed., vol. 19 ("Iglesia Iriense y Compostelana"), Madrid, Oficina de Ia viuda e hijo de Marín, 1792. Flórez, Enrique, España Sagrada, 3' ed., vol. 10 ("Iglesias sufragáneas antiguas de Sevilla: Abdera, Asido, Astigi y Córdoba"), Madrid, Oficina de Ia viuda e hijo de Marín, 1792. Flórez, Enrique, España Sagrada, 2' ed., vol. 22 ("Iglesia de Tuy"), Madrid, Oficina de Ia viuda e hijo de Marín, 1798. Flórez, Enrique, España Sagrada, 2' ed., vol. 23 ("Iglesia de Tuy"), Madrid, Oficina de Ia viuda e hijo de Marín, 1799. Flórez, Enrique, España Sagrada, 2' ed., vol. 13 ("Lusitania antigua"), Madrid, Oficina de José del Collado, 1816. Flórez, Enrique, Memorias de las reynas catholicas, historia genealogica de la Casa Real de Castilla y de Leon, todos los infantes: trages de las reynas en estampas; y nuevo aspecto de la Historia de España, 2' ed., Madrid, Antonio Marín, 1770. Flori, Jean, L 'essor de la chevalerie (Xr-XIr siecles), Xenebra, Librairie Droz, 1986. Font Tullot, Inocencio, Historia del clima de España: cambios climáticos y sus causas, Madrid, Instituto Nacional de Metereología, 1988. Fontán [Pérez], Antonio, "San Martin de Braga una luz en Ia penumbra", Cuadernos de Filología Clásica, 20 (1986-1987), páxs. 185-199. Fontana Tarrats, José María, Historia del clima del Finis- Terrae gallego / Historia del clima del Fin is-Terrae galá ico, Madrid, José María Fontana Tarrats, 1977. Fontes, Luís [Fernando de] Oliveira, "Salvamento arqueológico de Dume - 1987: primeiros resultados", Cadernos de Arqueologia, Série II, 4 (1987), páxs. 111-148. Fontes, Luís Fernando de Oliveira, "Escavações arqueológicas de Dume (S. Martinho) - resultados preliminares", Trabalhos de Antropologia e Etnologia, 28 (1988), páxs. 243-255. Fontes, Luís Fernando de Oliveira, "Escavações arqueológicas na antiga igreja de Dume: notícia preliminar da campanha de 1989", en Actas do Congresso Internacional do IX Centenário da Dedicação da Sé de Braga, Braga, [Universidade Católica Portuguesa], 1990, vol. 1, páxs. 147-169.

1150

FONTES E BIBLlOGRAFfA

Fontes, Luís F[ernando] de Oliveira, "Salvamento Arqueológico de Dume (Braga). Resultados das Campanhas de 1989-90 e 1991-92", Cadernos de Arqueologia, Série II, 8-9 (1991-1992), páxs. 199-230. Fontes, Luís Fernando de Oliveira, "A igreja sueva de Dume (Braga)", en IV Reunió d'Arqueologia Cristiana Hispánica / IV Reunião de Arqueologia Cristã Hispánica, Barcelona, Institut d'Estudis Catalans, Universitat de Barcelona e Universidade Nova de Lisboa, 1995, páxs. 415-428 (Monografies de Ia Secció Histàrico-Arqueolàgica, 4). Fontes, Luís [Fernando de Oliveira], A Basílica Sueva de Dume e o Túmulo dito de São Martinho, [Braga], Núcleo de Arqueologia da Universidade do Minho e Junta da Freguesia de Dume, 2006. Fontes, Luís [Fernando de Oliveira], "A igreja sueva de São Martinho de Dume. Arquitectura cristã antiga de Braga e na Antiguidade Tardia do Noroeste de Portugal", Revista de História da Arte, 6 (2008), páxs. 162-181. Fontes, Luís [Fernando de Oliveira], Núcleo museológico de Dume: Guia, Braga, Unidade de Arqueologia da Universidade do Minho, 2018. Fort y Roldán, Nicolás, "San Salvador de Pedroso", Boletín de la Real Academia Gallega, 7/6/63-64-65 (1912), páxs. 62-66, 99-103 e 123-126. FortÚll Pérez de Ciriza, Luis Javier, "Ascenso, apogeo y crisis de un monasterio benedictino: San Salvador de Leire (siglos XI-XII)", en José Ángel García de Cortázar [y Ruiz de Aguirre] e Ramón Teja [Casuso] (coords.), Los grandes monasterios benedictinos hispanos de época románica (1050-1200), Aguilar de Campoo (Palencia), Fundación Santa María Ia Real - Centro de Estudios del Románico, 2007, páxs. 9-58. Fossier, Robert, El trabajo en la Edad Media, Barcelona, Crítica, 2002. Fourquin, Guy, Histoire économique de I'Occident médiéval, 3' ed., París, Armand Colin, 1979. Frade, Cristina, "Las primeras manchas de fuel del 'Prestige' llegan a las playas francesas", El Mundo, 15/4776 (03-01-2003). Fradejas Rueda, José Manuel, Ensayo de una bibliografía de los libros españoles de cetrería y montería (s. XIII-XVII), Madrid, Cairei, 1985. Fradejas [Rueda], José Manuel (comp.), Textos clásicos de cetrería, monteríay caza [CD ROM], Madrid, Mapfre Mutualidad, Fundación Histórica Tavera, 1999. Fraga Sampedro, María Dolores, "EI convento medieval de San Francisco de Viveiro: análisis del edificio y su historia constructiva", Cuadernos de Estudios Gallegos, 44/109 (1997), páxs. 155-202. Fraga Sampedro, María Dolores, "EI arte gótico mindoniense (siglos XIII-XV): mendicantes, parroquiales y capillas", Estudios Mindonienses, 15 (1999), páxs. 411-457.

FONTES E BIBLlOGRAFfA

1151

Framiñán Santas, Ana María, "El vino y la nobleza en la Edad Media: alimentación y cortesía", en Isidro García Tato e Ana María Suárez Piñeiro (eds .), La cultura del vino, Santiago de Compostela, CSIC, 2005, páxs. 67-91. Franco Espiño, Beatriz, El monasterio de Santa María de Armenteira: orígenes y primer desarrollo del dominio monástico (1151-1250), Santiago de Compostela, Universidade de Santiago de Compostela, 2000. [Memoria de licenciatura]. Franco Silva, Alfonso, "El señorío de Villafranca del Bierzo (siglos XIV y XV)", en Alfonso Franco Silva, Lafortunay el poder. Estudios sobre las bases económicas de la aristocracia castellana (s. XIV-XV), [Salamanca], Universidad de Cádiz, 1996, páxs. 17-134. Freedman, Paul, "Siervos, campesinos y cambio social", en Señores, siervos, vasallos en la Alta Edad Media. (Actas de la XXVIII Semana de Estudios Medievales), Pamplona, Gobierno de Navarra, Institución Príncipe de Viana, 2002, páxs. 127-146. Freire Camaniel, José, El monacato gallego en la Alta Edad Media, 2 vols., A Coruña, Fundación Pedro Barrié de la Maza, 1998. Freire Camaniel, José, Gallaecia: antigiiedad, intensidad y organización de su cristianismo (siglos I- VII), A Coruña, Fundación Barrié, 2013. Frouin, Robert, Fiúza, Armando F. G., Arnbar, Isabel e Boyd, Timothy J., "Observations of a Poleward Surface Current off the Coasts of Portugal and Spaín Duríng Wínter", Journal of Geophysical Research, 95/Cl (1990), páxs. 679-691. Fuenteseca Degeneffe, Margarita, De emphyteutico iure, Madrid, Dykinson, 2003. Fuenteseca Degeneffe, Margarita, Laformación romana del concepto de propiedad (dominum, proprietas y causa posesionis), Madrid, Dykínson, 2004. Furió [Diego], Antoni, "El mercado de la tierra en el País Valenciano a finales de la Edad Media", Hispania. Revista Española de Historia, 55/3/191 (1995), páxs. 887-919. Gaibrois de Ballesteros, Mercedes, Historia del reinado de Sancho IV de Castilla, 2 vols., Madrid, Tipografía de la Revista de Archivos, Bibliotecas y Museos, 1922-1928. Gaillard, Georges, "Deux sculptures funéraires provenant de Saint-Martin de Dume", BracaraAugusta, 6-7/1-4 (1955-1956), páxs. 67-73. Galende Díaz, Juan Carlos, "Documentación astur-leonesa. Estudio paleográficodiplomático de un privilegio de Alfonso III", Cuadernos de Estudios Gallegos, 61/106 (1993-1994), páxs. 114-123. Galíndo Romeo, Pascual, Tuy en la Baja Edad Media (siglos XII-XV) , Zaragoza, Talleres editoriales de El Noticiero; Madrid, Tipografía de la Revista de Archivos, Bibliotecas y Museos, 1923.

1152

FONTES E BIBLlOGRAFfA

Galliou, Patrick, "L' Arruorique et le monde celtique", en Yvon Cos quer, Robert Omnes e Helios Jaime (coords.), Les Celtes et la Péninsule Ibérique, Brest, Université de Bretagne Occidentale, Centre de Recherche Bretonne et Celtique, 1999, páxs. 141-166. Galliou, Patrick e Jones, Michael, The Bretons, Oxford, Blackwell, 1996. Garcia, Charles, "Les entreprises de I'évêque de Zamora don Suero Pérez (12551286) d'apres son testament", Atalaya. Revue d'Études Médiévales Romanes, 9 (1999), páxs. 45-63. García Álvarez, l\1anuel Rubén, "En tomo a los orígenes del monasterio de San Vicente del Pino", Boletín de la Comisión Provincial de Monumentos Históricos y Artísticos de Lugo, 5/37-38 (1952), páxs. 80-90. García Álvarez, l\1anuel Rubén, "Una valiosa aportación a Ia historia medieval de Galicia", Compostellanum, 7/2 (1962), páxs. 351-370. García Álvarez, l\1anuel Rubén, "EI gallego Ordoño III, rey de León", Cuadernos de Estudios Gallegos, 22/68 (1967), páxs. 281-335. García Álvarez, l\1anuel Rubén, "Los monasterios lucenses de Santalla y Santuíño de Fingoy", Yermo, 5/1 (1967), páxs. 49-75. García Álvarez, l\1anuel Rubén, "Sisnando Menéndez, mayordomo real y obispo de Santiago", Compostellanum, 13/2 (1968), páxs. 199-239. García Álvarez, Manuel Rubén, "Areconquista de Braga e a repoboación do país", Bracara Augusta, 23/55 (1969), páxs. 51-69. García Álvarez, Manuel Rubén, "Moneda y precios del gana do en Ia Galicia altomedieval", Cuadernos de Estudios Gallegos, 24/72-74 (1969), páxs. 363-394. García Camino, Iñaki, "La vivienda medieval: perspectivas de investigación desde Ia arqueología", en José Ignacio de Ia Iglesia Duarte (coord.), La vida cotidiana en la Edad Media. (Actas de Ia VIII Semana de Estudios Medievales), Logroño, Gobierno de La Rioja, Instituto de Estudios Riojanos, 1998, páxs. 77-110. García Conde, Antonio e López Valcárcel, Amador, "Episcopologio Lucense (X1990)", Liceo Franciscano, 43/130-132 (1991), páxs. 5-799. García de Cortázar y Ruiz de Aguirre, José Ángel, "La Rioja Alta en el siglo X. Un ensayo de análisis cartográfico sobre los comienzos de Ia ocupación y explotación cristiana del territorio", Príncipe de Viana, 34/132-133 (1973), páxs.309-335. García de Cortázar y Ruiz de Agnirre, José Ángel, "Introducción al estudio de Ia sociedad altorriojana en los siglos X a XIV", Berceo, 88 (1975), páxs. 3-29. García de Cortázar y Ruiz de Aguirre, José Ángel, La historia rural medieval: un esquema de análisis estructural de sus contenidos a través del ejemplo hispanocristiano, Santander, Universidad de Cantabria, 1978.

FONTES E BIBLlOGRAFfA

1153

García de Cortázar y Ruiz de Aguirre, José Ángel, "La serna, una etapa del proceso de ocupación y explotación del espacio", En la España Medieval, I (1980), páxs. 115-128. García de Cortázar y Ruiz de Aguirre, José Ángel, "Los estudios históricos de tema medieval riojano: balance y reflexiones", Cuadernos de Investigación. Historia, 9/2 (1983), páxs. 7-20. García de Cortázar y Ruiz de Aguirre, José Ángel, La sociedad rural en la España medieval, 2' ed., Madrid, Siglo Veintiuno de España, 1990. García de Cortázary Ruiz de Aguirre, José Ángel, "La región, sujeto histórico, objeto historiográfico", en I Encuentro de Historia de Cantabria, 2 vols., Santander, Universidad de Cantabria, Gobierno de Cantabria, [1999], vol. I, páxs. 29-51. García de Cortázar y Ruiz de Aguirre, José Ángel, "Señores, siervos, vasallos en Ia Europa altomedieval", en Señores, siervos, vasallos en la Alta Edad Media. (Actas de Ia XXVIII Semana de Estudios Medievales), Pamplona, Gobierno de Navarra, Institución Príncipe de Viana, 2002, páxs. 64-72. García de Cortázar y Ruiz de Aguirre, José Ángel, "Monasterios hispanos en tomo al año mil: función social y observancia regular", en Ante el milenario del reinado de Sancho el Mayor: un rey navarro para España y Europa. (Actas de Ia XXX Semana de Estudios Medievales), [Pamplona], Gobierno de Navarra, Institución Principe de Viana, D.L. 2004, páxs. 213-269. García de Cortázar y Ruiz de Aguirre, José Ángel, Sociedad y organización del espacio en la España medieval, Granada, Universidad de Granada, D.L. 2004 (Biblioteca de bolsillo, 31). García de Cortázar y Ruiz de Aguirre, José Ángel, "Documentación e investigación (Proyecto Dohiscan: Documentación Histórica de Cantabria)", en Manuel González Morales e Jesús Ángel Solórzano Telechea (eds.), II Encuentro de Historia de Cantabria, 2 vols., Santander, Universidad de Cantabria, Parlamento de Cantabria, [2005], vol. I, páxs. 253-258. García de Cortázar y Ruiz de Aguirre, José Ángel, "Los monasterios del reino de León y Castilla a mediados del siglo XI: un ejemplo de selección de las especies", en José Ángel García de Cortázar [y Ruiz de Aguirre] e Ramón Teja [Casuso] (coords.), Monjes y monasterios hispanos en la Alta Edad Media, Aguilar de Campoo (Palencia), Fundación Santa María Ia Real - Centro de Estudios del Románico, 2006, páxs. 255-288. García de Cortázar y Ruiz de Aguirre, José Ángel e Martínez Sopena, Pascual, "Los estudios sobre historia rural de Ia sociedad hispano cristiana", Historia Agraria, 31 (2003), páxs. 57-83. García de Cortázar y Ruiz de Aguirre, José Ángel e Martínez Sopena, Pascual, "Los estudios sobre historia rural de Ia sociedad medieval hispano cristiana", en Isabel Alfonso [Antón] (ed.), La historia rural de las sociedades medievales europeas:

1154

FONTES E BIBLlOGRAFfA

tendencias y perspectivas, Valencia, Universitat de Valencia, 2008, páxs. 97-144 (Histària, 51). G[ arcía] de Valdeavellano, Luis, "EI prestimonio: contribución al estudio de las manifestaciones del feudalismo en los reinos de León y Castilla durante Ia Edad Media", Anuario de Historia del Derecho Español, 25 (1955), páxs. 5-122. G[arcía] de Valdeavellano, Luis, "La época del rey astur Silo y el documento del año 775", en Luis G[ arcía] de Valdeavellano, El feudalismo hispánico y otros estudios de historia medieval, Barcelona, Ariel, 1981, páxs. 163-196. García García, María Elida, San Juan Bautista de Corias: historia de un señorío monástica asturiano (siglas X-XT], Oviedo, Universidad de Oviedo, 1980. García Leal, Alfonso, El diploma del rey Silo, A Coruña, Fundación Pedro Barrié de Ia Maza, 2007. García Lobo, Vicente, Santa María de Arbas: proyección social, religiosa y cultural de una canónica, León, Fundación Hullera Vasco-Leonesa, 1995. García Miraz, María del Mar, El monasterio de Santa María de Armenteira en el siglo XV- colección documental y estudio de sus datos acerca de la evolución dominical, 2 vols., Santiago de Compostela, Universidade de Santiago de Compostela, 1984. [Memoria de licenciatura]. García Moreno, Luis A., Prosopografia del reino visigodo de Toledo, Salamanca, Universidad de Salamanca, 1974 (Acta salrnanticensia, 77). García Moreno, Luis A., "La tecnología rural en España durante Ia antigiiedad tardía (ss. V-VII)", Memorias de Historia Antigua, 3 (1979), páxs. 217-237. García Moreno, Luis A., "El campesino hispanovisigodo entre bajos rendirnientos y catástrofes naturales: su incidencia demográfica", en Los visigodos: historia y civilización, Murcia, Universidad de Murcia, 1986, páxs. 171-187 (Antigiiedad y Cristianismo: monografías históricas sobre Ia Antigiiedad Tardía, 3). García Moreno, Luis A., "La coyuntura política del III Concilio de Toledo: una historia larga y tortuosa", en Concilio III de Toledo: XIV centenario (589-1989), [Toledo], Arzobispado de Toledo, 1991, páxs. 271-296. García Moreno, Luis A., ''La conversion des Sueves au catholicisme et à l' arianisme", en Michel Rouche (dir.), Clovis, histoire et mémoire, 2 vols., París, Presses de l'Université de Paris-Sorbonne, 1997, vol. I, páxs. 199-216. García Moreno, Luis A., "Riba Côa en el período visigodo", en O Tratado deAlcanices e a importância histórica das terras de Riba Côa, Lisboa, Universidade Católica Portuguesa, 1998, páxs. 115-130. García Moreno, Luis A., "Les relations entre l'Église des Gaules etl'Église d'Espague du yo au VII' si!:ele: entre suspicion et méfiance", Revue d'Histoire de I'Eglise de France, 90/1 (2004), páxs. 19-54.

FONTES E BIBLlOGRAFfA

1155

García Moreno, Luis A., "La Iglesia y el Cristianismo en Ia Galecia de época sueva", en María Elena Conde Guerri, Rafael González Fernández e Alejandro Egea Vivancos (coords.), Espacio y tiempo en la percepción de la Antigiiedad Tardía, Murcia, Universidad de Murcia, 2006, páxs. 39-55 (Antigiiedad y Cristianismo: monografías históricas sobre Ia Antigiiedad Tardía, 23). García Moreno, Luis A., "Ecclesia Britonensis. ¿EI más extremo asentamiento de los britones en Ia Antigiiedad tardía?", en Pasado y presente de los estudios celtas, Ortigueira (A Coruña), Fundación Ortegalia e Instituto de Estudios Celtas, 2007, páxs. 579-593. García Oro, José, "Betanzos en Ia Baja Edad Media", Anuario Brigantino, 7 (1984), páxs. 21-32. García Oro, José, Galicia en los siglas XIV y XV, vol. 2, [La Coruña], Fundación Pedro Barrié de Ia Maza, 1987. García Quintela, Marco Virgilio, "La organización socio-política de los Populi del Noroeste de Ia Península Ibérica: un estudio de antropología política histórica comparada", Traballos de Arqueoloxía e Patrimonio, 28 (2002), páxs. 16-122. García Vargas, Enrique e Bernal Casasola, Darío, "Roma y Ia producción de garum y salsamenta en Ia costa meridional de Hispania: estado actual de Ia ínvestigación", en Darío Bernal Casasola (ed.), Arqueología de la pesca en el Estrecho de Gibraltar: de la Prehistoria al fin del Mundo Antiguo, Cádiz, Universidad de Cádiz, 2009, páxs. 133-181. García y García, Antonio, "Los concilios particulares en Ia Edad Media", en El Concilio de Braga y la función de la legislación particular en la Iglesia, Salamanca, CSIC, 1975, páxs. 133-167. García y García, Antonio, "Ecclesia Britoniensis", Estudios Mindonienses, 2 (1986), páxs. 121-134. García y García, Antonio, "Concilios y sínodos en el ordenamiento jurídico del reíno de León", en El Reino de León en la Alta Edad Media, León, Centro de Estudios e Investigación "San Isidoro" (CSIC-CECEL), Caja de Ahorros y Monte de Piedad, Archivo Histórico Diocesano, 1988, vol. I (Cortes, concilios y fueros), páxs. 353-494. García y García, Antonio, "EI patrimonio artístico-arqueológico de Ia parroquia de Bretoña", en Manuel Recuero Astray, Fátima Díez Platas e Juan Manuel Monterroso Montero (eds.), El legado cultural de la Iglesia mindoniense, A Coruña, Universidade da Coruña, 2000, páxs. 79-101. García y García, Antonio, Historia de Bretaña, Lugo, Deputación Províncial de Lugo, 2000. García-Gallo [y de Diego], Alfonso, "EI Concilio de Coyanza. Contribución al estudio del Derecho canónico español en Ia Alta Edad Media", Anuario de Historia del Derecho Español, 20 (1950), páxs. 275-633.

1156

FONTES E BIBLlOGRAFfA

García-Gallo [y de Diego], Alfonso, "Las redacciones de los decretos del Concilio de Coyanza",Archivos Leoneses, 5/9 (1951), páxs. 25-39. García-Gallo [y de Diego], Alfonso, "EI hombre y Ia tierra en Ia Edad Media leonesa: el prestimonio agrario", Revista de la Facultad de Derecho de la Universidad de Madrid, 2/1 (1957), páxs. 319-372. García-Gallo [y de Diego], Alfonso, "EI fuero de León: su historia, textos y redacciones", Anuario de Historia del Derecho Español, 39 (1969), páxs. 5-17l. García-Guijarro Ramos, Luis, "Las invasiones bárbaras en Hispania y la creación del reino visigodo", en Vicente Ángel Álvarez Palenzuela (coord.), Historia de España de la Edad Media, Barcelona, Ariel, 2002, páxs. 3-29. Gaspar, Maria Alexandra de Medeiros Lino, "Escavações arqueológicas da rúa de Nossa Senhora do Leite (Braga)", en Actas do Congresso Internacional do IX Centenário da Dedicação da Sé de Braga, Braga, [Universidade Católica Portuguesa], 1990, vol. I, páxs. 171-172. George, Pierre, La acción del hombre y el medio geográfico, Barcelona, Peninsula, 1970 (Historia, ciencia, sociedad, 61). George, Pierre, La géographie à la poursuite de l'histoire, París, Arrnand Colin, 1992. George, Pierre, O homem na Terra: a geografía em açao, Lisboa, Edições 70, 1993. Geraldes Freire, José, "Os' Apophthegrnata Patrum' no mosteiro de Dume", Bracara Augusta, 21/47-50 (1967), vol. I, páxs. 298-308. Gerbert, Marie-Claude, "Des