Medya, Meta ve Sermaye Birikimi Marx Geri Döndü [1 ed.] 9786055513

Citation preview

Medya, Meta ve Sermaye Birikimi

1

GERİ DÖNDÜ

MARX GERİ DÖNDÜ Medya, Meta ve Sermaye Birikimi

Derleme

Vincent Mosco - Christian Fuchs Türkçe Yayının Derleyeni

Funda Başaran

NotaBene Yayınları

MARX GERİ DÖNDÜ Medya, Meta ve Sermaye Birikimi Derleme

Vincent Mosco - Christian Fuchs Türkçe Yayının Derleyeni

Funda Başaran

Kapak Tasarımı: Canis Döşemeci Başsüllü Dizgi: Ulaş Akyol

Baskı ve Cilt: Hermes Tanıtım Ofset Baskı Hiz. Kağ. Ltd. Şti. Sertifika No: 14847 Büyük Sanayi 1. Cad. No: 105 İskitler / ANKARA Tel: 0.3 12 384 34 32

1. Baskı Mart2014 Ankara ISBN : 978-605-5 5 1 3-90-0 •

W'ijw.notabeneyayinlari.com • facebook.com/NotaBeneYayinlari • twitter.com/NotaBeneY

© Renas Yayıncılık Matbaacılık Filmcilik Reklam Yazılım Donanım Bilişim San. ve Tic. Ltd. Şti. Bankacı Sok. 1811 Çankaya /Ankara Tel: 312 417 05 44

Sertifika No: 1 8074

MARX GERİ DÖNDÜ Medya, Meta ve Sermaye Birikimi

Derleme

Vincent Mosco - Christian Fuchs Türkçe Yayının Derleyeni

Funda Başaran

Bilişim, İnternet, sosyal medya, bilgi toplumu, bilişsel kapitalizm, dijital emek... Son zamanlarda sıkça karşılaştığımız ve hatta içinde (var) olduğumuz şeyler. Bir yüzü sermayenin ve iktidarın güdümünde daha çok kar, metalaştırma alanları, özgürlüklerin kısıtlanması, yeni panoptikonlar demek; öteki yüzü ise kendisine mücadelelerde karşılık buluyor: çeperler hacklerle kırı l ırken, sermaye odakl arı özgür yazılımlarla sarsılıyor, sosyal medya toplumsal hareketlerin bir aracı haline gel iyor. . . Sadece bunlar da değil ; i letişimi, ona katmış olduğu muazzam hızla bambaşka bir şeye dönüştürürken zamanı yeniden-üretiyor. Janus'un sadece iki yüzü yok artık; çehresi ele geçirilemez ve kolay kolay tanınamaz biçimde kaotik. Bu çehrenin kaotik yapısını Marksizmin perspektifinden incelemek, alanın ekonomi politiğine öncelik vererek bel irlenim kazandırmaya buradan başlamak ve "yeni dünya"nın nasıl döndüğünü açıklamak temel hedefimiz. Notabene-Bi/işim / Janus "un Çehresi dizisi bir yandan çeviri, diğer yandan özgün derlemeler ve alanla ilgili broşür kitaplarla bu alanın kavramsal haznesini ve kuramsal art alanını oluşturmaya çalışırken yayın kurulunu her gün daha da genişleterek sadece aktarmanın değil bilgi-üretim sürecinin de uzanımı oluşturma arzusunda . . . Notabene-Bilişim / Janus'un Çehresi Dizisi Editörleri

Funda Başaran, Diyar Saraçoğlu Notabene-Bilişim / Janus'un Çehresi Dizisi Yayın Kurulu

Ü mit Akıncı, Aylin Aydoğan, Cansu Başak, Necati Duran, Banu Durdağ, Ersin Vedat Elgür, Seda Gönül, İ zlem Gözükeleş, Serhan Gül, İ lker Kalaycı, Tahir Emre Kalaycı, Elem Güzel Kalaycı, Zafer Kıyan, Özgür Narin, Murat Naroğlu, Senem Oğuz, Hakan Yüksel

İçindekiler Giriş: Marx, Medya, Meta ve S;ermaye Birikimi Funda Başaran

11

Marx Geri Döndü: Günümüzdce Eleştirel İletişim Çalışmalarında Marksist Kuraım ve Araştırmanın Önemi Christian Fuchs ve Vıncent Moscw

21

Bir Mücadele Alanı Olarak Küiltürel İş: Çalışanlar ve Sömürü Nicole S. Cohen

45

Freelance

1. Giriş: Kayıp Marx

46

2. Marx'a Dönüş : Kültürel İ şiin Ekonomi Politiği

50

3. Emek Süreç Kuramı ve Küiltürel İ ş

55

4. Yaka Çalışması: Freelancee Yazarlar

60

5. Emeği Geçicileştirmek ve Ö denmeyen Emek Zamanının Sömürüsü

62

6. Sömürü Olarak Telif Hakka

65

7. Sonuç : Bir Mücadele Alanıı Olarak Kültürel İ ş

69

Birikimi Anlamak: Marx'ın İlik.el Birikim Kuramı'nın Medya ve İletişim Çalışmaları Açısından Önemi Mattias Ekman

83

1 . Giriş

84

2. Sermaye Birikim Süreci

85

2 . 1 . İ lk(el) Birikim 2 . 1 . l . Ö zelleştirme

88 91 93 94 94

2 . 1 .2. Finansallaşma 2. 1 .3. Krizlerin Yönettimi ve Manipülasyonu 2. 1 .4. Devlet Eliyle y;eniden Dağıtım 2.2. Birikim Sürecinde Şilddetin Rolü

96

6 1 Marx Geri Döndü 3 . Medya ve İ letişimin Sermaye B irikimindeki Genel Rolü

98

3 . 1 . Haber Medyası ve Mülksüzleştirerek B irikimin Doğallaştırılması 3 . 1 . 1 . Ö zelleştirmeyi Desteklemek ve F inansallaşmayı Kolaylaştırmak 3 . 1 .2. Küresel Adalet Hareketi : Şiddet ve Siyaset

1 04

3 .2. Gündelik Çevrimiçi Faaliyetin Mülksüzleştirilmesi

1 08

4. Sonuç Daha Az Yabancılaşma Nasıl Daha Fazla Sömürü Yaratır? Sosyal Paylaşım Sitelerinde İzleyici Emeği Eran Fisher

99 99

113 1 l9

1 . Kitle Medyasında İ zleyici Çalışması

1 20

2. Kitle Medyasında Yabancılaşma

1 24

3 . SPS ' de İ zleyicinin Çalışması: Facebook Ö rneği

127

3 . 1 . B ir İ letişim Aracı Olarak Facebook

1 27

3 .2. Bir Ü retim Aracı Olarak Facebook

1 30

4. SPS ' ndeki Sömürü ve Yabancılaşma Diyalektiği

135

5 . İ letişim ve Ü retimin Kapalı Devresi

1 40

6.Sonuç

1 44

Metalaştırmaya Karşı: Üniversite, Bilişsel Kapitalizm ve Yeni Gelişen Teknolojiler Richard Hali ve Bernd Stahl

15l

1 . Giriş

1 52

2. Teknoloj iye Dair Bir Not

l 54

3. Teknoloj ilerin Metalaştırılması, Gayrı Maddilik ve Ü niversite Ü zerine

157

4. Yeni Gelişen Teknoloj iler ve Bilişsel Kapitalizm

1 62

4.1. Yeni Gelişen Teknolojiler

1 64

4.2. Duyuşsal Bilişim

1 66

İçindekiler

17

4 . 3 . Sanal ve Yükseltilmiş Gerçeklik

1 69

4.4 Bulut Bilişim

171

4.5. İ nsan-Makine Simbiyozu

1 74

4.6. Ö zet: Yüksek Eğitimde Yeni Gelişen Teknoloj iler

1 78

5 . Akademik Aktivizmin Exodus ve Cesareti İ çin "Üretim Araçları Olarak İletişim Araçları" Wil/iam Henning James Hebblewhite

1 79 1 93

1 . Giriş

1 94

2. Kari Marx ve Ü retim Araçları

1 95

2. 1 . Marx ve Bir Üretim Aracı Olarak İ letişim Araçları

1 97

3 . Alt ve Ü styapı Konusunda Williams

200

4. Althusser ve Ü retim Araçları Olarak İ letişim Araçları

204

5. E.P. Thompson' ın Althusserci Marksizme Eleştirisi

207

6. B ir Ü retim Aracı ve İ letişim Aracı Olarak İ nternet

209

7. Smythe: Kör Noktalar, İ zleyici Topluluğu ve Ü retimin Araçları

212

8 . Sonuç

213

Sermayenin İletişimi Sayısal Medya ve Hızlanmanın Mantığı Vincent R. Manzerol/e ve A tle Mikkola Kjosen

217

1 . Sermayenin Çevrimi

225

2. Engeller Üzerine: Uzam ve Zaman

229

3 . Evrensel Eşdeğerlerin Yakınsaması Ü zerine: Para ve Sayısal Kod

233

4. Tüketim Kapasitesi ve Sermayenin İ letişimi

237

5. Sonuç : Kapitalizmin Sibernetik Tahayyülü

246

i

s Marx Geri Döndü

Ağın Kör Noktası: Dışlama, Sömürü ve Marx'ın Süreçİlişkisel Ontolojisi Robert Prey 1 . Giriş

255 256

1 . 1 . Ağ Metaforu

257

1 .2. Ağ Metaforu ve ' Dışlama" : B ir Türdeşlik 1 .2. 1 . ' Dışlamaya' İ lişkin Sorun

259 262

2. Ağ Ontoloj isi

266

2. 1 . Süreç 2.2. İ lişkiler

266

3. Marx' ın Süreç- İ lişkisel Ontoloj isi

268 269

3 . 1 . Süreci Maddileştirmek

269

3 .2. İ çsel İ lişkiler

274

3 . 3 . Çelişki

279

4. Küresel Enformasyonel Kapitalizm ve Sömürü

283

4. 1 . Yoğunlaşma

284

4.2. Yaygınlaşma

288

5 . Sonuç: Ağlar ve Sömürü Sürüp Giden Metalaştırma Süreçleri Üzerine Bir Not: İzleyici Metasından Toplumsal Fabrikaya Jernej Prodnik

292 301

1 . Giriş

3 02

2. Marx' ın Yazılarında Meta-Biçimin Rolü

3 04

3 . Metalaştırma ve Bireyselleşme: Tarihsel Dönüşümler ve Meta Fetişizmi Üzerine

309

3 . 1 . Tarihsel Değişimler ve Kapitalist Toplumsal İ lişkiler

31O

3 .2. Metaların Mübadelesi ve Toplumsal Bütünlük

315

3 . 3 . Eşdeğerlik ve Gerçek Soyutlama

319

3 .4. Metanın Fetiş Karakteri

322

3 . 5 . B ireyselleşmenin Baş Faili Olarak Mübadele

326

İçindekiler

4. Her Şeyin Küresel Ö lçekte Metalaştırılması: B itmeyen Öykü

19

328

5. İ letişimin Ekonomi Politiği ve İ zleyici Metası Tezi

333 İ İ 5 . 1 . zleyicinin letişimin Ekonomi Politiği(nin Eleştirisi) İ çindeki Yeri 335

5 .2. Smythe'nin İ zleyici Metası Tezi v e Teknoloj ik Değişimler

337

5 . 3 . Caraway' in Smythe Eleştirisi v e Ekonomi Politiğin 342 Konusu 6. İ letişimsel Kapitalizm ve Toplumsal Fabrika

35 1

7 . Sonuç

356

İnternet ve "Sürtünmesiz Kapitalizm" Jens Schröter

367

1 . Giriş

368

2. Sürtünmesiz Kapitalizm

370

3 . İ ntemetin Ü retici Gücü ve Üretim Koşulları

377

4. Kısa Sonuç

383

Sayısal Marx: Dağıtık Medyanın Ekonomi Politiğine Doğru Andreas Wittel

389

1 . Giriş

390

2. Kitle Medyasının Ekonomi Politiği

391

3 . Marx v e Kitle İ letişim Araçlarının Ekonomi Politiği

394

4. Sayısal Teknoloj iler

397

5 . Emek

402

6. Değer

415

7 . Mülkiyet

420

8. Mücadele

427

Editör, Yazar ve Çevirmenler

434

Giriş:

Marx, Medya, Meta ve Sermaye Birikimi Funda Başaran Ankara Üniversitesi, iletişim Fakültesi funda. basaran@media. ankara. edu. tr

İ letişimin ekonomi politiği, yöntem, varsayım ve kavrayış açısın­ dan birbirinden farklılıklar gösteren bir dizi yaklaşımı kapsamaktadır. Ancak bu yaklaşımların tamamı tüm farklılıklarına rağmen toplumsal dönüşümü sorun edinme, toplumsal bütünlüğü göz önünde tutma, top­ lumsal etik anlayışları ve kuram ile pratiğin bir arada kavranması an­ lamındaki praksis konusunda ortaklaşırlar (Mosco, 2009 [ 1 996] ). Bu ortak nitelikler, ekonomi politiğin temel amacını, toplumsal değişimle­ ri ve tarihsel dönüşümleri anlamaya çalışırken, ekonomi, siyaset, ileti­ şim gibi ayrı ve uzmanlaşmış alanların varlığını reddederek bütünlüklü bir biçimde, ekonomik, politik, toplumsal ve kültürel olanın etkileşimi (Golding ve Murdock, l 99 1 ) ile ilgilenmek olarak belirginleştirir. İ letişimin ekonomi politiği çalışmaları, başlangıçtan itibaren, ku­ rumsal ve teknolojik gelişmelerin piyasayı nasıl şekillendirdiği, bu gelişmeleri kontrol eden şirket ve hükümetler, ekonomi ve ulusla­ rarası ticari ilişkilerin dinamikleri, gel işme ve az gelişme kavram­ ları, ülkeler arasındaki enformasyon üretme, dağıtma ve paylaşma

i

1 2 Funda Başaran

konusundaki eşitsizlikler, uluslararası tekelleşme gibi iletişim ku­ rumlarının toplumsal düzeyi olarak tanımlayabileceğimiz çözümle­ me birimlerine başvurur. Bu analiz birimleri çerçevesinde i letişimin ekonomi politiği içerisinde değerlendirilen çalışmalar kavramsal açı­ dan ve vardıkları sonuçlar itibariyle farklılaşsalar da, bütüncüllük, tarihsellik, merkezi olarak kapitalist teşebbüs ile devlet müdahalesi arasındaki dengeyle i lgilenmek ve adalet, eşitlik ve kamu yararı gibi temel ahlaki sorunlara eğilebilmek için verimlilik konusunun öte­ sine uzanmak gibi ortak özelliklere sahip olmuşlardır (Golding ve Murdock, l 99 1 ). Bunun dışında iletişimin ekonomi politiği her ül­ kenin yaşadığı karmaşık gerçekliğin -iletişim teknoloj ilerinin ülkeye girişinin temel özelliklerinin, toplumların temelini oluşturan iç sınıf yapısının, temsil biçimi ve uluslararası iş bölümüne katılım biçimi­ nin- ortaya çıkan sonuçlarda belirleyici olduğunu kabul etmiştir. Bu kabul doğrultusunda da, i letişimin ekonomi politiği çalışmaları, için­ de geliştikleri dönemin koşulları ve çalışmanın gerçekleştirildiği ya da konu edindiği coğrafyanın özgünlükleri temelinde farklılaşır ve böylece zaman ve uzam temelinde sınıflandırı labilir hale gelir. Bu çerçevede, burada asıl olarak üzerinde durmak istediğimiz ça­ lışmalar l 960 '1arın sonundan itibaren açığa çıkan ve bölgesel temel­ de de Kuzey Amerika ve Avrupa temelli çalışmalar olarak ayırabile­ ceğimiz i letişimin eleştirel ekonomi politiği çalışmalarıdır. İ letişimin eleştirel ekonomi politiğinin özellikle Kuzey Amerika ' da gelişen biçimi, Marksizm ' i ve gelişme yazınını eleştiren bağımlılık paradig­ masını temel almıştır (Mosco, 1 998). Kuzey Amerika' da i letişimin ekonomi politiğinin kurucuları olarak kabul edilen Dallas Smythe ve Herbert Sebiller ile başlayan bu geleneğin temel motivasyonu ya­ şadıkları coğrafya ve dönemle son derece ilintili olan adaletsizlik (Mosco, 1 998) duygusudur. Dönem tam da ABD ' de medya kurum­ larının tüm dünyayı sömüren bir şirketler düzeninin içine yerleştiği ve uluslararası ticari etkinliklerini yoğunlaştırdığı dönemdir. ABD merkezli uluslararası medya şirketlerinin etkinlikleri, dünya çapında eşitsiz bir toplumsal ve kültürel karşılaşmaya neden olurken, dolayı­ sıyla da uluslararası iletişim alanında -kültürel, medya ya da elekt­ ronik terimleriyle nitelenen- emperyalizm olarak kavranabilecek

1

Marx, Medya, Meta ve Sermaye Birikimi 1 3

görünümleri açığa çıkartmaktadır. Bu durumun yarattığı adaletsizlik duygusu, Smythe ve Schiller ' den başlayarak Kuzey Amerika araş­ tırmalarını medya endüstrisi, uluslararası şirketler, bunların dünya çapındaki etkisinin ve iktidarının görünümü, merkez ve çevre ülkeler arasındaki enformasyon dengesizl iği, iletişim teknoloj ilerinin doğası ve az gelişmiş ülkelere girişi gibi sorunlara yöneltmiş ve bu konuda geniş bir yazının oluşmasını sağlamıştır. Aynı dönemde Avrupa araştırmaları Kuzey Amerika araştırmaları­ na göre daha fazla çeşitlilik göstermiştir. Ö ncelikle Avrupa' da ortaya çıkan iletişimin eleştirel ekonomi politiğinin, toplumsal iletişime ve kültüre kuramsal bir temel sağlamaya ve bu kuramsal temelden yola çıkarak toplumsal iletişim kurumlarını çözümlemeye yöneldiklerini iddia etmek mümkündür. Avrupa merkezli ileti şimin eleştirel ekono­ mi politiğinin temel konuları dönemin Marksist kuram tartışmalarına koşut olarak altyapı-üstyapı modeli, medya kurumları ve ideoloji, alt­ yapının son kertede belirleyiciliği, teknoloj ik belirleyicilik, kültürel materyalizm gibi kavramsal bir düzeyde belirmektedir. Kuzey Ameri­ ka araştırmalarının motivasyonuna ilişkin Mosco 'nun yaptığı tespitin Avrupa araştırmaları açısından karşılığı ise Gamham ' ın (1990) "bir toplumsal bütünlük karmaşıklaştıkça, bireyler açısından analiz edil­ mesi ve kavranması daha güç bir hale gelir ve bu bütünlüğün bilgisine ulaşmak için bireyler sembolik olarak dolayımlanmış tecrübeye ba­ ğımlı hale gelirler. Bu da güdümleme olasılığını arttırır" sözlerinden yola çıkarak belirlenebilir. Kitle medyasının yaygınlaştığı ve bireyle­ re dolayımlanmış tecrübeyi sağlayan başlıca kaynağa dönüştüğü ko­ şullarda motive edici duygunun Avrupa araştırmaları açısından kaygı olduğunu söylemek mümkündür. Bu kaygı Avrupa' da iletişimin eko­ nomi politiğinin Frankfurt Okulu ile kuramsal bağları düşünüldüğün­ de daha da fazla anlam kazanmaktadır. Golding ve Murdock (1991) "ideoloj i üreti mi medya üretiminin genel ekonomik dinamikleri ve bu dinamiklerin neden olduğu belirlenmelerden ayrı tutulamayacağı gibi, bunlar göz önüne al ınmaksızın da yeterince anlaşılamaz" derken, bu dönemde iletişimin eleştirel ekonomi politiği araştırmalarının Avru­ pa' daki yönelimini özetlemektedir.

14 1 Funda Başaran Ancak temelde Kuzey Amerika ve Avrupa olarak farklılaşan bu iki yönelim üzerinden gelişen iletişimin eleştirel ekonomi politiği yaklaşı­ mının odağının kitle medyası olduğu özellikle belirtilmelidir. Bu odağın değişimi, l 990 'lı yıllarda iletişim alanında yaşanan neoliberal yeniden yapılanmalarla birlikte gerçekleşmiştir. Değişimle birlikte iletişimin ekonomi politiği çalışmaları -önceki dönemin ilgilerini sürdürüyor olsa da- iletişimin kitle medyası dışındaki boyutlarını da ele almaya başla­ mış, ancak bu süreçte yaşanan neoliberal dönüşüm ve bu dönüşümleri anlama ya da açıklama çabasının tüm bir iletişim alanına egemen hale gelmesi sürecinin sonucu olarak yeni odak noktalan ve sorunsallara yönelmiştir. Bu yeni yönelimlere dair belirginleşen iki önemli özelliği belirtmek yerinde olacaktır. Bunlardan ilki, iletişim alanının neoliberal yeniden yapılandırılması sürecinin merkezine yerleşen piyasa temelli uygulamaların eleştirisi olarak, eksik rekabet, dışsallıklar, tekelleşme, çok uluslu firmalar gibi bir takım ekonomik kavramlar üzerine otu­ ran yeni bir odağın ortaya çıkmasıdır ki, bu iletişim politikalarını, bu politikaların oluşturulma süreçlerini, aktörlerini, uygulanma araçlarını, yasalar, düzenlemeler, kurumlar gibi bir dizi olguyu eleştirel ekonomi politik yaklaşımın ilgi alanına dahil eder. Böylece enformasyon ve ile­ tişim teknoloj ilerinin ve bu teknoloj iler aracılığı ile oluşturulan iletişim ağlarının yaygınlaştırılması, bunların neoliberalizmin doğallaştırılması sürecinin ve küreselleşme ideolojisinin en önemli dayanak noktası ol­ ması ve yeni iktidar yapılarının, bu ağlar üzerindeki yeni iletişim pra­ tiklerinin içerisinde yeniden üretiliyor olması eleştirel bir perspektifle çözümlenirken, temelde kapitalist ekonominin temel varsayımlarıyla iletişim alanı içerisinden hesaplaşmaya da girişilir. İ kinci özellik ise, Mosco tarafından önerilen üç kavram ekseninde iletişimin eleştirel ekonomi politiğinin bir yenilenmeye girişmesidir. Bunlar metalaşma, uzamsallaşma ve yapılaşmadır. Mosco 'ya göre metalaşma iletişim açı­ sından iki nedenle önemlidir. B irincisi, iletişim pratikleri ve teknolo­ j ileri metalaşma sürecine katkıda bulunurlar. İ kincisi, metalaşma, belli iletişim kurumlarını ve pratiklerini değerlendirmemizi kolaylaştırır ve sınıfsal iktidar, medya elitleri, mülkiyet kalıplan yanında, egemen sı­ nıfın çıkarları, sermaye birikimi ve toplumsal denetim gibi konularda eleştirel ekonomi politiğin çerçevesine dahil olmasını sağlar ( l 997 : 1 9).

l

Marx, Medya, Meta ve Sermaye Birikimi ıs

Uzamsallaşma, Mosco tarafından toplumsal yaşamdaki zaman ve uzam engellerinin üstesinden gelinmesi süreci olarak tanımlanmakta­ dır. Uzamsallaşma dolayımı ile enformasyon ve iletişim teknolojile­ rinin üretim süreçlerinde yarattığı değişimler, küreselleşme ve sanayi alanının yeniden yapılanması, şirket menzilinin genişlemesi süreci, firmalar arasında yaşanan yatay ve dikey bütünleşmeler yanında, ulus­ lararası işbölümü ve emeğin uluslararasılaşması da iletişimin ekonomi politiğinin kapsamına girmektedir ( 1 998: 26-29). Yapılaşma ise, birey etkinliğinin ve kurumsal yapıların diyalektik bütünlüğünü ifade eden bir kavrayışı esas alır. Böylece iletişimin ekonomi politiği, praksis fel­ sefesine göndermeler yapar ve sınıf kavramına işaret eder hale gelir, aynı zamanda da i letişim sistemindeki eşitsizlikleri, toplumsal eşitsiz­ likleri ve iletişim araçlarının bu eşitsizliklerin yeniden üretilmesinde oynadığı rolün görünür hale gelmesini sağlar ( 1 998: 29-30). Ancak l 990 ' l arla birlikte başlayan sürecin kendine özgü acil so­ run alanları, bir yandan iletişimin eleştirel ekonomi politiğinin odak noktalarını ve ilgi alanlarını çeşitlendirirken diğer yandan da Mark­ sist kavram setinden kopuşu beraberinde getirmiştir. Bu dönemin iletişimin eleştirel ekonomi politiği içerisinde değerlendirilebilecek çalışmalarda Marksist kavramlar ya hiç anı lmamakta ya da çalışma­ nın konumunu belirleyen bir çeşit etiket olarak kullanılmaktadır. Di­ ğer yandan ise, iletişimin kapitalist ekonomiden daha fazla bir şey olduğu kavrayışının bir yana bırakıldığı, ya da bir yana bırakılmasa da çalışmaların odağından uzaklaştığı iddia edilebilir. Halbuki kapi­ talist ekonomiyi genişleten ve onun bilgisini taşırken gereksindiği yeni iktidar yapılarının da üretilmesini sağlayan iletişim ağları, aynı zamanda üretimin toplumsal ilişkilerini kuran ya da başka bir deyiş­ le verili toplumsal il işkilerin içerisinde yaşayan insanların dünyayı anlama ve anlamlandırma süreçlerinde gereksinim duydukları en­ formasyonu da taşımaktadır. Bu anlamıyla i letişim ağları üzerinden akan enformasyon, verili ilişkileri meşrulaştırdığı ve insanları verili ilişkilerin içerisinde tutmaya hizmet ettiği kadar, toplumsal geliş­ meye ya da üretici güçlerin genişlemesi ve insanlığın daha ileri bir toplumsal i lişkiler si stemine geçmesini sağlamaya da hizmet etme potansiyeli taşımaktadır. Yani iletişim ağları kapitalist ekonominin

16 1 Funda Başaran gelişerek sürmesinin enformasyonunu taşıdığı denli, kapitalizmin yıkı lmasının enformasyonunu da taşır. Gelişmesinin bu aşamasında i letişimin eleştirel ekonomi politiği, andığımız özellik ve eksikliklere sahiptir. 1 970'1erde yaşanan krizin ardından kendisini yeniden yapılandıran kapitalizm ve 1 99 1 ' de yaşa­ nan SSCB 'nin büyük çöküşünün etkisiyle iletişimin eleştirel ekonomi politiği alanındaki çalışmalara yoğun bir karamsarlık duygusu hakim olmuştur. Ancak diğer yandan toplumsal iletişim süreci hızla dönüş­ mekte ve 1 970 '1erin sonlarında başlayan teknoloj ik gelişmelerin so­ nucunda yaşanan sayısal teknoloj ilerin i leti şim alanıyla birleşmesi "niteliksel ve niceliksel değişimlerle" sonuçlanmaktadır. Niteliksel değişimler, kitle i letişimi, yüz yüze iletişim gibi farklı iletişim biçim­ lerinin aynı altyapı üzerinde birleşebilmesini sağlayan yeni iletişim teknoloj ilerinin doğuşunda somutlaşırken; niceliksel değişimler ile­ tişim araçlarının ve altyapısının, mesaj larının üreti lmesi, işlenmesi, saklanması ve dağıtılması aşamalarında maliyette ucuzlamaya ve ka­ pasitede artışa ulaşmalarıyla sonuçlanmıştır. Böylece günümüzü niteleyen yeni iletişim ortamı ve bu iletişim or­ tamında farklı medya formatlarında kodlanmış her türlü enformasyo­ nun aynı iletişim altyapısı -İnternet- üzerinden aktarılabilmesi, ulusal sınırları aşan, küresel düzeyde bir iletişimi olanaklı kılmaktadır. Bü­ tün bu değişimler, bir yandan kullanıcının iletişim sürecindeki artan denetimi ile birlikte daha demokratik bir i letişim sürecinin dolayım­ layıcısı olabileceğini ortaya koymakta, diğer yandan aynı olanaklarla intemet giderek şirketlerin yatırım alanına dönüşmekte ve piyasanın kurallarına tabi hale gelirken kullanıcı, kullanıcının katılımı ve ya­ ratıcılığı metalaşmaktadır. Bu ikili sonuç, son birkaç yılda özellikle son dakika gelişmelerinde, yönetenlerin iktidarlarına karşı yürütülen mücadelelerde intemetin, dolayımlanmamış, sansürlenmemiş ve anlık enformasyonun akışında özel ve önemli rol edinmesi ile daha da çetre­ fil bir hal almıştır. İ şte tam da bu noktada iletişimin eleştirel ekonomi politiğinin, oluşan yeni iletişim ortamını, tüm sonuçları ve olasılıkları dikkate alan bir biçimde odağına alması zorunluluğu ortaya çıkmakta­ dır. Ancak, yeni iletişim teknoloj ileri ve biçimlerinin bu hızlı gelişimi

1

Marx, Medya. Meta ve Sermaye Birikimi 1 7

ve yaygınlaşması ile bunların ticarileştirme ve pazarlama etkinlikle­ rinin konusu haline gelmesinin eşzamanlı olarak ilerlemesi, tüm bu gelişmelere ilişkin eleştirel bir yaklaşımın inşa edilmesini zorlaştırmış ve Raşit Kaya'nın deyişiyle -iletişimin eleştirel ekonomi politiğinde de gözlemlenen- bir çeşit "eftunlanma"nın ortaya çıkmasıyla sonuç­ lanmıştır (Kaya, 2000 : 1 07). Son bir kaç yılda gözlemlenen ise iletişimin eleştirel ekonomi po­ litiğinin bir önceki dönemin eksikliklerini tamamlayarak, eftunlanma ve karamsarlığı aşarak yeni bir gelişme aşamasına ulaşmış olduğudur. Son on yılda yaşanan tüm bu dönüşümleri, 2008' de yaşanan kapita­ list küresel krizin yarattığı yeni durum eşliğinde ele alan ve iletişimin eleştirel ekonomi politiğinin l 990'larda gelişen biçiminin Marx ' ı oda­ ğından uzaklaştırmış olmasının tersine, bu yeni gelişme aşamasında Marksist kavramsal seti titizlikle işe koşan, yeni bir eleştirel ekonomi politik geleneğinin doğduğunu ileri sürebiliriz. Bu yeni gelenek özel­ likle üç hat üzerinden ilerlemektedir. Bu hatlardan ilkini, üretim ala­ nında geleneksel fabrika yapısının dağılması ve sermayenin iletişim teknoloj ilerini de işe koşarak farklı çalışma biçimlerini ve mekanlarını yaygınlaştırmasından, İnternet alanında süregelen kullanıcının ürettiği içerik tartışmalarına dek yaşanan değişimleri emek sürecinin değişimi bağlamında kavrayan emek tartışmaları ve "ücretsiz emek" kavram­ sallaştırması oluşturmaktadır. İ letişimin eleştirel ekonomi politiğinin kökleri ile bağlantısını sürdüren ve Smythe ' in "izleyici metası/emeği" kavramını da çerçevesine dahil eden bu ilk hat, bir yandan iletişimin eleştirel ekonomi politiğinin emek konusu ile daha derinlikli bir bi­ çimde i lgilenmesini beraberinde getirirken, diğer taraftan da tartış­ maların ikinci hattını oluşturan metalaşma kavramına bağlantı sağla­ maktadır. İ kinci tartışma hattında ise Marx ' ın eserlerinde kapitalizm çözümlemesinin yapı taşını oluşturan meta, tam da Marx ' da olduğu gibi bir soyutlama şeklinde (ve yine kullanım-değeri, mübadele-değe­ ri, değer gibi belli soyutlamalar temelinde) kavranarak geleneksel üre­ tim süreçlerinin dışındaki tüm toplumsal süreçlerde izi sürülmektedir. l 990' lardan itibaren iletişim süreçlerinin piyasaya tabi kılınmasının yarattığı deği şimlerin anlaşılabi lmesi/kavranılabilmesi, dolayısıyla da kültürel süreçlerin materyal ist bir kavranışına ulaşılabilmesi meta

1 8 1 Funda Başaran soyutlaması dolayımıyla olanaklı hale gelirken, iletişimin eleştirel ekonomi politiği çalışmalarının alanını -meta fetişizmi dolayımıyla ideoloj i tartışmasını da içine katarak- genişletmektedir. Ü çüncü hat ise ücretsiz emek ve metalaşma tartışmalarını da farklı bir biçimde kapsayan, birikim sürecinde sermayenin akışkanlığının artmasının so­ nuçlarına da bağlı olarak ortaya çıkan yeni kapitalizm içi çelişkilerin ortaya konulması ve tartışılmasıdır ki bu pek çok eleştirmene göre kapitalizmin sonunu getirecek olan nihai çelişkidir. Bu üç hat pek çok noktada birbiriyle kesişerek, son derece verimli bir tartışma ortaya çı­ karmakta ve iletişimin ekonomi politiği açısından utku kapitalizmin ötesine doğru ilerleten sonuçlar yaratmaktadır. Ü stelik bu sonuçlar dünyanın dört bir yanında kent meydanlarında somutluk kazanan yeni toplumsal hareket biçimleri ile bütünleşebilme olasıl ığı taşımaktadır. Buradan hareketle diyebiliriz ki, gelinen aşamada iletişimin eleştirel ekonomi politiği çalışmalarının motive edici duygusu, umuttur. Elinizdeki bu derleme kitap triple-C'nin, 20 1 2 tarihli Marx is Back: The Importance of Marxist Theory and Research For Critical Communication Studies Today (Marx Geri Döndü: Günümüz Eleşti­ rel İ letişim Çalışmaları Açısından Marksist Kuram ve Araştırmanın Önemi) başlıklı özel sayısı temel alınarak hazırlandı1 . Ö zel sayının amacı, tam da yukarıda bahsettiğimiz tartışma düzlemini açığa çıkart­ maktı. Bu amaç, söz konusu özel sayıyı hazırlayan Vincent Mosco ve Christian Fuchs tarafından özellikle de 2008 krizinin sonrasında sosyal bilimlerin tüm alanlarında olduğu kadar popüler medyada da kendisi­ ni gösteren Marx ' ın geri dönüşünün iletişim araştırmaları alanındaki izlerini sürmek olarak tanımlanmakta ve bu izler sürülürken birkaç 1 Kitabın Türkçe yayına hazırlanması sürecine dair bir kaç not: öncelikle birinci bölümde yer alan makalelerden birisi dışında tamamı çeviriye dahil edilmiştir. İkinci olarak makaleler, Ankara Üniversitesi İletişim Fakültesi'nde yüksek lisans ve doktora programlarında çalışmalarını sürdüren ya da tamamlamış olan Hakan Yüksel, Zafer Kıyan, Banu Durdağ, Aylin Aydoğan, Gökçe Baydar, Özgün Dinçer ve Zeynep Saygın Sarbay tarafından titizlikle çevrilmiş ve çapraz okumalar sonucunda kavramsal ve dilsel bir birlik oluşturulmaya çalışılmıştır. Üçüncü olarak makalelerde, Marx ve Engels'in eserlerinden yapılan doğrudan alıntılar, öncelikle bu eserlerin mevcut Türkçe çevirileri temel alınarak ve metin içerisindeki bağlanılan gözetilerek çevrilmiştir. Makalelerde kullanılan ve bugüne dek ortaklaşılmış bir Türkçe karşılığı oluşmamış kavramlar, eğer bir çeviri önerisi varsa çevirenin notuyla birlikte metinde yer almıştır. Ancak bir Türkçe karşılık önerilemeyen ya da Türkçede yaygın olarak kullanılan (ömeğinfreelance) kavramlar olduğu gibi bırakılmıştır.

1

Marx, Medya, Meta ve Sermaye Birikimi 1 9

tespit üzerinden hareket edilmektedir. Mosco ve Fuchs'a göre iletişim her zaman sınıflı toplumlardaki eşitsizlik yapıları içerisine gömülmüş­ tür ve bu nedenle Marksist medya ve i letişim çalışmalarının varlığı önem arz etmektedir. Ancak son dönemde neoliberalizmin yükselişi ve dünyayı anlama yolu olarak postmodemizmin varlığı, Marksist bilim insanlarına karşı bir tecridin uygulanmasına ve Marksist iletişim kura­ mının gerilemesine neden olmuştur. Kapitalizmin yeni küresel krizi ise, yeni Marksist zamanların başlangıcına işaret etmektedir. Mosco ve Fuchs, bu tespitlerden yola çıkarak hazırladıkları özel sayıda dört bölüme yer vermektedirler. Bu bölümlerden "Marx, the Media, Com­ modities and Capital A ccumulation" (Marx, Medya, Meta ve Sermaye B irikimi) başlıklı birincisi bu kitabın temelini oluşturmaktadır. İ lk planda Türkçeye kazandırmak üzere bu bölümün seçilmesinin ise birkaç nedeni var: Öncelikle çalışmanın büyüklüğü nedeniyle böy­ le bir seçme yapılması gerekmekteydi. Bu seçme yapılırken de özel­ likle kurucu bir alan olduğu düşüncesiyle iletişimin eleştirel ekonomi politiği tartışmaları temel alındı. Ancak bu pratik nedenlerin dışında bu bölümden seçilen makalelerin tamamı, yukarıda da kısaca bahset­ tiğimiz üç temel hat üzerinden i lerlemektedir. Böylece, seçilen maka­ leler aracılığı ile iletişimin eleştirel ekonomi politiğinin günümüzdeki gelişme aşamasının gözlemlenebilmesi mümkündür. Elbette ki, bu tartışmaların günümüz iletişim alanını anlamak açısından iletişimin eleştirel ekonomi politiğini tam anlamıyla donanımlı hale getirdiğini söylemek mümkün değildir. Hatta makalelerin belli hatlardaki tartış­ maları sürdürürken birbirleriyle karşıt konumlar aldıkları ya da belli konuları kavranabilir kılmaktan uzak olduklarını belirtmek gerekmek­ tedir. Ancak makalelerin iki ortak yanı vardır ki, onları anlamlı ve değerli kılan da bu yanlarıdır. Bunlardan i lki, bu kitapta yer alan makalelerin tümü geçmiş ile bugünü ayıran sınırı kaldırmayı hedefleyen cesur bilim insanları tara­ fından kaleme alınmış olmasıdır. İ kincisi ise tam da bir sınırı eleştirel bir biçimde kaldırma çabasının karşımıza çıkarabileceği kavramsal ve analitik sınırlılıkları ve sorunları gösteriyor olsalar da, makale­ lerin hepsinin son derece zihin açıcı olmasıdır. B urada zihin açıcı denmesinin nedeni, bütün makalelerin eleştirel bir kavramsal temeli

1

20 Funda Başaran

oluştururken, aynı zamanda da bu temelin gerektirdiği pratik/politik önermeleri içeriyor olmalarıdır. Yine belirtmek gerekir ki, Mosco ve Fuchs 'un derlediği özel sa­ yının ismine sadık kalınarak başlıkta "Marx Geri Döndü" ifadesi be­ nimsenmiş olsa da, genel olarak sosyal bilimler ve özelde de iletişim alanına Marx ' ı n geri dönmüş olmasından ziyade bu alanların Marx 'a geri dönüşünden söz etmek daha yerinde olacaktır. Marx her zaman kapitalizmin en kapsamlı çözümlemesi olarak yerli yerinde durmakta­ dır. Ayrıca sayıları pek fazla olmasa da, sosyal bilimler alanı içerisinde Marksizm ' in kavramları ile dünyayı anlamaya, açıklamaya ve değiş­ tirmeye çalışan araştırmacılar hep varlığını sürdürmüştür. Son zaman­ larda gerçekleşen ise sadece bu konumu benimseyen araştırmacıların sayısının artmış olduğu ya da artık genç araştırmacıların da Marksist çözümlemenin ve kavramların geçerliliğinin farkına varmış olmaları­ dır. Bu, bir yandan da Marksist kuramın genelde sosyal bilimler, özel­ de ise i letişim alanında farklı disiplinleri/yaklaşımları kendi özgün so­ runsallarını koruyarak birleştiren bir konuma yerleşebileceğinin ya da tüm tehlikesine rağmen 'paradigma değişimi' analoj isine başvurarak tanımlanabilecek bir dönüşümün göstergesi olarak kabul edi lebilir.

Kaynakça Garnham, N icholas. 1 990. Capitalism and Commıınication. London: Sage. Golding, Peter ve Murdock, Graham. 1 99 1 . "Culture, Communications, and Pol itical Economy" Mass Media and Society içinde, derleyen James Curran ve M ichael Gurevitch, 1 5-32. London: Edward Arnold. Kaya, Raşit (2000). "Küreselleşme ve Medya." İletişim 6(Yaz): 99- 1 1 2 . Mosco, Vincent. 1 998. "Political Economy, Commun ication, and Labor" Labor in the Making of the 'lnformation Society' içinde, derleyen Gerald Susman ve John A. Lent, 1 3-38. USA: Hampton Press. Mosco, Vincent. 1 997. "Political Economy, Communication and Policy" Democratizing Commıınication? Comparative Perspectives on Jnformation and Power içinde, derleyen Mashoed Bail ie, Dwayne Winseck, 1 0-23 . USA: Hampton Press. Mosco, Vincent. 2009/I 996. Political Economy of Commıınication. London: Sage Publications.

Marx Geri Döndü Günümüzde Eleştirel İletişim Çalışmalarında Marksist Kuram ve Araştırmanın Önemi

Ch ristian Fuchs ve Vincent Mosco Uppsala Üniversitesi, Uppsala, İsveç christianfachs@im. uu.se Queen :ç Üniversitesi, Kingston, Kanada [email protected]

Çev iri: Funda Başaran

Özet: Bu makale, "Marx Geri Döndü : Günümüzde Eleştirel İ letişim

Çalışmalarında Marksist Kuram ve Araştırmanın Önemi" başlıklı triple-C özel sayısının bütün çerçevesine i lişkin bir giriştir. Günü­ müzde Marx ' ın ilgilerine neden bir geri dönüş yaşandığı ve Eleştirel İ letişim Çalışmaları açısından Marksist çözümlemenin neden önem­ li olduğu sorularına dikkat çekmeye çalıştık. Ayrıca, medya ve i le­ tişimin Marksist çözüm lemesinin değişik boyutlarına dair bir sınıf­ landırma ve Marx ' ın toplum, medya ve i letişime dair söylediklerinin yanlış olduğu yolundaki önyargılara dair de bir tartışma sağladık. Bu özel sayı, günümüzde Marksist Kuram ve Araştırmanın e leştire l iletişim çalışmaları için önemini göstermektedir. Anahtar Kelimeler: Marx, Marksizm, medya ve iletişimin Mark­

sist ekonomi politiği, eleştirel i letişim çalışmaları, eleştirel medya çalışmaları, eleştirel kuram

1

22 Christian Fuchs & Vıncent Mosco * "Marx ve arkadaşı Friedrich Engels'in çalışmalarını yayınlayan Dietz Berlin yayın evi yöneticisi Jorn Schutrumph 'Marx yeniden moda oldu' diye ilan etti. Satışlar 2005'den beri her ne kadar olduk­ ça düşük bir seviyeden başlamış olsa da üçe katlandı ve yazdan beri de fırladı. [ . . . ] Canterburry Başpiskoposu Rowan Wi l liam, geçen ay nazik bir yorumda bulundu: 'Marx uzun zaman önce gerçek hayatta var olmayan şeylere güç ve temsil yeteneği atfeden kontrolsüz kapi­ talizmin bir tür mitoloj i haline gelmesini gözlemledi ' . Papa bile eski bir ateist için -'büyük analitik yeteneğini' överek- iyi sözler söyledi" (The Times, Financial crisis gives added capital to Marx 's writings. 20 Ekim 2008).

"Hiç kimse hepimizin Marksist olduğunu iddia edemez fakat sa­ nırım yaşlı adam 'çılgınlığın ekonomide ' olduğunu ve ekonominin zirvesinin komutanlığına yükselen görünüşte her şeyi bilen titanla­ rın hepimizi tehdit eden gözü dönmüş bir sömürü açgözlülüğü tara­ fından yönlendirilen düpedüz embesil ler gibi aptal olmadığını fark ettiği için itibarı hak ediyor. Marx ' ın çalışmaları bazı taraftarlarının öyleymiş gibi sunmalarına rağmen, kutsal fermanlar deği l" (The Evening Standard, Was Marx Right Ali Along? 30 Mart 2009). * "Kari Marx geri döndü. Bu en azından Almanya'da onun eser­ lerinin raflardan kapışı ldığını söyleyen yayıncıların ve kitapçıların kanaati" (The Guardian, Booklovers Turn to Kari Marx as Financial Crisis Bites in Germany. 1 5 Kasım 2008).

"Finansal panik, protestolar ve dünyanın başına bela olan diğer musibetler yağmurunu anlamaya çalışan politika yapıcılar uzun za­ man önce göçüp gitmiş olan bir iktisatçının eserlerine çal ışmış olsa­ lar iyi olurdu: Kari Marx. Kapitalizmin devrevi krizlerinden birisiy­ le karşı karşıya olduğumuzu ne kadar erken anlarlarsa, onu yoluna sokmayı becermek için o kadar iyi hazırlanmış olurlardı" (Bloom­ berg Business Week, Give Kari Marx a Chance to Save the World Economy. 28 Ağustos 20 1 1 ) .

*

"Time dergisi 2 Şubat 2009 'da Marx'ı kapak yaptı ve krize dair 'Marx olsa ne düşünürdü?' diye sordu. Kapak yazısında Marx ka­ pital izmin kurtarıcısı olarak sunuldu ve dolayısıyla bozularak tanı­ namayacak hale getirildi: ' Marx ' ı yeniden düşünmek. Kapitalizmi yaşatmayı başarmak için sistemin en büyük eleştirmenini inceleme zahmetine değer"' (Time Magazine Europe, 2 Şubat 2009).

Bu gazete kesikleri kapitalizmin yeni küresel krizi ile birlikte yeni Marksist zamanlara girdiğimizi göstermektedir. Kari Marx 'ın eserlerine

l

Marx Geri Döndü 23

aniden kabaran ilginin varlığı, kapitalizmin, sınıf çatışmalarının ve krizlerin sürüp gittiğinin bir göstergesidir. Aynı zamanda da, burjuva basını Marx ' ı sınırlandırmaya ve Marx ' ı kapitalizmin kurtarıcısı olarak yorumlayarak onun kuramını ele geçirmeye çalışmaktadır. Hatırlanıl­ malıdır ki, o sadece kapitalizmin en parlak çözümleyicisi değil, kendi zamanının en güçlü kapitalizm eleştirmenidir de. "Kısacası, her nerede olursa olsun Komünistler şeylerin var olan toplumsal ve siyasi düze­ nine karşı olan her devrimci hareketi desteklerler. Tüm bu hareketler içinde, hangi gelişkinlik aşamasında olduğuna bakılmaksızın, mülki­ yet sorununu temel sorun olarak öne çıkarırlar. Sonuçta, onlar tüm ül­ kelerin demokratik partilerinin birleşmesi ve anlaşması için çalışırlar. Komünistler, görüş ve niyetlerini gizlemeyi reddederler. Amaçlarına ancak bugüne kadarki tüm toplumsal düzenin zorla yıkılmasıyla ula­ şılabileceğini açıkça ilan ederler. Varsın egemen sınıflar bir Komünist devrim ürküntüsüyle tir tir titresinler. Proleterlerin, zincirlerinden baş­ ka kaybedecek şeyleri yoktur. Kazanacakları bir dünya vardır. Bütün ülkelerin proleterleri, birleşin!" (Marx ve Engels, 1 848/2004: 94). 1 97 7 ' de, Dallas Smythe Batı Marksizmi 'nin kapitalizmde iletişi­ min karmaşık rolünü yeterince dikkate almayışını tartıştığı, Commu­ nication: Blindspot of Western Marxism ( İ letişim: Batı Marksizmi 'nin Kör Noktası) (Smythe, 1 977) isimli ufuk açıcı çalışmasını yayınladı . 3 5 yıl geçti ve neoliberalizmin yükselişi, toplumsal sınıflar ve kapi­ talizm konusuna olan ilgiden vazgeçilmesi ile sonuçlandı. Bunun ye­ rine, küreselleşme, post-modemizm ve hatta komünizmin çöküşü ile gelen tarihin sonunu konuşmak moda oldu. Aslında, Marksizm tüm sosyal bilimlerin kör noktasına dönüştü. Marksist akademi marj inal­ leştirildi ve giderek bariz bir biçimde toplumsal çözümlemeye Mark­ sist yaklaşım genç akademisyenler için kariyer tehditi haline geldi. Marx ve Marksizme dönük bu azalan ilgi, Social Science Citation Index temel alınarak 1 968- 1 977, 1 978- 1 987, 1 988- 1 997, 1 998-2007, 2008-20 1 l dönemlerinde basılan ve makale konu açıklamalarında Marx, Marxist veya Marxism anahtar kelimelerinden birisinin geçtiği makale sayılarına ilişkin olarak hazırlanan Şekil 1. 'de görselleştiri l­ miştir. Bu dönemler, 2008' deki yeni krizin başlangıcından bu yana bir

24 1 Christian Fııchs & Vıncent Mosco değişim olup olmadığını belirlemeye ve 1 968 ' deki toplumsal değişi­ min neden olduğu akademiyi de dönüştüren kırılmayı hesaba katmaya olanak tanımaktadır. Şekil 1. Social Sciences Citation lndex'de Yer Alan Marx ve Marksizm Hakkındaki Basılı Makaleler Listesi SSCl'da "Manı,

Marıdst ve Mandsm" -htar kelimeleri ile

y1p1lan başlık taraması (26Şubat 2012) 3000 2500 2000 1500 1000 500 o

Makale Sayısı

Şekil 1 . 1 978- 1 987 döneminde göreceli olarak daha fazla makale­ nin (2752) varlığını ortaya koymaktadır. Tarihsel olarak basılı makale sayısında bir artış olduğunu düşünürsek, 1 968- 1 977 döneminde de ilgi yüksek görünmektedir. 1 988- 1 997 ( 1 7 1 6) ve 1 998-2007 ( 1 248) dö­ nemlerinde Marx 'a odaklanmış makalelere ilişkin sayıların tutarsız­ lığı gözlenebilir. Basılı makale sayısındaki önceki artış düşünülürse, bu tutarsızlık daha da açık hale gelmektedir. Bu dönem aynı zaman­ da da neoliberalizmin yoğunlaştığı, (pek çok ülkede kamusal i letişim hizmeti de dahil olmak üzere) her şeyin metalaştırıldığı ve sosyal bi­ limlerde kültürelciliğe ve postmodernizme doğru güçlü bir yönelimin yaşandığı zamandır. Marksizm konusundaki basılı makalelerin yıllık ortalama sayısının 2008-20 1 1 (yılda 24 7,5 makale) döneminde, 1 9882007 (yılda 1 25 makale) ve 1 988- 1 997 (yılda 1 72 makale) dönemi ile karşılaştırıldığında arttığı görülebilir. Bu durum, sosyal bilimler­ de büyük bir ihtimal le kapitalizmin yeni krizinin etkisiyle yenilenen ilginin emprik bir göstergesidir. Burada, kurumsal dönüşümlerde bu

i

Marx Geri Döndü 2s

ilgi sürdürülebilir ve hayata geçirilebilir mi ve nasıl sürdürülebilir ve hayata geçirilebilir soruları sorulmalıdır. Zenginle yoksul arasındaki artan gelir uçurumu, yaygın güven­ cesiz emek ve yeni küresel kapitalist kriz nedeniyle, neoliberalizm insanlığın ortak aklı olarak görülemez. Artık, sınıf çatışmasının dü­ zeyinin yükselmesiyle kapitalizmin karanlık yüzü dünya çapında fark edilmektedir. Eagleton (20 1 1 ) hiçbir düşünürün M arx kadar becerik­ sizce taklit edilmediğini belirtir ve Marx ' ın çalışmalarının özünün onlara yönelik yaygın itirazların tersine işlediğini gösterir. Fakat 200 8 'deki küresel kapitalist krizin başlangıcından bu yana, Marx ' ın çalışmalarına kayda değer bir akademik ilgi oluşmaktadır. Dahası, Zizek (20 1 0) son zamanlardaki dünya ekonomik krizinin, ekonomi politiğin Marksist eleştirisine yeniden ilgi duyulması ile sonuçlandı­ ğını ileri sürmektedir. Komünizm, uzak gelecekteki bir durum değildir, daha ziyade ço­ ğunluğun sırtından bazılarının yarar sağladığı küresel katmanlaşma sisteminin neden olduğu kaynaklar, mülkiyet, refah, okur-yazarlık, gıda, barınma, sosyal güvenlik, özerklik, eşitlik, katılım, ifade, sağ­ lık, erişim ve benzeri yoksunluklara karşı verilen mücadelelerin ifa­ de ettiği seçenek arzusunu ortaya koyar. Her nerede halk kapitalizme karşı direnir ve özerk alanlar yaratırsa orada mevcuttur. Komünizm "ne yaratılması gereken bir durum, ne de gerçeğin ona uydurulmak zorunda olacağı bir ülküdür", daha ziyade "şeylerin bugünkü du­ rumuna son verecek gerçek bir harekettir" (Marx ve Engels, 1 844: 57). Ekonomiye, politikaya, kültüre, doğaya, kendilerine, kendi vü­ cutlarına, kendi zihinlerine, kendi bilgilerine, teknoloj ilerine sahip olmayanların gerçekleştireceği bir mülksüzler devrimidir. Komünizm kendisini bir hareket olarak somutlaştıracağı alanlara ihtiyaç duyar. Bu alanların günümüzdeki isimleri Facebook, Youtube, Twitter değil, Tahrir meydanı, Syntagma meydanı, Puerto del Sol, Plaça Catalun­ ya ve Zuccotti parktır. Günümüz mücadelelerinin bağlamı dünyanın kapitalizm tarafından büyük ölçüde sömürgeleştirilmesidir. Başka bir dünya gereklidir, fakat yaratılıp yaratılamayacağı belirsizdir ve sadece mücadelelerin sonuçlarına bağlıdır.

26 1 Christian Fuchs & Vincent Mosco Kapitalist kriz ve sonucunda yükselen her şeyden yoksunluğa karşı mücadeleler bu özel sayının bağlamıdır. Kendimize bu özel sayıyla günümüz kapitalizminde iletişim ve bilgiyi çözümlemek için Marx ' ın geçerliliği tartışmasına katkıda bulunma amacını belirledik. Robert McChesney (2007: 235f, fn 3 5 ) Marx iletişim bilimciler ta­ rafından çalışılmaya başlandığında, "hiç kimse çeşitli görünümlerdeki iletişim kavramını didiklemek üzere Marx'ı sistematik olarak okuma­ dı" diyerek isabetli bir saptama yapmaktadır. Kendisinin Marx ' ın ile­ tişim üzerine söylediği dikkate değer şeyler olabileceğini düşündüğü­ nü de eklemektedir. Bu özel sayının işi, i letişim ve medya üzerinden Marx 'ın sistematik olarak okunması konusundaki eksikliğin üstesin­ den gelmeye katkıda bulunmaktır. Bu özel sayıdaki özellikle Marksist kurama ve Marx'ın çalışma­ larına dayanan makale başlıklarının çeşitliliği, B audrillard' ın "Mark­ sist üretim kuramı iflah olmaz bir biçimde kısmidir" ve kültür ve medyaya "genel leştirilmesi olanaksızdır" iddiasına ve ayrıca "üre­ tim kuramı (üretim güçlerinin gelişmesine bağlı bir şekilde art arda ortaya çıkan çelişkiler diyalektiği) kendi açıklamaya çalıştığı şeyle­ maddi üretimle kesinlikle türdeştir ve bir postulat ya da kuramsal çer­ çeveymiş gibi başlangıçta hiç sahip olmadığı içeriklere aktarılamaz" (Baudrillard, 1 98 1 : 2 1 4) diye yakışıksızca ısrar ettiği yanlışına yanıt oluşturur. Marshall McLuhan ( 1 964/200 1 : 4 1 ) Marx ve izleyenlerinin "yeni iletişim ortamının dinamiklerini" anlamadıklarını öne sürerken haksızdır. "Marx Geri Döndü: Günümüzde Eleştirel İ letişim Çalış­ malarında Marksist Kuram ve Araştırmanın Önemi" başlıklı triple-C özel sayısı bugün Eleştirel İ letişim Çalışmaları açısından Marx'ın kuramının muazzam bir önem taşıdığını ortaya koymaktadır. Eğer birisi iletişimi eleştirel bir biçimde çalışmayı ve toplumsal değişimi araştırmak için kullanmayı isterse, o zaman Marx ' ı anlamak gerekli temel yapı taşını sağlayacaktır. Dahası makaleler iletişimi eleştirel olarak incelemek için kapitalizmin, sınıfın ve sömürünün çözümleme ve kritiği ile ve özgürleşim için verilecek pratik mücadeleler ile ya­ kından ilişkilenme gereğini yinelemektedir.

i

Marx Geri Döndü 21

Makale çağrısında şu soruları sorduk: Marksist Medya ve İ letişim Çalışmaları nedir? Günümüzde ne­ den ihtiyaçtır? Marksist Medya ve İ letişim Çalışmaları 'nın baş­ lıca varsayımları, mirasları, görevleri, yöntemleri ve kategorileri nelerdir ve Kari Marx ' ın kuramı ile nasıl ilişkilenirler? Marksist Medya ve İ letişim Çalışmaları 'nın hangi farklı türleri vardır ve birbirlerinden nasıl farklılaşırlar, ortak yönleri nelerdir? Marksist Medya ve İ letişim Çalışmaları 'nın farklı alanlarında ya da alt-alanlarında ve farklı yaklaşımlarda Kari Marx ' ın kuramı­ nın rolü nedir? Tarihsel olarak, özellikle de 1 960' dan bu yana Marksist Medya ve İ letişim Çalışmaları için Marx ' ın kuramının rolü, statüsü ve önemi nasıl evrilmiştir? Marx, kuramcı ve eylemci olarak yaptığı çalışmalara ek olarak gazetecilik de yapmıştır. Onun gazeteciliğinden, gazeteciliğin bugünkü pratiğine, gazetecilik eğitimine ve alternatif medyaya ilişkin ne öğrenebiliriz? Neoliberalizm çağında, Marksist esinli bir Medya ve İ letişim Araştırması yürütmenin ve üniversite eğitimi vermenin yapısal koşulları, sınırlılıkları ve sorunları nelerdir? Yeni kapitalist krizin bu koşullar üzerindeki fiili ve potansiyel etkileri neler olacaktır? Kapitalist kriz döneminde medya ve iletişimin toplumsal rolüne Marksist bir yaklaşımın geçerliliği nedir? Marx 'ın sınıf, sınıf mücadelesi, artı-değer, sömürü, meta/meta­ laşma, yabancılaşma, küreselleşme, emek, kapitalizm, milita­ rizm ve savaş, ideoloj i/ideoloj i eleştirisi, fetişizm ve komünizm gibi kavramlaştırmaları günümüz kapitalizminde medyanın, bil­ gi üretiminin ve iletişimin rolünü çözümlerken, dönüştürürken ve eleştirirken en iyi nasıl kullanılabilir? Marx ' ın çalışmalarında medya, iletişim ve enformasyon nasıl ele alınmaktadır? Marx ' ın medya, iletişim, bilgi, bilgi işçisi ve teknoloj i çözüm­ lemelerinin yorumlanmasında günümüz yaklaşımları arasındaki ortaklıklar ve farklılıklar nelerdir?

28 1 Christian Fuchs & Vıncent Mosco Marksist esinli Medya ve İ letişim Çalışmaları için diyalektik felsefe ve diyalektik analizin, epistemoloj ik ve yöntemsel araç olarak rolü nedir? Marx ' ın medya, iletişim, enformasyon, bilgi üretimi, kültür hak­ kındaki merkezi varsayımları nelerdir ve bu kavrayışlar bugün kapitalizmin eleştirel analizinde nasıl kullanılabilir? Marx ' ın çalışmalarının sosyal medyayı anlama çabası açısından geçerliliği nedir? Marx ' ın hangi çalışması, günümüzde medya ve iletişimi kuram­ sallaştırmaya en uygun çalışmadır? Neden ve nasıl? Terry Eagleton (20 l l ) Marx ' a yöneltilen en yaygın on itira­ zın yanlışlığını savlamaktadır. Günümüz Medya ve İ letişim Çalışmaları 'nda Marx'a ilişkin hangi önyargılar bulunabilir? Bu önyargıların neden olduğu sonuçlar nelerdir? Bunlarla en iyi nasıl hesaplaşılabilir? Yeni kapitalist krizin ışığında Marx 'a ilişkin ön­ yargılar açısından bir süreklilik ya da kesinti söz konusu mudur? Marksist bir iletişim kuramı, "iletişim ve kültürün nasıl maddi pratikler olduğunu, emek ve dilin nasıl karşılıklı kurulmuş olduğunu, iletişim ve enformasyonun nasıl aynı toplumsal etkinliğin, anlamın toplumsal inşasının diyalektik aşamaları olduğunu" ortaya koymalı­ dır. "Bu işleri iktidar ve direniş kavrayışının daha geniş çerçevesi için­ de konumlandırmak iletişimi doğrudan, bugün hala canlı ve geçerli Marksist geleneğin akışında yerli yerine oturtur" (Mosco, 2009: 44). Marksist bir i letişim kuramı, iletişimi kapitalizmle ilişkisi içerisinde ve "üretim güçlerinin ve üretim ilişkilerinin gelişmesi; metalaşma ve artı-değer üretimi; toplumsal sınıf bölünmeleri ve mücadeleler; çe­ lişkiler ve karşıt hareketleri içeren kapitalizmin çözümlenmesini ön plana alarak" (Mosco, 2009 : 94) anlar. Marksist Medya ve İ letişim Çalışmaları, sadece günümüzde değil, i letişim her zaman sınıftı top­ lumlarda eşitsizlik yapıları içine gömülü olduğundan uzun zamandır geçerlidir. Neoliberalizmin yükselişiyle birlikte, Marksist bilim insan­ larına karşı bir tecrit ve ayrımın yaygın hale gelmesi ve Marksizm ' in yerini postmodemizmin almasındandır ki, Marksist iletişim kuramı

J

Marx Geri Döndü 29

gerilemeden muzdariptir. Öyle ki Marx hep geçerli olmuş ama Mark­ sist çalışmaların sağlam kurumsal temelleri olmadığı için Marksist olmak ve Marksizm' i uygulamak her zaman zorlu olmuştur. Bugün gördüğümüz ise Marx ' ın çalışmalarına ilginin artmasıdır. Sorun, bu ilginin medya kurumlarının baskın yönetsel karakterine meydan okumaya ve eleştirel i letişim çalışmalarının kurumsallaşma­ sını güçlendirmeye yöneltilmesinin mümkün olup olmayacağıdır. Marx ' ın çalışmalarında bulunan, medya üretimi, kullanımı ve etki­ leriyle ilgili alanlar aşağıdaki gibi kısaltılabilir (Kapitalizmde medya iletişimi konusunda Marx ve bir kuramsal model tanımlaması ile ilgili detaylı tartışma için bakınız: (Fuchs, 20 1 0 : 20 l l )). Meta Ü retiminde : Ö zgül : Medya endüstrisinde teknoloj inin rasyonalizasyonu ola­ rak medya teknoloj isi Ö zgül: Medya sektöründe sermaye yoğunlaşması ve temerküzü (merkezileşmesi) süreci Ö zgül: Medya sermayesinin üretimi; medya şirketlerinde ücretli emekçiler olarak bilgi işçileri Genel : sabit ve değişken sermaye paylarını düşürmek amacıyla üretimin uzamsal ve zamansal eşgüdümü için iletişim tekno­ loj ileri Genel: Kapitalist üretimin uzamsal genişlemesinin araçları ola­ rak iletişim teknoloj ileri Meta dolaşımında: Ö zgül: Medya altyapıları sermayesinin birikiminin araçları ola­ rak iletim teknoloj ileri Ö zgül: Reklamların taşıyıcısı olarak medya Genel: Sermayenin dolaşımı ve devir hızını azaltmanın araçları olarak iletişim teknoloj ileri Gene l : Dünya ticaretinin küreselleşmesinin araçları ve sonuçları olarak medya

1

30 Christian Fuchs & Vıncent Mosco

Sermayenin uzamsal temerküzünün (merkezileşmesi) araçları olarak medya Düşüncelerin dolaşımı ve alımlanmasında İ deoloj ilerin taşıyıcısı ve dolaştırıcısı olarak medya Alternatif medyanın üretiminde, dolaşımında ve alımlanmasında Alternatif bir biçimde üretilen, dağıtılan, yorumlanan ve sınıf mücadelesinin ve eleştirel düşüncelerin dolaşımının araçları olan alternatif medya Tablo 1. Marksist Sermaye Çevriminde Medyamn Rolünün Sistematik İzahı �

tlretlın

� M-C(Mp,

-

D"""8

.. P ..

�

C'·M'

L) Rasyooıalizuyon anıçlan olaralt medya teknolojileri: ı/vt

Medya a1mwıda smııaye yoğunlafması ve temerldlzll sllre