Konfuçyüs ve Çin Felsefesinin Temelleri [1 ed.] 9786059521475

Citation preview

Konfuçyüs ve Çin felsefesinin temelleri

YA­YIN NO: 847 KONFUÇYÜS ve Çin felsefesinin temelleri Bülent Okay © Bil­ge Kül­tür Sa­nat Ya­yın Da­ğı­tım San. ve Tic. Ltd. Şti. Ser­ti­fi­ka No: 16228 1. Ba­sım: Okyanus Yayınları, 2004 Bilge Kültür Sanat’ta 1. Ba­sım: Eylül 2017 ISBN: 978 - 605 - 9521 - 47 - 5 Genel Ya­yın Yö­net­me­ni: Ah­met Nu­ri Yük­sel Kapak: Kenan Özcan Sayfa Düzeni: Nurel Naycı Baskı: Alemdar Ofset

Davutpaşa Cad. Besler İş Merkezi No: 29-30 Topkapı / İstanbul Tel: (0212) 544 23 09

Kapak Baskı: Azra Matbaacılık Cilt: Çevik Matbaacılık BİL­GE KÜL­TÜR SA­NAT Nu­ru­os­ma­ni­ye Cad. Kar­deş­ler Han No: 1 Kat: 1 34110 Ca­ğa­loğ­lu / İstanbul Tel: (0212) 520 72 53 (Pbx) Faks: (0212) 511 47 74 bil­ge@bil­ge­ya­yin­ci­lik.com www.bil­ge­ya­yin­ci­lik.com

Konfuçyüs ve Çin felsefesinin temelleri

BÜLENT OKAY

Editör

Ertuğrul Ceylan

PANTONE©

2738 C

PANTONE©

7682 C

PANTONE©

159 C

Kişisel Bilgileri: Bülent OKAY (欧凯) Doğum Tarihi : 02.04.1951 Doğum Yeri : Yahyalı, Akyazı, Sakarya / Türkiye Ankara Üniversitesi, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi, Sinoloji Anabilim Dalı Başkanı Uluslararası Bilimsel ve Kültürel Araştırmalar Vakfı Başkanı (1996-) Akademik Bilgileri: Lisans Sinoloji Ankara Üniversitesi 1971-1975 Yüksek Lisans Sinoloji National Chengchi University 1978-1981 Doktora Sinoloji Ankara Üniversitesi 1983-1988 Araştırma Görevlisi Ankara Üniversitesi 1982-1989 Yardımcı Doçent Ankara Üniversitesi 1989-1995 Doçent Ankara Üniversitesi 1995-2004 Prof. Dr. Ankara Üniversitesi 2004 Sinoloji Anabilim Dalı Başkanı Ankara Üniversitesi 2005Kitapları: 1. Çin Öyküleri (Dilem Yayınevi, İstanbul 1987) 2. Konfuçyüs (Okyanus Yayınları, İstanbul 2004; (Bilge Kültür Sanat, İstanbul 2017) 3. Sun Zi Savaş Sanatı - Modern Muharebe Kavramlarıyla Yeni Bir Bakış (Bilge Kültür Sanat, İstanbul 2016, 2017) 4. Pratik Çince I (Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara 2008, 2012, 2014) 5. Pratik Çince II (Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara 2012) 6. Çince Temel Dilbilgisi (Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara 2011) 7. Çin Yazısı (Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara 2012)

Anne ve Babama Saygılarımla…

İçindekiler Önsöz............................................................................................................................................................................ 9 Giriş............................................................................................................................................................................ 13 Çin’deki Düşünce Ekolleri.................................................................................................................. 19

1. Ru Jia (Ru Düşünce Ekolü).................................................................................................. 19



2. Dao Jia (Dao Düşünce Ekolü)............................................................................................ 20



3. Mo Jia (Mo Düşünce Ekolü)............................................................................................... 21



4. Fa Jia (Fa Düşünce Ekolü).................................................................................................... 22



5. Ming Jia (Ming Düşünce Ekolü)..................................................................................... 23



6. Nong Jia (Nong Düşünce Ekolü). ................................................................................... 24



7. Zong Heng Jia (Zong Heng Düşünce Ekolü)....................................................... 25



8. Yin-Yang Jia (Yin-Yang Düşünce Ekolü)................................................................ 26



9. Za Jia (Za Düşünce Ekolü). .................................................................................................. 27 10. Xiao Shuo Jia (Xiao Shuo Düşünce Ekolü)........................................................... 28

Konfuçyüs’ün Düşünce Yapısını Oluşturan Terimler ve Temel İlkeler...................................................................................................................................................... 29

Jun Zi............................................................................................................................................................... 30



Dao De........................................................................................................................................................... 31



Ren. ................................................................................................................................................................... 31



Xiao. ................................................................................................................................................................. 33



Li......................................................................................................................................................................... 33



Zhong Yong............................................................................................................................................... 34



Zheng Ming............................................................................................................................................... 36

8

B Ü L E N T O K AY

Yi......................................................................................................................................................................... 37

Zhi...................................................................................................................................................................... 38



Li Zhi............................................................................................................................................................... 38



Zhong.............................................................................................................................................................. 39



Shu..................................................................................................................................................................... 39

Yong................................................................................................................................................................. 40

Tian................................................................................................................................................................... 40



Tian Ming.................................................................................................................................................... 41



Tian Dao....................................................................................................................................................... 42

Konfuçyüs’ün Derlediği Kitaplar ve Lun Yü. ................................................................. 43

Beş Klasik Kitap................................................................................................................................... 44 1. Yi Jing “Değişimler Klasiği”............................................................................................... 44 2. Shu Jing “Belgeler Klasiği”................................................................................................. 45 3. Shi Jing “Şiirler Klasiği”........................................................................................................ 46 4. Li Jing “Törenler Klasiği........................................................................................................ 47



5. Chun Qiu “İlkbahar-Sonbahar Kayıtları”................................................................ 47



Lun Yü (Konuşmalar). ...................................................................................................................... 49

Konfuçyüs’ün Sözleri ve Açıklamaları.................................................................................. 50 Kaynakça. .......................................................................................................................................................... 111

Önsöz Bizler için Çin, yakın zamana kadar “uzaklık” ve “bilinmezlik” ifade eden bir kavram olarak kullanılmıştır. Yüzyıllar boyunca, Çin hakkındaki bilgimiz sınırlı kalmıştır. Çin’i tanımaya başladığımızda ise, Batılı kaynaklara bağımlı kaldığımız için de Çin’i, Batı’nın algıladığı biçimde tanımışız. Üstelik Çin’le ilgili Batı’da yapılmış çalışmaları doğru kabul etmek gibi büyük bir yanılgıya düşmüşüz. Bu nedenle Çin tarihi, kültürü, sanatı, felsefesi, dili ile ilgili bilgilerin çoğu ya eksiktir ya da yanlıştır. Konfuçyüs’ün Lun Yü (Konuşmalar) adlı eseri ilk olarak 17. yüzyılda Batı literatürüne Latince olarak aktarılmıştır. İlerleyen yıllarda bazı araştırmacı tarafından Latinceden çeşitli Batı dillerine çevrilmiştir. Çin’i iyi tanımayan çevirmenler tarafından yapılan çevirilerde yorum hataları kaçınılmaz olmuştur. Bu çeviri eserlerin Türkçeye aktarılması sırasında, çeviri ve yorum hataları aynen alınmış, üstelik bu hatalara yenileri eklenmiştir. Ülkemizde yeni bir ulus bilinci yaratmak isteyen Atatürk, bu alanda yapılacak çalışmaları, “dil” ve “tarih” temeli üzerine kurmayı düşünür. Bunun için de Türk Dil Kurumu ve Türk Tarih Kurumu adında iki

10

B Ü L E N T O K AY

özerk birim kurulması direktifini verir. Bu iki kurumda görev alacak bilim adamlarını yetiştirmek üzere de Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi kurulur. Fakülte bünyesinde yer alan ilk on altı bölüm içerisinde “Sinoloji Kürsüsü” de yer almaktadır. Amaç Çincenin kaynak dil olarak kullanılarak, Türk tarih ve kültürünün aydınlatılmasıdır. Kürsünün kurucusu ünlü Alman Türkolog Annemarie von Gabain’den sonra görevi, ünlü Alman Sinolog Wolfram Eberhard devralır. İlerleyen yıllarda, Prof. Dr. Muhaddere Nabi Özerdim ve Prof. Dr. Ahmet Rıza Bekin Sinoloji’yi geliştirmek için büyük çaba harcarlar. Son yıllarda Çin Halk Cumhuriyeti’nin hızlı gelişmesine bağlı olarak tüm dünyada Çin’e olan ilgide büyük bir artış izlenmiştir. Buna bağlı olarak ülkemizde de Çin kültürü, Çin felsefesi ve benzeri konularda ilgi ve talep artmıştır. Çin’e olan ilginin artmasıyla birlikte, Çin’le ilgili çeviri eserleri piyasada hızla yer almaya başlamıştır. Bu hızlı gelişme, hatalı bilgiler içeren, kalitesiz eserlerin piyasaya hâkim olmasına sebep olmuştur. Özellikle son dönemlerde bilgi kirliliği, önü alınamayacak boyutlara ulaşmıştır. Bu olumsuz gelişme sonucunda, Çin düşünce yapısının temel taşları hakkında doğru bilgi veren eserlerin hazırlanmasına ihtiyaç duyulmuştur. Okumakta olduğunuz Konfuçyüs adlı bu eser, Batılı kaynaklardan çevrilmiş olmayıp, Klasik Çince aslından Türkçemize kazandırılmıştır. Bu eserde, ilk baskıda da olduğu gibi Konfuçyüs tarafından söylenmiş yetmiş beş “konuşma” yer almaktadır. İkinci baskıda, kitabımızın özünü

KONFUÇYÜS

11

korumakla birlikte, bazı ekleme ve değişiklikler yapılmıştır. En önemli değişiklik, “Wade-Giles” yazılım sistemi yerine “pinyin” yazılım sisteminin kullanılması olmuştur. Hâlen, alanında Türkiye’de tek olma özelliğini sürdüren bu eserdeki bilgiler, kısa ve öz olarak verilmiştir. Kitabın adı Konfuçyüs olmasına rağmen aslında, Çin felsefesinin temel noktalarını da özetleyerek sunmaktadır. Haziran 2017, Ankara

Giriş Konfuçyüs’ü anlayabilmek için öncelikle, yaşadığı dönemi ve o dönemin koşullarını bilmek gerekmektedir. Bu nedenle, öncelikle Konfüçyüs’ün yaşadığı döneme kısaca göz atmakta yarar var. Çin tarihinde; MÖ 11. yy. - MÖ 221 tarihleri arasında hüküm süren Zhou Hanedanlığı dönemi önemli olayların ve kültürel açıdan köklü değişimlerin yaşandığı bir dönemdir. Zhou Hanedanlığı, tarihsel olarak iki döneme ayrılarak incelenmektedir: Batı Zhou Hanedanlığı1 ve Doğu Zhou Hanedanlığı.2 Doğu Zhou Hanedanlığı da kendi içinde “İlkbahar-Sonbahar Dönemi (Chun Qiu)”3 ve “Savaşan Beylikler Dönemi (Zhan Guo)”4 olarak iki döneme ayrılmaktadır. İlkbahar-Sonbahar ve Savaşan Beylikler dönemleri ülkede, siyasal, sosyal ve ekonomik sıkıntıların en yoğun biçimde yaşandığı bir süreci kapsamak1 2 3 4

Batı Zhou Hanedanlığı (西周 - Xī Zhōu ): MÖ 11. yy. - MÖ 771. Doğu Zhou Hanedanlığı (东周 - Dōng Zhōu ): MÖ 771 - MÖ 221. İlkbahar - Sonbahar Dönemi (春秋时期 – Chūn Qiū shíqí): MÖ 771 - MÖ 403. Savaşan Beylikler Dönemi (战国时期 – Zhàn Guó shíqí): MÖ 403 - MÖ 221.

14

B Ü L E N T O K AY

tadır. Merkezî otoritenin zayıflamasından yararlanan beylikler, topraklarını genişletmek amacıyla aralarında kıyasıya savaşmaktadır. Kimin kimle işbirliği yaptığı, kimin kime düşman olduğu belli değildir. Savaşların ortasında kalan halk ise perişandır. Ülkede tam anlamıyla bir kaos ortamı yaşanmaktadır. Bu dönemde, ülke sorunlarına çare arayan düşünürler ortaya çıkmış, ülkede barış ve huzurun sağlanabilmesi için ilkeler ortaya koymuşlardır. Bu ekollerden önemli on tanesine “Shi Jia”5 adı verilmektedir. Bunları önem sırasına göre şöyle sıralayabiliriz: Ru Jia, Dao Jia, Mo Jia, Fa Jia, Ming Jia, Nong Jia, Zong Hen Jia, Yin-Yang Jia, Za Jia ve Xiao Shuo Jia. Bazı bilim adamlarınca “Xiao Shuo Jia” önemsiz sayıldığından, sıralamada yer verilmez.6 Kalan dokuz düşünce akımına da “Jiu Liu”7 adı verilir. Konfuçyüs’ün, MÖ 551 yılında Lu Beyliği’nde dünyaya geldiği8 ve MÖ 479 yılında, öldüğü kabul edilmektedir. Konfuçyüs ile ilgili kaynaklarda, üç yaşında iken babasını kaybettiği ve yoksul bir hayat sürdüğü anlatılmaktadır. Bu nedenle onun, halkın yaşam koşullarını çok iyi bildiği ileri sürülmektedir. 5 6

7 8

十家(Xī Jiā). Ru Jia (儒家), Dao Jia (道家), Mo Jia (墨家), Fa Jia (法家), Ming Jia (名家), Nong Jia (农家), Zong Heng Jia (纵横家), Yin-Yang Jia (阴阳家), Za Jia ( 杂家) ve Xiao Shuo Jia (小说 家). “Xiao Shuo Jia”nın eklenmesiyle bu sayı on olmuştur. 九流 (Jiǔ liú). Konfuçyüs’ün soyunun Lu Beyliği (鲁国 Lǔ Guó)’ne dayandığı görüşü kabul görmektedir.

KONFUÇYÜS

15

Batı Zhou Hanedanlığı’nın sona ermesiyle başkent, doğuya taşınır.9 Bu taşınma sırasında çok sayıda değerli kitap kaybolmuştur. Konfuçyüs’ün memleketi olan Lu Beyliği, Batı Zhou Hanedanlığı ünlü vezirlerinden Zhou Kong’a verilmiş olduğundan, buradaki eserler çok iyi korunmuştur. Bu nedenle aydınların bu değerli eserlere ulaşması daha kolay olmuştur. Konfüçyüs, böylesine şanslı bir ortamda yetişmiştir. O dönemdeki kitapların bambu çubuklar üzerine yazıldığı unutulmamalıdır. Bambu çıtalar ip aracılığıyla birbirine bağlanarak sayfalar oluşturulmuştur. Bu sayfalar juan10 olarak adlandırılmaktadır. O dönemde yazılan kitaplar, tomar sayısı ile tanımlanmıştır. Bu kitapların yazılması ve çoğaltılması zordur. Halkın bu kitaplardan edinebilmesi ise imkânsızdır. Bu kitapların korunması oldukça zordur. Böcekler tarafından tercih edilen bir yiyecek olmasının dışında, yangın, sel gibi doğal felaketler de bambu kitapların korunmasını zorlaştırmıştır.

Bambu kitap sayfası 9 Luo Yang (洛阳) kenti başkent olur. 10 卷 (juǎn).

16

B Ü L E N T O K AY

Bambu kitap tomarı

Ülkenin içinde bulunduğu duruma üzüntü duyan Konfuçyüs, diğer düşünürler gibi, bu sıkıntıların giderilebilmesi için çareler aramıştır. Amacı, yanında çalışabileceği bir yönetici bulmak ve düşüncelerini uygulamaktır. Yaşamı boyunca bunun için çaba harcamıştır. Uzun süren çabaları sonuç vermeyince, memleketine dönmüş ve kendinden önce yazılmış kitapları derlemeye başlamıştır. Konfuçyüs’ün kendisi kitap yazmış değildir. Yaptığı iş, daha önceden yazılmış kitapları derlemektir. Daha sonraları, Konfuçyüs’e duyulan saygıdan dolayı bu kitaplara “jing”11 adı verilmiştir. Çok sayıda kitabı yeniden derleyen Konfuçyüs, aynı zamanda öğrenci yetiştirmeye devam etmiştir. 11 Konfuçyüs’ün derlediği kitaplara, Konfuçyüs’e duyulan saygıdan dolayı “klasik (经jīng)” adı verilmiştir.

KONFUÇYÜS

17

Elli yaşlarında Lu Beyliği’nde üst kademede bir göreve atanmıştır. Elli altı yaşında ise “vezir vekili” görevine getirilmiştir. Beş, altı yıl süren bu dönem Konfuçyüs’ün en mutlu dönemidir. Düşüncelerini uygulama fırsatı bulan Konfuçyüs, Lu Beyliği’nde önemli değişiklikler yapmıştır. Lu Beyliği’ndeki bu gelişmelerden rahatsız olan Qi beyi, Lu beyine armağan olarak güzel bayan müzisyenler gönderir. Bu armağanı alan Lu beyi, üç ay süreyle kendini eğlenceye kaptırır ve ülke yönetimi ile ilgilenmez. Bu duruma kızan Konfuçyüs Lu Beyliği’nden ayrılır ve öğrencileriyle birlikte beylikler arasında dolaşmaya başlar. Tüm çabasına rağmen, beyler Konfuçyüs’ün söylediklerine inanmazlar. Düşüncelerini beylere kabul ettiremeyen ve uygulama fırsatı bulamayan Konfuçyüs, kendini öğrenci yetiştirmeye verir. Konfuçyüs’ün yaklaşık üç bin öğrencisi olduğu söylenmektedir.12 Bu öğrencilerden yetmiş iki tanesi önemlidir. Bunlar Konfuçyüs öğretisinin güçlenmesi ve gelişmesine önemli katkılarda bulunmuşlardır.

12 Öğrencilerinin öğrencileri de Konfuçyüs’ün öğrencisi olarak kabul edilmektedir.

Çin’deki Düşünce Ekolleri

1. Ru Jia (Ru Düşünce Ekolü)

儒家

Genellikle “Konfuçyanizm”13 olarak bilinen Ru Jia,14 Çin’de en etkili olan düşünce ekolüdür. Etki alanı sadece Çin’le sınırlı kalmamış, Kore, Japonya başta olmak üzere, tüm Güney Doğu Asya ülkelerine yayılmıştır. Konfuçyüs, Ru ekolünün kurucusu ve sembol kişisidir. Konfuçyüs’ten sonra gelen önemli düşünürler Yan Zi, Zheng Zi, Meng Zi ve Xun Zi’dır.15 Yan Zi ve Zheng Zi, bizzat Konfuçyüs’ün öğrencisi olmuşlardır. Konfuçyüs’ten sonra, Ru ekolünün önemli kişileri olarak Meng Zi ve Xun Zi gelmektedir. Meng Zi ile Xun Zi ise öğrencilerinin öğrencileridirler. Konfuçyüs’e göre, halkın eğitilmesi gerekmektedir. Halkın içinden çıkan akıllı ve çalışkan kişilerin de 13 Çince sözcükleri, “-izm”, “-ist”, “-cu” gibi eklerle kullanmak ne kadar doğrudur, tartışılır. “Konfuçyanizm”, “Konfuçyanist”, “Taoizm”, “Taoist”, “Taocu” vb. sözcükleri kullanmamaya özen göstereceğiz. Ancak kitabımızda, bu tartışmaya girmeyeceğiz. 14 儒家 (Rú Jiā). 15 颜子 (Yán Zi), 曾子 (Céng Zi), 孟子 (Mèng Zǐ), 荀子 (Xún Zi).

20

B Ü L E N T O K AY

devlet yönetiminde görev alabilmelerine fırsat verilmelidir. Çin’de halkın eğitilmesi fikri, Konfuçyüs’le başlamıştır. Bu nedenle, “öğretmenlerin öğretmeni” olarak kabul edilen Konfuçyüs’ün heykelleri, Çin’deki okulların bahçelerini süslemektedir.

2. Dao Jia (Dao Düşünce Ekolü) 道家 Bu ekolün kurucusu Lao Zi’dır. Diğer önemli iki temsilcisi ise Zhuang Zi ve Yang Zi’dır. Dao ekolüne göre “dao”, evrenin temeli ve düzenidir. “Dao”, göğün temelidir. Dao ekolünün16 temel ilkesi, “wu wei” yani “eylemsizlik”tir. Buna göre aydınlar, yönetimde görev almayarak doğaya çekilmeli ve kendilerini bilime vermelidir. Çekişmelerden ve çatışmalardan uzak durmalıdır. Dao ekolüne göre, “ben” ve “doğa” farklı iki varlık değildir. “Ben doğayım, doğa benim.” Bu düşünceye dayanarak aydınlara, doğanın içinde huzurlu bir yaşam önerilmektedir. Dao ekolüne göre, ülke küçük, nüfusu az olmalıdır. Hükümdar hiçbir şeye karışmamalı, sadece gelişmeleri izlemekle yetinmelidir. Çin’de barış ve huzur olduğu dönemlerde Ru ekolü, savaş ve huzursuzluk olduğu dönemlerde de Dao ekolü ön plana çıkmıştır. 16 “Dao Jia (道家 Dào Jiā)” terimi Türkçeye, “Taoizm” olarak çevrilmiştir. Bu ifade yanlıştır. “Tao” sözcüğünün Çince okunuşu “Dao” biçimindedir. Bu sözcük, “Dao Jia” olarak yazılmalı ve “Dao Düşünce Ekolü” olarak çevrilmelidir.

KONFUÇYÜS

21

3. Mo Jia (Mo Düşünce Ekolü) 墨家 Mo Zi17 tarafından kurulmuş bir düşünce ekolüdür. Temel ilkesi, “saldırganlığa karşı” olmaktır. Kim ve hangi gerekçe ile olursa olsun başkasına saldırmamalıdır. Mo ekolü18 kesinlikle saldırganlığa karşıdır. Sorunların barış yoluyla çözümlenmesinden yanadır. Mo Zi, savaşları önlemek için, uzak yakın demeden olay yerine koşmuş, büyük çabalar harcamış bir kişidir. Bu amaçla beylikler arasında yaptığı uzun yürüyüşler sırasında ayak tabanları patlamış ve saçları dökülmüştür. Saldırganı ikna edemediği durumlarda, müritlerinden oluşan bir orduyla saldırıya uğrayanın yanında yer almaktan çekinmemiştir. Mo Zi’nın amacı, ne pahasına olursa olsun saldırganı caydırmaktır. Bunu başaramazsa hiç çekinmeden saldırıya uğrayanın yanında yer alır ve saldırgana karşı savaşır. Herkesin üretici olmasını savunan Mo Jia ekolü, kendisine katılanların bir meslek edinmesini sağlar. Mo Zi’nın taraftarları meslekleriyle uğraşılarının dışında, dövüş sanatı eğitimi yapmakta ve savunma stratejileri geliştirmektedir. Böylece, saldırganlara direnebilen caydırıcı bir güç oluşturmuşlardır. Mo Jia’nın yaptırım gücü olması, onu diğer düşünce ekollerinden farklı kılmaktadır. Mo ekolünün bazı görüşleri Ru ekolü ile çatışmaktadır. Örneğin; Ru ekolü, önce kendini, sonra aile bireylerini ve sonra da başkalarını sev diyerek, sevgiyi merkezden başlatır. Mo ekolü ise bu konuda hiç ayırım yapmaz. Herkesin eşit sevilmesinden yanadır. Ru 17 Mo Zi’nın asıl adı Mo Di (墨翟)’dir. 18 墨家 (Mò Jiā).

22

B Ü L E N T O K AY

ekolü, kişilerin öncelikle iyi ahlaklı olmalarını ister. Mo ekolüne göre ise sadece iyi ahlaklı olmak yeterli değildir. Aynı zamanda kişilerin yetenekli, becerikli ve üretici olmaları gerekmektedir. Ru ekolü törenlere ve törenlerin eksiksiz yapılmasına önem vermektedir. Törenler için yapılan masrafların kısılmasına karşı çıkar. Mo ekolü ise karmaşık ve masraflı törenlere karşıdır. Mo ekolüne göre törenler, zaman ve kaynak israfıdır. Ru ekolü, ölümden sonraki dünya ile ilgilenmez. Buna karşılık Mo ekolü, ölümden sonraki dünyaya, ruhlar âlemine ve hayaletlere inanır.

4. Fa Jia (Fa Düşünce Ekolü)

法家

Ülkedeki savaşların ve çatışmaların sert yasalarla önlenebileceğine inanan bir düşünce ekolüdür. Bu ekole bağlı düşünürler, Savaşan Beylikler Dönemi’nde ülke yönetiminde görev almışlar ve etkili olmuşlardır. Han Hanedanlığı’ndan itibaren Ru ekolü ile yönetiliyor gibi gözükse de Çin, hep Fa ekolüne göre yönetilmiştir.19 Halk için çok sert ve acımasız yasalar uygulanmıştır.20 Guan Zi21 ve Zi Chan,22 İlkbahar-Sonbahar Dönemi’nin; Li Li,23 Wu Qi,24 Shang Yang,25 Shen Bu Hai26 19 20 21 22 23 24 25 26

Fa ekolü (法家 Fǎ Jiā), “Yasacılar” olarak adlandırılmaktadır. Soylular için ise, Li (礼) Kuralları geçerlidir. 管子 (Guǎn Zi). 子产 (Zǐ Chǎn). 李悝 (Lǐ Kuī). 吴起 (Wú Qǐ). 商鞅 (Shāng Yāng). 申不害 (Shēn Bù Hài).

KONFUÇYÜS

23

ve Shen Dao27 ise Savaşan Beylikler Dönemi’nin önemli düşünürleridir. Savaşan Beylikler Dönemi’nin sonlarına doğru Han Fei Zi,28 Fa ekolünün ilkelerini derlemiş ve bir sisteme bağlamıştır. Yöneticileri çok sert bir biçimde eleştiren Han Fei Zi, Fa ekolünün sembol kişisi olmuştur. Fa ekolünün temel ilkesi ise herkesin toprak sahibi olması ve tarımla uğraşanların tüccarlara egemen olmasıdır. Beylikler merkezî hükümete saygı duymalıdır. Görevlerinde başarılı olanlar ödüllendirilmeli, suçlular ise ayrım gözetmeden sert bir biçimde cezalandırılmalıdır. Üst düzey yöneticiler yerel yönetimlerden gelmelidir. Generaller, asker kökenli olmalıdır. Fa ekolünden yetişenlerin yönetimde söz sahibi olduğu dönemlerde Ru ve Mo ekolleri yasaklanmış, bilimsel çalışmalar engellenmiştir.

5. Ming Jia (Ming Düşünce Ekolü) 名家 Zheng Ming29 ilkesinden doğmuştur. Bu ekolün temelini mantık tartışmaları oluşturmaktadır. Bu ekolün önemli düşünürleri Gong Sun Long30 ve Hui Shi’dır.31 Gong Sun Long’a göre; beyaz renkteki bir taşa baktığımızda onun beyaz olduğunu anlayabiliriz. Ancak, taşın sertliğini anlayamayız. Elle temas ettiğimizde ise 27 28 29 30 31

慎到 (Shèn Dào). 韩非子 (Hán Fēi Zi). 正名 (Zhèng míng). 公孙龙 (Gōng Sūn Lóng).  惠施 (Huì Shī).

24

B Ü L E N T O K AY

taşın sertliğini algılayabiliriz ama bu kez de rengini algılayamayız. Öyleyse; “beyaz” ve “sert” iki ayrı cinstir. Bu iki kavram ayrı ele alınmalıdır. Gong Sun Long’a gelinceye kadar Çinli düşünürler, hep somut kavramlar üzerinde tartışmışlardır. Soyut kavramlar üzerine tartışmaları Gong Sun Long başlatmıştır. Hui Shi ise Gong Sun Long’tan farklı düşünmektedir. Hui Shi’ya göre yeryüzündeki varlıkları iki grupta toplayabiliriz. Birbirleriyle aynı olan varlıklar ve birbirlerinden farklı olan varlıklar. Ancak, birbirlerinden farklı olan varlıklar arasında bile benzer noktalar bulunmaktadır. Öyleyse tüm varlıklar tek bir varlıktır. Gong Sun Long ile Hui Shi’nın görüşleri birbirlerinden farklı olmasına rağmen, mantıksal tartışmalardan yana olmalarından dolayı, her ikisi de Ming ekolüne dâhil edilmişlerdir.

6. Nong Jia (Nong Düşünce Ekolü) 农家 Savaşan Beylikler Dönemi’nde çiftçilerin üretimlerini, sosyal yaşamlarını ve dünya görüşünü ele alan bir düşünce akımıdır. Xu Xing32 bu ekolün sembol kişisidir. Bu ekolün temel ilkesine göre, herkes kendine gerekli olan şeyi kendisi üretmelidir. Yöneticiler de dâhil olmak üzere, herkes tarımla uğraşmalı, herkes kendi ürettiğini yemelidir. Kimse, başkasının ürettiğini yememelidir. Ticaret olmamalı, gerektiğinde mal takası yapılmalıdır. 32 许行 (Xǔ xíng).

KONFUÇYÜS

25

Nong düşünce ekolü,33 halktan çeşitli bahanelerle toplanan tarım ürünlerinin depolanmasına karşıdır. Xu Xiang ve öğrencileri çok sade bir yaşam sürmüşlerdir. Kaba kumaştan dokunmuş elbiseler, hasırdan yapılmış ayakkabılar giymişler ve hasırdan yapılmış yataklarda yatmışlardır. Bu düşünce ekolüne bağlı olanlar halk için önerdikleri biçimde yaşam sürmüşler, birlikte çalışmışlar ve birlikte tüketmişlerdir.

7. Zong Heng Jia (Zong Heng Düşünce Ekolü)

纵横家

Savaşan Beylikler Dönemi’nde, beylikler arasındaki ilişkileri yönlendiren, “diplomat” olarak adlandırabileceğimiz kişiler türemiştir. Bunlar, beylikleri birbirlerine düşürmüşler ya da ittifaklar yapılmasında önemli roller üstlenmişlerdir. Güzel konuşan ve bilgili olan bu kişilerin kurdukları bir ekoldür. Bunlardan önemli ikisi; Zhang Yi34 ve Su Qin’dir.35 Su Qin’in savunduğu görüşe göre, güneyden kuzeye altı beylik birleşerek, kuvvetli olan Qin Beyliği’ne saldırarak onu ortadan kaldırmalıdırlar. Bu düşünceye “Zong”36 adı verilmektedir. Zhang Yi’ye göre ise kuvvetli olan Qin Beyliği, diğer altı beyliği birbirlerine düşürmeli, onları zayıflatmalı ve birer birer kendisine bağlamalıdır. Ancak bu 33 34 35 36

农家 (Nóng jiā). 张仪 (Zhāng Yí). 苏秦 (Sū Qín). 纵 (Zòng).

26

B Ü L E N T O K AY

şekilde yapılırsa, kuvvetli bir devlet kurulabilir. Bu düşünceye de “Heng”37 adı verilmektedir. O dönemde taraftar bulan bu iki görüş birbirlerine ters düşmektedirler. Tartışmanın ana konusu şudur: Çok sayıda küçük beyliğin olması mı, yoksa beyliklerin birleşerek tek ve güçlü bir devlet oluşturmaları mı daha iyidir? Zong Heng ekolü düşünürleri bu iki temel görüş üzerinde tartışmışlardır. Fa düşünce ekolünün sembolü olan ünlü düşünür Han Fei Zi, güçlerin birleştirilmesinden yanadır. Bu düşüncesini şu sözüyle anlatmaktadır: 纵成必 霸, 横成必王。38 Yani; dikey (纵) ve yatay (横) güçler birleşirse, ortaya güçlü hükümdar (霸王) çıkar.

8. Yin-Yang Jia (Yin-Yang Düşünce Ekolü)

阴阳家

Savaşan Beylikler Dönemi’nde, “Yin-Yang Wu Xing”39 görüşünü savunanların oluşturduğu bir düşünce ekolüdür. Bu görüşe göre, evrenin oluşumu ve insanların yaşamları “beş temel madde” ile yakından ilgilidir.40 Bunlar, “ağaç”, “ateş”, “toprak”, “maden” ve “su”dur. Bu beş madde hem birbirlerinin var olmalarını sağlarlar 37 横 (Héng). 38 纵成必霸，横成必王。(Zòng chéng bì bà, héng chéng bì wáng.) 韩非子 (Hán Fēizi.) 39 阴阳五行 (Yīn-Yáng Wǔ Xíng). 40 Çin felsefesi ile ilgili kitaplarda bu maddeler, “beş temel element” olarak geçmektedir. Burada adı geçen maddelerden hiçbiri element değildir.

KONFUÇYÜS

27

hem de birbirlerini yok ederler. Hanedanlıkların da birbirlerini yok edişleri bu dönüşüme benzetilmektedir.

Wu Xing Tablosu

Bu görüşe göre, evrendeki tüm varlıklar iki karşıt varlıktan oluşmuştur. Aydınlık-karanlık, sıcak-soğuk, iyi-kötü, erkek-dişi vb. Bunlar bir denge içindedir. Bu denge bozulduğunda, evrenin düzeni bozulur, dünyanın huzuru kaçar. Bu ekole bağlı düşünürler, evrendeki dengeyi örnek alarak, karşılaşılan sorunların çözümünü aramışlardır.

9. Za Jia (Za Düşünce Ekolü)

杂家

Savaşan Beylikler Dönemi’nin son zamanlarında ortaya çıkmış bir ekoldür. Çeşitli düşünce akımlarının önemli ilkeleri alınarak oluşturulan bu yeni düşünce ekolüne “Za Jia” 41 adını vermişlerdir. Bu ekole ait iki önemli eser vardır. Lu Shi Chun Qiu ve Hui Nan Zi. 41 杂家 (Zá Jiā).

28

B Ü L E N T O K AY

10. Xiao Shuo Jia (Xiao Shuo Düşünce Ekolü)

小说家

Çok önemli bir ekol değildir. Ekollerin sayısını on sayısına tamamlamak için eklendiği söylenmektedir. Savaşan Beylikler Dönemi’nde yaygın olan görüşler ve bunlarla ilgili yapılan söyleşiler not edilerek yeni bir düşünce ekolü oluşturulmaya çalışılmıştır. Buna da “Xiao Shuo Jia”42 adı verilmiştir.

42 小说家 (Xiǎo Shuō Jiā).

Konfuçyüs’ün Düşünce Yapısını Oluşturan Terimler ve Temel İlkeler Konfuçyüs’ün düşünce yapısını anlayabilmek için, öncelikle ortaya koyduğu ilkeleri bilmek gerekmektedir. Nedir Konfuçyüs’ün hedefi? Barış ve refah içinde bir ülke. Mutlu insanlar. Bu hedefe ulaşmak için ne yapmak gerekiyor? Konfuçyüs’e göre, öncelikle yöneticilerin birer “jun zi”43 olmaları gerekir. Konfuçyüs, “jun zi” adını verdiği ideal yöneticiyi aramaktadır. Bu insan öyle biri olmalıdır ki, onun yönettiği ülkede huzur ve barış olsun. Savaş, kargaşa ve acı olmasın. İnsanlar huzur ve refah içinde yaşayabilsinler. “Jun zi” teriminden de anlaşılacağı gibi, Konfuçyüs’ün hedef kitlesi yöneticilerdir. O dönemdeki kitaplar bambu çıtalardan oluşmaktaydı. El yazması olan bu kitaplara halkın ulaşması mümkün değildir. Ayrıca, başka beyliklerin topraklarına göz dikenler, merkezî otoriteyi dinlemeyerek savaş çıkaranlar, halkı savaşlarda telef edenler ve savaş giderlerini karşılamak için durmadan vergileri artıranlar da yöneticilerdir. Yöneticiler “jun zi” olmalıdır ki ülkede huzur ve barış olabilsin. Daha sonraki dönemlerde, Konfuçyüs’ün 43 君子 (jūn zǐ).

30

B Ü L E N T O K AY

öğrencileri beyliklere dağılıp görev aldıktan sonra, Konfuçyüs öğretileri daha geniş kitlelere ulaşmıştır. Çoğu kişinin sandığı gibi Konfuçyüs, halk arasında bir derviş gibi dolaşarak düşüncelerini halka aktarmamıştır. Daha önce de değindiğimiz gibi amacı, fikirlerini kabul eden bir bey bulmak ve onun yanında görev almaktır. Bu nedenle, beylikler arasında seyahat etmiştir. Ancak yönetimde görev aldığı takdirde düşüncelerini gerçekleştirme fırsatı bulabilecektir. Konfuçyüs’ün temel ilkelerini açıklamaya çalışalım. İnanıyorum ki, temel ilkeler öğrenilirse, Konfuçyüs’ün düşünce yapısını anlamak da kolaylaşacaktır. Konfuçyüs’ten önce de var olan bu kavramlar, Çin felsefesinin temelini oluşturur. Ancak Konfuçyüs bazı kavramları ön plana çıkarmıştır. Yoksa Konfuçyüs’e “vahiy” gelmemiştir.

Jun Zi 君子 “İdeal insan”, “üstün insan”, “erdemli insan”, “örnek insan”

Jun zi44 sözcüğünün Türkçemizde tam bir karşılığı bulunmamaktadır. “İdeal”, “üstün”, “erdemli” ve “örnek” gibi sıfatlar kullanmak zorunda kaldık. Bu kavramlar; yere, zamana ve kişiye göre değişebilen soyut kavramlardır. Biz, “ideal insan” sözcüğünü tercih edelim ve açıklamamıza devam edelim.45 44 Konfuçyüs derlediği kitapların bazı yerlerinde, “hükümdar” sözcüğü yerine 君子 (jūn zǐ) sözcüğünü kullanmaktadır. Bunun anlamı şudur: Yöneticiler “jun Zi” olmak zorundadır. 45 Batı dillerinden yapılan bazı çevirilerde, “centilmen”, “efendi” ve benzeri sözcükler kullanılmaktadır. Bu sözcükler 君子 (jūn zǐ) sözcüğünü karşılamaktan uzaktır.

KONFUÇYÜS

31

Konfuçyüs özellikle, yöneticilerin “ideal insan” olmalarını istemektedir. Yönetici “ideal insan” olacak ki, çevresindekiler ve halk da onu örnek alabilsin. Konfuçyüs diyor ki: “Halk ota benzer, hükümdar rüzgâra benzer. Rüzgâr esince, otlar yatar.” Burada anlatılmak istenen, yöneticilerin örnek insan olmalarıdır. Otlar rüzgârın esiş yönüne göre yatarlar. Hükümdar rüzgâra benzer çünkü halkı onu örnek alacaktır.46 Bir kişinin “ideal insan” olabilmesi ise bazı temel ilkeleri eksiz olarak yerine getirmesi ile mümkündür.

Dao De 道德 “Erdem”, “erdemli olmak”, “ahlak”, “ahlaklı olmak”

“İdeal insan” olabilmenin ilk koşulu “erdemli” olmaktır. Kişi, tüm davranışlarıyla “dao de”47 ilkesini yerine getirmelidir ki “ideal insan” olabilsin. “dao de” sahibi olabilmek için de, bazı temel ilkelerin eksiksiz yerine getirilmesi gerekmektedir. Bu ilkelerin neler olduğuna bakalım.

Ren 仁 “İnsanları sevmek”, “insan sevgisi”48 46 Bu cümleyi farklı yorumlayanlar da bulunmaktadır. Konfuçyüs’ün bu sözüyle, insanları pasifize etmeye çalıştığı ileri sürülmektedir. Bu gibi yorumlar yanlıştır. 47 道德 (dào dé). 48 “İnsanlık” ya da “İnsan sevgisi” olarak açıkladığımız “ren” sözcüğü, Türkçemizdeki “iyilikseverlik” ve “hoşgörü” anlamlarını da içermektedir.

32

B Ü L E N T O K AY

“Ren”49 sözcüğünün çok değişik biçimlerde Türkçemize çevrilmesi mümkündür. Bazı kitaplarda; “insanlık”, “insancılık”, “insancıllık” biçiminde çevrilmiş olan “ren” sözcüğünü biz, “insanlık” ya da “insan sevgisi” olarak kullanmayı tercih ediyoruz. Konfuçyüs’e göre, insan önce kendisini sevmeli50 dir. Daha sonra da sırasıyla, aile bireylerini, akrabalarını, komşularını ve diğer insanları sevmelidir. Kişi kendisini sevgi merkezinin ortasına yerleştirmeli, sonra da sevgisini dalga dalga etrafına yaymalıdır. Konfuçyüs, “ren” ve “yi (dürüst olmak)”51 kavramlarını birlikte ele almaktadır. “Ren”, kişinin içinde olan sevgidir. “Yi” ise bu sevginin dışavurumudur. Yani, sevginin davranış biçimine dönüşmüş hâlidir. Ru jia düşüncesinin temelinde, insanların doğuştan “iyi” oldukları kabul edilmektedir. Konfuçyüs “ideal insan” olmanın ilk kuralını ortaya koyuyor. İnsanları sev ve bu sevgiyi davranışlarınla göster. Konfuçyüs’ün düşüncelerini içeren Lun Yü, toplam 492 maddeden oluşmaktadır. Kitabın 58 maddesinde “ren” konusu işlenmiştir ve “ren” sözcüğü tam 109 kez geçmektedir. Konfuçyüs’ün “ren” ilkesine ne kadar çok önem verdiği, buradaki orandan da belli olmaktadır. “Ren” kavramı, Lun Yü içindeki ahlak düşüncesinin temelini oluşturmaktadır. 49 仁 (rén). 50 Bu cümleyi, “kişi önce kendisine saygı duymalıdır” ya da “kişi önce kendisiyle barışık olmalıdır” biçiminde yorumlayabiliriz. Kendisiyle barışık olmayan bir kişi başkalarını da sevemez. 51 义 (yì).

KONFUÇYÜS

33

Xiao 孝 “Örnek evlat olmak”, “hayırlı evlat olmak”, “iyi çocuk olmak”

“Xiao”52 ilkesi; küçüklerin büyüklere, büyüklerin de küçüklere karşı olan görevlerini yerine getirmesi anlamına gelmektedir. Ancak bu terim, Konfuçyüs’le birlikte daha çok küçüklerin büyüklerine karşı olan görevlerini ifade eder olmuştur. Çocuklar, ana-babaları başta olmak üzere, aile içinde kendilerinden yaşça büyük olan kişilere çok saygılı olmak zorundadır. Saygıda ve hizmette kusur olmamalıdır. Buna göre, bir insan küçükken ana-babaya itaat etmelidir. Dediklerini yerine getirmeli ve onları üzmemelidir. Bir iş sahibi olunca, ana-babasının geçimini üstlenmeli ve onların rahat bir hayat sürmelerini sağlamalıdır. Ana-baba yaşlandığı dönemlerde, bıkmadan usanmadan hizmet etmelidir. Ana-baba öldüğü takdirde, onlara kurallara uygun cenaze töreni düzenlemelidir. İyi bir mezar yeri satın almalı ve güzel bir mezar yaptırmalıdır. Mezarlarını sık sık ziyaret etmeli ve yapılması gereken törenleri eksiksiz yerine getirmelidir. Özetlersek, “örnek evlat”ın görevleri, ancak kendisi ölünce bitmektedir.

Li 礼 “Âdetlere uymak”, “kurallara uymak”, “âdetlere ve kurallara uymak”, “töreye uymak” 52 孝 (xiào).

34

B Ü L E N T O K AY

“Li”nin53 asıl anlamı, “tören”, “tören kuralları”, “tapınaklarda uyulması gereken kurallar”dır. Ancak sonraları, sadece soylular için “uyulması gereken kurallar” olarak anlam kazanmıştır.54 Eski dönemlerde soylular için “li” adı verilen kurallar, halk için ise yasalar geçerliydi. Yazılı metinler hâlinde bulunmayan “li” kurallarına tüm soylular uymak zorundaydı.55 Soylular “li”ye uysalar, merkezî otoriteye saygıda kusur etmezler ve aralarında savaşmazlar. Hükümdar soyundan gelen beyler kendi aralarındaki ilişkilerde büyük-küçük kavramına riayet etseler, savaşlar olmaz. Bu nedenle Konfuçyüs, herkesin özelikle de beylerin “li kuralları”na uymayı yaşam biçimi hâline getirmelerini istemektedir. Konfuçyüs’e göre “li”, yasalardan önce gelmektedir. Bu kurallara uymayanlar mutlaka cezalandırılmalıdır.

Zhong Yong 中庸 “Aşırılıktan kaçınmak”, “her şeyi kararında yapmak”, “ölçülü olmak”, “her şeyin kararında olması”, “abartılı davranışlardan uzak durmak”

Konfuçyüs’ün temel ilkelerinden biri de “zhong yong”dur.56 “Zhong yong” ilkesi, “yi (adil ve dürüst 53 礼 (lǐ) sözcüğünün tam yazılışı “禮” şeklindedir. 54 Tapınaklarda yapılan törenler, yöneticiler tarafından yönetilmekteydi. Yöneticiler, tapınak içinde yapılan ayinlerde uyulması gereken kuralları bilmek zorundaydılar. 55 Bu kurallar, bizdeki geleneklere benzetilebilir. Örneğin: Büyüklerin eli öpülür. Bir büyük geldiğinde ayağa kalkılır. Bu kurallar hiçbir yerde yazılı değildir. Bu kurallara uymayanlar, ayıplanırlar. 56 中庸 (zhōng yōng).

KONFUÇYÜS

35

olmak)” ilkesinden doğmuştur. “Zhong yong”, hak ve adalete dayanmaktadır. Hiçbir konuda aşırılığı istemez. Yapılan her şeyin kararında olmasını savunur. Tek bir Türkçe sözcük “zhong yong”un anlamını karşılamaktan uzaktır.57 Biz, “aşırılıktan kaçınmak” teriminin daha uygun olduğu kanısındayız. Ancak, bu tanımlama tek başına “zhong yong”un anlamını açıklamada yeterli olmayabilir. Bu durumda, ek açıklamalar yapılması ve örnekler verilmesi gerekebilir. Bilindiği gibi, sevginin ya da kıskançlığın aşırısı pek çok sorunu da beraberinde getirir. Konfuçyüs’e göre, ülkedeki savaşların nedeni, aşırı isteklerden doğmaktadır. İktidar olmak, daha güçlü olmak, daha fazla toprak sahibi olmak, daha fazla insana hükmetmek, daha zengin olmak, başkalarından daha fazla şeylere sahip olmak... “Jun zi” olabilmek için, insanlar “zhong yong” ilkesine uygun davranmalı ve aşırılıktan kaçınmalıdırlar. Her şeyin aşırısı zararlıdır. Eğer işlenen bir suça hak ettiğinden daha fazla bir ceza verilirse kişi kendisine adil davranılmadığını düşünecek ve hırçınlaşacaktır. Cezayı veren kişiye karşı düşmanlık besleyecektir. Oysa yaptığı hataya uygun bir ceza verildiğinde, bunu kabullenmesi daha kolay olacaktır. Örneğin; bir ev hanımının pişirdiği yemek lezzetli olmadıysa eşinin tepkisi ne olabilir? Sinirlenir, kızar, bağırır… Böyle bir olay nedeniyle, eşinin kolunu kıran ya da boşanmak için mahkemeye başvuran bir kocanın tepkisini “aşırı” bulur, onaylamayız. 57 İngilizceden yapılan bazı çevirilerde “zhong yong” için, “orta yol” terimi kullanılmıştır. Bizce bu sözcük, “zhong yong”un anlamını vermekten çok uzaktır.

36

B Ü L E N T O K AY

Bir kişiye hak ettiğinden fazla ödül verilirse bu ödül o kişinin davranışlarını olumsuz yönde etkileyecektir. Daima daha fazlasını isteyecektir. Daima daha fazlasını alamayınca da mutsuz olacak, toplumda huzursuzluk yaratacaktır. Örneğin; bir ilkokul çocuğu öğretmeninden “aferin” alarak eve döndüğünde ana-babanın tepkisi ne olabilir? Çocuğa sevdiği bir yiyecek verilebilir. Küçük bir hediye alınabilir. Ancak ödül olarak büyük bir kutlama yapılması aşırı bir davranış olmaz mı? “Zhong yong”un en güzel örneğini, doğada görmekteyiz. Normal yağan bir yağmur, bereket demektir. Aşırı yağan yağmur ise sel ve felaket demektir. Normal şiddette esen bir rüzgâr, denizcilerin özlemle beklediği bir olaydır. Aşırı ve sert esen bir rüzgâr ise onların sonu olabilir. “Zhong yong” ilkesine göre insanlar, her yerde ve her konuda aşırılıktan kaçınmalıdır. Sevgide, kıskançlıkta, cezada, ödülde, yemekte, içmekte, özel isteklerde vb. konularda hep ölçülü olmalıdırlar.

Zheng Ming 正名 “Bulunulan mevkiye uygun davranışlar içinde olmak, “adına yakışır davranışlar içinde olmak”

“Zheng ming”58 ilkesi, Konfuçyüs’ün siyasi görüşünü yansıtmaktadır. Konfuçyüs’e göre kişi, bulunduğu yere ve yaptığı göreve uygun davranışlar içinde olmalıdır. Bulunduğu yeri unutmamalı, davranışlarına dikkat etmelidir. Herkes “zheng ming” ilkesine uyarsa ülkede huzur olur, muhtemel çekişmeler önlenmiş olur. 58 正名 (zhèng míng).

KONFUÇYÜS

37

Kişiler, bulundukları makamın getirdiği sorumlulukların bilincinde olmalıdır. Bir baba, evin geçimini sağlamakla yükümlüdür. Çocuklar da üstlerine düşen görevleri eksiksiz yerine getirmelidir. Baba babalığını, çocuk da çocukluğunu bilmelidir. Buradan çıkan sonuç şudur: “Hükümdar hükümdar olduğunu, halk da halk olduğunu bilmelidir.” Özetlersek, toplumda herkes görevini bilir ve buna göre davranırsa o ülkede huzur olur, barış olur. “Zheng ming” terimi, herkesin kendi işiyle ilgilenmesini, başkalarının işine karışmaması anlamını da içermektedir. Bir bey Konfuçyüs’e sorar: “Yönetici olsan yapacağın ilk iş nedir?” Konfuçyüs’ün yanıtı kısa ve nettir: “İlk iş olarak herkesin yetki ve sorumluluklarını belirlerim.” Bu yanıttan tatmin olmayan bey tekrar sorar: “Yetki ve sorumlulukların belirlenmesi bu kadar önemli midir?” Konfuçyüs şöyle der: Yetki ve sorumluluklar belirlenmezse herkes birbirinin işine karışır. Bunun sonucunda da kargaşa olur.” Konfuçyüs bir başka sözünde de diyor ki: “O görevde değilsen o görevle ilgili düşünme.” Burada verilen mesaj çok açık ve nettir: Herkes kendi işini yapmalı, başkalarının işine karışmamalıdır.

Yi 义 “Doğru olmak”, “dürüst olmak”, “adil olmak”, “dürüstlük”, “adalet”

Kişiler, diğer insanlarla olan ilişkilerinde dürüst olmalıdırlar. Başkalarını aldatmamalı, doğruluktan ayrılmamalıdırlar. Özellikle de yöneticiler ve hak dağıtanlar,

38

B Ü L E N T O K AY

dürüst ve adil olmak zorundadırlar. Konfuçyüs’e göre, bu olumlu ilkelerin geçerli olduğu bir toplumda huzur ve barış olur. Bu nedenle de, “jun zi” olabilmek için “yi”59 ilkesi eksiksiz yerine getirilmesi gerekmektedir.

Zhi 智 “Bilgi”, “bilgili olmak”

“Jun zi” olmak için yerine getirilmesi gereken ilkelerden biri de “zhi”,60 yani “bilgili olmak” ilkesidir. Konfuçyüs’e göre “bilgi”, bir insanın “jun zi” olmak için geçtiği aşamalarda elde ettiği deneyimlerin tümüdür. İnsan bilgili olursa, “iyi” ile “kötü” arasındaki farkı anlayabilir ve davranışlarını buna göre düzenleyebilir. Bilgi, insanı hatalardan korur. Konfuçyüs, yöneticilerin elde ettikleri bilgiyi halk yararına kullanmalarını istemektedir. Konfuçyüs diyor ki: “Bildiğinin ve bilmediğinin farkında olmak, işte gerçek bilgi budur.”61

Li Zhi 理智 “Akılcılık”, “akılcı olmak” 59 义 (yì) sözcüğünün tam yazılışı 義 şeklindedir. 60 智 (zhì). 61 “知之为知之，不知为不知，是知也 (Zhī zhī wéi zhī zhī, bù zhī wéi bù zhī, shì zhī yě)。” Bu cümleyi şöyle de çevirebiliriz: “Eğer bir insan; bildiklerinin ve bilmediklerinin bilincindeyse, gerçek bilgili insan odur.” Ya da şu şekilde ifade edebiliriz: “Bildiğini ‘biliyorum’, bilmediğini ‘bilmiyorum’ diyen, gerçek bilgindir.”

KONFUÇYÜS

39

Bir insanın “jun zi” olabilmesi için, bilgili olması gerekmektedir. Bu bilgiyi kullanabilmek için de “li zhi”ya62 ihtiyacı vardır. Konfuçyüs’e göre, eğer “zhi” ve “li zhi” eksik olursa, “ren”, “yi” ve “li” ilkeleri, bir kişinin “jun zi” olmasına yetmez. Kişinin bilgili olması ve aklını kullanmasını bilmesi gerekmektedir.

Zhong

忠

“Sadakat”, “sadık olmak”, “bağlılık”, “bağlılık göstermek”

“Jun zi” olmanın temel koşullarından biri de “zhong”63 ilkesinin yerine getirilmesidir. Halk beylerine, beyler de, bağlı oldukları merkezî yönetime sadık olmalıdır. Astlar, üstlerine sadakatle hizmet ederlerse çekişme ve kıskançlıklar ortadan kalkar. Yöneticiler; yardımcılarına, çevresindekilere ve halkına güvenmek zorundadır. Bunun olabilmesi için gerekli olan da “zhong” ilkesine uyulmasıdır. “Zhong”un olmadığı yerde, huzur ve barış olamaz.

Shu

恕

“Bağışlayıcı olmak”, “bağışlamak”

“Jun zi” olmanın bir kuralı da, “shu”64 ilkesinin yerine getirilmesidir. Hükümdarlar, beyler, yöneticiler, kendi aralarındaki ilişkilerinde daima uzlaşıcı bir tavır içinde olmalıdırlar. Halkla olan ilişkilerinde ise mutlaka 62 理智 (lǐ zhì). 63 忠 (zhōng). 64 恕 (shù).

40

B Ü L E N T O K AY

“bağışlayıcı” olmaları gerekmektedir. Emirlerinde çalışanları ve halkı sevmeli, onlara iyi davranmalıdırlar. Halka karşı acımasız olmamalı, sert cezalardan kaçınmalıdır. Onların yaptıkları hataları bağışlamayı bilmelidir.

Yong

勇

“Cesaret”, “cesur olmak”

Konfuçyüs’e göre bir kişinin, “jun zi” olabilmesi için “yong”65 ilkesine sahip olması gerekmektedir. “yong”un buradaki anlamı, “korkmamak” anlamında değildir. Buradaki “yong”, insanlığın, doğruluğun, adaletin korunması için gösterilmesi gereken cesareti ifade etmektedir. Kişinin temel ilkeleri yerine getirmesi yeterli değildir. Söz konusu ilkeleri korumak için mücadele etmeli, hiçbir zorluklardan yılmamalıdır.

Tian

天

“Fiziki gök (gökyüzü)”, “yaratıcı gök (yaratan)”, “yönetici gök (yöneten)”

Konfuçyüs, “tian”66 sözcüğüne “ilahî bir güç” anlamı vermektedir. Konfuçyüs bir sözünde, “tian’i kandıramazsın” derken, “tian” sözcüğünü sanki “Tanrı” anlamında kullanmış gibidir. “Tian” sözcüğü “Tanrı” olarak yorumlanırsa kafalar karışabilir. Çin felsefesi konusunda hiç bilgisi olmayan bazı kişilerin iddia ettiği gibi, “Konfuçyüs bir peygamberdir” sonucuna ulaşılır ki bizce bu büyük bir hata olur. Konfuçyüs bir peygamber değildir. 65 勇 (yǒng). 66 天 (tiān).

KONFUÇYÜS

41

Konfuçyüs’e göre insanın kaderini “tian” belirler. İnsanın kaderi değişebilir. “tian” isterse, daha önceden belirlenmiş olan kaderi değiştirme gücüne sahiptir. “İyi” belirlenmiş bir kader, “kötü” kadere dönüşebilir. Bu değişimi önlemek için, Konfuçyüs’ün temel ilkeleri eksiksiz yerine getirilmelidir. Konfuçyüs’e göre ise insan kaderini değiştirebilir. İşte bunu sağlayan güç, “tian”dir. Konfuçyüs, ölümden sonraki dünya ile ilgilenmemiştir. Ona göre, ilgilenilmesi gereken bu dünyadır. Sırlarla dolu bu dünyanın sırlarını çözemeyen insan, ölümden sonraki dünyanın sırlarını çözemez. O nedenle, Konfuçyüs’ün düşünce yapısında “Cennet” ve “Cehennem” kavramları yoktur. “jun zi” olmak için gerekli ilkeleri yerine getirirseniz iyi yazılmış kaderinizi koruyabilirsiniz. Bu ilkeleri yerine getirmezseniz kaderiniz kötüye dönüşebilir. Burada şöyle bir soru sormak mümkündür: İlkelere uymayarak insanlara kötülük edenlerin cezası ne olacaktır? Yanıt: O kişinin kaderi kötüye dönüşecektir. Bu durumda şöyle bir sonuca varmak mümkündür: Kötü bir kader, insanların göreceği en büyük cezadır.

Tian Ming

天命

“Göğün emri”,67 “göğün belirlediği kader”, “kader”, “alın yazısı”

Tian ming, “tian”in insanlar için belirlediği “kader” anlamına gelmektedir. İslami anlayışa göre insanların kaderi “Allah” tarafından belirlenir. Burada her ne kadar bir benzerlik varmış gibi gözükse de, İslami görüşe 67 天命 (tiān mìng).

B Ü L E N T O K AY

42

göre, yazılmış olan “alın yazısı” değişmez. İnsanın kendi “kader”ini değiştirmeye gücü yetmez. Ancak Konfuçyüs düşüncesine göre, insanın kaderi değişebilir. Eğer kişi davranışlarına dikkat etmezse, “jun zi” olmak için çabalamazsa önceden iyi yazılmış kaderi “tian” tarafından değiştirilebilir. Eğer bir kişi, “ren”, “yi”, “li”, “zhi” ve “yong” gibi ilkeleri tam olarak yerine getirirse yazılmış olan “iyi” kaderini koruyabilir. Aksi takdirde, kaderinin kötüleşmesine engel olamaz. Ya da bu ilkeleri eksiksiz yerine getirerek kötü yazılmış kaderini iyileştirebilir. “tian ming” değişmez değildir.

Tian Dao

天道

“Göğün düzeni”, “evrenin düzeni”, “göğün yolu”, “göğün ilkesi”, “izlenmesi gereken yol”

“Dao” sözcüğünün fiziki anlamı “yol”dur. Ancak “yol” sözcüğünün farklı bir anlamı daha vardır. “Gidilmesi gereken yol”, “izlenmesi gereken yol” vb. anlamlarda kullanılmıştır. “Tian dao” ise; “göğün düzeni”, “evrenin düzeni”, “göğün yolu”, “göğün ilkesi”, “izlenmesi gereken yol” olarak anlamlandırılmıştır. İnsanlar, tüm davranışlarını “tian dao”a uygun olarak yapmalıdırlar. “Evrenin düzeni”ne ters düşecek davranışlardan kaçınmalıdırlar. Eğer insanlar “tian dao” ilkesine uymazlarsa evrenin düzeni bozulur, dünyada kargaşa olur, savaşlar ve felaketler meydana gelir. Ülkedeki felaketlerin nedeni, “tian dao” ilkesine uyulmamasıdır.

Konfuçyüs’ün Derlediği Kitaplar ve Lun Yü Konfuçyüs’ün temel ilkelerini kısaca açıklamaya çalıştık. Şimdi de Konfuçyüs’ün düşüncelerini içeren eserlere bir göz atalım. Konfuçyüs’ün yazdığı bir kitap bulunmamaktadır. Konfuçyüs, önceden yazılmış bazı kitapları elden geçirmiş ve yeni baştan derlemiştir. Böylece, çok sayıda kitabın, devlet arşivindeki bilginin, eski geleneklerin kaybolmasını önlemiş, günümüze kadar ulaşmasını sağlamıştır. Bir saygı ifadesi olarak da bu kitaplara “Jing”68 adı verilmiştir. Konfuçyüs tarafından derlenmiş olan “Beş Klasik Kitap”69 daha sonraki dönemlerde ders kitabı olarak okutulmuştur. Eski dönemlerle ilgili felsefe, politika, tarih, edebiyat gibi konularda kaynak kitap olarak kullanılmıştır. Hatta bu kitapların, çok geniş bir coğrafyada ders kitabı olarak okutulduğu anlaşılmaktadır.

68 经 (jīng). 69 五经 (wu jing).

Beş Klasik Kitap 五经 1. Yi Jing “Değişimler Klasiği” 易经 Eski dönemlere ait bir kitaptır. Bir fal kitabı olarak bilinmektedir. “Ba gua”70 adı verilen çizgilerden oluşan semboller içermektedir. Bu semboller önceleri, evrendeki sekiz doğa olayını açıklamakta kullanılmıştır.

Ba Gua Tablosu

Yaşlanan Konfuçyüs, bir fal kitabı niteliğindeki Yi Jing’i71 elden geçirmiş, bir felsefe ve ahlak kitabı yaratmıştır. Doğadaki sürekli değişimi gözleyen Konfuçyüs, evrenin sırlarını Yi Jing içindeki sembollere dayanarak açıklamaya çalışmıştır. Yi Jing’e göre; evrenin temelini “yin-yang (zıtlıklar)”72 oluşturmaktadır.73 70 71 72 73

八卦 (bā guà). 易经 (Yì jīng). Ying (阴): Pozitif, artı, eril. Yang (阳): Negatif, eksi, dişi. Fang Tung Mei, Yi Ching İçindeki Mantık Sorunları, Li Ming Wen Hua Shih Yeh Kung Sse, Taipei, 1979, s. 1-29.

KONFUÇYÜS

45

“Dişi-erkek”, “yumuşak-sert”, “soğuk-sıcak”, “karanlık-aydınlık” vb. zıtlıklar “yin-yang” ile sembolize edilmişlerdir. Konfuçyüs de evrenin düzenini açıklarken “yin-yang”ı temel almıştır.

2. Shu Jing “Belgeler Klasiği”

书经

“Belgeler Klasiği”, Zhou Hanedanlığı74 ve öncesinde var olan, Yu, Xia ve Shang hanedanlıklarına75 ait arşivleri içeren bir kitaptır. Konfuçyüs, arşiv memurlarınca kaydedilmiş resmî belgeleri elden geçirerek, Shu Jing76 adlı kitabı yeni baştan derlemiştir. Eski dönem siyasi yapı ve devlet yönetimi hakkında bilgiler veren değerli bir kitaptır. Konfuçyüs’ün “tian ming” ile “hükümdar” arasındaki ilişkiye ait görüşlerini bu kitaptan öğrenmek mümkündür. Konfuçyüs’e göre hükümdar, insanları yönetmesi için “tian” tarafından görevlendirilen kişidir. Görevini iyi yapamazsa “tian” tarafından değiştirilebilir. Bu düşünce tarzına, Zhou Hanedanlığı öncesinde rastlamıyoruz.77

74 周朝 (Zhōu Cháo). 75 Yaklaşık olarak MÖ 21. yy. - MÖ 11. yy. arasındaki dönemi kapsamaktadır. 76 书经 (Shū Jīng) sözcüğünün tam yazılışı 書經 şeklindedir. 77 Muhaddere Nabi Özerdim, “Chou’lar ve Bu Devirde Türklerden Gelen ‘Gök Dini’”, Belleten, C. XXVII, sayı: 105, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1963, s. 19.

46

B Ü L E N T O K AY

3. Shi Jing “Şiirler Klasiği”

诗经

Shi Jing’in78 orijinalinde, yaklaşık 3000 kadar eski halk şiiri yer almaktadır. Konfuçyüs bu kitabı elden geçirerek yeniden derlemiş ve şiirleri sınıflandırmıştır.79 Konfuçyüs, elden geçirdiği kitaptaki şiir sayısını da 305’e indirmiştir.80 Konfuçyüs tarafından derlenen Shi Jing içindeki Xiao Ya, Da Ya ve Song bölümlerinde, saray çevresine ait şiirlere yer verilmiştir. Bu bölümde yer alan 145 şiir, sarayda düzenlenen törenlerde şarkı olarak seslendirilmiştir. Guo Feng bölümünde ise on beş beyliğe ait halk şiiri yer almaktadır. Guo Feng içindeki 160 şiir, müzik eşliğinde söylenmektedir. Zhou Hanedanlığı’nın ilk dönemlerinden, İlkbahar Sonbahar81 döneminin ortalarına kadar olan süre içindeki şiirleri içeren Shi Jing, içerik yönünden çok zengin bir kitaptır. Çeşitli beyliklere ait gelenekleri, bitki ve hayvan adlarını, bunların özelliklerini içerdiği için, değerli bir kaynak kitaptır. Konfuçyüs’ün elden geçirmesinden sonra, ders kitabı olarak kullanılmaya başlanmıştır.

78 诗经 (Shī Jīng) sözcüğünün tam yazılışı 詩經 şeklindedir. 79 Şiirler; Kuo Feng, Hsiao Ya, Ta Ya ve Feng başlıkları altında toplanmıştır. 80 Muhaddere Nabi Özerdim, Çin Şiirleri, 2. basım, Ayyıldız Matbaası, Ankara, 1986, s. 3. 81 春秋 (Chun Qiu)

KONFUÇYÜS

4. Li Jing “Törenler Klasiği”

47

礼经

Li Jing,82 dinsel törenlerde83 ve devlet işlerinde uyulması gereken kuralları içermektedir.84 Bundan başka, insanların yaşamlarını düzenleyen kuralları da içerdiğinden, “kurallar klasiği” dense de yanlış olmaz. Çin’deki feodal yapıya uygun olarak; büyük-küçük, kadın-erkek ve akrabalar arasındaki ilişkilerin nasıl olması gerektiğini anlatmaktadır. Ayrıca evlilik, doğum, ölüm, cenaze törenlerinin kurallarını içermektedir. Konfuçyüs tarafından elden geçirilen Li Jing, sonraki dönemlerde soyluların el kitabı olmuştur. “Li kuralları”na çok önem veren Konfuçyüs, Li Jing’i ders kitabı olarak kullanmıştır.85

5. Chun Qiu “İlkbahar-Sonbahar 春秋 Kayıtları” Chun Qiu,86 Lu Beyliği’nin resmî tarihidir. Aslında, devlet arşivini kaydetmekle görevli kişi tarafından kronolojik olarak kaleme alınmıştır. Konfuçyüs bu kitabı da baştan sona elden geçirerek, kendi yorumuna göre derlemiştir. 82 礼经 (Lǐ Jīng) sözcüğünün tam yazılışı 禮經 şeklindedir. 83 “Dinsel Törenler”; “göğe tapınma”, “aya tapınma”, “ruhlara tapınma” vb. olayları kapsamaktadır. 84 Resmî yemek davetleri, elçi kabulleri, ok atma yarışları vb. olaylar. 85 (Önce verildi) Yang Chin Ting, Çin Kültür Tarihi Sözlüğü, s. 134. 86 春秋 (Chūn Qiū).

48

B Ü L E N T O K AY

Konfuçyüs kitabı derlerken (hiç ayırım yapmamış), hatalı olan kişinin hükümdar ya da tarih yazmanı olmasına aldırmadan eleştirisini yapmış ve kişilerin hatalarını olduğu gibi yazmıştır. Övülmesi gerekenleri de övmüştür. Tarihte yaşanmış olayları, “yanlış” ya da “doğru” olarak değerlendirmekten çekinmemiştir. Kullandığı sözcükleri büyük bir titizlikle seçmiş, bazı sözcüklere de kendince anlamlar yüklemiştir. Chun Qiu içindeki olaylar kronolojik olarak verilmiştir. Olayların çıkış nedeni ve sonucu anlatılmamıştır. Ancak, olaylarla ilgili değerlendirme yapılmıştır. Konfuçyüs’ün politika konusundaki görüşlerini bu kitapta bulabiliriz.

Lun Yü (Konuşmalar) 论语 Lun Yü,87 Konfuçyüs’ün öğrencileriyle ya da o dönemde yaşamış bazı kişilerle olan konuşmalarını içermektedir. Genelde soru-yanıt biçimindedir. Lun Yü içinde 492 madde bulunmaktadır. 440 madde, öğrencilerle ya da başkalarıyla olan soru-yanıt şeklindeki konuşmalardır. 48 madde ise öğrencilerin kendi aralarındaki konuşmalardan oluşmaktadır. Konfuçyüs’ün ölümünden sonra öğrencileri, çeşitli beyliklere dağılmışlar ve öğretmen olmuşlardır. Konfuçyüs’ün düşünce yapısının etki alanı hızla genişlemiştir. Qin Shi Huang (MÖ 221 - MÖ 205)88 döneminde ise Ru düşünce ekolü ve Konfuçyüs’ün kitapları yasaklanmıştır. Bilindiği gibi, Qin Shi Huang döneminde aydınlar öldürülmüş ve fal, tıp ve tarım kitapları dışındaki tüm kitaplar yakılmıştır. Lun Yü de yakılan kitaplar arasında yer almıştır. Xi Han89 (Batı Han: MÖ 206 - MS 8) döneminde Lun Yü, ezberlemiş aydınlarca yeniden kaleme alınmıştır. Daha sonra, ortaya üç adet Lun Yü çıkmıştır. Lun Yü, Konfuçyüs’ün elinden çıkmış bir kitap değildir. Öğrencilerinin öğrencileri tarafından kaleme alınmıştır. Bu nedenle de pek çok cümle, “Konfuçyüs dedi ki”, “Üstat dedi ki”90 diye başlamaktadır. Lun Yü, Konfuçyüs’ün düşüncelerini en doğru aktaran kitap özelliği taşımaktadır. 87 88 89 90

论语 (Lún Yǔ). 秦始皇 (Qín Shǐ Huáng). 西汉 (Xī Hàn). 孔子曰 “Konfuçyüs demişti ki”, “Üstat demişti ki” diye de çevirebiliriz.

Konfuçyüs’ün Sözleri ve Açıklamaları Kitabımızın buraya kadar olan bölümünde, Konfuçyüs’ün ortaya çıktığı dönem ve önemli düşünce akımları anlatılmış oldu. Ayrıca, Ru düşünce ekolünün temelini oluşturan ilkeler ele alınarak Türkçe karşılıkları verilmeye çalışıldı. Şimdi, Konfuçyüs’ün sözlerine kulak verelim. Konfuçyüs, ne demiş, nasıl demiş?91 Konfuçyüs, evrenin düzeni hakkında neler düşünmektedir? Bunun için Konfuçyüs’ün derlemiş olduğu Yi Jing adlı kitabın “Xi Ce” bölümüne bir göz atalım. Bao Xi Shi’nin92 dünyaya nasıl hâkim olduğu şöyle anlatılmaktadır: “Bao Xi Shi önce göğe bakar, yıldızların hareketini gözler; yere bakar, canlı varlıkların93 hareketlerini gözler. Bu gözlemlerine dayanarak ‘ba gua’yı hazırlar. Ba gua’yı kullanarak tian ile iletişim kurar. Böylece, Bao Xi Shi, dünyadaki tüm canlı-cansız varlıkların arasındaki dengeyi ve evrende var olan düzeni kavrar.”94 91 Seçtiğimiz cümleler, ağırlıklı olarak Lun Yü içinden seçilmiştir. Ssu Shu Tu Pen, Lun Yü, San Ming Shu Chü, Taipei, 1966. 92 伏羲 (Fú Xī): İnsanlara tarım ve hayvancılığı öğrettiğine inanılan efsanevi bir lider. 93 Yürüyen, sürünen, uçan, yüzen tüm canlı varlıklar. 94 Shi San Jing, Zhou Yi Bölümü, Yi Wen Ying Shu Kuan, Taipei, s.166.

KONFUÇYÜS

51

Konfuçyüs’ün bu konuda söylediklerine bir göz atalım:

1. 子曰：「予欲無言。」子貢曰：「子如不 言，則小子何述焉？」 子曰：「天何言哉？四時行焉，百物生 焉，天何言哉？」 Konfuçyüs dedi ki; “Susmayı tercih ederim.” Zi Gong dedi ki; “Üstadım, siz konuşmazsanız biz öğrenciler neyi yazacağız?” Üstat dedi ki; “Gök neler dedi? Fakat dört mevsim dönüyor, bütün varlıklar ürüyor. Gök neler dedi?”95

Bu cümle Konfuçyüs’ün evrenle ilgili görüşlerini açıklamaktadır. Konfuçyüs, bu konuda konuşmaya gerek olmadığını anlatıyor. Çevrenize bakın, doğayı gözleyin diyor. Doğadaki sürekli değişim bize evrenin düzenini anlatıyor. Fazla söze ne gerek var. Doğadaki her şey “tian dao” düzenine göre devam etmektedir. Konfuçyüs’e göre insanlar, huzur ve barış içinde yaşamak istiyorlarsa, bu düzene uygun yaşamalıdırlar. Karşılaştıkları sorunların çözümünü de yine “tian dao” içinde bulacaklardır. Bu görüş, temelini doğadan alan bir düşünce sistemidir. Yi Jing’in Xi Ce bölümünde şöyle denilmektedir: “Evren ve bütün varlıklar, yin ve yang’dan96 meydana gelmiştir.” Yin-yang sembolünü incelediğimiz zaman, iç içe geçmiş iki hücrenin oluşturduğu bir embriyon gö95 Ssu Shu Tu Pen, Lun Yü, Yang Huo Bölümü, San Ming Shu Chü, Taipei, 1996, s. 223. 96 Evrenin temelini oluşturan “erkek-dişi” anlamındadır. Evrendeki zıtlıkları sembolize etmektedir.

52

B Ü L E N T O K AY

rünümündedir. Evrenin temeli, iki hücrenin birleşmesi sonucunda oluşan embriyona bağlanmıştır. Yin-yang sembolünün yuvarlak olması da tesadüfi değildir. Evrendeki tüm gök cisimleri yuvarlak bir forma sahiptir. Konfuçyüs’ten önce, Savaşan Beylikler ve İlkbahar-Sonbahar dönemlerindeki düşünürler de evrenin oluşumunu ve doğa olaylarını yin ve yang ile açıklamışlardır. Örneğin; MÖ 780 yılında meydana gelen bir depremi, Bo Yang Fu adındaki bilgin şöyle açıklamaktadır: “Yang, yin’in baskısı altında kaldığında, ortaya çıkan enerjisini doğal yolla boşaltmazsa depremler meydana gelir.”97 Görüldüğü gibi Çin’de, Konfuçyüs öncesinde de yin-yang görüşü vardır. Buna göre, yin ve yang’ın sürekli olarak dönüşüm içinde olması, evrendeki olayların meydana gelmesini sağlamaktadır. Zhou Hanedanlığı döneminde, dünyanın beş temel maddeden meydana geldiği görüşünün kabul edildiğini görüyoruz.98 Bunlar; “metal”, “ağaç”, “su”, “ateş” ve “toprak”tır. Savaşan Beylikler Dönemi’nde ise bu görüş oldukça yaygınlaşmıştır. Bu beş madde, birbirlerinin var olmalarını sağlamakta, aynı zamanda da birbirlerini yok etmektedirler. Beş temel madde arasındaki dönüşüm şu şekildedir: Ağaç, ateşi ortaya çıkartır. Ateş, toprağı ortaya çıkartır. Toprak, metali ortaya çıkartır; metal, suyu ortaya çıkartır; su, 97 Guo Yü, Chou Yü Bölümü, Chiu Sse Ch’u Pan She, Taipei, 1978, s. 26-27. 98 Ssu Shu Tu Pen, Lun Yü, Yang Huo Bölümü, San Ming Shu Chü, Taipei, 1996, s. 223.

KONFUÇYÜS

53

ağacı ortaya çıkartır. Bu döngüyü tersten alırsak şöyle bir durum ortaya çıkmaktadır: Su, ateşi söndürür; ateş, metali eritir; metal, ağacı keser; ağaç, toprağı tutar; toprak, suyu engeller. Görüldüğü gibi, bu beş madde, birbiriyle sıkı ilişki içinde olup, sürekli değişim içindedirler. Bu düşünce sistemi, eski Çin’deki astronomi, takvim, tıp bilimleri ve politika alanında çok etkili olmuştur. Meydana gelen olaylar, bu beş madde (metal, ağaç, su, ateş, toprak) ve onların dönüşümlü mücadelesine göre ele alınmış ve buna göre çözümler üretilmiştir. Özellikle Han Hanedanlığı99 döneminden sonra, hanedanlıkların el değiştirmeleri de yine aynı mantıkla açıklanmaya başlanmıştır. Konfuçyüs, evrendeki düzeni ve dönüşümü “tian dao” ile açıklamaktadır. Konfuçyanizm’in evren görüşünü anlayabilmek için, öncelikle “tian” sözcüğünün anlamının çok iyi kavranması gerekmektedir. Çinli düşünür Feng You Lan, “tian” sözcüğünün beş değişik anlamı olduğunu ileri sürmektedir:100 1. Fiziki anlamdaki “tian.” Burada kullanılan “tian” sözcüğü, “yer”, sözcüğünün karşıtı olarak kullanılmaktadır ve “gök” anlamına gelmektedir. Atmosfer olaylarının meydana geldiği yerdir. 2. Dünyaya hâkim olan “tian.” Genellikle, “huang tian shang di”101 şeklinde ifade edilir. İnsana benzediği 99 Evrenin temelini oluşturan “erkek-dişi” anlamındadır. Evrendeki zıtlıkları sembolize etmektedir. 100 Guo Yü, Chou Yü Bölümü, Chiu Sse Ch’u Pan She, Taipei, 1978, s. 26-27. 101 Güney Kore’nin ulusal bayrağı, evrenin oluşumunu ve dört temel maddeyi gösteren çok güzel bir tasarım örneğidir. Ortada

54

B Ü L E N T O K AY

ve insanları yöneten canlı bir varlık olarak düşünülür. Bu terim “tian” ve “di”102 anlamlarını birlikte içermektedir. 3. “Kader”, “alınyazısı” anlamına gelen “tian.” İnsanın değiştirmeye gücünün yetmediği “kader.”103 4. Doğa anlamında kullanılan “tian.” Doğadaki dönüşümü ifade eder. 5. Ahlak prensibi olan “tian.” Evrenin en yüksek prensibidir. “Zhong yong”da sözü edilen “tian” budur. Ru düşünce ekolünde “tian”, düşünebilen ve fiziki gücü olan bir varlık olarak tasavvur edilmektedir. İnsanları yönetmesi için hükümdar görevlendirebilir ve isterse onu görevden alabilir. Evrendeki her şeye hükmeden bir güç konumundadır. Günümüzdeki “Tanrı” tanımı ile örtüştüğü düşünülebilir. Ancak, Konfuçyüs’ün ve Ru düşünce ekolünün ifade ettiği “tian”, günümüzdeki anlamıyla “Tanrı” değildir. “Tian”, bilinemeyen, tanımlanamayan ve açıklanamayan “ilahî” bir güç konumundadır. Konfuçyüs’ün bazı sözlerinin Türkçe çevirileri okunduğunda, Konfuçyüs’te “Tanrı”  kavramı olduğu yanılgısına düşünülebilir. Oysa Konfuçyüs’te “Tanrı” kavramı yoktur. “Tian” sözcüğünün en eski anlamı “gök”tür. Sığır kemiklerine, kaplumbağa kabuklarına104 ve bronz kaplardaki eski yazılarda “tian”  sözcüğü, iki kolunu ve ayaklarını açan ve de başında bir şey taşıyan bir insan yin ve yang yer almaktadır. Burada dört temel madde vardır. Bunlar; su, ateş, hava ve toprak’tır. 102 Han Hanedanlığı: MÖ 206 - MS 220. 103 Feng Yu Lan, Çin Felsefe Tarihi, Chung Hua Shu Chü, Pekin, 1978. 104 皇天上帝 (Huáng tiān shàng dì).

55

KONFUÇYÜS

olarak çizilmiştir. Bu insanın başında taşıdığı nesne, “tian” yani “gök”tür. 

insan

gök

(Jia Gu Wen)

insan

gök

(Jin Wen)

Zhou Hanedanlığı öncesinde “tian”  sözcüğünün yerine “di (hükümdar)”105 sözcüğü kullanılmaktaydı. Zhou Hanedanlığı’ndan itibaren, “tian” sözcüğü tek başına ya da “tian di”106 olarak, kullanılmaya başlanmıştır. “Di” sözcüğü tek başına kullanıldığında ise hükümdar anlamına gelmektedir. Konfuçyüs’ün yaşadığı İlkbahar-Sonbahar Dönemi’nde, “tian”  ile insan arasındaki fark ve “tian”  ile insan arasındaki ilişki, dönemin felsefe tartışmalarının ana konusunu oluşturmuştur. Bu nedenle Konfuçyüs, düşünce ve ideallerini “tian” ile “İnsan” arasındaki ilişki temeline oturtmaya çalışmıştır. Konfuçyüs’ün düşüncelerini yansıtan Lun Yü’de “tian” sözcüğü, “dao (yol)”107 ve “ming (kader)”108 ile birlikte kullanılmıştır. Böylece, “tian dao” ve “tian ming” kavramları ortaya çıkmıştır. Bu terimler, Konfuçyüs’ün evren görüşünün odak noktasını oluşturmaktadır. Daha önce de değindiğimiz gibi, mevsimler belirli bir düzenle değişmektedir. Tüm canlı varlıklar da yine 105 帝 (dì). 106 天帝 (tiān dì). 107 道 (dào). 108 命 (mìng).

56

B Ü L E N T O K AY

belirli bir düzene göre üreyip çoğalmakta ve ölmektedir. Evrendeki her şey belli bir düzen içinde meydana gelmektedir. Konfuçyüs’e göre, bu düzen “tian dao”dır. “tian dao”ı, dünyayı ve tüm canlıları yaratan “tian” kurmuştur. İnsanlar, “tian dao”a uygun yaşamak zorundadır. “tian dao”; “evrenin düzeni” ya da “doğanın düzeni” olarak açıklanabilir. 2. 子曰：「天生德於予，桓魋其如予何？」 Konfuçyüs dedi ki; “Gök içimdeki erdemi yarattı. Huan Tui ne yapabilir?”109

Burada Konfuçyüs şunu demek istiyor: Bendeki tüm erdemleri “tian” yaratmıştır ve ancak “tian” yok edebilir. İnsanlar benim içimdeki erdemleri yok edemezler. Ben “Evrenin Düzenine” uygun yaşarsam, Huan Tui110 gibi yetkili biri bile olsa, bana hiçbir şey yapamaz. 3. 子曰：「獲罪於天，無所禱也。」 Konfuçyüs dedi ki; “Tian’e karşı suç işleyen biri, kime dua edebilir ki!”111

4. 子曰：「吾誰欺？欺天乎？」 Konfuçyüs dedi ki; “Ben kimi aldatıyorum? Tian’i mi aldatıyorum?”112 109 Lun Yü, Shu Erh Bölümü, s. 114. 110 Huan Tui, Konfuçyüs’ten hoşlanmayan bir yöneticidir. 111 Lun Yü, Pa Yi Bölümü, s. 73. 112 Lun Yü, Tzu Han Bölümü, s. 132.

KONFUÇYÜS

57

Konfuçyüs birinci cümlesinde, “tian”e karşı suç işleyen, “tian”i tanımayan birinin, sığınabileceği ve dua edebileceği bir gücün olamayacağını vurguluyor. Konfuçyüs’e göre, “tian”den başka bir güç yoktur ve tian”, insanların sığınacağı tek güçtür. İkinci cümle de bu anlamı pekiştirmektedir. Kimse “tian”i aldatamaz. “tian” aldatılamaz. Konfuçyüs’e göre “tian ming”, “tian”in insanlar için belirlediği bir alınyazısıdır. İnsan dünyaya gelirken “tian ming (kader)”i belirlenir. “Tian ming” sözcüğü ilk kez Shu Jing içinde geçmektedir. “Tian ming” kavramı, Shu Jing içinde iki açıdan ele alınmaktadır. İlki, hükümdarın “tian”den aldığı emirle halkı yönetmesidir. İkincisi ise insanların “tian”in emrine uygun bir şekilde yaşamalarıdır. Kısacası, evrenin düzenine uymalarıdır. Hükümdara, “tian zi”113 yani “göğün oğlu” denmektedir. “Tian (gök)” oğluna, yani hükümdara halkı yönetmesi için görev verir. Bu göreve bağlı olarak da, uyması gereken kuralları bildirir. Bu kurallar, ahlak kurallarını oluşturmaktadır. Shu Jing’deki Gao Tao Mo114 ve Hong Fan115 bölümlerinde şu ifade yer almaktadır: “Hükümdar ülkeyi tian’in isteği doğrultusunda yönetir. Yasalar, cezalar, ahlak kuralları hep tian tarafından, halkın ihtiyaçlarına cevap verecek şekilde belirlenmiştir. Eğer halk hükümdarın 113 天子 (tiān zǐ). 114 皋陶谟 (Gāo Yáo Mó). 115 洪范 (Hóng Fàn).

58

B Ü L E N T O K AY

yönetiminden memnun değilse hükümdar tian’in emirlerini iyi uygulamıyor demektir. Bu durumda tian, hükümdarı değiştirir.” Çin’deki tarihî felsefe ve siyasi felsefe, genellikle tian ming kavramına dayanmaktadır. Tian ming, bir bakıma “tian”in emridir. Konfuçyüs’e göre, her kişinin bir tian ming’i vardır. Bu nedenle herkes, “tian”in emirlerini bilmeli, saygı duymalı ve çekinmelidir. 5. 子曰：「不知命，無以為君子也。」 Konfuçyüs dedi ki; “Tian’in emirlerini bilmeyen kişi, erdemli olamaz.”116

6. 司馬牛憂曰：「人皆有兄弟，我獨亡。」子夏 曰：「商聞之矣：死生有命，富貴在天。君子 敬而無失，與人恭而有禮。四海之內，皆兄弟 也。君子何患乎無兄弟也？」 Sima Niu endişe ile dedi ki; “Herkesin erkek kardeşi var, yalnız benim yok.” Zi Xia ona dedi ki; “Başkalarından duydum, ‘ölüm ve yaşam tian’in emridir. Zenginlik ve şeref ise kaderin işidir. Erdemli bir kişi, buna uyarsa ve hata yapmıyorsa ve insanlara karşı saygıda kusur etmiyorsa; dört denizin insanları kardeştir.117 Erdemli kişi, kardeşim yok diye boşuna üzülmemelidir.”118 116 Lun Yü, Yao Yüeh Bölümü, s. 244. 117 Buradaki “dört deniz”, “dünyadaki tüm” insanlar anlamına gelmektedir. 118 Lun Yü, Yen Yuan Bölümü, s. 160.

KONFUÇYÜS

59

7. 孔子曰：「君子有三畏：畏天命，畏大人，畏 聖人之言。 Konfuçyüs dedi ki; “Erdemli insan üç şeye saygı duyar. Tian’in emirlerine, yüksek yöneticilere ve kutsal insanların sözlerine. ”119

Meng Zi120 dönemine gelindiğinde, insanların erdem ve bilgi sahibi olmak için çok büyük çaba harcamaları gerektiği fikri ağırlık kazanmıştır. Meng Zi’ya göre kişi, kendisindeki erdemleri (iyi meziyetlerini) ve bilgileri korumak ve daha da geliştirmek için tüm gücüyle çabalamalıdır. Meng Zi’ya göre kişi, erdemlerini ve bilgisini artırabilir. Ancak kişi; soylu mu, halktan biri mi olacak; zengin mi, yoksul mu olacak; başarılı mı, başarısız mı olacak; bunları kendisi belirleyemez ve bunları değiştiremez. İnsanın belirleyemeyeceği ve değiştiremeyeceği bir şey daha vardır ki, o da ömrünün süresidir. Bütün bunlar “tian” tarafından belirlenir. İnsanlar, “tian ming” değiştirme gücüne sahip değildir. Meng Zi’ya göre kişi, erdemli ve bilgili olmak için elinden geldiğince çabalamalıdır. Gerisini “tian”e bırakmalıdır. Meng Zi’nın bu görüşü Konfuçyüs’ten gelmektedir. Ancak Meng Zi, söylemek istediklerini daha açık olarak ifade etmiştir. Bundan dolayı da, Ru 119 Bu sözü şu şekilde de çevirmek mümkündür: “Erdemli insan üç şeyden çekinir. Tian’in emrinden, yüksek yöneticilerden ve kutsal insanların sözlerinden.” Burada verilen “çekinmek” sözcüğünü, “saygı duymak” olarak çevirmenin daha doğru olacağını düşündük. 120 Meng Zi (MÖ 372 - MÖ 289): Konfuçyüs’ten sonra, Ru ekolünün en önemli düşünürüdür.

60

B Ü L E N T O K AY

düşünce ekolünün daha da güçlenmesine büyük katkıları olmuştur. 8. 子曰：「不怨天，不尤人。下學而上達。知我 者，其天乎！」 Konfuçyüs dedi ki; “Ben tian’den şikâyetçi değilim. İnsanları da suçlamıyorum. Sadece elimden geldiğince bilgi edinmeye çalışıyorum ve bununla kişiliğimi geliştiriyorum. Beni sadece tian anlar.”121

“Tian” bana bir kader çizmiş. Ben de şikâyetçi değilim. İnsanlar tian’in emirlerini yerine getirmek için bir çaba harcamıyorlar. Ama ben onları suçlamıyorum. Ben bilgimi artırmaya çalışıyorum. Erdemli olmak için çaba harcıyorum. Konfuçyüs insanlardan. “Tian”in emirlerini yerine getirmesini istemektedir. Ona göre “tian”, her şeyi işitir ve bilir. Onu aldatmak mümkün değildir. Konfuçyüs, “Ben kimi aldatıyorum? Tian’i mi aldatıyorum?” sözleriyle, “tian”in aldatılamayacağını çok açık bir biçimde ifade etmektedir. Konfuçyüs’ün evren görüşünü kısaca özetlersek: Evren; “yin” ve “yang” adı verilen karşıt maddelerden oluşmaktadır. Dünyayı oluşturan ana maddeler ise şunlardır: “metal”, “ağaç”, “su”, “ateş” ve “toprak.” Bu karşıt maddelerin arasında sürekli bir çatışma ve barış vardır. Bunlar birbirlerini yok ettikleri gibi, birbirlerinin var olmalarını da sağlarlar. Onların bu dönüşümlerinden dolayı, evren sürekli değişim içindedir. Gece ile gündüz, mevsimler, canlı varlıkların üremeleri ve ölmeleri hep bu dönüşümün sonucudur. 121 Lun Yü, Xian Wen Bölümü, s.190-191.

KONFUÇYÜS

61

Konfuçyüs, “insanları sevmek ve onlara yararlı olmak” ilkesini yaşam felsefesi olarak kabul etmiş bir düşünürdür. Kendinden önceki dönemlerde yaşamış insanlara büyük saygı duymuş ve onların bilgi birikimini insanlara aktarmayı, kendi sorumluluğu olarak görmüştür. Konfuçyüs; ruhlar, hortlaklar, cinler, periler gibi doğaüstü varlıklara ve öbür dünya gibi sırlarla, bilinmeyenlerle dolu kavramlara ilgi göstermemiştir. Konfuçyüs’te cennet ve cehennem kavramları yoktur. Bunları “yok” saymamış ama “var” da dememiştir. Bu konulardan ısrarla kaçınmıştır. O, öbür dünya ile değil, bu dünyanın işleriyle ilgilenmiştir. 9. 季路問事鬼神。 子曰：「未能事人，焉能事鬼？」敢問死。 曰：「未知生，焉知死？」 Ji Lu, ölülerin ruhlarına yapılacak hizmet hakkında sordu. Konfuçyüs dedi ki; “İnsanlara hizmet edecek durumda değilken ölülere nasıl hizmette bulunabiliriz.” Ji Lu, “Ölüler hakkında sormak cesaretinde bulunabilir miyim?” diye ilave etti. Konfuçyüs dedi ki; “Hayat hakkında bir bilginiz yok iken ölüleri nasıl bilebilirsiniz?”122

10. 樊遲問知。子曰：「務民之義，敬鬼神而 遠之，可謂知矣。」 Fan Chi, akılcı olmanın ne olduğunu sordu. 122 Lun Yü, Xian Jiang Bölümü, s. 149.

62

B Ü L E N T O K AY

Konfuçyüs dedi ki; “İnsanın yapması gerekenleri yap, ruhlara saygılı ol fakat onlardan uzak dur, onlara kapılma. İşte akılcı olmak budur.”123

Bu sözler Konfuçyüs’ün yaşam felsefesi çok net bir biçimde açıklamaktadır. Bilinmeyenlerle dolu “öbür dünya”124 ile uğraşmanın gereksizliğini vurgulamaktadır. Eğer varlığına inanıyorsan, ruhlara saygılı ol. Ama o konuyla fazla ilgilenme. Asıl ilgilenilmesi gereken, çeşitli sorunlara çözüm arayan bu dünyadır. Yardım edilmesi gereken insanlar bu dünyada yaşamaktadır. Konfuçyüs “akılcı” olmayı, öbür dünyadan uzak durmak, ruhlar âlemiyle ilgilenmemek olarak açıklamaktadır. Bu ilginç açıklamaya farklı yorumlar getirilebilir. Şöyle düşünmek mümkündür: Konfuçyüs, çok düşünmesine rağmen öbür dünyanın ve ruhlar âleminin sırlarını çözememiştir. “Tian” kavramının arkasına saklanmış, çözüm üretemediği bu konuya girmekten de ısrarla kaçınmıştır. Ya da şöyle bir yorum getirebiliriz: Öğrencileri, ölümden sonraki dünya ile fazla ilgilenirlerse gerçek yaşamdan uzaklaşıp bu dünyadaki görevlerini unutabilirler. Böylece ölüm, ölümden sonraki dünya, ruhlar, hortlaklar, hayaletler vb. konulara yoğunlaşabilirler. Konfuçyüs de bundan çekindiği için, bu konulara girmekten ısrarla kaçınmış olabilir. Konfuçyüs’ün bu yaşam felsefesi, uzun bir süre Çinli düşünürleri derinden etkilemiştir. 123 Lun Yü, Ba Yi Bölümü, s. 73. 124 “Ruhlar Âlemi”.

KONFUÇYÜS

63

11. 子曰：「直哉史魚！邦有道，如矢；邦無道， 如矢。」君子哉蘧伯玉！邦有道， 則仕；邦無道，則可卷而懷之。」 Konfuçyüs dedi ki; “Shi Yu gerçekten dürüst bir insandır. Ülkede iyi bir yönetim varken, o bir ok gibi dik (dürüst)tir. Ülkede iyi bir yönetim yokken, o yine ok gibi (dürüst)dir.” “Qu Bo Yu, gerçekten erdemli biridir. Ülkede iyi bir yönetim varken, görev alır. Ülkede iyi bir yönetim yokken, görev almaz, gözlerden ırak olur.”125

Konfuçyüs’ün adından söz ettiği Shi Yu, Wei Beyliği’nde görev yapan bir soyludur. Wei Beyi Wei Ling Gong, Qu Bo Yu gibi çok yetenekli ve bilgili birine yönetimde görev vermez. Onun yerine, Mi Zi Xia adındaki birine görev verir. Mi Zi Xia, uygulamalarıyla ülkeye zarar verir. Shi Yu, Wei Ling Gong’u uyarmak için intihar eder. Bu tarihî olayı ele alan Konfuçyüs, Shi Yu’nün dürüstlüğünü övmektedir. Ancak, kendini öldürmesini bir kayıp olarak görmektedir. Anlatımdan da anlaşılacağı gibi, Qu Bo Yu’nün davranışlarını daha çok onaylamaktadır. Konfuçyüs’e göre “erdemli insan”, iyi yönetimler olduğu zamanlarda yönetimde görev alarak halka hizmet etmelidir. Bilgisini halk için kullanmalıdır. Ülkede kötü yönetim olduğunda ise görev almaktan kaçınmalıdır. Halka eziyet edenlere hizmet etmemelidir. Bu gibi durumlarda, kendilerini daha da iyi yetiştirmek ve eksiklilerini gidermek için, gözlerden ırak yerlere çekilmelidir. 125 Lun Yü, Wei Ling Gong Bölümü, s. 197.

B Ü L E N T O K AY

64

12. 子曰：「篤信好學，守死善道。危邦不入， 亂邦不居。天下有道則見，無道則隱。邦有 道，貧且賤焉，恥也；邦無道，富且貴焉， 恥也。」 Konfuçyüs dedi ki; “Kendine bir ideal seç ve bunu gerçekleştirmek için ciddiyetle çalış. Ölünceye kadar bu idealin yolunu izle. Tehlikeli ülkelere gitme. Karışık ülkelerde kalma. Ülkede iyi yönetim varken, kendini göster. Ülkede iyi yönetim yokken, inzivaya çekil. Ülkede iyi bir yönetim varken, (sen) yoksul olur ve alt tabakada yer alırsan, bu utanç vericidir. Ülkede kötü bir yönetim varken, (sen) zengin olur ve soylular arasında yer alırsan, bu da utanç vericidir.”126

Konfuçyüs’e göre; “erdemli insan” olmak isteyenler kendilerine bir hedef belirlemeli ve o hedefe ulaşıncaya kadar yılmadan çalışmalıdır. Bilgi sahibi olun ve bundan sonra da halka hizmet edin diyerek onlara yol göstermektedir. Konfuçyüs’e göre insanlar, “erdemli insan” olmalı, bilgisini artırmalı ve uygun bir ortam bulduğunda da insanlara hizmet etmelidir. Konfuçyüs’ün, ülke yönetiminde görev almak konusunda bazı ilkeleri vardır. Öncelikle ülkede iyi bir yönetimin olması gerekmektedir. Ancak iyi bir yöneticinin yanında görev alınırsa halkın yararına bir şeyler yapmak mümkündür. Bu nedenle, kötü yönetim ve yöneticilerden uzak durulması gerektiğini savunmaktadır. Burada Konfuçyüs’ün kullandığı “ying” sözcüğüne dikkat etmek gerekmektedir. “Toplumdan ve insanlardan 126 Lun Yü, Dai Bo Bölümü s. 124.

KONFUÇYÜS

65

uzaklaşarak, inzivaya çekilmek” olarak açıklanabilecek bu sözcük, Konfuçyüs tarafından biraz farklı biçimde yorumlanmaktadır. Konfuçyüs “ying” sözcüğünü, “ülke yönetiminden uzak durmak”, “yönetim ile ilgili hiçbir şeye karışmamak” olarak yorumlamaktadır. Konfuçyüs, erdemli kişilere kötü yönetimlerde görev almayın, gözlerden ırak olun diyor ama halka hizmet edebilmeleri için onlara yeni hedefler gösteriyor. “Halka bilgili ve erdemli olmanın yolunu öğretin. Onlara, bilmeleri gerekenleri öğretin, bilgili insanlar olmalarını sağlayın. Kitap yazın ya da kitap derleyin” diyerek yol gösteriyor. Konfuçyüs, daha önce de değindiğimiz gibi, iyi yöneticiler bulunca onların hizmetine girmiş ve halka yararlı olmaya çalışmıştır. İstediği gibi yöneticiler bulamayınca kendini, öğrenci yetiştirmeye ve kitap derlemeye vermiştir. Onun “ying” sözcüğü ile anlatmak istediği aydınların, toplumdan ve insanlardan uzaklaşması değil, kötü yönetimlerden uzak durmalarıdır. Konfuçyüs’e göre, halka hizmet edebilmenin temelini “ren” oluşturmaktadır. İnsan, “ren”i eksiksiz yerine getirdikten sonradır ki gerçek hedef olan “ren dao”a ulaşacaktır. Daha önce de değindiğimiz gibi Konfuçyüs, özellikle yöneticilerin “jun zi” olmalarını istemektedir. Bunun için de öncelikle “ren”127 ilkesinin yerine getirilmesi gerektiğine inanmaktadır. Konfuçyüs, insanlara faydalı olabilmek, onlara yardımcı olabilmek için çaba harcamaktadır. 127 仁 (rén) İnsanları sevmek, insanlık.

66

B Ü L E N T O K AY

13.「仁者, 人也」 “Ren” nedir? “İnsanları sevmektir.”

Bu cümleyi; “İnsan sevgisi nedir? İnsanlıktır” biçiminde de çevirebiliriz. Cümledeki ilk “ren”128 sözcüğü, “insan sevgisi” anlamına gelmektedir. İkinci “ren” ise “insan” anlamına gelen “ren”dir. 14. 樊遲問仁。子曰：「愛人。」 Fan Chi, ren’i sordu. Konfuçyüs dedi ki; “İnsanları sevmektir.”129

15. 子貢曰：「如有博施於民而能濟眾，何如？可 謂仁乎？」子曰：「何事於仁，必也聖乎！堯 舜其猶病諸！夫仁者，己欲立而立人，己欲達 而達人。能近取譬，可謂仁之方也已。」 Zi Gong dedi ki; “Halka iyilik yapan ve yardım eden bir kimse için ne dersiniz? Ona, ‘erdemli bir kimse’ denebilir mi?” Konfuçyüs cevap verdi; “O sadece ‘erdemli insan’ değil, kesinlikle ‘kutsal insan’dır. Yao ve Shun bile bu kadarını yapamadıkları için üzüldüler. Erdemli bir kimse, kendine bir yol çizerken, başkalarına da yol çizer. Kendisi bu yolda hedefe giderken, başkalarını da götürür. 128 仁 (rén) sözcüğü Çin felsefesinde Konfuçyüs ren’i olarak bilinir. Çincedeki 人 ve 二 sözcüklerinin birleşmesinden meydana gelmektedir. İki insanın arasındaki sevgiyi anlatır. [人 (rén) sözcüğü “insan”, 二 (èr) sözcüğü de “iki” anlamına gelmektedir.] 129 Lun Yü, Yen Yuan Bölümü, s. 166.

KONFUÇYÜS

67

Her şeyi kendinden örnek alırsan bu erdemli olmanın yoludur.”130

Konfuçyüs yaşam felsefesini, “ren (insan sevgisi)” temeline oturtmaktadır. Hedef, erdemli insan olmaktır. Erdemli insan olmak demek; insanları sevmek, bilgili olmak ve bu bilgiyi halkın yararına kullanmak demektir. Zi Gong, “Halka iyilik yapan ve yardım eden bir kimseye erdemli insan denebilir mi?” diye sorduğunda Konfuçyüs, “O sadece erdemli insan değil, kesinlikle kutsal insandır.” diye yanıt veriyor. Konfuçyüs’ün bu yanıtında, insanlara yardım eden kimselere verilen değer çok açık bir biçimde ifade edilmiştir. 16. 孔子曰：「生而知之者，上也；學而知之者， 次也；困而學之，又其次也；困而不學，民斯 為下矣。」 Konfuçyüs dedi ki; “Doğuştan bilgili olanlar, en üstün tabiatlı insanlardır. Öğrenerek bilgili olanlar, ikinci sınıfa dâhildir. Zorluklar içinde olup öğrenen kişiler, ondan sonraki sınıfa dâhildir. Zorluklar içinde bulunduğu hâlde öğrenmiyorsa bunlar en alt sınıfta yer alır.”131

17. 子曰：「我非生而知之者，好古，敏以求之者 也。」 Konfuçyüs dedi ki; “Ben doğuştan bilgi sahibi bir insan değilim. Eskiyi seven ve onu aramayı zevk edinen bir insanım.”132 130 Lun Yü, Yung Yeh Bölümü, s. 107. 131 Lun Yü, Chi Shih Bölümü, s. 213. 132 Lun Yü, Shu Erh Bölümü, s. 113.

68

B Ü L E N T O K AY

18. 子曰：蓋有不知而作之者，我無是也。多聞擇 其善者而從之，多見而識之，知之次也。」 Konfuçyüs dedi ki; “Ne yapacağını bilmeden hareket eden kimseler vardır. Ben böyle yapmam. Çok dinlemek, iyi olanı yapmak ve daima onu izlemek. Çok gözlem yapmak ve onu belleğe kaydetmek. İşte bunlar, bilgi edinmenin ikinci yoludur.”133

Konfuçyüs çok açık bir şekilde, bilgiyi sonradan elde ettiğini söylemektedir. Doğuştan bilgili, çok akıllı insanların olabileceğini söyleyen Konfuçyüs, onları en üstün insanlar olarak görüyor. Bunların, “kutsal insan” ya da “kutsal hükümdar” olduklarını söylüyor. Meng Zi’ya göre de insanlar doğuştan bilgilidir. Bunlara, “liang zhi / öğrenmeden bilen”134 ya da “liang ren / öğrenmeden yapabilen”135 denilmektedir. Konfuçyüs’e göre öğrenmeden bilmek ve öğrenmeden yapabilmek, sadece kutsal insanlara özgüdür. Sadece onlar, doğuştan akıl ve bilgiye sahiptirler. Meng Zi ise herkesin doğuştan “akıl”a sahip olduğunu savunmaktadır. Onun için herkes, Yao ve Sun gibi, hükümdar olma şansına sahiptir. Konfuçyüs’e göre doğuştan akıllı insan azdır. Onun için de herkes bilgisini artırmak için çaba harcamalıdır. Konfuçyüs bilgi konusunda, “ahlak” ve “erdem”e daha fazla ağırlık vermektedir. Bilginin kullanılması, ahlaki değerler ile birlikte ele alınmaktadır. Konfuçyüs’e göre; bilgi, “nasıl iyi ahlaklı ve erdemli insan olunur?” sorusunun yanıtını bulmakta insanlara yol göstermektedir. 133 Lun Yü, Shu Erh Bölümü, s. 116. 134 良知 (liáng zhī): Öğrenmeden bilen. 135 良人 (liáng rén): Öğrenmeden yapabilen.

KONFUÇYÜS

69

19. 子曰：「小子！何莫學夫詩？詩，可以興， 可以觀，可以群，可以怨。邇之事父，遠之事 君。多識於鳥獸草木之名。」 Konfuçyüs dedi ki; “Öğrenciler, niçin Shi Jing136 okumuyorsunuz? – Şiir zihni harekete geçirir. – Yönetimlerin başarılı mı, başarısız mı olduklarını gözleyebilirsiniz. – Bu şiirler, size toplum içinde yaşamayı öğretir. – Bu şiirler, içinizdeki sıkıntıları yok eder. – Bu şiirler, önce ana-babaya nasıl hizmet edileceğini öğretir. Daha sonra ise hükümdara nasıl hizmet edileceğini öğretir. – Ayrıca, bu şiirlerden bitkilerin, uçan ve yürüyen hayvanların adlarını öğrenebilirsiniz.”137

Burada Konfuçyüs’ün de belirttiği gibi bilgi, insanın toplumsal yaşama ayak uydurabilmesine yardımcı olmaktadır. Kişilerin kızmak, üzülmek, sevinmek, mutlu olmak gibi, çeşitli duygularını toplum kurallarına uygun, kontrollü bir biçimde göstermesine yardımcı olur. Böylece, büyüklere saygı gösterirken ve hükümdara hizmet ederken davranışlarını iyi ayarlayabilir. Konfuçyüs öğrencilerine Shi Jing’i okumalarını önermektedir. Ona göre Shi Jing, değerli bilgiler içeren bir eserdir. Konfuçyüs’ün bu sözü; “bilginin ne yararı var?”, “bilgi nerede kullanılır?” gibi sorulara çok güzel bir cevap olmaktadır. 136 诗经 (Shī Jīng) “Şiirler Klasiği”, “Şarkılar Klasiği” olarak da adlandırılmaktadır. 137 Lun Yü, Yang Hou Bölümü, s. 219-220.

70

B Ü L E N T O K AY

20. 樊遲問仁。子曰：「愛人。」問知。子曰：「 知人。」樊遲未達。子曰：「舉直錯諸枉，能 使枉者直。」樊遲退，見子夏。曰：「鄉也吾 見於夫子而問知，子曰，『舉直錯諸枉，能使 枉者直』，何謂也？」子夏曰：「富哉言乎！ 舜有天下，選於眾，舉皋陶，不仁者遠矣。湯 有天下，選於眾，舉伊尹，不仁者遠矣。」 Fan Chi “Ren”i sordu. Konfuçyüs dedi ki; “İnsanları sevmektir.” “Bilgi”yi sordu. Konfuçyüs dedi ki; “İnsanları tanımaktır.” Fan Chi bunları anlamadı. Kofuçyüs dedi ki; “Dürüst insanları, dürüst olmayanlardan daha üst göreve getir. Böylece, dürüst olmayanlar da dürüst olurlar.” Fan Chi Konfuçyüs’ün yanından ayrıldı. Zi Xia’yi görünce dedi ki; biraz önce hocayı gördüm, ona “bilgi”yi sordum. O dedi ki; “Ren Dürüst olanları, dürüst olmayanların üstünde görevlendir. Dürüst olmayanlar da dürüst olurlar.” Zi Xia dedi ki; “Söyledikleri gerçekten çok anlamlı. Shun hükümdar iken, halkın içinden Gao Tao’ı seçti ve yüksek bir göreve atadı. O zaman erdemsizler, (yönetimden) uzaklaştılar. Tang hükümdar iken, halkın içinden Yi Yin’i seçti ve yüksek bir göreve atadı. O zaman, erdemsizler (yönetimden) uzaklaştılar.”138 138 Lun Yü, Yen Yuan Bölümü, s. 166-167.

KONFUÇYÜS

71

Bilgi, insanları tanımak için gerekli bir birikimidir. Bilgi, insanları daha iyi ve daha yakından tanıyabilmek için, en büyük yardımcıdır. Yöneticiler, insanlara görev verirken, kime hangi göreve atayacaklarını saptarken, bilgi onlara yardımcı olur. Daha doğru karar vermelerine yardım eder. Böylece; erdemli, ahlaklı ve dürüst insanlara görev verirler. 21. 子曰：「里仁為美。擇不處仁，焉得知？」 Konfuçyüs dedi ki; “Oturulacak yer139 erdemli bir ortam olmalıdır. Bir kimse oturacak yer seçerken erdemli yer140 seçmiyorsa ona nasıl akıllı denebilir?”141

22. 子曰：「臧文仲居蔡，山節藻梲，何如其知 也？」 Konfuçyüs dedi ki; “Zang Wen evinde büyük bir kaplumbağa besliyor. Onun için büyük bir oda yaptırmış. Bu odanın sütun başlıklarına dağ, kirişlerine yosun resimleri çizdirmiş. Bu ne kadar akılsızca bir iş.”142

Bir üst düzey yönetici olan Zang Wen, fala bakarken kullanmak üzere evinde bir kaplumbağa beslemektedir. Kaplumbağa için büyük bir oda hazırlatır. Konfuçyüs, bir kaplumbağa için hazırlanan odanın aşırı süslü olduğunu eleştirmektedir. Bir kaplumbağa için bu kadar çok süslü bir oda hazırlanmasını akılcı bulmamaktadır. 139 İkamet edilecek yer. 140 Erdemli bir insana uygun yer. 141 Lun Yü, Li Jen Bölümü, s. 78. 142 Lun Yü, Kung Yeh Ch’ang Bölümü, s. 93.

72

B Ü L E N T O K AY

23. 子曰：「君子道者三，我無能焉：仁者不憂， 知者不惑，勇者不懼。」 Konfuçyüs dedi ki; “İdeal insanın üç iyi özelliği vardır. Ben yapamıyorum. Erdemliyse üzüntüsü yoktur. Bilgiliyse kafasında şüphe olmaz. Cesursa, korkacak hiçbir şeyi yoktur.”143

Konfuçyüs burada, “ideal insan”144 olmak için gerekli üç özelliği anlatmaktadır. Konfuçyüs’e göre “ideal insan”, erdemli, bilgili ve cesur olmalıdır. Erdemli insan, hoşgörülüdür. Bilgili insanın kafasında, açıklığa kavuşmamış bir nokta yoktur. Cesur insan ise sonuna kadar adaleti savunur. Adalet için çalıştığı için, hiçbir şeyden korkmaz. Konfuçyüs’e göre; “İdeal insan”ın bu üç özelliğe sahip olması gerekmektedir. 24. 子曰：「誦詩三百，授之以政，不達；使於四 方，不能專對；雖多，亦奚以為？」 Konfuçyüs dedi ki; “(Bir kişi), Shi Jing’den üç yüz şiir okumuş olsa bile; eğer verilen idari görevi iyi yapamıyorsa, başka ülkelere elçi olarak gönderildiğinde tek başına konuşamıyorsa, (o kişinin) çok şiir okumuş olmasının ne yararı var?”145

Konfuçyüs’ten seçtiğimiz bu cümlede, kişinin okuduğunu anlaması ve bilgi edinmesi anlatılmak istenmektedir. Okuyup anlayan ve bilgi edinen kişi, bu bilgisini kullanabilmelidir. Gerektiğinde, tek başına da olsa, bilgisine dayanarak kendisine verilen görevi yerine getirmelidir. Eğer bunları yapamıyorsa o kişinin bilgisi “boştur”. 143 Lun Yü, Hsien Wen Bölümü, s. 188. 144 君子 (jūn zǐ). 145 Lun Yü, Tzu Lu Bölümü, s. 170.

KONFUÇYÜS

73

Konfuçyüs burada çok önemli bir konuyu vurgulamaktadır. Bilginin amacı, hizmettir. Bilgi, kullanılmak içindir. Kullanıldığı sürece yararlı olur. Konfuçyüs’e göre, insanlara yararı olmayan bilginin, hiçbir değeri yoktur. 25.子曰：「好學近乎知，力行近乎仁，知恥近乎 勇。知斯三者，則知所以修身，知所以修身， 則知所以治人，知所以治人，則知所以治天下 國家矣。」 Konfuçyüs dedi ki; “Bilgiden hoşlanan, akla yakın olur; gayretle iyilik yapan, erdeme yakın olur; utanmayı bilen, cesarete yakın olur. Bu üç iyi özelliği biliyorsa, kendisini nasıl yetiştireceğini bilir. Kendini nasıl yetiştireceğini biliyorsa, o takdirde başkalarını nasıl yöneteceğini bilir. Başkalarını nasıl yöneteceğini biliyorsa, ülkeyi ve dünyayı146 nasıl yöneteceğini de bilir.”147

Konfuçyüs eğitime son derece önem veren bir düşünürdür. Çin’de halkın eğitilmesi gerektiğini savunan ve bunu başlatan kişi Konfuçyüs’tür. Eğitimde eşitlikten yana olan Konfuçyüs’ün her kesimden öğrencisi olması da bunu kanıtlamaktadır. Konfuçyüs’ün öğrencileri arasında, toplumun her kesiminden insan bulunmaktadır. Konfuçyüs’ün öğrenci seçiminde hiç ayırım yapmamıştır. Konfuçyüs’ün asıl hedefinin “erdemli insan”a ulaşmak olduğunu belirtmiş, “erdemli insan” olabilmenin 146 天下 (tiān xià) sözcüğü; “Çin” ve “dünya” anlamlarına gelmektedir. 147 Zhong Yong, 20. Bölümü, s. 33.

74

B Ü L E N T O K AY

temel ilkelerinden birinin de “zhi”, yani “bilgi sahibi olmak” olduğunu söylemiştik.148 Ülkeyi yönetenleri mutlaka bilgili olmaları gerekmektedir. Bilgi insana, iyi ahlaklı olmayı, adil olmayı ve insanları tanımayı öğretir. İnsanları iyi tanıyan bilgili bir yönetici, bilgili kimselere görev verir. Bilgisizleri yanına yaklaştırmaz ve onların kötülüğünden korunmuş olur. “Dao de” ilkesi, Konfuçyüs’ün özellikle üzerinde durduğu ve çok önem verdiği bir ilkedir. Konfuçyüs’ün “dao de” düşüncesinin temelini oluşturan kavramlardan ilki “ren”dir. 26. 子曰：「富與貴是人之所欲也，不以其道得 之，不處也；貧與賤是人之所惡也，不以其道 得之，不去也。君子去仁，惡乎成名？君子無 終食之間違仁，造次必於是，顛沛必於是。 Konfuçyüs dedi ki; “Zenginlik ve mevki, herkesin istediği şeylerdir; eğer ......... ise elde tutulamaz. Fakirlik ve aşağılanmak insanların nefret ettikleri şeylerdir; eğer dürüst davranmazlarsa bunlardan kurtulamazlar.” – “Erdemli insan, “ren”den uzaklaşırsa iyi bir ün kazanabilir mi?” – “Erdemli insan, bir yemek yeme süresinde bile erdeme aykırı hareket etmez. Çok acele işi olsa bile ondan149 ayrılmaz. Zor durumdayken bile onu150 bırakmaz.”151 148 Konfuçyüs, sözlerinde bazı ilkeleri tekrarlamaktadır. Buna bağlı olarak, bazen bizim de tekrar yapmamız gerekmektedir. 149 “Erdemden”. 150 “Erdemli”. 151 Lun Yü, Li Jen Bölümü, s. 79-80.

KONFUÇYÜS

75

Konfuçyüs’e göre, şartlar ne olursa olsun insanlar “ren”den ayrılmamalıdırlar. Yaşamın en küçük zaman diliminde bile insanlara sevgiyle yaklaşmalı ve onları sevmelidirler. Böylece, hiçbir zaman “dao de”dan ayrılmamış olurlar. “Ren” sözcüğü ilk olarak, İlkbahar-Sonbahar Dönemi’nde kullanılmaya başlanmıştır. Bu dönemden önce, jin wen (madeni kaplardaki yazı)152 ve jia gu wen (kaplumbağa kabukları ve kemik üzerine yazılmış yazılar)153 yazı örneklerinde ve de eski kitaplarda bu sözcüğe rastlanmıyor. Zhong Yong adlı klasik kitapta “ren” sözcüğü şu şekilde açıklanmaktadır: “Ren, insanlıktır.” Ren sözcüğü; “insan” ve “iki” sözcüklerinin birleşmesinden oluşmaktadır.154 İki çizgiden birisi kişinin kendisini, diğeri ise karşısındaki insanı ifade etmektedir. Ren sözcüğü, iki insan arasındaki iyi ilişkiyi, yani “sevgi”yi ifade etmektedir. İlkbahar-Sonbahar Dönemi’nde halkın yaşam şartları çok kötüydü. Yöneticiler halkı ezmekteydiler. İnsan yaşamının hiçbir değeri yoktu. Bu durumdan etkilenen Konfuçyüs, “ren” sözcüğünü ve dolaysıyla “insanları sevmek” kavramına önem vermiştir. Böylece Konfuçyüs, o dönemde “hümanizm”in öncüsü olarak karşımıza çıkmaktadır. Konfuçyüs’ün düşüncesine göre “ren”, doğuştan insanlarda bulunmaktadır. Eğer insan isterse davranışlarıyla bunu yaşama geçirebilir. 152 金文 (jīn wén). 153 甲骨文 (jiǎ gǔ wén). 154 仁 (rén).

76

B Ü L E N T O K AY

27. 子曰：「仁遠乎哉？我欲仁，斯仁至矣。」 Konfuçyüs dedi ki; “Ren çok uzakta mıdır? Ben ‘erdem’li olmak istersem olurum.”155

28. 顏淵問仁。子曰：「克己復禮為仁。一日克己 復禮，天下歸仁焉。為仁由己，而由人乎哉？ 」顏淵曰：「請問其目。」子曰：「非禮勿 視，非禮勿聽，非禮勿言，非禮勿動。」 Yan Yuan “ren” hakkında sordu. – Konfuçyüs dedi ki; “Bir kimse nefsine hâkim olursa ve kurallara (töreye) bağlı kalırsa o ‘ren’ı elde eder. Eğer bir gün gerçekten böyle yapabilirsen dünyada herkes seni erdemli bir insan olarak kabul eder. ‘Ren’a ulaşmak için kişi kendisi gayret etmelidir. Başkasından beklememelidir.” – Yan Yuan dedi ki; “Bunu gerçekleştirmenin ilkeleri nelerdir?” – Konfuçyüs dedi ki; “Toplum kurallarına (töreye) uymayan şeylere bakma, toplum kurallarına uymayan şeyleri dinleme, toplum kurallarına uymayan şeyleri söyleme, toplum kurallarına uymayan şeyleri yapma.”156

Burada Konfuçyüs’ün bu konudaki düşüncelerini çok açık bir biçimde görebiliyoruz. Toplumsal ilişkileri düzenleyen kurallara uymak gerekmektedir. Hiçbir yerde kayıtlı olmayan bu kurallar, uzun yılların süzgecinden geçmiştir. Konfuçyüs, insanların birbirlerinin haklarına saygılı olmalarını, haksızlık etmemelerini ve kimseye zarar 155 Lun Yü, Shu Erh Bölümü, s. 117. 156 Lun Yü, Yan Yuan Bölümü, s. 158.

KONFUÇYÜS

77

vermemelerini öğütlerken, kişinin nefsine hâkim olması gerektiğini de hatırlatıyor. Tüm insanlar böyle davransalar dünyada her şey yolunda gider. Huzur ve barış olur. Bunu gerçekleştirmek için başkalarına baskı yapmaya gerek yoktur. Herkes, “ren” ilkesini yerine getirmek için çaba harcamalıdır. Bunun temelinde, toplum kurallarına uymak yatmaktadır. Konfuçyüs’e göre ülkede huzur ve barışın sağlanması, yasalardan çok, bu kurallara uyulmasına bağlıdır. Bu nedenle Konfuçyüs, toplumsal kurallara uyulmasına son derece önem vermektedir. 29. 仲弓問仁。子曰：「出門如見大賓，使民如承 大祭。己所不欲，勿施於人。在邦無怨，在家 無怨。」 Zhong Gong “ren” hakkında sordu. – Konfuçyüs dedi ki; “Dışarı çıktığın zaman, sanki değerli bir konuğu karşılayacakmışsın gibi davran. Halka iş gördürürken, önemli bir kurban törenindeki gibi ol. Kendine yapılmasını istemediğin şeyleri başkasına yapma...”157

Konfuçyüs “ren” sözcüğünü açıklarken ne kadar güzel ifade ediyor. “Dışarı çıktığın zaman, sanki değerli bir konuğu karşılayacakmışsın gibi davran” derken, “ren” sözcüğünün “saygı” anlamı içerdiğini de vurguluyor. Başkalarıyla olan ilişkilerde daima saygılı olmak gerektiğinin altını çiziyor. Birey, davranışlarında son derece dikkatli olmalıdır. 157 Lun Yü, Yan Yuan Bölümü, s. 158.

78

B Ü L E N T O K AY

“Halka iş gördürürken, önemli bir kurban törenindeki gibi ol.” Konfuçyüs’ün bu sözünü bir yöneticiye söylediğini anlamak hiç de zor değil. O dönemlerde yöneticiler, ruhları memnun etmek için, belirli dönemlerde kurban törenleri düzenlerdi. Bazen bu törenleri bizzat kendileri yönetirlerdi. Bu törenlerde uyulması gereken kesin kurallar bulunmaktaydı.158 Töreni yönetenler, bu kurallara uymak ve hareketlerinde son derece dikkatli olmak zorundaydılar. Demek ki, birilerine iş buyururken, bir ayindeymiş gibi saygılı ve ölçülü olunması gerekmektedir. “Kendine yapılmasını istemediğin şeyleri başkasına yapma...” Bizlere hiç de yabancı gelmeyen bir söz. “Ren” ilkesini yerine getirmek için, insanları öylesine seveceksin ki, “sana yapılmasından hoşlanmadığın hareketleri, sen de başkalarına yapmayacaksın.” 30. 子曰：「有德者，必有言。有言者，不必有 德。仁者，必有勇。勇者，不必有仁。」 Konfuçyüs dedi ki; “Erdemli insanlar mutlaka (güzel) konuşmasını bilirler. (Güzel) konuşabilen kişiler, erdemsiz de olabilir. Erdemli insanlar mutlaka cesurdurlar. Cesur insanlar, erdemli olmayabilirler.”159

“Erdemli”160 insanlar mutlaka iyi konuşmasını bilirler. Duygularını doğru ifade ederler. Ancak, iyi konuşmacı olan herkes mutlaka “erdemli”dir diyemeyiz. Güzel konuşan insanların içinden de “erdemsiz”ler 158 “Li kuralları”. 159 Lun Yü, Xian Wen Bölümü, s. 180. 160 “Dao de” ilkesini eksiksiz yerine getiren kişi.

KONFUÇYÜS

79

çıkabilir. “Erdemli” insanlar mutlaka cesurdurlar. Ama cesur insanların tümü, “erdemli” olmayabilir. Konfuçyüs’e göre güzel konuşmak, çok da önemli değildir. Güzel konuşan insanların içinden erdemsizler de çıkabilir. Bir insanın erdemli olup olmadığını anlamak için, konuşma yeteneğine bakılmaz. O kişinin davranışlarına bakılır. Cesur olmak da insanı erdemli yapmaya yetmez. Ama erdemli insan yeteri kadar cesurdur. 31. 子張問仁於孔子。孔子曰：「能行五者於天 下，為仁矣。」請問之。曰：「恭、寬、信、 敏、惠。恭則不侮，寬則得眾，信則人任焉， 敏則有功，惠則足以使人。」 Zi Chang Konfuçyüs’e “ren” hakkında sordu. – Konfuçyüs dedi ki; “Eğer toplumda beş işi yapabilirsen ren’i gerçekleştirmiş olursun.” – (Zi Chang) “Bu beş iş nedir diye sorabilir miyim?” – Konfuçyüs dedi ki; “Saygılı, hoşgörülü, sözüne güvenilen, çabuk kavrayan ve eli açık olmaktır. Başkalarına karşı saygılı olursan saygısızlığa uğramazsın; hoşgörülü olursan herkesin sevgisini kazanırsın; sözünü tutarsan herkes sana güvenir; çabuk kavrarsan, başarılı olursan, cömert olursan başkalarına kolaylıkla iş yaptırabilirsin.”161

Buradaki diyalog, Konfuçyüs’ün “ren” görüşünü çok net bir biçimde anlatmaktadır. Konfuçyüs’e göre “ren”, toplum içinde; insanlar arasındaki ilişkilerde insan olmanın ve başarının yolunu göstermektedir. Bunun 161 Lun Yü, Yang Hou Bölümü, s.218.

80

B Ü L E N T O K AY

yolu, kendini ve başkalarını sevmekten geçmektedir. Onun için de Konfuçyüs, “önce kendini sonra da başkalarını sev” demektedir. İnsanın kendisini sevmesinin anlamı ise kişinin kendisine saygı duymasıdır. Konfuçyüs insanlara önce kendinizi sevin derken kesinlikle, “bencil olun” demek istemiyor. Yöneticiler halkı sevmeli, onlara karşı hoşgörülü ve merhametli olmalıdırlar. Onlara iyi davranmalı, eziyet etmemelidirler. İnsanlar da toplum kurallarına uymalı, başkalarını sevmeli ve onlara karşı saygılı olmalıdır. Konfuçyüs’ün burada, başarılı olmanın yolunu gösterirken, “verdiğin sözü yerine getir”, “çabuk kavramak için çaba harca” ve “eli açık ol” diyor. Demek ki, “jun zi” olabilmek için kişi, “sözünün eri” olmalı, verdiği sözü yerine getirmelidir. “Jun zi” olacak kişinin, “eli açık” olmalı diyor Konfuçyüs. Eski Çin’de halkın yoksul olduğu düşünülürse yöneticilere ve durumu iyi olanlara seslenmektedir. 32. 孟懿子問孝。子曰：「無違。」樊遲御，子告 之曰：「孟孫問孝於我，我對曰『無違』。」 樊遲曰：「何謂也？」子曰：「生事之以禮； 死葬之以禮，祭之以禮。」 Meng Yi Zi, “xiao”ı sordu. – Konfuçyüs dedi ki; “Töreye karşı gelmemektir.” – Fan Chi, (Konfuçyüs’ün) arabasını sürerken Konfuçyüs ona dedi ki; “Meng Sun bana ‘xiao’ı sordu. Ben ona dedim ki; ‘Töreye karşı gelmemektir.’” – Fan Chi ne demek istediğini sordu.

KONFUÇYÜS

81

– Konfuçyüs dedi ki; “Ana-baba yaşarken, töreye uygun şekilde hizmet etmeliyiz. Öldükten sonra, töreye uygun şekilde gömmeliyiz ve töreye uygun şekilde (mezarlarını) ziyaret edip dua etmeliyiz.”162

33. 孟武伯問孝。子曰：「父母唯其疾之憂。」 Meng Wu Bo “xiao”ı sordu. – Konfuçyüs dedi ki; “Ana-baba, çocukları hastalanacak diye kaygılanırlar.”163

34. 子游問孝。子曰：「今之孝者，是謂能養。至 於犬馬，皆能有養；不敬，何以別乎？」 Zi You “xiao”ı sordu. – Konfuçyüs dedi ki; “Bugünlerde, anayı, babayı besleyebilmek demektir. Ancak, köpek ve at da beslenebilir. Ana-babaya saygısız davranılırsa (onların hayvandan) ne farkı kalır?”164

35. 子夏問孝。子曰：「色難。有事弟子服其勞， 有酒食先生饌，曾是以為孝乎？」 Zi Xia “xiao”ı sordu. – Konfuçyüs dedi ki; “En zor olan, güler yüz göstermektir. Ailede iş varken koşuyorsun, içki ve yemek varken baba ve ağabeye yediriyorsun; sadece bunlara ‘xiao’ denir mi?”165 162 Lun Yü, Wei Cheng Bölümü, s. 61. 163 Lun Yü, Wei Cheng Bölümü, s. 62. 164 Lun Yü, Wei Cheng Bölümü, s. 62. 165 Lun Yü, Wei Cheng Bölümü, s. 63.

82

B Ü L E N T O K AY

Konfuçyüs’ün “xiao” teriminin, aile içindeki ilişkileri düzenleyen bir sistem olduğunu daha önce anlatmıştık. Şimdi de Konfuçyüs’ün “xiao” hakkında söylediklerini okuyalım ve yorumlamaya çalışalım.166 Konfuçyüs diyor ki; ana-baba hayattayken, kurallara uymalı, onlara karşı olan görevlerimizi eksiksiz yerine getirmeliyiz. Öldüklerinde, cenaze işlerini kurallara uygun yapmalıyız. Mezar ziyaretlerini eksiksiz yerine getirmeliyiz. Burada “töre” olarak kullanılan sözcüğün anlamını, “uyulması gereken kurallar” olarak açıklayabiliriz. Konfuçyüs, “örnek evlat olmak” ilkesini, “uyulması gereken kurallar” içine dâhil etmektedir. Konfuçyüs’e göre herkes, evlatlık görevlerini bir yaşam biçimi olarak kabul etmelidir. İkinci cümlede, “xiao” sözcüğünün diğer anlamı, büyüklerin küçüklere karşı olan görevleri ifade edilmektedir. Ana-babalar, çocuklarının üstlerine titremelidirler. Çocuklarının hasta olmamaları için çok dikkatli olmaları gerekmektedir. Bu cümleden, şöyle bir anlam da çıkarmak mümkündür. Çocuklar, ana-babanız sizin üzerinize titremektedirler. Hasta olursanız çok üzülecekler. Sizler dikkatli olun ve hastalanmayın, ana-babanızı üzmeyin. “örnek evlat olmak”, bunu gerektirmektedir. “Xiao” ile ilgili üçüncü ve dördüncü cümlelerde, ana-babaya karşı olan görevlerin yerine getirilmesi ile ilgili açıklamalar bulunmaktadır. Ana-babaya rahat bir yaşam sağlamak, ihtiyaçlarını gidermek ve istediklerini 166 Bir kez daha görüyoruz ki, bir Çince terimi, tek bir Türkçe sözcükle açıklamak mümkün değildir. “Xiao” sözcüğü, bunu en güzel örneğini oluşturmaktadır.

KONFUÇYÜS

83

almak yeterli değildir. Bütün bunların, “güler yüz” ve “saygı” ile yapılması gerekmektedir. Ana-babanın yemeklerini yapmak ve onlara sevgiyle yedirmek. İşte “örnek evlat olmak”, bunu gerektirmektedir. Konfuçyüs, “en zor olan, güler yüz göstermektir” diyor. Bu yapılmazsa evde kedi köpek beslemek ile ana-babaya bakmak arasında hiçbir fark kalmaz. Ailedeki tüm işlere koşan, yemeğin iyisini, içkinin kalitelisini hep baba ve ağabeyine sunan bir kişiye; sadece bunları yaptığı için “xiao” denir mi?” Konfuçyüs soruyu soruyor ama yanıtını açıklamalarında zaten veriyor. Sadece bunları yerine getiren, büyüklerine hizmet etmekten kaçınan ya da hizmet ederken güler yüzle davranmayan kişi kesinlikle “xiao” sayılmaz. Konfuçyüs’ün kullandığı “zhong yong” terimini; “aşırılıktan kaçınma” ya da “her şeyi kararında yapmak” olarak açıklamıştık. Şimdi, Konfuçyüs’ün “zhong yong” ilkesi ile ilgili görüşlerine bakalım. 36. 子曰：「中庸之為德也，其至矣乎！民鮮久 矣。」 Konfuçyüs dedi ki; “Zhong yong, bu gerçekten en üstün bir erdemdir. Uzun zamandır bu erdemi, normal insanlarda göremiyoruz.”167

Konfuçyüs’e göre “zhong yong”, en yüksek ve değişmez bir ahlak ilkesidir. Ona göre her şey, ne az ne de fazla olmalıdır. Her şey kararında, yani; olması gerektiği kadar olmalıdır. 167 Lun Yü, Yong Ye Bölümü, s. 107.

84

B Ü L E N T O K AY

Konfuçyüs; düşüncede, harekette, konuşmada, her türlü davranışta aşırılıktan kaçınılmasını ve “zhong yong” ilkelerine uyulmasını istemektedir. Konfuçyüs’ün bu konudaki düşünceleri, “Dört Klasik Kitap” içinde yer alan ve Zhong Yong adını taşıyan kitapta anlatılmıştır. Konfuçyüs’e göre insan, bilgisini kullanarak, neyin kararında olduğunu ve de neyin aşırı olduğunu anlayarak hareketlerini ona göre düzenleyebilir. 37. 子曰：「質勝文則野，文勝質則史。文質彬 彬，然後君子。」 Konfuçyüs dedi ki; “Bir insanın ilkel karakteri, davranışlarından baskınsa bu kişi kaba olur. Eğer bir insanın davranışları, iç karakterinden daha çok ön plana çıkarsa o zaman tarih yazıcılarına benzer. Karakteri ile dış görünüşünü dengeleyen kişiye, ‘üstün insan’ denir.”168

Konfuçyüs’ün yukarıdaki cümlede anlatmak istediğini şu şekilde açıklayabiliriz. Bir insan kendini olduğu gibi dışa vurursa, görünüşüne ve hareketlerine dikkat etmezse kaba bir insan ortaya çıkar. Eğer kendi doğal yapısını gizleyerek, davranışlarında aşırılığa kaçarsa bu kez de gerçek kişiliği ortaya çıkamaz. Bunların ikisi de yanlış olur. İkisinin ortasını bulmak ve aşırılığa gitmemek gerekmektedir. “Ren” ve “yi” kavramlarını açıklamaktadır. “Yi” ilkesini, “doğruluk”, “dürüstlük”, “adil olmak” olarak açıklamıştık. Konfuçyüs, bu konudaki görüşünü Zhong Yong içinde bir cümleyle şöyle ifade etmektedir. 168 Lun Yü, Yong Ye, s. 103.

KONFUÇYÜS

85

38.「仁者，人也，親親為大；義者，宜也，尊賢 為大。親親之殺，尊賢之等，禮所生也。 」 “Ren, insanları sevmektir. Burada en önemlisi, kendi akrabalarını sevmektir. Yi, işleri uygun bir biçimde yapmaktır. En önemlisi, yetenekli ve becerikli insanlara saygı gösterilmesidir. Akraba sevgisinde derece vardır. Bilgili insanları sevmekte de derece vardır. Li, bu nedenle ortaya çıkmıştır.”169

Konfuçyüs’ün “ren” ilkesini anlatırken; insanın önce kendisini sevmesi, sonra akrabalarını ve daha sonra da diğer insanları sevmesini ifade ettiğini söylemiştik. Bu cümlede bunu açık bir biçimde görebiliyoruz. “Jun zi” olacak insan, öncelikle kendisine saygı duymalıdır. Davranışlarında dürüst olmalı, doğruluktan şaşmamalıdır. Kişi, kendisinden sonra, akrabalarını sevmelidir. Akrabalar arasında sevgi ve saygı bağı olmalıdır. Konfuçyüs, aile bağlarının güçlü olmasından yanadır. Daha önceden de değindiğimiz gibi, İlkbahar-Sonbahar ve Savaşan Beylikler dönemleri, beylikler arasındaki savaşlarla geçmiştir. Ülke yönetiminde görev alanlar, hükümdarın soyundan gelen kişilerdir. Bu durumda, birbirleriyle savaşanlar, akrabadırlar. Akrabalar arasındaki sevgi ve saygı bağları güçlü olursa savaşlar olmayacaktır. Konfuçyüs, boşuna “akrabalarını sev” dememiştir.

169 Zhong Yong, 20. bölüm, s. 33.

86

B Ü L E N T O K AY

39. 子曰：「君子之於天下也，無適也，無莫 也，義之與比。」 Konfuçyüs dedi ki; “Erdemli insan, dünyada ne bir şeye düşkün olur ne de küçümser. O, doğru olan yolu izler.”170

Konfuçyüs’e göre, erdemli bir insan, herhangi bir şeye büyük bir tutku ile bağlanmamalıdır. Büyük tutkular, kişilerin hata yapmasına neden olabilir. Tutku ve hırs, ölçülü olduğu takdirde kişinin başarılı olmasında önemli rol oynayabilir. Ama tutku insanın gözlerini kör edecek kadar aşırı olmamalıdır. Bunun aksi de iyi değildir. Konfuçyüs, bir ideali olmayan, çevresindeki olaylara kayıtsız kalan, başarılı olmak için hiç çaba harcamayan kişilere de hoşgörüyle bakmamaktadır. Bir kişinin “jun zi” olabilmesi için, “zhong yong” ve “yi” ilkelerine uygun davranmalıdır. Yani kişi, tüm davranışlarında ölçülü ve dürüst olmalıdır. 40. 子曰：「君子義以為質，禮以行之，孫以出 之，信以成之。君子哉！」 Konfuçyüs dedi ki; “Erdemli insan, davranışlarında dürüstlüğü temel alır, Her şeyi ‘li kurallarına’ uygun olarak gerçekleştirir. Bunu, alçak gönüllülükle ifade eder. İtimat telkin ederek tamamlar. Bunları gerçekleştiren kişi, ‘erdemli insan’dır.”171

“Erdemli insan”, dürüstlüğü ve doğruluğu, yani “yi”yi temel almalıdır. Davranışları, “yi” ilkesine uymalıdır. Konfuçyüs bu cümlesinde iki noktaya daha 170 Lun Yü, Li Ren bölümü, s. 81. 171 Lun Yü, Wei Ling Gong bölümü, s. 200.

KONFUÇYÜS

87

değinmektedir. İnsan, başkalarının güvenini kazanmalı ve alçak gönüllü olmalıdır.

41. 子曰：「君子義以為上。君子有勇而無義 為亂，小人有勇而無義為盜。」 Konfuçyüs dedi ki; “Erdemli insan, ‘yi (dürüstlük)’yi en yüksek ilke kabul eder. Üst kademedeki görevliler cesur olup da ‘yi’ye uymazlarsa, asi olurlar. Sıradan insanlar (halk) cesur olup da, ‘yi’ye uymazlarsa, eşkıya olurlar.”172

Konfuçyüs bu sözüyle, ülkedeki kargaşanın nedenini, toplumun her kesimindeki insanların “yi” ilkesine uymamalarını göstermektedir. Konfuçyüs’e göre cesur, atılgan ve gözü pek yöneticiler, “yi” ilkesine uymazlar, davranışlarına dikkat etmezlerse kontrol edilemezler ve “asi” olurlar. Eğer halk “yi”ye uymazsa, eşkıyadan bir farkları kalmaz. Konfuçyüs’ün kurmuş olduğu Ru Düşünce Ekolü, “ren” ve “yi”ye çok önem vermiştir. Eğer yöneticiler görevlerini “ren” ve “yi”ye uygun olarak yaparlarsa ülke içindeki kargaşa sona erer ve halk huzura kavuşur.173 Anımsanacağı gibi, Konfuçyüs’ün ahlak düşüncesinde yer alan bir başka önemli kavram ise “li kurallarına uymak”tır. “Li”nin ilk anlamı, “atalar ve gök” için yapılan kurban törenlerinde uyulması gereken kurallardır. Zaman içinde anlam ve içeriği değişikliğe uğramıştır. 172 Lun Yü, Yang Hou bölümü, s. 225. 173 Konfuçyüs “ren” ilkesine, Meng Zi ise “yi” ilkesine daha fazla önem vermiştir.

88

B Ü L E N T O K AY

42. 子入大廟，每事問。或曰：「孰謂鄹人之子知 禮乎？入大廟，每事問。」子聞之曰：「是禮 也。」 Konfuçyüs Büyük Tapınağa girdiğinde her şeyi soruyordu. Biri dedi ki; “Zhou’dan gelen bayın oğlu (Konfuçyüs)’nun ‘li’yi bildiğini kim söyleyebilir! O Büyük Tapınağa girdiğinde her şeyi soruyor.” – Konfuçyüs bunu duyunca dedi ki; “Her ayrıntıya dikkat etmek, işte tören kurallarına uymak ‘li’ budur.”174

43. 子貢欲去告朔之餼羊。子曰：「賜也，爾愛其 羊，我愛其禮。」 Zi Gong, her ayın birinci günü kurban kesme âdetinin kaldırılmasını istedi. – Konfuçyüs dedi ki; “Ci (Zi Gong), sen koyuna kıyamıyorsun, ben ise ‘li’ye kıyamıyorum.”175

Konfuçyüs “büyük tapınağa” girdiğinde, tören kuralları hakkında sorular sorar. Bunu duyan bir kişi, Konfuçyüs’ün kuralları bilmemesini ayıplar ve onu eleştirir. Konfuçyüs ise tapınaktaki törenlerde en küçük hata bile yapılmaması gerektiğini savunan bir kişidir. Eleştiriyi duyunca, tören sırasında her ayrıntıya dikkat etmenin doğru bir davranış olduğunu söyler. Törenler, eksiksiz ve kusursuz olmalıdır. Diğer cümlede ise Konfuçyüs’ün “li kuralları”na ne kadar çok önem verdiğini görüyoruz. Tapınakta yapılan törenlerde “Li”ye tam olarak uyulması gerekmektedir. 174 Lun Yü, Ba Yi Bölümü, s. 74. 175 Lun Yü, Ba Yi Bölümü, s. 74.

KONFUÇYÜS

89

Tapınakta, “Tian” ve “ataların ruhları” için tören yapılmaktadır. Konfuçyüs’e göre, törenlerin tam ve doğru olarak yapılmaması, “Tian” ve “ruhlara” yapılan saygısızlık anlamına gelir. Her ayın birinci günü, “ataların ruhu” için yapılan törende koyun kesilmesini israf olarak gören Zi Gong, her ay koyun kesilmesinin gereksiz olduğunu ve bu kuralın kaldırılmasını önerir. Konfuçyüs ise bu konuda tasarruf yapılamayacağını çünkü törenin kurallara uygun bir biçimde yapılması gerektiğini savunur. Konfuçyüs’e göre törende “li” eksik olursa, tören kimin için yapılıyorsa ona saygısızlık yapılmış olur. Konfuçyüs, koyunun kesilmesine biçimsel olarak değil, anlamsal açıdan bakmaktadır. 44. 子張問：「十世可知也？」子曰：「殷因於夏 禮，所損益，可知也；周因於殷禮，所損益， 可知也；其或繼周者，雖百世可知也。」 Zi Zhang sordu; “Bizden on hanedanlık sonrasındaki töreleri bilebilir miyiz?” – Konfuçyüs dedi ki; “Yin Hanedanlığı, Xia Hanedanlığı’nın törelerini izledi. Eklediklerini ve eksilttiklerini biliyoruz. Zhou Hanedanlığı, Yin Hanedanlığı’nın törelerini izledi. (Yine, neler) eklediklerini ve eksilttiklerini biliyoruz. Belki Zhou Hanedanlığı’ndan sonra gelecek yüz hanedanlık da, Zhou’nun törelerini izleyecektir. Böylece, onların ne yapacaklarını tahmin edebiliriz.”176 176 Lun Yü, Wei Cheng Bölümü, s.68.

90

B Ü L E N T O K AY

45. 子曰：「夏禮，吾能言之，杞不足徵也；殷 禮，吾能言之，宋不足徵也。文獻不足故也， 足則吾能徵之矣。」 Konfuçyüs dedi ki; “Xia Hanedanlığı törelerinin nasıl olduğunu anlatabilirim. Fakat, Xia’nın soyundan gelen Qi ülkesindeki töre, benim söylediklerimi kanıtlamaz. – Yin hanedanlığı törelerinin nasıl olduğunu anlatabilirim. Fakat, Yin soyundan gelen Song ülkesindeki töre, benim söylediklerimi kanıtlamaz. Çünkü, bu iki ülkedeki belgeler ve bilgiler eksik olduğu için, benim söylediklerimin yeterince kanıtı yoktur.”177

Konfuçyüs’e göre, halkın yaşam biçimi olan “töre”,178 hanedanlıktan hanedanlığa geçmektedir. Zaman içinde bazı değişikliklere uğrasa da ani ve büyük değişikliklerin olması beklenmez. Bir toplum töreye saygı gösterirse bu kurallar bir sistem hâline gelir. Böyle bir ülke her bakımdan ileri gider. Eğer töreye saygı gösterilmezse o ülkede kargaşa meydana gelir. Bu gibi ülkeler zamanla yok olmaya mahkûmdurlar. Konfuçyüs, Lun Yü içinde; kişilerin töreye nasıl uymaları gerektiğini şöyle anlatmaktadır: 46. 子 貢曰：「貧而無諂，富而無驕，何如？」 子曰：「可也。未若貧而樂1，富而好禮者 也。」 177 Lun Yü, Ba Yi Bölümü, s.71. 178 Buradaki açıklamalarda “li kuralları”nı, “töre” olarak kullanmayı tercih ettik.

KONFUÇYÜS

91

Zi Gong dedi ki; “Fakir ama, dalkavukluk yapmayan; zengin ama, kibirli olmayan insanlar için ne diyorsunuz?” – Konfuçyüs dedi ki; “Bu da olabilir. Fakat, fakir ama mutlu, zengin ama töreye saygılı olanlar daha iyi değil midir...”179

Konfuçyüs, fakir olmasına rağmen dalkavukluk yapmayan, zengin olmasına rağmen kibirlenmeyen insanları beğenmektedir. Ancak, fakir olmasına rağmen mutlu olan, zengin olmasına rağmen töreye uyan insanları daha çok beğenmektedir. Bu cümleden, Konfuçyüs’ün “töre” konusunda ne kadar hassas olduğunu anlayabiliyoruz. 47. 子曰：「恭而無禮則勞，慎而無禮則葸，勇而 無禮則亂，直而無禮則絞。君子篤於親，則民 興於仁；故舊不遺，則民不偷。」 Konfuçyüs dedi ki, “Saygılı olduğu hâlde töreye uymayan, başkalarını rahatsız eder, yorar. Dikkatli ve titiz olduğu hâlde töreye uymayan, korkak olur. Cesur olduğu hâlde töreye uymayan, karışıklık çıkartır. Çok dürüst olduğu hâlde töreye uymayan, başkalarına eziyet eder.”180

Konfuçyüs bu açıklamasında törenin ne olduğunu çok somut bir biçimde ortaya koymaktadır. Bir insan saygılı, dikkatli, cesur ve dürüst olabilir. Bütün bu olumlu özelliklerine rağmen eğer töreye uymazsa ortaya topluma rahatsızlık veren bir kişilik çıkmaktadır. Kim olursa olsun, hangi kişilikte olursa olsun kişi, töreye uymalıdır. 179 Lun Yü, Xue Er, s. 58. 180 Lun Yü, Tai Bo Bölümü, s. 120.

92

B Ü L E N T O K AY

Konfuçyüs’e göre, eğer aile içinde töreye uyuluyorsa o aile mutlu olur. Bir ülkede töreye uyuluyorsa o ülkede huzur ve barış olur. Halkı mutlu bir yaşam sürer. Daha önce de değindiğimiz gibi Konfuçyüs, insana büyük değer vermektedir. Ahlak görüşündeki amaç, “Erdemli İnsan”a ulaşmaktır. Konfuçyüs bu idealini gerçekleştirirken halk-soylu ayrımı gözetmiyor. Herkesin erdemli olmasını istiyor. Erdemli insan bilgili olmalı, insanları sevmeli, dürüst ve adil olmalı, aşırılıktan kaçınmalı, cesur olmalı ve törelere uymalıdır. Konfuçyüs, bütün bu ilkeleri eksiksiz yerine getiren kişiye “jun zi” denilebileceğine inanmaktadır. Konfuçyüs, “jun zi” ile ilgili neler demiş, bir göz atalım. 48. 子曰：「君子不重則不威，學則不固。主忠 信，無友不如己者，過則勿憚改。」 Konfuçyüs dedi ki; “Bir erdemli insan, eğer ağırbaşlı değilse ona saygı duyulmaz. Onun bilgisi de sağlam olmaz. – Sadakati ve sana itimat edilmesini ön planda tut. – Uygun olmayan kişilerle arkadaşlık etme. – Yanlışlarını düzeltmekten korkma.”181

49. 子曰：「君子食無求飽，居無求安，敏於事而 慎於言，就有道而正焉，可謂好學也已。」 Konfuçyüs dedi ki; “Erdemli insanın, yemek konusunda fazla isteği yoktur. Oturduğu yer konusunda rahatını aramaz. İş yaparken çok çalışır, konuşurken 181 Lun Yü, Hsüeh Erh Bölümü, s. 58.

KONFUÇYÜS

93

ağırbaşlıdır. Erdemli insanlara yakın olur ve kendi hatalarını düzeltir. Bu kişi için, ‘öğrenmeye düşkün’ denir.”182

50. 子 曰 ： 「 君 子 病 無 能 焉 ， 不 病 人 之 不 己 知 也。」 Konfuçyüs dedi ki; “Erdemli insan, kendi yeteneksizliğinden endişe eder. İnsanların onu tanımamasından endişe etmez.”183

51. 子曰：「君子疾沒世而名不稱焉。」 Konfuçyüs dedi ki; “Erdemli insan, ölümünden sonra iyi bir isim bırakamamaktan korkar.”184

52. 子曰：「君子求諸己，小人求諸人。」 Konfuçyüs dedi ki; “Erdemli insan, hep kendinden (bir şeyler) bekler. Küçük insan, başkasından bekler.”185

Konfuçyüs’e göre erdemli insan; ağırbaşlı olmalı, herkes tarafından güvenilen biri olmalı ve büyüklerine sadakatle hizmet etmelidir. Arkadaş seçiminde dikkatli olmalı, erdemsiz kişilerin bulunduğu yerlerden uzak durmalıdır. Daima kendi eksikliklerini gidermek için çaba harcamalı, yanlışlarını düzeltmekten korkmamalıdır. Vicdanını rahatsız edecek davranışlardan kaçınmalıdır. 182 Lun Yü, Hsüeh Erh Bölümü, s. 58. 183 Lun Yü, Wei Li Kung Bölümü, s. 201. 184 Lun Yü, Wei Li Kung Bölümü, s. 201. 185 Lun Yü, Wei Li Kung Bölümü, s. 201.

94

B Ü L E N T O K AY

53. 司馬牛問君子。子曰：「君子不憂不懼。」 曰：「不憂不懼，斯謂之君子已乎？」子 曰：「內省不疚，夫何憂何懼？」 Sima Niu, “erdemli insan” hakkında sordu. – Konfuçyüs dedi ki; “Erdemli insan ne endişe duyar ne de korkar.” – (Sima Niu) Sordu; “Endişe duymamak ve korkmamak, bir insanı erdemli yapar mı?” – Konfuçyüs dedi ki; “Eğer (insan) vicdanen yanlış bir şey yapmadığına inanıyorsa neden endişe duysun, neden korksun?”186

Erdemli insanın korkusuzluğu ve endişesizliği, yanlış bir şey yapmamaktan kaynaklanmaktadır. 54. 子貢問曰：「何如斯可謂之士矣？」子曰：「 行己有恥，使於四方，不辱君命，可謂士矣。 」曰：「敢問其次。」曰：「宗族稱孝焉，鄉 黨稱弟焉。」曰：「敢問其次。」曰：「言必 信。」 Zi Gong sordu; “Nasıl birine bilgin denebilir?” – Konfuçyüs dedi ki; “İş yaparken hayâ sahibi olan, ülke dışına gönderildiğinde, görev verdiğinden dolayı hükümdarı mahcup etmeyen kişiye bilgin denir.” – Zi Gong sordu; “Acaba, bundan sonra gelen kişiyi sorabilir miyim?” – Konfuçyüs dedi ki; “Akraba arasında, ana-babaya saygılı diye övülen; çevresinde oturanlarca, kardeşlerini seven olarak övülenlerdir.” 186 Lun Yü, Yen Yuan Bölümü, s. 159.

KONFUÇYÜS

95

– (Zi Gong) dedi ki; “Ondan sonra sırayı kim alır, sorabilir miyim?” – Konfuçyüs dedi ki; “Sözünü tutan ve hareketlerinde kararlı olanlardır...”187

Konfuçyüs’ün yaptığı açıklamada, önem sırasına göre, bilgin olmanın şartlarını ve aşamalarını görmekteyiz. Kişi önce bilgisini artırmalıdır. Bilgisini arttırmalı ve kendisine güvenmelidir. Verdiği sözleri yerine getirmeli, çevresindekilerin güvenini kazanmalıdır. Daha sonra anaya, babaya ve kardeşlerine olan görevlerini eksiksiz yerine getirmelidir. Son aşamada da, iş yaparken dürüst olmalı ve hükümdarı temsilen gittiği görevlerde, hükümdarını mahcup etmemelidir. Konfuçyüs, bütün bunları eksiksiz yerine getiren kişiye bilgin demektedir. 55. 「古者言之不出，恥躬之不逮也。」 Konfuçyüs dedi ki; “Eskiden, insanlar akıllarına estiği gibi konuşmamışlar, verdikleri sözleri yerine getiremeyecekleri konusunda endişelenmişlerdir.”188

56. 子曰：「以約失之者，鮮矣。」 Konfuçyüs dedi ki; “Verdiği sözü tutan kişilerden, hata yapan çok azdır.”189

57. 子曰：「君子欲訥於言，而敏於行。」 Konfuçyüs dedi ki; “Erdemli insan, konuşurken çok dikkatli, iş yaparken kıvraktır.”190 187 Lun Yü, Tzu Lu Bölümü, s. 175. 188 Lun Yü, Li Jen Bölümü, s. 85. 189 Lun Yü, Li Jen Bölümü, s. 85. 190 Lun Yü, Li Jen Bölümü, s. 85.

96

B Ü L E N T O K AY

58. 子 貢 問 君 子 。 子 曰 ： 「 先 行 其 言 ， 而 後 從 之。」 Zi Gong “Erdemli insan nasıl olur?” diye sordu. – Konfuçyüs dedi ki; “Konuşmadan önce yapar, yaptıktan sonra konuşur.”191

59. 子曰：「巧言令色，鮮矣仁！」 Konfuçyüs dedi ki; “Başkalarının hoşuna gidecek şekilde güzel konuşan ve hoşa gitmek için güler yüz gösteren kişilerden, çok azı erdemlidir.”192

Okuduğumuz cümlelerde, Konfuçyüs’ün “Erdemli İnsan” konusunda neler düşündüğünü öğreniyoruz. Konfuçyüs’e göre erdemli insan; verdiği sözü tutmalı, az konuşmalı ve ağırbaşlı olmalıdır. Bütün bunların yanında da utanma duygusuna sahip olmalıdır. Utanmasını bilmeyen insanlar, her türlü olumsuz hareketi yapabilirler. Kendilerine saygıları olmayan bu kişilerin, başkalarına ve toplum kurallarına da saygısı yoktur. Konfuçyüs, “Erdemli İnsan önce yapar, sonra konuşur” diyor ve ekliyor, “konuşurken acele etme ama iş yaparken kıvrak ol.” Düşünmeden konuşan insanın hata yapma riski fazla olacaktır. Asla yerine getiremeyeceği sözler verebilir. Çok konuşan ve kolaylıkla söz veren insanlara itibar edilmemesi gerektiğini söyleyen Konfuçyüs, dalkavukluk yapanların da “erdemli” olamayacaklarını düşünmektedir. 191 Lun Yü, Wei Cheng Bölümü, s. 64. 192 Lun Yü, Hsüeh Erh Bölümü, s. 54.

KONFUÇYÜS

97

Konfuçyüs’ün politika görüşünün temelini zheng ming oluşturmaktadır. Zheng Ming’i; “kişinin bulunduğu göreve, yaptığı işe uygun tavır ve davranış içinde olmasıdır” diye açıklamıştık. Buna göre; baba babalığını, evlat evlatlığını bilmelidir. Hükümdar hükümdarlığını, halk ise halk olduğunu bilmeli ve ona göre davranmalıdır. Böyle olduğu takdirde, ülkede kargaşa olmaz, huzur olur. Zheng, “tam”, “tamamlamak”, “düzeltmek”; Ming ise “isim” anlamına gelmektedir. Konfuçyüs, zheng ming ilkesine dayanarak, ülke yönetiminde görev alan kişilerin görev, yetki ve sorumluluklarının çok net bir biçimde belirlenmesini istemektedir. Bunlar netleşmezse, herkes her şeye karışır. Ülke yönetiminde kargaşa olur. Ülkenin geleceği tehlikeye girer. Yönetimde görev almış bir kişi, tavır ve davranışlarını, konuşmalarını ve uygulamalarını mutlaka bir mantığa dayandırmak zorundadır. Bunu yapabilmesi için de görevinin ne olduğunu, yetki ve sorumluluklarının sınırını çok net bir biçimde bilmesi gerekmektedir. 60. 子路曰：「衛君待子而為政，子將奚先？」子 曰：「必也正名乎！」子路曰：「有是哉，子 之迂也！奚其正？」子曰：「野哉由也！君子 於其所不知，蓋闕如也。名不正，則言不順； 言不順，則事不成；事不成，則禮樂不興；禮 樂不興，則刑罰不中；刑罰不中，則民無所措 手足。故君子名之必可言也，言之必可行也。 君子於其言，無所苟而已矣。」

98

B Ü L E N T O K AY

Zi dedi ki; “Wei derebeyi, kendisine yönetimde yardım etmenizi bekliyor. Siz ilk olarak ne iş yaparsınız?” Konfuçyüs dedi ki; “Mutlaka, (önce) herkesin görevini belirlerim.” Zi Lu; “Böyle yapmak gerekli mi? Siz gerçekçi değilsiniz. (Görevlilerin yetkilerini belirlemeye ne gerek var?)” Konfuçyüs dedi ki; “You (Zi Lu), sen çok cahilsin. İnsan bilmediği konuda fazla konuşmamalıdır. Eğer (kişinin yapacağı) görev belirgin değilse, konuştukları bir mantığa (temele) dayanmaz. Söyledikleri mantıksızsa, töre ve müzik uygulanamaz. Töre ve müzik uygulanmazsa, cezalar adil olmaz. Cezalar adil olmazsa, halk ne yapacağını bilemez. Onun için, iyi bir yönetici önce görev ve yetkileri belirgin hâle getirmelidir. Ancak bu durumda kişiler mantıklı konuşabilirler ve konuştuklarını yapabilirler. Bu nedenle, iyi yöneticiler rasgele konuşmazlar.”193

61. 齊景公問政於孔子。孔子對曰：「君君，臣 臣，父父，子子。」公曰：「善哉！信如君不 君，臣不臣，父不父，子不子，雖有粟，吾得 而食諸？」 Qi Beyi Jing, Konfuçyüs’e “devlet yönetimini” sordu. Konfuçyüs dedi ki; “Bir ülkede hükümdar hükümdar gibi, vezir vezir gibi, baba baba gibi, evlat evlat gibi davranmalıdır.” Bey Jing dedi ki; “Çok güzel söylediniz. Eğer hükümdar hükümdar gibi, vezir vezir gibi, baba baba gibi, 193 Lun Yü, Tzu Lu Bölümü, s. 168-169.

KONFUÇYÜS

99

evlat evlat gibi davranmıyorsa, (elimde) tahıl olsa bile, ben nasıl yiyebilirim.”194

Konfuçyüs’ün ilk açıklamasında, zheng ming’e verilen değer ifade edilmektedir. Konfuçyüs, ilk yapacağı işin “herkesin görevini belirlemek” olduğu söylemektedir. Herkes görevini, yetkilerini ve sorumluluklarını bilecektir. Böylece kimse başkasının işine karışmayacak ve fikir yürütmeyecektir. Herkes kendi görevini en iyi şekilde yapmaya çalışacaktır. Bunun için çaba harcayacaktır. Bunun etkisini, Konfuçyüs’ten en fazla etkilenmiş olan Doğu Asya ve Uzak Doğu ülkelerinde çok açık bir biçimde görmekteyiz. Herkes kendi işini önemser ve en iyi biçimde yapmaya çalışır. Kimse başkasının işine karışmaz. Başkasının işi hakkında fikir yürütmez. İkinci açıklamada ise herkesin kendi işine bakmasının ne kadar doğru bir davranış olacağı bir kez daha vurgulanmaktadır. Konfuçyüs’ün sözleri, Qi Beyi Ching tarafından kabul edilmekte ve tekrarlanmaktadır. 62. 子曰：「不在其位，不謀其政。」 Konfuçyüs dedi ki; “O görevde olmayan bir kimse, o görev hakkında fikir beyan etmemelidir.”195

Konfuçyüs’ün bu sözlerini duyan öğrencisi Ceng Zi, bu konudaki görüşlerini açıklamadan duramaz ve düşüncesini şöyle bir ifade eder. 194 Lun Yü, Yen Yuan Bölümü, s. 162. 195 Lun Yü, Hsien Wen Bölümü, s. 188.

100

B Ü L E N T O K AY

63. 曾子曰：「君子思不出其位。」 Ceng Zi dedi ki; “erdemli insan, görevini aşan konuları düşünmez.”196

Burada ısrarla üzerinde durulan konu; ülke yönetiminde görev alan kişilerin, sadece kendi işleriyle ilgilenmeleri, başkalarının işlerine karışmamalarıdır. Hatta başkalarının sorumluluğunda olan konularda fikir bile yürütmemeleri gerekmektedir. 64.「子夏為莒父宰，問政。子曰：” 無欲速，無 見小利，欲速則不達，見小利則大事不成。」 Zi Xia, Ju Fu’da vali idi. Yönetim hakkında sordu. – Konfuçyüs dedi ki; “İş yaparken hemen sonuca ulaşmaya çalışma, küçük çıkarları düşünme. Sonuca varmak için acele edersen sonuca varamazsın; küçük çıkarları düşünürsen büyük işleri başaramazsın.”197

Bu açıklamadan da anlaşılacağı gibi Konfuçyüs, devlet işlerinde acele edilmesinden yana değildir. Acele edildiğinde sonuca hiç ulaşamama tehlikesi vardır. Küçük hesaplar ise kişiyi asıl hedeften uzaklaştırır ve insana zaman kaybettirir. Bunun için, yöneticiler aceleci olmamalı ve küçük hesaplarla zaman harcayarak, asıl yapmaları gerekenleri unutmamalıdırlar. Konfuçyüs insanlara zhong yong (itidal)”u önermektedir Konfuçyüs düşüncesinin temelinde “ren”, yani “insanları sevmek” ilkesinin olduğunu söylemiştik. “Ren” kavramı, Konfuçyüs’ün politika düşüncesinde de önemli 196 Lun Yü, Hsien Wen Bölümü, s. 188. 197 Lun Yü, Tzu Lu Bölümü, s. 174.

KONFUÇYÜS

101

bir yere sahiptir. Buna göre, halkı yönetenler halkı sevmelidir. Kendileri için ne istiyorlarsa halk için de aynı şeyleri istemelidirler. Kendilerinde olanların, halkta da olması için çaba harcamalıdırlar. Halka karşı merhametli ve hoşgörülü davranmalıdırlar. 65. 子曰：「為政以德，譬如北辰，居其所而眾星 共之。」 Konfuçyüs dedi ki; “Ülkesini erdemi ile yöneten bir kimse, Kutup Yıldızı’na benzer; kendi yerinde, sabit bir biçimde durur, etrafındaki bütün yıldızlar onu yüceltirler.”198

66. 子曰：「道之以政，齊之以刑，民免而無恥； 道之以德，齊之以禮，有恥且格。」 Konfuçyüs dedi ki; “Eğer halk yasalarla yönetilir ve cezalarla yola getirilmek istenirse halk cezadan kurtulmaya çalışacaktır ama (yaptıklarından) utanç duymayacaktır. Eğer halk erdemle yönetilir ve töre ile yönlendirilirse onlar (hatalarından dolayı) utanç duyacaklar ve iyi olmaya çalışacaktır.”199

Konfuçyüs’e göre hükümdar “Kutup Yıldızı” gibi olmalıdır. Nasıl ki Kutup Yıldızı hareket etmeden merkezde duruyor ve diğer yıldızlar onun etrafında dönüyorlarsa, hükümdar da merkezde hareket etmeden durmalı ve her şeye karışmamalıdır. Hükümdarın etrafındaki görevliler işleri yapıp, hükümdarı yüceltmelidirler. 198 Lun Yü, Wei Cheng Bölümü, s. 60. 199 Lun Yü, Wei Cheng Bölümü, s. 60.

102

B Ü L E N T O K AY

Konfuçyüs halkın yönetiminde de “töre”ye önem vermektedir. Konfuçyüs’e göre ceza, halkı yönetmekte ve yönlendirmede en son kullanılacak çare olmalıdır. Yasa ve cezalarla yönetilen halkın zamanla asileşeceğinden endişe etmektedir. “Töre” ve hoşgörü ile yönetilen insanlar, hükümdarlarına karşı daima saygılı olacaklardır. 67. 季康子問政於孔子。孔子對曰：「政者，正 也。子帥以正，孰敢不正？」 Ji Kang Zi, Konfuçyüs’e ülke yönetimi hakkında sordu. – Konfuçyüs dedi ki; “Ülke yönetmek demek, halkı doğru yöne götürmek demektir. Eğer halkı doğruluk ile yönetirsen kim doğru yola girmemeye cesaret edebilir?”200

68.

季康子問政於孔子曰：「如殺無道，以就有 道，何如？」孔子對曰：「子為政，焉用殺？ 子欲善，而民善矣。君子之德風，小人之德 草。草上之風，必偃。」 Ji Kang Zi, Konfuçyüs’e ülke yönetimi hakkında sorarak dedi ki; “Eğer doğru yola girmeyenleri öldürüp, doğru yola girenler teşvik edilirse nasıl olur?” – Konfuçyüs dedi ki; “Sen bir yöneticisin. Niçin öldürme yolunu seçiyorsun? Sen iyi olursan halk da iyi yola gider. Yönetici olan kimsenin kişiliği rüzgâra benzer. Halkın kişiliği ise ota benzer. Sen etkinle onu aşağıya eğebilirsin.”201

200 Lun Yü, Yen Yuan Bölümü, s. 164. 201 Lun Yü, Yen Yuan Bölümü, s. 165.

KONFUÇYÜS

103

Bu cümleden, eski dönemlerde Çin’de yöneticilerin halkı nasıl yönettiklerini anlayabiliyoruz. Suçluları öldür, sinmiş ve korkmuş halkı rahat rahat yönet. Konfuçyüs, suç işlemiş olsalar bile insanların öldürülmelerine karşı çıkmaktadır. Konfuçyüs’ün bu cümlesinde hükümdarın “jun zi” olması gerektiğinin altını kalın bir çizgiyle çizmektedir. Eğer sen adil ve dürüst bir yönetici olursan halk da seni örnek alacaktır. Sen “töre”ye uyarsan halk da uyacaktır. Halkı cezalandırmak yerine, onlara örnek olmalısın. Konfuçyüs, bu konuya açıklık getirmek için, “rüzgâr - ot” benzetmesini yapmaktadır. Hükümdar “rüzgâr”a benzer. Güçlüdür. Halk ise “ot”a benzer. Rüzgâr estiği zaman, otlar yatar. Bu açıklamaya bakarak Konfuçyüs’ün halkı pasifize etmeye çalışan bir kişi olarak görmek mümkündür. Ancak otlar, rüzgârın esiş yönüne uygun olarak yatar. Onların hangi yöne yatacağı, tamamen rüzgâra bağlıdır. Buradan çıkarmamız gereken sonuç: “Hükümdar, halkına örnek olmalıdır.” 69. 子曰：「其身正，不令而行；其身不正，雖令 不從。」 Konfuçyüs dedi ki; “Bir yönetici, kendisi doğru davranırsa emir vermeden de halkı yönetebilir. Eğer kendisi dürüst değilse emir de verse halk buna uymaz.”202

Biraz önce yaptığımız yorumları doğrulayan bu cümlede, yöneticinin dürüst ve adil olması gerektiği bir kez daha vurgulanıyor. Kendisi dürüst ve adil olmayan bir hükümdar, halkına sözünü geçiremez, yönetimde 202 Lun Yü, Tzu Lu Bölümü, s. 170.

104

B Ü L E N T O K AY

başarılı olamaz. Dahası, halkın doğru davranmasını istemeye hakkı olmaz. 70.

子曰：「道千乘之國：敬事而信，節用而愛 人，使民以時。」 Konfuçyüs dedi ki; “Bin savaş arabası olan büyük bir ülkeyi yöneten (kişi); ülke işini ciddi ve titiz bir biçimde yapmalıdır. Böyle yaparsa halkının güvenini kazanır. Tasarrufa önem vermeli ve halkını sevmelidir. Onlara görev verirken, uygun zamanı seçmelidir.”203

Bir yönetici ülke işlerinde ciddi ve titiz olmalıdır. Ülke parasını tasarruflu kullanmalıdır. Halkını sevmeli ve onlara bir görev vereceği zaman, halk için uygun olan zamanı seçmelidir. Kendi işlerine zaman ayırmaları gerektiği dönemlerde, onlara angarya iş vermemelidir. Hükümdarları için çalışırken, kendi işlerini de aksatmamış olurlar. Böylece, kendilerine verilen görevleri severek yaparlar.204 71. 定公問：「君使臣，臣事君，如之何？」孔子 對曰：「君使臣以禮，臣事君以忠。」 Ding beyi, bir hükümdarın adamlarını nasıl kullanması gerektiğini ve bu adamların hükümdara nasıl hizmet etmeleri gerektiğini sordu. – Konfuçyüs dedi ki; “Hükümdar adamlarını töre’ye uygun kullanmalı, adamları da ona sadakatle hizmet etmelidir.”205 203 Lun Yü, Hsüeh Erh Bölümü, s. 54. 204 Eski dönemlerde Çin’de halkın, ülke için bedenen çalışma yükümlülüğü bulunmaktaydı. 205 Lun Yü, Pa Yi Bölümü, s. 75.

KONFUÇYÜS

105

Konfuçyüs’e göre bir hükümdar hizmetindeki insanlara, “töre”ye uygun davranmalıdır. Eğer kendisi adamlarına “töre”ye uygun davranırsa adamları da ona sadakatle hizmet edeceklerdir. Hükümdar, “töre”den ayrılmamalıdır. Yöneticinin bilgili olması gerektiği konusuna, önceki bölümlerde örneklerle yer vermiştik. Aynı örnekleri tekrarlamak istemiyoruz. Ancak şunu bir kez daha hatırlatmakta yarar görüyoruz. Bilgili olan bir yönetici, iyi ile kötü arasındaki farkı anlayabilir. Bilgili kişilere ülke yönetiminde görev verir. Bilgisizleri ve kötüleri çevresine yaklaştırmaz. Böylece, ülke yönetiminde başarılı olur. Konfuçyüs, öncelikle halkın zenginleşmesini ve refah içinde yaşamasını istemektedir. Ona göre, halk zenginleştikçe buna bağlı olarak hükümdar da zengin olacaktır. Ona göre, eğer hükümdar zengin olur da halk fakir olursa işte o zaman ülkede kargaşa başlar. 72. 哀 公 問 於 有 若 曰 ： 「 年 饑 ， 用 不 足 ， 如 之 何？」有若對曰：「盍徹乎？」曰：「二，吾 猶不足，如之何其徹也？」對曰：「百姓足， 君孰與不足？百姓不足，君孰與足？」 Lu Beyi Ai, You Lou’ya sordu; “Bu yıl kıtlık var, ülkenin parası yetmiyor; ne yapayım?” – You Lou dedi ki; “Neden 1/10 vergi uygulamıyorsun?” – Bey Ai dedi ki; “Bana, 2/10 bile yetmiyor, nasıl 1/10 olabilir?” – You Lou dedi ki; “Halka yetiyorsa sana nasıl yetmiyor? Halka yetmiyorsa sana nasıl verebilir.”206 206 Lun Yü, Yan Yuan Bölümü, s. 161-162.

106

B Ü L E N T O K AY

73. 孔子曰：「

………，不患寡而患不

均，…………。」 Konfuçyüs dedi ki; “.......... servetin az olduğundan endişe etmemelidir; eşit dağılıp dağılmadığından endişe edilmelidir. ......”207

Konfuçyüs’e göre bir ülkenin zengin olup olmadığı pek o kadar önemli değildir. Bu zenginlik eşit olarak dağıtılmışsa o zaman zenginlik var demektir. Hükümdar, kazancını halkıyla paylaşmasını bilmelidir. Onların da daha iyi duruma geçmelerini sağlamalıdır. İyi bir hükümdar halkı arasında ayırım yapmamalı, herkese eşit davranmalıdır. Konfuçyüs’ün tasarrufa son derece önem verdiğine değinmiştik. Ona göre, hükümdar tasarrufa önem vermelidir. Halk yokluk içinde yaşamını sürdürürken o keyfî harcamalardan kaçınmalıdır. Ülkenin parasını boş yere harcamamalıdır. 74. 子貢問政。子曰：「足食。足兵。民信之矣。 」子貢曰：「必不得已而去，於斯三者何先？ 」曰：「去兵。」子貢曰：「必不得已而去， 於斯二者何先？」曰：「去食。自古皆有死， 民無信不立。」 Zi Gong ülke yönetimi hakkında sordu. Konfuçyüs dedi ki; “Bir ülke için gerekli olan şeyler: Yeterli miktarda gıda, yeterli miktarda silah ve halkın hükümdarına itimadı olmalıdır.” Zi Gong dedi ki; “Mutlaka birinden vazgeçmek gerekirse hangisi olmalı?” 207 Lun Yü, Zhi Shi Bölümü, s. 208.

KONFUÇYÜS

107

Konfuçyüs dedi ki; “Silahtan vazgeçilebilir.” Zi Gong dedi ki; “Mutlaka vazgeçmek gerekirse bu ikisinden hangisinden vazgeçmelidir?” Konfuçyüs dedi ki; “Gıdadan vazgeçilebilir. Eskiden beri insanlar ölmektedir. Ama halkın hükümdara itimadı yoksa hiçbir şey (ülke) kuramazsın.”208

Buradaki konuşmada, Konfuçyüs’ün ülke yönetiminde, askerî güce fazla önem vermediğini görüyoruz. Çünkü “savaş”, Konfuçyüs’ün “ren” kavramına ters düşmektedir. Konfuçyüs her ne kadar bir ülke için gerekli üç şey içinde askerî gücün olması gerektiğini söylüyorsa da ancak kendini savunmaya yetecek miktarda asker olmasından yanadır.

75. 子曰：「以不教民戰，是謂棄之。」 Konfuçyüs dedi ki; “Eğitimden geçirmeden halkı savaşa göndermek, onları heba etmek demektir.”209

Halkı saldırılardan korumak için, halkın askerî eğitim almasından yanadır. Halka, kendisini savunma yollarının mutlaka öğretilmesinden yanadır. Konfuçyüs’ün eğitim anlayışı içinde, ok atma ve savaş arabasını kullanmak gibi askerî eğitim konuları da yer almaktadır. Bu cümleye dayanarak, Konfuçyüs’ün savaş taraftarı olduğunu söylemek mümkün değildir. Savaşa karşı olan Konfuçyüs, halkın kendisini savunmasını öğrenmesi gerektiğini savunmaktadır. Bir ülke yaşamını sürdürmek istiyorsa ülke savunmasını yapacak güçte bir orduya sahip olmalıdır. Eğer böyle bir ordunuz yoksa yok olmaya mahkûm olursunuz. 208 Lun Yü, Yan Yuan Bölümü, s. 160-161. 209 Lun Yü, Zi Lu Bölümü, s. 178.

YAZILIM

ÇİNCE İMLER

Pinyin

Wade-Giles Geleneksel Sadeleştirilmiş

Chūn qiū Dào dé Dào jiā Fǎ jiā Jūn zǐ Kǒng zǐ Lǐ jīng Lǐ zhì Lǐ Lún yǔ Míng jiā Mò jiā Nóng jiā Rén Rú jiā Shī jīng Shū jīng Shù Tiān dào Tiān míng Tiān Xiǎo shuō jiā Xiào Yì jīng Yí Yīn -Yáng jiā Yīn -Yáng Yǒng Zá jiā Zhèng míng Zhī Zhōng yōng Zhōng Zòng héng jiā

Ch’un Ch’iu Tao Te Tao Chia Fa Chia Chün Tzu K’ung Tzu Li Ching Li Chih Li Lun Yü Ming Chia Mo Chia Nung Chia Jen Ju Chia Shih Ching Shu Ching Shu T’ien Tao T’ien Ming T’ien Hsiao Shuo Chia Hsiao Yi Ching Yi Yin-Yang Chia Ying-Yang Yung Tsa Chia Cheng Ming Chih Chung Yung Chung Zhung Heng Chia

春秋 道德 道家 法家 君子 孔子 禮經 理智 禮 論語 名家 墨家 農家 仁 儒家 詩經 書經 恕 天道 天名 天 小说家 孝 易经 儀 陰陽家 陰陽 勇 雜家 正名 知 中庸 忠 縱橫家

春秋 道德 道家 法家 君子 孔子 礼经 理智 礼 论语 名家 墨家 农家 仁 儒家 诗经 书经 恕 天道 天名 天 小说家 孝 易经 仪 阴阳家 阴阳 勇 杂家 正名 知 中庸 忠 纵横家

KAYNAKÇA

CHANG, Chen Tung, “Konfuçyüs’ün Lun Yü’de Kullandığı ‘Li’nin Anlamı”, Chih Hüeh Yü Wen Hua, sayı: 16/11, Taipei 1989. CHEN, Chen Po, “Adalet ve Ahlak”, Chih Hsieh Yü Wen Hua (Felsefe ve Kültür) dergisi, Taipei 1992. CHEN, Yüeh Mei, “Konfuçyüs’ün Lun Yü’de Kullandığı ‘Jen’in Anlamı”, Kung-Meng dergisi, Taiepi 1985. CH’EN, Ta Ch’i, Konfuçyüs Külliyatı, Chung Hua Wen Hua Ch’u Pan She Yeh Wei Yuan Hui, Taipei 1957. CH’ENG, Chung Ying, Çin Felsefesi ve Çin Kültürü, San Min Shu Chü, Taipei 1974. CHU, Chi, Sse Shu Tu Pen, Shih Chieh Shu Chü, Taipei 1962. FENG, Yü Lan, Çin Felsefe Tarihi, Chung Hua Shu Chü, Pekin 1978. GÖKBERK, Macit, Felsefe Tarihi, Remzi Kitabevi, İstanbul 1994. HANÇERLİOĞLU, Orhan, Felsefe Sözlüğü, Remzi Kitabevi, İstanbul 1994. HSÜ, Chin Hsiung, Eski Çin’de Toplum, Taiwan Shang Wu Yayınevi, Taipei 1988. HSÜ, Chou Yun, Eski Çin’de Değişim: Sosyal Hareketlerin Analizi, MÖ 722-222, Stanfort Universitesi, 1956. HU, Ch’iu Yuan, Eski Çin’de Çin Kültürü ve Çinli Aydınlar, Ya Chou Ch’u Pan She, Taipei 1958. HU, Shih, Eski Çin Felsefe Tarihi, Taiwan Shang Wu Yin Shu Kuan, Taipei 1977. KU, Shu Shen, Eski Çin’de Eğitimcilerin Konuşmaları, C. I, Shang Hai Chiao Yü Yayınevi, Shang Hai 1983. LAO, Sse Kuang, Çin Felsefe Tarihi, Wen Hua Yayınevi, Hong Kong 1978. LAO, Sse Kuang, Çin Felsefe Tarihi, Wen Hua T’u Shu Kung Yin She, Taipei 1978.

112

B Ü L E N T O K AY

Lİ, Tu, Çin Felsefesinde T’ien Tao’ ve ‘Shang Ti İlkeleri, Lien Ching Ch’u Pan She, Taipei 1978. Lİ, Tu, Çin Felsefesinde T’ien Tao ve Shang Ti İlkeleri, Lien Ching Ch’u Pan Shih Yeh Kung Sse, Taipei 1978. LİANG, Chih Chao, Konfuçyanist Düşünce, Taiwan Chung Hua Shu Chü, Taipei 1980. LOU, Kan, Konfuçyanist Düşünce Sistemi Hakkında Bir Görüş, Chung Yang Wen Wu Kung Yayınevi, Taipei 1957. NAN, Huan Ching, Lun Yü’nün Değişik Yorumu, Jen Wen Shih Chieh Yayınevi, Taipei 1976. ÖZERDİM, Muhaddere Nabi, Konuşmalar - Konfuçyüs, Dünya Edebiyatından Seçmeler, no: 47, MEB Yayınları, İstanbul 1990. ÖZERDİM, Muhaddere Nabi, “Filozof Meng-Tzu’nun Halk ve Hakın Yönetimi Üzerindeki Düşünceleri”, Doğu Dilleri Dergisi, C. II, Sayı: 2, Ankara Üniversitesi Yayınları, Ankara 1975. SSE-Ma Ch’ien, Shih Chi, Chung Hua Yayınevi, Pekin 1959. SSE SHU TU PEN (Dört Klasik Kitap), San Ming Yayınevi, Taipei 1966. SU, Hua, Yirmi Dört Örnek Evlat Öyküsü, Çocuk Kültür Dizisi, Kültür Yayınevi, Taipei 1974. SU, Hua, Ünlü Çinlilerin Öyküleri, Çocuk Kültür Dizisi, Kültür Yayınevi, Taipei 1975. SU, Hua, Çin Deyimlerinin Öyküsü, Çocuk Kültür Dizisi, Kültür Yayınevi, Taipei 1976. SU, Hua, Çin Çocuk Öyküleri, Çocuk Kültür Dizisi, Kültür Yayınevi, Taipei 1978. T’ANG, Chien Feng, Konfuçyüs, Konfuçyüs Enstitüsü Yayınları, Taipei 2001. TENG, He, Çin Yazısının Oluşumu ve Açıklaması, Chung Cheng Yayınevi, Taipei 1992. “T’se Hai (Sözcük Denizi)”, Chung Hua Yayınevi, Taipei 1976. WEN, Chi Ning, Çin’deki Düşünce Akımları, Milli Merkez Kütüphanesi Yayınları, Tainan 1994. WOLFRAM, Eberhard, Çin Tarihi, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1947. YANG, Chin Ting, Çin Kültür Tarihi Sözlüğü, Chih Chiang Ku Chi Yayınevi, Chih Chiang 1987. YÜ, Yin Shih, Eski Çin’de Aydın Sınıfının Oluşması ve Gelişmesi, Lien Chin Yayınevi, 1980.