Marx, Freud ve Günlük Hayatın Eleştirisi

Citation preview

Marks,Freud ve ■w

GÜNLÜK HAYATIN LESTnaSI Bruce Brown İngilizce’den çeviren: Tavuz Alogan

özgürlük İçin

O KU M AK. D İN L E M E K P ASİF SU Ç L A R D EĞ İL M İ? Saffet Murat Titra

Bu kitabm ilk basımına kısa bir not yazıp gühlük hayata neden önem verdiğimizi açıklamaya çalışmış, okurlara bir çağn yaparak -benzer kitaptan yayım programına alıp almamaya karar vermek için- bu kitaba ilişkin düşüncelerini, önerilerini, eleştirilerini iletmelerini istemiştik. Aradan on ay geçti.. Türkiye için çok kısa sayılabilecek bir sürede kitabm I. basımı tükendi. Biz çok sevindik. Ama... Ama bir tek mektup gelmedi! Bu tepkisizlik neden? Üstelik bu kitap -esas olarak- kişilerin hemati kendi ellerinde nasıl tutabileceklerine ilişkin öneriler içeriyor; "kaaUm’’ın öneminden söz ediyor... Kitap kendimizi ve hayatı anlamamıza, biçimlendirmemize, kendi ifade mekanizmalarımızı kurabilmemize yardımcı olduğu ölçüde iyidir. Yoksa, kirletilmiş kâğıttan ibarettir«. Okur bizim için "geçim kaynağı'' değil, yaltaklanılacak biri hiç değil! Hayatı -seçtiğimiz özelliklerle- paylaşarak çoğalmak istediğimiz kişilerin gene! adı; o kadar! Okur, okumanın gereklerini yerine getirmeyip “pasif suçlar” işlemeye devam edecekse bu kitabı almasın. Bizi umutlandırıp boş yere yormasın. Lütfen... AYRINTI

İNCELEME DİZİSİ ŞENLİKLİ TOPLUM Ivan Illich (2. basım) •*•

YEŞİL POLİTİKA Jonathan Porritt (2. basım) •••

Marks, Freud ve GÜNLÜK HAYATİN ELEŞTİRİSİ Bmce Brown (2. basım) • • •

KADINLIK ARZULARI “Gfinümûzde Kadın Cinselliği” > Rosalind Coward (2. basım) *• • NASIL SOSYALİZM? HANGİ YEŞİL? NE İÇİN SANAYİ? Rudolf Bahro • «« ANTROPOLOJİK AÇIDAN ŞİDDET Der.: David Riches «• « ELEŞTİREL AİLE KURAMI Mark Poster ••* İKİBİN’E DOĞRU Raymond Williams

İÇİNDEKİLER

ÖNSÖZ: MODERN TOPLUMLARDA GÜNDELİK HAYATIN SİSTEMLE BÜTÜNLEŞMEMİZ VE BİREY OLAMAYIŞIMIZ AÇISINDAN ÖNEMİ .......... 7 I. MARKSİZM, YENİ SOL VE GÜNLÜK HAYAT SORUNSALI ... ............................... ... ........ 14 II. PSİKANALİZ VE DEVRİMCİ DÜŞÜNCE........................ ........3 3 III. YENİ BİR ELEŞTİREL TEORİYE DOĞRU

.................. - ..... 5 3

IV. GEÇ KAPİTALİST TOPLUMDA DEVRİM VE KARŞI DEVRİM............................................................................ . 7 4 V..YENİDEN TANIMLANAN POLİTİKA......................................... 91 VI. KRİZ KAPİTALİZMİNDEN TÜKETİMİ DÜZENLENEN BÜROKRATİK TOPLUMA............... ........ ................. ................. 106 VII. GÜNLÜK HAYATIN DEVRİMCİ NİTELİKLE YENİDEN KURULMASINDA BİR YÖNTEME DOĞRU.......................... 123 NOTLAR.................... .......................................................... ........... 141

MODERN TOPLUMLARDA GÜNDELİK HAYATIN SİSTEMLE BÜTÜNLEŞMEMİZ VE BİREY OLAMAYIŞIMIZ AÇISINDAN ÖNEMİ

Gündelik hayat, toplumun temel değerlerinin farklı toplumsal konum­ daki insanlarca paylaşıldığı, öğrenildiği ve haklılaştınldığı külterel bir alandır Alış verise çıkma, mevsimlik ayakkabı secimi, bir mem urun ko­ num una uygun elbise satm alması gibi siyasetle ilgisiz gibi görünen ha­ yata ilişkin davranışları içerir Evde yalnızken elle yemek yerken, konu­ ğumuz olduğunda düzenlenm iş bir sofrada görgü kurallarına göre ye­ mek yememiz de gündelik hayatımızı oluşturun Tüm bunları ve diğer birçok şeyi içeren gündelik hayatımız, kendisini oluşturan nesneler, m ekânlar ve sim gesel anlam lar siyasetle bağlantı­ sız gözükse de verili toplumsal sistemin temel aldığı değerlerin kabulü­ ne yönelik düzenlenm iştir Memurların kalabalık odalarda çalışması, am a müdürlerin, genel nnüdürlerin tek başlarına geniş odaları sahiplenmeleri, aynca bu mekânla­ rın toplumsal konumlar arasında fiziksel bir uzaklığı ve otoriteyi sağla­ yacak. koruyacak yönde düzenlenm esi bize hiyerarşik toplumsal ilişkik-îrin mantığını benimsetir, öğretir ve bu durumu haklı, olağan bulma­ mızı kolaylaştırır. Sabahları ise giderken otobüs beklemek, kalabalık otobüslere itilip ka­ kılarak ve başkalannı itip kakarak binmek, otobüste bizden daha iyi gi\ imli biri ayağımıza bastığında aşağıdan almâk am a daha sıradan gi­ yimli birine diklenmek, hayata, dünyaya ve diğer insanlara bakma biçi­ mimizi belirler. Toplumun tüm üyelerine yetecek miktarda üretilemeyen maddi ve manevi değerlerin elde edilmesiyle kavuşulacak mutluluğa her­ kesin "özgürce"erişm ek için “ kışkırtıldığı” bir kültürel ortamda yaşıyo­ ruz. Bu da mutluluğa kavuşmak için birbirini “dirsekleyen” ve bunun sonucu olarak diğer insanlardan nefret eden ve diğer insanlarca nefret edilen, dolayısıyla birbirinden “korkan” insanların oluşturduğu bir top­

lumsal hayatın oluşmasını; bu ise, “efendi/köle” ilişkisini temel alm ış toplumsal yapının yeniden üretilmesini kolaylaştırır. Herkesi mutluluğa erişmekte özgür bıraktığını iddia eden bir hayat tar­ zı, yarışmacı etik çerçevesinde yaşayan insanların birbirinden kopm a­ sına, atom laşm asına, verili toplumsal sistemin karşısında kendi yalnız­ lıkları için de çırılçıplak kalmasına neden olur. Bu da M arks’ın Yahudi Sorunu’nda anlattığı gibi, verili toplumsal sistemin insanlar üzerindeki egemenliğini kolaylaştırmasına, arttırmasına imkân hazırlan Kalabalıklara dönüştürüldüğümüz otobüsler bizi birey olmaktan ahkoyar. Bunun yanı sıra, birey olma hakkının böylesi otobüslere binmek zorunda olmayanlara ait bir hak olduğunu öğretir Onların bize efendi­ lik etmesinin toplumumuzun ve hayatımızın esenliği için daha doğm ol­ duğunu kabul etmemizi, haklı bulmamızı sağlar. Otobüsler, dünyaya ve hayata “kendi gözleri” ile bakmaya çalışan özgün şairlerin lirik şiirleri­ ni bizler için “erişilm ez” kılan Hayatın kabalığı, kültürün her alanında­ ki beğeniyi düşük tutan Biz, olan biteni kavrayacak duyarlığı kazanm a­ mıza yol açacak bu şiirlerden, bu tür düşünceleri yazan-çizenlerden uzak kaldıkça göreceli bir mutluluk elde ederiz. Verili hayata karşı bilinçlen­ memiş olmaktan kaynaklanan bu kör mutluluk, gerçekteki mutsuzluk­ larımızı sorgulamak isteyen entelektüel etkinliklerden nefret etmemize neden olun Sıradan jnsan lan n , kitle toplumunun günümüzdeki en güç­ lü geleneği olan anti-entelektüelizminin kökeninde gündelik hayatımı­ zın bugünkü kaba, acım asız biçimi vardın Çalışma m asam ızın üzerine kristal, yatak o d a m ıp ise sıradan bir si­ gara tablası koymamız hayatımıza bizim değil, başkalarının hükmettiği­ ni ve bunu bizim de kabul ettiğimizi; kendimize özgü sandığımız iç me­ kânlarımızı bile, kendimizi başkalarına sunduğum uz kamusal alanları­ mız haline getirdiğimizi gösterin Siyaset adamlarının sokaktaki, evindeki davranışlarını, savundukları siyasal programlara oranla kendimize daha yakın bulmamız ise, siya­ setin öznesi olamadığımız bir ortam da, kamusal sorunlar hakkında bil­ gi sahibi olmaya çalışm aktan kendi kendimizi yoksun bıraktığımızı gösterin Evinde köpeğini severken, çocuklarıyla ilgilenirken seyrettiğimiz, karısına bizim gibi sadakat gösterdiğini algıladığımız siyaset adamının ülke sorunlarını da bizim gibi ele alacağını ve bizim çıkarımıza çözüm­ lemeye çalışacağını zannederiz. Bu algılama biçimimiz sayesinde bize açıkm ış gibi görünen siyasal hayat alanına girm ekten alıkonulmamız, yalnızca dışımızdan işletilen ideolojik aygıtlarca değil, asıl önemlisi, ken­ di,ellerim izle d e sağlanm ış o lu r Toplumun geniş kesimlerinin siyasal hayat alanı içindeyken bile siyasetin dışında tutulması, bu sayede günü­ m üzün verili toplum sal sistem lerinde siyasal bir düzenek haline gele­ bilmektedir Siyasal katılmanın geniş boyutlara varm asına rağmen, hayata topye8

kûn karşıt nitelikte olan çevre kirlenmesi, yabancılaşm a, yaşamımızda kendiliğindenliğin kalmayışı gibi olgular, bu yüzden, bir türlü düzeltilememektedir. Bunun sonucu olarak verili toplumsal sistem lerde eşitsiz­ liğe, "efendi-köle” ilişkisine, bedensel emek-zihinsel em ek ayrımına önccilik verilmekte; sistemin etkinliği, insanın özgürlüğü ve mutluluğuna oranla öncelik taşımaya devam etm ektedir Başka deyişle gündelik hayatımız bir hayat tarzını öğretir, benim setir ve haklılaştırır Bize bugünkü yaşamı, deneylerimiz, ampirik algılama­ larımız çerçevesinde yaşadığımız hayatı o la b ilecek tek toplum sal ha­ yat olarak gösterir Tüm bu nedenlerle m odern dönem de gündelik hayat, yabancılaşma olgusunu anlam ak için; eski toplumsal sistem lerden farklı olarak, s i^ sal hayat alanı ile örtüsen gündelik hayatın içinde yaşanan ve haklılaştınlan iktidar ilişk ilerin i anlam ak için üzerinde önemle durulması ge­ reken bir kültürel/siyasal inceleme alanı olm uştur Gündelik hayatı inceleyen ve bu olguyu bütün yönleriyle betimleye­ cek bilgileri ortaya koyabilen analizler yapılmadıkça günüm üz toplumlarındaki siyasal iktidar ilişkilerinin kavranması m ümkün değildir Bu düzeyde analizlerden haberdar olmadıkça; “sokağın diliyle” ya da “gün­ delik hayatın söylemiyle" konuşan baskıcı-tutucu-totaliter siyasal hare­ ketlerin kalabalıkların ilgisini 1930'larda da, bugün de neden kolayca çekebildiklerini anlam am ız zor olm aktadır Kalabalıklar ile baskıcı siya­ sal hareketlerin "gündelik hayatın söylemi” aracılığıyla yakınlaşabilmelerindeki akıldısılık. yaşanan toplumsal hayatın akıldışılığını mistifiye (‘.den gündelik hayatın kendi işleyiş mantığından ve gerçeği yanılsama içinde gösteren ampirik algılam adan kaynaklanmaktadır En temel kül­ türel geleneği an ti-entelektüelizm olan kalabalıklardaki irrasyonalitenin (akıldışılığın) ’tarihsel” yönünü ve nasıl giderilebileceğini de, an­ cak gündelik hayata ilişkin bu analizlerle ışık altına çekebiliriz. Bu sorun*, kuşkusuz, eski zam anların toplumlarında da vardı. Günüııuizün toplumlarında çok daha büyük önem kazanm ası, m odem döne­ me geçişten itibaren yeni üretim ilişkilerinin ve toplumsal örgütlenme­ nin sosyal sınıflar arasındaki mekânsal uzaklıkları azaltmak zorunda kal­ ması nedeniyle olm uştur Eski toplumlarda yöneten seçkinler ve variıklılar ile kalabalıklar arasında m ekânsal bir uzaklık vardı. Vergi vermek, angaryaları yerine getirmek, savaşa gitmek dışında kalabalıklar toplum­ sa l hayatm kenarında tutuluyordu. Üretim küçük ölçeklerde yapılıyor, seçkinlerin üretimden daha büyük pay alması ise daha çıplak yöntem­ lerle siyasal iktidar mekanizmasını Rendi ellerinde tutmaları, kitleleri “oy verme" hakkından bile yoksun bırakmaları sayesinde gerçekleşiyordu. 19. yüzyıl ortalarından itibaren bu durum değişmeye başlamıştır. Sa­ nayi toplumuna geçişle birlikte, 1840'larda. 1850’lerde üretimde verim­ liliğin artışı, birim sermaye basm a en yüksek kârın elde edilebilmesi

icin tüketimin demokratikleştirilmesini, yani mutlak yoksullaştırmadan göreli yoksullaştırmaya geçişi gerektirmiştir. Kalabalıkları, toplumsal h a ­ yatın ' kenarından” hayatın çeşitli alanlarına çekmek gerekmiştir. Bu d u ­ rum en som ut biçimiyle kentsel mekânın demokratikleştirilmesinde gö­ rülmüştür. Fransız Devrimi’nden önce “taşrada” tutulan insanlar, dev­ rim günlerinde toplandıkları Paris’teki kent m ekânında siy a setin ö z ­ n e si o la b ilm e olanağını bile elde etmişlerdir. Devrim sonrasındaki dö­ nem de, 1830 ve 1848 hareketlerinin sonrasında gerçi bu olanak kapa­ tılmışsa da, kalabalıkların kent mekânında hiç değilse m eta tüketicisi/özgürleşim düşçüsü olarak yaşamalarına izin vermek gerekmiştir. Demok­ ratik katılımın, sistemin temel değerlerini koruyarak kendini yeniden üretm esinin zorunlu bir mekanizması olduğu kabul edilmiştir. Ancak, kent m ekânındaki ve sanayi toplumunun diğer m ekânlarındaki bu demokratikleştirim yatay olarak sürdürülürken, 1850’lerden itibaren ■'mekânın ' dikey paylaşımında farklılaştırmalara ağırlık verilmeye baş­ lanmıştır. Sanayi toplumuna geçişten önce kentler, kalabalıklar için uzak, giril­ meyen. dolaşılmayan, yaşanmayan yerlerdi. Kırsal nüfusun buralara ak­ ması jandarm a yönetmelikleri ile önlenmekteydi. Kentlerden her an sürülebiliyor. kentlerde sürekli mekân tutamayan “göçm enler” olarak ya­ şıyorlardı. Ne var ki kentsel hayat alanlarının kalabalıklara açılmasını, bu açıl­ maların siyasal hayat alanını etkilemeyecek biçimde yeniden düzenlen­ mesi izlemiştir. Fransız Devrimi’nin yaşandığı günlerde yukarda açıkla­ maya çalıştığım gibi, siyasal hayata bir ara özneler olarak katılan kala­ balıklar. 1830 ve 1848’lerin ardından işgücüne ve m eta üretiminin sür­ mesini sağlayan tüketicilere dönüşmüştür. Böylece Aydınlanma Dönemi boyunca herkese, her sosyal kesime va­ at edilen “siyasetin öznesi” olan insan olma yerine Hegel’in ünlü deyi­ şiyle, “siyasetin materyali olmakla mutluluk duyan ve bunu erdem sayan” günüm üzün kitle insanına, kitle toplum u hayatına erişilmiştir. Günümüz verili toplumsal sistemleri, kalabalıkların sömürü mekaniz­ m ası içinde tutulmasıyla da yetinmemekte; kalabalıkların da, yönelticilerin de. seçkinlerin de. bitkilerin ve hayvanlann da yasam a hakkını or­ tadan kaldırmaya yönelmiş bulunmaktadır. Verili toplumsal sistemler, bu­ gün yalnızca kendi etkinliklerini düşünmektedir. Walter Benjamin’in de­ yişiyle. bugün “organik-olan inorganik-olanın tahakkümü altındadır.” Do­ ğa ve insan, toplum sal sistemin tahakküm ü altındadır. Sınıf tahakkümü, ölüm ün hayat üzerinde tahakküm ü noktasına varmıştır. Bu noktaya geliş süreci Kraliçe Victoria dönem i etiğinin modern toplumların kültür ortam ına egem en olmaya başladığı 19. yüzyılın ilk onyıilanndan itibaren başlamıştır Victoria dönemi etiği gündelik hayatı de­ ğiştirmiş; tarih boyunca y aşan an insanlar arası ilişkilerin temelinde yer 10

alan "efendi-köle” ilişkisini yalnızca bir söm ürü ve egemenlik ilişkisi ol­ m aktan çıkarmaya başlam ıştır E fendi olan taraf da. köle olan taraf-da toplumsal sistem karşısında hiçleşmeye, saçm a bir hayatı kabul etmeye ve hiçleşmeyi mutluluk saymaya başlamıştır. Sistemin isteklerini yerine getirm ek için yüklendiği toplumsal rollerle özdeşleşmeyi mutluluk sayan m odern topluma geçiş sürecinden günü­ müze kadarki insan, bir başka mutsüzluğa sürüklenmiştir: Okumak, ça­ lışmak. kazanmak, hükm etm ek insanın yalnızca başka insanlardan de­ ğil, kendi içindeki insan yanından, içindeki insanallaşm ış doğadan da uzaklaşmasına neden olmuştur. Doğal ihtiyaçların karşılanmasındaki kül­ türel formlar, 19. yüzyıldan itibaren doğal ihtiyaçların ertelenmesine, ba­ zılarının sürekli baskı altında tutulmasına neden olacak kadar önem ka­ zanmıştır. Örneğin, yeterince yemek için, belirli bir hacm e ulaşıncaya kadar işin büyütülmesi; evlenmek için eğitimin uzun sürebilen yılları­ nın yaşanması; okumuş, avukat olabilmiş birinin cinselliği olarak yaşa­ nabileceği yıllara kadar aşkın ve cinselliğin baskılanm ası, örselenm esi gerekmiştir. . Uygarlaşmış burjuva insanının içindeki doyum erteleyici bu eliğin kar­ şıtı “canavar”, insanca olmayan toplum sal sistem in varlığını sürdürm e­ si açısından tehlikeli bulunan ve disiplin altında tutulması gereken işte bu “insanal doğa”dır. Kâbuslar, canavarlar, hilkat garibeleri ile dolu öy­ küler 19. yüzyılda boşuna popülerleşmemiştir. Bu canavarlar ve hilkat garibeleri sistemin baskı altında tutmaya m ecbur olduğu insanal doğa­ mızın korkutucu görüntülere girmiş halidir. Bu öykü ve romanlara, bi­ linçaltına attığımız am a hiçbir zaman tam olarak yok edemediğimiz yön­ lerimizi ortaya koyması nedeniyle bugün de ilgi duyuyoruz. Popülerleş­ miş biçimiyle bu öykülerin canavarlan cezalandırıcı şekilde sona erm e­ si ise sırtı sıvazlanan bilinçaltımızın yeni başlan disiplin altına alınması içindir. Popüler sanal ürünleri bu nedenle iki yanlıdır: Bastırılmışın baş­ kaldırısını yansıtır; am a aynı anda, bu başkaldınnın boşunalığını gös­ termeyi de am açlar M odem toplumlann gündelik hayatındaki kültürel etkinlik genel an­ lam da popüler sanal ürünlerinin tüketimidir Form ile içerik arasındaki diyalektik ilişkiyi düşünecek olursak, çok satsın diye basitleştirilmiş ola­ rak yayımlanan M oby D ic k ’in ya da herkes tarafından kolayca anlaşıl­ sın diye yeniden yazılan bir Marks metninin, asıllarının am açlarından çok farklı am açlan olduğunu görürüz. Kültürün düşük beğeniye sesle­ nen ürünlerinin halka açılmasının, halkın kültürel beğenisini zamanla yükselteceğini ileri sürenler, bu nedenle, iktisatta olduğu gibi, kültürde de “kötü paranın iyi parayı kovacağını” söyleyen Adorno’ya kulak ver­ melidir Adomo’nun bu tutumu, kültürel seçkincilikle suçlanacak bir tu- ■ lum hiç değildir ' Gündelik hayat incelem eleri bütün bu sorunları kavramamızı kolay­ 11

laştıracaktır. Gündelik hayatın etiğine boyun eğerek yasadığım ız süre­ ce. m odern toplumsal sistemlerin kendi mantıksal gerekirliklerinin ni­ çin bizim kendi mutluluğumuz olarak görünebildiğini bize ancak bu ça­ lışmalar açıklayacakiır. İsin zor anlaşılır önemli bir yönü olan bu düz­ m ece mutluluğu k en d i e lle rim iz le o lu ştu rm a m ız ın üzerinde son za­ manlarda önem le durulmaya başlanmıştır. Toplumsal sisteme uyum da­ ki başarımızın dere’cesine bağlı olarak, unuttuğumuzu, bastırdığımızı san­ dığımız içimizdeki insanal doğanın bilinçaltındaki birikimlinin yol açtığı ruhsal rahatsızlıklann, akıl hastalıklarının ‘'uygarlığımızla bağlantısı” yüz­ yılımız başında fark edilmiştir Bu durum a ilk kez (oldukça anlamlı ola­ rak) sanayi toplumuna geçiş sürecinde Batının önde gelen öteki toplumları karşısında eskimiş dünyasını koruyamayan Avustur^’a-Macaristan İmparatorluğu'nun başkenti Viyana’da. üniversite kürsüleri dışından bir bilim adam ı olan Freud dikkat çekmiştin Kürsülerdeki bilim adam lan. hastalıkların iyileştirilmesinden çok sey­ rinin izlenm esine, betim lenm esine önem vermekteydi. Onlan alıştıkları toplumsal sistem yerine bir yenisinin oluşumuna yol açabilecek çalış­ m alar yapmaktansa, yitip giden “güzel" hayatın can sıkıntısını yasar­ ken. Freud yaşanan gün ü n güzel olmayan taraflarını kavramaya yönel­ miştin Bu kavrayışla, yitip giden eskim iş hayatın yerine daha iyi ve öz­ gür bir hayatın gelmesini, getirilmesini kolaylaştırmak istemiştin Freud'un insana ait olguları, insanın biyolojisi ile. insanın davranışlarınudar anlam da biyolojik çerçevede güdülerle açıkladığını söyleyenler hâlâ van Ancak Freud dil sürçmeleri ve şakalarla ilgili ilk tezlerinden itibaren yaptığı açıklamaların insana ilişkin, tarihsel olgular olduğunun bilincindedir Freud'un ve Freud’u izleyenlerin açıklamaları sayesinde. Sartre'ın deyişiyle “zamanımızın hâlâ aşılmamış ufku" olan Marksçı ku­ ramın yeterince inceleye,mediği, am a bizzat Marks tarafından "insanın gûraşığmdaki hayatının ürünü” olarak nitelenen kâbuslarını, düşlerini, anlam saplırm alannı, kaçınma mekanizmalarını, saptırılmış husumet­ lerini, önyargılarını, yanlış özdeşleşm elerini derinlem esine anlamamız m ümkün olacaktın İtalyan ve Alman faşizmlerinin kitlesel taban bulmadaki başarısının nedenlerini inceleyen Amerikalı yeni siyaset bilimcilerin 1976‘dan bu yana belirttikleri gibi totaliter siyasi hareketlerin kadrolarının kalabalık­ ların yaşadığı sorunlan “gündelik hayatm söylemiyle" ifade etmeleri, ik­ tidara gelişlerinde önemli rol oynamıştın Bu açıdan düşünürsek, maga­ zin kültürünün, kitleler için nitelikli kültür ürünlerinin tüketicisi olma yo­ lunda doğru atılm ış bir ilk adım olduğu şeklindeki aydınlarımız arasın­ daki genel kabul irkiltici bir basitleştirm e sayılabilir Bu kitapta Freudçu açıklam alar ile Marksçı açıklamaların eklemlen­ mesinde, daha çok Reich’ın çalışm alarından yola çıkılmıştın Reich’ın yak­ laşımının önceleri Erich Fromm tarafından eleştirildiğini; sonraki yıllar­ 12

da ise, Reich’ın da, Frojnm’un da Freud’u mekanik bir anlayışla yorum­ ladıkları ve Freud’un açıklamalarındaki tarihsellik ve toplumsallığı m e­ kanik ve biyolojik b ir boyuta indirgedikleri için Frankfurt Okulu’nun üyelerince reddedildiğini biliyoruz. Her toplumun, tıpkı her insan gibi, yaşadığı dönem i kendisi acısın­ dan betimlemesi, görmesi, kavraması gerektiğine inanıyoruz. Biz de mo­ dern çağın bu sorunlarını kendi ortamımızda ve bize özgü boyutları ile yaşamaktayız. Kendi özgül boyutlarımızı kavrayabilmemiz için m odern­ leşme sürecjnin bütün toplumsal sistemlerde yaşanan genel ve ortak yan­ larını öğrenmemiz, bu genel yanların ülkeden ülkeye olduğu kadar dö nem den dönem e ide değişiklikler gösterdiğini bilmemiz gerekmektedir. Gündelik hayat üzörine incelemelerle, çalışm alarla tanışmamızla bir­ likte, yeırışmacı etiği, eşitsizliği ve yabancılaşmayı kendine temel alan bugünkü toplumsal sistemlerle bütünleşmemizi, bireyleşmemizi kendi ellerimizle engelleyişimizi daha kolay anlayabileceğiz. Kendi işleyiş et­ kinliğini insanın özgürlüğünden öpemli sayan bugünkü toplumsal sis­ temlerin mantığını kavrayamadığımız sürece, insafım özgürleşmesi so­ rununun niçin sürekli olarak ertelendiğini de anlam am ız olanaksız kalacaktır. Gelecekteki insan hayatının farklı olabilmesi için, bugünkü hayatı­ mızın ve bizim bu hayat içindeki davranışlarımızın daha bugünden fark­ lılaşmaya başlam ası gereklidir. Ama bu farklılık, bizi realiteye tepkimeci yanıtlar vermenin ötesine gidemeyen n on-social yaratıklara da döhüştürmemelidir. Bizi m utsuz kılan verili toplumsal sistem ler karşısın­ da "toplum dışı” yaratıklara dönüşmemeliyiz. Bugünkü hayatımızı sür­ dürürken gelecekteki daha insanca hayatı düşlemeli, tasarlamak ve onun gerçekleşmesi yönünde bu hayatı dönüştürmeye mecbur olan bütün top­ lumsal kesimlerdeki insanlarla birlikte örgün adım lar atmayı da öğren­ meliyiz. Prof.Dr. Ü nsal Oskay

13

I. MARKSİZM, YENİ SOL VE GÜNLÜK HAYAT SORUNSALI

A vrupa’n ın ve A m erika’n ın en ileri sanayi to p lu m ların d a insanlığın k u rtu lu şu için verilen m ücadeleyle yüz yüze gelm enin getirdiği gö­ revlere uygun b ir entelektüel bakış açısı ve politik a arayışında. Yeni S ol’u n B a tı’m n h er yerinde içine çekildiği radikal geleneğin u n su r­ ları arasında en önenılileri, bir yandan W ilhelm Reich, Erich From m , H e rb e rt M arcuse ve o n u n A lm anya’d a, F ra n k fu rt O k u lu ’n d a b u lu ­ n an m eslektaşları, öte y an d an d a h a d a r b ir k ap sam da, F ransa’daki gerçeküstücU gelenek ve H en ri Lefebvre gibi çalışm alarında özgün ta sa n la r geliştiren devrim ci M arksistlerle özdeşleştirilen eleştirel d ü ­ şünce akım ıdır. M arcuse’nin Yeni Sol üzerindeki etkisi belgeleme g erek tirm ez'- K itle iletişim araçları bizi, M arcuse’nin öğrenci hare­ ketinin entelektüel “ guru” su olduğuna inandırm ıştı. Açık olm ak ge­ rekirse M arcuse’n in etkisinin d erin , a m a bu denli de önem li olm a­ dığını teslim etm eliyiz. Y ine de İtalya’d a bile geniş çap ta o k u n u r ve devrim ci öğrenciler ta ra fın d a n “ Ü ç M ’le r” den (M arks-M aoM arcuse) biri o la ra k selam lanır. D iğer F ra n k fu rt M arksistleri özellikle M arcuse’nin k u şa ğ ın d a n M ax H o rk h eim er ve T h eodor A dorn o , ayrıca d a h a genç k u şa k ta n Jürgen H aberm as- M arcuse’­ nin aksine kendilerini öğrenci hareketinin m ücadelelerinden ayrı tu t­ m aların a rağm en, A lm anya’d a k i öğrenci hareketinin entelektüel olu­ şu m u n d a önem li b ir yer tu tm u şlard ır. Ç alışm alarının İngilizce çevi­ rile ri nihayet o rta y a çıkm aya başladığına göre. Birleşik D evletler­ d e k i Yeni Sol en telektüelleri üzerinde d e önem li b ir etki yaratm aları beklenebilir. G erçek üstücüler ve o n la rın Sitüasyonistler gibi izleyi­ cileri, Almanya, İta ly a veya A m erika’d a k i Yeni Sol çevrelerde şim­ 14

dilik pek etkili değillerse de. Mayıs 1968’in büyük olaylarından he­ m en önceki d ö nem de Fransız Yeni Sol’u n u n id eo lo jik ve politik ge­ lişim i açısından çok önem li kaynaklardı. Jean-L ouis H o ü debine’in belirttiği gibi, “ M ayıs 1968’de belli duvarlar (ashnda daim a aynı d u ­ varlar) b u id eo lo jin in kitlesel o larak yeniden harekete geçirildiğini kanıtlayan ‘gerçeküstü’ veya ‘gerçeküstücü’ sloganlarla kaplandı” ^ ve bu d u ru m sebepsiz değildi. N ihayet ço k yakın zam anda, eleştirel M arksizm ’in b u yeniden canlanışı, W ilhelm Reich’ın çalışm asına gös­ terilen sınırsız ilgi ile ortaya çıktı. Fikirleri, “ M ark sist dörtem ” inde yap tığ ı çalışm aların birçok çevirisinin I967’den itib aren ortaya çık­ m asın d an ö n c ^ hiç tanınm adığı F ran sa’d a büyük b ir coşkuyla kar­ şılandı. N anterre’de ders p ro g ra m la rın a Reich üzerine derslerin ek­ lenm esi aslında. M ayıs olaylarının arifesinde yaşanan 22 M art h a ­ reketinin tem el taleplerinden biriydi. Reich’m düşüncesinin A lm an ­ ya’d ak i canlanışı (d ah a önce bulu n am ay an eserlerinin korsan bas­ k ılarının elden ele dolaşm ası biçim inde) öğrenci hareket üzerinde yarattığı etkiyle d a h a d a m uhteşem oldu ve B erlin’de k u ru la n de­ neysel I. ve II. K om ünler için tem el bir ideolojik kaynak oluşturdu. Yazılarının çevrilm esi ve k itap halinde yeniden basılm asıyla çok kı­ sa b ir süre son ra Birleşik D evletler’de de Reich’a coşkulu bir ilgi d u ­ yulm aya başladı. M arcuse, Reich ya d a gerçeküstücüler gibi y azarların zengin d ü ­ şüncelerini tek b ir kategoride to p lam ak güç olsa d a, hepsinde o rta k bazı karak teristik ilgi alan ları ve tem alar vardır. O n ların fikirlerini, o rta k b ir kültürel devrim tasarısının geniş çerçevesi içinde, çağım ız­ d a gördükleri ilgiyi ve yarattık ları etkiyi açıklayan, bütünleyici k a t­ kılar o larak değerlendirebiliriz. O n lar sadece M arksizm ’i günlük ha­ ya tm bir eleştirisi olarak^ yeniden kurm aya yönelik o rta k bir niyeti ve bu teo rik yenilenm enin z o ru n lu b ir aracı olan psikalanize yöne­ lik o rta k bir ilgiyi paylaşm akla kalm adılar. Yeni S ol’un B atı’ifin her yerinde verdiği m ücadelelerde gecikm iş o larak hayata dönen o rta k b ir özgürleştirici tasarın ın gerçekleştirilm esine de katıldılar. B u bak ım d an Reich’m , F ra n k fu rt M arksistlerinin ve gerçeküstücülerin , Yeni Sol ile özdeşleştirdiğim iz d a h a yeni hareketleri ka­ rakterize eden ço k önem li b ir sürü so ru n u ve ilgi alanım , böylesine çarpıcı bir biçim de önceden sezinleyebilmeleri şaşırtıcı değildir. Sı­ n ıf m ücadelesi tarihinde, eleştirel M arksizm ’in d a h a önceki teorile­ ri ile 1960’larda Yeni S o l’u ortaya çıkaran iki “ m o m en t” arasındaki m uazzam tarihsel k o p ukluğa rağm en, her iki d ö n em de de devrim 15

çilerin yüz y ü ze geldikleri durum lar, so ru n lar ve b u koşullara göste­ rile n tepkilerde derin b ir paralellik vardır. P au l Breines, G eorg Luk acs’ın an la ttığ ı m arksizm ’in gelişme koşullarını h azırlayan fa k tö r­ lerle özel o la ra k ilgilenm ekle birlikte, 1920’lerin ve 1930’ların dev­ rim ci entelektüellerinin d u ru m ları ve eylemleriyle 1960’larm m üca­ deleleri arasm d ak i parelelliği, y u k arıd a adı geçen yazarlara da uy­ gulanabilecek b ir biçim de şöyle betim ler: “ Her iki durumda da kapitalizmin eleştirisi, kökeninini, varoluşun ev­ rensel yoksulluğuna (buradaki varoluş maddi terimlerden çok kültürel terimlerle tanımlanan bir varoluştur) karşı ‘öznel’ bir isyandan alır; her iki durumda da, başlangıçta idealist, varoluşçu, kültürel eleştiri kavram­ ları içinde tanımlanan ve işlenen bilinç, modern toplumun yeni ve tutarlı bir bütünleşmesine doğru itilir; her ikisi de güncel tarihsel gelişmelerle aşılan ‘Eski Sol’cu dogma ve kategorilere karşı harekete geçer... Her iki durumda da tarihsel durumu, mevcut düzen içindeki organik kriz ve ha­ reketlenme karakterize eder; en azından, gözleri ve kulakları açık olan­ lar için, status quo Ortodokslukları ve âdetleri hızlı bir çözülme duru­ mundadır. Dünya tarihi 1960’larda olduğu gibi I. Dünya Savaşı yılların­ da da kendini hemen bir önceki revizyonist ve reformist dönemden sıyır­ dı; sınıf mücadelesi ve toplumsal çelişkiler, görünmezlikten kurtulup açık­ ça ortaya çıktılar; toplum, ileri atılabilecek kadar diyalektik ve bilinçli­ dir... (Her iki durumda da) tarihsel-teorik bilinç, ‘devrimci’ ideolojiye (ki bu ideoloji, belirli bir örgütlenmeyi, hizibi veya devlet iktidarını meş­ rulaştırmaya çahşır) karşı olarak, geleceğin eleştirel ve özeleştirel devrimci teorisidir (bir bütün olarak toplum bilgisi ve aynı zamanda dünyayı de­ ğiştirme 'inin özbilinci)... Bizce, devrimci teori ve faaliyetin baş­ langıçtaki idealist, öznel, varoluşçu kültür eleştirisi, her iki durumda da, devrimci ruhun hayatında canlı bir aşama olarak yer alır.” ^ S ın ıf mücadelesi tarihi içinde b u iki “ m o m e n f’i birleştiren ve ara­ la rın d a k i dik k at çekici paralelliği açıklayan nedir? Belki de yanıt, göreli istikrar d ö nem lerinde top lu m sal ilişkilerin ve kurum larm “ şeyleşme” eğilim inde yatm aktadır^; yani, “ doğal olgular” ın -dün­ y an ın geçmişte ve bugün nasıl o ld u ğ u n u , nasıl olacağını ifade eden ebedi gerçekliklerin- g ö rü n ü m ü n ü benim seyen insanlar arasındaki, geçişsel, tarihsel o larak özgül ilişkilerin “ şeyleşme” eğiliminde. Bu d u ru m d a to p lu m sa l roller ve k u ru m la r o n to lo jik bir statü kazanır­ lar (tipik bir ö rn e k olarak aile “ insani bir girişim o lm ak tan çıkar ve tanrılar, d o ğ a yasası veya in san doğası a d ın a kurulm uş prototip ik eylemlerin benim senm iş b ir kuralı h alin e gelir” )*. Dünyayı bu 16

şeyleşm e m askesi ile algılayan in san lar h ay atların ı belirleyen söm ürtlcü ve baskıcı ilişkileri asla sorgulam azlar, çü n k ü bu d u ru m a her­ hangi t)ir a ltern atif bulm anın m üm kün olduğunu düşünemezler. A n­ cak k u ru m la rın şeyleştirici yapılarm m dağıldığı dönem lerde -derin toplum sal krizlerde ve parçalanm a dönem lerinde- bir toplum un ger­ çek yapısım n o n u karakterize eden yapısal ilişkilerin algılanm ası tam tam ın a m ü m k ü n olur. M arks, böyle bir politik başkalaşım ın ve gö­ rülm em iş derecede hızlı bir sosyo-ekonom ik dönü şü m ün dam ga vur­ duğu b ir d ö n em d e yaşadı ve içinde bulu n d u ğ u toplum sal düzenin gerçek yapısını -yani rekabetçi kapitalizm i- kendisinden önceki ve sonraki, deneyim lerini d a h a istikrarlı b ir top lu m sal o rtam ın karak­ terize ettiği k u şak lara kıyasla, d a h a b errak biçim de ayırt edebildi. M a rk s’m yaşadığı dön em d en bu yana, rekabetçi kapitalizm , yerini yeni tip bir kapitalizme, tekelci veya anonim kapitalizm e bıraktı. Bu ye­ ni tip kapitalizm , yeni şeyleşme ve ideolojik m istikleşm e biçim leriy­ le m askelenen, kendine özgü yeni sö m ü rü ve baskı biçim leri geliş­ tird i. 1920’lerin ve 1960’la n n deneyim lerini b u k ad ar benzer hale getiren, h er iki d önem in de, kapitalizm in bu yeni aşam asının n o r­ m alde görünm ez, veya bulanıklaşm ış o lan yapısının “ şeyleşmeden arındığ ı” ve böylece derin toplum sal krizin b ir sonucu olarak, m akroskopik şekilde görülebilir hale geldiği zam an ları tem sil etm esidir. Birinci dönem bir bakım a yeni kapitalizm in doğum sarsıntısına, İkin­ cisi de can çekişm esinin ilk belirtilerine karşılık düşer. G erek 1920’lerin k ü ltü r devrim cilerinin gerekse 1960’la n n Yeni S o l’u n u n algıladığı, yeni tip kapitalizm in, laissez-faire kapitalizm i­ ne -insanlık d u ru m u so runsalının esas olarak ekonom ik sö m ü rü ve p o litik baskı terim leriyle ifade edildiği, M a rk s’ın zam anındaki kapitalizm - kıyasla, yabancılaşm anın evrenselleşmesine yönelik ne­ redeyse karşı konulm az b ir eğilim taşım asıydı. Bir diğer deyişle bu yeni tip kapitalizm , “ to plum sal hayat ile varoluşun bütünlüğünü, her tü rlü öznelliği ve faaliyeti şeyleşmiş nesnelliğe dö n ü ştü rm e ni­ yetiyle b ir egem enlik nesnesine” ’ çevirme (d ah a önce az çok p azar ilişkilerinin alanıyla sınırlan an , özel hayata sızm am ış o lan bir sü­ reç) ve b ü tü n insan - özneleri de kendi yabancılaşm ış varoluşları­ nın pasif seyircilerine d ö n d ü rm e eğilimi gösterir. Toplum sal b ü tü ­ n ü n ileri ölçüde kaynaştırılm asını, alt ve üst yapının gittikçe iç içe geçm esini ve bireyin psişik alanının giderek daraltılm asını sağlayan b u sürecin b ir sonucu o larak , (genç) M arcuse’nin 1932’de belirttiği şu noktaya vanhr: “ K apitalizm in durum u sadece ekonom ik veya po­ 17

litik bir k riz sorunu değil, insan özünün yıkım ı so ru n u d u r.” Bu ö y ­ le bir ö n g ö rü d ü r ki, d a h a başından itibaren, ‘ ‘sadece ekonom ik v e­ ya politik o la n her tü rlü reform u faydasız görerek m ahkûm eder ve mevcut k o şu llarm topyekûn devrimle yıkılıp tah rip edilm esini k a ­ yıtsız şartsız talep e d e r” ®. Böylesine “ to p tan b ir karşı çıkış” için ö n şart, yeni sistem deki yabancılaşm a ve b askının kapsayıcı ve aynı a n d a her yerde hissedilir o lduğunun kabullenilm esi olacağ ın d an , “ m od ern kapitalizm in teorik ve p ratik eleştirisi bütününün eleştiri­ si olacak, aksi takdirde b ü tü n ü n b ir tek rarın d an başka bir şey olm ay acak tır” ^. Bu ö n görülerle silahlanan ve hem kapsayıcı hem de indirgem eciliğe karşıt* çağdaş b ir devrimci teori ihtiyacını duyan k ü ltü r dev­ rim cileri, önceki devrim ci kuşak lard an kendilerine geçen M arksist geleneğin yetersizliklerini ve yoksullaşm asını eleştirerek işe b a şla d ı­ lar. K uşkusuz bizzat M ark s, teori ile pratiği birleştirm eye, düşünce ile duyguyu bağdaştırm aya, ki.şisel olan ile politik olanın b ö lü n m ü ş­ lüğünü aşm aya çahşm ıştı, fakat onun kendine özgü özgürlükçü h am ­ lesi, izleyicilerinin çoğu tarafın d an bir kenara bırakılm ış veya sulan­ dırılm ıştı. Bunlar, M ark s’ın düşüncesinin karm aşıkhğını ham ve m e­ kanik bir ekonom ik veya sosyolojik determ inizm e indirgem işlerdi". İkinci E n tern asy o n al’in teorilerinde M arksizm , u n su rla rın d a n sa­ dece birine, politik ekonom iye indirgendi. Sonuç olarak M a rk s’ın alt ile üst yapı arasındaki diyalektik etkileşim h akkındaki özgün a n ­ layışı, ekonom ik bir m ekanizm a o larak tek yanlı bir to p lu m anlayı­ şına indirgendi. Toplum un diğer bütün fenom enleri -toplum sal grup­ lar, politik ku ru m lar, kültürel ürünler- sadece ekonom iden türeyen dışavurum lar olarak görüldü. Bu anlayışa göre sosyalist devrim, .basit bir biçim de, kapitalist ek onom inin yapısında var olan, üretici güç­ ler ile üretim ilişkileri arasın d ak i çelişkinin kaçınılm az olarak siste­ * Bu kitapta kullanıldığı anlam da indirgeme kavramı Henri Lefebvre’e ait­ tir. Lefebvre bu kavramı, uzmanlaşmayı sınırına vardırma, emeği bölme, faa­ liyeti parçalama, sorunları dar bir analitik (sentetik değil) bakışla ele alma, iş,, politika ve özel hayat alanlarını birbirinden ayırma eğilimi olarak tanımlar. “ İndirgeme sadece, basitleştirme, şematlze etme, dogmatikleştirme ve sı­ nıflandırma anlam ına gelmez. Aynı zamanda, tafımin yoluyla bütünlüğe var­ mayı amaçlarken, bütünü yakalama, sabitleştirme, kısmîye dönüştürme an­ lamına gelir; bütünlüğü bir kısırdöngüye dönüştürmek demektir Son olarak, çatışmaları çözmeksizin ve çelişkinin farkında olmaksızın, bütünlüğü mantık kullanarak yok etmektir.” ^® 18

m in çöküş n o k ta sın a kadar gelişmesi so n u c u n d a gerçekleşecekti. Ü çüncü E n tern asy o n al’m liderleri, b u tü r ekonom ist bakış açıları­ nı her şeyi talihe b ırak an bir “ devrim i beklem e” stratejisini teşvik ettikleri için eleştirirlerken, “ ekonom izm ” in yerine aynı ölçüde in­ dirgem eci b ir iradeciliği geçirme eğilimi gösterdiler. Bu d a ekonom izm i baş aşağı çevirdi ve sosyalizm e geçişin nesnel önkoşullarının zaten var o ld u ğ u n u var sayarak, devrim sorunlarını M akyavelce bir po litik savaş anlayışına indirgedi. B olşevikler sosyal dem okratları devlet ik tid a rın a karşı özel bir politik m ücadele gereğini ihm al et­ m ekle suçlarlarken, kendileri, devletin yaslandığı çok daha ciddi ide­ olojik ve kültürel hegem onya biçim lerini değil, devlet iktidarının sa­ dece polis gücü, fiziksel baskıcı güç o larak kendini gösteren yanım kjavrama eğilimi gösterdiler. M addi ve politik düzeyde devrim ci sü­ rece bir “ bilinç refo rm u ” n u n eşlik etmesi gerektiğini kavrayam adı­ lar. Oysa genç M arks, tam d a b u n u n için çağrı yapm ıştı. Bu sayede proletarya, “ entelektüel ve duygusal açıdan, var olan sistem den k u rtu lm u ş”, o lacaktı. L ukâcs’ın 1922’de işaret ettiği gibi, “ bu k u r­ tuluş ekonom ik gelişm elere m ekanik olarak paralel ve b u n larla eş­ zam anlı gerçekleşm ez” ; d a h a ziyade, hem bunları hazırlar, hem de bunlar tarafm dan h azırlanır” '^. B uradan da, radikal azınlıkların p o ­ litik ve ekonom ik ik tid ara karşı verdikleri m ücadelenin, ancak k it­ lelerin aynı a n d a böyle b ir “ bilinç refo rm u ” için m ücadele verm e­ siyle birlikte geliştiği zam an gerçekten devrim ci olacağı sonucu çı­ kar. Bolşeviklerin devrim ci sürecin bu b o y u tu n u ihm al etm eleri, Rus­ ya’daki d u ru m u n o lağanüstü niteliği yüzünden kısm en ve geçici o la ­ rak net görülem edi. Rusya’daki eski rejimin ideolojik ve kültürel üst­ yapısı d a h a ileri kapitalist u luslarm kine kıyasla çok d ah a az geliş­ mişti. Fakat b u nun çok kısa bir süre sonra Rusya’da hissedilecek olan d a h a kapsam lı sonuçları p roletarya devrim inin um ut verici bir b a ş­ langıca rağm en, Bolşeviklerin zaferinden hem en sonra B atı’ya da yayılm akta başarısızlığa uğram ası, ard ın d an da kapitalist karşı sal­ dırının başarıya ulaşm ası ile d ah a o zam andan ortaya çıkıyordu. 1917 hayaletinin kışkırttığı b u karşı-saldırı d ah a 1920’lerde gücünü pe­ kiştirm eye başladı ve günüm üze kadar önüne çıkan her şeyi ezip ge­ çerek, b ir dizi değişim yaratarak ilerlemeye devam etti. K uşkusuz bu kapitalist karşı-saldırının başarısı sistem in nesnel çelişkilerini hiç­ bir şekilde o rtad an kaldırm adı. Aksine, devrimci ortam ın nesnel fak­ törleri, M arks’ın önceden gördüğü gibi, üretici güçlerin burjuva to p ­ 19

lum sal ilişkileri tarafın d an açıkça engellenm eye başlaym caya k a ­ d a r gelişmesiyle, olgunlaşm aya devam etti. Fakat kapitalist siste­ m in nesnel olarak akıldışı yanlarının üstesinden gelmeyi b a şa ra ­ m azlarken, kitlelerde bunlara dair öznel bir bilincin gelişimini ve b u n ­ ları yeni b ir sosyo-ekonom ik örgütlenm e m odeline geçerek aşm a z o ­ ru n lu lu ğ u n u önlem ede kesin bir başarıya ulaştılar. Böyle bir öznel bilinçlenm enin yokluğunda, felaket getiren ekonom ik krizlerin v a r­ lığına rağ m en , devrim ci eylem im kânsız oldu. 1920’de Lukâcs, pro■letarya n ed en devrim ci değil, diye sorar ve şöyle der; Ç ü n k ü “ k a p i­ talizm in ö lü m sancılarının tam o rta yerinde bile proleter kitlelerin geniş kesimleri, burjuva devletinin, yasalanm n ve ekonom isinin, için­ de yaşayacakları yegâne m üm kün ortam olduğunu hissediyorlar” '^. K itlelerin burjuvaziye sayısal ve ekonöm ik ü stünlüklerine rağm en kendi, çık arların a uygun akılcı bir bilinç kazanm a ve iktidarı ele ge­ çirm e konusu n d ak i başarısızlıkları karşısında, eleştirel M arksistler, to p lu m u n sosyo-ekonom ik yapısı ile ideolojiyi ve k ü ltü rü biçim lenniden değerlendirm ek gerektiği so n u cu n a vardılar. Burjuvazi, üre­ tim üzerindeki kon tro lü ve to p lu m üzerindeki ekonom ik egem enli­ ği sayesinde, b u «ko n o m ik egem enliği, to p lu m a ve bireylerin bilin­ cine ideolojik egem enliğin paralel biçim lerini em poze ederek meşrulaştırabilm iş ve böylece proletaryanın Önüne, o nu kendi çıkar ve m isyonunun bilincine v arm ak tan alıkoyacak engeller dikm işti. Bur­ ju vazin in b u n d a başarılı olm asını sağlayan süreçler nelerdi? M arksizm ’in, sın ıf bilincinin gelişim ini kısıtlayan öznel unsurları kavram aktaki bU başansızhğm ın bir sonucu, yeniden canlanan karşı­ devrim in önünde solun silahsızlanm ası oldu. E rnst Bloch’un 1931’de yazdığı gibi, “ V ulgär M arksistler ilkel ve ütopyacı yönelim lerin ne old u ğ u üzerinde yeterince durm uyorlar.^B u alanı şimdi N aziler iş­ gal ediyorlar ve b u önem li b ir şey o la c a k ” *'*. Devrimci süreci des­ tekleyen psikolojik fak tö rlerin hesaba katılm asın d a uğranan bu başansızhğm b ir sonucu o la ra k W ilhelm Reich, birkaç yıl sonra, 1932’de ortaya çık an bir d u ru m a dikkati çekm işti. O yıl en az otuz m ilyon A lm anın sosyalizmi istem esine ve neredeyse b ü tü n ülkenin ânti-kapitalist olm asın a rağ m en , zaferi k azan an ' kapitalizm in kur­ tarıcısı faşizm di. Reich’a göre karşı-devrim in kazandığı zafer, basit biçim de, kam u o y u ve k itle iletişim a raçların ı kontrol eden h^kim grupların kitleleri yönlendirm esinin b ir sonucu olarak açıklanam azdı. G eleneksel işçi sınıfı p artile rin in b ü ro k ratik ve yoz önderlikleri­ 20

n in ih an etlerin e de atfedilem ezdi. A m a hiç kuşkusuz, b u fak tö rle­ rin ikisi de rol oynam ıştı. K itlelerin böylesine güçsüz bir p ro p a g an ­ daya av o lm a la n m n ve böylesine h ain bir önderliğe boyun eğm ele­ rin in nedeni, en azm d an kısm en, b u ita a tin kitlelerin ihtiyâç duy­ d u k la rı derin b ir duyguya tek ab ü l etm esi olm alıydı. Faşist zaferin -kitlelerin kendi ekonom ik çıkarlarım sosyalistlerin öngördükleri ka­ d a r etk in bir akılcılıkla kavram aları halin d e gerçekleşmeyecek bir zafer- analizin d en hareketle, b ü y ü k M acar şairi ve devrim cisi A ttila Jö se f ile birlikte şu soruyu so rm ak gerekirdi: “ İnsemlarm, h a k k ın ­ d a çok az şey bildiğim iz duygusal güçleri, o n ları kendi İnsanî çıkar­ la rın a ters d üşen kam p lara katacak k a d a r kuvvetli olduğu sürece, b u in san ların ekonom ik yargılardan hareketle kendilerini yeni bir dünyanın inşasına adayacaklarına nasıl inanab iliriz?” '*. N e var ki, b ü tü n öznel fenom enleri sosyo-ekonom ik süreçlerin basit türevleri statü sü n e indirgeyen b ir M arksizm , L ukâcs’ın sofistike M arksizm ’­ inin bile b ir ölçüde soru m lu o lduğu b ir sosyolojik indirgem ecilik, böyle b ir soruya yanıt verem ezdi. Bloch, 1923’te şöyle der: “ H er şe­ yi sırf toplumsal meseleye indirgeyen ve h om ojenleştiren b ir d ü şü n ­ ce (bütünsellik isteğine rağm en L ukâcs’a hak im olan bir indirge­ me) hayatı yeterince kavrayam az” *^. B atı’d a yeniden c a n lan an karşı-devrim , k apitalist hegem onyanın sadece fiziksel baskı veya ideolojik m istikleştirm eye değil, aym za­ m anda kapitalist yönetim in kişilik yapısına sızmaya d a -klasik M ark­ sizm ’in ih m al ettiği b ir fak tö r- dayandığını b ü y ü k b ir şiddetle ka­ nıtlarken, 1920’lerin so n u n d a p roletarya dem okrasisinin yozlaşm a­ sı ve d a h a sonra d a Stalinizm deneyi, devrim in iyileştirm eyi u m d u ­ ğu hastalık kadar tehlikeli olabilen, indiıgemeci, ekonom ist bir M ark­ sizm tem elinde yeni b ir to p lu m u n yaratılm ası girişim ini ortaya koy­ du. 1920’lerin k ü ltü r M arksistleri, Bolşevik devrim ini neredeyse ev­ rensel olarak desteklemelerine rağmen, d ah a başından itibaren Sovyet M arksizm i’nin devrim ci tasarıy ı olabilecek en d ar a n la m d a tan ım ­ lam a eğilim inden (yani kapitalist piyasa anarşisi ve em eğin sermaye tarafın d an söm ürülm esi yerine, ü retim in akılcılıkla planlanm ası ve ekonom ik hayatın kollektifleştirilm esi) rahatsızlık duydular. K ültür devrim cileri, k urtuluşu sadece ekon o m ik sö m ü rü d en ku rtu lu ş o la­ rak tanım layan böyle bir anlayışın, insan varoluşunun, dolayısıyla İnsanî ihtiyaçların çok boyu tlu karm aşıklığını ihm al ettiğini hisset­ tiler. Bu anlayış, sınıflı to p lu m d ak i kitlelerin ekonom ik sö m ü rü ve politik baskının yanı sıra psikolojik dUzeyde k arm aşık baskı biçim 21

terinin d e kurbanı o ld u k ların ı, gerçek b ir devrim in b u n d a n k u r tu ­ luşu d a sağlayabileceğini ve sağlam ası gerektiğini h esab a k atm ıy o r­ du. Genç M ark s’ın* geliştirdiği biçim de yabancılaşma kavramım red­ deden Sovyet M arksizm i, b u kavram ın iş, tük etim , kadınların d u ­ rum u gibi sorunların incelenm esinde kullam im asıyla ortaya çıkabi­ lecek d e rin anlayışları yasakladı. Böylece, Sovyet M arksizm i ö rn e ­ ğin, k a d ın la rın k u rtu lu şu n u , işgücünün d a h a fazla söm ürülen bir kesimi o la ra k kadın ların ekonom ik p lan d a m aruz kaldıkları b a sk ı­ d an k u rtu lm ası o larak gösterebiliyor, a m a kadının ezilm esinin di­ ğer yönleri ile (psikolojik, cinsel, estetik vb.) ilgilenm iyordu. E k o ­ nom ist M arksizm , b u tü r so ru n ların varlığını kabul etm ekle b irlik ­ te, b u n ları kapitalizm in artık ve türevsel etkileri o larak tanım ladığı için, güncel ve d o ğ ru d an çözüm lerinin de kapitalizm in yıkılışının ard ın d a n geleceğini çıkarsayabiliyordu. K adınlar veya gençlik gibi gruplar, devrim in, ta m bir k u rtu lu şu sağlam ası için ekonom ik ala n ­ dak i yeniden örgütlenm enin ötesine geçm esini talep ederek bu ba­ sitleştirilm iş denklem i sorgulam aya başladıkları zam an, oluşum h a­ lindeki b ir büro k ratik elitin elindeki polis g ü cünün baskılarıyla kar­ şılaşm aya başladılar. Böylece M arksist ideoloji, sadece ekonom ik ihtiyaçları geçerli kabul etm ek suretiyle, giderek kitlelerin, elitin ik ­ tidarım sorgulayabilmelerini sağlayacak ekonom i dışı taleplerinin ön­ lenm esini m eşru kılm aya hizm et eden uygun b ir araç haline geldi. Kendisini büro k rasin in ihtiyaçların a b u şekilde ad ap te eden ekono­ m ist M arksizm , m ükem m el b ir baskı aracı o lu p çıktı; H er yeni gasp, soyut olarak kavranan kollek tif b ir çıkara hizm et olarak gösterile­ biliyordu. Bu, b ü tü n özel veya kişisel çık arların boyun eğm ek zo ­ ru n d a o ld u k ları “ d ah a yüce” bir o rta k çıkardı. B ütün kısm î ve bi­

* Örneğin Lefebvre, kendisi gibi Batılı Marksistlerin 1930’lann başlarında, Marks’ın ilk döneminde yabancılaşma üzerine yazdıklarını keşfetmeye, bu kavramın büyük bir politik önem taşıdığını kavramaya başladıklarını hatırlar Bir dizi olay (örneğin Büyük Bunalım ve SSCB’de ekonomik planlamanın res­ m en başlatılması), komünist ortodoksinin ters yöndeki ekonomizm ekilimleni güçiendirmektedir. Sözgelimi, “ kurumsal Marksizm"in dogmatistlerı -o ra­ m ana kadar ihmal edilen yabancılaşma, praxis, "bütünlüklü insan” gibi kavramlann sadece burjuva toplumlanndaki sayısız yabancılaşma biçimlerini açık­ layan araçlar olmadıklarını, sözde sosyalist toplum içindeki ideolojik ve poli­ tik yabancılaşmanın yeni biçimlerini anlamakta da kullanılabileceklerini kavrayarak- böyle bir riski göze alm aktans^M arks’ın (Ik d ö n e m yazılarındaki yaklaşımın tamamını reddetmeyi seçtiler.” . 22

reysel çık arlar tüm üyle m istikleştirilen b u o rta k isteğin dışına atılı­ yordu. B atı’da proletarya hareketinin faşist karşı-devrime utanç verici tes­ limiyeti ekonom ist bir anlayışla dam ıtılm ış M arksizm ’in iflasını ka­ nıtlam ışken, Sovyet dem okrasisinin Stalinist totaliterlik içinde yoz­ laşm aya devam etm esi de, devrim ci sürecin yapısı ve ürünleriyle il­ gili bazı so n u çlara varılm asını sağladı. 1920’lerin ve 1930’ların kül­ tü r devrim cileri ilk sonuç çıkaranlar oldu. Bu so nuçların çoğu ya­ kın zam an d a ele alın arak Yeni Sol tarafın d an ileri ölçüde geliştiril­ di. Bu deneyim ler üzerine düşü n d ü k lerin d en hareketle k ü ltü r dev­ rimcileri giderek şu sonuca vardılar: M arksizm ’in özgün tasarısı m o­ dern bir devrim ci politikanın gerekli koşuluydu am a bu görev için yeterli değildi. Klasik M arksizm , sosyalizm anlayışını, b u rju v a ve sanayi devrim lerinin eski kom ünal dayanışm a kalıplarını ve kollek­ tif hayatı y ıkm akta olduğu, yeni kapitalist sınıfın bencilliğiyle ço­ ğunluğun hayatını m ahvetm e tehdidini savurduğu bir dönem de o r­ taya atm ış ve geliştirm iş olduğu için, doğal o larak , topluluğun h a k ­ larının bireyinkiler üzerinde yer alarak düzenlenm esine öncelik ver­ m e'eğilim i gösterm işti. B ugün ise tam tersine. Yeni Sol için olduğu gibi k ü ltü r devrim cileri için de Stalinizm deneyim i -D avid C o o p e r’;m belirttiği biçim de “ ekonom ik hayatın ve sosyal form ların sosya­ list d ö n ü şü m ü an lam ın d a devrim , gerçek kişilerde oto m atik olarak değişim sağlam az; aynı yabancılaşm alar aktarılır, aynı öldürücü b ü ­ rokrasi devam eder” '*-'sadece devlet aygıtını ele geçirmeyi ve bireysel psikeyi k urtarm aksızm to p lu m a sosyalist değişim getirm eyi hedef­ leyen h er devrim ci hareketin, en iyi haliyle in sanlara kalıcı bir k u r­ tuluş gerçekliğinden uzak, geçici bir duygusal b oşalm a hissi veren kitlesel b ir m istikleştirm e süreci; en kötü haliyle ise, sahte-popülist m itoloji ve retoriğin m askelediği d a h a yeni ve d ah a barbarca baskı tarzların ın basit bir aracı o lduğunu g ö sterm iştir Adını hakeden her m od ern devrim ci politika, d a h a başından iti­ baren,. “ toplum düzeyinde kitlesel k urtuluş (yani ekonom ik ve to p ­ lum sal b ak ım lard an b ü tü n sınıfların kurtuluşu) ile hem birey hem de bireyin doğrudan katıldığı som ut guruplar düzeyinde kurtuluş” '^ arasındaki bu sakatlayıcı kopukluğu giderebilen kapsam lı bir dev­ rim anlayışına yönelm elidir. G ü n ü m ü z Yeni S o l’u için 1920’lerin ve 1930’ların kültür M arksistlerinin taşıdıkları büyük önem b u rad an kaynaklanır: O n lar diğer her devrim ci d ü şünürler g u ru b u n a kıyas­ la (en azından F ourier’d en b u yana), kişisel olanla politik olanın sü23

regiden b ö lü n m ü şlü ğ ü n ü n üstesinden gelm ek gerektiğini çok d a h a açık bir biçim d e kavradılar. Böyle b ir anlayışın M arksizm ’i o rta d a n kaldırm adığını, onun ö zgün radikal çekirdeğini korum aya ve zen­ ginleştirm eye çalıştığını, onu b ütün özgünlüğüyle kavrayan bir ta rz ­ d a , zam anım ızın temel olgularını algılayıp b u n larm üstü n e gidebi­ lecek d a h a geniş bir diyalektiğin içinde bütünleştirdiğini gösterdi­ ler. Bu an alizi benim seyen kültür devrim cilerine göre böylesine k a p ­ sayıcı bir diyalektik, en azından, M arksizm ’in eleştirel ekonom ik bi­ lincini (yani toplum sal ve tarihsel hayatın m akro-dinam iklerini kav­ rayışını), hem günlük hayatı belirleyen faktörlere h em de insan kişi­ liğinin psişik gelişimini koşullayan güçlere dair d in am ik b ir kavra­ yışla birleştirm ek zorundaydı. Böylesine genişletilm iş bir bakış açı­ sı, som ut bireyin sorunlarını kollektivitenin yam ndayken uzak kal­ dıkları m erkezi k onum a getirecek ve so m u t birer varlık olarak b i­ reylerin dıştan gelen kısıtlam alar olm aksızın günlük hayatlarım kont­ rol etm elerini kolaylaştıracaktı. D evrim ci ta s a n an cak bu yolla, bir yandan kapitalizm in başlangıçtaki laissez faire biçim lerinden daha sonraki tekelci, b ü ro k ratik biçim lerine doğru d a h a ileri düzeyde ge­ lişm esinin, öte y andan sanayileşm iş kapitalist d ünyanın dışında bü­ rokratik kollektivizm veya devlet kapitalizm i biçim lerinde sosyalizm k u rm a girişim lerinin yozlaşm asının ışığı altın d a, sosyalizm in insan özgürlüğüyle özdeşliğini te k ra r sağlayacak şekilde, yeniden tan ım ­ lanabilirdi. B irçok akrm , iç ve dış dünyaları, kişisel o lan la politik olanı b ir­ leştiren bu kültürel devrimci ta s a n çevresinde to p lanm a eğilimi gös­ terdi. D ah a 1919’d a Berlinli D adaistler, estetik ve politik kurtuluşu bağdaştırm aya çalışıyorlardı. Aynı yıl M anifestoları şu çağrıda b u ­ lunuyordu: 1- Yaratıcı ve entelektüel o la n b ü tü n k adınlarla erkekle­ rin radikal kom ünizm tem elinde uluslararası devrim ci birliği; 2- her tü rlü faaliyet a lan ın ın k a p sam h o larak m akineleştirilm esi yoluyla ilerici anlam da işsizliğin gerçekleştirilm esi; 3- m ülkiyetin derhîil kal­ d ırılm ası ve her şeyin k o m ü n al k u llan ım ım a sağlanm ası; 4- b ü tü ­ nüyle toplum a a it olup, in sa n la n özgürlük d u ru m u n a hazırlayacak, bahçelerle çevrili u fak kentlerin k u ru lm ası^. Sadece birkaç yıl som a, D adaistlerin F ra n s a ’daki izleyicileri gerçeküstücüler “ devrim e hizm etlçrini sundular.” İktidarın burjuvazinin elinden proletaryaya geç­ mesine, estetik fo rm lan n ve yaratıcı düş gücünün kurtanlm asını sağ­ la y ac a k p a ra le l b ir sü re c in eşlik etm esi g erektiğini kabul 24

ediyorlardı^*. O n la ra göre uygîirlığın krizi tam b ir tepki, “ her ala­ nı kapsayacak, inanılm az derecede radikal bir devrim ” gerektiriyod u . B u sonuca v arm ak için “ b ü tü n araçlar, aile, ulus ve d in fikirle­ rinin yıkılm ası hedefiyle kullanılm alı” ydı. “ M arks, dünyayı d ö nüş­ tü rü n , R im b au d hayatı değiştirin’ ’ dedi; A n d ré B reton ve gerçeküs- ı tücülere göre “ b u iki çığlık aslın d a tek b ir çığ h k ” tı. G erçeküstücü1er yeni b ir İn san î o lan ak lar anlayışı tem elinde gerçek ile d ü şü n , d ü ­ şünce ile duygunun hayata tüm üyle hâk im olup o n u n la kaynaşaca­ ğı b ir sur-realitè y aratm ak için bilinç ile bilinçdışı, iç dünya ile dış dünya a rasm d a b u lu n a n hem fiziksel hem psikolojik b ü tü n engelle­ ri kaldırm ayı am açlayan b ir kültürel devrim yöntem i aradılar. So­ y u t bir ütopyayı değil, insan yaratıcılığının sürekli boşalım ını am aç­ layan böyle b ir praxis, gerçeküstücüler için gayet so m ut bir dizi öz­ gürleşm e ile başhyordu: B ü tü n yetenekler, eğilimler, yani baskı al­ tın d a tu tu la n , gizlenen veya sap tırılan her tü rlü u n su r serbest b ıra­ kılm alıdır. Bu anlayışa göre arzu, u m u t ve düş, b ü tü n kadın ve er­ keklerde ve onların tarihlerinde saklıdır; gerçekleşebilmeleri için “ ik­ tid a ra sah ip ” olm aları gerekir. O n lara bu gücü verm ek -bilinçdışını kurtara^rak, yaratıcıhgı herkesin kullanım ına su narak düşgücünü ik­ tid ara getirerek- gerçeküstücüler için devrim ci faaliyetin sürekli h e­ defi haline geldi. K itlelerin günlük hayatm baskıcı örgütlenm esi al­ tın d a bo ğ u lan k ollektif d üş g ü cü n ü n ve her bireyin içindeki b astı­ rılmış yaratıcı g ü d ü n ü n an cak b u yoldan serbest kalabileceğini sa­ vundular. Bu sırada O rta A vrupa’d a W ilhelm Reich^^ d a aynı anlayışlar te­ m elinde, baskıcı to p lu m u n kitlelere em poze ettiği sınıf egemenliği biçim leri ve b u n lara paralel o la n ataerk il aile bağlam ındaki ilk to p ­ lum sallaşm a sırasında bireylere em poze edilen psikolojik ve hepsin­ den öte cinsel b ask ılarla bağlantılı olarak, yeni b ir k ü ltü r devrim i tasarısı üzerinde çalışıyordu. Sımflı toplum , varlığını sürdürebilm ek için o to rite r kişilik tip in e ihtiyaç duyuyor ve onu yaratıyordu. Re­ ich aynı zam an d a, bu psikolojik bask ın ın b ir y an d an egem enliğin sürekliliğini sağlarken, b ir y andan d a M arksizm ’in görem ediği şe­ kilde patlayıcı çatışm a kaynakları yarattığını öne sürdü. O rtaya çı­ kan güçler, k urtuluş y ararına, yeni b ir kültürel devrim ci hareket ta ­ rafından, bireyleri top lu m sal devrim eylem ini gerçekleştirem em elerini sağlayan o toriterlik sa p la n tıla rın d a n k u rta rm a k için kullanılabiUrlerdi. Reich, geçmiş tarihsel dönem lerin tüm ü n ü karakterize eden m addi k ıtlık koşulları a ltın d a geniş h alk kitlelerinin libidinal itkile25

rinin a sla so n a erm eyen yaşam m ücadelesi içinde b astınldığm ı o r ­ taya koydu. N e var İd b u emek, b u kendini reddediş, gelecekte b a s ­ kıyı gereksiz kılacak b ir teknolojik gelişme düzeyi üretm ektedir. S o ­ nuç, insan içgüdüsünün iddiaları ile bunları reddetm eye devam eden bir uygarlık arasında patlayıcı bir çatışm adır. Bu koşullar altında, d ah a ö n ced en baskı a ltın a alınmış libidinal d ü rtü lerin doyurulm ası -sınıf egemenliğini yeniden ürettpe ihtiyacıyla sım rlandınlm adan, bi­ reyin yaratıcı kişisel gelişme ihtiyacına uygun biçim de doyurulm asıhaz ve m u tlu lu k isteğinin kaçınılm az olarak insan varoluşunun di­ ğer alan ların a yayılm asına yol açacaktır. Nasıl ki cinsel yasaklam a geneldeki y asaklam anın can alıcı b ir parçasıdır, cinsel ku rtu lu ş da aynı şekilde insanlığın kapitalist toplum u aşacak genel kurtuluşu yo­ lu n d a çok önem li b ir aşam adır. H em R eich’ın hem de gerçeküstücülerin devrim ci düşünce gele­ neğini yeniden form üle ederlerken yapm aya çahştıkları şey -Reich, Freud ile M a rk s’tan , psikanaliz ile sosyalizm den özgün bir sentez yaparak; gerçeküstücüler ise d ah a az sistem atik a m a aynı ölçüde öz­ gün biçim de, p olitika, psikoloji, an tro p o lo ji ve sanatı kendi M a rk ­ sizm anlayışlarıyla birleştirerek- radikal p o litikanın yeni tanım ı için entelektüel tem eller oluştu rm ak tı. Bu radikal politika sadece M ark­ sizm ’in y ukarıda incelediğim iz darlığının ve yetersizliğinin üstesin­ den gelm ekle kalm ayacak, M arksist işçi hareketinin m ücadelesini o güne k ad ar bu geleneğin d ışın d a kalm ış o lan yeni radikalleşm iş ya d a proleterleşm iş belli güçlerin m ücadelesiyle birleştirecekti. B atı’n m her yerinde günlük hayat krizinin taşıdığı devrim ci potansiyeli ilk anlayanlar Reich ile gerçeküstücüler old u . Bu devrim ci potansi­ yel 1920’lerde, ataerkil ailenin, geleneksel cinsel ahlakın ve eski kül­ türel kalıpların parçalan m asın d a; k ad ın ların ve gençliğin d ah a faz­ la bağım sızlık için verdikleri m ücadelelerde; yeni hayat tarzlarının ve estetik fo rm ların araştırılm asın d a açığa çıkm aya başlıyordu^^. M arksizrn, sosyo-ekonom ik b ir sistem o larak kapitalizm in yaşadığı krizin eleştirel b ir açıdan k av ranm asında vazgeçilmez bir araç oluş­ turduğu halde, günlük hayatın krizi h a k k ın d a görece pek az şey söy­ lüyordu. Sonuç olarak, b u k rizden kay n ak lan an asi gençlik, femi­ n izm , kültürel avant-gardizm gibi yeni güçler h ak k ın d a d a görece az şey söylemek durum undaydı. Reich ve Breton gibi k ü ltü r devrim­ cilerinin, ek aydınlanm a k ay n ak lan aram aları çok doğaldı. O nlar M arksçı eleştiriyi tam am layabilirler, o n u n analitik gücünü ve kav­ ram sal çerçevesini geliştirmek suretiyle, yeni fenomenlerin ortaya koy­ 26

d u ğ u sorunsalın M arksizm ’in devrim ci tasarısı ile birleşm esini ko­ laylaştırabilir lerdi, B u yeni k ü ltü rel devrim ci tasarın ın gerçekten radikal o lan yapısı o n u n kaderini belirledi. K ültür devrim cilerinin, M arksist solun p a r­ tilerine sadakatlerin i belirtm elerine rağm en, b aşlatm axa çalıştıkları bütünsel kurtuluş sürecinin sadece solun geleneksel politik-ekonom ik stratejilerin in darlığına değil, devrim ad ın a kendi kurum sal hege­ m onyalarını p roleter harekete em poze eden elitlerin otoritesine de m eydan o k u d u ğ u açıktı. Bu elitlerin a k tif düşm anlığı ile b aşa çıkıl­ m azsa, F ran sa’daki gerçeküstücü atılım ın veya Reich’m teorisinden esinlenen A lm anya’d aki Cinsel Politika hareketinin kaderi, aynı d ö ­ nem de A m erika’d a benzer şeyler yaşayan g u ruplarınkiyle aynı o la ­ caktı. Paul B uhle ve C arm en M o rg an ’a göre: “ 1920 ve 1940’lar boyunca politik sol, hâkim olduğu alanlarda ve çev­ relerde kişisel kurtuluşçu tavırları kasten ve başarıyla boğdu. Debsian Sos­ yalist Parti’nin ortodoks liderleri kültüre ve cinselliğe yönelik bireysel ta­ vırları yalnız kuşkuyla (ama hoşgörüyle) karşılarlarken, komünist lider­ ler, saflarındaki insanların özel hayatlarında yaşadıkları cinsel kurtulu­ şu bile açıktan açığa yasakladılar. Devrimci politik faaliyete kültürel bir unsur olarak özerklik getirilmesi yolunda harcanan her çaba, liderlerin sadece soyut düzeyde tanıdıkları bir “ proletarya” adına sol tarafından direnişle karşılandı.” ^^ Geleneksel sol örgütlerin pekişm iş bürokrasileri tarafm d an açı­ lan baskıcı kam panyanın bir sonucu olarak, kültürel devrimci ta sa ­ rı ütopyacı bir özlem o larak kaldı. H areketin b aştan beri sözcülü­ ğünü y apanlar ya örgütlü soldan atıldılar ya d a entelektüel çağdaş­ larının p ek çoğ u n u (örneğin Kari K orsch) p o litik faaliyetten tecrit eden p artilerin d en atılm am ak için kendi özgün k onum larının ger­ çek ya d a sahte b ir özeleştirisini verdiler, ö lü m ü n d en önce L ukâcs’ın yaptığı gibi. F ra n k fu rt M arksistleri gibi^^ kültürel devrimci ide­ allerine bağlı kalm aya devam edenler, sadece politik hareketsizlikle değil, yazdıklarını kaçınılm az olarak gittikçe soyut ve akadem ik h a ­ le getiren bir entelektüel tecritle de, tavırlarının bedelini ödediler. Yine de bu kültürel devrim ci tasarının, sözü edilen tecrit ve “ ak a­ dem ikleşm e” n in ilk o tu z yılı boyunca -yeni b ir devrim ci kitle hare­ keti biçimi için ta m bir politik dışlanm a dönem i- b aşarıh olduğu söy­ lenemeyeceği gibi, tam am en başarısız olduğu d a söylenem ez. Ç ü n ­ kü özgün kültürel devrim ci tasarı, birkaç o n yıl m u allak ta kaldık­ 27

ta n sonra y ak ın zam an d a, “ yeni” b ir solun 1960’lard a sanayileşm iş BaU’nın h e r yerinde b o y atm asıyla birlikte hayata d ö ndü. Bu “ yeni” sol, başlangıçtaki tasarın ın “ atılım ını ve her yerde geçerli olan a n ­ lam ını” , “ yeni bir canlılık, berraklık ve som utlukla geri getirdi” ^*. Bu gelişim , geçmiş o tu z ya da kırk yıllık m eta ilişkileri ile hiyerarşik ik tidarın sivil toplum u ileri derecede söm ürgeleştirm esinin, günlük hayatın parçalanm ası eğiliminin -ancak 1920’lerde açığa çıkmaya baş­ layan bir eğilim - daha sonra güç kazanm ası ile birlikte, böyle bir k ü ltü r devrim ini gittikçe d ah a az ütopyacı bir arzu ve d ah a nesnel bir gereklilik haline getirdiğini gösterir. Yeni radikalizm in hızlı geli­ şimi, d a h a d a çarpıcı o larak , Reich ve gerçeküstücüler zam an ın d a savaş h alindeki entelektüel eleştiri g u ruplarıyla sınırlı kalan bu ta ­ sarının potansiyel toplum sal tem elinin, çağdaş kapitalist koşullar al­ tm d a genişlediğini ortaya koym uştur. G iderek proleterleşen nüfus, sırf ekonom ik kıtlık ve istikrarsızlığın niceliksel sorunlarıyla eskisi kadar d o ğ ru d a n teh d it edilm iyorsa da, bu n ü fu su n hayatını sü rd ü ­ rebilm esi, “ hayatın niteliği” ile ilgili yeni so ru n lar ve hiyerarşik ik­ tid arın evrensel düzeyde yayılm asının her tü rlü özerkliği yok etm esi nedeniyle, d a h a d o ğ ru d a n gündem e gelm ektedir. Bu bakış açısın­ d an an ti-o to riter öğrenci hareketlerinin, gençlik k ü ltü rü denen şe­ yin, 'ileri düzeyde sanayileşm iş ülkelerdeki söm ürgeleştirilm iş azın­ lıkların isyanının, kadın ve cinsel k u rtu lu ş hareketinin vb., ayrı ayrı alan la rd a kapitalist söm ürü ve b askının bütünselliğine yönelen p o ­ tansiyel devrim ci tepkiler o ld u k ları görülür. Bu kategorilerin poli­ tikleşm esi kültürel devrim ci tasarının g ü nüm üzde b ü tü n bir kuşa­ ğın bilincine n ü fu z ettiği ve giderek, şeyleşme ve yabancılaşm a d ü n ­ yasına karşı isyan halindeki b ir kitle hareketi olm aya soyunduğu an ­ lam ın a gelm ektedir. G ittikçe a rta n sayıda Yeni S olcunun özgün k ü ltü r devrim cileri­ nin teorik çalışm alarına gösterdiği canlı ilgiyi bu ışık altın d a değer­ lendirebiliriz. Bu külterel M arksizm akım ları sadece birer akadem ik ilgi alanı sayılam ayacakları için, bizim şim di içinde bulunduğum uz d u ru m u n d a h a erken b ir uğrağını tem sil ederler. Bu anlam da, bu k ü ltü r devrimcilerinin M ark sizm ’le psikanalizin sentezine varm a gi­ rişim leri, mevcut k u ra m la rın otoriterliğine ve bağlı olduğunu iddia ettiği insani ve d em o k ratik ideallerle h er gün dalga geçen bir toplu­ m u n ikiyüzlülüğüne karşı d u rm a k üzere 1950’lerin suskun yabancı­ laşm asından ve n ükleer silah yarışının dehşetinden çıkıp gelen Yeni S o l’un kendi pratiğ in d e ifa d e ettiklerine teorik olarak yansımıştır. 28

H e r iki d u ru m d a d a , lo p lu m sal faaliyeti tüm üyle parçalayan ve to p ­ lum u çözüp tecrit edilm iş bireysel m o n a d la ra d ö n ü ştüren b ü ro k ra­ tik b ir yönetim aygıtm m gittikçe yakılan ik tid a rm a karşı bireyin ta ­ leplerini sav u n m an m tem el önem iyle ilgili, derin kültürel travm a­ n ın doğ urduğu b ir anlayışa sahibiz. Yeni Sol, d a h a önceki b ir k ü l­ tü r devrim cileri kuşağım n gerçekleştirdiği özgün teo rik incelem e te­ m elinde ilk kez dile getirilen şeyi, kendiliğinden b ir duyguyla yeni­ den keşfetm iştir. Bu d u ru m Yeni S ol’u, bireyci ve duygusal b ir red­ dedişten ö rg ü tlü b ir reddedişe, yeni b ir yıkıcı güç oluşturm aya yö­ neltm iştir. Bu gücün tem elinde. M ax H o rk h e im e r’m 1940’ta yazdı­ ğı şeyler yer alıyordu: “ B ütünüyle gelişmiş birey, b ütünüyle geliş­ m iş bir to p lu n lu n ü rü n ü d ü r. Bireyin k u rtu lu şu to p lu m d an k u rtuluş değil, to p lu m u n ato m laşm ad an (kollektifleştirm e ve kitle k ü ltü rü dönem lerinde d o ru k noktasına varabilen bir atom laşm adan) kurtulu­ şudur,” ^’ M ikro ve m ak ro top lu m sal düzeylerde verilen m ücadelelerin, ki­ şisel olan la politik o lan ın birleştirilm esi eğilimi. Yeni S ol’un poli­ tikleşm e dinam iklerinde açik biçim de var o lm asına rağm en, ne ya­ zık ki sadece b ir eğilim dir; tam am lanm ış b ir o lg u d an çok, hararetle arzu lan an b ir hedeftir. Bu, özellikle ideolojik ve teorik düzeyde ge­ çerli sayılabilir. Bu d ü zty d e hareketin beş ya d a o n yıl önce değer verilen entelektüel çalışm alara b aşlangıçta duyduğu kuşku ve kayıt­ sızlık, o n u n politik b ak ım d ân d a h a fazla gelişmesine karşı sakatlayıcı bir enğel haline gelmiştir. Farklı m u h alif çizgileri ve akım ları, hem engelleri, tutarsızlık ları hesaba katabilecek, hem de yeni açı­ lımları, fırsatları değerlendirebilecek kadar bütünlüklü bir bakış açısı ve devrim ci strateji içinde birleştirem eyen hareket, böl ve yönet tek ­ nikleri karşısında giderek zayıf düşm ektedir; böylece sistem , p o ta n ­ siyel m uhalefeti boğm aya, kendi çelişkilerinin bilincine varılm asını engellemeye çalışır. Şim diki d u ru m d a b u baskı stratejisinin b aşarı­ sı, kişisel o lanla politik o lan ın herhangi bir düzeyde birleştirilm e­ sinde karşılaşılan ve gittikçe a rta n güçlükte, ikisinin büyüyen kopuk­ luğunda görülüyor. H areketin başlangıçta yarattığı coşku p a tlam a­ sı sırasında (1960’ların so n u n d a) bir an için h er şeyin m üm kün ol­ duğu, kültürel ve politik radikalizm in b ir ve aynı şey olduğu sanıl­ m ıştı. F akat baskının gelmesi ve u m utların kırılm ası düşkırıklığı de­ m ekti ve b u birlik dağıldı. P olitik radikaller ideolojik bayraklarını, program larını ve örgütlerini terk ederlerken, k ü ltü r devrim cileri her türlü örgütlü politik çalışm anın zam an kaybı o ld u ğunu d ü şündü29

1er. K ısaca, M urray B ookchin’in sözleriyle, “ iki ta ra f, baskı sanki var olan iki yoldan sadece biriyle -ruhsal veya m ad dî psişik veya eko­ nom ik, y abancılaştırıcı veya söm ürücü şeklinde- tanım lanabiliyorm uş gibi, ‘şu ... ya d a b u ...’ önerm eleri biçim inde kutuplaşm ış hale geldi.” Şim diki d u ru m d a hareket b ir kriz içindedir. İleri düzeydeki k a p i­ talizm in çelişkileri gittikçe şiddetlenirken, sistem in köklü insaniyet­ sizliği ve a h la k î çöküşü de d ah a ço k sayıda insan tara fın d an an laşı­ lıyor. F a k a t Yeni Sol, gittikçe yoğunlaşan b u soğum a ve k ab u ğ u n a çekilme d u ru m u n a y ön verebilecek kültürel devrim ci b ir teori ve stra­ tejiye sah ip değil. H areketin parçalanm ışlığı, yönsüzlüğe, karışıklı­ ğa, h a ttâ u m utsuzluğa neden olm uştur. Fakat b u , pek çok kişinin 1960’lard a geliştirilen örgütlenm e ve faaliyet biçim lerinin taşıdığı ye­ tersizliklerin fark ın a v arm asın a yol açtı denebilir. Yeni yönlere, yeni tasarılara, yeni kollektif devrim ci kim liklere d o ğ ru bir arayış b elir­ meye başladı. E n önem lisi, rakip hizipler arasında -bunlar teorik ça­ lışm a ad ın a, M ao’d a n M eteski’e k ad ar h er tü rlü otoriteden m etin yorum ları yap arlar- sü rü p giden “ alıntı savaşları” nı aşm a ve slo­ gancılıkla radikal analiz arasındaki ayrım ı yeniden belirleyip teorik girişim leri iyileştirerek kendiliğindenliği bilinçli eleştiri ve eleştirel bilinçle d o n a tm a yolundaki can alıcı ihtiyacın, biraz geç de olsa a n ­ laşıldığı görülüyor. H areketin içindeki politik ve kültürel devrim ci akım ların b irb irin d en k o p u k lu ğ u n u giderm ek ve Yeni S ol’un pratik gelişim inin şim diden ö rtü k o larak sunduğu k u rtu lu ş tasarısını açık seçik kılm ak, an cak b u yolla m ü m k ü n olabilir. Pek çok Yeni Solcu, M a rk s ’ın geçm işten “ ö dünç alınan d il” de­ diği şeyin (bu dil sayesinde “ b ü tü n ölü k u şak ların geleneği bir k â ­ bu s gibi yaşayanların beynine çöker” ) bir fetiş olarak yeniden can ­ landırılm asının yol açtığı tu z a k la rd a n sak ın m ak gerektiğini giderek anlam aya b aşlad ı. B un u n la birlikte, yeni devrim ci teo rin in , geçmiş­ te devrimci m ücadele veren p ek çok k uşağın birikm iş deneyimini cisim leştiren eleştirel düşünce ak ım ların ı yeniden keşfetm e tem elinde k uru lm ası gereklidir. A yrıca devrim ci m ücadelenin gerçekten yeni­ d e n başlaması, “ bütün eski kurtuluş çab aları” m n, eksikliklerine veya k ısm en iyileşm e yolunda o lm a la rın a rağm en tekrar ele alınm aları ve derinleştirilm elerine dayanm alıdır. Teori ile p ratik arasındaki b a ­ ğ ın koru n m asın ın ne ö lçü d e geçm işe sah ip çıkm ak ve geleceği bi­ çim lendiren eylem içinde geçm işin bilin cin e varm ak anlam ına gel­ d iğ i anlaşılınca, gittikçe d a h a fazla Yeni Solcunun. Reich, M arcuse 30

veya F ran k fu rt leorisyenlerinin tem sil ettikleri eleştirel M arksizm ge­ leneğine kafa yorm ası d a , boşa vakit geçirm e değil, yeni bir k u rtu ­ luş praxis) o lu tu rm a n m bütünleyici bir ö n koşulu olur. Bu Yeni Sol ile bu devrim ci düşünce a k ım larım a k arşılaşm aların da Yeni S o l’un m ücadelelerinin temsil ettiği, m o d ern top lu m u n eylem am ndaki eleş­ tirisi ile “ Freudçu-M arksist” o k u lu n entelektüellerinin tem sil ettiği, baskıcı to p lu m u n teorik eleştirisinin b ir a ra d a v ar olduğunu göre­ biliriz. H âlâ b irb irin d en ayrı o lan am a “ aynı gerçekliğe doğru iler­ leyen ve aynı şeyden söz eden” bu iki paralel eleştiri, “ karşılıklı ola­ rak açıklayıcı” dır ve “ biri o lm ad an diğeri kav ran am az” ^^. Şim di­ ye kadar ayrı olm aları, Yeni Sol’u, birbiriyle bağlantısı b u lu n m a­ yanı karşılıklı olarak birbirini dışlayan ve bir yandan kendilerinin bas­ kı karşısında tecrit olm aları, bir y andan d a tasarıyı gerçekleştirecek devrim ci özne bulam ayan eleştirel teo rin in “ akadem ikleşm e” si ne­ deniyle varlıkları tehlikeye giren bir dizi rakijî akım a böldü. Bu ne­ denle b u iki eleştirel akım ın birleştirilm esi, Yeni Sol’un bölünm üş güçlerinin tu tarlı bir devrim ci güç halinde yeniden bütünleşm eleri­ ne temel oluşturabilir. Ve b u sayede teori ile pratiğin, m ikro ve m akro toplum sal bağlam ları birleştirecek devrim ci bir praxis halinde yeni­ den bir araya gelmesi, “ iç gerçeklik” ile “ dış gerçeklik” in d ö n ü ştü ­ rülm esi m ü m kün olabilir. Dem ek ki, eleştirel M ark sist düşünce üzerinde yapm aya çahştığımız bu inceleme, kutsal devrim ci m etinlerle ilgili b ir egzersiz değil, mütevazi ve kısm î olm akla birlikte, geçmişimizi ve bu geçmişe dair bilinci, düşünceyi bileşenlerinin kökenine indirgeyen akadem ik bir tarihselcilik içinde değil, kendi tarihsel durum um uzla bağlantısı için­ de yeniden değerlendirm eye yönelik bir girişimdir. Kısacası, bu gi­ rişim , kendi geleceğimizi kendim iz kuracaksak, yaratm ak zoru n d a olduğum uz yeni devrim ci sentezde hem korunması hem de aşılması gereken an ah tar bir unsuru oluşturuyor. Bu hedefe uygun olarak, elinizdeki çalışm a, aşağıdaki tem el sorunları ele alacak: 1, Psikanaliz teorisiyle pratiğin radikal eleştirisi ve Freudçu içgü­ dü teorisini, ona kuru lu top lu m sal düzenle kim lik veren anlayıştan ayırm a girişimi. 2. F reud’un psikanaliz teorisinin eleştirel, an tropolojik özünü, kap­ sayıcı bir eleştirel teori ile birleştirm e girişim i. Bu kapsayıcı eleştirel teorinin başlıca d ü rtü sü M ark sizm ’dir ve tem el hedefi, to p lu m u n doğa üzerinde kollektif egem enliğini k u rm a m ücadelesindeki m ad ­ dî hayat süreçlerinin olu ştu rd u ğ u çerçeve içinde m eydana gelen to p ­ 31

lumsal örgütlenm e ve insan doğası dönüşüm leri arasm d ak i ilişkile­ rin yeniden bütünselleştirilm esidir. 3. Tekelci kapitalizm çağm da devrim in ve gericiliğin kitlesel p si­ kolojik tem eli: Soyyetler Birliği’n d e devrimci dem okrasinin b a şa rı­ sızlığa u ğram ası ve B a tı’da faşist gericiliğin b aşarıya ulaşm asıyla il­ gili o la ra k , günlük hayatın, ailenin ve cinselliğin krizi. 4. G ü n lü k hayatın dönüştürülm esi ve cinsel p o litika ve m ücade­ le; Toplum sal k urtuluş için temel b ir öngereklilik olarak W ilhelm Reich’ın k ü ltü r devrim i teorisi. 5. İkinci Dünya Savaşı so nrasında B atı to p lu m larm ın ilk “ kriz kapitalizm i” biçim lerinden, tüketim e dayalı çağdaş bürokratik to p ­ lum tiplerine dönüşm elerinin ışığında, “ baskıcı desublim asyon” so­ runsalı ve M arcuse’n in “ psikanalizin eskim esi” analizi. 6. Ç ağdaş Yeni S o l’u n ortaya çıkm ası ve b ü ro k ratik tüketici kapi­ talizm in şim diki koşulları altın d a günlük hayatm bilinçli o larak d ö ­ n üştürülm esi için yeni b ir kültürel devrim ci tasarın ın ve bir yönte­ m in araştırılm ası.

32

II. PSİKANALİZ VE DEVRiMCİ DÜŞÜNCE

Kültürel devrim ci düşünce ve m ücadele ak ım larm ı kendi gelişmele­ rinin tarihsel baglam m a ve B atı’d a Yeni S ol’un gelişim inin ortaya çıkardığı çağdaş sorunsalla ilişkilerinin çerçevesine yerleştirdikten sonra, b u projeyi günüm üze k ad ar getirm e yolundaki nihai hedefi­ mize bir giriş o larak , şim di b u n ların özgül entelektüel kaynaklarım ve içeriklerini inceleyebiliriz, ö z g ü n k ü ltü r devrim cilerinin klasik M arksizm ’in yetersizliğini kanıtlam ak ve yeni b ir eleştirel teoriye te­ mel olu ştu rm ak için neden her şeyden önce psikanalize başvurduk­ larım araştırm akla işe başlamalıyız. Psikanaliz bugün hem en her yan­ dan bir baskı ve zorla uyum sağlatm a aracı olarak saldırıya uğra­ m asına rağm en, F reu d ’u n fikirlerinin kültürel M arksistlerin ilk ku­ şakları için m uazzam b ir cazibeye sahip olduğunu hesaba katm ak önem lidir. Psikanalizin Batı k ü ltü rü üzerindeki özgün itkisi ile baş­ langıç etkisinin derin devrim ci karakterini tek rar ele alarak işe baş­ layabiliriz. Psikanalizi tu tu c u hedeflere yöneltm ek için sürdürülen b ü tü n girişimlere rağm en, o n u n , çağdaş uygarhğın devrim ci eleşti­ risinden ayrılam ayacak belli b ir an tro p o lo jik nüveyi koruyan kap­ sam ını ancak bu yolla anlayabiliriz. D ar\«in ile M a rk s’ın on d o k u ­ zuncu yüzyılın o rtaların d a doğaya ve top lu m a dair düşünceleri m ut­ lak şekilde devrim ci kılm ış olm aları gibi, 1920’lerde insanlar yine haklı olarak , Sigm und F re u d ’la birlikte insan to p lu m u n u n tarih in ­ de çok önemli b ir şeyin m eydana gelmiş- o ld u ğ unu hissetmeye başladılar. İnsan toplum u tarihsel ve sosyolojik olarak nasıl ilk kez M arks’la özbilince vardıysa, F re u d ’la da b u n a paralel olarak bireyin yeni 33

bir öz bilgisi edinm esi eğilimi m üm kün oldu. B u eğilim sanayi uygarlığm a keırşı rom antik bir protestodan kaynaklam yordu ve sonunda bir bilim statüsü kazandı. K uşkusuz bu eğilim, N ietzsche ile b irlik ­ te bireylerin kendi d avranışlarındaki güdülere d air bilinçli bilgi ve akılcı kılm aların o n la rm gerçek güdülenim ye a rzu ların d a sahiden de çarpılm alara, m istikleşm elere yol açtığını gösteren özel bir ‘ ‘açı­ ğa çıkarm a psikolojisi” biçimini alm aya başlam ıştı. Fakat Nietzsche bu kötü bilinçliliği, uygarlığın tarihsel b ir eleştirisi tem elinde, H ı­ ristiyanlık ortaya çıktığındân beri ayırt edilebilen, üstelik etik ve es­ tetik idealler b ak ım ın d an iktidarsızlığı ve gurursuzluğu tem sil etm e yolundaki bir öz in k â r ve hınç (ressentiment) psikolojisiyle kendini gösteren çöküşe bağlarken; Freud, tersine, bireysel psikolojik analiz yoluyla, b u kendini ald atm a sürecinin köklerini d a h a derin b ir dü­ zeyde, psişik hayatın bilinçdışı bir boyutunun varlığında keşfetti. Bu keşfin ve o n d an kaynaklanarak, bireyin p ato lo jik zorlam a üzerine düşünm esiyle bu zorlam anın o rtad an kalkabileceği gibi can alıcı bir noktayı kavram anın sonucu olarak Freud, psikemalitik araştırm a için, terapi deneyim inin tam göbeğinde teori ile p ra tik arasında bir diya­ lektik ilişki kuracak k ad ar bilim sel ve eleştirel b ir yöntem i, en azm ­ dan örtü k olarak tasarlayabildi, (ö rn eğ in , antropolojik bilginin an a­ listin em rinde top lan m ası, terapi pratiğine yansıtılm ıştır. Bu pratik, hastan ın bilincinin şeyleşmiş yapılarını açarak h astanın deneyim iy­ le ilgili yeni veriler biçim inde geri beslem e sağlar. H astan ın deneyi­ m i analistin yardım ıyla o n u n gittikçe a rta n ustalıktaki akılcı kılm a­ larını açığa çıkaracak şekilde deşifre edilm eli ve sonunda, hastanın kendi deneyim inin nihai o larak bütünleştirilm esini kolaylaştırm ak için antropolojik teori içinde özüm lenm elidir.) P o zitif bilimlerin bü­ tü n biçim lerinin tersine psikanaliz, bireyin m etodolojik bendüşüncesini kendi yöntem ine eklemlemeyi eşsiz biçim de başarır. Bu­ ra d a n şu so n u ç çıkar ki, F re u d ’un psianaliz teorisi, genel eleştirel teoriye on dok u zu n cu yüzyılda H egel’in ve d ah a çok M a rk s’m ge­ tirdiği özgül niyet ve ö z bilinçli m eto d o lo jik ideali yeniden keşfedip devam ettirm iştir. Son iki yüzyıldır eleştirel düşüncenin genel gelişi­ m ini karakterize eden kap sam lı aydınlanm a projesi içinde, F reud’­ u n insanın en m ahrem ru h sa l ve duygusal deneyim ine belirgin ölçü­ d e m odern yaklaşım ı b ir d ö n ü m n o k tası o luşturuyordu. O nun o r­ tay a çıkm asıyla birlikte A lexander M itscherlich’in belirttiği şu n o k ­ ta gözle g ö rü lü r hale geldi: “ İn san , bilinci, ö teden beri süregelen biyolojik işlevlerle d iy alek tik b ir ilişki içine sokan yeni bir işlev 34

kendisiyle ilgili, eylemlerini denetlemeyi, yönlendirm eyi ve biçim len­ dirm eyi sağlayabilecek bir anlayış- geliştirdi; eski biyolojik işlevle­ rin kalıtsal niteliği, kendini doğal olarak em poze eden bilinçdışı dav­ ranışı açıklıyordu.” * Sonuç o larak bu, insan tü rü n ü n tarihsel ola­ rak kendini o lu ştu rd u ğ u d ah a geniş sürecin ve b u sürecin özgürleş­ tirici eleştirisinin can alıcı ve o g üne k ad ar gözden kaçmış bir unsu­ ru n u ta m am lad ı. G erek bireysel gerekse kollek tif geçm işlerin kayıp deneyimsel boyutlarını bir araya getiren b u unsur, kendine proje ola­ rak d ö n ü şm ü ş b ir top lu m sal p rax is’in serbestleşm esini seçmiştir.^ Şu halde, 1920’lerde Reich, B reton, A ttila Jö zsef ve Karel Teige gibi devrim ci entelektüellerin d a h a genel b ir devrim ci bakış açısının esash bir u n su ru o larak psikanalize başvurm uş olm aları şaşırtıcı değildir^. O n lar psikanalizi, zihinsel hayat ve bireysel kişiliğin geli­ şimi h ak k ın d ak i din am ik kavram larıyla, M a rk s’m ideoloji eleştiri­ sinde başlattığı “ m aske düşüren devrim ” e eklenen yeni ve hayati bir boyut olarak gördüler. N evrotik sem ptom ların, günlük hayatın ve düşlerin akıldışılıklarm m , bireyin bilinçli davranışının kendi bilinç­ dışı psişik hayatıyla ilintili o larak anlaşılm ası halinde b ir anlam ta ­ şıyacağını, bilinçli davranış ile bilinçdışı hayat arasındaki bu ilişki­ nin bir çatışm a o ld u ğ u n u keşfeden Freud, b u ra d a n hareketle, içgü­ düsel dürtülerin toplum sal koşullar ve moreil kodlar içinde ifade edi­ len gerçeklik id d ialarıyla çatışm alarına, etkileşim lerine ve karşılıklı u y u m ların a dayanarak zihinsel hayatın incelenm esine yönelik diya­ lektik bir yaklaşım form üle etmeyi sürdürdü. Zihinsel tu tu m ve dav­ ranışların çatışm alard an kaynaklandığını ve b u nedenle am açlı ol­ du ğ u n u -bir diğer deyişle bireyin davranışım n kökeninde H egel’in “ akıl kurnazlığı’n a benzeyen, planlayan, yönlendiren, sansür eden ve çoğu kez ald atan gizli b ir m an tık b u lu n d u ğ u n u - keşfetm esi, Freu d ’u, inceden inceye b ir diyalektik psikoloji oluşturm aya yöneltti. Bu psikoloji psişik hayatı zihinsel çatışm anın ü rü n ü olarak görür. Tıpkı M a rk s’ın m ateryalizm inin, tarih sel hayatı to p lum sal çatışm a­ n ın diyalektik b ir ü rü n ü olarak gördüğü gibi. A rn o ld H a u se r’in belirttiği gibi, “ F reu d ’u n teorisinde içgüdülerin biyolojik gerçekliği, tarihsel m ateryalizm deki üretim in ekonom ik gerçekliğine benzer bir rol oynar; psikanaliz, M ark sist tarih felsefesi gibi m ateryalist bir ... doktrindir; M arksizm ’in ekonom iye dayanm ası gibi biyolojiye daya­ n ır” “*. H e r iki teori de erkek ile kadını fizik sel/ru h sal varlıklar o la ­ rak kavrayarak, aynı zem inde hareket ederler. Bu v arlıklar ölüm cül 35

bir m ücadeleye girmişlerdir, bütün melekelerini ve yeteneklerini, hayatlarm ı yöneten zıt güçler arasm d a bir denge d u ru m u n u korum ak ,için kullanm ak zorundadırlar. Freud, M arks ile sadece diyalektik bir yaklaşım ı değil, tarihselliğe dair b ir vurguyu d a paylaşır. M a rk s’m toplum sal sistem lerin tarihsel özgüllüğü ve k u ru m ların genetik bir yapısalcılığın bakış açısından kavranm ası gereği ü zerinde du rm ası gibi, F re u d ’un da, h astanın psikolojik tarihinin incelenm esine o n u n kişilik yapısını açan a n a h ta r o larak belirleyici bir önem verdiği ve büyük ö lçüde m eta-psikolojik yazılarında (Totem ve Tabu vb.) psi­ şik fenom enlere bir çeşit “ global” tarihsel açıklam a sağlam a zo ru n ­ luluğu üzerinde d u rd u ğ u (bazı yazılarının sözde biyolojizm ve psi­ kolojizm iyle m u tlak çelişki içinde olan bir vurgulam a) çok iyi bilinir^. Son olarak psikanaliz, yine M arksizm ’e çok yakın bir tarz­ da, şeyleştirici ve m istikleştirici çeşitli yapılan -ilk d u ru m d a ad lî yasalcılık, ikinci d u ru m d a uygarlık- saydam laştırarak ve her ikisiyle de o rta k y an lan b u lu n an merkezi bir kategori o larak, sosyo-ekonom ik ve psiko-cinsel baskm ın belirgin gerçekliklerini açığa vurarak, yabancılaşm ış top lu m u n radikal bir eleştirisini sunar. Ayrıca M arks’ın başlattığı sosyo-ekonom ik kapitalizm eleştirisine, burjuva to p ­ lum unun geleneksel değerlerine ve k u ru m larm a karşı, bu toplum un kutsal saydığı h er şeyin ö lü m ü n ü ilan ederek, o nu kutsal olm ayan ve akıldışı kökenine indirgeyerek, uzlaşm az bir saldırı eklemiştir. M iras ah n an b ü tü n bir idealler, m itler ve m oral kalıplar karm aşası­ nı kökünden sö k ü p atm a k la kalm ayan, aynı zam an d a insan davra­ nışını o n u n bilinçli niyetlerine b akm aksızın belirleyen gizemli de­ rinliklerin keşfine yol açarak , bireyin kendini aydınlatm ası ve yarat­ m ası için yeni b ir pratiğe tem el sağlayan eşsiz b u r kurtuluş aracı oluş­ turm u ştu r. Bu örnek b aşlangıçlara rağm en psikanalitik bakış açısı, onu so n ­ ra d an özgün eleştirel karakterini büyük ölçüde dezenfekte etm ek yo­ luyla, baskıcı yapısının d erinliklerine ilk kez o n u n ışık tutm uş ol­ d u ğ u burjuva uygarlığıyla kaynaşm aya iten neredeyse öldürücü bir kararsızlığa d ü ş tü . Bu kararsızlığın kökeninde yatan, F reu d ’un d ü ­ şüncesinin en d e rin öngörülerinin kendi dinam ik karakterinden gel­ m esi, en kötü k u su rların ın d a yeterince dinam ik olm am asından türemesiydi*. F re u d ’u n içgüdüleri değişm ez şeyler olarak görm edi­ ği doğrulanm ış olm akla birlikte, onların “ tu tu c u yapı” larm ı savun­ d u ğ u ve çok yavaş değiştiklerini, h a tta p ratik te tarihsiz ve sabit bir k arakter gösterdiklerini d ü şü n d ü ğ ü su götürm ez. Bu yüzden o rto ­ 36

d o k s psikanaliz p ratikte ve önem li bir ölçüde teo rid e de, içgüdüleri ve kişiliğin b ü tü n biyolojik yapısını ö zünde statik görm e, b ask ı al­ tın d a k i itk ilerin yapısını ve bilinçdışm ın tem el içeriğini insan psiko­ lojisindeki değişm ez, sabit bir faktör olarak kabul etm e -insanın aşıl­ m ası olan ak sız hayvansı doğası denen şey- eğilimi taşır. Benzer şe­ kilde ço cu k lu k deneyim leri ve sap lan tıları d a o rto d o k s F reudçular için bireyin davranışı üzerinde değişmez ve sürekli etkiler yaratır. Bun­ lar, geri çevrilem eyen ve aşılam ayan bir biçim de, bireyin belirli bir cinsellik ta rz ın a yönelik d a h a sonraki eğilim lerinin belirlenm esine hizm et eder. Bu eğilim in (O rto d o k s F reu d çu lan n in san doğasm m özünde ta ­ rihsiz o ld u ğ u n u düşünm eleri) az ço k d o ğ ru d a n b ir sonucu. Birinci D ünya Savaşı’n d a n önceki ve sonraki o n yıllar içinde psikanalitik düşünce ve pratiğin özgün eleştirel ve yıkıcı işlevlerinden uzaklaş­ m ası ve var o lan toplum sal düzen ile b aşat değerler sistem ine gittik­ çe d a h a fazla uym ası o ld u . Bu ta rih dışı b ak ış açısı F reu d ’un son yazılarında ve o rto d o k s izleyicilerinde yıkıcı d ü rtü lerin (“ ölüm gü­ d ü sü ” ) insanın kaderini şaşm az biçim de yönlendiren biyolojik o l­ gular olarak görülm esine yol açtığı kadar, psikanalizi, insanlığm ce­ halet, kölelik ve saldırganlıktan k u rtu lm a olanaklarını kötüm ser bi­ çim de değerlendirm eye ve uygarlığın gelişmesi ile baskının artm ası;ıı gitgide d a h a d o ğ ru d a n özdeşleştirm eye de itti. Saldırganlığın ve içgüdüsel baskının nihai olarak o rta d a n kaldırılm asını toplum sal sö­ m ürü yapısının ve b u n u n kaynaklandığı m addi kıtlık koşullarının o rta d a n kaldırılm asının b ir sonucu o larak gören M arksistlere karşı Freud, Civilization and Its D iscontents’de, uygarlığın gelişmesi ve korunm asının zevkten vazgeçmeyi ve içgüdüsel dürtüleri düzene sok­ mayı (b u n lar zo ru n lu o larak acı verir ve baskıcıdır) gerektirdiğini ortaya koydu. E n iyi d u ru m d a insanlık, ancak baskıcı düzen ile to p ­ lu m u n devam ı için gerekli üretkenlik arasm d a libidinal haz ile bu toplum içinde bireyin arzuladığı psikolojik ö zg ü rlük arasın d a var olan kararsız dengeyi korum ayı um abilirdi. B urad an hareketle, sos­ yalistlerle anarşistlerin devrim ci hedefleri F reud’a göre, sonsuza ka­ dar ütopyacı düşler o larak kalm aya peşinen m ahk ûm dular; «1

özel mülkiyeti ortadan kaldırmakla, insanm saldırganlık sevgisini en güçlü olmasa bile, güçlü araçlarından biri sayılan şeyden yoksun bırakı­ rız; fakat saldırganlık sayesinde kötüye kullanılan güç ve etkinlik farkla­ rını hiçbir şekilde değiştirmiş olmayız; ne de onun doğasındaki herhangi 37

bir şeyi değiştirmiş oluruz. Saldırganlığı mülkiyet yaratmadı. Saldırganİlk, mülkiyetin henüz çok kısıtlı olduğu ilkel dönemlerde neredeyse sı­ nırsız bir saltanat sürdü; neredeyse mülkiyet asli, anal biçimini terk et­ meden bile önce saldırganlık çocuk odasında kendini gösterir ve insan­ lar arasındaki her türlü sevgi ve aşk ilişkisinin temelini oluşturur... Mad­ di servet üzerindeki kişisel hakları yok etsek bile cinsel ilişkiler alanında ayrıcalıklar kalır; bu ise, diğer bakımlardan eşit düzeyde bulunan insan­ lar arasında mutlak olarak en güçlü hoşnutsuzluk kaynağı ve en şiddetli düşmanlık nedeni olacaktır. Bu faktörü, cinsel hayatın tam özgürlüğüne izin vermek ve böylelikle aileyi, yani uygarlığın tohum hücresini ortadan kaldırmak yoluyla gidersek de gerçektir ki, uygarlığın nereye gideceğini önceden ve kolaylıkla göremeyiz; fakat bir şeyi, insan defasının bu yı­ kılmaz özelliğinin onu burada da izleyeceğini görürüz.” Böylece Freüd ve o n u izleyenler so n u n d a kendilerini baskının kaçınıİm azhğm a teslim ettiler. D evrim ci bir praxis d o natam ayan Freudçuluk, cinsel özgürlüğü teşvik etm eyi bile reddederek, baskıcı bir düzene bireysel olarak “ reform istçe” uym anın pratiğini desteklemek zorunda kaldı. Sosyopolitik değişimle ilgilenm ekten vazgeçerek ku­ ru lu düzenle bir kez b arıştık tan sonra, b u rju v a ahlakıyla şu veya bu biçim de uzlaşm asına yönelik d a h a ileri taleplere direnem eyecek d u ­ ru m a geldi. B aşlangıçta F reud sayesinde günüm üz to p lu m u n u n -ve aslında b ü tü n to p lu m larm - bir eleştirisine girişen psikanaliz, gittik­ çe, t u özgün p ro jen in tam antitezine, bireyleri baskıcı bir to plum un taleplerine a d a p te eden bir araca d ö n ü ştü . Psikanaliz otu ru m u bi­ reyin içselleştirdiği baskıcı güçleri çözm e am acını bıraktı ve baskıcı to p lu m u n b ir k u rb am o lan hastaya kendi gördüğü baskıyı kabul­ lenm eyi öğreten b ir nekahet süreci haline geldi.® Süreç içinde psikanaliz, m evcut to p lu m u n baskıcı yapısını m is­ tikleştirerek ve o n u n yeniden üretilm esine k atk ıd a bu lu n arak , mev­ c u t top lu m u n b ir ideolojisi o lu p çıktı. S hulam ith Firestone, fem i­ nizm le aynı z am an d a ve b ü y ü k ölçüde aynı gerçekliklere (Victoria çağı ahlak anlayışının zayıflam asın a ve b u dönem in aşırı aile merkezliliğinin kırılm asına) tepki olarak gelişen Freudçuluğun, feminist pratiği bilgilendirebilecek b ir uyandırm a aracı olacak yerde feminist itk iy i tedavi ed ecek güçlü b ir araç h ah n e gelm esindeki ironiyi belir­ tir. Özellikle A m erika’d a F reudçu terapi ataerkil otoritein ilk kez kı­ rılm asının yol açtığı b o şlu ğ u d o ld u rm ak için harekete geçirilmiş ve “ ‘toplum sal u y u m ’ b içim in d ek i yeni işlevi için tekrar donatılarak 38

•

fem inist başkaldırıyı yok etm ekte kullanılm ıştır.” '' Feminizmi etkin biçim de k ap sad ık tan sonra, aynı hizm eti M arksizm ’in yerine geç­ m ek suretiyle d e vermeye hazır hale gelerek, entelektüellerin b u rju ­ va uygarlığına ve iki savaş arasındaki dönem in değerlerine karşı d a ­ h a genel başkaldırısını zayıflatm ıştır. E ntelektüeller b arikatlardan inlerine çekilirlerken, 1930’lard a o kadar popüler olan M arksist kö­ kenli ekonom ik determ inizm , meydanı 1940’ların ve 1950’lerin yarıFreudçu psikolojik determ inizm ine b ırak m ıştır 1942’de, F reud’un ölüm ünden sadece üç yıl sonra A ndré B reton’un şunları yazması şa*şırtıcı değildir; F reud’un ölüm ü, “ psikanalitik fikirlerin geleceğinin karanlık olm ası için yeterli” ydi “ ve örnek bir özgürleşm e aracı yine bir baskı aracın a d önüşm e tehdidiyle karşılaştı.” '® K uşkusuz psikanalizin baskıcı to p lu m tarafın d an bu şekilde yola getirilm esi asla tam olm adı. K urum sallaşm ış, kurum uş, genişletil­ miş Freudçuluk özgün eleştirel projesini asla tam am en terk etm edi ve bu yüzden bu özgün itkiyi yeniden keşfedip geliştirm e olanağı en azından üstü ö rtü lü olarak yaşam ayı sürdürdü. Freudçu kam p içinde bile, 1920’lere gelindiğinde, o rto d o k s teori ile terapinin veya sulandırılm ış Freudçu revizyonizm akım larının Birinci D ünya Sa­ vaşı sonrası krizinin Batı uygarhğında yarattığı insani sorunlarla başa çıkam am alarına tepki olarak, psikanalizin eleştirel özünün can lan ­ dırılıp geliştirilm esini am açlayan b askılar ortaya çıkıyordu. Savaş sonrasında W ilhelm Reich, E rich From m ve Siegfried Bernfeld gibi psikanalistlerden yeni b ir kuşak oluşm a eğilimini fark edebiliriz. Bu eğilim onların , F reu d ’tak i Özgün psikanaliz m isyonu anlayışının ra­ dikal sonuçlarını yeniden keşfetm ek üzere, psişik b akım dan h asta bireylerle yaptıkları klinik çalışm alarında yüz yüze geldikleri som ut so runlard an kaynaklanıyordu. Bu a ra d a psikanalizi, içinde taşıdığı eleştirel ve sosyolojik özü o güne kadar belirsizleştirmeye hizm et et­ miş olan talihsizlik ç a rp ıtm aların d an k u rtarm a girişim inde de b u ­ lundular. “ Psikanaliz artık hayatın köklerine işledi” diyordu Reich 1937’de. “ O nun toplum sal yapısının bilincine varılm am ası, felaket ölçüsün­ de çöküntüye uğram asındaki esas fak tö rd ü ” *'. Freudçuluğun bas­ tırılm ış toplum sal özünün ve b u b askının sonuçlarının anlaşılm a­ sıyla birlikte, bu bastırılm ış itkinin dışavurum unu sağlayan araçla­ rın anlaşılm ası d a m üm kün oldu; P sikanalitik teori ve pratiğin ye­ nilenm esi, o n ların eleştirel işlevlerinin, yürürlükteki toplum ve kül­ tür biçimlerine m uhalefetlerinin yenilenmesini ve büyütülm esini ge­ 39

rektirir. B u sonuca u laşm ak için, sözü edilen k ü ç ü k radikal p sik a­ nalistler grubu, yani yeni “ psikanalitik so l” , F re u d ’u ve onun d a ­ ha da o rto d o k s taraftarlarm ı ah lak i bak ım d an aşırı b urjuva, aşırı V ictorian olm akla eleştirdiler. Sadece an alistin ro lü n ü n aşırı o to ­ riter o ld u ğ u stan d art Freudçu nosyon değil, F re u d ’un ü n lü ah lak i göreceliği de ikiyüzlü bir hoşgörüye, özgül b ir “ burjuva liberal h o şg ö rü sü ” ne dayanıyordu. A n a listin h o şg ö rü lü ta v ırla n n m ardınd a, burju v a düzeninin toplum sal tab u la rın a gizlice razı ol­ m a eğilim i pusuya yatm ıştı o n lara göre. Bu pederşahi terapi nosyo­ nuna karşı çıkan S an d o r Ferenczi’yi izleyen From m ve diğerleri, a n a ­ listin hastay la olum suz değil olum lu bir ilişki k urm ası gerektiğini öne sürdüler. A nalistin rolüyle ilgili bu yeni anlayış, her şeyden çok, “ hastan ın m utluluk hak k ın ın kayıtsız şartsız kabul edilm esi” yle ve böylece, “ ahlakın ta b u özelliklerinden k u rtarılm ası” talebiyle karakterize edilmeliydi*^. Bu am açların güdülm esi -özellikle W ilhelm Reich’ta- giderek b ü tü n “ bireysel tedavi” nosyonunu sorgulam a eği­ lim ine yol açtı. “ M utlu lu k h a k k ı” nın, k u ru m la n ve yapısı bu tü r hak lan sistemli olarak yadsıyan bir toplum la şiddetli çatışm alara yol açtığı ölçüde gerçek b ir öz ve an lam taşıdığı giderek d a h a iyi anlaşı­ lıyordu. Kısacası psikanaliz, sadece bir uğrağından ibaret olduğu d a­ ha geniş b ir toplum sal ve entelektüel p raxis’in d ışında, nihai olarak hiçbir o tan tik varlığa sahip değildi. Yeni psikanalist solun, kendini bu hedeflere ad ark en ve bunların gerçekleşme o lan ak ları ile sınırlarını belirleyen bir teoriye zem in h a­ zırlarken, hem eski Freudçu kategorileri mevcut toplum sal düzenle özdeşleşm ekten k u rtaracak şekilde yeniden form üle etm esi, hem de içgüdüsel o lan ile sosyo-ekonom ik yapı arasındaki bağlantılara iliş­ kin kavrayışını keskinleştirm esi gerekliydi. Reich, “ Bizim Freud psi­ kolojisine eleştirim iz” diyordu, “ bilinçdışı cehennem inin, m utlak, sonsuz veya değiştirilem ez b ir şey olm adığını, belirli bir toplum sal d u ru m u n ve gelişm enin g ü n ü m ü zü n karak ter yapısını yarattığını ve b u nedenle varlığını sü rd ü rd ü ğ ü n ü ortaya koyan klinik bulguyla” başladı*“*. D a h a sonra p sik an alitik sol, F reu d ’un , O edipus kom p­ leksinin evrenselliği varsayım ına a n tro p o lo jik bir tem el sağlam a gir rişim ini eleştirm eye koyuldu. F reud’u n “ P rim al b aba bilim sel m iti” diye anılan te o tisi, aslında basitçe, N o rm a n O. B row n’in şu tanım ı­ n a varıyordu: “ Erkek ü stü n lü ğ ü n ü n ve saldırganlığının doğanın de­ ğişm ez bir o lg u su (Prim al B aba, bir k ü ltü r sorunuyken, burada d o ­ ğ a n ın bir gereğidir) o ld u ğ u n u n öne sürülm esi ve b u varsayım ın ai40

leşinin psikolojisini açık lam ak ta kullanılm ası” '^, Bu b ab a m erkezli o to riter k ü ltü r anlayışına karşılık, sol psikana­ listler, toplum sal evrim de bir ilk an aerk il aşam a teorisine döndüler. Bu teori, B achofen ve Lewis H eh ry M organ gibi antropologların ya­ zılarınd a ak tarıldığı gibi, işbirliği, h o şgörü ve toplum sal eşitlikçilik ile karakterize ediliyordu'®. F re u d ’u n varsayım larının tersine, anaerkilliğin “ doğal to p lu m ” un,(M arksçı top lu m sal gelişme şem asın­ d a ilkel kom ünizm dönem ine tekabül eder) aile örgütlenm esini oluş­ turduğu savı geliştirilirken, özellikle Reich, T robriand A d aları’n da yaşayanlar üzerine yaptığı incelemede herkesçe bilinen O edipal sendrom dan veya libidinal baskı, b astırm a ve yüceltm e gibi alışılmış m e­ kanizm alardan hiçbir iz bulam ayan antropolog Bronislaw Malinowsk i’nin devrim ci b u lg u ların a b aşv u rm a fırsatını b u ldu'^. Cinsel h a ­ yatın toplum sal olarak düzenlenm esi ve yeniden üretilm esi Trobriandlılar arasında baskıcı olm ayan araçlarla gerçekleştiriliyordu. Bun­ d an , O edipal b astırm a ve sindirm e fenom enlerinin tanım lanabilir, dolayısıyla sınırlı nedenleri ve işlevleri olduğu sonucu çıkıyordu. En azından Reich ile F ro m m ’a göre bu, baskıcı aterkil sistem in uygar­ lığın gelişmesini kolaylaştırm ak için değil, sınıf egemenliği ve söm ü­ rünün sürdürülm esi b akım ından gerekli psikolojik havayı yaratm ak için kullanılm ası dem ekti. Kısacası cinsel baskı ekonom ik köleliğin üretilm esinde çok önem li bir araçtır'®. E konom ik koşullar bir azın­ lığın çoğunluğa egem enliğini gerektirdiği sürece libidinal d ü rtü lerin bastırılm ası, kitlelerin psişik yapısını sınıf ilişkilerine istikrar sağla­ yacak faktörlerden biri olarak bu ekonom ik yapıya uydurm ak için gereklidir. Psikanalitik sol, özgün bir an a merkezli kültür anlayışı (daha son­ raki tarihsel ve an tro p o lo jik araştırm aların nesnel o larak bu te o ri­ nin geçersizleşm esine ne ölçüde hizm et ettiklerine bakm aksızın) ge­ tirm ek yoluyla psikanaliz teorinin gelişm esinde ve içgüdüsel b astır­ m anın b ir ü rü n ü olarak uygarlığa d air eleştirisinin M arksçı kapita­ list uygarlık eleştirisiyle kaynaşm asında önem li b ir adım attı. Psi­ kanalitik sol, Freud’un “ gerçeklik ilkesi” ni sonsuz bir babam erkezliaçgözlü k ü ltü rü n talepleriyle özdeşleştirm esinin geçersizliğini gös­ terdiği ölçüde, libido ve saldırganlık d ü rtü lerin in insanla doğanın etkileşim i sürecinin çeşitli a şam aların a özgü toplum sal nitelikleri­ nin farklı kollektif sonu çların a ve h er düzeyde farklı ihtiyaçlara k a r­ şılık düşen farklı gerçeklik ilkelerinin tarihselliği açısından bu kav­ ram ın yeniden form üle edilm esi gerektiğini ileri sürebildi, ö rn e ğ in 41

kapitalist toplum için özgül bir gerçeklik ilkesi form üle etm ek m ü m ­ kündü. R eich’m 1927’de belirttiği gibi: “ Kapitalist çağm gerçeklik ilkesi, ağırbaşlılık ve tevazu gibi dinsel de­ ğerlere gönderme yaparken, somut olarak proletaryaya da ihtiyaçlarmın azami ölçüde sınırlandırılmasını empoze eder. Tekeşli cinselliği empoze eder vb. Bütün bunlar ekonomik koşullar üzârinde kurulur: Egemen sı­ nıfın kendi iktidarının sürmesine hizmet eden bir gerçeklik ilkesi vardır. Eğer proletarya bu gerçeklik ilkesini kabul etmek üzere yetiştirilmişse, bu ilke ona mutlak gerçeklik olarak sunulmuşsa (örneğin kültür adına), bu, proletaryanın sömürülmesine ve bütün olarak kapitalist topluma bir onay anlamına gelir.” '® *

K uşkusuz, Erich F rom m ’un 1932’de yazdığı gibi, “ içgüdüsel ay­ gıt belli tem ellerde biyolojik b ir veridir,” am a “ to p lu m u n sosyo­ ekonom ik yaşam a koşullarına... a k tif ve p asif (bir) uym a süreci” aracılığıyla d a h a yüksek derecede bir değişim e m aru z kalır^°. Roheim gibi, “ ilkel” h alk ların kültürlerini özel b ir içgüdüsel b ağ lam ­ da kökenlerine kadar izleyen ve örneğin anal-sadist kü ltü ü erd en söz eden psikanalitik etnologların tersine^' sol psikanalistler, bir to p lu ­ m un içgüdüsel yapılarının oluştu rd u ğ u belirli biçim lerin toplum sal süreçler ta ra fın d a n -en tipik olarak, ataerkil uygarlıklarda genitalliğin kısıtlanm ası ve genital olm ayan kısm i d ü rtü lerin koşullandırılıp etkinleştirilm esiyle- ne ölçüde şekillendirildiğini v urgulam a eğilimi gösterdiler. M o d ern toplu n ıları karakterize eden b iriktirm e arzusu, b u yüzden öncelikle toplum sal bir kökene sahiptir, bu toplum larm üyelerinin pşişik yapılarında oluştuğu ölçüde, cinsel bastırm anın ya­ rattığ ı analhğı kullan m asın a rağm en. Tarihsel olarak özgün her toplum düzeninin kendi sosyo-ekonomik yapısıyla y ak ın d an ilintili bir libido örgütlenm e m odeli üretmeye ne ö lçüde eğilimli o ld u ğ u n u n anlaşılm asıyla, F re u d ’un görece talihsiz, olduk ça d u rağ an güdülerden oluşan içgüdüsel yapı kavram ına ters düşülm üş ve aileyi, egemen to p lu m sal düzenin çocuğun psişik oluşm u n a kendi darngasını v u rm asın ı sağlayan başlıca araç olarak gö­ ren psikanalitik anlayışın yeniden değerlendirilm esi teşvik edilmişti. Sol psikanalistler, Freud’u n aileyi hem bireyin kişiliğinin oluşum un­ d a k i ilk ve belirleyici a şa m a la rın başlıca arenası hem de doğadan k ü ltü re geçişin başlıca odağı olarak tan ım lam asın a katılıyorlardı ço cu k ile b a b a arasın d ak i O edipal çatışm a sadece birey ile kültür arasındaki çatışm anın ilk kez gerçekleştiği bağlam değil, aynı zam an­ 42

d a güd ü lerin (yani zihinde, v ü cu tla bağlantısı sayesinde uyanan ta ­ leplerin) ve genelde uygarlık gereklerinin antagonist güçlerinin ilk çarpışm a n oktasıdır. F reud’u n başlattığı b ü tü n proje, psişik haya­ tın farklı düzeyleri arasın d a m eydana gelen etkileşim lerin ve ayrış­ m aların aile çevresi ve aile içi ilişkiler ta ra fın d a n d am galanm a ve önem li ölçüde belirlenm e ta rz ın a yönelik tem el öngörüyle başladığı sürece, kişiliğin kökenlerine psikanalitik yaklaşım , ö rtü k b ir sosyo­ lojik karaktere sahip oluyordu. Aynı z a m an d a Freud ile orto d o k s izleyicileri, çocuğun aile içindeki d u ru m u y la ilgilenirlerken bu iliş­ kilerin toplum sal uzantılarını kavram ayı başaram am ışlardı: O rto ­ doks psikanaHzin bakış açısından, “ yetişkin, her zam an büyük bir ço c u k tu r” ^^. Psikanaliz belirli tip bir to p lu m d a aile içinde var olan ilişkileri d o ğ ru olarak açığa çıkarırken, b u analizi, söz konusu aile ilişkilerinden önce gelen d ah a geniş toplum sal ilişkilerin kavranm a­ sıyla birleştirm eyi başaram am ası, bu tarihsel b ak ım dan özgül iliş­ kilerin sonsuz ve evrensel bir O edipal çatışm a ile karıştırılm asına yol açtı. O luşum u bu çatışm ad an çıkan süper egonun genelde to p ­ lum un ve o n u yöneten o to rite ilkelerinin b ir iç yansım asından b aş­ ka bir şey olm adığı d a anlaşılam adı. Aynı şekilde, aile ortam ının için­ de var olduğu d ah a geniş toplum a gönderm e yapan “ gerçeklik ilkesi” ve haz arayan bireyi düşkırıklığına u ğratan, sansür eden veya yok eden b ü tü n am ansız olgular, toplum sal k u ru m lar ve geleneklerdir. B unların biriken talepleri, teh ditleri ve yaptırım ları ailenin “ uygarlaştırıcı” b ir şevkle çocuğa bıraktığı başlıca m irastır. Bu d u ru m d a to p lu m , tem el k u ru m ların d an , h er şeyden çok aile aracılığıyla nevrozlar yayar ve kendini bireysel kişiliğe yerleştirir. B u­ radan şu sonuç çıkar ki, aile üyeleri arasm d a var olan ve çocuğun geleceğini belirleyen bağlantılar, ayrı bir toplum sal grup olarak ai­ leyi yapılandırm akla kalm ayan, aynı zam an d a bu aile ilişkilerinden önce gelen d ah a geniş toplum sal ilişkilerin uzantılarını d a o lu ştu ­ ran toplum sal ilişkilerdir. O rto d o k s Freudçuların, küçük çocuğun aile içindeki çaresizliği ile yetişkinin doğalcı, toplum sal güçler k a r­ şısındaki çaresizliği arasın d a k u rd u k ları form alist paralellik geçer­ sizdi. F rom m ’u n belirttiği gibi, bebeğin belirli b ir o torite biçim ine ihtiyaç duym asındaki belirleyici faktör, onun biyolojik çaresizliği de­ ğildir; çocuğun biyolojik çaresizliğinin som ut dışavurum larını biçim ­ lendiren ve böylelikle ço cu k ta gelişen otoritenin biçim ini etkileyen, yetişkinin egemen sosyo-ekonom ik örgütlenm e biçim lerine boyun eğmesiyle belirlenen to p lu m sal çaresizliğidir. A ilenin psikanalitik .

43

eleştirisi, b u rad an hareketle ö rtü k b ir sosyoloji içerir; egem enliği, nevroz to h u m la n ekerek çocuğun gelecekteki gelişim inde iz bırakan aile k u ru m u n u n kendisi, iletme işlevini gördüğü, genel o larak to p ­ lum da v a r olan egem enlik yapısıyla dam galanm ıştır^^. Bu m ikro-sosyolojik aile hayatı anlayışı, o rto d o k s Freudçu lite­ ratü rü n b ü y ü k bir k ısm ında olduğu gibi tarihsiz b ir kavram sallaş­ tırm a biçim inde (yani, karakterini zam anla değiştiren güçler ne olursa olsun içinde aynı O edipal dram ın sonsuzca tekrarlandığı, evrensel olarak tekeşli, ataerkil ve kararsız dengeli bir k u ru m olarak) d a h a geniş to p lu m sal b ağlam ından koparılıp esasından ayrıldığı zam an, psikanalitik bakış açısı b ü tü n anlam ını ve özünü kaybeder. O hald e bu psikanalitik m ikro-sosyoloji, M arksizm gibi, an cak tarih içinde aile ile toplum arasındaki diyalektik ilişkiyi açıklayabilen bir m akrososyolojik analizle bütünleştirildiği ölçüde geçerlidir. A lth u sser’in belirttiği gibi: “Aile ideolojisinin biçimlerini ve bunların Freud’un ‘bilinçdışı’ dediği durumun işleyişini başlatmakta oynadıkları hayati rolü (örneğin, babahkannelik-evlilik-bebekliğin ve bunların iç ilişkilerinin ideolojisini) tartış­ mak çok önemlidir, çünkü... tarihsel materyalizmi temel almadan hiçbir psikanaliz teorisinin üretilemeyeceği (son çözümlemede aile ideolojisinin formasyonları teorisi buna bağlıdır) sonucuna işaret eder.” ^^ A ncak bu aile k u ru m u n u n tarih in in bir b ü tü n o larak to p lu m u n ve k ü ltü rü n tarihiyle o lan diyalektik ilişkisi içinde incelenm esi yo­ luyla, g ü n ü m ü zü n baskıcı to p lu m u n a yol açan dünya çapındaki ta ­ rihsel, sosyo-ekonom ik ve politik gelişim süreci ile günüm üzün bas­ kı altın d ak i kişiliklerinin gelişim ini tayin eden top lum sallaşm a sü­ reci arasındaki k arm aşık ilişkiyi an lam ak m ü m k ü n olur. Bu b akım ­ d a n , Frederick E ngels’in, M a rk s’ın üretim ilişkileri dediği şeyin önem li bir u n su ru olarak aile ilişkilerinin anlaşılm asına verdiği öne­ m i, b u ihm al edilm iş ö n g ö rü y ü h atırlam ak yararlı olacaktır: “ Materyalist anlayışa göre tarihte belirleyici faktör, son çözümleme­ de, hayatın dolaysız unsurlarının üretimi ve yeniden üretimidir. Bu ikili bir karakterdedir. Bir yanda, var olma araçlarının, yiyecek, giyecek, ba­ rınm a nesnelerinin üretilmesi ve bu üretim için gerekli aletlerin üretilme­ si; diğer yanda, insanların kendilerini üretmesi. Belirli bir tarihsel dönemde ve belirli bir ülkede yaşayan insanların bağlı oldukları toplumsal örgüt­ lenme bu iki tür üretim tarafından belirlenir; bir yanda emeğin, öte yan­ d a ailenin gelişim aşamasıyla” ^^. 44

Görece ilkel ta rım to p lu m ların d a aile örgütlenm esi ile ekonom ik örgütlenm e a ra sın d a bir d enk düşm e eğilim i olm asına rağm en, üre­ tici güçlerin büyüm esi, em eğin bölünm esinin a rta n karm aşıklığı ve üretim le tü ketim in giderek aynşm asıyla birlikte, bu iki alan iyice ay­ rılm ıştır. K apitalizm de, kam u ile özel, iş ile ev, to p lu m ile birey ara­ sındaki kopukluk iki egem enlik sistem inin bir a rad a varoluşunu giz­ ler. Bir y an d a, burjuvazinin egem enliği ile proletaryam n söm ürülm esinin karakterize ettiği m addi üretim sistemi vardır; öte yanda d a ata­ erkil egem enlik ile hem kadınların hem ço cukların ezilm esinin ka­ rakterize ettiği aile sistem i. Freudçu M ark sistler’e göre, M arks ve Engels, ataerk il egem enlik sistem inin egem en sın ıf sistem i karşısın­ d a yerine getirdiği ekonom ik işlevleri anlam ışlar, am a yeterli b ir psi­ kolojik bakış açısından yoksun oldukları için o n u n sınıflı to p lu m u n yeniden üretim ine katk ıd a b u lu n an d ah a d a hayati toplum sal ve p o ­ litik işlevini gözden kaçırm ışlardı. Reich’ın belirttiği gibi: “ Kapitalizm öncesi ev sanayii aşamasında ve sanayi kapitalizminin ilk döneminde ailenin aile ekonomisi içinde doğrudan kökleri vardı... Ne var ki, üretim araçlarının gelişmesi ve iş sürecinin kollektifleşmesiyle birlik­ te ailenin işlevinde bir değişim meydana geldi. Ailenin dolaysız ekono­ mik temeli, kadm Üretim sürecine girdiği ölçüde daha az önemli oldu; onun yerini, ailenin şimdi yerine getirmeye başladığı politik işlev aldı. Ailenin çoğunlukla tutucu bilim ve hukuk tarafından desteklenip savu­ nulan başhca işlevi, otoriter ideolojiler ve tutucu (zihinsel) yapılar için bir faktör olarak hizmet etmesidir. Bu, pratikte toplumumuzun her bire­ yinin, nefes aldığı andan itibaren içinden geçmek zorunda olduğu eği­ tim aygıtlarını biçimlendirir. Çocuğu, gerici bir ideoloji anlamında, sa­ dece otoriter bir kurum olarak değil, kendi yapısının gücüne dayanarak da etkiler; tutucu toplumun ekonomik yapısı ile ideolojik üstyapısı ara­ sında bir taşıyıcıdır; onun gerici atmosferi, üyelerinin her birine sökülemez biçimde yerleştirilmelidir” “ . Bu d u ru m d a, Reich ve Freudçu M arksistler için m odern toplum büyük ölçüde kısm en bilinçdışı dürtülerden kaynaklanan ve egem en sınıf sistem inin dışsal zorlayıcılığına etkin b ir u n su r olarak hizm et eden özgül psişik tavırlara dayandığına göre, ataerkil aile, ekono­ m ik işlevlerine ek olarak, m evcut top lu m u n istikrarını korum ak için gerekli psişik yapının bireylerde üretilm esine yönelik en önem li yer­ lerden biridir. A ilenin b u baskıcı işlevi öncelikle -Reich’ın gösterdi­ ği ve F rankfurt O k u lu ’n u n hacim li kolleksiyonu Studien über A u ­ torität un d Familie’yi^^ derleyen çeşitli araştırm acıların (Erich 45

From m , Mzix H orkheim er vb.) am pirik olarak belgeledikleri gibikadm , ço c u k ve “ aile içinde az ço k devlet o toritesinin ifadesi ve temsilcisi” oliirak işlev gören ataerkil babam n ilişkisiyle kurulur. Re­ ic h ’m “ o r ta sm ıf ailesi” dediği tipik yapı b ak ım ın d an -ki b u sınıfın nesnel sınırlarının ötesine, daha üst sınıflara ve işçi sınıfına d a yayılm ıştır- b ab a, “ ü retim süreci içindeki konum u (boyun eğme) ve aile içindeki işlevi (p atro n ) arasındaki çelişki nedeniyle... bir b aşça ­ vuş tipidir; yukarıdakilere secde eder, h azır tav ırları özüm ser (bu yüzden ta k lid e yatkındır) ve altındakilere hükm eder; (sonuçta) yö­ netsel ve toplum sal kavram ları iletir ve p ek iştirir” ^®. Aile hay atın ın ataerk il yapısının to p lu m u n sın ıf karakteriyle ilintililik derecesinin sosyolojik analizine ek olarak F reudçu M ark sist­ ler, bu genişletilm iş bakış açısı bağ lam ın d a, ataerk il ailenin özgül olarak, psikolojik tem ellerini tekrar incelemeye de devam ettiler. B u­ rada, yap tık ları araştırm an ın esas vurgusu, genelde çocuk yaratıcı­ lığının, özelde bebek cinselliğinin b askı altın a alınm asının oynadı­ ğı, çocuk kişiliğinin kendiliğinden gelişimini boğan ve dışseil egem en­ lik biçim lerinin bireyin karakterine “ kazındığı” baskıcı to p lu m sal­ laşm a sürecine karşı zayıf düşüren rol üzerindeydi. Bu bakım dan: i

“ Cinsel ihtiyaçların baskı altına alınması entelektüel ve duygusal işle­ yişte genel bir zayıflama yaratır; özelHkle, insanların bağımsızlıklarını, irade güçlerini ve eleştirel yeteneklerini azalur... (Zorlayıcı, ataerkil aile bu şekilde) cinsel ahlakın kök salması ve organizmada değişiklikler mey­ dana getirmesi (sayesinde), otoriter bir toplumsal düzenin kitlesel psiko­ lojik temelini biçimlendiren özgül psişik yapıyı yaratır. Kulluk, cinse,! güç­ süzlüğün, çaresizliğin, Führer’e bağlıhğın, otorite korkusunun, yaşama korkusunun ve mistisizmin bir karmasıdır... Cinsellik korkusu ve cinsel ikiyüzlülük, ‘Babbitt’i ve onun çevresini karakterize eder. Böyle bir yapı ile insanlar demokratik hayâtı beceremezler” ^®. A çıktır ki ataerk il aile içinde, baskıcı to p lu m u n , çocuğun libidi­ nal ve yaratıcı gelişimini sürekli b astırm a ihtiyacına uygun olarak ve çocuğa aksi h alde otoriteye asla b o yun eğmeyeceği için sürekli b ir suçluluk ve çekingenlik duygusu aşılayarak o lu ştu ru lan bireysel b a sk ı ve nevroz üretim i süreci, d ah a so n rak i toplum sal, ekonom ik ve politik köleliğin önem li b ir aracı h aline gelir. Reich’a göre, “ Ç o ­ c u ğ u n psikolojik ve cinsel b a k ım d a n çektiği acılar, an a-b ab an m ço­ cuğu cinsel a ç ıd a n baskı a ltın a alm asının ilk sonucudur; d ah a son­ ra b u n a , o k u lu n entelektüel baskısı, kilisenin ru h u vahşileştirm esi 46

ve nihayet p a tro n la rın baskısı ve m addi söm ürüsü eklenir” ^®. G e­ nelde otoriteye, yani hukuka, düzene ve devlete saygı, nihaî olarak, an a b ab an ın ço cu k ların a boyun eğdirm ekteki b aşarıların a, baskıcı toplum sallaştırm a sürecinin getirdiği özgül psikolojik, kötürüm lük­ lere ve genelleşmiş çekingenliklere bağlıdır. From m ’a göre aile, “ baba m erkezli” kom pleks olarak betim lediği tipik duygusal kom pleksi üretm ek suretiyle, bu psikolojik işleve hizm efeder. Bu kom pleks ka­ rakteristik olarak şu özellikleri içerir: “ Tedirginlik, sevgi ve nefretin bir karmasından oluşan, babalık otori­ tesine yönelik duygusal bağımlıhk; daha zayıf insanlar karşısında baba­ lık otoritesiyle özdeşleşme; görevin mutluluktan daha önemli olduğu il­ kesini savunan güçlü ve katı bir süper ego; süper egonun talepleri ile ger­ çekliğin talepleri arasındaki kopukluğun sürekli olarak yeniden ürettiği ve kişiyi otoriteye bağlı tutarak etkileyen suçluluk duyguları” ^'. ' Bu d u ru m d a “ psikanalizin ilk olarak özel hayat ve aile çatışm a­ ları bağlam ında ya d a ekonom ik terim lerle, tüketim alan ın d a kav­ ranm ası rastlantı değil” di^^,çünkü özgül olarak psikolojik güç oyu­ nu ailenin ekonom ik işlevlerinden bağım sız olarak yine o n u n b ağ ­ lam ında yer alır. Bu sayede d ah a geniş toplum sal düzen, bu to p ­ lum un sürtüşm esizce işlemesi ve yeniden üretilm esi için gerekli kişi­ lik tipini tan ım lar ve yaratır. T oplum un k urum sal aygıtlar b ü tü n ü nihaî olarak bu baskıcı toplum sallaştırm a sürecinin başarısını sağ­ lam ak için işlemesine rağm en, bu çaba, söz konusu işlem in her şey­ den çok aile ortam ı içinde m eydana gelen ilk aşam alarım n başarısı­ na bağlıdır. “ Bu çağda ilişkilerin b ü tü n ü ve her şeyi kuşatan evren­ sel ağ tek bir u n su r -yani otorite- ta ra fın d a n güçlendirilip istikrarlı hale getirildi; bu güçlendirm e ve istikrarlı kılm a süreci de esas ola­ rak ailenin belirli ve som ut düzeyinde devam etti.” O halde “ aile, b u rju v a k ü ltü rü n ü n ‘to h u m hücresi’ydi” ^^. ö rn e ğ in bazı kültürel form ların ve ideolojilerin ataerkil aileyi, tekeşli evliliği ve cinsel bas­ tırm ayı içeren psiko-soşyal sendrom un oluşturduğu duygusal çerçe­ veden kaynaklanm aları y üzündendir ki, bunların sosyo-ekonom ik gelişme karşısında eskim iş görünm elerine rağm en sahip oldukları ’ direnm e gücünü açıklayabiliriz. “ M addi varoluşa az çok yakından bağlı gelenekler ve çıkarleırdan değil, güya manevî düşüncelerden ibaret.oldukları ölçüde, bağım sız b ir gerçekçeklikleri y o k tu r” ^^. Sahip oldukları direnm e gücü d a h a çok, bireyler ve g ru p lard a kendi du­ rum ları ve tarihlerinin b ir sonucu olarak stan d artlaşan , onların 47

sosyo-ekonom ik değişikliklere nasıl tepki göstereceklerini belirleyen ve derinden hissedilen duygusal ve güdüsel kalıplara denk düşm ele­ rinden gelir. Birey ve g ru p ların psişik form asyonunu m eydana g e ti­ ren bu k alıpların nasıl o lu p da belirli bir çağın k ü ltü rü için “ d o lgu” işlevini g ö rd ü ğ ü n ü a n aliz ederek, m eşhur “ kültürel gerilik” feno­ m eninin -toplum sal ve ekonom ik süreçlerin nesnel d ö nüşüm ü ile k a­ dınlarla erkeklerin öznel olarak bu dönüşüm lere belirli bir z am an ­ d a tepki gösterm e ta rz la rı arasında, tarihsel süreç içinde tipik o la ­ rak ortaya çıkan k opukluğun- nedenlerini açıklayabiliriz.. Bu F reu d çu M arksist bakış açısı, ataerkil aile çatışm ası içindeki baskıcı cinsel ahlakın ve zorlayıcı b ir karak ter yapısı olu şu m u n u n baskıcı b ir toplum sal düzen için ne k ad ar önem li d ayanaklar o ld u k ­ larını gösterm esine ek o larak nihayet, Reich, F rom m ve H o rk h e i­ m er’m geliştirdikleri şekilde, b u karakterolojik süreçlerin mevcut ko­ şullarda geleneksel ve tu tu cu değil, ilerici, h a tta devrim ci bir işlev görebilecek özgül çelişkileri nasıl yarattığını d a açığa çıkardı. Baskı altınd ak i bireyin b ü tü n karak ter özellikleri, çeşitli tü rde zo rlam a ve ihtiyaçlarla yakındiuı bağıntılı olarak gelişmelerine ve H orkheim er’m belirttiği gibi, “ d a h a çok içselleştirilm iş güç o larak , bizzat psikeye dayatılm ış dış yasa o larak an laşılm aların a” rağm en, “ bireyin psi­ şik ekonom isi içinde, son çözüm lem ede insanı sadece mevcut ko­ şu llan kabul etm eye değil, b azen o n lara karşı çıkm aya d a yönelten özel güçlerdir” ^^ “ Böyle bir Freudçu Marksist bakış açısına göre, hayatın bütün alanla­ rındaki kültürel düzenleme ve süreçler, insanların karakter ve davranış­ larını etkiledikleri ölçüde, toplumun dinamikleri içindeki tutucu veya yı­ kıcı faktörlerdir. Bunlar ya yapının harcını, bağımsızlığa yönelen parça­ ları yapay olarak bir arada tutan dolguyu oluştururlar ya da toplumu yıkacak güçlerin bir parçasıdırlar” ^®. B u bakış açısın d an , ö rn eğ in cinsel bask ı, sadece her tü rlü otori­ ter yönetim i güçlendirm eye hizm et eden -genç in sana zorla otorite­ yi benim seten b ir karakter yapısı aşılayan- b ir fak tö r o larak değil, ürettiğ i cinsel sefaletle -R eich’a göre özellikle gençliğin cinsel isya­ n ın a yol açarak- otoriter d üzeni aym a n d a zayıflatabilen bir güç ola­ rak d a açıklanır. “ Böylece top lu m sal cinsel baskı, cinsel ihtiyaçla­ rın yarattığı gerilim ile h azza yönelik dışsal o la n a k la r ve içsel kapa­ site arasında g ittik çe büyüyen b ir ayrıksıhk y aratarak kendi temeli­ ni zay ıflatır” ^^. Böyle b ir “ cinsel k riz ’Mn m evcut toplum içindeki 48

nesnel çelişkilerin büyüm esi ve mevcut sınıf ilişkilerinin dağılm asıyla çakışm ası halinde, libidinal enerjiler, yeni k u llan ım lar ve yeni to p ­ lum sal işlevler için serbest kalacaklardır: “ O n la r artık to plum un ko­ ru n m asın a hizm et etmezler, yeni toplum sal form asyonların gelişm e­ sine katk ıd a b u lu n u rla r - ‘d o lg u ’ o lm ak tan çıkarlar, dinam ite d ö n ü şü rle r” ^*. F ro m m ’u n 1934’te, Reich’la ö zü n d e hâlâ aynı gö­ rüşte olduğu sıralard a belirttiği gibi; “ Cinsellik doyum ve mutluluk için en temel ve güçlü fırsatlardan biri­ ni sağlar. İnsan kişiliğinin üretken gelişimi için gerekli tam kapasite, kit­ leleri denetim altında tutmak amacıyla sınırlandırılacak yerde özgür kıhnsaydı, bu önemli mutluluk fırsatının değerlendirilmesi, hayatın diğer alanlarındaki doyum ve mutluluk taleplerinin şiddetlenmesine zorunlu olarak yol açacaktı. Bu ileri talepleri maddi araçlarla karşılamak gereke­ ceği için, bizzat bu talepler mevcut toplumsal düzenin yıkılmasına yol açacaktır” ^®. B urad an hareketle, F reu d ’u n b askı altın d ak i içgüdüsel d ü rtü le ­ rin uygar ahlakın kısıtlam alarından kurtulm asım n yol açacağı “ cinsel k ao s” ta n k o rkusu h er ne k ad ar haklı çıkanidıysa d a, bu fenom en yine de belirli b ir tarihsel dönem e, b ir sınıflı to p lu m dönem ine öz­ güdür. Reich, terapi çalışm aların d an başlangıçta çıkardığı ö n g ö rü ­ ler tem elinde “ fark h toplıu n sal koşullar altın d a farklı bir to p lu m ­ sal hayat d üzeninin... m ü m k ü n ” olacağını ısrarla b e lirtm işti^ . İlk Freudçu M arksistler kuşağının psikanalitik b astırm a teorisini on u o rta d a n kaldırm a teorisiyle birleştirm eye yönelik bu kural dışı girişim den, en son u n d a, psikanalitik eleştirinin b ü tü n derinliği ve mevcut düzeni aşm a b o y u tu açığa çıktı. Psianalizin toplum sal nite­ liğinin, o n u F reud’u n gerici k ü ltü r felsefesinin tarihsizlik çarp ıtm a­ sından kurtarm a gereğinin, psiko-cinsel bastırm a biçimleri ile sosyo­ ekonom ik söm ürü tarzların ın gelişimi arasındaki önem li bağıntı­ nın kabul edilmesi hayatî b irtak ım p ratik ve teo rik ihtiyaçlara yol açtı. H e r şeyden önce, cinsel b ask ı ekonom ik köleleştirm enin esash b ir aracı olduğuna göre, psiko-cinsel kurtu lu ş için m ücadele de, in­ sanlığın k urtuluşu için verilen ve genelde baskıcı uygarlığın, özelde kapitalist to p lu m u n ötesine geçen genel m ücadelenin esash bir yö­ n ü n ü oluşturur. Psikanaliz, psişik acıyı, b u acı ile aile arasındaki bağıntıyı ve bun u n cinsel bask ıd ak i kaynağını analiz ederek, bu acı­ nın ortad an kaldınim asım n, hem ataerkil ailenin yok edilmesini hem de çocuğun kollektif olarak yetiştirilm esi ve eğitilmesi için yeni araç­ 49

ların geliştirilm esini gerektirdiğini gösterir. Psikanalize dayan an bu cinsellik sosyolojisinin belli tem aları, otoriter bir to p lum un -özellikle kapitalist toplum un- zo ru n lu o larak cinsel baskı üzerinde tem ellen­ diğini ve sonuç o larak psişik acının yok edilmesi için gerekli cinsel devrim in, toplum sal baskm ın o rta d a n kaldırılm asının başlıca ö n ­ koşulu o ld u ğ u n u gösterm ek üzere politik psikolojiyle kaynaştı. İkinci olarak, psikanalitik projenin baskı altındaki içgüdüsel d ü r­ tülerin serbest bırakılm ası yoluyla gerçekleştirilm esinin d ah a geniş toplum sal devrim so ru n u n d a n ayrılam ayacağı gösterilince anlaşıldı ki, psikanalitik kavram ların toplum sal özlerinin d a h a d a derinleşti­ rilmesi ve eleştirel işlevlerinin keskinleştirilmesi, ancak bir b ü tü n ola­ rak tarihsel m ateryalizm in sağladığı d ah a geniş to p lum analizi için­ de bütünleştirilm eleriyle -psikanalizin pek çok yönüyle eleştirel ve devrim ci olm ası ölçüsünde katılm aya uygun düştüğü bir ittifaklam üm kündü: “Analitik psikoloji, açıktır ki, tarihsel materyalizmin çerçevesi içinde yerini almıştır. O, toplum ile doğa arasındaki ilişkide faal olan doğal fak­ törlerin birini araştırır; İnsan dürtüleri âlemi ve bunların toplumsal sü­ reç içinde oyntıdıklan hem aktif hem pasif rol. Böylece analitik psikolo­ ji, ekonomik temel ile ideolojilerin formasyonu arasında belirleyici bir aracılık rolü oynayan faktörü araştırır. Öyleyse psikanalitik sosyal psi­ koloji ideolojik üstyapıyı, toplum ile insan doğası arasında sürüp giden süreç açısından kavrayabilmemizi sağlamaktadır. Psikanalitik bir sosyal psikolojinin yöntem ve işlevi üzerine yaptığımız çalışmanın bulgularını artık özetleyebiliriz. Yöntem, toplumsal fenomenlere uygulanan klasik Freudçu psikanalizin yöntemidir. Toplumla ilgili ortak psişik tutumları, dürtü aygıtının toplumun sosyo-ekonomik yaşam koşullarına aktif ve pasif adaptasyonu sürecine dayanarak açıklar. Görevi, her şeyden önce, top­ lumla ilgili libidinal çabaları analiz etmek, yani belli bir toplumun libi­ dinal yapısını betimlemek, bu yapının kökenini ve onun toplumsal süreç içindeki işlevini açıklamaktır” '**.* * Fromm’un tarihsel materyalizm karşısmda psikanalizin rolünü tanımla­ yan bu formülasyonu pek çok bakımdan Reich’mkine yakın olduğu ve biraz daha yetkin bir biçimde zamanın diğer Frankfurt N/Iarkslstlerlnin düşüncele­ rini İfade ettiği halde, sonraki on yıl içinde Fromm'un, libido teorisinin toptan reddine ve daha tutucu bir cinsellik görüşüne kayarak bu konumdan gide­ rek uzaklaştığı belirtilmelidir Bu yüzden, önce Horkheimer, daha sonra Adorno ve Marcuse tarafmdan, psikolojiyi sosyolojiye indirgeme ve cinselliği psiko­ lojiden çıkararak psikolojiyi bir toplumsal uyum aracına çevirmekle eleştiril­ di. Horkheimer 31 Ekim 1942'de Leo Lowenthal'e yazdığı bir mektupta “ Li50

N e var ki, böyle b ir sentezin gerekliliğinin kabulü, b u n u n gerçek­ leştirilm esinin ö n ü n d e duran bazı m uazzam engelleri ve sorunları hiçbir şekilde o rta d a n kaldırm adı. H er iki düşünce akım ının iç geli­ şim ini üstü kapalı o lm ak la b irlik te belirleyen tem el m antık ikisinin birbirini çekm esinde açığa çıkm asına rağmen, M arksçı “ historisizm” (tarihselcilik) ile Freudçu “ psikolojizm ” veya “ biyolojizm ” arasın ­ d ak i bu bağlılığı su yüzüne çıkarm aya yönelik her girişim , sürekli o larak , her iki taraftak i o rto d o k sin in “ resm î” sözcü ve gardiyanla­ rının dinm eyen düşm anlığıyla karşılandı'*^. Tohum halinde bir psi­ kanalitik hareket 1920’lerin başın d a Rusya’d a T roçki’nin a k tif des­ teği sayesinde oluşm aya başlam asına rağm en, b u n u izleyen on yılın so n u n d a S talinistler b u ilginin b ü tü n belirtilerini ezm ek için uğraş­ tılar. Benzer b ir m uhalefet aynı dönem de B atı’d ak i psikanalitik h a ­ reket içindeki genç solun da karşısına çıktı ve Reich’ın 1933’te -Alman K om ünist Partisi K P D ’den atıldığı yıl- A lm an P sikanalitik Derneği’nden ihracıyla sonuçlandı. Yeni bir eleştirel teorinin gelişimini boğ­ mayı am açlayan bu girişim lerin ve d ah a sonra O rta A vrupa’daki b ü ­ tü n bağım sız entelektüel ve bilim sel hayatın faşizm ta ra fın d a n yok edilm esinin bir sonucu o larak , F reudçu M arksist bakış açısının ge­ lişmesi, Reich, From m ve H o rk h eim er gibi teorisyenlerin um ut ve­ rici başlangıçlarına rağm en, küçük sürgün grup ları ve mevcut sol partilerin dışındaki eleştirel entelektüeller arasın d a geniş çap ta ye­ raltında kalm aya itildi, ö n e m li çalışm alar h âlâ sü rd ü rüldüğü halde İkinci D ünya Savaşı’m izleyen on yıl boyunca pek az ilgi uyandırdı. Bu sürenin so n u n d a psikanaliz ile M arksizm arasındaki bağlantılar ansızın, yeniden açığa çıkarıldı ve özgün Freudçu M arksist tem ala­ rın tartışılm ası, H erb ert M arcuse’nin ve Jürgen H aberm as, Reim ut Reiche gibi d ah a genç y azarların çalışm alarıyla, en yüksek düzeyde bidosuz psikoloji,” diyordu, "hiçbir şekilde psikoloji değildir” (Martin Jay’İn tezi İçinde)- çünkü, ancak insan varoluşunun dolaysız toplumsal denetimi aşan böyle bir düzeyinin var sayılması sayesinde, birey ile toplumun vaktin­ den önce (ve bu yüzden baskıcı) uzlaşmasını önlemek mümkündü. Bundan başka Fromm'un, Freudçuluğun toplumsal determinantları yeterince kavra­ yamadığı iddiası haklı olsa da, Freud’un içgüdüler teorisinin, psikeyi sa­ bit, değiştirilemez dürtülere mekanik olarak böldüğünü savunurken, yanıldı­ ğı da öne sürüldü. Tersine, Freud’un içgüdü teorisini kullanımı, biyolojik dür­ tüleri Kısıtlamak şöyle dursun, haz arama ve !’en so m u t m ek an izm ala­ rı incelem ez (incelemeye girişm ez)” '*.

Kısaca, “ toplum sal ilişkilerin bireyselleştirici ve potansiyel o la ­ rak kurtarıcı yönünün ro lü bir yana b ırakılm ışken,karakterin to p ­ lum sal yapıyla proleterlerin kendileri için bir sınıf o lu ştu rm ak üze­ re birleşmeleri halinde kavranabilecek bağlan vurgulandı” “. Bu v u r­ gu, indirgem eci olsa d a M ark s’ın zam an ın d a gene de akla uygun­ d u . “ M a rk s’ın erken kapitalizm in koşulları altm da b ir yana b ıraka­ bildiği şey o n u izleyen M arksist k u şak lar tarafm d an d ah a sonra ak ­ tif olarak b a stırıla c a k tı” ^. M arks’ın ölüm ünden 1914’e kadar geçen yıllarda İkinci E nternasyonal’in sosyal dem okrat partileri için M arksizm neredeyse ta m a ­ m en politik ekonom iyle ve tarihin esas olarak pozitivist bir tarzda belirleyici o lan bir yorum uyla özdeşleştirildi. Bu anlayışa göre dev­ rim , üretici güçlerin gelişm esinin er veya geç yeni b ir toplum sal iliş­ kiler sistemine geçişi zorunlu kıldığı nesnel bir m ekanizm anın sonu­ cu olduğu için, öznel hazırlık b ak ım ın d an pek az şey gerekiyordu. Bir diğer deyişle, bu yeni sosyo-ekonom ik örgütlenm e sisteminin ya­ ratılm ası için kitlelerin bilinçlerinde ve kişiliklerindeki zorunlu d e­ ğişikliklerin, m ad d î süreçlerdeki dönü şü m ü n yansım ası olarak, ken­ diliğinden gerçekleşeceği sanıldı. Sosyalist kitle partisinin, kaçınıl­ m az ekonom ik kriz, b u rju v a rejim inin dağılm asıyla sonuçlandığın­ d a araya girerek kendini pro letary a devleti haline gelecek bir devlet içinde devlet o larak oluşturacağı beklentisini içeren bir işlevi vardı. Sosyalizm in, in san ilişkilerinde niteliksel bir değişim sağlam asına yönelik veya devletin to p lu m u n dışında ve üzerinde bir varlık ola­ rak o rta d a n kaldırılarak, işlevinin bizzat to p lu m tarafından üstlenil­ mesi ve böylelikle toplum sal yeniden örgütlenm e aracılığıyla eko­ nom ik yabancılaşm anın yok edilmesi gerektiğine dair bir anlayış yok­ * Gramsci’nin belirttiği gibi, daha özel olarak şöyle diyebiliriz: “Gerçeklik tuhaf kombinasyonlar bakımından zengindir ve bu karışıklıktan teorisinin ka­ nıtlanması gereken kişi teorisyenln kendisidir: Sözgelimi, tarihsel yaşamın unsurlarını teorik dile çevir; yoksa, kendini soyut şemalarla uyum içinde or­ taya koyması gereken gerçekliği değil.” Çünkü, sınıf mücadelesinin sürdü­ rüldüğü koşulları belirleyen etkenlerin bir araya geçmesi bu özgürlük bağla­ mında anlaşılması ve kavranması gereken özgün ve tek bir kombinasyonun ürünüdür 92

tu . M evcut anlayış b u rju v a to p lu m u n d a k i gibi otorite, etkinlik vb. ilkeleri tem el aldığı için, genelde to p lu m u tanım layan benzer hiye­ rarşik ö rgütlenm e biçim lerinin b u partilerde kaçınılm az olarak ye­ niden üretilm esine hizm et edecek bir örgütsel hayata yol açabilece­ ğini b elirtm ek gereksizdir. K ültürel a la n d a da benzer biçim de sos­ yal dem o k rat örgütler ayrı kültürel etkinlikleri teşvik ederlerken ve sürekli “ p ro leter k ü ltü r” d en söz ederlerken, genelde bu etkinlikle­ rin çoğu o lu m lu b u rju v a k ü ltü rü n ü n etkinliklerinden esasta farklı değildiler. H o rk h e im e r’ın gözlem lediği gibi A lm an sosyal d em o k ­ rasisinin ta rih i, kültü re yönelik böyle b ir tavrın taşıdığı tehlikelerin m ükem m el b ir göstergesidir; “ E gem en kültüre yönelik bu k ü ltü rü n u n su rların ın gelecekte korunm ası için yegâne şansı oluşturabilecek eleştirel b ir tavır yerine, bu girişim çoğu kez, ancak bu k ü ltü rü n es­ ki günlerdeki b u rju v a bilgeliğinin şıklığıyla örtülm esine hizm et etti -köylülerin kendi derebeylerinin eski tarzlarını taklit etmeyi alışkanlık haline getirm eleri gibi” **. Sosyal d em o k rat örgütlerin egem en kül­ tü rü aşm a yeteneksizliklerinin bir sonucu o larak , evrim leri sadece egem en k ü ltü rü n b ir benzerini yeniden üretm e eğilimi gösterm ekle kalm adı, aynı zam an d a ironik olarak bu kültüre istikrar kazandırıl­ m asına d a yol açtı. P roleterlerin aksi halde devrim ci eylem içinde harcayacakları enerji ve etkinlikleri kültürel alandaki telafi edici baz­ lara yönelterek iptal etm enin d o ğ ru olduğu d ü şünüldü; çünkü ege­ m en k ü ltü r onlara bu tü r enerjiler için uygun çıkış (yolları) sağla­ m ıyordu. B olşevikler b \ınun aksine proletarya partisinin kitle tem elini de­ ğil de öncü yapısını vurgulayarak, b u tü r iyileştirm e veya katılım biçim lerinden sakınm aya çalıştılarsa da Rusya’daki yeni devrimci re­ jim in kuşatılm ışlığı ve geriliği yüzünden, aşırı çalışm anın, fed ak âr­ lığın ve ertelenm iş hazzın zorlayıcıları -yani, özgürleşm iş bir birey­ den veya baskıcı uygarlığın gerçekten aşılm asından çok anal kişili­ ğin ve olum layıcı k ü ltü rü n b ü tü n nitelikleri- galip geldi. Ö ncünün devrim ci işçileri ve köylüleri birleştirm eye hizm et eden M arksizm ’i, bireyin kollektife ve nihayet devlete zorlayıcı boyun eğmesi d o ğ ru l­ tu su n d a görevin retoriği olarak hizm ete zorlandı. B a tı’daki ko m ü ­ nist partiler kuruluşları sırasında önceleri sosyal dem okrasi içinde bas tırılm ış olan ve ancak Birinci D ünya Savaşı’nd an so n ra A vrupa’yı sarsan kendiliğinden kitle grevlerinin oluşturduğu b ü yük dalgalan­ m a içinde ön p lana çıkan b ü tü n o ta n tik devrim ci eğilimleri şu ya d a bu biçim de eklem leyen d ah a bağım sız bir konum d a bulunuyor­ 93

lardı. B atı’d a k i kom ünist partilerin 1920’lerin so n u n d a “ Stalinistleştirilm esi” yle birlikte b u eğilimler b ir kez d ah a baskı altına a lın ­ d ılar ve III. E n tern asy o n al’in M arksizm ’i Sovyet devletinin id eolo­ jisinden ay rılm az hale geldi. Özgün Bolşevikler için bir ölçüde kaçınılam az b ir başarısızlık olan şey, d a h a sonraki kom ünistler için ev­ rensel bir p roleter fazilet haline geldi, çünkü ayrı ayrı partilerinin örgütsel hayatlarını günlük politik pratikleri k ad ar neredeyse ta m a ­ m en Rus m odelinden alınm ış bir “ devrim ci disiplin” nosyonunda tem ellendirm e eğilimi gösterdiler. O koşullar altın da bu “ devrim ci disiplin” , ancak parti üyelerinin ilk to p lu m sallaşm alarından kazan dıkian anal zorlayıcı ve otorite yanlısı b ü tü n özelliklerin pekiş meşine hizmet edebilirdi. Komünist sol içindeki bu “ bastıncı yeniden to p lu m sallaştırm a” b ü tü n nesnel ifadesini nesnel belirtileriyle b ir­ likte -bastırılm ış elitizm , otorite figürlerine m azoşist boyun eğme, proletarya kültü, dogm atizm in gelişmesi- bu yıllarda uluslararası ko­ m ünizm in (ve önem li b ir ölçüde Troçkizm ’in de) temel akım ı haline gelen d o k trin e r M arksizm -L eninizm fo rm ların d a buldu. Bu p a to ­ lo jik belirtiyi ilk kez M ichael Schneider betim ledi. B una göre Leninist p artin in tipik örgütsel hayatı, üyelerinde görülen m azoşist ve oto rite yanlısı özelliklerin pekişm esine hizm et eder: “ ‘S o l-k an at’ dogm atizm in psikolojik belirtileri ve b u n u n politik ifa ­ deleri -ya da d a h a çok politik belirtileri- karşılıklı o larak birbirini koşul­ lar: Y oldaşların psikolojik b a k ım d a n gittikçe d a h a fazla kendilerini san ­ sür etmeleri ve öznel yasaklam a, kişisel çalışm a ve yaşam a tarzlarının daha d a neşesizleşmesi, dogm atik bir örgütlenm e ve eğitim anlayışını kabul etme eğilim lerini a rttıra c a k tır” ^.

Üyelerin kendi k üçük-burjuva kibir ve elitizm lerini tersyüz olm uş bir “ proletarya k ü ltü ” biçim inde açığa çıkaran ve eşit derecede kü­ çük burju v a m azoşist kendinden nefretle bir arada var eden bu tür örgütler, kuşkusuz yapısal olarak gerçek proletaryanın çıkarlarını tem sil etm ekte yeteneksizdi. Ayrıca, p roletarya ö rg ütünün liderliği­ ni devrim ci dava ad ın a o lu ştu ra n elitlerin otoritesi, saflardaki inisi­ y atif ve özerkliği sak atlam ad ak i b aşarıların a bağlı olduğu için, kit­ lelerin kendilerini serbestçe ifade etm elerini ve kendilerini örgütle­ m e kapasitelerini geliştirm eyi am açlayan b ir politika bu liderlerin çıkarlarını gerçek anlam da teh d it edecekti. Reich veya H o rk h eim er gibi eleştirel M arksistlere itib ar kazandı­ ran, bu eğilimlerin bir sonucu olarak III. E nternasyonal partilerinin ister A lm anya’d a olsun ister b aşk a yerde devrim ci m ücadelenin ara94

cila n olm ak b ir yana, kitlelerin kazanılm ış h ak ların ı savunm a aracı olarak bile a rtık yetenekli o lm ad ık ların ı b u sırada kavram aya baş­ lam alarıydı. G erek kom ünist gerekse sosyal dem okrat örgütler d a­ h a otoriter m ekanizm alar biçim inde varlıklarım sürdürürlerken, her iki p arti tipinde de üyelerin, liderlerin ve kitlelerin tek bir savaşçı birlik olarak o lu ştu rd u k ları to p lu lu k zayıflam aktaydı. Bu m ekaniz­ m alar kendi örgütsel çıkarları ve itib arları yerine gerçekten kitlele­ rin çıkarlarını tem sil etm e girişim inde b u lu n salard ı, b u n u başara­ m azlardı; çü n k ü , artık büyük proleter kitlelerin çıkarlarının ve ihtiyaçlarm ın yapısmı bile anlayabilecek yetenekte değildiler. Kısaca, her iki tip parti de -sosyal d em okrat kitle partisi ve Bolşevik öncü partidevrim ci m ücadele için eşit derecede yetersiz araçlar olu ştu ru y o r­ lardı: Kitle partisi burju v a devletinin inkârı değil, o n u n rakibiydi ve öncü p arti b u rju v a to p lu m u n u n otoriterliğini tekrarlayan bir elitizm e eğilim gösteriyordu. H er iki d u ru m d a d a bu politik ve ö rg ü t­ sel tiplerin etkisi sadece gericilik karşısında kitlelerin harekete geç­ m esini yasaklam ak değil, kendiliğindenliklerini boğarak ve sonuçta gericiliğin zaferine yol döşeyerek bu kitleleri hareketsizleştirm ekti. H orklıeim er’dan bir ahntı daha; “ Kendi bürokrasilerinin 1914’ten beri süren ihanetlerinden (proleter) partilerin kendiliğindenliği yok etm ek için dünya çap ın d a aygıtlara dönüşm esinden, devrim cilerin öldürülm esinden sonra, işçilerin totaliter düzene karşı tarafsız bir tavrı sürdürm eleri asla b u d alah k belirtisi değildir” *. Bu analizden, ne proletaryanın geleneksel örgütlenm e biçim leri­ nin tem sil ettiği m ücadele araçlarının ne de Sovyet m odelinin veya ekonom ist sosyal dem okrat düşüncenin temsil ettiği m ücadele he­ deflerinin, devrim cilerin yüz yüze geldiği görevler açism dan yeterli olm adığı sonucu çıkar. Böylece, A lm an kom ünist işçi hareketi içinde bir grup olarak Sex-Pol (cinsel politika) hareketini özgün olarak in­ şa eden (1932’de k u rulm asını izleyen bir yıl içinde üye sayısı 20.000’den 40.000’e çıkm ıştı) W ilhelm Reich, bu hareketin kurtuluşçu hedeflerinin K PD ve S P D ’de o rta k olan p arti politikaları ve ajitasyon biçim leriyle b ağdaşm adığını gördü. Reich, zam anının di­ ğer kültür devrimcileri gibi, bir sonuç olarak proletarya hareketinin var olan biçim leri içinde çalışm anın ve sadece “ p ro pag an d an ın es­ ki liderliğin hizm etinde geliştirilm esi için” savaşm anın a rtık hiçbir şekilde arzulanır veya yararlı olm adığını gittikçe d a h a fazla kabul etm ek zo ru n d a kaldı. D evrim ci hareketin bir b ü tü n olarak yeni bir temel üzerinde o lu ştu ru lm ası için çalışm ak ve böylelikle “ yaşayan 95

b ir devrim ci örgütün (d a h a sonra bile) bürokratlaşm asını önleyebi­ lecek a ra ç la rı önceden keşfetmek ve h azırlam ak” gerekli h ale gelmişti’ . Böyle bir yeni tip devrimci hareket -başından itibaren, saglıkh, o to rite yanlısı olm ayan kişiliklerin kristalize olm asına uygun bir kültürel ve psikolojik ortam o luşturur, ta b a n d a kendini özerk olarak yönetine kapasitesini geliştirir- bir süreç o la ra k devrim a n la ­ yışını gerektiriyordu. H p rk h eim er’in belirttiği gibi, b u süreç içinde “ yeni to p lu m m odelleri öncelikle top lu m u n d ö n ü şü m ü sırasında b u lu n u r” ®. Böylece ö rg ü t, kitleler kendilerinden d a h a önce alm an şeye yeniden sahip çıkarleırken -yani, yabancılaşnuş toplum sal em ek­ lerini tem sil eden üretim araçları üzerinde denetim kurarlarken, to p ­ lum un yabancılaşm ış karar alm a süreçlerini egem en azm hklarm elin­ den alarak , aynı zam an d a, bireyin d ü rtü lerin i u k ayan ve kendisini yönetm esini engelleyen içselleşmiş egem enlik biçim lerinin üstesin­ den gelm ek için kendi içsel yapılarını d ö nüştürerek devletle toplum arasındaki ayrılmayı o rta d a n kaldırırlarken- gerçekleştirdikleri kurtuluşçu p raxis’ten çıkar. Devrim ci sürecin iki yanlı yapısı bu görüş açısı içinde kavrandı. Bu yapı kitlelerin bilincindeki “ içsel y apı” n m d ö n ü şü m ü n ü içerir ve başlangıçtaki b u zihinsel k u rtu lu şu n gerçekleşmesi halinde dış dünyanın eşzam anlı devrim cileştirilm esini gerektirir. Bu ise baskıcı politik ve ekonom ik yapıların üstesinden gelm ek için verilen m üca­ delenin, baskıcı olm ayan örgütlenm e biçim lerinin kurulm ası için ge­ rekil bir kişilik tip in in y aratılm asına uygun nitelikte olm ası; ve in­ san la to p lu m u n b u d ö n ü şü m ü n ü n , an cak kitlelerin bilinçli devrim­ ci amaçlarının, günlük hay atın d ö n üştürülm esine yöneltilm esi şar­ tıyla gerçekleştirilebileceği an lam ın a gelir. özellikle b u görüşler tem elinde Reich, yeni ve genişletilmiş bir dev­ rim ci tasarım düşüncesi çerçevesinde yer alan radikal bir politika­ n ın ilkelerini yeniden form üle etmeye girişti. Reich, M arksizm ’in ka­ pitalist devletin ve b u rju v a m ülkiyet ilişkilerinin yıkılm asını kesin­ likle zorunlu gören anlayışım kabul etm ekle birlikte, bunun aile, okul, kilise gibi k urum ların gerici etkisini ve ideolojiyi geniş anlam da oluş­ tu ra n bu k u ru m la ra dujoılan ihtiyacı, sö m ü rü n ü n tem ellerini o rta ­ d a n kaldıracak b ü yük ç a p h b ir to p lu m sal ve politik devrim i bekle­ m eksizin yok edecek b ir m ü cad elen in sürdürülm esiyle sağlanabile­ ceğine inanıyordu. Reich’a g ö re böyle b ir m ücadele sadece m üm ­ k ü n değil, aynı z a m an d a faşist deneyin gösterdiği gibi kesinlikle z o ­ runluydu, ç ü n k ü solun verdiği m ücadeleler sadece devrim ci hareke­ 96

ti tem sil ettiği iddia edilen kitlelerin “ savunm acı tep k iler” ini değil, faşist karşı devrim i de kışkırtm ıştı. Bu nedenle Reich için b ir k ü ltü ­ rel devrim ci p o litik an ın yüz yüze geldiği başlıca problem , b u pasif n ü fu s kitlesinin -ki, aksi h ald e gericiliği zafere ulaştıracaktır- gü n ­ lü k hayatının politikleştirilm esi ve b u a la n d a kitlelerin özgürlük a r­ zu su n u önleyen, o n ların sosyo-ekonom ik boyun eğm işliğinden kay­ n ak la n a n y asaklam aları yok edici b ir m ücadele aracılığıyla hareke­ te geçirm ekti. Şimdiye k ad ar “ p olitika dışı” kalm ış kitlelerin devrim ci bir bi­ linç kazanm alarını kolaylaştırm a am acına yönelen Reich, yeni u fu k ­ la r açan “ S ın ıf Bilinci N ed ir?” başükıı çalışm asında, d o k trin er M arksizm ’in sosyo-ekonom ik gelişm enin dünya tarihi süreçleriyle soyut biçim de ilgilenmesine karşıt olarak, kitleler için kapitalist to p ­ lum sal ilişkilerdeki gerçekliklerin d o ğ ru d an doğruya günlük haya­ tın d a h a sıradan düzeylerinde -yani çalışm anın, boş zam anların, a i­ le ilişkilerinin, kom şuluk hayatının ve kuşkusuz cinselliğin getirdiği som ut so runların- yaşandığını ortaya koydu. M arksizm için em ekle serm aye arasındaki çelişki nesnel bir veri olarak var olurken, ger­ çeklikte b u çelişki öznel ifadesini sınıf bilinci ve m ücadelelerinde gerçek o larak , ancak bir savaşın verildiği yerde m eydana gelen m ücadelelerde- bulduğu ölçüde tarihsel değişim için bir hız haline gelir. Bu d u ru m d a, kapitalizm altın d a sınıf m ücadelesinin fiilen heryerde m üm kün olm asına rağm en, gerçeklik içinde bu m ücadele, a n ­ cak sadece savaşın verilm ekte olduğu yerde var olur. G ünlük kaygı­ lar, kitlelerin kapitalist toplumseü ilişkilerin her yerde hazır olan bas­ kıcılığını en d o ğ ru d an yaşadıkları gerçek alan oldu ğ una göre, b u n ­ dan sınıf bilincinin temel biçim lerinin geliştiği veya baskı altına alın­ dığı alan ın günlük hayat alanı olduğu sonucu çıkar. Sonuçta, kitle­ ler kendi öznel çıkarları uğruna bu “ m ik ro-toplum sal” düzeyde baskıya karşı günlük hayat alan ın d a m ücadele etmeye (bu alan, iş­ lerinde, boş zam an ların d a ve özel h ayatlarında insan ların birbirleri arasındaki som ut ilişkilerin düzlem ini kapsar) b aşlad ıktan sonradır ki, kitleler, d ah a geniş o la n “ m akro-toplum sal” bağlam ın, günlük hayatın niteliğini sıkıca belirleyen nesnel süreçlerin farkına varacak­ lardır. K ısaca, temel oluşturm aya devam eden sınıf çelişkisi, günlük hayatın ve k ü ltü rü n çeşitli tarzlarda gerçekleşen d ö nüşüm lerinin hı­ zını belirleyen m ücadeleler aracılığıyla ifadesini günlük sınıf müca^ delesinde bulur. Böylece devrim ci m ücadele özgül o larak yönlendi­ rilmiş olduğu kadar, yaygındır. Bu, çeşitli kültürel alanlar ve kurum ­ 97

sal ba ğ la m la r aracılığıyla, emek ve serm aye k u tu p laşm asın d an ç o k , bireylerin özgül çatışm aları ve çeşitli dönüşüm leri içinde ifade e d i­ lir. Bu koşu llard a proleterlerin kendilerini sınıf egem enliğinden fii­ len k u rta rm a m ücadeleleri sadece serm aye ik tid arın a ortak laşa b ir saldırıyı değil, aynı zam an d a bir k ü ltü r devrim ini ve psikolojik b a ­ kım dan kendini k u rta rm a düşüncesini ve pratiğini gerektirir. Reich’ın 1930’larm başlarındaki ve o rta la rın d ak i çalışm aları^ “ G ençliğin Cinsel M ücadelesi” ve “ S ınıf Bilinci N edir?” dahil- ye­ tişkinlerin o toriter kişilik yapılarının getirdiği sınırlam ayı zayıflat­ m ak ve b u n u n gençliğe yayılmasını engellem ek (ve böylelikle “ in sa­ nın k en d i hayatını düzenleyebileceği b ir kişilik yapısı” geliştirm esi­ ni kolaylaştırmak)*® için proletaryanın egem en sınıfın ik tid arın a ve k u ru m la rm a karşı verdiği m ücadeleyi b ir k ü ltü r devrim i projesiyle birleştirmeyi am açlayan program atik bir förm ülasyon girişiminin n a­ sıl olabileceğini gösterm ektedir. Böyle bir günlük hayat politikası­ nın genel çerçevesinde proletaryanın işyeri k ap sam ında işçi iktidarı için verdiği m ücadele, canlı ve tem el b ir u n su r o larak kalm aya de­ vam etti ve Reich “ iş dem okrasisi” düşüncesini form üle ederken, önceki devrim ci sendikalistler ve konsey üyesi kom ünistler kuşağı­ nın üzerinde önem le d urduğu, b ü tü n devrim ci sürecin en tem el u n ­ suru olan işçi denetim i için m ücadele g ö rü şü n ü , bu sürecin biçim i, esası, başlıca aracı ve indirgenem ez am acı olarak bir kez d a h a benim siyordu". Bu anlayışa göre, otoriter saplantılardan kurtulm uş b ir “ yeni in san ” ın biçim lenm esi, ne sosyalist p ro pag an d an ın ideo­ lojik etkisinin b ir sonucu ne de b ü tü n olarak toplum sal ilişkilerin d ö n ü şü m ü n ü n m ekanik b ir etkisi olarak sağlanabilir; bu d a h a çok "toplumsal üretim biçimlerinin dem okratik dönüşüm ü (için bir m ü­ cadele) içinde oluşan, yeni bir psişik k arakterin gelişim i” ni gerektirir'^. Böylece Reich, şu n u ortaya koyuyordu: “ Toplumsal devrimin amaçlarından biri büyük fabrikaların toplum­ sallaştırılması, yani bunların işçiler tarafından yönetilmesinin sağlanması olacaktır... Fabrikalardaki devrimci çalışma, ancak işçilerin üretim ve bun­ dan sağladıkları kazanç yoluyla nesnel çıkarlarını uyarırsa başarılı ola­ bilir. Fakat günümüzde işçiler, bu tür üretimden ya da daha açık olarak şimdiki üretim tarzından hiçbjr çıkara sahip değildirler. Üretimde dev­ rimci bir çıkar sağlamak için, onu şimdiki kapitalizm altında kendi mülk­ leri olarak düşünmelidirler... Propagandamız fabrikaların gerçek sahip­ lerinin sermayenin ve üretim araçlarının şimdiki sahipleri değil, işçiler olduğunu açığa çıkarmalıdır... (Aksi halde) politik olmayan veya politik 98

olarak ortalama sanayi işçisi (büyük kapitalistlerin mülksüzleştirilmesi girişimine) bir suçluluk duygusuyla veya başkasmın mahna el uzatılıyormuş gibi karşı duracaktır... (Buna karşıhk) insan bir kez özünü kendi eme­ ğinin oluşturduğu meşru mülkiyetinin bilincine vardığında, (onun üze­ rindeki) özel mülkiyetin ‘kutsallaşmış’ yapısı hakkmdaki burjuva görü­ şü gücünü kaybeder... Demek ki, fabrikalardaki işçiler bu fabrikaları ele geçirmek için şimdiden hazırlanmaya başlamalıdırlar. Kendi başlanna dü­ şünmeyi öğrenmelidirler, gereJcH her şeye dikkat etmek ve nasıl örgütlen­ mek gerektiğini düşünmek için kendilerini eğitmelidirler. ...Bunun, işçi­ lerin toplumsal devrimden çıkar sağlayabilecekleri tek yol olduğu kuş­ kusuzdur... İktidarın fabrikalarda, gerçekten ele geçirilmesinden önce, bu iktidarın kafalarda ele geçirilmesi için somut hazırlık gereklidir” *^. Reich’a göre, konsey kom ünistlerinin ve anarko-sendikalistlerin aksine, proletary a ik tid arı için işyerinde m ücadele, işçilerin kendile­ rini örgütlem e kapasitelerinin gelişmesi için temel önem taşıması dev­ rim ci bilincin oluşm ası bak ım ın d an gerekli, am a yeterli olm ayan bir koşuldu. Bu doğru y d u , çü n k ü üretici güçlerin gelişm esinin b ir so­ n ucu o larak , çalışm a süresinin azaltılm ası yönünde bir eğilim var­ dır; ve işçilerin faaliyetlerinin günlük hayatın so ru n larıyla geçen ve giderek artan bir bölüm ü üretimle ancak dolayh olarak ilgiliydi., Ayor^ zam an d a, bireyin üretim e katılm asını geciktiren ve gencin o toriter m aniplasyona direnm e kapasitesi b ak ım ın d an yüksek düzeyde ge­ lişm iş ve derin biçim de engellenm iş karak ter yapılarıyla’ çalışm aya başlam asını sağlayan paralel ve benzer b ir eğilim vardır. B undan Agnes H eller ve M ilhâly V ajda’nın yakın zam an d a bize hatırlattık ları şu sonuç çıkîu-: “ Ü retim düzeyinde d em okrasi, an cak üretim e k atı­ lan birey için dem okratik hayat ve eylem norm ları şim diki halde d o ­ ğal hale getirilm işse, d o ğ al ve m an iplasyondan k u rtulm uş hale gelebilir” ’^. Bir diğer deyişle, yetişkinleri karak ter yapısındaki yasaklayıcı e t­ kileri zayıflatm ak için, o n ların top lu m sal sorum lu luklarını ve ken­ dilerini örgütlem e kapasitelerini sürekli teşvik etm ek, m ücadele için esastır, a m a b u n d an d a h a d a önem li o la n , d a h a üretim e girm eden önce gençte o to rite yanlısı karakter yapısının o lu şu m u n u önlem ek için aile, kilise ve o k u l gibi baskıcı k u ru m lan h ed ef alarak m ücade­ le etm ektir. Bu k u ru m lar sadece, egem en sınıfın egem enliğini bire­ yin karak ter yapısına em poze ettiği tem el tem silciler değildirler; ay­ nı zam an d a yaratılan k o rk u ların , endişelerin ve saplantıların kont­ rolüyle, sürekli olarak bu içselleştirilmiş egemenliğin güçlendirilm e99

sine h iz m e t ederler. A ile içinde yuvalanm ış tem el o to rite r sap la n tı­ lara karşı m ücadele verilm eksizin proletaryanın ik tid ar için m ü c a ­ dele etm esi hayalci olacaktır, çünkü proletaryanın sınıf düşm anı, bir anlam da, kendi içinde gizli kalmaya devam edecektir. Psikanaliz açı­ sından egem en sınıfın değerleri proletarya için b ir çeşit kültürel ego idealini tem sil etm eyi sürdürecektir. Sonuç olarak bu ideal kendisi­ ne ta b a n ta b a n a zıt b ir konum da sabitleştirilm iş olacaktır. Bu ne­ denle burjuvazinin üstesinden gelmek için verilen m ücadele hem ki­ şisel hem de tarihi b ir m isyonu tem sil eder - F re u d ’un anne-babacı ego idealinin veya sü p er egonun içselleştirilmesiyle başlayan ve sem ­ bolik b ir b a b a katli ile bab an ın ru h u y la kaynaşm a olarak gördüğü kişisel olgunlaşm a süreci, b ü tü n b ir toplum sal sın ıf için geçerlidir. Reich’m belirttiği gibi, egemen sınıfı iktidarından yoksun bırakm ak, “ aynı z am an d a b a b a n ın aile üyeleri üzerindeki g ü cünün (ve sınıflı to p lu m u n hücre yapısı olarak zorlayıcı aile içinde devletin tem sili­ nin) tasfiyesidir” *^. Reich’ın yeni bir kültürel devrim ci hareketin -cinsel politikayı dev­ rim ci politika içinde ele alacak ve günlük hayattan çıkan çatışm aların kavranm asını, to p lu m u n topyekûn dönüştürülm esini hedefleyen ge­ niş bir politik bakış açısıyla birleştirecek b ir hareket- yaratılm asın­ d a gençliğin m ücadelesine verdiği a n a h ta r rolü b u bakış açısından kavrayabiliriz. Reich’a göre, böyle bir hareket, politik gericiliğin kit­ lelerin bastırılm ış cinsel güçlerini başarıy la söm ürm e girişim lerine karşılık verebilen uygun bir silahı sola sağlayabilecek ve aynı zam an­ d a, insan içgüdülerinin gerekleriyle ataerk il uygarlığın o to riter ku­ ru m la n arasındaki çelişkinin ortaya koyduğu m uazzam , am a tıkalı devrimci potansiyeli proletaryanın m ücadelesine katabilecek bir aracı oluşturabilecektir. Bu çelişkiyle ilk kez ve en duyarlı biçim de aile içindeki gençlik yüz yüze gelir ve b u çelişki her insanın ilk gençlik sırasında otoriteye ve o n u n kişisel gelişim i tehdit eden yanına dire­ nerek, kişisel b ir kam panya yürü tm ek z o ru n d a kalm asını açıklar. Bu direniş, p o litik ve to p lu m sal anlam taşıyabilir isyanın hedefi ki­ şisel iktidar -büyüklerin elde tu ttu k la rı otorited en bir pay- değil de kişisel kurtuluş, otoritenin o rta d a n kaldırılm asıysa... İkinci durum ­ d a , ilk gençlik isyanı bireysel deneyin ötesine geçen bir anlam a sa­ h ip olabilir, ç ü n k ü o to riten in her yıkılışı yönetenlerin incinebilirliğini ve boyun eğm enin ne d o ğ al ne de kaçınılm az olduğunu kanıt­ lar. Böylece, R eich’ın “ G ençliğin Cinsel M ücadelesi” nde yazdığı gibi ‘ ‘sınıf m ücadelesinin p a tla k verm esine götüren yol aile içindeki m ü ­ 100

cadeleden g e ç e r” '*, tik gençlik isyanından anti-kapitalist m ücade­ leye u z an a n b u yol boyunca h er şeyden ço k gerekli o lan gençliğin kendini düzenlem esine yönelik d o ğ al eğilim lerini cesaretlendirm ek ve o n u gerici cinsel p olitikanm tu zak larıy la yukardan yönlendiril­ meye karşı savunm aktır: “ İşçi sımfı gençliği somut sendika çaLşmasma katılacak. Diğerleri kendi kişisel hayatlarını örgütleyerek, anne-babalanyla olan çatışmalarıyla uğ­ raşarak, cinsel eş ve bannma sorunlarını çözerek kendileriyle ilgilenecekler. Böylelikle, (önce sadece kafalarında) yeni toplumsal yaşama biçimleri ya­ ratacaklar; daha sonra bu yeni biçimleri tartışacak ve nihayet bunlar uğ­ runa savaşacaklar; ve sonunda, onları hiçbir şey durduramayacak. Poli­ tik durum veya ‘gençliğin cinsel sorunu’ üzerine konuşmak yararsızdır. Bu tepeden denetimdir. Gençlik kendi hayatını her alanda örgütlemeye şimdiden başlamalıdır. Bunu ilk kez yaparken otoritelere veya polise faz­ la dikkat edemez; biz de ondan bunu beklememeliyiz; doğruca ilerleme­ li, neyi doğru biliyorsa yapmalı, inandığını gerçekleştirebilmeli. Kısa sü­ re içinde, her yandan kuşatılmış olduğunu, sistemin genç insanlann günlük hayatlarında en basit ve en açık şeyleri bile örgütlemelerini olanaksız kıl­ dığını anlayacaktır; işte o zaman, kendi deneyi ona, devrimci politikanın ve devrimci zorunluluğun ne olduğunu gösterecektir” '^. Aynı zam an d a, gençliğin isyanı gi^i kadınların “ ekonom ik köle­ lik ve cinsel b ir kısıtlam a olarak evliliğe Itarşı” ayaklanm ası d a “ a n ­ cak bu belalı problem lere nesnel ve gerçekçi açık lam alar sağlarsak, devrim ci hareketin değerli bir u n su ru haline gelir” '*. D ah a özgül olarak: “ Yaşantı bize şuhu öğretir; örneğin, evlilik dışı seks veya buna duyu­ lan arzu gerici etkilere karşı mücadelede aşın derecede etkin olabilen bir faktördür. Ama bu, daima evlilikte güvene duyulan arzuyla el ele gittiği için, Sovyetler Birliği’nde evlilik içi ve dışı seks arasındaki ayırımın kal­ dırılmış olduğunu kadınlara söylemek suretiyle, bunu uygun yönde geliştiremeyiz” '®. Reich’a göre kadınların “ üretim sürecine katılm a” , “ erkeklere bağım lıhğa son verme” veya “ vücudu üzerinde denetim sağlam a” hak­ kını onaylayan slo g an ların Sovyet k a d ın la n için so m ut gelişmeler­ den görece önem siz olm asının nedeni de budur. “ Ekonomik bağımsızlık, erkekten bağımsızhk ve en önemlisi cinsel bagımsızhk arzusu kadınların sınıf bilincinin en önemli unsurları (olsalar 101

da)... kadınların köleliğe yönelik güçlü eğilimleri bazı karakteristik kor­ kular tarafından güçlendirilir; Kadının geçimini sağlayan kişi olarak ko­ canın kaybını gerektirecek Sovyet tarzı evlilik yasalarından duyulan bir korku; yasal olarak onaylanmış hiçbir cinsel eşe sahip olmama korkusu: genelde özgür bir hayattan duyulan korku.” B u n lar “ olum suz yönde, en azından eşit derecede güçlü, yasakla­ yıcı u n s u rla r” dır^°. N ihayet, “ çocukların kollektif olarak yetiştiril­ m esinin, onları annelerinden ‘uzaklaştırabileceği’ korkusu, açık fıolitik d ü şü n m e üzerinde güçlü bir fren olarak etki y apm ıştır” ^'. Bu b ak ım d an , “ kadın hareketinin yüz yüze geldiği başlıca sorun kuşkusuz, ailenin geleceği ve çocukların yetiştirilmesi sorunudur. Almanya’daki Sex-Pol ha­ reketi içinde sosyalizmin sadece erkeklerin, kadınların ve çpcuklann komünal yaşamaları için yeni biçimler önerdiğini, Bolşevizm altında aile­ nin sözde feshedilmesinin cinsel ilgilerin ekonomik olanlardan ayrılma­ sından başka bir anlam taşımadığını açıklamak suretiyle pek çok kadını kazanmayı başardık” ^^. Reich, toplum sal devrim için verilen m ücadelenin, kitlelerin o r­ ta lam a psişik yapısındaki o to riter eğilim lerin zayıflam asına hizm et edebilecek paralel bir cinsel k urtuluş hareketiyle tam am lanm ası için gösterilen çabaların ister istem ez kısm î o ld u ğ u n u ve gerçekleşm esi­ nin tam am en “ toplum un b ü tü n eğitim ve ideolojik aygıtlarının kont­ rolüne bağlı o ld u ğ u ” gerçeğiyle sınırlandırıldığını ve bu aygıtların d a burjuvazinin elinde bulunduğunu kabul ediyordu^^. B ununla bir­ likte, otuzların başında Sex-Pol hareketinin tasarladığı gibi aracı bir “ yapısal re fo rm la r” program ı sayesinde b u sonuca yönelik birçok şeyin gerçekleştirilebileceğini hissetti. Bu talepler arasında şunlar var­ dı: 1. Halk kitleleri için daha iyi mesken koşulları. 2. Kürtaja ve eşcinselliğe karşı olan yasaların kaldırılması. 3. Evlenme ve boşanma ile ilgili yasaların değiştirilmesi. 4. Serbest doğum kontrolü için danışma ve gebeliği önleyici yöntemler. 5. Anne ve çocuk sağlığının korunması. 6. Fabrikalarda ve diğer büyük iş merkezlerinde çocuk bcjcım evleri. 7. Cinsel eğitimin yasaklanmasının kaldırılması. 8. Mahkûmlara ev izni^“*.

102

Bu tü r ara hedeflere yönelik mücadele, kitlelerin toptan cinsel kur­ tu luşun u n derh al gerçekleşm esini sağlam azken, en azm dan onlarm ihtiyaçlarm ı kısm en karşılam a ve “ cinsel psikolojilerinin burjuvalaşm asm ı önlem e” olanağını ayakta tutacak^^ ve onları gerici maniplasyonlara karşı duyarlılaştıracaktı. D a h a önem lisi, Reich’a göre b u m ücadele kitleler arasında ister stem ez “ günüm üz to plum unun eleştirisine ve devlet otoritesiyle d o ğ ru d a n çatışm aya yol açan ” bir bilinçlenm e sürecine hız verecekti. O ’n a göre “ dbvrim ci” olan bu çatışmaydı; “ günüm üzde çok sınırlı ölçüde m üm kün oİ£in cinsel kur­ tuluş değildi” ^®. Böyle bir a ra veya geçiş hedefleri -A ndre G o rz’un otuz yıl «onra dediği gibi “ devrim ci refo rm lar” ^’- program ın d a ö rtü k am aç ola­ rak iktid ara barışçı geçişi değil, G ram sci’nin istediği gibi ideolojik ve kültürel cephede c a n alıcı b ir m ücadeleyi benimseyecek bir tarzı geliştirm e g irişim id ir Bu m ücadele içinde kitleler önce bir altern a­ tifin gerekli ve m ü m kün olduğunu kavrayınca, var olan sosyo­ ekonom ik örgütlenm e tarzın a karşılık gelen gerçekçi bir altern ati­ fin öznel o larak fark ın a varacaklar ve bu d ö n ü şü m ü n gerçekleşti­ rilm esinde elzem o lan proletarya içindeki kendini örgütlem e kapa­ sitesini geliştirerek, devlet iktidarı üzerinde burjuvaziyle nihaî ça­ tışm a için hazır hale geleceklerdir. Sosyal dem okrat reformizmin veya kışkırtm a taktikleri uygulayan Leninist kadro örgütlerinin tam te r­ sine böyle bir p ratik, “ sınıf bilinci(ni) oku ld a öğretilen ders gibi k it­ lelere öğretilen bir şey (olarak), bir doktrinler seti gibi” görmez; “ d a­ ha çok bütün İnsanî ihtiyaçların politikalarının keşfi (olarak), aydın­ latılan kitlelerin kendi deneyinden çıkarılan (bir şey o larak gö-

rür)”'28.* Politik çalışm anın olum lu, yapıcı ve u m u lan karakterde olm ası için -yani farklı grup ve tab ak aların günlük hayatlarının şu veya bu * Daha genel olarak Reich, İspanyol anarşistlere mektubunda (bk. dn. 23) Sex-Pol ile Bolşevizm veya sosyal demokrasi politikaları arasındaki farkları daha ileri düzeyde açıklar. Bu mektupta, Sex-Pol hareketinin, anarşizmin baş­ lıca kurallarının Marksizm içinde özümlenmesinden çıkan genel hedefleriy­ le, şu özgül hedefleri betimler: “ (a) cinsel politikalann devrimci politikalann içine konumlandırılması; (b) (‘yukardan’ direktiflerle değil, kitlelerin ihtiyaç­ larından hareket eden) kitlelere yönelik yeni bir devrimci liderlik tavrının ya­ ratılması; (c) kültürel sürecin, cinsel enerjinin toplum tarafından belirlenmiş dönüşme süreci olarak benimsenmesi; (d) teorik ve pratik çalışmanın sosya­ list bir toplumdaki özgür insanlara uygun eğitim (in yapısı) göz önüne alına­ rak gerçekleştirilmesi.” 103

yönünün kendileri ta ra fın d a n örgütlenm esi m ücadelesinde karşılaş­ tıkları b ir som ut so ru n la r süreci içinde bilinçlenm elerini sağlam ak için- var o la n to p lu m u n sadece propagandaya d ay an an eleştirisinin ister istem ez ötesinde görülür. Bu devrim ci bilinç anlayışıyla kitle politikleşm esinin yakın bağlantısı devrimci örgütlenm enin problem ­ lerine “ y u k ard an ” direktiflerden ço k tab an ın özerkliğine dâyanan yeni bir yaklaşım dır. K uşkusuz, bu b ak ış açısı liderlik veya devrim ci bir parti gereğini reddetmez: Devrim hâlâ eşgüdüm ve yönetime m u h ­ taç o larak görülür; fak at kitlelerin kendi yapısal olgunlaşm am ışlıklarım n b izzat kendilerince form üle edilm esini engelleyen şeyi, yine bu kitleler ad ın a ifade eden ve yerine getiren b ir özne olarak p a rti­ nin, bu devrim ci sürecin “ yerine geçirildiği” h er tü rlü biçim kesin olarak reddedilen şeydir. Bu yeni liderlik anlayışı, devrim ci m ücadelenin problem lerine d a r örgütsel çözüm leri reddeden ve devrim ci m ücadelenin tem el am acı olarak kitlelerin kendilerini örgütlem e kapasitelerinin geliştirilm e­ sini vurgulayan “ L uxem burgist” gelenek içindedir. Ne var ki, öz­ gün Luxem burgist form ülasyon içinde çözüm ü, an cak bu yeni k ü l­ türel devrim ci p ro jen in ışığında m ü m k ü n o lan çözüm süz bir sorun kalır. Bu so ru n , p artin in , p ro letaryanın “ bilincini toplum sallaştıra­ ra k ” parçalı m ücadelelerine, aynı zam an d a bu m ücadelelerin temel alınm asıyla sonuçta devrimci bir elitin gelişniesine sebep olacak, ö r­ gütsel bir hegem onya biçim i kurm aksızın, tutarlılık sağlam a işlevi­ nin nasıl yerine getirebileceği so ru n u d u r. Luxem burgist örgütlenm e anlayışı, b ü tü n geniş çaplı örgütlerde em eğin liderlerle kitleler, “ düşü n ü rle r” le “ işçiler” vb. arasın d ak i bölünm esiyle nitelenen oligar­ şilerin oluşm asına yönelik eğilim lerin g ö rünürdeki kaçınılm azlığı­ nın ortaya koyduğu ikilem in üstesinden gelemez. Bu nedenle o, kendiliğindenliğe, kendini yönetm eye, bir ik tid a r heyetinin reddedilm e­ sine verilen önceliğin o lu ştu rd u ğ u aksi yöndeki zo ru n luluklarla po­ litik yönetim , eşgüdüm ve eğitim in gerekliliği arasında, ancak sü­ rekli olarak gidip gelebilir^’ . K ültürel devrim ci bakış açısı -kültürel süreci artık (surplus) psiko-seksüel enerjinin dönüşm esi için toplum ­ sal olarak belirlenm iş bir süreç o larak kabul ettiği için- b u n u n tam aksine, en azın d an bir avant-garde (öncü) ile proletarya arasında di­ yalektik bir ilişki kurm an ın m ü m k ü n o ld u ğ u n u öne sürer. Sözkon u su öncü -kitleler ilişkisinin, kuram sallaşm aya olan oligarşik eği­ lim i, bireylerin p sişik olu şu m ların d ak i içselleştirilm iş zorunlulukla­ rın ortadan kaldırılm asını hedefleyen m ukabil bir psiko-kUltUrel kur­ 104

tu lu ş süreci ta ra fın d a n denetlenir. Bu zorunluluklar, bireylerin lider ve kurum sal elitlerle b ir tü r b a ­ ğım lılık iliş kişine girm elerine dayanak sağlar ve M ichael’ın ortaya attığ ı oligarşinin d em ir yasasının tem el psiko-dinam iklerini olu ştu ­ rur. O zam an otoriteye, ancak gerçekten akılcı olduğu -yani bizzat kitlelerin belirlediği özgül am açlar ve bilinçli hedefler karşısinda 11derin gerçek ehliyetinden kaynaklandığı ve gerçek bir m ücadele toplu m u n a ve b u n u n çık arların a d enk d ü ştü ğ ü ölçüde- ve kitleleri ken­ di çıkarlarını akılcı olarak kavram a yeteneksizliklerini ve karizm atik figürlerle liderlik kliklerine yönelik akıldışı çocukluk bağım lı­ lıklarını tem el alan iddialı bir otoriteye d önüşm e belirtisi gösterm e­ diği bir o rta m d a var olm a izni verilecektir. Böyle bir örgütlenm e kı­ saca, cinsel p o litik aların devrim ci p o litikaların içine alınm asını te­ mel alır. O to riter bir tipin tekçi disipliniyle, to p lan tıların , grupların ve kesim lerin m anipülasyonuyla süren, hizipler m ücadelesi arasın­ d a gidip gelen geleneksel M arksist parti yapısının tersine bu örgüt­ lenme, gerçek an lam d a İnsanî bir o rtam , m ü m k ü n o lan en geniş ile­ tişim ve toplu deney alanını sağlayan bir karşı-topluluk ve gerçek­ leştirm ek istediği özg ü r top lu m u n bir ö n biçim lendirm esini olu ştu ­ rur.

105

VI. KRİZ KAPİTALİZMİNDEN TÜKETİMİ DÜZENLENEN BÜROKRATİK TOPLUMA

Sex-Pol hareketi 1930’larda solun m ücadelelerinde yeni bir kültürel devrim ci boyut k atm a önerisinde kesin olarak başarısız olduysa da, günüm üzdeki önem i devrimci bir Yeni Sol’un kişisel kurtuluş ve b u ­ nun d a h a geniş to plum sal devrim le ilişkisi so ru n u n u bir kez d ah a açm asıyla ortaya çıkm ış olacaktır. Ç ü n k ü , b u problem leri ilk kez ortaya koym ak, ilk kültürel devrim cilere ölüm süz bir itib ar kazan­ dırm ıştır. E n önem lisi, o n la r cinsel b askının politik önem inden ve b u n u n toplum sal egemenliği kişilikte içselleşmiş hale getiren an la­ m ından söz ettiler, gençlik ve kadın m ücadelelerinin temsil ettiği b ü ­ yük devrim ci potansiyeli açıkladılar. B ü tü n b u n lara rağm en, günü­ m üzdeki hareketin Reich’ın veya gerçeküstücülerin bıraktıklarını b a­ sit biçim de toplayabileceğini ya da “ S ınıf Bilinci N e d ir? ” de ortaya k onulan Reichcı stratejiyi Yeni S ol’un yüz yüze bulunduğu sosyop o litik devrim le bireysel k u rtu lu ş arasın d ak i sakatlayıcı kopm anın üstesinden gelebilecek stratejik ve p ro g ram atik bir tem el olarak gö­ rebileceğini dü şü n m ek , saflık v e p o litik b ak ım d an geriletici olacak­ tır. 1930’lardaki sınıf m ücadelesinin koşulları bakım ından yeterli ola­ bilen ve gelecekteki teorik gelişm eler için ayırt edici bir kalkış n o k ­ tası oluşturabilen bakış açıları, devrim ci m ücadelenin kaldığı yer­ den başlam ası için yeterli b ir entelektüel tem el oluşturm azlar. Bun­ lar, bütün devrim cilerin sürekli güncelleşen gerçeklikle bir düzeyde o lm a yüküm lülüklerinden, eski kategorilerin değiştirilm esinden ve/veya gerçekçi tarihsel gelişm enin ışığ ın d a yeni kategorilerin su­ nulm asından' vazgeçm em ize izin vermezler. 106

Devrim ci teori ve pratiğin sürekli güncelleştirilm esi için duyulan b u ihtiyacı belirleyen olgu -R önesans veya birinci Sanayi Devrimi d ö n em lerin d en bile daha derin veya yıkıcı olan- b ü tü n insanlık ta ­ rihind ek i en o lağ an ü stü ve m uazzam süreçlerin b irinden geçiyor o l­ m am ızdır. B u yüzyılın bilim sel ve teknik devrim inden ve dünyanın eşzam anlı birleşm esinden hareketle gelişen bu dönüşm e, bütünüyle yeni, teknik-ekonom ik tem eli, to p lu m sal yapısı, zihinsel üstyapısı, iletişim araçları ve algılam a tarzları k ad ar ekolojik ortam ı bakım ın­ d a n d a yeni b ir uygarlığı doğuruyor. B u rad a an cak bu gelişm enin başlıca özelliklerinden ve çelişkin so n u çların d an söz etm ek gerekli­ dir. Gelişm e şunları kapsıyor: İşçiyle m ak in e ve b ü tü n yönetim ya­ pısıyla bilgi üretim i arasındaki ilişkileri d ö n ü ştü ren otom asyon ve sibernasyonun etkisi; kentlerin m uazzam büyüm esi ve kırsal kesi­ m in kentleşmesi; sanayileşmiş ülkelerde köylünün veya bağımsız çiftçi sınıfının neredeyse kaybolm ası ve aynı z am an d a Ü çüncü D ünya’da köylülüğün radikalleşm esi. Rekabetçi veya “ k riz” kapitalizm inden ö rgütlü kapitalizm e veya devlet kapitalizm ine geçişin eşlik ettiği bu süreçlerle eşzam anlı olarak günlük hayat ala n ın d a m eydana gelen ikinci bir deVrim vardır. Ç ağım ızın b u ikinci büy ü k dö n ü şü m ü n ü n belirgin özellikleri arasın d a şunlar yer alır: A taerkil ailenin çözül­ mesi, gençliğin ve kadım n kısm i k u rtu lu şu , cinselliğin özgürleşm e­ si, proleter kitleler için boş zam anın, tüketim in ve eğitim in artm ası için yeni fırsatların yaratılm ası. Bu büyük d ö n ü şü m ü n eşiğinde duran Reich, b u n u n “ kültürel h a­ yatım ızda derinlere v aran (bir) devrim ” i kapsadığını kabul ediyor­ du. “ Törenler, üniform alar, d avullar veya to p atışları olm aksızın” süren b u devrim yine de “ 1848 veya 1917 (devrim lerin)den d ah a az olm ayan” k u rbanlarım istiyordu; çünkü bu devrim “ duygusal, to p ­ lum sal ve ekonom ik v aroluşum uzun köklerine uzanıyor” '. Reich bu sürece ilişkin ö n g ö rü sü n ü tem el alarak, çab alarını cinsel k u rtu ­ luşun ve k ü ltü r devrim inin hedeflerini içeriğine alan bir devrim ci projenin yeniden form ülasyonuna yöneltti. Sonuç o larak, d a h a ö n ­ ce gösterdiğim iz gibi savaş arası yıllard a süren sın ıf m ücadelesinin koşullarına eşsiz biçim de uyan bir bakış açısı geliştirmeyi başardı. Bu bak ış açısı kurum sallaşm ış proletarya hareketinin katılığının ve hareketsizliğinin üstesinden gelebilm iş olsaydı, faşist gericilik yeri­ ne proletarya devrim ine giden yolu B atı’da gösterebilirdi. Bakış açı­ sının başarısızlığa uğram ası ve II. D ünya Savaşı’nı izleyen dönem de to plum u n izlediği gelişm e yolunun Reich’ın beklediği gibi o lm am a­ 107

sı yeni b ir teorik ve p ratik çabayı gerektirdi. Faşizm in yenilgisini izleyen başlangıçtaki hayalci iyim serlik d ö ­ nem inin a rd m d a n , b u yenilginin ileri derecede sanayileşm iş dünya- ' d a hay attan köklenen yeni bir iklim e yol açm ayacağı anlaşılırken, bu dönem de bilim de ve teknolojide m eydana gelen beklenm edik ge­ lişm enin insanlığı çilenin ve kıtlığın yüklerinden k u rta ra n d ram atik yeni o la n a k la rı haber verm ekle kalm adığı, aynı za m a n d a egem en­ lik ve b a sk ın ın devamı için d ah a önceleri bilinm eyen araçları d a b a ­ rındırdığı giderek açığa çıkıyordu. D o ğ ru d an ya d a dolaylı o larak üretim de k u llan ılan bilim sel u zm anlaşm anın geniş ç a p ta yayılm ası­ na, tekn ik bilginin to p lu m u n örgütlenm e alan ın a gittikçe d a h a faz­ la uygulanmasıyla, eski liberal bakış açısının yerine gelişen bir teknikbü ro k ratik düşünce tarzı eşlik ediyordu, ik tid arın , konform izm in ve yabancılaşm anın d a h a d a fetişleştirilm esiyle, “ teknik ve ekonom ik üstünlükleri sayesinde faşizmi yenilgiye u ğ ratan g ü çler” , M arcuse’nin belirttiği gibi “ faşizmi üreten toplum sal yapıyı güçlü ve elverişli” hale getireceklerdi^. însansızlaşan b ir tüketim to p lu m u n u n m an ip ­ le edici kitle iletişim araçları ve kapsam lı b ü ro k ratik aygıtlara sahip k u rulu düzen sadece b ü tü n B atı’da burju v azin in kendi hegem onya­ sını -burjuvazinin dünyasını günlük hayatın çatladığı yerde o n a ra ­ rak ve o nu bir başk a yerde güçlendirerek- sürdürm esi için değil, ay­ nı zam an d a şimdiye kadar gelişen bir kapitalist sistem in içinde a n ti­ kapitalist m ücadelenin başlıca temsilcileri olarak görülm üş olan to p ­ lum sal güçlerin -özellikle sanayi proletaryası- kontrol edici bir konsensusla bütünleştirilm esini giderek kolaylaştırm ak için ortaya çık­ tı. Sanayi işçileri uysallık ların d a yalnız d a değildiler: ö rn e ğ in , 1920’lerde ve 1930’larda eşit h a k la r için m ücadele etm iş o lan , savaş sırasında özellikle Birleşik D evletler’de ekonom ik ve entelektüel h a­ yata etkin biçim de k adınlar k a tıla n şim di banliyölerdeki yeni getto­ la rın d a ev kadını ve anne o la ra k eski rollerine dönüyorlardı. Batı­ d ak i ezilen kitleler gittikçe d a h a fazla m aniple eden bir egem enlik sistem i içinde giderek d ah a fazla uysallaşıyorlardı. Bu sistem onla­ rın yabancılaşm alarını ve söm ürülm elerini aşm alarını sağlayacak yer­ de, a rta n bireysel tüketim düzeyi biçim indeki d ah a yüksek m addi telafi düzeylerini v aat ediyordu. Bu a ra d a , sosyalizm in D o ğ u ’daki k u ru lu şu sanayi için zorla b irik im sağlam a k o şu llan altında sürü­ yor ve sadece M ark sist p ro je n in itib arın m d a h a d a azalm asm a hiz­ m et eden bürokratikleşm eyi arttırıy o rd u . Savaş sonrası dönem de ileri sanayi to p lu m la n n ın yeniden örgüt108

leiunesi ve istikrara kavuşturulm ası, kuşkusuz kapitalist sistemin nes­ nel çelişkilerini h içbir şekiİde o rta d a n kaldırm adı; tam aksine, bu çelişkiler öncesin d en daha keskin hale geldiler. N e var ki, söz konu­ su b u çelişkilerin kendilerini d a h a önce içinde ifade ettikleri gele­ neksel ve patlayıcı biçim leri b astırm a veya yatıştırm a ve en önem li­ si, geç kapitalizm in üretici güçlerinin gelişm esinde gizil o larak var olan k u rta rıc ı potansiyellerin öznel b a k ım d a n anlaşılm asını önle­ me b a k ım la rın d a n sistem in sah ip olduğu kapasitede yeni b ir geliş­ meyi yansıttı. Savaş sonrası kapitalizm i tem el çelişkilerindeki nes­ nel artışa ve harek et halin d ek i potansiyel o larak patlayıcı güçlere, sistem in b ü tü n kaynaklarını d a h a baskıcı b ir ta rz d a seferber eden b u kızışm ayla karşüık verdi, özellikle, üretim de bilgi ve tekniğin yeni ro lü ik tid a n n işlevlerine yayıhyor ve b u tem elle üstyapı arasındaki işlevsel farklılığın derece derece yok olm asıyla sonuçlanıyordu^. So­ nuç olarak, egem en sın ıf politik, ekonom ik ve idari süreçleri bir tek bağlayıcı kontrol aygıtı içinde kaynaştırm ayı ve kendi kurum sal ege­ m enliğini günlük hayatın b ü tü n yönlerine em poze etmeyi başardı. İş, boş zam an , eğitim , tüketim , kişisel ilişkiler, h a tta cinsellik b ü tü ­ n ü n baskıcı m antığıyla bütü n len m iş hale geldi ve b u alan lard a o r­ taya çıkan b ü tü n çatışm alar, idari önlem lerle ele alınabilen teknik problem ler statü sü n e indirgendi. İk tid ara yeni b ir “ m eşru lu k ” ka­ zan d ırm a ihtiyacı -‘laissez-faire’ kapitalizm inin kendini düzenl^ren piyasa ekonom isinin çökm esiyle, sın ıf egem eliğinde bir akılcılaştırm a olarak liberal ideolojinin yerine geçm ekte faşist akıldışıcılığın uğradığı başarısızlık ta ra fın d a n yaratılan b ir ihtiyaç- giderek'kapi­ talist sınıfın devam eden ik tid arı için başlıca ideolojik b ir h a k h çı­ k arm a olarak tek n o k ratik bir “ telafi edici prog ram lam a” ideoloji­ sine yol açtı, tleri kapitalist dünyanın tam am ın d a yeni bir kapitalist toplum u n ; a rta n bürokratikleşm e, a tam a ve potansiyel m uhalefet güçlerinin bütünleşm e girişim iyle birlikte politik ve ekonom ik ik ti­ d a r arasın d a giderek ta m b ir iç içe geçmeyle nitelenen maniple edil­ m iş bir bürokratik tüketim toplum unun* o lu ştu ğ u n u ayırt edebili­ riz^________________ * Bu kavramı Lefebvre’den ödünç aldım. O ’na göre bu diğer kavramlar­ dan üstündür, çünkü "bu toplumun akılcı karakterinin... yanı sıra, bu akılcılı­ ğa getirilen sınırlan (bürokratik); (hem) onun örgütlenme hedefini (üretim ye­ rine tüketim) ve (hem de) onun hangi düzeyde işlediğini ve hangi temel (günlük hayat) üzerinde olduğunu" betimler. Daha genel olarak şunu ileri sürer: "Bu tanımlama bilimsel olma avantayına sahiptir ve diğerlerinden (tekelci devlet kapitalizmi gibi) daha kesin olarak formüle edilmiştir"^. 109

Bu denetlenen b ü ro k ratik tüketim to p lu m u n d a bireylerin tüketim n o k ta sm d a katıldıkları baskıcı refah eğlencesi ve oyunları için ö d e ­ dikleri bedel, hayat alan ların d a yarı-totaliter aygıtların gittikçe a r­ ta n denetim ine sürekli teslim olm alarıdır. G eri kalan b ü tü n seçilmiş veya özerk alanların ileri derecede yok olm asının b ir sonucu o larak ikili bir kayıp olur: ö z e l alan d a kişisel kimlikte b ir anlam kaybı; k a­ m u ala n ın d a anlam lı b ir politik hayatın kaybı. S ınıf m ücadelesinin d ah a erken bir çağında oluşan ve resm i olarak egem en sınıfa ve dev­ lete karşı ezilenlerin çıkarlarının savunulm asına tahsis edilmiş ö r ­ gütlerin özerkliği bile sistem in idari aygıtlarının yayılması karşısın­ d a hayali hale gelir. Bireysel ve top lu m sal ihtiyaçlar arasın d a bir uygunluk sağlam ak için to p lu m u n kişi dışı hedefleri ve am açlarını bireyin kendi seçme süreçlerinin yerine geçirmesi şeklindeki bu m aniple edici sürecin o lu ­ şum u, k uşkusuz geç kapitalizm in ihtiyacı, kıtlığı, eşitsizliği ve b a s­ kıyı üretici güçlerin b ü tü n bunları eskileştiren gelişmesi karşısında koru m ak için duyduğu ihtiyaçtan kaynaklanm ıştı^. Bu güçlerin ge­ lişmesi artan bir toplum sal artık oluştururken, m eta ilişkilerinin m an­ tığı bak ım ın d an toplum sal hayatın d a h a geniş alan ların a sızm ak, giderek d a h a gerekli hale gelir. Ü retici kapasite veya teknik bilgide bir eksiklik olduğu için değil, bu kapasiteyi büyütm ek için artık hiçbir “ d o ğ a l” itilim olm adığı için, an o n im aygıt sahte ihtiyaçlar yarat­ m ak, yeni p azarlar açm ak ve to p lu m u n d ah a Fazlasını söm ürgeleş­ tirm ek zorundadır. Kıtlığın “ d o ğ a l” tem ellerinin tasfiyesi yönünde artan bir eğilim ve h er a la n d a artık ların -artık m allar, a rtık insangücü, artık sermaye, artık bilgi vs.- yaratılm asıyla birlikte, kapita­ list büyüm eyi yeni ihtiyaç ve kıtlık biçim lerini yapay olarak yarat­ m ak suretiyle sağlam ak gittikçe zoru n lu hale geldi: İş kıtlığı, kollektif kolaylıkların kıtlığı, boş zam an kıtlığı, güvenlik ve özgürlük eksikliği vb.^. G eç kapitalizm altında, ekonom ik üretim in ve tekrar üretim in ye­ niden örgütlenm esi, kullanım için, yok etm ek için üretim le gittikçe yer değiştirm esini, artan sayıda yeni ü rü n ü n yaratılm asıyla birlikte eski tekniklerin ve m etalarm gittikçe eskim esini ve m eta piyasasının hayatın daha geniş alan ların a sızm asını gerektirdiği için, kitlelerin bu yeni zoru n lu lu k lara u y u m u n u sağlam ak için de yeni tekniklerin geliştirilmesi gerekir. Rekabetçi kapitalizm in toplum sal disiplin sağ­ lam ad a başlıca araç olarak sın ırh tüketim e dayanm asına karşılık, geç kapitalizm sistem inin a rta n ekonom ik artığını özüm lem e ihti­ 110

yacının dikte ettiği yerde ve zam an d a bireyleri fiilen tüketm eye zo r­ lam ak duru m u n d ad ır. Ayrıca, bu tüketim biçim leri ve insanların bu tüketim e katılm ak için yapm ak zo ru n d a old u k ları iş gittikçe ak ıldı­ şı hale geldiği için, üretim alan larıy la hayatın diğer alanları arasın­ daki ilişki bireylerin dikkatinden veya algısından uzaklaştırılm alıdır. S af a n la m d a ekonom ik zo rlam alar, çalışan n üfusu disiplin al­ tın a alm anın aracı olarak etkinliklerini kısm en kaybettiler; çünkü teknik ve bilim sel devrim in, d a h a iyi eğitilm iş işgücünün a rtm a sı­ nın ve kentleşm e yoluyla hayatın kollektifleşm e sürecinin yanısıra, eski üstyapıların ve geleneksel m eşrulaştırm a sim gelerinin dağıtıl­ m ası yeni bir m ad d i refah düzeyini m üm kün kıldı. Sınıf egem enli­ ğinin d a h a eski biçim leri hiçbir suretle tasfiye edilm eksizin, günlük hayatın b ü tü n yönleri üzerinde kurum sal egem enliğin yeni biçim le­ ri ta rafın d an ve gittikçe d a h a etkinleşen davranışla bilincin kontrol edilm esiiçin yaratılan araçlar tarafın d an sınıf iktidarının başlıca d a­ yanağı olarak gittikçe a rta n şekilde takviye edildi. “ Bu m aniplasyon sö m ü rü n ü n yerine geçm iş ve o n u ip ta l etm iş d e­ ğilidir). F akat, m eta piyasasında, iletişim de ve cinsellikte üretilen sahte doyum d u ru m ların ın , ihtiyaçların m aniplasyonu gözlem lendiği zam an , bu sö m ü rü n ü n a rtık d o ğ ru d a n kendi fiziksel fo rm u y la sınırh olm adığı, ihtiyaçların yarattığı dev b ir aygıta dayandığı ve bu ihtiyaçların d a in san ­ ları anlam sız toplum sal hedeflere u y d u rm ak için sürekli o larak m aniple edildiği açıkça anlaşılır. S ö m ü rü n ü n yapısı bile değişm iştir. K lasik yapı şöyleydi: H em birincil ihtiyaçların (beslenm e, giyinm e, cinsellik) hem de ikincil ihtiyaçların (boş z a m a n , sp o r vb.) en aza indirilm esi ve buna kar­ şılık söm ü rü n ü n en üst düzeye çıkarılm ası (düşük ücret, uzun iş saatleri, iş tem posunun hızlandırılm ası, kadınların ve çocukların çalıştırılm ası, çok az sosyal kazanç ve hiç olm am ası). Ş im diki yapı şudur: Sistem in ihtiyaç­ larına uygun olan ihtiyaçların kontrol edici optim izasyonu, birincil ve ikin­ cil ihtiyaçlar arasındak i fark ın kaldırılm ası ve ¿»öy/eZ/fc/e. sö m ü rü n ü n en üst düzeye çıkarılm ası” ®.

E konom ik üretim le yeniden üretim m ekanizm alarının, sınıf he­ gem onyasının yapısıyla; b o y u tu n u n bu dönüşm esine, sistem in psi­ şik ortam ının eşit derecedeki kapsayıcı bir d ö n ü şü m ü ister istemez eşlik etm iştir. N eokapitalist aygıtın kârlı ihtiyaçların yaratılm ası ve doyurulm ası yoluyla kendisini b ü tü n to p lu m a yaydığı aynı “ içsel söm ürgeleştirm e” süreci -kendisini egem enlik sistem inin esaslı bir bütünleyicisi haline getiren b ir süreç- gerek bireylerin psişik geliş­ mesi ve gerekse b u tü r bireyleri olu ştu ran toplum un yapısı bakım ın­ 111

dan derin sonuçlar yarattı. A dorno’n u n belirlemesi b u n u çok iyi g ö s­ terir: “ B titü n insani ilişkilerin ileri derecede to p lu m sallaştırılm ası­ nın so n u c u olarak bu tasniflem e hiç yoktan b asit biçim de ak la gel­ medi; a k lın içsel tu tarh lig m a d ışardan gelip yerleşti” ’ . M eta ilişki­ leriyle hiyerarşik ik tid ar dünyasının gittikçe evrensel düzeyde yayıl­ m asının b ir sonucu o larak , psikanalitik araştırm an ın konusu o la n kişilik o lu şu m u n u n eski tarzlarına uygun bir yıkılm a oldu ve yeni olanlar b u n la rın yerini aldı: “ (1) Önce, zihinsel toplumsallaşma temsilcisinin baba ve baba egemen­ liğindeki aile olduğu klasik psikanalitik model, kitle iletişim araçları, okul ve spor takımları, çeteler vb.’nin aracılığıyla toplumun olgunlaşmamış egoyu doğrudan yönetmesiyle geçersizleşiyor. (2) İkinci olarak, babanın rolündeki bu zayıflama özel ve aile girişiminin rolünde zayıflamaya yol açar; oğul bir iş seçerken, bulurken ve hayatını kazanırken babaya vç aile geleneğine gittikçe daha az bağımlıdır. Toplumsal bakımdan gerekli bas­ tırmalarla toplumsal bakımdan gerekli davranış, artık babayla uzun mü­ cadele içinde öğrenilmiş -ve içselleştirilmiş- değildir. Ego gerçekten ken­ disi ve diğerleri arasındaki ilişkinin kişisel ve (görece) özerk öznesi ola­ rak oluşmadan önce ego ideali, ego üzerinde daha çok doğrudan ve ‘dışardan’ etki yapar” ®. Reich, ataerk il o to rited e ve zorlayıcı ailenin toplum sallaştırıcı iş­ levlerinde böyle b ir parçalanm a görm üştü. Fakat bu, M arcuse’ye göre Reich’ın sadece b u sürecin k u rtu lu şçu potansiyelini görm esinden ve b u gelişmenin çelişik sonuçlarım sezinlem ekte başarısızhga uğram a­ sın d an ötürü y d ü . Böyle b ir gelişm e an cak hiyerarşik ik tid arla onun m aniplasyon ve kontrol aygıtlarının g ünlük hayatın her yönünü bas­ kıcı tarzd a örgütlediği şu anki koşullar altın d a gerçekleşe'bilirdi. Re­ ich, çocuğun gelişmesine yönelik aileden kaynaklanan kısıtlam alar­ d a n kısmi k u rtu lu şu n u n , b u a ilw i işlevlerin d o ğ ru d a n aile dışı tem ­ silcilere aktarılm ası ve d ah a sonra çocuğun b u temsilciler aracılığıyla d a h a katı bir b ask ıcı toplum sallaşm a sürecine boyun eğmesiyle anlamsızlaşacağım kavramayı başaram adı. M aıcuse ve Frankfurt M arksistlerine göre Reich bu gelişm eleri beklem iyordu, çünkü klasik zor­ layıcı aile biçim inin sahip o ld u ğ u rolü “ o to riter kişiliklerin yeniden üretim i için b ir fabrika” o la ra k vurguladığından, b u aile biçim inin d a h a baskıcı işlevlerinin a ltın d a bazı an ti-o to riter olanakların da yer aldığını gözden kaçırdı. Aile, bağım sız ve (görece) yalıtılm ış bir bi­ rim olarak en azın d an bireyin dış to p lu m a karşı içinde kendi egosu­ 112

nu geliştirebildiği az çok k orunm uş bir “ a la n ” -yani direnişi m üm ­ k ü n kılan entelektüel ve bazen fiziksel b ir sürgün yeri- olanağı sağ­ lıyordu. Böylece, bu alan içindeki ailevi ilişkilerin önceki insanhkdışılıktan payını alm asına rağm en, b u n lar aynı z am an d a d ah a insa­ ni bir şeyin olanağını korudular®. H ork h eim er’in belirttiği gibi “ aile içindeki ilişkiler kam u hayatının aksine piyasa aracılığıyla değişti­ rilm iş değildi ve birey üyeler birbiriyle rekâbet etm iyorlardı, birey d aim a b ir işlev o larak değil, b ir insan o larak o ra d a yaşam a olanağı­ n a sa h ip ti” '®. Bireysel gelişm e b ak ım ın d an hayati o lan b u “ ö zgür a lan ” ın tas­ fiyesi, to p lu m sallaştırm a sürecindeki bu değişikliklerin ve vekilleri­ nin egonun özerkliğini zayıflattığı ve M arcuse’nin “kitlelerin form asyonu” -Ben ve ö te k i arasındaki ilişki sayesinde aracısız kim ­ liğe sebep o lan bir süreç- dediği şey için psikolojik b ir temel oluş­ tu rd u ğ u an lam ın a geldi. Bu sürecin so n u ç la n iki yönlüdür: “ Top­ lum sal yapıda birey yönetim in bilinç ve bilinçdışı öznesi haline gelir ve böyle b ir özne olarak kendi rolünde özgürlük ve doyum sağlar; zihinsel yapıda ego, id ve süper egodan ayrı b ir ben olarak artık ken­ dini var edemeyeceği görülen bir boyuta çekilir” " . Kısaca birey, ö r­ neğin psikanalizin am acı olm uş, çok boyutlu b ir gelişm e kapasitesi­ ni kaybetm iştir. Bu gelişme, özerklik ve özerk olm am a, özgürlük ve özgür olm am a, zevk ve acı arasın d a b ir denge sağlayacaktır. E gosu­ n a toplu m sal egem enlik aygıtlarının dışard an zerkettiği öz sayesin­ de kadın veya erkek tek boyutlu hale getirilir. M arcuse “Aygıtın kont­ rolüne sahip olm ak kitlelerin kontrolüne sahip olm ak anlam ındadır” der “ öyle ki, bu k o n tro lü n o to m atik o larak em eğin bölünm esinden , kaynaklandığı, b u bölü n m en in teknik sonucu o larak b ü tü n toplur m u bağlayan ve b ir a rad a tu ta n aygıtın m antığı olduğu g ö rü lü r” '^. “ Tfeknik (bir) k o d ” eski m oral kodun yerini alır ve “ egemenlik teknik-idari bir nitelik o larak ortaya çık ar” '^-nesnel ak h n bir ifa­ desi. “ K itleler” in üretim inde yönetim in tü m ü n ü n sağladığı başarı sa­ yesindedir ki, teknik gelişm enin h er yüzeyi, bireyin, en üst düzeyde edilgin yalıtım ına ve yukardan direktiflerin d o ğ ru d an , sürekli ve tek yanlı akışıyla to p tan kontrolüne yönelik yönlendirilir. Bu suretle sis­ tem in, bireysel tüketim ve ekonom ik a rtık la rın ezilm esi için gerekli artık üretim in yükselen düzeyleri arasında kopm anın, ve tu tu m lu lu ­ ğa, ertelenm iş hazza, anti-cinselliğe vb. yönelik eğilimli an a l obsesif k arak terin libidinal y apılarının üstesinden gelmesi m üm kün ol­ 113

m uştur. Bireylerin ekonom ik sistem in dikte ettiği ihtiyaçları ne z a ­ m an ve n e şekilde o lu rsa olsun giderm elerini sağ lam ak için, klasik anal k a ra k te r kesintisiz bir haz arzusu, duyguların bilince ve vicda­ n a üstü n gelmesiyle belirginleşen “ d a h a gevşek” bir yapı uğruna rahatlatılm ıştır.* Kişiliğin yeni bir “ ön-biçim lenm esi” ni ve egemen sosyo-ekonom ik sistem in çıkarları b ak ım ın d an en derin içgüdüsel düzeye kadar ge­ lişmesini kapsayan bu dönüşüm ü M arcuse, libidinal d ü rtü lerin d o ­ yum u üzerindeki sın ırlanialarda “ yönetilm iş” b ir rahatlam aya k a r­ şılık o larak görür. Aynı şeyi Reich sınıf egem enliğinin ko ru n m a­ sıyla bağdaşm az bulurdu. Bu olaydan yola çıkan M arcuse, “ k o n t­ rol edilm iş” veya “ baskıcı” desublim asyon n osyonunu o rta ­ ya attı. B u n a göre, sistem in yeni üretken kapasitesi sayesinde gerçek ve g ö rü n ü r libidinal hazların üzerindeki kısıtlam aların kalkması yal­ nızca sistemin ideolojik m eşruluğunu arttırm aya hizm et etm ekle kal­ m az, aynı zam an d a serbest kalan b azların sistem in tüketim i a rttır­ m a ihtiyacı b ak ım ın d an işlevsel olan biçim lerine kanalize edilm esi­ ni sağlar'^. Ö nceki to p lu m lard a cinsel haz üzerindeki kısıtlam alar uygarlığın yaşam ası için gerekliydi, çünkü kıtlık koşulları çoğunluk­ tan sürekli çile çekm esini talep ediyordu. O ysa günüm üzde ileri sa­ nayi to p lu m u b ask ıd an k u rtu lu şu -buna izin veren hüküm eti ve b u ­ nu sağlayan k u ru m la n güçlendirm eye hizm et eden bir telafiyledem okratik leştirir” '*.. Böylece, cinsel özgürlük fırsatları yayılırken, bu desublim asyon aynı z a m an d a önceden belirlenm iş kurum sal ka­ * Bkz. Reimut Reiche, Sexuality and Class Struggle. Yine de, belirtilmeli­ dir ki ileri sanayi toplumunun psikanalizden esinlenmiş bazı araştırmacıları­ nın tersine (S ociety w ith o u t th e Father’da yeni bir "oral, ısrarcı” karakterin yaygınlığından söz eden Mitscherlich gibi) Reiche’nin kitabının genel bir tezi şudur: “Aşırı üretimin bugünkü sorunları klasik anal obsesyonel karakt'erin rahatlamasını gerektirir.” Buna rağmen Reiche anal karakterin bu "rahatlama"sının tamamen ortadan kalkma anlamına gelmediğini ısrarla belirtir Ger­ çekten de tüketim alanında bir çeşit “ sürekli ergenliğin” nitelediği “ oral” dav­ ranış modellerine yönelik bir eğilimin varlığına rağmen; buna karşılık üretim alanında, “ sadece birkaç ayrıcalıkla hesaba katılan düzenin eski ‘anal’ ya­ saları, tutumluluk ve katı cinsel ahlak” tır Reiche’ye göre ayrı ayrı üretinn ve tüketim alanlarında böyle karşıt davranış modellerinin bir sonucu olarak ego bölünmesine yönelik kollektif eğilime benzer bir şey ortaya çıkar: “ Bireyler iki çelişkin karakter özelliğini, günlük olarak ortaya çıkan karşıt davranış mo­ dellerini beslemelidirler-iş sırasında katılık, otoriterlik ve antl-cinsellik; boş zamanlarda ‘rahatlama’ nesnesiz fetişizmler ve ‘görünür’ cinsellik” '''^.

114

.

n allara yönlendirilir. B unun b ir etkisi, serbest cinselliği, erotik ener­ jiyi indirgeyen ve z a y ıfla t^ kalıplarla ve biçimlerle kısıtlamaktır. U y­ g ar insan ilişkilerine tem el sağlayan d a h a geniş erotik u n su rlard an yalıtılan cinsellik ticaret ve sanayiye, eğlence ve reklam cılığa, politi­ ka ve propagandaya eklemlenebilir. M arcuse “ cinsellik belirli bir satış değeri buld u ğ u veya b ir prestij veya oyunu k u ralların a göre oyna­ m an ın b ir belirtisi haline geldiği ölçüde, kendisini b ir toplumseıl bü­ tünleşm e aracına d ö n ü ştü rü r” diyerek b ir sonuca v a rtf. Kendi ya­ ratıcı yeteneklerini çalışm a ve boş z am an d a kullanam ayan bireyler için gerekli b ir serbestlik ve telafi biçim i sağlam ası bakım ından.

“ baskıcı desublimasyon günlük işe ve insanın boş zamanına, çektiği çileye ve duyduğu mutluluğa totaliterizmin yansıtılmasına yönelik çağ­ daş eğilimlere eşlik eder. Kendisini bütün değişik eğlence, rahatlama, özel olanın yıkımını sağlayan birliktelik biçimin küçümsenmesi, suskunluğa katlanamama, kabalığın ve vahşetin gururla sergilenmesi tarzİarında açığa vurur” '*.

Sistem in serbest kalan libidinal enerjiyi kontrol edilmiş bir desub­ lim asyon süreci içinde harekete geçirm ede ve yönetm ede gösterdiği b aşarın ın b ir sonucu o la ra k , Reich’ın analizinin ve stratejisinin iki tem el öncü lü n ü yeniden değerlendirm ek gerekir, öncelikle, Reich’m insanlığın genel k u rtu lu şu n u n nasıl sağlanacağı , anlayışını kavram laştırm ad a, jen ital cinselliğin k u rtu lu şu n a atfettiği ekonom ik, psikolojik ve ütopyacı işlevleri kabul etm enin çok zor olduğu g ö rü ­ lür: “ W ilhelm Reich için yaşadığı dönem de, cinselliği kapitalist sis­ tem a ltın d a baskı altın a a la n karm aşık güçlerden k u rtaracak her is­ tem i, özellikle sistem in ekonom ik köklerini h ed ef alan politik b ir taleple bağlam ak m ü m k ü n d ü ” . G ünüm üzdeyse b ü tü n cinsellik ala ­ nının sisteme yönelik yanlı bir tu tu m takınm asıyla birlikte g ö rünür­ deki ve gerçek cinsel özgürlük arasındaki niteliksel ayırım ı yapm ak çok d ah a zorlaştı” *®. İkinci olarak, cinselliğin kısm en baskıcı to p ­ lum la bütünleştirilm esi so n u cu n u veren b u süreç, Reich’ın cinselli­ ğ in güçlenm esinin ve libidinal zo rlam aların kısm en karşılanm iisının saldırganlığın azalm asına yol açacağı üzerine k u ru lu beklentisine kuşku düşürdü. H erbert M arcuse, Reich’ın “ farklılaştırılm am ış” cin­ sel kurtuluş nosyonunu “ cinsèl içgüdülerin ve o n lan n yıkıcı dürtüler­ 115

le kaynaşm asının tarih sel dinam iği” ni ihm al etm ekle eleştirdi ^ *. M arcuse’ye göre çağdaş b a sk ıa ve kontrol edilm iş desublim asyon olaylanm n ışığında “ bastınhnış cinselliğin ve saldırgaıüığm eşzam anh serbestleşmesi olanagı” m düşünm ek gerekli o lm a k ta d ır^ , ö rg ü tlü kapitalizm b u düşkınklıgını ve ilkel saldırganUğı görülm em iş b ir öl­ çekte yüceltir ve bireylerin kendi saldırgan hedefleriyle özdeşleşm e­ si aracılığıyla, nüfusu fiziksel ve zihinsel olarak kendi kabu ğ u n a çe­ kilm enin so n ucuna karşı harekete geçirmeye girişir. B unu öncelikle “ var o lm a k için verilen norm al, günlük m ücadeleye kanalize edile­ meyen saldırgan enerjiye karşı serbest bırakabileceği” b ir dü şm an yaratarak yapar^^. K urum sallaştırılan b u d ü şm an (örneğin “ k om ü­ nist te h d it” ) basit b ir dış tehdit değildir, sistem in kendi bastırılm ış potansiyelini de tem sil eder. Bireysel tüketim i arttırm ayan, d a h a çok yok edici ve yıkıcı tü k etim i (örneğin askeri-sanayi kom pleks, silah ve uzay yarışı vb.) o lu ştu ru lan m alların ve hizm etlerin üretim ini hız­ lan d ırarak , b u tehdidi k arşılam ak için seferber o la n sistem aynı za­ m a n d a b ir üretim ve em eği söm ürm e tarzı b ak ım ın d an kendi eskim işliğine karşı d a harekete geçer. U lus düzeyinde olduğu gibi, özel düzeyde b ir b ü tü n o larak “ y ık ıa en erji, top lu m sal o larak kullanışh saldırgan enerji haline gelir ve saldırgan davranış -ekonom inin, p o ­ litik ve teknik iktidarın- büyüm esini ta h rik ed er” ^ . K uşkusuz düşkınklığ ı, m utsu zlu k ve h astalık b u yüceltm enin tem eli olm aya d e­ vam eder, a m a sistem in üretkenliğiyle k ab a gücü o n u n b u kızgınlığı sürdürm e kapasitesini a rttırm a sın a hizm et eder: “ Toplum kendi ya­ pısı bak ım ın d an saldırgan hale geldiği ölçüde, y u rttaşla rım n zihin­ sel yapısı kendini ayarlar: Birey uyuşm uş ve aym z a m an d a d a h a sal­ dırgan , d a h a esnek ve b o y u n eğmiş h ale gelir, çü n kü bolluğu ve ik­ * Daha yakın zamandaki bir çalışmada, Counter-Revolution and Revolt’ta Marcuse, Reich’ın politik bakış açısına yönelttiği bu eleştiriyi açıklığa kavuş­ turdu. "Reich, faşizmin İçgüdüsel baskılanmadaki köklerini vurgulamakta haklıydı” ama "faşizmin yenilgisinin başlıca sebeplerini cinsel kurtuluşta gö­ rünce yanılmıştı" dedi. Çûnkû, ileri kapitalizm Koşullan altında ‘¿msel kur­ tuluş... sistem tehlikeye atılmaksızın ileri ölçüde geliştirilebilir". Ayrıca, geliş­ menin bu aşamasına bir kez vanidığında ve "boyun eğme, saldırganlık ve insanların liderleriyle özdeşleşmesi", "içgüdüsel bir temelden çok akılcı bir te m e r’e sahip olduğunda, bu aynı zamanda içgüdüsel kurtuluş arayan İs­ yancılara karşı kin ve saldırganlığın örgütlenmesi için bir temel oluşturur O halde "içgüdüsel kurtuluş, ancak cinsel enerji erotik enerjiye dönüştürüldü­ ğü ölçüde, hayat tarzını toplumsal ve politik bir ö lü k te değiştirmeye çalışa­ rak, bir toplumsal kurtuluş gücü haline gelir”^ '. 116

tid a rı sayesinde o n u n en derin içgüdüsel ihtiyaçlarını d o y uran (ve aksi halde b ü y ü k ç a p ta b a stıra n ) bir to p lu m a boyun eğer’’^^. Bireyin zihinsel yapısı ileri k ap italizm in top lu m sal yapısını belir­ leyen çelişkileri yansıtır. K urulu ik tid ar ve im tiyaz sistem ini korum a ihtiyacıyla, b u ihtiyacın tarihsel b ak ım d an eskimişliği a ra s ın d a k i çe­ lişki, b u to p lu m d a “ ik tid arın , in sa n bireyden tek n ik veya b ü ro k ra ­ tik aygıta, c an h işgücünden ölü işgücüne, personelden uzak tan kont­ role, b ir m ak in ed en (veya m a k in e g ru b u n d an ) b ü tü n ü y le m ekanik b ir sistem e (artan ) tra n sfe rin i” gerektirm iştir“ . Bu ik tid ar değişi­ m inin b ir son u cu o larak suçluluk duygusunun ve sorum luluğun d a b ir transferi olur: “ Bireyi işte ve boş zam anda, ihtiyaçlarında ve d o ­ y u m ların d a, düşüncesinde ve d u ygularında özerk b ir kişi o lm aktan çık a rır” ^’ . Aynı zam an d a, b u serbestleşm eye yabancılaşm ış em ek­ ten b ir kopuş eşlik etm ez: “ Bireyler fiziksel ve zihinsel enerjilerini v a r o lm ak , statü edinm ek, avantaj sağlam ak için harcam aya devam etm elidirler; b u zoru n lu lu ğ u o n lara em poze eden aygıta katılm alı, o n a hizm et etm eli ve o n d a n h o şlan m alıd ırlar” . Y abancılaşm a d ah a belirgin biçim de anakronistik hale gelse bile şiddetlenir; toplum yük­ selen bir m addi tüketim standardı sağlam ayı başardığı ölçüde b u yabancılaşm am n bilinci bastırılır, çü n k ü “ bireyler kendilerini başkala n için var olm ayla özdeşleştirirler” ^ . Bireyler libidinal olarak sis­ tem in sağladığı m al ve hizm etlere, sahte d oyum lara bağlı kaldıkları için uğradıkları d ü şk ın k h k la n m to p lu m u n kendisine karşı çıkarak gerçekleştiremezler. Böyle b ir sistem in içinde, “ kişilerarası doğrudan deney mümkün değildir; hayat kâr motifi ya­ rarına bir gösteriye, bir metalar sergisine indirgenmiş hale gelir. Bu, de­ neyimin dolayh hale geldiği anlamına gelmez, bir kendini tüketme hare­ keti haline geldiği anlamım taşır. Reklamcıhk bilinçli bir fantezi imajı sağlar ve biz onu günlük hayatlarımızda bilinçli olarak yaşarız. Çevreye tüketiciler olarak gireriz ve bir parçası olduğumuz çevre nihai meta hali­ ne gelir. Sahte deneyim, deneyim olarak haz vermediği için -imaj oluş­ turma, teknolojik maniplasyon süreci içinde- onun sahteliğinde zevk bu­ luruz. Çağdaş reklamcılığın artık doğrudan ürünü değil ama daha çok sistemi -genel imajı ve nihayet kendi reklamını- göklere çıkarmasının ne­ deni budur” ^’ . Nasıl ki, liberal kapitalizm den örgütlü kapitalizm e geçiş çok sa­ yıda kişisel üreticinin yarıştığı, kendini düzenleyen piyasanın yerini aldıysa, tüketim düzeyinde de benzer b ir gelişme içinde yalıtılm ış '

117

birey m e ta , H enri Lefebvre ve Sitüasybnistlerin “ seyir” ^° dedikleri şeyin -ü retim in dev an o n im yapılar içinde bütünleşm esini ve yoğ u n ­ laşm asını, b ü tü n bireysel tüketim davranışlannı “ seyirlik” hayat ta rz­ ları içinde kaynaştırarak tam am layan, m aniple edilm iş b ir tüketim süreci-içinde sm ıflanm ıştır. Böylelikle geç kapitalizm , kitle iletişim araçların ın kontrolü sayesinde sonu gelmez bir dizi seyir, sahte, d ra ­ m a, heves, oyun ve h a tta kitle iletişim araçlarının yaydığı sahte is­ yanlar y aratarak, kapitalist toplum sal ilişkilerin eskimi$liğini ve b u n ­ ların taşıdığı m addi kurtu lu ş olanaklarını gözlerden saklam aya ça­ lışmakla kalmaz; aynı zam anda bir zam anlar kurum sal iktidara hakhhk k azandırm ış ve geç kapitalist gelişm enin b ir sonucu olarak yı­ kılmış ta b u la rın , telafi edici hazların ve m eşruluk sem bollerinin ge­ leneksel kültürel sistem lerini, toplum sal çatışm aların d a h a önce is­ tikrara kavuşturduğu uzlaşm aları, b ü tü n kurum sal ritüelleri ve ka­ lıpları, işaretlerden ve nesnelerden o luşan yeni ilişkilere çeviren g ö ­ rü n tü lerin sistem atik örgütlenm esiyle yeniden yerleştirmeye çalışır, ö rn e ğ in , geleneksel burjuvazinin ve popüler k ü ltü rün unsurları kül­ tü r endüstrisinin kârlı yeni oyunlar ve m o d alar yarattığı ham m a d ­ delere d ö n ü ştü rü lm ü ştü r. Bu m uazzam tüketim süreçleri günlük fa ­ aliyetin en o rta k nesnelerini bu evrensel festivalin sahne d o n a tım la­ rına çevirir. Bu festivalde m etalarını fetişist yapısı o n ların kullanım değerleri üzerinde tam b ir zafer kazanır. O zam an, kitlesel tüketim m alları ve m ağaza vitrinleri, trafik ve reklam cılık, satış yerleri ve butikler, spor ve politika, m im arlık ve iletişim üretim i, haberler ve paketlem e “ sadece halka açık kent m erkezlerini değil, aynı zam an­ d a içerdeki özel o lan ı da egem enliğine alan b ir b ü tü n lü k , hep bera­ ber sürekli bir tiy atro biçim ini a lır” ^*. Seyrin toplum sal özellikle­ ri ve tarzı k ü ltü rü n b ü tü n ü n e gittikçe d a h a fazla sızarken ve bu seyirlik tüketim süreçleri kendi m antıksal sonucunu taşırken, bas­ kıcı desublim asyon süreçleri aracılığıyla imgelem ve bilinçdışınm tek­ n o lo jik gaspı -gerçek deneyim in sahte deneyimle, gerçek iletişimin yukard an tek yönlü yayılan direktifler ve simgelerle yer değiştirmesibaşlad ı. Bu bürokratikleşm iş to p lu m ve o n u n seyir k ü k ü rü içinde k ad ın la r ve erkekler sadece top lu m sal b ü tü n ü kavram a veya kendi deneyim lerini o n la ra anlam k azandırabilen tu tarlı bir çerçevede bü­ tünlem e o lan ağ ın d an m ahrum bırakılm akla kalm azlar, aynı zam an­ d a kendi libidinal ve içgüdüsel d ü rtü leri üzerinde yeni baskılara ve im gelem lerinde b ir tıkanm aya uğrarlar -bu tık an m a kültüre yeni bir insanilik kazandırm ayı, kendini aşm anın b ü tü n boyutunu kültürden 118

çık arıp attığı iç in olanaksız h ale getirir ve en tem el insani işlev­ ler üzerinde d efo rm e edici bir etki yaratır. Toplum daki baskıcı güçlerin b u karşı-devrim ci seferberliğinin ka­ zandığı başarı -libidinal feragatlerde güdüm lü bir rahatlam aya, gün­ lük hayatın kendi sahteliğine karşı bağışık b ir sahte bilinçlilik geliş­ tirm eyi am açlayan “ seyirlik” örgütlenm esinin geleneksel kültürle yer değiştirm esine u z an an bir b aşarı- karşısında b ü tü n bir injsani k u r­ tu lu ş sürecine d a ir dolaysız beklentileri, top lu m sal devrim in psiko­ lojik, cinsel ve estetik kurtuluşla birleşmesinde gören Sex-Pol ve gerçeküstücüler gibi erken kültürel devrim ci hareketlerin aşırı derece­ de iyim ser bakış açılarını paylaşm a olanağı yoktur. Aynı zam anda, M arcuse’nin b ü tü n k u rtu lu şçu praksis o lan ak ların ı engelleyen bü­ tü n c ü l tek boy u tlu sistem g ö rü şü n ü n aşırı kötüm serliği eşit derece­ de hatalıdır. Bu to p lu m istikrarı ve pekiştirm eyi am açlarken, kendi hayat tarzını korurken, işçi sınıfını kendisine eklem ler ve om ın gele­ neksel sın ıf an tagonizm ini y u m uşatırken (günlük hayatm b astın cı örgütlenm esiyle, zorlanm ayla, gerekli düzeyde tüketim in gerçekleş­ m esinden çok tüketicilik ideolojisinin yayılmasıyla) ancak en üst dü­ zeye çıkarılan b astırm a p ah a sın a hedefe v arm ak ta kısm en başarılı­ dır. G eç kapitalist to p lu m u reddedilem ez biçim de k u şatan konsen­ süs, b ü tü n gerçek çatışm a nedenlerini eleyen bir toplum sal hayat ö r­ gü tü n ü n kendiliğinden ü rü n ü o lm ak tan çok b ü tü n insani ifade ve iletişim girişim lerini b o ğ an dev b ir b ask ılam a aygıtının to p lu m a em poze edilm esinin sonucu olduğu için, geriye çelişkilerle h ırpalan­ mış bir to p lu m bırakır. Bu çelişkiler d o ğ ru d an ifadelerini kitİe m ü­ cadelelerinde bulmayabilirlerse de, uygun koşulleırda kitleler arasında yeni bir bilinçlenm enin tem elini oluşturabilirler^^. E kon o m ik büyüm eyi sağlayan ve ekonom iyi istik rara kavuşturan araçların varlığına rağm en bu sistem in çelişkilerinin artışı ekono­ m ik düzeyde de algılanabilir. G eç kapitalizm in tek nolojik gelişme özelliğiyle birlikte ileri düzeyde otom asy o n u n em eği geçersiz kılan etkisi, artık-em eğin, israfa yönelik üretim le ve yıkım araçlarıyla bağlantıh parazit işler ve h izm etler içinde d a h a fazla özüm lenm esiyle ancak dengelenebilir. Aynı zam anda, üretici olm ayan harcam aların yeni söm ürgeleştirici savaşların maliyetiyle birleşen ve gittikçe artan yükü, toplum sal çevrede ek onom ik büyüm enin yarattığı bozulm a­ ları hafifletm ek için sistem in gerekli kaynaklardan yoksun kalm ası­ n a yol açar. E konom ik gelişm enin öncelikleriyle toplum sal gelişme119

nin öncelikleri arasın d a bir kopm a belirir ve bu geç kapitalist to p lu ­ m un bilinen bolluk ortasm da yokluk, azalan kamu hizmetleri ve p a r­ çalanan k ent çevresinin o rta yerinde a rta n bireysel tüketim belirtisini ortaya çıkanr^^. G eç kapitalizm de üretilen b ü y ü k toplum sal ser­ vetle bu servetin israfa ve yıkıcılığa yönelik kullanım ı arasında, ka­ pitalist birik im in öncelikleriyle toplum sal ihtiyaçlar arasında, üre­ tici güçlerin kurtarıcı potansiyeliyle bastırm an ın gerçekliği arasın­ da, yabancılaşm ış em eğin m üm kün olan tasfiyesiyle bu yabancılaş­ m anın mevcut toplum sal ilişkilerce korunm ası arasında var olan daha d a bariz çelişkiler bu to p lu m d ak i gerilim leri arttırır. Bu çelişik eğı- ’ limler aynı zan ian d a a şın örgütlenm iş bu to p lu m u n ve g ö rü n tü sü ­ nün, g ü n lü k hayatın sefaletle yoksulluğunun ve bu çelişkilerin al­ tın d a pusu y a yatm ış yaratıcı gücün bilincini baskı altına alm a ka­ pasitesinin sınırlarının varlığını d a açığa vurur. A slında yönetm ç ve m aniplasyon sürecinin etkinliği, bilinç alan ın d a sürekli gözetim in gerekliliği” b u sistem de “ b u n u gerektiren top lu m sal yapının özü n ­ deki kırılganlığının en iyi k a n ıtıd ır” ^“*. Seyirlik tüketim sureçlenm' belirleyen “ festivaller” in devam ını sağlayan sahtekarlık bir sahte­ k ârlık olm aya devam ederken, aynı zam an d a bir b aşka şeyin haber­ cisi olabiliyordu: “ Seyir olarak tüketim isteğin kaybolacağı vaadini içerir. Bu festivalin aldatıcı, vahşi ve iğrenç özellikleri, bu vaadin gerçekten yermé getirilme­ sinin bir sorun olamaması gerçeğinden kaynaklanır. Ama kıtlık devam ettiği sürece, kullanım değeri ancak hileyle ortadan kaldınlabıleh belir i I bir kategori olarak kalır. Nitekim bu çaptaki hile ancak kitlésel ihtiyâç temelindeyse akla uyabilir. Bu ihtiyaç -ütopyacı bir ihtiyaçtır- hemen ora­ dadır. Yeni bir ekoloji için, çevresel engellerde bir kırılma ıçıh,‘ sanatsal alanla sınırlı olmayan bir estetik için duyulan bir arzudur. Bu arzular ka­ pitalist sistemin oynadığı oyunun içselleştirilmiş kurşJları -veya esası- defiil^irler. Psikolojik kökleri vardır ve artık baskı altına ahnamazlar. Se­ yir olarak tüketim -parodi biçiminde- ütopyacı bir durumun geriye alınmasıdır” ^^. Aynı belirsizlik diğer a la n la rd a d a görülebilir, ö rn e ğ in iletişim araçlarının v aatleri değişiklik ve hareketlilik için duyulan kitlesel ih­ tiyaca, baskılayıcı sistem in özel a ra b a sahibi olm ak ve turizm gibi fetişistik biçim lerle sö m ü rd ü ğ ü bir ih tiy aca karşılık o larak düşünü­ lebilir. B u n u n la birlikte yalnızlık seyir ta rafın d an bestelense ve yönetilse bile devam eder ve m esajların , bilginin, h aberlerin vb. çoğal120

m asıyla d ah a acılı biçim de zıtlaşır. Benzer biçim de " h a s ta bir ço­ cuğu, yaralı b ir ad am ı k u rta rm a k , ölüm halindeki birin in can çe­ kişm esini u zatm ak için yap ılan -toplum sal ve teknik m aliyet bak ım ın d an - in an ılm az işlerle, jenosidler, hastanelerim izdeki genel o larak tıbbi b ak ım d ak i koşullar, çare b u lm ad a karşılaşılan güçlük­ ler arasın d a çarpıcı b ir z ıth k ” vardır^*. D oyum ve doyum suzluk el ele giderken -d aim a yüzeyde olm ayan- çelişki h er yerde ü stü kapalı olarak vardır, güçlü ve kesinlikle kurtuluşçu kalan içsel arzuların ifa­ desiyle serm aye o n ları özüm lem eye ve patlayıcı güçlerini yağm ala­ m aya çahşırken hem en h er zam an ortaya çıkabilirler. Bu arzu la r ti­ pik olarak yerel, ulusal ve uluslararası düzeyde to p lu m sal sürece ka­ tılm a ihtiyacını, insanlar a rasın d a yeni etkileşim biçim lerine duyu­ la n ihtiyacı cehalet ve vesayetten k u rtu lm a ihtiyacını, kendi kaderi­ ni tayin etm e ihtiyacını kapsar^’ . M anipüle edilmiş b ü ro k ratik tüketim to p lu m u n u n yapısında bir is tikrarsızhk vardır ve b u istikrarsızlık to p lu m u n içsel doyurm a kapasitesizliğinin b ir sonucu o larak yeniden üretim i için bağım lı ol­ duğu ve seyirlik tüketim m ekanizm aları aracılığıyla sürekli olarak şiddetlendirdiği pek çok ihtiyacı kaçınılm az olarak a rttırm ak zo run­ dadır. O rtaya koyduğu ü rünlerle hayali d oyum lar yarattıkları bek­ lentileri hiçbir koşul a ltın d a gerçek an lam d a doyuram ayacaklarm d an , d ü şk ın k lık ları ve yerine getirilm em iş arzu lar bastırılış bir öfke sto ğ u n d a birikir. Sonuç olarak, b u to p lu m -bütünleşm e, b ü tü n eski m u h alif biçim lerin aygıtlarda bir araya getirilm esiyle- tam hedefle­ rini gerçekleştirm iş gibi g ö rü n d ü ğ ü bir sırada p atlam a eğilimi gös­ terir; “ Sıkıntılarını bölerek ve çoğaltarak eninde so n u n d a içinde ya­ şanm ası im kânsız bir,gerçeklik a to m u n a varır ve ansızın b u nca p a ­ sifliğin ve teslimiyetin gerisinde gözden kaçmış olan b ir nükleer enerji serbest kahr” ^*. B ütün toplum sal bütünleşm e imgesi dağılır, öğrenci m uhalefeti yükselir ve A ndrew Feenberg’in dediği gibi “ bireylere, saldırganhğı, o n u n gerçek kaynağı o lan ‘sistem ’e yöneltm e yolunu gösterir” ken^* genelde m uhalefet b ir kçz d a h a m ü m k ü n ve gerekli hale gelir. Yeni m ücadele ve meydan okum a biçimleri bulunur ve bas­ kıcı top lu m u n üzerinde d urduğu yerine getirilm em iş vaatlere, y ü k ­ selttiği ve boşa çıkardığı ihtiyaçlara dayanan yeni b ir sol, bu to p lu ­ m un içsel b ir eleştirisi tem elinde yükselir. D a h a so n ra b u , ihtiyaçlan n ütopyacı özüne gerçek b ir öz kazan d ıran yeni bir kültürel dev­ rim ci projeyi betim ler. N ihayet, b u projeyi öğrencilerin, siyahların, diğer azınlıkların ve k a d ın hareketinin m ücadeleleriyle gerçekleştir­ 121

m e girişimiyle birlikte niteliksel olarak farklı bir m eydan okum a tarzı, sistem in ve o n u n bask ıcı konsensüsünün geleneksel işçi sınıfı m u ­ halefetini içine hapsettiği engelleyici kabuğu kırm aya başlar. N e v ar ki, bu yeni m uhalefetin eylemi yalmzca m uhalefet değil, aym zam an­ d a niteliksel olarak fark lı b ir hayat tarzın ın onaylanm asıdır. Siste­ m in gerçek bo ş zam anı ve hazzı ertelem esine, sah te ihtiyaçların d a ­ h a da yayılmasına hizm et eden insansız işgücünü sürdürm esine karşı, çalışm ayı en aza indirirken bolluğu yaym ak için şim diki tek n o lo jik kapasite tem elinde akılcı bir hayat tarzından yararlanm a hakkım b e­ nimser. A ynı zam an d a, önceki m eşrulukların gerçekdışılığına, k â r için ü retim in , statü için rekabetin ve toplum sal hayatın her a la n ın ­ d a büro k ratlaşm an ın egem en olduğu bir to p lu m u n , bedeli çarp ıtıl­ mış bireysel ve kollektif gelişmeyle ödenen m aliyetlerine ve gerek as­ keri gerekse ekonom ik saldırganlığı azaltacak yerde, ister istemez a rt­ tıran b ir düzenin tehlikelerine yönelik tek b ir duyarlık tem elinde ye­ ni bir duyarlığın oluşm asına tanıklık eder. Bu m aliyetler a rtık o n la ­ rı gereksiz kılan b ir tekn ö lo jik gelişm enin ışığında engelleyici o la­ rak algılanır'*®. Bu yeni m uhalefet hâlâ görece yalıtılmış bir azınlık olsa da, “ (bas­ kıcı) ihtiyaçların kendini geliştiren tu tu c u devam lılığıyla (niteliksel bir) kopm a” nın olanaklı o ld u ğ u n u öne sürdüğü ve “ içgüdüsel ve politik isyam ” birleştirm e eğilim i sayesinde k u rtu luş olanağını kav­ radığı için, sayısının örtaya koyduğu şeyi çok aşan bir önem kazanır'*'. Bu,yeni duyarlığın içinde m ücadele baskıcı toplum a karşı h â lâ yaygın ve atom ize o la n e tk in azınlılelar arasın da bir “ derinlik” boyutu kazanır. “ (Bu azınlıklar) bilinçlilikleri ve ihtiyaçları sayesinde... dahil oldukla­ rı çoğunlukların içinde isyanın potansiyel katalizörleri olarak işgörUrler. Yüzeyde bir olay olarak görünen şey, sadece değişmenin farkh beklenti­ lerini değil geleneksel sosyalist teorinin beklentilerinin ötesinde değişmenin derinliğini ve boyutunu da ortaya koyan temel eğilimlerin göstergesidir”^^. B u bakış açısın d an reddedici güçlerin yayılm asıyla “ çoğunluğu olu ştu ran nüfus arasındaki geleneksel tem ellerinden” ayrılm aları, sistem in bütünleyici kapasitesi karşısında zayıflıklarının bir belirti­ si o lm ak tan çok, basit biçim de “ yeni b ir tem elin yavaş oluşum u” nu ve yeni nesnel koşullara d e n k düşen değişm enin yeni tarihsel özne’sinin, niteliksel olarak fa rk h ihtiyaçlar ve arzu larla “ birlikte oluşu m u ” nu ifade e d e n bir sü recin ilk dışav u ru m ları olabilir'*^ 122

VII. GÜNLÜK HAYATIN DEVRİMCİ NİTELİKLE YENİDEN KURULMASINDA BÎR YÖNTEME DOĞRU

M uhalefetin ileri kapitalist ülkelerde yeniden oluşm ası faşist dönem öncesini niteleyen sm ıf politikaları tü rtin e b ir d ö n üşü ifade etm ek­ ten çok kapitalizm in gelişm esindeki son aşam ayı belirten yeni ege­ m enlik biçim lerine ve yeni içsel potansiyellere uygun yeni eylem bi­ çim lerinin ve stratejik bakış açılarının işlenm esini gerektirir. D avra­ nışın m aniplasyonu ve to p lu m u n topyekûn yönetilm esi için yeni tek­ niklerin geliştirilm esi, öne sürdüğüm üz gibi hem sistem in çelişkileTİni yu m u şatm ak ta hem de yeni ve patlayıcı m uhalefet güçlerinin oluşm asını önlem ekte b aşarılı olm adılar. B un u n la birlikte, bu yeni teknikler potansiyel o larak devrim ci güçlerin gelişmesinde ve örgüt­ lenm esinde gerekli temeli ne geleneksel M arksçı teorinin ne de onun Reichcı ve M arcuseci fo rm ülasyonlannın öngörebildiği tarzlarda ke­ sin olarak değiştirdi. Bu değişimler, yeni m uhalefet güçleri için yeni b ir kurtuluşçu praxis içinde gerçeklik kazanacaklarsa aşm ak zo­ ru n d a oldukları; çözemezlerse, b u güçlerin varlığına bir tehdit oluş­ tu rac a k , birçok teo rik ve p ra tik soru n salı ortaya koyarlar. A şağıda­ k i tartışm a, sistem atik olm aya çalışm aksızın b u so runsalların yapı­ şım inceleyecek ve b u n ların içinde çözülebileceği veya üstesinden ge­ linebileceği bazı m ü m k ü n yollar önerecektir. Yeni S o l’u n yüz yüze geldiği ilk sorunsal “ baskılayıcı olm ayan” ihtiyaçların bilince aktarılm ası ve kendi saflarıyla b ir b ü tü n olarak nüfus içinde kurtarıcı yeni arzularm gerekliliği sorunsalıdır. Franfu rt M arksistlerinin gösterdikleri gibi b ü ro k ratik , “ tüketici” kapi­ talizm , birQTsel ih tiy açların oluşum u ve doyurulm ası üzerine kont­ 123

ro l k u rarak ve kapsayıcı jcurumsal aygıtta özerk bireysel gelişme için b ü tü n fırsatları o rtadan kaldırarak, egem en çoğunluk arasında o n u n öznel o la ra k kendini aşm a veya kendiliğinden red d etm e kapasitesi­ n i bastırm aya yeterli b ir içgüdüsel veya öncül b ü tünleşm e derecesi sağladı. B u d u ru m d a k apitalist gelişme, sadece bireysel varoluş için gerekfi özgürlük ve “ serbest alan” ortam ım değil, böyle bir alan için d uyulan a rz u ve ihtiyacı d a azaltır. Bu koşullar a ltın d a “ birey ve o n u n la b irlik te bireyin h a k la n ve özgürlükleri h â lâ yaratılm ası ge­ reken, a n c a k niteliksel o la /a k farkh sosyal ilişkilerin ve k u ru m la rm gelişmesiyle yaratılabilen bir şeydir” *, “ ö z g ü r b ir to p lu m u n gerçek­ leşmesi için (gerekli) b ü tü n m ad d i ve entelektüel g ü ç le rin ) el altınd a” ^ o lm asına ve ileri sanayi to p lu m ları sadece üretim in yeni­ den örgütlenm esinin ötesine geçen böyle b ir devrim için olgunlaş­ m ış o lm aların a rağm en, insan psikesi içinde tek n o lo jik gelişm enin vardığı düzeye ve b u gelişm enin kapsadığı potansiyellere uygun bir gelişme ve incelm e gereklidir. B u rad a b ir kısır d ö n g ü vardır: “ İh ti­ yaçların kendini sürdüren tu tu c u devamlılığı k o p m a, özgür bir to p ­ lum un yolunu gösteren b ir devrim i öncelemelidir; a m a an cak yöne­ tilm iş refah tan ve söm ü rü cü to p lu m u n yıkıcı üretkenliğinden k u r­ tu lm a k için d u y u lan gerçek b ir ihtiyacın ileri d o ğ ru itebileceği bir devrim de böyle b ir k o p m a ta sa rla n a b ilir” ^. K işiliğin biyolojik a lt­ yapısının derinlerine u zan an ve insan hayatının m evcut biçim leri­ nin ve özlerinin niteliksel o larak yeni hayat ta rz la rın a dönü şü m ü n ü gerektiren niteliksel bir değişme insani ihtiyaçların karakterinde mey­ d a n a gelmelidir. Bu sonuçların izlenm esi -d ah a önceden baskı altı­ n a alınm ış insani ih tiyaçların, arzu ların ve o la n a k la rın kurtulm ası ve bu n larm yeni tü r bir k ü ltü r devrim iyle bilince aktarılm ası- bizi kapsam lı ve d e rin b ir so ru n salla yüz yüze getirir. S ağlanm ası gerek­ li o la n “ tarihsel süreklilikteki k o p m a” şu güçlüklere rağm en gerçekleştirilm elidir: “ İlk olarak, bu kopma ancak özgürlükten yoksunluğun, baskımn ve sömttrttnttn içinde yer aldığı, mevcut toplumun damgasını taşıyan kate­ goriler, düşünce tarzları ve düşler sayesinde teorileştirilebilir; İkincisi, bu kopma baskı, sömürü ve özgürlük yoksunluğu alünda olan ve bu neden­ le bunları tanıyan ve yok etmek isteyen, aynı zamanda çoğu arzu ve alışkanLklannda bunlar tarafından damgalanmış ve sakatlanmış olan insanlar tarafından gerçekleştirilmek durumundadu-; ttçüncüsü, özgür toplum an­ cak özgür olmayan toplumlarm sakatlanmış ve engellenmiş kapasiteleri temelinde kurulabilir” ^. 124

B u engeller karşısında “ hayatı d ö n ü ştü rm e” projesi gerçeküstücülerin in an d ık ları gibi bir çeşit şiirsel davranışla sihirli o larak ger­ çekleştirilm iş olm ayacak. G ü nüm üzde böyle b ir kültürel devrim ci p ro je soyut oleırak ortaya çıkm ayacak ve de böyle b asit b ir b i­ çim de çıkam az; s a f a n la m d a kendiliğinden b ir topyekûn in k â r ve red pratiğiyle sağlanam az. Şim diye k ad ar bilinçdışı kalm ış bir şeyi kurtarniaya çalışm a pratiği bizzat bilinçdışı olam az; d ah a önceki dev­ rim ci hareketlerden d ah a az değil, aksine d a h a çok d üşünm e ve a n a ­ lizi gerektirir. G ü n ü m ü z kapitalizm inin bireysel davranışın m aniplasyonunu sağlam ası ve p ra tik b ir bilim e ihtiyaç duym ası gibi, sis­ tem in baskıcı aygıtlarına karşı savaşan k ü ltü r devrim i de ancak sis­ tem in sayesinde g ü n lü k hayat alan ın a sızdığı b a stırm a ve bü tü n leş­ m e diyalektiğine hem teo rik hem de p ratik o larak egem en olabilen eleştirel b ir devrim ci bilim tem elinde geliştirilebilir. Bu, şim diki ger­ çekliğin ve b u n a m uhalefetin tem sil ettiği yeni k arm aşıklıkları içer­ m ek için, Reich ve M arcuse’nin sentezleri üzerinde k u ru lan ve aynı zam a n d a bu sentezleri aşan çok boyu tlu b ir devrim ci projenin oluş­ turulm ası an lam ın a gelir. Böyle b ir kültürel devrim ci proje, Sex-Pol hareketiyle pek çok o r­ taklık taşırken, R eich’ın z am an ın d an b u y an a bireysel baskı deneyi­ m ini niteleyen yeni b o y u tların hesab a katılm asıyla işe başlam alıdır. Reich’ın incelediği nevrozlar ve O edipal sap lan tılar yabancılaşm a­ nın çağdaş belirtileriyle gittikçe d a h a fazla yer değiştirm ektedir: Saç­ m a duygusu, tiksinti, anlam sızhk, şizofreni vb.^. Bu yeni psikolo­ jik bastırm a biçimleri d a h a öncekiler gibi bireyin bilinçliliğini ve böy­ lece o n u n devrim ci a n la m d a hareket etm e kapasitesini engellemeye hizm et eder, a m a b u n larm sakatlayıcı etkileri çok d ah a yaygın ve ölçülemeyecek k ad ar şiddetlidir. O halde, kültürel devrimci proje gü­ nüm üzde cinsel b astırm an ın üstesinden gelinm esi için Reich’m yap­ tığı d ar vurguyu aşm alıdır; günlük hayatın baskıcı örgütlenm esinin azalttığı bireysel deneyim ve otantikliği içeren m ücadele yöntem leri bulmalıdır. Yabancılaşmamn bu şekilde “ bütünleşm esi” -dıştaki bas­ kıcı to p lu m u n içselleştirilmesi- b akım ından “ saf an lam d a cinsel bir karşı strateji veya tem el eğilimleri b u yönde o lan b ir karşı strateji tek başın a söm ürüyü yok etm ek için yeterli değildir®. Böyle b ir proje ve böyle b ir strateji Reich’ın y aptığından çok d a ­ ha derin ve çok d a h a tem el b ir düzeyde başlam alıdır. Ç ünkü a ta e r­ kil ailenin ürettiği eski F reudçu ego d oğuştan o to riter ve nevrotik olm asına rağm en, o n u n biçim ini b o zan bask ıların üstesinden gel­ 125

m ek için o lu ştu ru lan Reichcı projeye en azın d an b ir özne sağladı. Baskıcı to p lu m u n şim diki gelişme aşam asın d a b izzat ‘b en ’in kendi­ si bile so ru n sa l haline geldi- b u to p lu m d a her birey kendisiyle özdeş değildir. B en’in daha önceki birliğinin yerinde sadece bir ardıllık veya parçalanm ış b ir o rta m d a parçalı algıların bir eşzam anlılığı vardır. B u koşullar altında, bireysel deneyim lerin onları anlam lı hale geti­ rebilecek b ir çerçevede birleştirilm esi im kânsız o lm asa d a çok d a h a güçleşm iştir. Birey -ailenin, evin, işin, boş zam anın, tüketim in, p o ­ litikanın vb. içinde b ö lü n d ü ğ ü , bölüm lenm iş b ir deneyim in çerçe­ vesinde kendi kim liğini sağlayabilecek b ir araç bulam az^ diyalektik b ir gerçeklik anlayışından ve yaratıcı praxis’e k atılm ak tan çok d a ­ h a uzaklaşm ış bir hale gelir. Birey, A n d ré B reton’un “ sistem leştiril­ m iş karm aşa” diyebileceği şey aracılığıyla düzenin, k ao tik b ir varo­ luşun tem elini o lu ştu ran gizli ilkelerini keşfetmelidir. M uazzam m ik tard a b ir enerji b u görev için hazırdır; çü n k ü h a ­ yatta kalm anın bu toplum tarafm d an betim lenen şa rtla n -benin b ü ­ ro k ratik ik tid arın m an tığ ın a kayıtsız şartsız teslim iyeti, bireyin ken­ di bölünm üşlüğüne razı olm ası, tüketicinin bizzat tüketilm esini sağ­ layan sahte hazzın sonsuz devam ı- günlük varoluşa katlanm ayı o la­ naksız hale getirir ve g ittik çe d a h a çok sayıda inşam bu indirgeyici parçalanm ayı to p ta n reddetm eye yöneltir. N e var ki, bu reddediş, öznel özerkliğe, ‘b en ’in esas bütünlü ğ ü n ü n yeniden kurulm asına.yönelen arzular, baskıcı to p lu m u n m uazzam k ap sam a ve m aniple et­ m e güçlerinin topyekûn seferberliğiyle k arşı karşıya gelir. Bu koşul­ lar a ltın d a bunlar, sistem in bireyi azam i ölçüde izole d u ru m d a tu t­ m ad ak i b aşarısının em poze ettiği “ tık an m a” yı d a h a b aşın d an aç­ mayı başarm adıkça başarısızlığa m ahkûm durlar. Aksi halde, b u red­ dedişin serbest b ıraktığı, bireyin im gelem inin tekcil y aln ızlığ ın a ka­ p a n a n yaratıcı enerjiler, bireyin kaybettiği “ b en ” ini bir iç yolculuk­ ta keşfetm e girişim leri oleırak a n c a k fantezide (pasifliğe, h a tta deli­ liğe götüren b ir yolculukta) b ir çıkış yolu bulabilir. M urray Bookchin’in belirttiği gibi b u a n la m d a dışa açılm ak aslında “ içe d ö n m e k ” tir^. Böylece, yalnızlık ve kendini yıkım a u ğ ra tm a tu zak ların d an sakı­ nırken bireyin k en d in i dönü ştü rm esin i kolaylaştırabilen bir pratiK eş zam an h o larak yıkıcı ve te ra p a tik o lm alıdır: Sistem in sayesinde bireyi e d iğ in b ir b o y u n eğm e d u ru m u n d a tu ttu ğ u hiyerarşi, uzm an­ laşm a ve iletişimsizliğin üçlü sü tu n u n u zayıflatabilm elidir; yeni, ken­ dine güvenli ve ö znel özerklik sağlayabilen b ü tü n lü k lü kişiliklerin 126

kristalize oim asını koiaylaştırabilm elidir. Böyle iki yanlı b ir m üca­ dele ve terapi yöntem i nerede b u lu n acak tır? Bu so ru n sala bir yanıt için yapılan araştırm a içinde küçük g ru p ların kendiliğinden yetene­ ğinde Yeni S o l’un gelişen pratiği P ro u d h o n zam an ından beri tam anlam ıyla işletilmemiş potansiyel bir m ücadele aracının yeniden keş­ fedilm esine yol açtı. Çeşitli çağdaş dışavurum ları (ilgi g rupları, kollektifler, kom ünler, m ikro-toplum lar, bilinç yükseltm e g ru p la n vb.) içinde küçük gru p form u, Yeni Sol’a bireysel ihtiyaçla toplum sal am aci b ağ d a ştırm a n ın zo r sürecini tek b aşın a kolaylaştırabilen “ insanlararası” bir çevre tü rü n ü yeniden yaratm ak için sistemin bas­ kılayıcı aygıtlarının çerçevesi dışında vazgeçilmez bir bağlam sağla­ dı. Bireyler, tekcil varoluşlarının tam u m utsuzluğundan kaçarlar ve toplum sal am açların d a h a geniş alanlarıyla özdeşleşmeyi öğrenir­ lerken, g rup pratiği bireyin atom ize bir to p lu m d a yaşayabilm ek için geliştirm ek zo ru n d a olduğu savunm a m ekanizm alarının (veya Re­ ich’m deyimiyle “ kişilik z ırh ı” ) altın d a göm ülü yatan em briyonik toplum sal benliğin o luşum unu besleyebilir. Yüz yüze grubu, kendi­ ni o lu ştu rm a ve geliştirm e sürecindeki terepatik y ararına ek olarak, ‘ben’i ve o n u n özel ihtiyaçlar, arzular, rüyalar dünyasını ‘öteki’nden ayıran kopuşun deney niteliğindeki aşılm asını m üm kün kıldığı öl­ çüde, içsel öznel deneyim in yeni tiplerinin birikim i (insan ilişkile­ rinde, duygusallıkta ve estetik algılam alarda yeni m odeller) için bir araç da sağlar. Bu yeni ilişkiler mevcut to p lu m içinde tam b ir to p ­ lum sal ifade kazanam azken, sahte b ir toplum sal bilinçliliğin aşıl­ m ası ve yeni ütopyacı arzu ların ve taleplerin oluşm ası için esaslı bir kaynak o luştururlar. N ihayet, grup pratiği, psişik gelişme için ge­ rekli “ serbest alan ” ı yeniden y aratarak, bireyi “ kendisi biçim lendiremediği için çocuğun m u tla k olarak algıladığı toplum sal yapıları o n u n arzusuyla değiştirebilm e bilinci” ne sahip kılabilir ve böylece bebeklikten beri baskı altın a alınan içteki yaratıcı inisiyatifi yeni­ den keşfetmesini sağlayabilir®. A m acı yeni kollektif dayanışm a deneyim leri aracılığıyla günlük hayatın atom ize edilm esinin ve indirgenm esinin üstesinden gelmek olan bu tü r kendiliğinden insan g ru p laşm aların ın oluşturulm asının ve çoğâltılm asının dışında yeni b ir devrim ci k ü ltü r ve bilinç oluşu­ m u için b ir m ikro-politik tem elin yaratılışını ayırt edebiliriz*. Kişi* Öte yandan, küçük grubun bu bakımlardan kuşku götürmeyen yararı­ nın, bu pratiğin sınırlarının kavranmasında ve yine bu formun baskıcı ve ma127

1er arasın d a yabancılaşm am ış ilişkiler ve bu g ru p ların hayatına d e ­ neysel özelliğini k azandıran yeni h ayat tarzları için yapılan a ra ştır­ m a, yaşan an dum u ra uğram ış etkileşm e m odellerine ve hayatla işin mevcut m a k ro p o litik d üzeni betim leyen yönetilm iş m odellerine ye­ ni bir duyarhğı oluşturm akla kalm az, aynı zam anda bu düzenin için­ de yeni^ çatışm alara ve çelişkilere neden olur. Bu yeni antagonizm lerin belki en tipik o la n ı, insanın hayatını etkileyen kararlard a öznel özerklik için duyulan arzu y la insanın b ü ro k ratik süper o rganizas­ yonlara kendini uyarlam a ve bu gâniş çaplı k u ru m larm kısıtlayıcı rol tan ım ların ın kişisel inisiyatif ve soruıriluluğa getirdiği sınırlam a­ ları kabul etm e zorunluluğu arasındaki çelişkidir. Bu hiyerarşik k o n t­ rolün reddi, hem hareket içinde bir kendini örgütlem e yöntem i o la ­ rak ve h em de bir b ü tü n olarak to p lu m u dönüştürm eyi am açlayan ütopyacı b ir projeye tem el olarak program atik ifadesini A m erikan Yeni S o lu ’nu n “ katılım cı dem o k rasi” ilkesinde b u ldu. Ne var ki, b u çatışm a boyunca ve b u çatışm an ın a ltın d a d a h a d a tem el olan diğerleri ortaya çıkar; Psişik ihtiyaçlarla p ratik talepler arasında, h a ­ yali ile gerçek arasın d a, düşünce ile duygu arasın d a, arzu ile gerçek­ lik arasın d a vb.. A şağılanm a, sıkıntı ve hiyerarşik ik tid ara boyun eğm e sonucu günlük hayatın zorlanm ış edilginliğiyle toplum un üre­ tici kapasitesindeki iktidarı anakronistik hale getiren bir gelişme ara­ sındaki zıtlığın algılanm ası dışında günlük hayatm yoksullaştırılm ası ve yukardan örgütlenm esi sırasında kaybolan bütü n yaratıcı zenginlik ve enerjinin yenilenm esi ve yaratıcılığın to plum sal ifadesi için arta n derin b ir ihtiyaç vardır. niplatif sonuçlar için potansiyel olarak kötüye kullanımını gözden kaçırmaya yol açmasına izin verilmemelidir Çeşitli grup dinamiği okullarının gefışmesiyle sanayi ilişkileri pratiği arasındaki yakın bağlantıların ışığında apaçık ol­ ması gereken bir uyumlulaştırma (vardır)^. Daha özgül olarak, özel olarak "solcu” grup dinamiklerinin veya Marksist esinli "psiko sosyoloji” nin geliş­ tiği ve toplumsal gerilimlerin “ bırakılmasr'nı kendi projesi olarak ele aldığı Fransa’da bile’ ° bu tür müdahalelerin çelişkileri açığa çıkaran ve tepkileri boşaltan bir araç olarak oynadığı rol en iyi durumda bile belirsizliğini ortaya koydu. Özellikle Joseph Gabel'in mal