İnönü Ansiklopedisi / Türk Ansiklopedisi (cilt 10)

Citation preview

..-..

TURK

ANSİKLOPEDİSİ' CİLT X

ANKARA 11960 -.MILL İ EGITIM BASIMEVİ

TORK

ANSİKLOPEDİSİ R E DA K TÖ R:

B AŞ

R E DA K T Ö R L E R :

Fazı! BENGİSU, GÖGÜŞ,

HARİTA İŞLERI:

MERKEZ A. DİLAÇAR.

Perilıan ÇELEBİ,

Ziya İSHAN,

HEYETI

Dr. ]3.nos ECKMANN,

Namık KATOGLU,

Vedad ÖRS,

Refik

EPİKMAN,

Beşir

Ahmet SEVİNÇ.

Fazıla AKBAL.

FOTOCRAF İŞLERI :

Öğretici Filimler Merkezi.

ONUNCU CILTT E YAZlLARI BULUNANLAR

Cevad Memduh ALTAR, Besim ATALAY , Yük. Mad. Müh. Sıddık AKSOY, Yük. Zir. Müh . Muzaffer AT İ K, Hikmet BAY'ER, Prof. Dr. Şakir BERKİ, Yük. Zir. Müh. İhsan BOZYİGİT, Doç. Dr. Orhan BUMİN, ÇAGATAY, Perihan ÇELEBİ, Hüseyin ÇOTUK, Dr. Avni

DURAMAN,

A. DİLAÇAR, Prof.

Kazım Nami

DURU, Dr. Janos

Dr. Enis ERDİK, ERİKA;\i, Prof. Dr. Adnan ERZİ, Doç. Dr. Ahmet ESENDAL, Doç. Dr. Semavi EYİCE, Doç. Dr. Peyyaz GÖLCÜKLÜ, Beşir

ECKMANN,

Semih

Refik

ERHAN,

EPİKMAN,

Tii.m.

Gnl.

Doç.

Celal

GÖGÜŞ, M. Ragıp GAZİMİHAL,

Doç. Abdülbaki GÖL­

Kemal GÜN­ İNAN, Ziya İSHAN, Prof. Dr. Reşat İZBIRAK, Dr. G. VAN DER KAADEN, Ruşen KAM, Doç. Dr. Kamil KARAMANOG-

PlNARLı, GÖR,

Prof.

Prof.

Dr.

Nusret

İhsan

HIZIR,

GÜNAL P,

Abdülkadir

LU, Doç. Dr. Sevinç

KARO L, Eşref KAYA, Yzb. Fahri KILIÇ, Fahrettin KIRZIOGLU, Cevdet KUDRET, Faruk KURTULUŞ, Dr. İbrahim KUTLUK, Kemal Edip KÜRK­ ÇÜOGLU, İlhan Kemal MİMAROGLU, Prof. Dr. Tahsin

Prof. Dr. Cahit ÖRGEN PARMAKSIZOGLU, Mehmet Emin RESULZADE, Ahmet SEVİNÇ, Yük. Mak. Müh. Edip SİRMEN, Dr. Muammer SÖZER, Kamil SU, Kemal Sahir SUNAR, Orhan ŞAMHAL, Doç. Dr. Bedi ŞEHSUVAROG­ LU, Yük. Mad. Müh. Melih TOKAY, Prof. D r. Osman TOSUN, Yzb. Vasfi TOZANLIOGLU, Doç. Dr. Şerafetcin TURAN, Faik Reşit UNAT, Prof. Dr. Feridun Nafiz UZ­ LUK, Nebahat YAKAR, Dr. Suavi Y ALVAÇ, Prof. Dr. Berki YURTSEVER, Fethi YÜCEL, Prof. Yusuf Ziya ÖZGÜÇ, Prof. Yaşar ÖNEN. Vedad ÖRS,

YÜRÜKAN.

İsmet

,

c (ölm. bulunan 6-7 m eninde bir hendekten ibarettir. Bazı yerfet­ M. Ö. 152), Ro� alı asker ve bilgin. « Ihtiyar• Cato (Cen­ de siperler yıkılmııtır. C. in menşei uzun zaman aı;ıklana­ sorius) nun oğludur. Romalı general Paulus Aemilius'un mamıştı. Fakat ıimdiki kanaate göre C. in, Kelt asıllı Bri• emrinde muharebelere katılmıJ, sonra onun kıziyle evlen­ ton'lar tarafından V. yüzyıldan itibaren memleketlerine miştir. Hukuk üzerine eserler yazmıştır. Oğullarından biıi akın eden Saksonlara kartı bir müdafaa vasıtan olarak ya­ Galua Porcius C. 114 te consul olmuş ; Pannonia'nın Keh pılmış olması muhtemeldir. C. e Picts' Work (Pict [eski­ asıllı Scordisc ( Lat. Scordisci ) halkı tarafından mağlubedi l­ den lskoçyada oturan bir halk} işi) ..-e Picıs' Work Dyke mesi üzerine idaresiılikle suçlandınlank mahkemeye veril­ ( Pict işi set ) de denir. miş ve mahkdm edilmittir. Bunun kaıdeşi Marcus Por­ CATROUX Uatrtf], Georcea ( doğ. 1877 ) , Fransız cius C. 112 de consul olmuı, aynı yılda . Afrikada ölmüttür. generali ve diplomatı. Limoges'da doğmuştur. Saint - Cyr harb akademisinden mezun olduktan sonra,. 1899 da •Lesi­ CATO [k�ıo], Publius Valeriue (M. Ö. I. yüzyıl ) , ya­ yüzyılında on Etrangere• ( s!lmürge ordusu) e girmiş, Hindiçini'de son Cumhariyetin Latin gramereisi ve ıairi. ıamıştır. Aslen Gallia Ci salpina ( Alpler - beri si Gal lia ) vali yaveri olmuş, Kuzey Afrikada da hizmet görmüştür. !ıdır. Diktatör Sulla'nın proscriptio (muhakemesiz süraün ) Birinci Dünya Harbine katılarak General Lyautey'nin erkını ları zamanında servetini kaybettikten sonra Romada aenç· harbiyesinde bulunmuş, 1916 da yaralanarak Almanlara esir !ere rhetorica ( belagat) okutmuş para kazanmış, yine kay­ düşmüş ve Charles de Gaulle ile birlikıe Magdeburg kale­ betmiıtir. Edebiyana «yeni şairler» ( poetae novi ) in şefi sinde hapsedilmiştir. Mütareolarak tanınan C. ile talebeleri, milli epope ve dram ka­ keden sonra, 1918 de, ataşemi­ lıplarını bırakarak Aleksandreia (İskenderiye) Yunan eko­ Iiter olarak İstanbula giinderil­ lüııün suni mitoloj ik epope ve meniye tarzını kabul etmiı­ miş, daha sonra Yakın Doğu­ lerdir. Şiirlerinden ancak parçacıklar kalmıştır. Lydia (ad) da ..-e Kuzey Afrikada vazife ve Diana başlıklı iki şiir yazdığım biliyoruz. llıdignalio almış, 1926 da Dürzi isyanında (Hiddet ) adlı ıiirinde, kölelikten yükselmiı olma yolunda­ İngiliz aj anı T. E. LawreRce'la Vergilius'a etmiştir. müdafaa ki itharniara karıı kendini 11feıııl i len Dirati (intikam iliheleri ) adlı ıiirde emiiki kay­ mücadele etmiş. 1939-1940 betme olayından ve Lydia adlı bir kızdan bahsedildiği için, yıllarında Hindiı;ini nliliğin­ bazı filoloaların kanaatine göre, bunun müellifi C. dur. de bulunmuı ve orgenerallije C. nun gramere ait yazı yazdıjını da Suetonius'un D• ıram­ yükselmiştir. İkinci Dünya Har­ G. CAIROUX binde, Fransanın sukutundan maliris ( Gramerciler hakkında) adlı eserinden biliyoruz. sonra Vichy hükümetini tanımıyarak (bu sebeple. Vichy hü­ CATONA [kalqn a] Güney İtalyada, Calabria b!llge­ kümeti onu vatandaşlıktan çıkarmış ve 1941 de idama mah­ gesindeki Regaio vilayetinde bir kasaba. Messina boğazı kum etmiştir ) General de Gaulle'un kurduğu c H tir üzerinde bir liman olup nüfusu 5 500 ( 1936) dür. Üçüncü Fcaıısa• ( France Libre) teşkila.tına katılmıı, 1941- 19H yıl­ Hollnda Harbi (1672 -1678) sırasında, 1675 te, burada larında Suriye ve Lübnan yüksek komiseı liğini ve Hür yapılan deniz muharebesinde, Fransız dukası Louis de Vi­ Fransız Kuvvetleri Kumandanlığını üzerine almıştır. «Milll vonne, Holindalıların müttefiki olan İspanyolları mağJ(i. Kurtuluı» ( Liberation Nationale) komitesi kurulduktan betmiştir. sonra Cezayir valiliğine getirilmiş ve İslam meselelerini koordone etme komiseri olmuştur (1943 -1944). 1945-1948 CATOPRIQUE ( Fiz. ) : bk. K ATOPRIK. yıllarında büyük elçi olarak Moskova'da bulunmuş, 1948 de CATORCE [kalpr'*e] (İsp. ralorce = 14; adını 14 Hıriciye Vekiletinin diplomatik müşavirliğine tayin edilmiş, kiıilik bir haydut grupundan almıştır), Meksika yaylasında. 1952 de çekilineeye kadar «Fran sız Halkının Yeniden Top­ San Luis Potosi ..-ilayetinde bir kasaba. Eskiden , memleke­ lanması» (Rassemblement du Peuple Français; Kısaltması : tin en zengin gümüı ve antimon madenieri burada bulunu­ R P F ) hareketinin önderlerinden olmuştur. Dat�s la balaille yordu. Bu madenler bugün, eski değerlerini kaybermiı ol­ dt! Mlililtrranee ( Akdeniz muharebesinde ) [1949} ve j'::i makla beraber, yine de i ı Jetilmektedir ; altın, kurşun ve 1111 lomb, le Rideau dt Ftr, M os rou 194.5- 1948 ( Demir bakır madenieri de vardır. Asıl nüfusu 7H (1940) ise de perdenin düttüğünü gördüm. Moskova 1945-1948) (1952] madencilikten dolayı bu sayı çok kere 18 000 e kadar başlıklı eserleri dikkate değer. yükselir.

CATO [kato],

Marcua Porcius Licin;anus

.

CATRAIL [k.,ırt�yl], Güney İskoçyada, Gala Water Tweed nehirlerinin knıak noktasının yakınındaki Tor­ woodlee tepesinden baılıyarak, Selkirk ve Roxburgh kont­ luklarının i çinden Cheviot dağlarındaki Pell Fell noktasına kadar güneye doğru yarım daire teklinde uzanan (77 km) bir toprak setti kalıntıları. İ ki tarafında yüksek siperleri ..-e

CATS {kats], Jacob (077 -1660), Holindalı şair n devlet adamı. Brouwershaven'da dojmuş, lahey ('s - Gra­ ..-enhaae}yakınında Sorah - vliet'teki malikinesinde ölmüştür. Leiden n Orleans üniversitesinde hukuk okuduktan sonra, Brouwershaven'da ..-e Middelburg' da avukat olarak çalışmış, sihirbazlık suçiyle mahkemeye verilen bir kadını müdafaa

Ç'4e balan11117an maddeler Için bt. c;. :ıt. S. Ş.

CATS. Jacob - CATTY

ı

etmesi neticesinde mü�teri ve şöhreı kazanmıştır. Teh likeli bir hummadan yıllarca hasta yatmış, bu yüzden nişanı bo­ zulmuş, en büyük İnailiz hekiiY11eri bile tedavi cdcmemişler, nihayet diplomasız Holandalı bir «heki.ıı:ı>> esrarrngiz bir 1ekilde onu sıbhate lr.avu�turmuştur. 1602 de :zengin bir kızla evl enerek Zeeland'da yerleşmiş, çiftçilikle ve edebi­ yaıla uğraşmağa ba� lamıştır. H21 de İspanya ile yapılmış olan 12 yıllık mütareke sona eri nce �u benıleri yıkılmış, C çiftliğinden slirülmüş, aynı yılda Middelburg, 1623 te de Dordrecht «pansiyoner» i (Fcl. pensionaris, yani şehir sendik'i, mutemedi) olmuştur. 1 627 de büyük elçi olarale İnai ltereye gitmiş, Kıral I. Charles ona şövalyelik vermiş­ tir. 1636 da C. Holinda «büyük pansiyoneı » i, 1648 de «büyük mühürdar• tiyin edilmiştir. 16H de istifa ettikten sonra 1657 de Londraya Cromwell'in yanına büyük elçi olarak gönderi lmişse de, Bolanda için bir şey temin ede­ memi ştir. Ondan sonra memleketine dön erek Sorgh -viliet'­ teki malikinesine çekilmiştir. Yazı sanatı sahasında C. , Felemenk edebiyatının a 1 t ı n çağını m�ydana aetiren 5 büyük şairden biri sayılır (öbür· leri : Von del, Hooft Bıedero, Huygens). Zeeland'daki şairler mahfil ı ( Zeeuwsch Genooıs­ chap) nin en büyük s i m a s ı olu p, arkadaşiariyle birlikte, 162� te «De Zeeuwsche Nach­ tegaal » ( Zeeland bülbülü ) adlı edebi dergiyi çıkarmıştır. C. , klhikleri iyi b i 1 d i ğ i halde Rönesanıtan pek eıkilen­ memiş, milli gelenekiere sım­ sıkı bağlı kalmış, Oranj e hane­ J. C lı. T S danlarını desteklernil ve sofu bir Calvin'ci olmuştur. Yazıları popüler ve eğlenceli, can­ landırdığı tablolar orij ina!, ralıkiyesi alııc ı ve öğıeticidir. C. , aile ablakçısı olduju için, halk onu «Vader Caıs» ( C. baba) diye tanımıştır. Başlıca eserleri şunlardır : Emb/ema· la: Sin ne- en Minnebetlden (Timsaller : Fikir ve aşk tasvir­ leri ) [1618], Maegd1nplich1 (Kızların vazifesi) [1618}, Tooneel ı·an d1 mann11ick1 Achsbaarheyl (İnsan haysiyeti­ nin sahnesi) [ 1 62 2 } , çok sevilea Houwelyck ( Düğün ) [1625] , Spiegel van dtn ouden 111 nieuwm Tydl (Eski ve yeni zaman ların synası ) [1632], Klagende Maegden (Şiki­ yetçi kızlar) [1638], şaheseri olan 'ı W1rtllı jegin, mid­ dtn, eynde, besiolm in den Trouringh ( D ünyanın başlan­ gıcı, ortası ve sonu niklh y üıüjünde düğümlenir) [1637}, ·

Ouderdom, Buylenleven en Ho/gedachlen op Zorgh Vliet

(Sorgb - Vliet'te yaşlılık, kır bayatı ve çiftlik blııralsıı) [ı6,n], Geda,hlen op ı/ııpelooze Na•hun ( Uyk usuz gece­ lerden h!tırslar) (!661], ölümünden sonra yayımlanan manzum oıobiyoarafisi Tachıig· iarig le11en (80 yıllık hayat ) ile 1'wee m1ach1ig iarig leven (8l yıllık hayat ) [1700}. Al/e de Werckm 11an facob Cals (J. C. ın bütün eserleri ) baılıklı külliyatı 19 cilt halinde 18�' te yayımlanmııtır. ·

renrvuarı ( New York şehri su şebekesinin bir kısmı ) , Delaware nehri C . D . ından çıkar ; burada bir eyaler or- · manı bulunmaktadır.

CATT l k .r l} , Henri Ale:ıı: andre de (1725 -1795), İsviçreli yazar. Morges ( Vaud k anton u ) da doğmu1, Al­ manyada, Potsdam'da ölmüıtür. Büyük Friedrich'in husuai kiribi olmuştur. 1 7 5 8 de kıralın hizmetin e giren C. , 1760 ta Berlin İlimler Akademisine üye seçi lmiş, fakat 1780 de kıralın gözünden düımüştür. C. nin binraları ilc Yedi Yıl Harbi hakkında verdiji ve her noktada itimada şayan ol­ mıyan bilgiler 1884 te Koser tarafından yayımlanmıştır.

CA'ITANEO [kall�neo}, CarJo (1801-1860),' İtal­ yan felsefe yazarı. Milano'da doğmuş, Caatagnola (Lugano) da ölmüştüı. Önce gimnasyum okuımanı olmuş, sonra siya­ si yazar olarak çalışmıştır. Cumhuriyete dayanan federalizm için mücadele etmiştir. Filozof olarak positivist sörüşü kabul etmiştir. Her şeyden fazla milletl�r psikoloj isinin incelenmesi ve geniıletilmeaini tavsiye etmiştir. «Il Poliıec­ nico» (Ansiklopedik derai ) başlıklı ve derin bir tesir ya­ pan, halka bitabcden bir dergi kurmuş ve idare etmiştir. h837 1845. 1860 -1868). Archivio lrienntıle Je/J, cos1 d'llalia dall'avf!enimenlo di Pio IX t�ll't�bbandono di V1n•· zia (IX. Pius'un tahta çıkışından, Veoedik'in terkine kadar İtalyada ccreyan eden hldlselere ait nç yıllık arşiv) [3 dlt, 1850- 1855} adı altıada, tarihi belgeleri toplıyan bir eser yazmıştır. Bertani, C. nun külliyatını şu başlık altında ya­ yımlamışur : Op�ra edile ed inedile (Yayımlanmış ve yayım­ lanmamış caerler ) [7 cilt, 1881- 1882]. C. nun felsdi eser­ leri 1892 de Serilli di /ilosofia (Felsefeyc ait yazılar) baı· lığı altında toplanmıştır. 1901 de C. adına bir lbide dikil­ miştir. ·

CATTANI .[k.rllijni} SERUMU, 4 ölçü sodyum klo­ rid, 2 ölçü sodyum karbonat, 1000 ölçü kayaatılmış ve damıtılmış sudan ibaret bir serum. Mikropl u hastalıklarda zerk edilmek üzere hazırlanır. Mucidi, İtalyan kadın hekim­ lerden Giuseppina Cattani (ölm. 1915) nin adiyle anılmak­ tadır.

CATTARO [kqtlaro}: ı. Yugoslavya Federaıif Milli Cumhuriyeti'nin Kotor limanına İtalyanların verdiği ad. 1420- 1797 yıllarında Venedik, 1797 1807 de Avusturya, 1807 -1814 te Fransa, 18 1 4 1918 yıllannda da Avusturya­ Macaristan idaresinde bulunmuş olan bu şehir, öbür Batılı milletlerce de son zamanlara kadar C. adiyle tanınmış, 1918 de resmen Kotor adını almıştır. 1946 dan beri Yugosln birlığine dahil Karadağ ( Hırv. Crna Gora, Sırp. D ına Gou, İıa. Monıenegro) cumhuriyetinin sınırlan içcrsindedir. Bk. KOTOR. ı. Caııaro Körfezi {İta. Bocche di Cattaro, Hırvat. Boka Kotorska), Adriya denizinin doJuya doğru bir girinti­ si. Karaya 20 km kadar sokulmu�tur. /ı.jzı dar olup rüzB1r­ lara kartı kuyıu yerleri çoktur. Çevresi karstik yerşekilleriy­ le doludur. ·

·

CATTY [k"li] (Malay. K-.si = 648,634 gr ağırlığın­ da bir ölçü ) , Güney doğu Asyada kullanılan bir alırlık ölçüsü. Buna Çinde .;, (Batıdaki transhipsiyon : chil= Greene, Ulater ve Delaware kontlukları içinde, /ı.ppalach sis­ ağırlık olarak kullanılan balta başıi, Japonyada kin, Tay­ temine ait dağlar grupu. Fevkalade manzaralariyle tanınmış­ land (Siyam) da '"' (Batıdaki ıran1kripsiyon: chd veya tır ve birçok yazlıklar kurulmuştur. Başlıca ıepeler : Stide •han�). Singapur'da da k•1i denir. Çinde dış ticareııe ve daiı ( 3 612 m, en yiikaek nokta ) , Kaaterskill Higb Peak gümrükte 16 Tae! = 604,790 gr ; Japonyada 160 momme = (Lincoln da&ı ) , Overlook daiı ve Huntcr dajıdır. Asholıan 601,043 gr ; Tayland'da 1,213 kg ; Birmanyada 33 1/3 tical=

CATSKlLL [kq:IIkil] DACLARI veya THE CATS· KILLS. güneydoju New York'ta, Hudson nehrinin batısında,

C'de balunmt)'an maddeler Için bk. ç. E. S. 8-

CAT1Y - CA'IULUS

5 44 , 3 ı gr ; Singapur' da ticaret te ağırlık ölçüsü olarak 604,790 gr ; altıo ve gümüş ağırlık ölçüsü olarak = 1 ,078 kg ; Cava'da 1 6 tael = 6n, 2 1 3 gr ; B orne o' d a 604,7 56 veya 615 gr, Filipinlerde 6}0,49 gr dır.

CATUALDA [k4tua/Ja] ( M. S. I. yüzyıl), Romalılar deninde, German topluluklarından Gaton boyunun ıe f l e · rioden biri. ilk i n , dü�manı

olan

Maroboduus'tan

kaçmak

zorunda kalmıısa da, sonra onu mağliibederek çekilmek zorunda bırakmıştır. Sonunda, Hermuodur'ların şefi Vibi­ lius'a yenilecek yakalanmıı ve Güney Gallia kıyılarından 2 km içerdeki Forum Iulii (bugün Fransaoıo Var depart­ manıoda Fr�jus) ye gönderilmiştir. CATUGNATUS [katNgnqtus] ( Kelt dilinde= harbe alışmış ) , Roma devrinde, aüneydoğu Gallia'da raııyan Kelt asıllı Allobrog'ların şefi. M. Ö. 62 yılında, I sara ( bugün­ kü here) nehri yakınında bir Roma ordusunu pusuya dü­ şürerek hemen hemen tamamiyle yok etmi;tir. Fakat az sonra, C. uzaklarda iken, Romalılar onun memleketini tah­ ribettikten sonra Allobrog'ları sulh dilemeğe mfcbur et­ mişlerdir.

CATULLUS [katttiiNs], Gaius Valerius ( M. Ö. 8 4 ?5 4 ) , Latin edebiyatının en büyük lirik ıairi. C. soyadını taşıması, onun Kelt aslından olduğunu gösterir. C. Vero­ na'da d oğ m uş, Romada ölmüıtür. Zengin bir ailedendi.

Garda gölünlin kıyısında Sermio ( bugün : Sirmione) de bir köıkü, Tibur'da bir .,ması vardı. C. un babası, Iulius Caesar'ı Verona'daki evinde misafir etmiıtir. C. , 63 yılında Roma'ya gitmiş, orada kendisi gibi kuzeyli olan ıairlerden Valerius Cato, Gaius CinnP., Gaius Picinius C a l vus v. b. ile tanışmııtır. İskenderiyeli Yunan saiderini beğenip onları model alan C. 'fe onun ıair arkadaşlarına Romada «Neo­ teroi»(Modernler) veya «Novi poetae» (Yeni 1airler) den­ miştir. Romada C , devlet adamlarından Quiotus Metell us Celer'in k a r ı s ı ve demagog Publius Clodius Puleber'in kız­ kardeşi Clodia'ya iıık olmuş ve ıiirlerinde onu «Lesbia» ( Lesbos veya Mytilene [MidilG. V. CATULLUS li adası] li kadın ş a i r Sap­ pho'ya izafe olarak ) adiyle teren nüm etmiştir. C. un kardeşi, Anadoluda öldüğü için C. Verona'ya dönmüş; 57 yılında ıair Lucretius'un koruyucusu olup Bithynia nliliğine ıiyin edilen Memmi u s ile birlikte Anadoluya ge� miş; 56 da Ni­ caea (İznik) dan ayrıldıktan sonra Troas (Troi a ) ıa karde· ş inin mezarını ziyaret etmiş ( «Aıque in peıpetuum, frater, ave aıque vale» [ = Ebedi elveda, kardeşim, selim ve veda} mısraı ile biten meşhur meniyesini burada yazmıştır).., ktn­ di yatiyle İtalya ya dönmüş ; birçok !şıklara yüz veren eski sngilisi Clodia'yı unutmuş ; bazen Verona'da, bazen de Ro­ mada yaşamıştır. Romada Cicero ve hatip Hoııensius ile tanışmış, bu arada hicivleri yüzünden baıı düşmanlar da kazanmıştır. Iulius Caesar'ı hicveııikten sonra, babasının Verona'daki evinde Caesar'a tarziye vermiştir. Pek genç olarak, 30 yaılarında ölmüştür. C., 116 şiir yazmıı, bunları kollelı.siyonunda, ölçüle­ rine söre bizzat kendisi sıraladıktan sonra tarihçi Cornelius Nepos'a ithaf etmittir. Şiiıleri üç srupa ayrılır: I. ı -. 60 : C'de

3

aık ıiirleri, türlü vesi lelerle yazılan şiirleri ve siyui hicvi­ yeler; ll heceli ( hendecasyllabos) ler bilhassa çok güzeldir. II. 61 68 : 6'lı vezin (hrxameter) le yazıl ı ve meniye beyit­ leri �eklinde olan 9 uzun �i ir. En güzelleri şunlardır : a. Peleus ile Thet is ' in düğünli (Peleus, sonradan Alrhilleus'u dojuracak olt.n deniz iUhcsi Thetis ile evlenir ; düğün leri Pelion dt.ğının tepesinde, kentt.uros [L�t. Cen ı au r u s } ; yan insan yan at �eklindeki mahliık) Kheiron (Lat. Chiron ) un mağarasında yapılır ; i lahlar Peleus'a tllrlü sil!hlar hediye ederler ; bu arada, anlaşmazlık ve kavga ilibesi Eri s. orta­ ya, üstünde «en güıelc» ibaresi yazılı altın bir elma aıar ; bu yüzden Troia (Truva) harbi kopar ; İskenderiye üsliibu ile yazılmış 476 mısralık bu kısa destan (epyllion ) , Vergi­ lius üzerine kuvvetli bir tesir yapmıştır. b. iskenderiyeli Yunan şairi Kallimakbos'tan tercüme ettiği Berenike'nin saçı ( Mısır kıralı III. Ptolemaios [ E uerg ete s ] un karısı Berenike [Lat. Berenice}, seferde olan kocasının seğ salim dönmesi için, kendi saçını keserek Aphrod ite mibedine he­ diye eder ; saç çalınır ; astıonom Konon [ Lat. Conon], bu saçın bir takımyıldı:ıa çevrildığini söyler; takımyıldıza da Berenice denir). c. Attis (Yun. Aty s ; il !h la n n anası Krbele [Lat. Cybele] yi tebci l ederken vecd e gelerek kendini ha­ dım eden, sonra da pişman olan gencin hikayesi). ç. Man­ lıus Torquatus ile Vinia (veya Iunia) Aurunculeia'ya i thaf edilmiş düğün � ii ri ( Lat. epithalamium; kızlar korosu ile gençler koros• nöbetieşe gelin ve gilveye hitabederler) . IJI. 69 - ı 1 6 : d erin heyecanlan saf şiir halinde ifade eden mer­ siye epigramlan. Troas'ta ölen kard eş i n e ait meniye ile, karısını kaybeden dostu Cal.,us'a hitaben yazılan teselli mersiyesi bu g rupta yer alır. Lesbia'ya ait �iirlerden 5. 7. ( «Vivamus, mea Lesbia, atque amemus» [=Ya�ıyalım, Lesbia'm, ve sevişelim] mısraı ile başlıvan me�hur aşk şiiri bu gruptadır) aşk neşesini, 70. şik!yetini, 77. kavgasını, 1 07. barışmayı, 58. tahk i ri , ı ı. baş eğerek vazgeçmeyi anlatır, aynı zamanda bu a şkın seyrini de g ö steri r. Lesbia- Catullus aşkı, batı edebiyatının en ku vvetli motiflerinden biri olup, aynı yarı madad.ı. yaşa­ mış olan Beatrice Dan te, Laura· Petrarca, Fiammetta- Boc­ caccio çiftleri arasındaki aşkların önciisüdUr. C. , Latin ede­ biyatının altınçağı olan Augustu s denini müjdcliyen en kuvvetli şıirleden biridir. Lirik şiir sahasında eş•iz kal­ mıştır. Kendinden sonra gelen Albius Tibullus ile Srxıus Propertius daha çolr, mersiyeci sayılırlar. C . un 5, 8, 27, 72, 75. 85 ve 92 sayılı şiirleri r ürkçeye çevrilmiştir («Ter­ cümcı> dergisi, sayı 7 [1941], Istanbul ) . ·

·

CATULUS [katulus], Lutatia soyundan, tanınmış ' e ski bir Romalı aile. Başlıca üyeleri şunlardır: ı. Galua Lutatiua C. (M. Ö. lll. yüzyı l ) , Roma l ı general v e amiral. Kartaca ( Lat. Carthago) ile yapılan I. Pun Har bi (M. Ö. 264 - 241) nde kumandan olm u�. 242 de konsul ( consul ) seçi lmiştir. C., Pun Harbine katıldığı za­ man, Romalıların verdikleri büyük kayıplardan dolayı, Se­ natus deniz harbinden vazgeçmi� bulunuyordu. C. , Roma­ daki ze ng i n vatanseverlerin maddi yardımiyle bir filo mey­ dana getirmiş, 200 gemisiyle Lilybaeum ve Drepanam !i­ manlarını zapteımiştir. Kartaca kuvvetlerine yardıma koşan Hanao'nun kumandasındaki Kaıtaca donanması, 10 Mart 241 de Aegates adalan açıklannda C. tarafından tam bir yenilaiye uğratılmış, bu meşhur muharebe ile I. Pun Haıbi sona ermiş ve Romanın lehine olarak bir barış antiaşması imzalanmı�tır. Aegates muharebesinden sonra çok büyük bir zafer a-Jayı ( ıriumphu s ) tertibedilmiş, fakat C. yaralı oldu­ ğu için buna kaulamamıştır.

bulunmıyan maddeler Için bk. ç. K. S. Ş.

4

CA'IULUS- CAUCHY, Augu�tin -Louis, Baron

2. Quintus Luıatiua C. ( M. Ö. ı'2 ? - 8 7 ) , Romalı general. ıo2 yılında Marius ile birlikte konsul (consul) seçilmiştir. Romalıların Cimher [Kimber) ler (Cimbri ) ve Teuton'lara kar� ı yaptıkları haı bde, Alplerdeki ge çidi tut­ mak vazifesin i üstüne almıs bulunan C. Po vadisine çekil­ mek zorunda kalmışsa da, ıoı yılında C. un ve Marius'un orduları birleşerek Cimher'leri Vercellae yakının daki Rau­ dine ovasında mağhlbetmişlerdir. Bu zafer başlıca Marius'a adedildiği için, C dafilmış ve İç Haıbde Marius'un düş­ manı olan Sulla'nın tarafını tutmuştur. 87 yılında Marius'un adamları C. u, proscripıio ( sebtpsiz sürgün ) ya tabi tuttuk­ ları için C. intihar etmiştir. C. , hatip ve yazar olatak da tanınmıştır. Kendi konsulluk devrini ve Cimher Harbini anlatan tarihi kayıptır ; yazılarından yalnız iki epigram kal­ mıştır. ,

3 . Quintuıı Lwtatiua C. ( ıakr. M. Ö. ı20 - 61) , Ro­ malı siyaset adamı. Yukarıkinin oğludur. Roma ari!tokra­ sisini daima destekliyen C. , 78 de Marcus Aemilius Lepi­ dus ile birlikte konsul (con sul ) seçilmiş ; lepi dus, Sulla tarafından yürürlüğe konulan •nayuayı atmak istemişse de, C. buna engel olmuş ; bunun üzerin e lepidus bir ordunun başına geçerek Roma üzerine yürümüştür. lepidus, C. a ve Pompeius'a yenilecek Sardinia'ya kaçmıştır. 67 ve 66 yıllannda, C. , Pompeius'a fevkalide yetki veren Gabinius ve Manilius kanuniarına itiraz etmişse de, bunu önliyeme­ miştir. 65 te censor ( devlet işlerini takdir ve tenkideden yüksek memuı ) seçilen C. , 63 te Catilina komplosunda Cicero'yu desteklemekle kalmıyarak Iuliua Caesar'ı Catili­ na'nın suç ortajı olmak la suçlandırmış, buna karşılık Cae­ sar da C. un, Capitolium mabedinin inıaatında zimmetine para ııeçirdijini i leri sürmüştür. Büyük bir halk kütlesi C. u· desteklediği için, Caesar bu iddiasından vazgeçmek zorunda kalmıştır. Düıüst bir i n sa n olarak tanınan C. , Romanın refahını devam ettirmeğe ve siyasette istikrar sağ­ lamağa çalışmıştır. CATUQUINA [kaıukfn.s], Amerika Kızılderilileri dil­ lerinin Güney Amerika bölümünden bir aile. Batı Bıezil yada, Amazon nehrinin güneyinde geniş bir arazide konu­ şulur. Üyeleri şunlardır : ı . Asıl C. , ki Pida drapa (Jutaf nehrinin orta kesiminde) ve Cuıia dyapa (Tanuaca ve Pu­ rus nehiıleri havzasında) olmak üzere iki lehçeye ayrılır, 2. Burue ( Jutaf nehri kıyılarında ) , 3. Canamari (]urua nehri kıyılarında ) , 4. Tauuari veya Ca dequili dyapa (Jurııa nehri kıyılarında ; Jut•l'de bu dile Cayaı ara veya Uuadvo paraniii dyapa denir) , 5. Bendiapa veya Beii dyapa (Juıua nehri kıyılarında) , 6. Parauua ( Gregorio nehri kıyıların da) , 7. Tucundiapa veya Tucano dyapa (R;o das Piedras kıyıla­ rmda) . Bk. GÜNEY AMERİKA DillERi. CATURIG [kalurfg] LER, Romalılaı devrinde Gal­ lia'da ya şıyan Ligur asıllı bir halk. Kelt dil ailesicden olan bir lehçeyi kabul etmiş olııp, bugünk ü Fıansanın Cot Alp­ leri ( Al pes - Cotıiennes) ile kıyı Alpleri (Al pes - Maritimes) arasındaki uhada, Rhône'un kollarından Duracce ı:ehrinin yukarı havzasında, Romalıları n «Civitas Ebıodunensium» dedikleri yerde oturmuşlardır. Merkezi, önce Caturiga (veya Caturigomaaus, bugünkü Chorges), sonra'; Ebrodunum (bu­ günkü Embrun) idi.

CATUVELLAUNI [kaıuvtllafini veya katuvtl9ni], Romalılar devrinde Bilyük Britannia (Britannia Maior) da, şimdiki İngilterenin orta kısmında, Herefordshire ve Bed­ fordshire kontlukları bölgesinde yaşıyan Kelt'lerin Briton

kolundan bir kabile. Trinobant'lar (Tricobanıe s) ile lcen'­ ler (Iceai ) in bamında yerleşmişlerdir. Kabtlenin en ünlü� şefi Cassivellaunus (b. bk. ) , ken di fetihleriyle bu devleti meıkezi bir kırallık haline getir miştir.

CA.TUVOLCUS [kaıuvo/kus] veya CATI\-OLCUS [kativolkus](M. Ö. I. yllzyıl ) , Romalılar devrinde Kelt asıllı Belg'ler ( Belgae) halkının Eburon oymağının şefi. Şimdiki Belçikanın Mus ( Fr. Meuse) n ehri havzasının bulunduju bölgede hüküm sürmüştür. M. Ö. 53 yılında, C., ken di ida­ resi altında olan kıtaları, Eburon şeflerinden Ambiodx'in kuvntleriyle birl eştirerek, Belçika Gallia'sı ( Gallia Belgica) nı k urtarmak maksadiyle Iulius Caesar'la çarpışmıştır. C. , Romalı generallerden Sabinus ile Cotta'nın emrindeki kıta­ lara büyük kayıplar verdirmişse d e, çok yaşlı olduğu ve kendisin de çarpışmak için gereken kudretin kalmadıjını aolıyarak zehi r içmek suretiyle intihar etmiştir. CAUB

( Coğ. ) : bk. KAUB.

CAUCA [k�kı�]; ı. Güney Amerikada Kolombiya dev !etinin batı topraklarında Magdalena ırmağına soldan karışan en büyük kol. Uzunluğu ı ıo4 km, su toplama a lanı 35 000 km2 dir. Kaynakları And dajlannda bulunan C. Batı ve O!ta Kordilerler arasındadır. Antioquia'ya kadar gemilerin işlemesine elverişlidir. 2. Güneybatı Kolombiya'da bir departman, çok dailık olup Cordillera Occidental ve doğu sınırında Cordillera Central dajları tarafından kesilir. Maden ve orman bakı­ mından çok zengindir. Merkezi Popayan'dır. Viiiyerin yüz­ ölçümü ı9 082 km2, nüfusu 454 200 ( ı 950) dür. ,

CAUCABUE [kauk.shfie], Amerika Kızılderili leri dillericin Güney Amerika bölilmüne giren Alakaluf (Ala­ caluf) ailesinden bir dil. Eskiden, Şili'nin güney kıyıları yakınında, C. { şimdi Wellington ) denılen takımadalarında konuşulurdu. Bk. AlAKALUF, GÜNEY AMERiKA DiL­ LERİ. CAUCALIS

( Bot. ) : bk. PITRAK.

CAUCASIA veya CAUCASUS: CAUCASIAE PORTAE CAUCASUS INDUCUS

bk. KAFKASYA.

(Coğ. ) : CASPIAE PORTAE. (Coğ. ) : bk. HİNDUKUŞ.

CAUCBE [k�ı], François ( ı 6 1 6? - I65 ı ? ) , Fransız seyyah ve taciri. Rouen'da doğmuştur. ı636 dan 1 644 e ka­ dar Madagaskar'ın güney doğusunda, adanın doğu kıyısı boyunca Antongil körfezine kadar ilerlemiş ve güney böl­ gesini doğu - batı istikametinde Saint- Luce körfezinden Saint - Auııustin körfezine kadar katetmiş olduğunu söyler. Seyahatlerini ı 610 da Dijon'da Morisot'ya anlatmış, o da ihtiyatla telikki edilmesi gereken bu aniatılışı kaleme ala­ rak ı65 ı de Pariste yayımlamıştır.

CAUCHY [koıf], Augustia-Louia, Baroa ( ı 789ı857) , Fransız matemaıikçisi. Pariste doğmuş, Sceaux (Seine) da ölmüştür. On altı yaşında, ancak on ay süren bir hazırlıktan sonra, Politeknik Okuluna ikincilikle girmiş­ tir. Oıada, «verilen üç daireye teğet olan bir daire çizmekıt problemini yeni buluşlarla çözerek dikkati çekmiştir. Bu okulu ı807 de birineilikle bi tirmiş ; Yollar ve Köprlller Okulu (lkole des Ponu et Chaussees) na girerek yüksek başarıların ı burada da devam ettirmiştir. Daha yirmi dört yaşında iken, büyülc bilginler arasıada yer almış bulunu­ yordu. Çok ııeçmeden, yaptığı parlak keşiflerle Avıupanıo

C'de bıılanmı:ran maddeler Icin bk. ç. K. S. S.

CAUCHY, Augustin- Louis, Baron - CAUDEBEC- LES- ELBEUF

5

eo büyük matematikçi lerini hayretler içinde bırakmıştır. ( Fonksiyonların, deji�lcenlerin çoğalan kuvvetlerine göre Önceleri Cherbourg limanı inşaatında mühendis olarak ça­ seri halinde açılışına dair not) [ 1 846}. C. - Riemaan denklemleri: lışmış, 1 8 1 3 te sıphatinin bozu lmaya yüz tu tma a ı üzerine, baba dos tla r ı olan L a grange ve Laplace'ın da teş vikiyle, it u = - ..!!.._ it u denklemleri. = ..!.!._ hayatını tamamen matematik araştırmalarına hasretmişri r. itx Ôy ' ity -ftx Bu andan itibaren, aynı zamanda, Fen Fakültesinde cebir, Reel kısmı u, s e nal kısmı v olan w gibi kompleks fonksi­ Coll�ııe de F r a nce ' ı a maıematik.el fizik, Poliıeknik Okulun­ yonun z = x + iy kompleks değişkenine bajlı bir analitik da mekanik dersleri okutmu ı tu r. fonksiyon (b. bk.) J Ö stermesi için bu denklemlerin sa ğlan­ 1830 inkıl i bından sonra kurulan yeni hükümete, di n i m ası gereklidir. inançlan yü.aünden, sadakat yemininde bulunmayı reddet­ C. nin rezldii'ler metodu ı C. teoremi (b. bk. , ni miş, üniversitedeki vazifelerinden kendi isteA iyle ayrılmış­ tatbik ederek, bir kompleks değişkene bağlı fonksiyonun, tır. Bu n dan sonra Torino'ya gitmiştir. S a rdinya kıralı bu­ kompleks bir düzlem içinde, kapalı bir çevre boyunca rada sırf C. için bir matematiksel fizik kürsüsü kurmuş i n tegral l eri n i hesab a yarı yan metot. bulunuyord11 ; da ha sonra 1 8 32 de, X. Charles'ın torı.nu C. tenremi: ı. H erhan ır i bir kapalı çevre içinde ya­ Bordeaux dukasının i lmi terbiyesiyle meşgul olmak üzere hut üzerinde hiçbir tekil özelli je sahip olmıyan kompleks Pı a sa ' ya çajnlmııtır. 1 8 38 de te k rar Parise dönmüş buhı­ fonksiyonun bu çevre boyun c a intearalinin sıfıra eşit oldu­ nu y ordu. 1 8 39 da meslektaşl a n C. yi Col leı e de F r ance'a ye- ğunu b i ldiren teorem. niden namzet gösterdiler ; fa­ 2. Bir kapalı çevre içinde bazı tekil noktalu müstes­ kat C. nin buraya girebilmesi na, her yerde analitik olan bir kompleks fonksiyonun ka­ için sadakat yemini etmesi ge· palı bir çevre boyunca hesaplanan intearalinin fonksiyonu, reki y ordu. Aırnı yıl Boylamlar bu tekil noktalardaki tezidüleri toplaını ile 2 ıı: i nin çar­ Bürosu ( Bureau des Longitu­ pımına eşit olduğunu bildiren teorem . des) üyeleri Prony'den boşa­ 3 . Merte besi verilen bir p asal sarısiyle bölünebilir lan yere i ttifak la onu seçmiş­ olan her grupun, p ninci mertebeden en az bir asgrupu lerdir. Fakat, C. yemin etme­ ihtiva etmesi gerekti,iini bildiren teorem. diği için Louis Philippe hü­ 4. ao. aı. 12, •n , . . . gibi bir teri s ı fır limitine doğkümeti bu s eçimi tasdik etme­ + aı+ 12 + . . . an •o . . . serısının de sıfır ru yakla�ırsa, b0 = miftir. 1848 Cumhuriyeti daha n+ı müsamahalı davranmı ı , C. yi limitine doğru varan bir seri olaca jını bildiren t eorem. Fen Fakü ltesinin matematik­ sel astronomi profesörlüğüne CAUCUS [kykls], Amerika Birleşik Devletlerinde getirmiştir. Fakat daha sonra parti meclisi ıırupu veya de v amlı parti organı. Bu meclis A. C A U C H Y eskiden cumhurbaşkanları adaylarını ( son defa 1 8 24 te kurulan ikinci imparatorluk da sadakat yeminini şart koştuğundan C. , yeniden kürsüsünü Crawford ) ve yüksek dereceli memuriyedere aday seçerdi. terketmek zorunda kalmıştır. Ni hayet 1 8 54 te özel bir ka­ Sonradan bu is, convent (b. bk. ) ve bir dereceli se ç imle ya­ nunla kayıtsız şartsız olarak, kendisine profe sörlüğü i ade pılmaya ba ş lamı ş tır. Bugün bu mecli s, Kongrede n diğer müesseselerde parti i�leriyle ve adayiula meşgul olmaktadır. edilmiştir. C. bundan üç yıl sonra vefat etmiştir. C. nin, en karı ş ık problemleri çözmekte gösterdiği C. tAbiri benzer teteklcül ler için Büyük Britanya, Avustralya çabukluk ve maharet, birbirinden tamamen ayrı konulan ve Fransada da kullanılmaktadır. XVIII. yüzy ıl d a ilk defa ele almıı olması, pele çok sayıda yeni görüılerin doğmasına Beston'da kullanılan C. kelimesinin nereden geldiği bilin­ sebebolmu�tur. 1829 da ölmüı bulun a n Norveçli matema­ memekle beraber, Kı z ılde rili Algonkinlerin dilinde yaılı tikçi Niels Abel, bütün ilmini C. ye borçlu olduğunu söy­ mü ı avir m inasına gelen �aucausu kelimesi nden gelmi ı ol· ler. Analiz öğretiminde buaün bile onun bulduiu kesin ma s ı m uh temeldir. metodlar takibedilmekıedir. CAUDAMOEBA SINENSIS [kqı!tlamfba sin�nsis] C. , büyük hacımda pek az eser yazmıştır. Araştırm a· (yeni Latin. Çia kuyruklu amibi ) , Çin dizanteıisine yaka­ larının hemen hepsi notlar ve muhtıtalaı halinde bir araya lananların dı�kılannda bulunan kuyruklu amip ( Fr. amibe ) . getirilmiş olup, sayıları 789 dur. Bunlar arasında belli baş· CAUDEBEC ·EN- CAUX [ k o d b� k a kq], Fran sanın lı lan ı unlardır : M�thode po ur dlterminer a priori le no m bre kuzeybatı kısmında, Seine - Maritime drpartmanında bir kasa­ des rafinn reel/ts ( Gerçek köklerin sayısını bulmak için ba. Roue n şehrinin 3 0 km kuzeybatmnda, Seine ü z e rinde bi r a priori metot) [18 13), Thlori1 deı ondes ( Dalga teo risi) nehir limanıdır. Nüfusu ıın (1954) tir. Burada uçak arei­ [18 1 5 ; Enstitü mükifatı kaz anm ı ş t ır), Lerons sur /11 app/i­ yeleri vardır. XV. yüzyıldan k alma Hamboyant Gotik üslft­ eations du ca/cu/ in/initisimal a la KIOmllrie ( S o nsuz bunda yapılı Notre - Dame kilisesi, bu bölgenin en güzel küçükler hesabının genmetriye tatbiki dersleri) [ 1 8 1 6 binasıdır . Kasaba, 141 9 da İngilizler , 1 �62 Calvin 'ciler, 1 8 28). Mlmoire sur /'app/ieation du ta/cu/ des rlsidus ala ı 592 de de İ spanyollar tarafından zaptedilmiş, kilise ile sols1tion der problimes de physiqu1 mathlmatique ( Artık­ öbür binalar İkinci Dünya Harbinde büyük hasar görmüş t ür. lar hesabının matematiksel fizik probl e mleri çözümllnün CAUDEBEC LtS ELBEUF [ kod b�k /mlbp/], tatbikine dair muhtıra ) [ 1 827), Memoire sur la resolution Fransanın k uzeybat ı k ısmında , S eine • Mar itime departma­ des ,quations numlriques et la ıhlorie de /'�limination nıoda bir k asaba. Rouen şehrinin 1 8 li:m güneyinde, Seine ( Nümerik denklem çözümleri ve yok etme [ e liminasyon] nehri üzerinde E lbcuf şehrinin bir banliyösüdür. Nüfusu 94 29 teorisi üzerine muhura) [18 2 9] , M�moire sur la diıpırıion ( 1954) dur. Dokuma fabrika l arı meahur Elbeuf kumaşını de la lumiire (l�ığıa dağılma teorisi üzerine muhtıra) dokurlar . Yün ve pamuk iplikhaneleri de vardır. XIV- XVI. [ 1 8 36) , Note sur le dlveloppemenl des /onctions en slri1s yüzyıllardan kalma Notre - Dame kilise s i İ kinci Dünya ordonnüs s•ivant /ts puissances auendantes des variab/es H arb i nde hasara uğramış u r. ·

• • •

•

•

C'cle balunmı:ran maddeler için bk. Ç. :ıt. S. Ş.

•

6.

CAUDERAN -- CAUER

CAUDf: RAN [k 6der.1] , Fransanın güneybatı kısmın­ da, Gironde depaıtmanında bir şehir. Bordeaııx şehrinin 2 km bamında olup, eskiden onun bir banliyösü sayılırdı ; 1imdi şehitle birleşmiştir. Nüfusu 26�48 ( 1 9H ) dir. Kun­ dura ve çikolata fabrikaları ve maden, kimyt, makine, dokuma endüstrisi vard ır. Şarapçılığı da önemlidir. Büyük askeri hastahanesi ş ehre önem kazandırmıştır. CAUDILLO [kt!f!lbflyo] ( İsp . = önder, başbuğ) , Ortaçağ İspanyasında ordu kumandanianna veri len unvan. İspanyol Amerikasıoda, İspaoyaya karşı yapılan İstiklil Harblerinde, C. , Boli var gibi önderler için de kullanılmış, fakat daha sonra, siyasi sebeplerden dolayı C. , «amir i mutlak, hakim-i mutlak» Tc cdiktatör» mınasını kazanmış, İspanyol argosunda Kızılderili kabi le reisierine de C . den­ miştir. İsp. (audill•ie ( C. luk ) ve (audilliJmo ( C . culuk) kelimeleri, C. kelimesinden türemiştir. Mussolini'nin Du(e ( = önder ; krş. du(a [= duka]> Lar. du(e" = çekmek, sevk etme k , önderlik etmek ) , Hitler'in da Füllrer ( = ön­ der, führen = sevk etmek, önderlik etmek) unvan iarının ispanyolca karşılıjı olmak üzere, totaliter İspan yanın dev­ let reisi Gen. Franco, 1 93 6 da resmen C. unvanını almıJ, Ruma nyanın totaliter devrinde ( 1 9 4 0 - 1944 te) Gen. Anıo­ nescu için. ayn ı kavramın Rumence ifadesi olan wndu(ator kelimesi kullan ılmıştır. -

CAUDIUM [kqyJiı� m ] . Romaldu devrinde. 1imdiki

İtalyanın Cımpania bölıesindcki Beneveoto şehrinin bulun­ d uğu yerin yak ınında bir şehir. Bugünkü Airola kasabası ayn ı yerde kurulmuştur. Yakınında Apçenn ius ( Apenin ) da ğ l a rı bölgesinde, Campania" dan Samni um'a ( Capua'dan

halde teslim olduklarını göstermek için zamanın harb idet­ lerine göre, bütün Roma ordusu, generaller ve iki Roma konaul (consu l ) u ile birlikte, Samnit mızraklarından mey­ dana geti rilmiş boyunduruk ( Lat. iuaum) altından aeçini­ lerck Romaya gl!nderi lmi�tir. Roma ordusunun uğradığı en ağır hezimeılerden biri olan bu hidiseye hiddetlenen Roma Senatus'u, antiatmayı reddeı miı. ve bunu imza lıyan lı on­ su\'ları Samait'lere teslim etmiştir. Fakat Samnit'ler bunları kabul etmemişlerd ir. «C. boyunduruğu altından geçmek» deyimi, en büyük zil lete katlanmak manasını kazanmıştır. C . boyunduruju, Romah iara tatbik edilmiı yegine boyun­ duruk d•ğildir : M. Ö. 107 yılında, Kelt asıllı Helvet'lerin Tougeo ve Tigurin oymaklarının kuman danı Divicon, L. Cauius Longinus'un emrindeki Roma ordusunu Allobroa'­ lar memleketinin sınırında majlübederek boyunduruk al­ tından geçi tmittir.

C �UDRON [ködr?] , Gaston ( 1 8 8 2 - 1 9 2 5 ) , Franuz mühendisi ve pi lotu. Favieces ( Somme deparı. ) de doğmu1, Lyon'da ölmüştür. 1808 de kardeşi Rene ile birlikte imal ettiği ve at kuvvetinden faydalanılarak birkaç defa havala­ nabilen plao ör, Bi tinci Dünya Harbinde başarı ile kulla­ nı lan, manevra kabiliyetini haiz ve m uvazeneli birtakım uçaklara esas teşkil etmiştir. C. ilk büyük bombardıman u çaklarından birini tecrübe ederken düşüp ölmüştür. CAUDRON [köir ?], R ene ( doğ. 1 884 ) , Fran sız mühendisi ve pilo>tu. Gaston C. nun kardeşidir. Pavieres (Somme depart. ) de doğmuştur. Bu iki kardeşin yt pııklaıı icatlar, giriştikleri tecrübeler ve elde ettikleri neticelu, ara­ larındaki sıkı i1birliği savesinde mllmkün olmu1ıur. C. kar­ deşi Gaston'un ölümünden beri, ezcümle orduya ve hava nakl iyat ş i ı keılerine mahsus büyük uçaklar yapan k, çalıı­ malarına devam etme ktedir. C �UDRY Uödr! ) , Fransanın kuzey kısmında, Nord

Cambrai'nin 1 5 h i r Nıifu,u 2 6 H 8 ( l 9 H ) dir. fabıikaları vardır. Eli1leri ve zamanlarda dökümhane ler ve muştur. depa r t m a n ı n da,

km güneydoğusunda bir şe­ İplikbaoeleri, dokuma ve tül danteli ları meşburdur. Son şeker fabrikaları da kurul­

CAUER [k� Ir), XI X:. yüzyılda Almanyanın batı bölümünde, Kobienz yakının daki Kreuznach ıehriode çalış­ mış olan bir beykcltıraş ailesi. Başlıca üyeleri şunlardır :

Roma ordusunun boyund uruk altından geçi1i ( Helvet Zaferi , M. Ö. 1 0 7 ; Ch. Gleyre'in tablosu ) Benevr mum'a) biricik geçidi teş k i l eden Furculae Caudinac ( ha. Forche Caudine, Fr. Fourches Caudines = Caudium çatalları ) veya Caudioae Fauces (C. boğazı ) denilen, çatal şeklinde iki dağ boğazı vardır. C. boğazı bugün ;talyada L• For(hia ( Çatal) veya Lo streıto di Arpaili ( A. geçidi) adiyle ranıomaktadır. C.

Çaralları

( Furculae

Caudinae)

Hezimetl :

İkinci Samnit barbi ( M. Ö. 3 2 6 - 304) sırasında, 3 2 1 de, Samnit'lerin kumandanı Pontius Herennius, burada, Spu­ rius Postumius Albinua ile T. Veturius'un emrindeki Roma ordusunu pusuya düşürerek kuşatmıştır. Romalılar bir barı1 antiaşması için yemin etmeğe ve rehin olarak 600 Romalı eq":.lites ( şönlye) i bıralımağa mecbur edilmişlerdir. Toplu

ı : Emil C. ( 1 8 00 - 1 867 ) , ailenin kurucusudur. Dres­ den'da doğmuş, Kreuznach'ta ölmüştür. Meıhur Alman beykelrrraşı C hristian Raucb'ın ıalcbesidir. 1829 da Dres­ den'daki eski eserler koleksiyonunun restoratörü olmur, 1 8 � 2 de Kreuznach'a taşınmıştır. Eserleri arasında, Refor­ masyon devri kahraman larından Ulricb von Hutten'ın, Phi­ lipp Melanchton'un, Götz von B erlicbingen'ın, V. Karl'ın, folklordan da « Kül kedisi» ( Alm. Ascbenbrödel, İng. Cin­ derella) nin ve «Kırmuı başlıklı kız» ( Alm. Rotkiippcbco, Fr. Le petit chaperon rouge) ın heykclleri vardır.

2. Karl C. ( 1 8 2 8 1 88 5 ) , Emil C. ın büyük oğludur. Bonn'da doğmuı, Kreuznach'ta ölmüştür. 1 84 8 - ı 8 67 yılla­ rında Romada çalıştıktan sonra, Kreuznach'a gelerek baba­ sının areiyesini idare etmeğe başlamıştır. Eserl eri arasında PLusya kıralı IV. Fıic-lrich Wil helm'in heykeli, Avusturya i mparatoru Joseph'in ve Metıernich'in büsderi ve Amerika reisicumhuru Garfield'in llbdi vardır. ·

3. Robert C. ( 1 8 3 1 - 1 89 3 ) , Emil C. ın küçük oğludur. Dresden'da doğmu,, Kassel'da ölmüştür. 1858 - 1 883 yılla-

C'ıle bwunmıyan maddeler Için bk. ç. K. S. Ş.

CAUER - CAULK rında babasıarn areiyesinde çalı�mı�, 1883 te Romaya, 1 888 de de Kusel'a gitmiştir. Kon ularının çojunu Alman folk­ lorundan ve edebiyatındaa almıştır. Baılıca eserleri «Uyu· yan güzel» (Dornröschen) , «H anael ile Gretel», «Hermann ve DorotbeaP ( Goethe'den ) dır. 4.

Buso

Kıeuznacb'ta

C. ( 1 864 - 1 9 1 8 ) , Karl C. ın büyük oğludur.

doğmuş,

Romada ölmüştür. Romada ve Ber­

Iinde okumuıtur. Daha çok, muharebe anıtları ve llhitler yapmıştır. Ş &heseri kardeıleri ludwig ve Emi! ile bi rlikte Kreuznach yakınında Ebernburg'da meydana getirdiği Hut· ten - S ickingen anıtıdır. 5. Ludwlg C. ( doğ. 1866 ) , Karl C. ın onanca oğlu olup

Kreuznacb'ta dojmuştur. Beriinde Begu'ın talebesi olmuş, Romayı, londrayı dolaştık tan sonra Bulind e yerltşmi ştir. Eserleri arasında, Berlindeki I. Wilhelm anınnın allegor i k figürleri, İmparator I V . Karl'ın büstü ( Berlin ) , S i r Thomas More'un bronz büstü ( londra) vardır.

6. Emil C. (doğ. 1 8 67 ) , Karl C . ın küçük oğludur.

Kreuznach'ta doğmuştur. 1888 de Berlir.de yerleşmiş, bi rçok çeşme ve anıtlar yapmıştır. Kardeşi lu dwig ile meydan a 1etirdiği Bis marck aaıtı birinci mükifau kazanmıştır. Reichs­ tag bina" sllslemelerinde de çalıımışur. 7. Stanis1aus C. ( doğ 1 8 67 ) , Robert C ın oğlu olup, Kreuznacb'ta doğmuştur. 1 90 5 e kadar babısının areiyesini duam etti rmit, 1907 de Königsberg Akademisinde profesör olmuıtur. Şabeseri, Hindenburg'un büstüdür. Birçok «genre» fi1iirleri ve «çıplak» (acte) heykelleri vardır.

CAUER { .l:�ir] , Mla a a ( 1 842 192 2), Alman kadın hakları müdafii. Freyensıein (Ostpriıniu ) da doğmu:, Ber­ Iinde ö l müştür. C. , 1 888 de Beriinde «Kadın Sağlık ve Refahı Derneji» ni kurmuş ve 1 893 te de « Genç Kız ve Kadın Sosyal Yardımlaıma Gruplarını» organize etmiştir ki, bu gruplar, sosyal kadın müeueselerine başlangıç teşkil etmiılerdir. C. , ayrıca «Kadın elemanin i çin esnaf ve zanaat sahipleri yardımlaıma derneği» ( 1 899) i le «Kadınla­ rın rey verme hakkı» için kurulan dernek te de önemli rol oynamıııır. 190 1 de siyasi istekleri bakımı ndan radikal olan kadın teşekkül lerini «Terakkisever Kadın Dernekleri» adı altında toplamışıır. Bu müessesenin «Kadın Hareketleri» adlı bir yayın organı da vardı. C. , Diı Frau im 1 9 . ]ahr­ hundert ( X I X. yüzyılda kadın ) [ 1 8 9 5 ] ve Organilation und sozilı/politiuhı Arbeit ( Organizasyon ve s osy a l politik ca­ hımı) [ 1 897) adlı iki eser yazmıştır. ·

CAUER [ k� lr] . Paul ( l 854 - 192 l ) , Alman klisik filoloj i bi lgiııi ve pedagog. Breslau ( şimdi Polonyada Wroc:taw ) da doğmuş, Münster'da ölmüştür. C. maarif ge­ nel m üfettiıi ve pedagoji profesörü olmuş, Almaayı da ayrı iki lise tipi olan Realgymnuium ve Oberrealscbule 'niıı Gymnasium ile eşit sayılması uğrunda çok uğraşmıştır. Baılıca eserleri şunlardır : 17 ]ah" Kamp/ um die Schulre form (Okul ıslahatı uğruna 17 yıl süren mücadele) ( ı 906], Gl'llmmatic-a militanı ( Savaşçı gramer) [ l 9 1 2 ] , Palaestra Vitae ( Hayatın güreş m eydan ı ) ( 3 . has. 1 9 1 3 ] , Ketze,ıien iibu Lehrubi/dımg ( Öğretmen yeti ştirmede sapık fikir­ ler) [ 1 920 ] .

C.o\ UIXANA {kalli[qna] , A me ri ka Kızılderi lileri d i l­ lerinin Güney Amerika bölümüne giren Aravak (Arıawak ) ai lesi nin Kuzeybatı kolundan bir dil. Kuzeybatı Brezılyada, A mazon'un ayaklarından Yapura nehrinin aşağı kısımların­ da. konuş?lur. Bk. ARAV A K D İlLERİ, ve G Ü NEY A M E­ RIKA DILLE Rl.

ZIMBAS l

7

CAULFIELD UıJ lfiild ] , Avustralyanın güneybatı kısmındaki Victoria bolüroünün aüoey kı s mın d a bir tehir. Nüfuau 65 298 ( 1 949) dir. Eskiden Melbourne şehrinin bir banliyösü sayılırdı ; şımdi onun güneydoğu semtini teşkil etmektedir.

CAULIER [.l:IIH], Madeleine, XIV. louis ordula­ rına meıı sup kahraman bir kad ın. 1 708 de d ü �man hatlarını aşara k h a rbiye nazırı Michel de Cbamillart'ın talimaıın ı , Lille'de kuşatılmış bulunan Mareşal d e Boufflers'e götür­ meye mu vaffak o l m u ş ı u r Duc de Bourgogne kendisine mü­ Hfat olarak para vermek isteyince o s a d e ce kadın olması­ na rağmen bir dragon alayına Irabul olunmak imtiyazını d ı le­ miş ve 1 7 1 2 de Denain'de yapılan bir m u ha r c bt de v u ı u l a­ rak ölmüıtür. ,

,

CAULI!\ COU RT [.l:ole.l:lfr ], Arınand A uıru ıı ı i n Lou · is, Marquls de, Duc de Vicence ( i ta. Viceoza] ( 1 7 7 3 -

1 8 2 7 ) , F ransı z generali v e devlet adamı. Caulincourı (Air­ ne depart. ) da doğmuı, Pariste ölmüşt ür. Fransız ih tilili başladığı zaman erkan ı harb yüzbaşısı olen C. , babası Ge­ neral Marquis de C. a ya ver ıiyin edilmiş, asılzade oldu­ ğu için 1793 te subay lı ğı alınarak er sınıfına atı lmıştır. Fakat 1801 de ve 1 807 - 1 8 1 1 yıllannda Petersbu rgda elçi olarak bul unmuş, 1 802 de Na pol.!on tarafından generalliğe yükseltilmi ş ve imparator yaveri olmuştur. Rusyada bulun­ duğu sırada Çar 1 . Aleksın­ dr'ın itimadını kazaubilmişse de, çarla i mpa r at o ru birbirleri­ ne yakh ştıramamıştır. 1 808 de V icence dulcası olmuş, 1 8 ı 2 de mirahur olarak Nı poleon'un Rusya seferine katı lmı ş. ricaı­ tan s o n r a 4 Haziran 1 8 1 3 Poischwitz müıarekesini imza. lamıştır. Ayııı y ı I ı n Kasım ayında b ariciye nazırı olmuş, 5 Şubat - 1 9 Mart 1 8 14 ıeki Chitillon kongıesinde Napole· 1. de CAULINCOURT on'u temsil etmiş, müsait şart­ lar elde edememiş, 1 0 Ni san 1 8 1 4 te Napoleon'un tahttı n feragatini tesbit eden Fontainc bleau antlaşmasını imzalamış, Naı: oleon'un E lba a d a s ından Pari se dönüıünü ( 20 Mart 1 8 1 5 ) takibeden « 1 00 gün» ( Cent - Jours) sürtsince yine hariciye nazırı olmuş, Napol.!on'un nihai sukutundan aonra, Çar I. Aleksa ndr C. u Napo!eon'la birlikte süıülmekten kurtarmıştır. Hatıralar ( Memoires ) ını yazmıştır. ·

C. un kardeşi Au"ust � Jean Gabriel de C. ( 17771 8 1 2 ) da Napoleon ordu sunda vazife almış ve generalliğe kadar yükselmiştir. Borodin o muharebesinde vuı ularak öl­ müştür. C. un oğ lu Ar ma nd Aleıı:andre Jo�eph Adrien de C. ( 1 8 1 5 - 1 880 ) , Vicence d ukası unvanını taşımış, l l l .

Napol eon zamanında senetör olmuş, imparatorun sukutun­ dan ( 4 Eylül 1 870) sonra siyasi hayattan çek ilmiştir. Bu­ nun karde�i Oli vier Joseph de C. ( 1 8 1 8 - 1 8 6 � ) . s ub ay olara k Cezayirde vazife görmüş, 1849 da Tc şrii Meclis ( Assemblee l.!g i s l ative ) e üye seçilmiş, ölümüne kadar da Teş rii Heyet ( Corp ı legislatif) te bulunmu ştur.

CAULK [.t5k] ZIMBASI ( İng. Cau l k punch ) , Pro s­ tat bezinin geııişlemesin i gidermek için k u l i s o ı l a n bir ya­ kıcı ( koterizasyon ) zımba. Bezin boyun kısmındaki cidarla-

C'de bulunmı;ran maddeler için bk. Ç. K. S. Ş.

8

CAULK ZIMBASI - CAUSE CELE BRE

rında dik olarak hasıl olmuş bir elyafi ( fibrotik ) t•şekkül, siyek ( areıhre ) in arka kısmındaki mesane dudağında bir tıkanma husule getirir. Bunu gidermek için kullanılan C. Z. mucidi Amerikalı urolog Jahn R. Caulk ( 1 88 1 - 1 938 ) un adiyle anılır.

CAULLERY [k o le rtl , Maurice (doi. 1 8 68 ) , Fransız zoologu. Bergues ( Nord dtpart. ) de doğmuştur. Profe­ sör ve Paris İlimler Akademi sinin yönetim kurulu üyesi bulunan C. , bilhassa deniz hayvanlan üzerinde anatomik, e mbriyoloj ik ve sistematik ara�tırmalar yapmış ve genel biyoloj iye dair meslek i eserler yazmıştır.

CAULON IA [ k etlerdcn biri olan Tj aodi Sangg· rahan, zamo n la yok olmuştur. XV. y üzyılda Doğu C. S. k ıyılardaki v e ovalardaki şehirlerde ihti�amı n ı k aybeı miş, yalnız dajlık bölıelerde ve ücra kö�elerde, Cava Hioduiz­ mine bağlı sanat daha çok İndonezya sanatı �eklini alarak milllleşmiştir. XVI. yüzyılda Maj apahit'ler dnri sona ererele İ siimi devir ba�Iamı�tır. Fakat Hindu - Ca va üsl(lbu adaya iyice yerleşmiş olduğu için, İ siimi abi dcier, camiler, türbeler v. b. , bu üslu..,u taklidetmişlcrdir. Kudus ( Koedoes) camisinin minaresi ile Sendang - duwur camiainin kendisi bunun ör­ nekleridir. Buddhist C. S. İsiimi devirde ada nın doğu ucu­ na sığınmış, oradao da, yakınındaki Bali adasına ge�miıtir. Balide eski C. S. hali yaıamaktadır.

C'de bulunmıyan maddeler i�in bk. Ç. K. S. Ş.

CAVA SANATI

C A V A S

A N A

T 1 : Tiyatro ve orkestra

Tezyini sanaalar : B unların en meşhurları, k ai n [ = kumaş] ile batik denilen kumaş işlemesidir ; bk. B A­ TİK. İkinci olarak, way• fı denilen ( bk. CAVA EDEBiYA­ TI ) «gölge oyunu• kuklalan &elir. C. da maden sanatlan ( bilhassa tunç ) ve kuyumculuk da ilerlemiştir. Kriı deni­ len işlemeli C. karnaları mtşhurdur. C. kakmacılığının şa­ heserleri bilhassa kepılarda ve ev alınlıklarında görülmek­ tedir. Buna karşılık, C. da (ömlekçilik ıeri kalmıştır. Miizik ve dana : C. müziği öbür adalara göre çok

C A V A

S A

N

ll

A T 1:

O r k e s t r a

gelitmiştir. G'tlm �lan denilen orkestra epey karıtıktır ve bunda vurma aletleri başlıca yeri tutar. Bu aletlerin en önemlisi, bon• fı denilen ıonktur ; kadınlar ve erkekler bunun değişik şekillerini kullanular. Keman, büyük hindistan cevizinden ; 111 Iİ1l denilen kaval da kamıştan yapılır. Tam teşkilatlı bir gamelania U çeşit alet çalan 24 çalgıcı bulunur. C. müziğ inin nota ! an Batıda kul lanılanlardan farklıdır. İki çeşit gam vardır. Bunlardan ıalindro tarzı 5 notalı olup wayafı tiyaırosuna mabsustur ; pelog denilen öteki tarz 7 notalıdır. Stılindro tar­ zında, ıes basamakları, d i y a t o n i k ıam'ın 1/2 tonuna yaklaşı r ( 1 00/240 ton ) . Mi safir­ leri karşılamak, ujurlamak ve ziyafete ba,Ia­ malı:. son vermek ııibi haller için özel müzik motifleri kullanılır. C. müziğinin klasik dnri,

Cnada şaray dansörlerinden biri

( Gam�lail )

XVI I. yüzyılda, Mararam hanedamndan Sultan Agun"un zamanına raslar. C . da dini ve milU bayramlarda ve ziyafetlerde gam i!la fı refakatinde dan s d ı yapı lır. Deıa denilen dansözler umu­ miyede fahişe takımından iseler de, aris­ tokrat evlerde verilen ziyafetlerde daha yüksek tabakalardan dansözlere de ras­ lanır. C . daosıııda, bütlln D :ığ u danslan gibi, umumiyede hacaklar çok oynatıl­ m �z. Dansın ağırlık merkezini kol ve vü­ cut hareketleri ve elbise kısımlarının elle oynatı lma sı teşki l eder. Fskiden, prens­ likler zamanında asılzade kıziarına ve şehıadelere mahsus danslar da vard ı ; bunlar b u g e n ç 1 e c e hususi şekilde ö j c e t i 1 i c d i. Şimdi de b e d a i a d enilen d a n s, g e n ç l e r e ; ıerimpi denilen çeşidi de kızlara ve kadınlara ölretilir. C. lıların d i n i dansları da

C a v a

C'de bulunmıyan maddeler i�in bk. Ç. K. S. Ş.

d a n s ı

24

CAVA SANATI - CAVAIGNAC, Jacques Marie Eugene Godefroy

vardır. Din i dansör ve dansözler bazen bütün aün süren ıösterilere i�tirak ederler. Hususi �ekilde yeıi1tirilen bu dansöderio hareketleri sembolik olup lı:ostümlerin üsdtne de esiri adlarla anılan dini motifler i�lenmi�tir. Can

tiyatros u (Ways iı, Wayang) için bk. CAVA

EDEBiYAT!.

CA VAEDIUM [kavqydium] ���Jium ] ( Lat cavus = kemer li, aedts =

veya

CA V EDI UM [ka­

ev ; evlerin kubbeli, kemer li kısmı ) , eski Romada evlerin dört köşe küçük avlula­ rının etrafını çevi­ ren kapalı revak.

CA V A E L [lqvel } , Rolf ( doj.

1889 ) , Alman ressa­ mı. Prusyada K ö­ nigsberg ( ş i m d i : C A V A E D I U .M Soyyet Rusyada Ka­ liningrad) te dojmustur. Frankfurt am Main Sanat Okulun­ da tatbiki arafilc öjretmenliji yaptı ktan sonra, Garmi sch'e yerle1mi�tir. Vasiliy Kandinskiy ile tanı1ması ( 193 ı ) ve tabii ilimler üzerindeki an şnrmallln onu abstre resme götür­ mO.ıtür.

CAVAGNIARI [kavany�ri], Domenico (doj . 1876) , İtalyan amirali. Cenon ( Genon ) d a doğmu�tur. 1889 da İtalyan bahriyesine girmiş , 1 9 1 1 - 1 9 1 2 Türk - İ talyan Har­ binde nzife almış, Birinci Dünya Harbine de katıldıktan sonra, 1 9 1 9 da İ talyanın Arnnutlukta yaptığı askeı i hareka tın deniz kısmını idare etmiştir. 1 9 2 2 - 1 9 2 ' yıl­ lannda Bahriyc N ezaretinde daire müdürü olmuı. 1 92 8 1 929 da Spezia deniz üstünün kumandanlıjında bulun­ mu�. 1929 - 1 9 3 2 yıllannda da İtalyan Deniz Akademisi­ nin kumandanı olmuştur. ı 9 3 3 te Bahri ye Nezareti müs­ teıarlığına geçen C. , 1 9 3 4 te bahriye naıın olmu�, Ni­ san 1936 da İtalyan don•nmasınm kumandanlıjına tayin edilmiştir. Donaa rnayı yeni birlikleıle k uvvetlen diren ve 1 9 3 5 - 1 9 3 6 İ talyan - Habeş Harbinde bu kuvvetleıle İtalya­ nın Akdeniz ile Kızıl denizdeki nüfuzunu artınn C. , İ lriıı d Dünya H arbinde emrindeki kuvvetiere ı 9 � 0 başları nda Akdenizde İngiliz donanmasiyle boy ölçü1türmek istemi�se de bunda pek muvaffak olamamış, aynı yılın sonunda Ami­ rallik Yüksek Komisyonu başkanlıjına aetirilmi�. Habeşis­ tanın kurt arıldığı yılda, 1 94 ı de, emekliye ayrılmıştır. CAVAIGNAC [ kt�vtfl;qk ]. E !eoaore Louis Gode­ ( 1 801 - 1 8 4 5 ) , Fran sız gazeıccisi ve cumh uriyetçi siya­ set adamı. Pari ste doğmuş, aynı ıehirde ölmüştür. 1 792 Konvan siyon ( Con 1ention ) un da milletukili olmuş olan Fransız ihtiJilci J ean Baptiste C. ın oğlu ve Fransız gene­ rali Louis E u! e .1e C. ın kardeşidir. Cumhuriyetçi lider olarak 1830, 1 8 3 2 ve 1834 b adiselerinde önemli rol oynamıştır. Mutaassıp, fakat samimi bir demagog oı.n C. , 1 8 � 0 ihti l a line faal bir şekilde iştirak ettikten sonra mo­ nartik pren sibe olan düşmanlığının ve demokrasiye olan aevgisinin tesiriyle mütcmadiyen yeni hükümete kar1ı giz­ lice mücadele etmiştir. Nisan 1834 hidiselerinden sonra Sainte - PcHagie hapishanesine kapatılmı1, fakat kaçı p inail­ tereya sığınmıştır. 1841 de Parise dönerek «R eforme» mecfroy

muasında y azılar yayımlamı� ve Dıoits de J' Hom in e ( insan Haklan muştur.

1 84 3 te Socie :e dea Cemiyeti ) un reisi ol­

CAVAIGNAC [kavtııyqk] , Euıteııe ( doğ. 1 876) , Fransız tarihçisi . H lvte'da doğmuştur. J• cques C. ın oğ­ ludur. «Ecole Française d'Ati:Caes» ( Ati n a Fransız olr u l u ) üyesi olarak ( ı 903 - 1 9 0 � ) . eski Yunan taribi v e medeniye­ ri üzerinde araştırmalar yapmış, Birinci Dünya Harbinden sonra Strasbou ra üniversitesinde profesör olmuştur. Başlıca eserleri �ı10lardır : fi.ıudes sur /' hiıtoire finaflriere d' Athcflll aıt V • siC ele ( M. Ö. V. yüzyılda Atinanın mali tarihi ilze­ rinde incelemeler ) (doktora tezi , 1 908 ] . Hiıtoire de 1' An­ tiquite ( Eskiçeğ tarihi ) [ 3 cilt, 1 9 1 3 - 1 9 1 9 ] , Ch•oflologit de l'histoir. mo,diale ( Dünya tarihi kronoloj isi ) [ 1 9 2 5 , 2 . bu. 1 9 3 ( ] . Başlıca eser olarak d a , siyasi olaylardan daha ziyade - Asya ve Columbus'tan evvelki Amerika da dahi l - lıül­ ıür merhalelerini ele alan ve şimdiye kadar 13 bölüa:e ayrılmı1 3 0 ci ldi a 1an Hisloirt du mond1 (Dünya tarihi) [ 1922 dea beri devam etmektedir ] adlı seriyi idare etmiştir. Bunlaıdan ProUgomenes ( Giriş fasl ı ) ( 1 9 2 2 ] , La Paix Romaiflt ( Roaıı sul h u = P• x Romana) [ 1 928] , ve Lt mond1 mldittrranlen iusqu'au I V • siecle av. ]. C. ( M. Ö. IV. yüzyıla kadar Akdeniz dünyası ) ( 1 929] baş­ lıklı cilıleri kendisi yazmıştır. Öbür ciltlcrden bazıları şun­ lardır : Gaudefroy . Demombynes ile Plaıoaov : Le mondt musulman et byzafllifl iusqu'aux craisades ( H � çl ılua kadar İslam ve Bizans dünyası ) , I. Prasad : L'lflde du Vll • au XVI• sieclı (VII. · XVI. yüzyıllarda H indisran ) , H. Mas­ ı;:ero : La Chine m edie vale (Ortaç•ğda Çin ) , R. Grousset : L'Empir� moflgol, ı • lhase ( Moğol imparatorluğu, ı . saf­ h a ) , L. Bouvat : L'Empire mongol, 2• phase . Timour tl ltı Timourides ( Mojol imparatorluğu, 2. safha. Timur ve Timurlul ar ) , v. b. C. ın bu serisi, H. Berr : L' Evolutio11 dt l'Humanitl ( 1 920 dcn itibaren ) , G. G!otz : Hiıtoire gene­ rt�le ( 1 9 2 5 ten itibaren ) , L. Halphen ve Ph. Siınac : Peu­ pltı 11 dvilisatiofls ( 1926 dan itibaren ) , «Ciio» : Introduc­ tion aux hudes historiquts ( 1938 den itibaren ) gibi yayım­ lanmalan h a l i denm etmekte olan büyük d ünya tarihleri­ nin yanında yer alır ve bılhassa D oğu tar ihi bakımından birçoklarından üstün dür. Tüı kiyeyi ve en çok Oıta Ana­ daluyu da dolaşmış olan C ın Le probl�me hillile (Hitit­ ler meselesi ) [ ı 936] adlı bir eseri de n rdır. CAVAIGNAC [ kavenyqk ] , Jacques Maric Eucene Godefroy ( ! S B - 1 9 0 5 ) , Fran sız siyaset adamı. Pariste doğ­

mul, F: e e (Sauhe depart. ) yakınındaki Ourne §atosunda öl­ müştür. Loui s Eugeae C. ın oğludur. Miıhendis olarak yerit­ tikten sonra 1 8 8 1 de DeYiet Su rası ( Conseil d'Etat) na gir­ miş, 1 8 8 2 de mil letvekili seçilmiştir. Terak kici Cumhuriyeıçi­ ler (Republicains Pıogres5istes ) i demkliy erek 1885 te Bris­ son kabinesinde Haıbiye Vekiileti müs teşarı olmuş, 1 802 de bahriye vekilliğioe getiri lmiş LCon Bourgeois'oın 1895 teki, Brisson'un da 1 898 deki kabinelerinde harbiye vekili iken Dreyfus ( b. bk. ) meselesinde, yüzbe şıya k arşı cephe alau k onun suçlu olduğuna inandığın ı söylemiş ve bunu gösteren bir vesika ortaya koymuştur. Bu vesikanın A lbay Htnri tarafından sahte olarak tanzim edildiğinin ortaya çık man üzerine, 1 899 da C. i srifa e tmiş, fakat kanaatini dfğittiıme­ miştir. A,nı yılda « Ligue de la Patrie Fran çaisc• adlı mil­ liyetçi birliğe sirmiş ve Parl1mentoda milliyeı çi partinin lideri olmuştur. Format i an de la Prusse conlemporaint (Modern Prusyanın tüşekkülü) [ 1 891 - 1 898] adlı bir eseri vardır.

(;'de bııhınmıyaıı maddeler i�iıı bk. Ç. K. S. �.

CAVAIGN AC,

Jean Baptiste

CA V AIGNAC [kavın,·qk], Jean Baptiate ( ı 762 1 8 29) , Fransız avukatı ve ihtilalcisi. Gourdon ( lot de­ part.) da doğmuş, Bruxelles'de ölmüştür. E . l. G. Cavai­ goac ile louis EuBene Cavaignac'ın babalarıdır. Fu n ! IZ ih­ tilalini ilk defa resmen ilan eden 1 792 Konvan siyon ( Con­ veoıioo ) una üye sc:çilmi ttir. Bu sıfatla, X V I . Louis'nin idamını istemiş, ı 79� anayasasına aöre kurulan iki ıeşıi i meclisten «Beşyüzler Meclisi » (Consei l des Cinq Cents ; öbürü : «Esiciler Me clisi» [Conseil des Anciens) ) ne üye s eçilmiş, Restorasyon ( Restauration ) dan sonra, kıral katili olarak memleketten sürülmüştiir. -

25

CAVALCABO, Ugolino

CAVAILLES [kavayrs] , J ea n ( 1 903 · 1 9 4 4 ) , Fransız filozof u ve matematikçisi. Saint - Mainet'de doğmuş, Arras'ta ölmüştür. Matematik lisansını ya ptıktan ve 1 927 de felsde agrt!ge'si olduktan s anra, 1 9 3 3 de bi lgiler felsrfesi bakkında­ ki tezini müdafaa etmiştir. Strasbou rg ünivt rsitesinde ( 1 93819}9),

s o n radan da Pariste

S oı boon c ' d a

( 1 94 1 - 1 94 3 )

pro­

fesörlük etmiş ; bunun yaoıo da, matematik mantık hakkındaki araştırmaları ile asker i ve vatansever faaliy etini devam etıir­ meğe muvaffak olmu1tur. Harb ilan ol unur oluorraz asker­ liğe a lınan C. Haziran 1 94 0 ta esir dü:ımüş, k a çmağa mu­ vaffak olmuş ve Liberation - Sud ( Güneyin kurtarılması ) mukavemet hareketinin kurulmasında ve Libecation Nord CAVAIGNAC [ k.ıve,yqk ] , Louia Eu aene ( 1 80 2 ( Kuzeyin kuttarı lması ) hareketinde ön pU.nda bir rol oyn a­ 1 1 57 ) , Fransız aenerali ve devlet adamı. Pari ste dojmu1, mış ve ikinci hacek etin bir üye - mildürü olmu�tur. Ağustos Fıee ( Sarıhe depaıt . ) yakınındaki Ouıne şatosunda ölmüş­ 1943 te tevkif olunan C. , Fresne'de hapse dilmiş ve Alman­ tür. Fransız İ b tilali sırasında Konvansiyon ( Convention ) lar ta rafından Arras'ta ( 1 944 baş ı ) çok gizli olarak idam üyesi ve aeneral olan Jean · Baptiste C. ( ı 762 - 1 8 2 9 ) ın edilmiştir. Modern m atematilr man tığının bir önc üsü, çok oiludur. P&ris Yüksek Teknik değerli bir filozof ve Fransanın mukavtmet b ı rekerinin Olı:ulu (E :ole Polyıechnique) nda kahn maıılanndan biri olan C. , ölümünden sonra da, l: ü­ ve Metz'teki tatbikat okulun d a. tün Fransız fikir alemi üzerine çok kuvvetli bir nüfuz icra yetişmiş, orduya airerek ı 8 ; 2 d e etm �ktedir. Birçok makalelerinden ba�ka başlıca eserleri � unlardır : Remarq111s sur la /orm.ıtion de la thlorie abs­ Cezayir'de Fransızların Abdülka­ dir ( Fe. Abd - el - Kader ) e karşı traite des ensem b/es ( Cümlelere ait mOcerret te orinin kuru l­ masına dair müli!ıazalar) [ 1 9 3 8 ] , lı11thode axiomatique el yaptıkları bar�e katılmış 1 844 te formalisme. Ess.ıi sur l1 problemt du fondimeni des ma· aenera lliğe yükselmiş, 1 848 ihti­ ıhlmatiqu11 ( Aicsiyomatik metot ve formalizm, matems tijin Ulinde yeni kurulan Cumhuriyet temeli hakk ındaki probleme dair kalem denemesi ) [ 1 9 3 8 ) , h ükümeti tarafı ndan tüıngeneral Trans/ini e t ro11tinu ( Transfini v e devaml ı ) [ 1 947) , Sur rütbesiy le Cezayir valiliğine ge­ la logique el la thtorie d1 /.ı ırielfre ( Mantık ve bilim te· tirilmiştir. Milli Me clis ( Assem· L. CAV AIGNAC orisi h ıkkında ) [ 1 947]. Bu son iki eseıi ölüınünden sonra blee Nationale) e üye s eçilen C. , kendisinin, Parisi askeri i şgal altına almak hususunda yayımlanmıştır. yaptığı teklif bilkümeıçe kabu l edilmediği için, harbiye vek il­ CAVAILLES [ l.ıvayrs] , J ulea Louie Btnjam(n liğini reddetıniş ; Meclis, kabinedeki (tkızıl cumhuriyetçi » ( doğ. 190 ı ) , Fransız ressamı. Carmaux (Tarn deparı. ) da sayılan sosyalist üyeleri ( louis Blanc i l e Alextt dre Albert ) doğmu�tur. Blumeo ıbal bursu n u almış ( ı 9 3 6 ) , Soobahar attıktan sonra, C. baıbiye vekillijine aeçmiştir (Mayu Salonu Komi syonu üyeliğine 1eçilmiş ( 1 93 8 ) , Tuileries Sa­ 1 848 ) . Beklenen isyan 2 2 Haıiranda patlamı1, C. ı� Ha· l onu ressamlık bölümü ı e i si olmuş ( 1 947 ) , Dekou tif Sınaı­ ziranda aldığı diktatörlük yeıkisiyle, işçi i syanını 24 saatte, lar Mil l i Okulun a p rofesör tayin e dilmiştir ( 1 9 � 0 ) . C. , fakat kan lı bir şekilde bamrmış ; muvaffakiyerten sonra Bonnard ve Matisse g i bi açık renJelere dü,k ün «şairane diktatörlük yetkisini Mtclise geri vermi ş ; bunun üzerine hakilıaı» resse ro ları kategorisinden sıyı labi lir. Peyza j lu, de aynı meclis tarafından İcra Kuvveti reisliğine seçilmiş· natürmortla r, çiçek tabloları, t v içi ve dışı sı hneler ytpmı� tir. lleisicumburluğa ae tirih ceği sanılan C. , buı j uva sını­ \e sihirli bir şeki lde yı ş ama zevkini ifade umiştir. Must!e fının minne tini kazan mışsa da, işçiler onun kanlı m üdaha· National d'Art Mod ern e'de ve Birleşi k Amerika, Finlandiya !esini affetmemişler, ı 448 1 07 oyla, 10 Aralı k 1 848 seçimi· ve İsviçre'de bulun an çeşitli müze lerde tseı leri vaıdır. ni kaybetmiş, reisicumburluğa 5 4;4 2 ı 6 oyla Louis Bona· « Provence », « Ferdioaı: d - de - lesstps », « Viet - nam ıt ve parte ( sonra I I I . Napolt!oo ) seçilmiştir. Bu seçimde N•po­ «Jean - Labordeıı adlı gemilerde bulunan bazı süs levhaları leon adının çekiciliği de rol oyoa mı�tır. Muhalefet safla­ (panneau decoıarif) da onun eseıidir. ·

·

,

rına geçen C. , 2 Aralık 1 8 5 1 hüküır.et darbesin de yaka l a· naralı: h• pse atılmıştır. Bir ay sonra serbest bırakılan C. 1 8 5 2 de ve 1 8 � 7 de millernkili seçilmi�se de, mutat yemini etmediği için istifa etmiş sayılmış, ondan sonra d a siy1 si hayattan çeki lmiştir. Oğlu Jacques M. E. G. C 1 898 de L•s deux glnlraux C.ıvaignar, Souvenirs et correspondanr• ( İk i general C. lar, hatıralar ve mektupla ı ) adlı eseri ya­ yımlamıştır.

CAVAILLE - COLL [ kali•ye - lp/] , Arisilde ( 1 8 1 1 1 899 ) , Fran sız org yapıcısı. Monrpellier'de doğmuş, Pariste ölmüştür. Eaki bir o ·g ustası ailesine men sup olan C. , org yapımıııda, muhtelif şiddette hava için ayrı hava ıerıibatı kutusu kullanılması gibi birçok yenilik ler yapmıştır. C. nin atelyeaiode Frao s� ve Belçika için pek çok o rg l ar yapılmı$· ur. Ayrıca ora yapma nnatı üzerine çeşitli etütleri var dır.

CAVAILLON [ kav.ıJ q ] , Güney Fransada Vauch.ıse depart manında bir şehir. Eski adı Cabellio i di. Avign on'un 20 km güneydoğusunda, Durance m h rioin kıyısındadır. Nü­ fusu 1 4 8 3 1 ( 1 9,4) dir. Turfanda meyva ve sebze y c t i �tir­ me mer k ezidi r. Gıda m ıddeleıi sanayii , ipckçili k de geliş­ miştir. Mutfak eşyası ve ıenc ke kutu d a irral edi lir. XI I. yüzyılda yapılmış güzel bir katedral ( S a io t - Vt!ran ) ile Roma devri ne ait bir zafer takııı ın h arabeleri C . nun btşlıca taribi anıtla rıdır.

CAVALCABO [kavalk�bo ] , Ucolino (ölm. 1406) , İtalyan devlet adamı, Cremona seo yöı ü ( İ ıa. si8nore ) . Gu­ elf'lerin b•şına ge,eıek �ehr i n seny!lrü olmu�. 1 4 04 te Ghibellin 'leıin ba�ı Astone Visconti taıafından mağlube­ dilerck esir düşmüştür. Yard ı mcısı Foo dolo m üc a d e l ey e denm ederek eu roona'da Guelf partisini yaşatmış, bu par-

C'do bulunmıyan maddelor için bk. Ç. K. 1:1. Ş.

C AVALCABO, Ugollno -

26

ti de Ugolino'nun kuzeni Carlo Canlcabo'yu başkan olarak tanımıştır. Ugolino C. yeniden merdana çıkınca Fondolo her iki C ile birlikte bütün Guelf ilerigelenlerini, iktidarı taksim etmek babanesiyle b ir z i yafete davet e d er e k hepsini öldürtmüştür.

CAVALCANTI [ kavalk�nti] . Guido ( ıakr. 1 2 5 5· 1 300) , İ talyan şairi ve filozofu. Floransa ( Firenze) da d oj­

muş, arnı şehirde ölmüştür. Asılzade ve zengin bir Guelf ailesinden olup, Ghibellin panisinden bir kızla evlenmişti. Guelf partisinin içinde burjuva «Beyaz• lar ( Bianchi ) biz­ binin taraftarı olduju için, bun a karşı «S iyah» lar ( Neri ) bizbini teşkil eden Corso Donati ile mücadele etmit fakat Danıe'nin Floransa şehrinin priore ( = idareci eşraf ) !erin· den biri olduğu zaman, 1 300 de S u z a n a'y a sürülmüştür. Süraün cezası aynı yılda Do­ aati'ye de verilmiştir. Sürgün esnasında bir hum ma ( tahmi­ nen sıtma [ malarial ) ya yaka­ lanan C. Agustos ayında Flo­ ran•a'ya döndükten az sonra hastalıktan ölmüştür. Dan te'· den enel, Floransa ekolünün 1efi olan C , Xlll. yüzyıl aon­ larında ince hislerin zarif bir tekilde ifadelendirilmesi mak­ G. CA V ALCANTI sadiyle ortaya konulan do le • stil n11ovo ( = tatlı yeni üsliıp) denilen lirik ve felsefi üsliıbun yaratıcuıdır. Önceleri Dante'nin en yakın arlı:adaş­ larındaa biri olan, fakat sonraları siyasi sebeplerle onunla bozuşan C. nin canzone ( şark ı ) lerinden en meşhuru «Don­ na mi prega» ( Bayan benden rica ediyor) başlığını taşır. Fransız icadı olan «hall ade• ( esasında dans şarkısı ; naka­ ratlı [refrain] , üç eşit k ı ta [strophe] , sonunda da cenvoi• denilen daha kısa bir beyit [cı)lıplet] ) türünü ilk olarak İ talyancaya tatbik ederek baliata (ballade) lar yazmış ve en çok bu türde başarı göstermiştir. S otull o ( aone) tütünü de işlemiştir. Canzone, baliata ve sonetto'ları Rime ( Şiirler ) adı altında toplanarak, tenkid.li bir şekilde E. Rivalta ( 1 902 ) ve L. Di Benedeıto ( 1 93 9 ) tarafından yayımlanmış­ tır. C. , Danıe'den sonra X I I I . yüzyıl İ talyan edebiyatının en ileri gelen sanatçısıdır.

CA VALCASELLE

Uava/kasf/1•] , Gionnni Battista

( 1 8 2 0 1897 ) , İtalyan sanat renkideisi ve tarihçisi. Verona •

yakınında Legnano ( Milano Yil!yeti) da dojmuı, Romada ölmliştür. Hayata ressam olarak a � ılmış, Almanya seyahati sırasında, 1847 de İ ngiliz diplomatı n sanat ıaribçisi Sir Joseph Areher Crowe ile tanışmış ve bütüıı ömrü boyunca onunla işbirliği yapmıştır. İtalyaya dönünce, 1 8 4 8 de İ tal­ yanın, AYusturyadan kurtulmak için açtığı harbe katı lmış ; bu yüzden hapse atılmış ; memleketten sürülünce, 15nce Parise, sonra Lon draya sığınmıştır. Londraıia Crowe ile birlikte Notius o/ t h • Livn and Work s o/ the Early Flemish Paint,s ( Eski Fl!man ressamlarının hayatı ve eaerleri hakkında noılar) [ 1 8n, 2. bu. 187l] adlı önemli eseri yayımlıyarak Fl!man üsıadarını sanat dünyasına tanıt· mıştır. 1 8 � 8 de İ talyaya dönen C. , Romada sanat sergileri müfettişi, ı 867 de de Ploransa Milli M üze C Wusco Nazio­ nale)si müfetıi�i olmu� ve 186' te Crowe ile birlikte A Ntw History of Painting in ltaly from th• S.cotrd to th• Six­ ttenth Cmt11ry ( I kinci yüzyıldan on altıncı yüzyıla kadar İ tal-

CAVALIERE, Emilio del

yan resim sanaunın yeni bir tarihi ) adlı eserin birinci cildini çıkarmııtır [eser 1 8 7 1 de Leipzig'de tamamlanmıştır ; yeni bas. 6 cilt 1903 1 9 1 4 ; İ ta. terc. Sloria deli• pitlllra ilf l1alia, l l cilt ı s n · 1 909] . C. nin öbür e se r leri şunlardır : S11/la c on rtrvazione dei mon11menti e oggttti di be ll• •rti ( Anıtların ve sanat eserleriııin korunması ha kkında) [ 1 86 3 ] , Titian : his Lif• and Work s (T. , hayatı v e eserleri ) [ 1877 ; İ ta. Vita di Tiziano, 1 877] . Raphael : his Li/e and Wor4s (Raffaello, hayatı Ye eserleri ) [ 1 882 - 1885 ; İta. Vit11 di Ra/fa•llo, 1 884 1 8 9 5 ] . •

•

CA V ALE SE [kava.1i ı e], Kuzeydoğu İ talyada Trenti­ no · Al to Adige bölgesinde, Tren to viiAyetinde bir kasaba . Bolzano'nun aüneydoğusunda, Piemme vad isinde 15nemli bir kasaba olup, tanınmı� bir sayfiyedir. Kereste ticareti yapı­ lır. Kasabanın nüfusu 2 1 24 ( 1 936) ise de, yazın birkaç misli artar.

CAVALETTO [ k avalfllo] , Alberto ( 1 8 1 3 1897 ) , İ ulyan siyaset adamı. Padon'da doğmuJ, ayn ı yerde ölmüş­ ı lle. Yüksek mühendis iken 1848 milli hareketine süı üklen­ miş, Venedik'in müdafaa sında önemli bir rol oynamııur. 1 8 5 2 de biiyük ihtilal kamplosuna katıldığı i çin 36 kişi ile birlikte lllüıne mahk u m edilmişse de, cezası kalebentliğe çenilmiş, 1 8 } 7 ye kadar zindanda kalmı1tır. 1 8 6 1 de mebus seçilmiş, sonra erkinı harb subayı sıfatiyle 1 8 6 6 seferine kat ı lmı ı , 1892 de senaıör olmuştur. Villorio Emma n 11 e le ll. Commemorazion• /11nebre 1 8 78 ( II. V. E. , ölümil [ 1 878] dolayısiyle haziıı bir hatırlayıı ) adlı bir eseri vardır. •

CA VALIER [ kavahr] , XIV. yüzyılda Felemenkte kul­ lanılan gümüş sikke. Bu sikkenin arka tarafın da bir sünri resmi nı dı. 2/3 g rosch veya 2 sterlin delerinde idi. CAVALIER [kavaly� ] . Jean ( 1 680 · 1 740 ) , «Cami­ sard»lar ( b. bk. , gömlekliler ) hareketi elebaşı l ar ının en tanınmııı. Ribaute ( Gırd depaı t . ) da dojmuş, Londra cin­ rındaki Chelsea'de ölmüştür. Bir köylünün oğlu idi. I lkin çobanlık, sonra fınncı çıraklıjı etmiştir. Dilıün celerinin bajımsızlıjı ile dikkati çeken C. , dini inanı�ları yüzünden kendini emniyette hissetmeyince 1 7 0 1 de Cenevreye sağın­ mıştır. «Camisa ı d • ların isyanı hakkındaki ilk haberler üze­ rine memleketine dönmüş, enerj i ve zekisı sayesinde çok geçmed en i.silerin başına geçmiştir. Fransız generallerinden Broalie, Montrevel ve Villars'a kafa tutmuş, 1 200 lira maıı ve albaylık heratı kaqı lığı general Villa rs'a tAbi ol­ duktan ( 1 704) sonra da yüz kadar taraftarı ile birlikte İs­ Yiçreye aeçmiş n Savoie, Holinda Ye İ ngiltere emrinde Fransız ordularına karşı harb etmif, sonra ingiltereye çeki­ lerek hatıralarını M•moirs th• Wars o/ tlu C •v • n nes ( Ce· nnnes Harbleri hiııraları ) [ 1 726] adiyle yayımlamıf, gene­ ral rütbesine yükaelmif, Anglo N orman adalarından Jersey'ye nli tayin edilmiııir. CA VALIERE [ k a valJ'fre ] , Emilio del ( 1 5 50 1 602 ) , İ talyan bestecisi. Romada doğmuş, aynı ıehirde ölmüıılir. 1 589 da Ferdinando de'Medici tarafından sanat genel mü­ fettiıi olarak Floransaya davet edilen C. , basso conıinuo'­ nun yaratıcısı ve monoJik ( ıeksesJi) . resitarif üslubun mü­ measili olarak kabul edilir. Operanın ilk safhaları olan dra­ matik sahne eserlerinden hiçbir ıey kalmamııtır. Did aleao­ rik bir parça olan La rappreıentazion• di anim• ' di rorporı ( Ruh ve beden i n tasvir i ) [ 1 600 ; ko pya basması, 1 9 1 2 ) müzi k bakımından pek önemli olmamakla beraber orator­ yo'nun tariht aeliıimini gl5stermesi bakımından deaerlidir.

C'de bulunmı:ran maddeler için bk. Ç. K. S. Ş.

•

CA VALI ERI, Bonaventura Francesco C AV ALIERI [kava/Jifri] , Bon aveatura Franceaco ( 1 598 - 1 64 7 ) , İt1 lyan matematikçisi. 1 '98 de Milano'da dojmuş, 1647 de B ologna'da ölmü�tür. Küçük yaşta Mila­ nn'da «Gesuati di San Giıolamo» mPzhebine girmi1, Eıık· leides'in eserini okurken matematiğe heves etmi1, takr. 1 6 1 6 da Pisa'ya aiderek matematik'te B en ed e tto Castelli'nin öjrencisi olmuı, Gali leo'dan da den almı�tır. Galileo ile Cutelli'nin taniyesiyle 1629 da Bologna üniversitesine pro ­ fesör tayin edilmiştir. C. , ömrünün sonuna kadar bu vazi­ fede kalmıştır. Denlerinin icabı olarak Kopernik'in teo­ risini i ncelemiı ve bunu İ talyada ilk olarak üniversite kllrsüsünden öğretmi�tir. Galileo'nun astronomideki kelif­ lerini de ineelemit ve bu bilgir.in görü�lerini yaymıştır. C. nin bilimsel çalıımalannın bu cephesi küçük eserlerinde gö­ rülür. Bu eserler hacımca küçük olmakla beraber, kürevi tri· a o n o m e r r i y e ait inkişaflar, .. . loaaritmalar teorisinin dahice yeni tatbikleri, mekanik n . .···• : . optije dair bazı bilgiler bakı­ .. . . ,_. . �· . . . mından çok değerlidir. C nin .:. baılıca eseri, 1 6 H de yazdığı, . . . ..... ·.· .-. ''.-� · "" . fakat ancak 1 6 3 5 te basılan . � : G • o m 1 1 r i a indivisibi/i b u s ) tonlinuorum n o v a f/M •d�M m . ··� . . r•tiotıe promola (Kesiksizlerin :. bölünmezleri yolundan, yeni c:_ bir metotla il er lerilmi ı aeo· . 1. .. .:.· m e t r i ) adlı eseridir. C. bu B. C A V A 1 I E R I eserde ilk defa olarak, bölünmezler geometrisinin prensiplerini kurmuş bulunuyordu. C. nin böliitım•zi, bir integralin parçası gibi dü�ünülen dife­ ranaiyelden baıka bir ıey değildir. C. bilhassa, şekillerin karelenmesi, yani alanların hesabı problemiyle uğra�mı�tır. Bu makutla, eskilerin kullandığı, olmıyana ergi ispat yolu­ nu terk ederek, böliinmezltr m11odu adını taşıyan kesin bir hesaplama yolu bulmuııur. Metodunu pratik olarak tatbik etmek maksadiyle bir integral ifadeyi, bilinmiı sayılan başka ifadeler yolu ile he­ saplamağa yarıyan transformasyonları geometrik bir ıelı:ilde ifade etmiı, hareket noktuı olarak meçhulün müspet kuvvet­ lerinin integrallerini fiilen ıu şeki lde tayin etmiştir :

'

·� ·- ·''�. . .,.�eanini'nin idaresinde 17 Aralık 1 908] ; Londra, Sbaftcs­ bury Thtatre'da 1 9 Ekim 1 89 1 ; Paris, Opera - Com :que'te 19 Ocak 1 892 ; Ankara, Devlet Operası'nda 13 Oc a k 1 9 5 0 ) . Libretto'daki ıahıslar �onlardır : Santuzza, lı.(lylü bir kız,

C'de bulunmıyan maddeler için bk. ç. K. S. ş.

30

CAVALLERIA RUSTICANA başında Sic: lyalı köylüler Paskalya sabahı köy meydanı Ota. piazzetta) nda toptanır ; operada bu toplantı ko­ r oya çevrilmiştir. Hikiyede, Santa ( Santuzza ) , kendisini aldatan sevgilisi Turiddu'dan intikam almak için onu ele ver d ı k ten sonu bir daha or taya çıkmaz ;

CAVALLERIA RUS fiCANA : Santuzu [Neriman E si] ile Turidda [Doğan Onar] (Ankara, Devlet Opera.s ı) Turiddu'ya lıık = sop rano ; Lola, Turiddu'nun eski ni şan· !ısı, ıimdi Alfio'nun karın = m�zzosoprano ; Turiddu, ter­ his edilmiş genç bir asker = tenor ; Alfio, arahacı = bari­ ton ; Lucia, hancı kaıhn, Turiddu'nun annesi = kontıalto. Köylü korosu. Yer n zaman : Sicilyada bir köy ; X I X:. y üz­ yılın ikinci yarısında, bir Paskalya günü ( Pazar) . Verga'nın C. R. hikiyesi, 1 880 de, Vita dei campi ( Kır hayatı) adlı hikiye koltksiyonunda çıkmış ve X I X. yüzyıl sonu İtalyan edebiyatında «k aba köy realizmi» ( İta. Verismo, b. bk. ; vtro = ıerçek) çığırını açan en kuvntli eser olmuştur. Konu su, ro :nantiz m karııtırılmadaa, olduju g ibi Sicilya köy hayatından alınan bu eserde bir «namus meseleri• Ota. affı re d 'onore) , Sicilyalı lara mahsus bir haıinlikle balledilmiştir. Es erin İtalyanca ba1lığı «köylü fÖvalyeliji» ( İng. terc. Rustic Chivalry veya Rustic Gal· lantry ; Fr. Chevalerie rustique) m anasına ise de, Almanlar alt - başlık olarak «Sizi lianiscbe Bııuernebre» (Sicilya köylü namusu) ifadesini kullanmışlardır. Bizde de, C. R. adının yanıbaıında, tercüme yoliyle, «Köylü Namusu» alt - baalığı­ na yer verilmiştir. 1 8 8 4 te Verga, bu hi kayesini ı perdelik bir piyese çevirmiş, aynı yıl Torino'da i lk defa sahneye konan eserde Santuzza rolünü meşhur akuis Eleonoıa Du· se canlandırmıştır. Çok i lgi aö:en bu piyeste Verga, hiki­ yeye göre epey değişiklikler ytpmı� tır. Hikiyede, düello et­ raflıca tarif edi ldiği halde (iki rakip ıafakta bir hin t · in­ ciri tarlasında boğuşurlar, yaralanan A lfio eğilip yerden bir avuç toz!u toprak alarak Turiddu'nun gözüne atar ; et­ rafını göremiyen Turiddu bıçaklan arak dü1er ölür ) , piye1te bu hldise sahneye alınmamııtır. Buna karşı lık, Turiddu ile ona işık olan Santuzza (hikiyede adı sadece Santa'dır ; [Santuzza = San ta' nın okıamalık şekli ; Turiddu'nun an­ nesi hiklyede ve piyeste Nunzia, operada ise Marnma Lucia adiyle tanınır] ) arasındaki münakaşaya geniş yer nrilmiş ve diyalog halinde işlenmiştir. Genel olarak, piyese &Öre hikayenin edebi dejeri daha büyüktür. Piyesin ·

C'd�

operada ise San­

t uzza perdenin sonuna kadar sahnede kalır. Opera, eserin aslınd aki hı�inliği, milli ve dini melodilnle ha fiflcımiştir. Böyle olmakla beraber, yine de C. R. , bir köylünün derin, fakat kaba hisl(rinin bir tablosu olmaktan kurtulamamıştı r ; b u sebeptea dolayı d a onun unografik değeri inkAr edile­ mez. Mascagni bu operayı bestelediji zaman, Cerignola ıehrindeki müzik okulunda mütevazı bir orkesua �efi idi. 1 8 8 9 da, Milana'da bir müzik yayınevi müdürü olan Edu­ arda Sonzogno, ı perdelik opera için bir müsabaka açmış bulunuyordu. Mascagni, C. R. yı iki ayda besteledi, fakat brğenmediği için bir tarafa attı. Karısı müsveddeyi gizlice Soazogno'ya gönderdi. Eser ı. mülcafatı kuandı, ilk tem1ili misli görü lmemiş bir zafer gibi karştiandı ; Mamıgni dün­ ya çapında bir besteci şöhretini kazandı ; İtalya kıralı, Ver­ di'ye bile ancak ömıünün son yıllannda verdiji «İtalya tacı» ( Corona d'ltalia) nişanını, Mascagni'ye vermekte gecikmedi. M ıscagni'nin bu başaruının başlıca sebebi, C. R. ko:ıusunun «gerçek» ( İıa. vero) oluşu idi. Bu konunun özeti şudur : Prelüd, Paskalya sabahını telkin eden bir aitişten son­ ra, dramatik bir şekilde yükselir ; daha sonra birdenbire yumuJıyarak, ileride Santuzza'nın yalnııılaıında işiteceji­ miz metodinin motifine çevrilir. Bunu i leride Turiddu'aun, merresi Lota'ya söyliyeceji övgü (meşhur Sidlian1 : «Ey, yaban gülü gibi beyaz Lola'm») motifi takibeder. Sonra yine Santuzza'nın yalvarış melodileri işitilir ve n ihayet, dini melodilerle prelüd sona erer. Perde açılır. Pukalya sabahı ; sajda kilise, solda Maaı­ ma Lucia ( Turiddu'nun annesi ) nın hanı. Çanlar çalıyor, halk i lahi söyliyerelc kili seye gitmek üzere ; güzelleri öven erkeklerin pastoral metodileri de buna kaıışır. Ortalık ten­ balaştıktan sonra, Santuzza hana ujııyarak Turiddu'yu so­ rar. Habikati hilmiyen anne, Turiddu'nun şarap getirmek üzere Francofonte'ye gitmiş oldujunu aöyler (bakikatte Tu­ riddu metrelinin yanındadır) . Kız inanmaz ; Lucia, kızı içeri almak ister ; kız aforozlu olduju için, Sicilya .idetle­ rioe &öre, girmek i1temez ( «Evinize girmem, aforoz edil­ dim» aryası ) . Bu sırada, çıngıraklı arabasına binmiş Alfio, kamçısını şakırdatarak meydana gelir, arahacı ıarkısını söy­ ler ( «At sert adımlarla yürüyor, çıngıralclar çıngırdıyoı» ) . Sonra Alfio, lucia'dan şarap ister ; kadın Turiddu'nun şa­ rap getirrneğe gittijin i söyler ; Turiddu'nun gizli işlerini hilmiyen Alfio onu o sabah kendi evinin yakınlarında gör­ düjünü ilbe eder. Hakikati anlıyan Santuzza, Lucia'yı ve Alfio'yu fazla konu�turmaz, arabaayı savar. Kilileden iıi­ tilen Paskal ya ilAhi lerice ( •Ey göklerin Kıraliçesi {lat. Regina coeli ] » ve «İiihi 1öyliyelim, Efendimiz ölmemiş­ tir» ) meydanda birikmiş olan köylülerle Santuzza da diz çökerek katılırlar. Köylüler kiliseye girdikten aonra, Lucia, Santuzıa'ya biraz enel kendisini niçin susturdujunu sorar ; bunun üzerine Santuzza me�hur aryasiyle ( «Ey an­ ne, biliyorsunuz ki, o askere gitmeden önce• ) bütün hi.lı.i­ yeyi anlatır : askere gitmeden önce, Turiddu, lola ile ni­ şanlanmıJtı ; askerden döndüjünde Lota'yı Alfio ile evli buldu ; Turiddu gönlünü ejlendirmek için Santuzza'yı ken· disine metrel yaptı. lola kıskandı ve Turiddu'yu yine ken­ dine bajladı ; i�te şu anda Turiddu, Lola'nın yanındadır.

bulunmıran nıoddel..r

i�in

bk.

Ç.

K.

S.

Ş.

CAVALLERIA RUSTICANA - CAVALLO, Tiberio B u hiklyeyi isiten Lucla ıasırır ; dua etmek üzere kiliseye girdikten sonra, oj! u Turiddu ortaya çıkar. Saatuna ona nereden geldiğini sorar, Turiddu yalan söyler, kız hakikatı ortaya sudikten sonra, Turiddu, kıskançlıktan hoılanmadığını anlatır { «Sus ! Santuzza, senin saçma kukaoçlığının esiri olamam» ) , bu mün a kaşa sırasında lola'nın neşeli bir ş arkısı iıitilir { «Ey benim güller kıralım» ) . /ı.r. s o n ra Lo la sahneye girer ; Turiddu'dan Alfio'yu göı üp görmediğini, Santuzu'dan da niçin kilis eye gitmedilini sorar. Sonra elindeki gülü Turiddu'nun ayağına atıp kiliseye girer. Yelnız kalan Turiddu ile Santuzza milnakaşala n n a devam ederler ; kııı yalvarır { «Hayır ! hayır ! Turiddu biraz daha kal» ve «İşte senin Santuna'n ağlıyarak yalvarıyoı» ) Tu riddu onu yere iterek kiliseye girer, kız da ona llnet okuyarak intikama karar veri r. Kiliseye gitmek üzere olan Alfio'ya her ıeyi anlatır ; Alfio namu sunu temizliyeceğine yemin eder ve «Vendetta ! »