Liberalizmin Felsefi Temelleri: Liberalizm ve Etik [1 ed.] 9750504143

Citation preview

Francisco Vergara

Liberalizmin Felsefi Temelleri Liberalizm ve Etik

iletişim

FRANCJSCO VERGARA 1945\e Şili'de (Sanıiago) do&du. lkıisaıçı

ve

gazeıeci olan

Veıpra, Fransız ve Anglosakson dünyasında yayımianmış olıın sayısız ekonomi ve

reıserı içerikli çalışmaya sahiptir.

Les fondemenis plıilosoplıiques du libtralisnıe. Libtralisme cl cılıique © 1992 la Decouvene © 200 2 la Otcouverıe & Syros Il etişim Yayınlan 1158

•

Başvuru Dizisi 48

ISBN 975-05-0414-3

© 2006 Iletişim Yayıncılık A. Ş.

I. BASK I 2006, Istanbul (1 00 0 ad et)

YAYlN YONETMENI Mustafa Bayka YAYlN DANlŞMANI Ahmel lnsel DIZI KAPAK TASARIMI Ümil Kıvanç KAPAK Suat Aysu KAPAK fiLMI Mat Yapım UYGUUMA Hüsnü Abbas D0Zftn Metin Pınar DIZIN Bülent An baş MONTAJ Şahin Eyilmez BASKI ve ClLT Se na Ofsel

İletişim Yayınları

Binbirdirek Meydam Sokak lleıişim Han· No. 7 Cagalo&lu 34122 Istanbul Tel: 212.516 2260-61-62 • Faks: 212.516 12 58 e-mail: [email protected].ır • web: www.ilelisim.com.lr

FRANCISCO VERGARA

Liberalizmin Fels efi Temelleri Liberalizm ve Etik Lesfondements philosophiques du liberalisme Liberalisme et ethique

ÇE VI REN Bülent A nba�

ez

t

$

m

KAPAK KOl.A)l

1. Condorcet, 2.

Adam Smith, ).john Stuart Mill, 4. J o hn Lockc, 5. jeremy Bentham, 6. David Hume

Içindekiler

Giri�

........... :·-···--•-..·--------------·----..-·.......................................................

Sözde udevtet müdahale etmesin" ilkesi.. .

. . . ... ..

.

.. _,__......__,,___.........

Birbirlerine karıştmlmaması gereken üç düşünce ailesi Büyük bir· reform tasarısı . . .

.

., __....... .. ....... .

..

Bu kitapta uygulanan yöntem . ..

Bu baskı hakkında .............................

.... .

. _,,_,,_,,_.... ... ....... .. ._,__ ,______ ,,_,___,

- .. ....... ... ......

.................... ...... .

.

...... 27

.

28

.. . ..-.. , ... ,..........._......

.

13

..16

.

.. . ......... . . ...........-.-......._._,, __,____..._.......

7

--12

BIRINCI 80LÜM

Liberalizm ve Etik Büyük ö�retiler

.....

.

......... .......

. .

.. . .....

.

. .. .. .... ..

.

...._._,_

Temel düşünceler ve bunların eskilikleri ............

..

29

,....,...... .. 32

; ........................� .. .

Normatif öQretiler

. .. . .

. . ..... .

.

.. .. ....... .. .. ... .... ........... ....... . _ ....... .. . . .. .. _.....- ..........._,____.

.

..

Etikle ilgili temel sözcükler ve kavramlar

_. ............ ......... . ... _ ... .... . ..

...... ......

. 35

-..........................._,_...43

liberalizmin ortaya çıkışı: Kölelik örneQi

..

.

.

.

.. ..

--51

IKINCI BOL ÜM

Yararcı Liberalizm

. . . . . . ......

....

......... -................................................_

Bazı yanlış anlamalar üzerine: YararcıhQın ne olmadıQına dair Yandaşları açısından "Yararcıhk": Tek bir düşünce

.. .

Yararcı özgürlük kuramı__

.

.. ....... .. ... . . .

.

.

..

..

.. .

..........

....

.

...... . ..

57

61

-........... -...-....-.......69 -.. --................. 76

- ....----·--·-·-..

John Stuart Mill'in iki "özgürlük ilkesi" ..........-.... ·--Mill'in ikinci ilkesi . . .

.

____..

-.......... 84

.. ·-·---_,..,- ...

. ........-...............................-•. ..........-.....-......... 90

..._ .

John Rawls'a göre Yararcıhk_

-

..

... .....

.

.

. ..... ........... .-...... -....._______,_,.. .........

Yarar ölçütüne yönelik eleştiriler_,_

... .. ...

...

............

. .. .. .

..

_,__,.-

98

............-......... 106

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM Do�al Hukuk ve Liberalizm ... ._ ...

Do�al hukuk ve insan aklı .. Özgürlü�ün alanı . . .

.

. _......

..... .

.......

......

123

-.....--········..····

·--·····-······-·····----·--·····-··-·-·········

... ··�127

·····················-········-············- ··· • ··················-···············--··-·

.... . . . 135

Insan hakları �retisine yöneltilen eleşt iri ................................... -.................... 151

Etik iki öQretinin uygulanma örnekleri . ......... .... ....... .... ....._....... . .. -......... 158 . ..

.

..

..

.

. .

00R00NCÜ BÖLOM Ultra-Liberalizm Son etik ölçütün monizmi ya da biricikli�i... ... . . ... ..... ..... . .... . . . .. .. . 166 ...

..

...

..

Son etik ölçüt olarak "özgürlük" . . .. ....... .. .. ...... . . ...... .. ..

Ultra-liberallerde do�al hukuk . . ... .. . ..

.

.

...

.

..

...

. ...

.

.. ..

. ... . .

..

.. .

. . .. ....._ .. 171

. ... ... . ....

. ...

.

.

_. ....... .... .... ................. .... ..-.............................. 175

Ultra-liberallerde yarar ilkesinin uygulanışı . ..... ........ ....... . ... . ...

..

..

. .

.. ......... ..180

. __

..

.

Toplumun kendili�inden uyumu ........-..........-............................................................ 783

BEŞlNd BÖLÜM

Liberalizmin Eleştirisi .... .. . . ... .._ . .. ..

. .

... .. .

.

, ...-.............................................. -........._191

.. .

Liberalizmin yararcı açıdan eleştirisi .. .

... ... ...

Liberalizme karşı yeni insan hakları. . .. ... ..

... . .. .. .

.. . .. .

.... .

. .

Keynesçi eleşti i . . . . : . ... . . .... .. ......... .. ... .... .. .. .... . .... r

. . .

.. .

..

.

.

.. .

.

..

. ..

....

. "'. .

Sonu� . ..... . .. .. .. .

Dizin .. .. .. . ..

..

.. .

.

............................ ... . ...

...�

.

.. .

...... ..._...........,_ .. . ......... .. .

.. .. ......

.

. .

.

. ..

.

...

.. .

.. .

. .

.

.

. _,_ ... _•._._._...

_.. .. 197

.�:. . 200

.... .......... . ........... ............ ..._, ___•...... .. ;ıu.$

.....

. ....

... .. .... 191

... .....

..-. .--· " . ·--···-·- ... ... .

Liberalizm in Marksist açıdan eleştirisi .. .. .... ._ ._ . .

.... .........

... ..

. .... ....,....., .........................-................. 195

..... .

.

. ..

.:.................................................................. 207

GIRIŞ

"Bireye bırakılmış bu özgürlügün, anayasalann en iyisin­ de, nereye hadar uzanması gerehtigini kendimize sormanın

sırasıdır anık ... "

SPINOZA (1670)1 MO halde, bireyin kendisi üzerindeki egemenliginin uygun sının nedir? Toplumun otoritesi nerede başlamalıdır? In­ san yaşamının ne kadan bireysellige ve ne kadarı topluma ayrılmalıdır?"

jOHN-STUART MILL 0859)2

!>

Bu kitap "li eralizm" olarak adlandırılan siyasal tasarıyı ele almaktadır. Biz bu sözcüklen, 1 8. yüzyılın ikinci yarısı bo­ yunca, Birleşik Krallık'La Adam Smith ve David Hume, Fransa'da TurgoL ve CondorceL, ABD'de T homas Jefferson, Almanya'da HumboldL ve Kant, vd. tarafından ileri sürülen Spinoza, Traiıt ıhtologico-poliıiquc, böl. XVI,§ l, ahııaraCımızdan çizilmiştir.

2 john Sıuan Mill, On Libtrty, böl. i, § 1, On Liberty and Oıher Euays içinde, Oxrord University Press. OxCord, 1991. 7

toplumsal örgütlenme tasansını anlıyoruz. Söz konusu olan, geniş bir ifade özgürlügüne; kişisel, ekonomik ve din­ sel geniş bir özgürlük alanına; geçmişte talep edilenden çolz

daha büyük bir özgürlük alanına sahip olunmasını salık ve­ ren bir toplum tasarısıdır. Bu tasarı (kendisine eşlik eden taruşmalar ve ögretiler bütünüyle beraber), birçok rdormcunun "iyi bir top­ lum"un nasıl olması gerektigi konusundaki düşüncelerini büyük ölçüde etkilemiştir ve hala da etkilerneye devam et­ mektedir. Bu tasarı özellikle, TurgoL'nun 1774-1776 arasın­ daki kısa bakanlık dönemi sırasında giriştigi reformlara (krallık angaryalarının kaldırılması, tahıl ticaretinin serbest bırakılması, loncalann kapatılması, vd.) esin kaynagı ol­ muş; Fransız Devrimi'nin 1789-1791 arasındaki ılımit dö­ neminde gerçekleştirdigi reformları (vergi eşitligi, iç güm­ rükterin kaldırılması, vd.) etkilemiş; Amerika'da 1776'da bagımsızlıklarını kazanan on üç Ingiliz sömürgesinden-ba­ zılarının bagımsızlık sonrasında donandıldan kurumlar

(insan haklarını sıralayan yazılı anayasalar, temel egitimin zorunlu ve parasız -ya da hemen hemen parasız- olması, vd.) üzerinde etkisini hisseuirmiş; bunun yanı sıra, Birleşik Krallık'ta Napolyon savaşlarının bitiminden sonra sürdürü­ len temel reformlar (yeni Poor Laws' un hazırlanması,

Com

laws'un yürürlükten kaldırılması, vd.) üzerinde etkili ol­ muştur. lnsanlar, özgürlügün sahip olması gereken genişlik hak­ kında tarihin bütün dönemlerinde taruşmışlar; şu ya da bu özgürlügün iyi mi yoksa kötü mü olduguna dair; özgürtü­ gün şu ya da bu insan grubuna verilmesi ya da verilmemesi gerekLigine dair kafa yormuşlardır. Bu anlamda, 16. yüzyıl­ da, ömegin Amerika'daki kızılderiliterin mülkiyet hakkın­ dan yararlanmalarının gerekli olup olmadıgını karara bagla­ mak üzere tspanya'da büyük tartışmalar patlak vermiş; ya 8

da 17. yüzyılda, ateizm lehinde gerekçeler ileri siırme öz­ gürlügüniın ifade özgürlugüne dahil olmasının gerekip ge­ rekmedigini belirlemek üzere İngiltere'de ve Fransa'da tar­ tışmalar yaşanmıştır. Örnegin, Locke ifade özgürlugünün by. kadar ileriye gitmemesi gerekLigini ileri sürmüştür. Liberalizmin bu tartışmalara göre özgiıllügü, mevcut sis­ tem içinde bir ya da iki ek özgürlük talebinde bulunmama­ sı, yeni bir sistem içinde kendi aralarında birbirlerine baglı, oldukça geniş bir özgürlükler yelpazesi talep etmesidir: Ve bu özgürlükler, belirli bir grup insan için degil, belirli bir uygarlık düzeyine erişmiş bütün halklar için, haua kimi kez insanlıgın bütünü için talep edilmiştir. Bu özellik, bu dönemde geliştirilen ögretinin (gerekçeler ve kanıtlar), baş­ ka ülkelerde ve başka koşullarda söz konusu sorunlar üze­ rine yapılan tartışmaları günümüze kadar etkilerneyi sür­ dürmuş olmasını açıklamaktadır. Bu daha fazla özgürlük talebinin dışında, klasik liberalle­ rin kendi aralarında, gerek kuramsal gerekse de uygulamalı çok fazla sayıda sonın üzerinde görüş ayrılıkları vardı. Ba­ zıları -Turgol gibi- kendi isteklerine uygun rejimi kurmak için aydın bir krala özlem duyuyordu. Bazıları da -David Ricardo ve Jeremy Bemham gibi- (demokrasi hakkında boş hayallere kapılmaksızın) oy hakkının genişletilmesine bel baglıyordu. Pratige yönelik önerilerinde, içlerinden kimileri (Condorcet, Humboldt ve Jefferson) ögretimde büyük çaplı bir kamu hizmetinden yana çıkıyor, kimileri ise (Adam Smith ve john Stuart Mill), devletin özel ögretimi incele­ mekle ve denetlemek\e, onun yetersizliklerini tamamlarnalı­

la yeLinmesini öneriyordu. Bazıları ekonomi politigin bir "bilim" oldugunu düşünüyordu; bazıları ise daha kuşku­ cuydu. Ekonomide, kimileri (örnegin, Adam Smith ve Da­ vid Ricardo), büyük bir kamu yararının söz konusu olması halinde işi tekel hakkı verilmesini kabul etmeye kadar var9

dırırken; TurgoL "dogal özgürlüge" ilişkin kısnlamaları La­ mamen kabul edilemez olarak düşünüyordu. ' Oyle görünüyor ki, eski "liberal" sözcügü, bu yeni dü­ şünce akımını belinmek üzere tspanya'da, Napolyon savaş­ ları sırasında kullanılmaya başlanmı.şur.jözcük buradan hızla diger Avrupa dillerine geçmişlir. Bu başarıyı iki neden açıklayabilir. Sözünü enigirniz yazarlar (Smith, Turgot, Jef­ ferson, vd.), dönemin polemikçilerini bölen büyük Larllş­ maların çogunda daha fazla özgürlügü yegledikleri için söz­ cük özellikle yerine iyi oturmuştur. Ve onların önerdikleri, köleligin, angaryaların, işkencenin, vd. kaldırılması türün­ den önlemler, cöm ert ("liberal"sözcügünün başlangıçtaki anlamı) hamleler olarak hissedildigi için bu adiandırma iki misli mutluluk vermişlir.

Liberalizmin klasikleri niçin incelenmelidir? tki yüz yılı aşkın bir süre önce ortaya çıkmış bir düşünce akımını, günümüzde yani 21. yüzyılda incelemenin ne gibi bir yarar saglayabilecegi pekala sorulabilir. Böyle bir incele­ menin gerekçesi, klasik liberallerin gündeme getirdikleri te­ mel soruların (bireye ve girişimiere Lanınan özgürlügün ge­ nişligi ne kadar olmalıdır? devlete hangi rol uygun düşer?), toplum halinde yaşayan insanın daima karşılaşacagı ner­ deyse "öncesiz ve sonrasız" sorular olmasıdır. Bu sorular, özellikle toplum, kurumlarıyla ilişkili bir bunalım ve kuşku döneminden geçLiginde -aynı, Fransız Devrimi'nin önce­ sindeki dönemde ya da daha yakınlarda otuzlu yıllardaki büyük bunalım döneminde ya da aynı 1973'ten sonra Batı ekonomilerindeki yavaşlama döneminde oldugu gibi- dü­ zenli biçimde yeniden ortaya çıkarlar. Bu sorular, libera­ lizmden daha i radeci ve holehc i visc olan, tkinci Dünya Sava­ şı'ndan sonraki Lanışmalarda önemli bir yer işgal etmiş bu­ lunan bazı toplum ideallerinin gerilemesinden arLa kalmış 10

entelekLüel boşluk yüzünden 21. yüzyılın başında özel bir yogunlukla su yüzüne çıkmışlardır. Burada çeşitli sosyal­ demekraL modelleri (lsveç, AvusLurya, Norveç, vd. sosyal demokrasilerini) ve komünisL olarak adlandırılan çeşiLli modelleri (SovyeL, Yugoslav, Çin, vd. komünizmleri) ima ediyoruz. Aynı sorular dünyanın hemen her yerinde yeniden ona ya aulmaktadır. Liberalizmin klasiklerinin bu soruları günde­ me geLirmeterindeki ve Laruşmalarındaki sistematih tarz (bu kiLabm amacı bunun özeLlenmesidir), onların bu konuda verdikleri yanilm en iyi yanıl olmadıgı düşünüise bile; ya da bu yanilm onların yaşadıkları dönemde Lalmin edici ol­ makla birlikLe günümüzde daha iyi bir çözüme yaLkın ol­ dugu kabul edilse bile, bizim için ögreLici yönden zengin­ liklerle doludur. r

Klasik liberallerin incelenmesi ayrıca, 1 980'li yılların baş­

langıcından bu yana moda haline gelmiş ve ne yazık ki o da "liberalizm" diye adlandırılmış olan, sıg ve aşırılıga varan düşünce akımına karşı yararlı bir panzehirdir. GerçekLen de, bu LarihLen itibaren, dünyanın büyük bir bölümünde si­ yasal eliderin ve "bilgili" kesimlerin önemli bir kısmı,

gü­

nümüzde karşımıza çıkan sorunların (işsizlik, büyümenin yavaşlaması, mali krizler, emekli aylıklarının finansmanı, güvensizlik, vd.) çogunun, Loplumun onak ve iradeci eL­ kinligini kısarak ve piyasa güçlerine daha rahal al koşwrma olanagı vererek daha iyi çözümlenebilecegine ikna olmuş görünmekLedir. RagbeL gören bu düşünce akımı çok sayıda hükümeLi eLkilemiş, yalnızca Birleşik Krallık'La MargareL T haLcher hükümeLlerini ( 1 979 -1 990) ve ABD'de Ronald Reagan hükümeLini ( 19 80-1988) eLkilemekle kalmamış, ay­ nı zamanda Fransa'da ve tspanya'da sosyalisLlerin, Yeni-Ze­ landa'da ve Büyük- BriLanya'da işçi panilerinin, ArjanLin'de Peronculann kurdukları hükümeder, vd.üzerinde de eLkili 11

olmuştur; "Washington Konsensüsü" adı altında, Uluslara­ rası Para Fonu'nun (IMF) ve Dünya Bankası'nın, Üçüncü Dünya ülkelerine dayatmaya çalıştıkları gelişme stratejisin­ de izler bırakmıştır. Bu düşüncenin çagdaş başlıca kurarncı­ ları (Milton Friedman ve Friedrich Hayek), kendilerini kla­ sik liberallerin (özellikle Adam Smith'in) mirasçıları olarak ilan etmişler ve çogunlukla öyle adlandırılmışlardır. Ne var ki, bu soy zinciri bize geniş ölçüde gasp edilmiş3 gibi gel­ mektedir ve elinizdeki kitabın başlıca amaçlarından biri, bu iki düşünürler ailesini ayıran il1lel erin derin farklı 1ıgını göz­

ler ön ü ne s ererek, söz konusu soy zincirine karşı çıkmaktır. Sözde "devlet müdahale etmesin" ilkesi "Liberalizm" sözcügünün birçok farklı kabulü oldugu için, sözcügün bu kitapta hangi anlamda kullanılacagına açıklık kazandırılması gerekmektedir. Böyle bir yöntem, bu sözcü­ gün, gündelik dilde çogu kez, Smith, Turgol ve j�fferson gi­ bi yazarların benimsedikleri ögretilerden çoh farklı ögretile­ ri belirtmek için kullanılması yüzünden daha da zorunlu görülmektedir. Liberalizm sözcügü gündelik Fransızca'da, genellikle, devletin asgari düzeye indiri lmesi ni isteyen ya da hiç olmaz­ sa devletin eko no m i nin dışında kalmasını salık veren bir ög­ retiyi belirtir. Klasik liberallerin, devlet müdahale etmesin il­ kesini benimsediklerini yazan düşünce tarihçileri, muhte­ melen, bir yanda sözcügün popüler kabulleri, diger yanda da Smith ve Turgot'nun toplum tasarısı arasındaki bir karı­ şıklıgı dile getirmiş olurlar. Sözgelimi, lngiliz düşüncesi üzerine en çok alıntı yapılan yorumculardan biri olan E lie Halevy, Adam Smith'in "devlet müdahale etmes i n i lkes ini n 3

Nitekim !talyan editörler kitabın ilk baskısına luyla geçen bir çelişki) ibaresini eklemişlerdir.

12

"ım'rrcdiıa conına" (miras yo­

evrensel ölçekte yaygınlaştırılmasından "" yana oldugunu söylemiştir. Ve Halevy'nin tilmizi Louis Dumanı, ekonomik liberalizmin "devletin her türlü müdahalesini dışlayan hoşgö­ rüsüz bir ögreti oldugunu, her türiii müdahale gi rişimin! za­ rarlı gören bir ögrcti oldugunu"5 yazmıştır. Liberalizmin (gerek ekonomik gerekse politik) bu tanımı tamamen gerçek dışıdır ve soruna yol açmaktadır: Smith'in ya da TurgoL'nun (ya dajefferson'ın, Condorcet'nin, Constant'ın) yazılarının en hızlı bıçimde taranınası bile, bu metinlerde devlet müdahalesiyle ilgili bir sürü öneriyi gözler önüne ser­ ıneye yetecektir. John Stuart Mill, klasik ekonomi politikten (liberal düşünce bütününün önemli bir dalından) söz ederken,

E.

Halevy'nin ve L. Durnam'un söylemleri gibi (kendi döne­

minde zaten geçer akçe olan) söylemiere deyim yerindeyse önceden yanıt vermiştir: "Devlet müdahalesinin birçok yo­ rumcu tarafından algılanış tarzında eglendirici ve naif bir şey­ ler var. . . Onlara bakılırsa, ekonomi politigin ilkeleri dedikleri şeyde istisnalar yapmak söz konusu . . . Ekonomi politikte, bu

tür ilkelerin var olmadıgını hatıriatmama izin verir misiniz?"6 Birbirlerine karı�tırılmam ası gereken üç d ü�ünce ailesi Smith'in, Turgot'nun vejefferson'ın önerdikleri klasik libera­ lizmi, "liberalizm" sözcügünün gündelik kabulüyle karışur­ maktan kaçınmak gerektigi gibi, aynı zamanda, bu düşünce ailesini çagdaş tarihte kendileri de daha fazla özgürlük tale4 Elie Halı!vy,

la fonnari an du radicafisrııc plıilosophi qııc,

c.

ıı

(�diıion feli� Al·

Grande Transformatian

adlı yapıuna "on­

can !901-1904,s. 138 ve edition PUf I995,s. 92), alu tarafımızdan çizi lmiştir.

5 Louis Dunıom. Karl Polanyi'nin La

söz", Gallimard, Paris, ı988, s. vi, alu tarafımızdan çi zilmi ştir.

6 john Stuart Mill, •Leslie on the Land Quesıion", Callccıcd v.brlıs, Uni"ersity of Toromo Press, Routledge§ Kegan Paul, c. V, 1963, s. 67�. altı t.'\rafı m ız:dan çi­ zilmiştir.

binde bulunmuş başka bazı siyasal akımlara göre bir yere oturlmayı bilmek gerekir. Bu açıdan bakıldıgında, klasik l ibe­

ralizm çogu kez başka iki düşünce ailesiyle karıştırılmıştır: Bunlardan birincisi, özgürlügün nerdeyse çok az olmasını salık veren ve pre-liberal olarak adlandırılabilecek düşünce ailesi; digeri ise çok fazla özgürlükten yana çıkan ve bizim burada ultra-liberal olarak adlandırdıgımız düşünce ailesidir. · -Birincisi, 17. yüzyılın, ömegin 1 688 İngiliz Devrimi'ne ve onun Haklar Bildirisi'ne (Bill of Rights) eşlik etmiş aydınlan-

ma düşüncesidir. Bu devrimi haklı kılan gerekçeleri kuram­ laştıran john Locke, çogu kez, ilk klasik liberallerden biri olarak kabul edilmiştir. Ancak, onun vicdan özgürlügü \ehin­ deki gerekçeleri etkileyici olmakla birlikte, diger sivil özgür­

lühlerle ilgili görüşleri Smith'in, TurgoL'nun

ve jefferson'ın

görüşlerinden, onlarla aynı isim alunda birlikte sınıflandırıla­ mayacak kadar farklıdır. Gerçekten de, Locke l?öleligin meş­ rulugunu kabul eder (ögretisinde, bu statü kölenin çocukla­ rına intikal etmese de); ve sansürü8 ateizm9 gibi "zararlı" bazı düşüncelere karşı mücadele etmenin olagan aracı olarak gö­ rür. Locke, ekonomide de Smith ve TurgoL tarafından öneri­ len özgürlük düzeyini salık vermekten oldukça uzaktır. Öyle ki, Adam Smith, locke'u, Colbert, Law, Momesquieu ve Mun'la beraber "merkantilistler"10 safına yerleştirmiştir. 7

In gilizler "devrim" deyimiyle iç savaş dönemini ve Cromwell cumhuriyetini (1642-1660) de&il. james ll'nin William of Orange tarafından silah zoruyla devrilişıni (1688) ve bunu izleyen refonnlan kastederlcr.

B

Biz burada savaş gibi ol