Lantsloot vander Haghedochte. Onderzoekingen over een Middelnederlandse bewerking van de Lancelot en prose 1036104712

Citation preview

Lantsloot

vander Haghedochte Onderzoekingen over een Middelnederlandse bewerking van de Lancelot en prose

F. P. van Oostrom

Lantsloot vander Haghedochte Onderzoekingen over een Middelnederlandse bewerking van de Lancelot en prose Studies on a Middle Dutch Adaptation of the O l d French Prose Lancelot (with a summary in English)

Proefschrift ter verkrijging van de graad van doctor in de letteren aan de Rijksuniversiteit te Utrecht, op gezag van de Rector Magnificus Prof. Dr. M.A. Bouman, volgens besluit van het College van Decanen in het openbaar te verdedigen op vrijdag 5 juni 1981 des namiddags te 4.15 uur door

Frits Pieter van Oostrom geboren op 15 mei 1953 te Utrecht

Promotor: Prof. D r . W . P . Gerritsen

W o o r d vooraf

A l s de steun die i k v a n v e l e z i j d e n heb m o g e n o n t v a n g e n d a a r v o o r een a a n w i j z i n g v o r m t , m o e t de b e w e r k i n g v a n d i t p r o e f s c h r i f t w e l o n d e r een g u n s t i g gesternte h e b b e n gestaan. H e t is een g e n o e g e n bij de v o l t o o i i n g v a n m i j n b o e k v a n deze steun i n d a n k b a a r h e i d r e k e n s c h a p a f te l e g g e n . In de eerste plaats d a n k i k m i j n p r o m o t o r , p r o f . d r . W . P . G e r r i t s e n . H e t steeds n a u w e r e c o n t a c t m e t h e m g e d u r e n d e de a f g e l o p e n j a r e n - eerst als student, t o e n als z i j n assistent, d a a r n a als z i j n m e d e w e r k e r en p r o m o v e n d u s - en o n z e steeds h e c h t e r e v r i e n d s c h a p z i j n v o o r m i j n p e r s o o n l i j k e en wetenschappelijke v o r m i n g v a n grote betekenis geweest. D e i n v l o e d v a n m i j n leermeester is o v e r a l i n m i j n p r o e f s c h r i f t w a a r n e e m b a a r ; d i t g e l d t v o o r de k e u z e v a n o n d e r w e r p en m e t h o d e e v e n g o e d als v o o r t a l l o z e details. D e intense a a n d a c h t die h i j , v a n de eerste tot en m e t de laatste z i n n e n , aan m i j n b o e k heeft g e g e v e n heeft m i j d o e n beseffen hoe v a a k l e r e n n e e r k o m t op a f l e r e n . D a t p r o f . d r . M a a r t j e D r a a k , m i j n p r o m o t o r s p r o m o t o r en g r o n d l e g s t e r v a n het o n d e r z o e k naar de M i d d e l n e d e r l a n d s e v e r t a l i n g e n v a n de Lancelot en prose, als c o r e f e r e n t v a n m i j n p r o e f s c h r i f t heeft w i l l e n f u n g e r e n , geeft m i j het g e v o e l dat m i j n w e r k i n een v r u c h t b a r e t r a d i t i e staat. B o v e n d i e n is haar r o l o o k i n h o u d e l i j k v a n g r o o t b e l a n g geweest: haar g e d e t a i l l e e r d e k r i t i e k heeft g e l e i d tot o n t e l b a r e v e r b e t e r i n g e n . D a a r n a a s t b e n i k p r o f . d r . A . L . S ö t e m a n n dankbaar voor zijn w a r m e belangstelling voor mijn vorderingen. O o k van m i j n naaste c o l l e g a ' s i n de sectie M i d d e l n e d e r l a n d s e l e t t e r k u n d e v a n het I n s t i t u u t D e V o o y s heb i k o n m i s b a r e m o r e l e e n d a a d w e r k e l i j k e steun o n d e r v o n d e n : v a n Fons v a n B u u r e n en H a n s v a n D i j k , die v o o r m i j v a n d o c e n t e n tot c o l l e g a ' s e n v r i e n d e n z i j n g e w o r d e n , m a a r bij w i e i k n o g steeds i n de l e e r b e n ; v a n O r l a n d a L i e , die onze l o t s v e r b o n d e n h e i d als Proza-Lanceloto n d e r z o e k e r s tot een enthousiast b o n d g e n o o t s c h a p heeft g e m a a k t ; v a n I r m a G o n d r i e en A n n e l i e s v a n G i j sen, m e t w i e i k de o n z e k e r h e d e n v a n het t i j d e l i j k m e d e w e r k e r s c h a p i n g e z a m e n l i j k o p t i m i s m e het h o o f d b i e d . A n d e r e neerl a n d i c i aan w i e i k v e e l te d a n k e n heb z i j n W i l j a n v a n d e n A k k e r , E v e r t v a n d e n B e r g , Jos B i e m a n s , T o n D u i n h o v e n , A r i e G e l d e r b l o m , J o o s t K l o e k , P i e r r e P e s c h en P i e t v a n S t e r k e n b u r g . T o e p a s s e l i j k g e n o e g heeft m i j n v a d e r z o w e l de p r e n a t a l e fase als de g e b o o r t e v a n m i j n p r o e f s c h r i f t b e g e l e i d : hij heeft m i j de l i e f d e v o o r de n e e r l a n d i s t i e k b i j g e b r a c h t e n m i j bij de laatste proefcorrectie geholpen. Z o n d e r de steun v a n r o m a n i s t e n h a d d i t b o e k n i e t g e s c h r e v e n k u n n e n w o r d e n . C o r r i e H o g e t o o r n heeft m i j O u d f r a n s g e l e e r d , en is steeds b e r e i d g e b l e v e n m i j bij het b e g r i j p e n v a n de Lancelot en prose te h e l p e n . D a t de t w e e s p e c i a l i s t e n - b i j - u i t s t e k o p het t e r r e i n v a n de Lancelot en prose, d r . E l s p e t h K e n n e d y ( O x f o r d ) en prof. A l e x a n d r e M i c h a (Sorbonne), mij niet alleen hebben laten profiteren van hun publikaties, maar ook van hun persoonlijke a d v i e z e n , b e s c h o u w i k als een eer. K e i t h B u s b y heeft m i j n ' S u m m a r y ' v o o r taalfouten behoed. O o k v a n i n s t i t u t i o n e l e zijde heb i k v i t a l e steun g e k r e g e n . In de eerste plaats v a n 'de R i j k s u n i v e r s i t e i t U t r e c h t , die m i j haar v e r t r o u w e n

heeft

g e s c h o n k e n d o o r m i j o p v o o r s t e l v a n de F a c u l t e i t der L e t t e r e n een a a n s t e l l i n g u i t de r e s e a r c h p o o l te v e r l e n e n . V e r v o l g e n s v a n de K o n i n k l i j k e N e d e r l a n d s e

A k a d e m i e v a n W e t e n s c h a p p e n , haar a f d e l i n g E d i t a e n de B e g e l e i d i n g s c o m missie v a n het L a n c e l o t - p r o j e c t . E e n subsidie v a n het M i n i s t e r i e v a n O n d e r w i j s e n W e t e n s c h a p p e n heeft de p u b l i k a t i e v a n m i j n b o e k m o g e l i j k g e m a a k t . T e n s l o t t e d a n k i k de f o t o g r a f i s c h e d i e n s t e n v a n de U t r e c h t s e u n i v e r s i t e i t , de B i b l i o t h è q u e N a t i o n a l e e n het Institut de R e c h e r c h e et d ' H i s t o i r e des T e x t e s te Parijs en de v e l e b i b l i o t h e k e n w a a r o p i k een b e r o e p heb gedaan, i n het b i j z o n d e r de U t r e c h t s e U n i v e r s i t e i t s b i b l i o t h e e k . H e t s c h r i j v e n v a n d i t b o e k is v o o r m i j een l e e r p r o c e s g e w e e s t , v e r g e l i j k b a a r met

de o n t w i k k e l i n g die de h o o f d f i g u u r

doormaakt.

u i t een klassieke

Arturroman

D o e l en r e s u l t a a t v a n diens' r i d d e r l i j k e a v o n t u r e n t o c h t

is de

v o l l e d i g e o n t p l o o i i n g v a n m e n s e l i j k e m o g e l i j k h e d e n - i k d a a r e n t e g e n heb tenslotte l e r e n i n z i e n dat d a a r v o o r een w e t e n s c h a p p e l i j k e queeste a l l é é n bij lange na niet t o e r e i k e n d is.

Inhoudsopgave

Inleiding Hoofdstuk I

1

D e Oudfranse grondtekst 1. I n l e i d i n g

9

9

2. D o e l e n m e t h o d e

13

3. Sommer I V ; Lantsloot 2 0 6 5 - 6 0 7 3

17

3.1. D e reis naar S o r e l o i s (S I V , 3 / 1 - 5 / 6 ; LH 2 0 6 5 - 2238) 3.2. T o t de Charrette {S I V , 5 / 6 - 1 5 5 / 1 8 ; LH 2 2 3 9 - 3 5 9 8 ) 3.2.1. 5 I V , 5 / 6 - 1 2 3 / 2 ; LH 2 2 3 9 - 3 1 3 8

19

3.2.2. 5 I V , 1 2 3 / 2 - 1 5 5 / 1 8 ; LH 3 1 3 9 - 3 5 9 8

21

3.3. D e Charrette (S I V , 1 5 5 / 1 9 - 2 2 6 / 1 1 ; LH 3 5 9 9 - 4 2 2 8 ) 3.4. T o t de Agravain (S I V , 2 2 6 / 1 1 - 3 6 2 / 3 1 ; LH 4 2 2 9 - 6 0 7 3 ) 3.5. Tussenbalans

31

4. Sommer III; Lantsloot 1 - 2 0 6 4 5. E e n andere g r o n d t e k s t ?

34

39

5.1. E e n o u d e r e versie? 40 5.2. E e n l a t e r e versie? 42 6. S l o t b e s c h o u w i n g H o o f d s t u k II

Vertaling

47

1. I n l e i d i n g

47

2. V e r t a a l f o u t e n

49

3. V e r t a a l t e c h n i e k 4. S l o t b e s c h o u w i n g H o o f d s t u k III

44

Rationalisering 1. I n l e i d i n g

55 62

69

69

2. M o t i v e r i n g

73

3. W o n d e r b a a r l i j k e e l e m e n t e n 4. S l o t b e s c h o u w i n g Hoofdstuk I V

Vervaging

97

1. I n l e i d i n g

97

2.1. R u i m t e

98

2.2. T i j d

105

2.3. P e r s o o n 3. K r o n i e k

91

110 115

4. S l o t b e s c h o u w i n g

123

84

17 18

27 29

Hoofdstuk V

Idealisering

127

1. I n l e i d i n g

127

2. O m g a n g s v o r m e n 3. S p r e k e n

129

134

4. D a p p e r h e i d

141

5. Z e l f b e h e e r s i n g

148

6. S l o t b e s c h o u w i n g Hoofdstuk V I

B e w e r k i n g : dichter en voordrager 1. I n l e i d i n g

161

161

2. W e r k m e t h o d e

Hoofdstuk V I I

154

162

3. C o m p o s i t i e

168

4. V o o r d r a c h t

174

B e w e r k i n g en traditie

183

1. Artes poeticae 183 2. G e n r e

194

3. Adaptation courtoise 203 Hoofdstuk VIII

B e w e r k i n g : p u b l i e k e n functie 1. I n l e i d i n g

211

2. P u b l i e k

213

3. F u n c t i e

221

4. S l o t b e s c h o u w i n g Besluit Summary

211

227

231 237

Litteratuurlijst

245

R e g i s t e r v a n p e r s o n e n en z a k e n R e g i s t e r v a n b e s p r o k e n plaatsen

269 275

Afkortingen, verwijzingen, citaten

LH

Lantsloot vander Haghedochte. D e f r a g m e n t e n w o r d e n g e c i t e e r d v o l g e n s de p r i n c i p e s en de v e r s n u m m e r i n g v a n de e e r l a n g te v e r s c h i j n e n e d i t i e . T e n z i j anders a a n g e g e v e n b e t e k e n t c u r s i v e r i n g i n een c i t a a t dat de betreffende letters onleesbaar z i j n . H e t o n d e r s c h e i d r o m e i n - c u r s i e f is e c h t e r k o m e n te v e r v a l l e n w a a r c i t a t e n z i j n o p g e n o m e n i n de l o p e n d e tekst (steeds cursief); i n die g e v a l l e n z i j n o o k paragraaftekens e n i n i t i a l e n onaangegeven gebleven.

LP

Lancelot en prose G e b r u i k w o r d t g e m a a k t v a n de v o l g e n d e edities v a n de r o m a n :

5

The vulgate version of the Arthurian romances. E d . f r o m m a n u s c r i p t s i n the B r i t i s h M u s e u m by H . O . Sommer. 7 din. + Index. (1908-1916; herdr. 1979). D e v e r w i j z i n g naar 5 w o r d t g e v o l g d d o o r het n u m m e r v a n het betreffende d e e l , de betreffende p a g i n a , evt. r e g e l ( b i j v . : S III, 1 7 2 / 1 4 - 1 6 ) . In de c i t a t e n u i t S z i j n v e r w i j z i n g e n naar de f o l i e r i n g v a n O u d f r a n s e h a n d s c h r i f t e n a c h t e r w e g e g e l a t e n , evenals de t e k s t h a k e n r o n d o n b e t e k e n e n d e emendaties; het t e k e n & is steeds w e e r g e g e v e n als et; S o m m e r s l o m b a r d e n z i j n niet o v e r g e n o m e n .

M

Lancelot. Roman en prose du Xllle siècle. E d i t i o n c r i t i q u e par A . M i c h a . 6 d i n . (1978-1980). D e v e r w i j z i n g naar M w o r d t g e v o l g d d o o r het n u m m e r v a n het betreffende d e e l , het betreffende h o o f d s t u k , e v t . p a r a g r a a f ( b i j v . : M I, X V I / 2 6 - 3 0 ) . N a a r M III w o r d t e c h t e r v e r w e z e n d . m . v . de p a g i n e r i n g v a n d i t derde d e e l ; i n deze p a r a l l e l u i t g a v e w o r d e n n a m e l i j k dezelfde h o o f d s t u k - en p a r a g r a a f n u m m e r i n g a a n g e h o u d e n als i n M I — II, d o c h a a n g e z i e n de v o l g o r d e der h o o f d s t u k k e n v e r s c h i l t z o u d e n d e r g e l i j k e v e r w i j z i n g e n z e e r m o e i l i j k t r a c e e r b a a r z i j n . O o k i n de c i t a t e n u i t M z i j n folioaanduidingen onvermeld gebleven.

W

Der altfranzösische Prosaroman von Lancelot del Lac. V e r s u c h einer k r i t i s c h e n A u s g a b e n a c h a l l e n b e k a n n t e n H a n d s c h r i f t e n . [ D o o r p r o m o v e n d i v a n E.< Wechssler]. (1911-1916). D e v e r w i j z i n g naar W w o r d t g e v o l g d d o o r het d e e l - en p a g i n a n u m m e r ; o o k h i e r z i j n i n de c i t a t e n f o l i o a a n d u i d i n g e n a c h t e r w e g e g e l a t e n , en o n b e t e k e n e n d e emendaties z o n d e r c u r s i v e r i n g o v e r g e n o m e n .

H

Le roman en prose de Lancelot du Lac. Le Conté de la Charrette. E d . par G . H u t c h i n g s . (1938; h e r d r . 1974). N a a r H w o r d t v e r w e z e n m e t p a g i n a - en r e g e l n u m m e r ; f o l i o a a n d u i d i n g e n zijn weggelaten.

J

Roman van Lancelot. U i t g e g . d o o r W j . A . J o n c k b l o e t . 2 d l n . ( 1 8 4 6 - 1 8 4 9 ) . In de i n l e i d i n g op het t w e e d e d e e l v a n z i j n u i t g a v e geeft J o n c k b l o e t soms uitvoerige citaten uit Oudfranse handschriften. D e v e r w i j z i n g e n hebben alle b e t r e k k i n g o p d i t t w e e d e d e e l (J II) en w o r d e n g e v o l g d d o o r een paginanummer.

[ D e i n c u n a b e l u i t g a v e v a n LP] Lancelot du Lac 1488. 2 d l n . 2de d r . (1975). A l l e v e r w i j z i n g e n h e b b e n b e t r e k k i n g o p het eerste d e e l ; bij g e b r e k aan een m o d e r n e p a g i n e r i n g w o r d t v e r w e z e n n a a r de o o r s p r o n k e l i j k e katernen folioaanduiding. D a a r n a a s t w o r d e n e n k e l e m a l e n h a n d s c h r i f t e n v a n LP g e c i t e e r d u i t de B i b l i o t h è q u e N a t i o n a l e te Parijs ( B N ) , het B r i t i s h M u s e u m te L o n d e n ( B M ) en de b i b l i o t h e e k v a n C o r p u s C h r i s t i C o l l e g e te C a m b r i d g e ( C a m b r i d g e ) . V o o r gegevens o v e r deze h a n d s c h r i f t e n zij v e r w e z e n naar de a r t i k e l e n r e e k s v a n A . M I C H A i n Romania 1 9 6 0 - 1 9 6 3 (zie L i t t e r a t u u r l i j s t ) . In de c i t a t e n is de s p e l l i n g v a n i / j e n u / v g e n o r m a l i s e e r d , en z i j n h o o f d l e t t e r s en een m o d e r n e i n t e r p u n c t i e a a n g e b r a c h t ; a b b r e v i a t u r e n z i j n ongecursiveerd opgelost. [ D e D u i t s e v e r t a l i n g v a n LP] Lancelot. H r s g . v o n R . K l u g e . 3 d l n . (1948-1974). D e v e r w i j z i n g e n naar K w o r d e n g e v o l g d d o o r het d e e l - , p a g i n a - e n r e g e l n u m m e r ( b i j v . : K I, 8 2 / 1 4 - 2 0 ) ; f o l i o a a n d u i d i n g e n w o r d e n n i e t geciteerd. [ D e M n l . v e r t a l i n g v a n LP i n de Lancelot-compilatie] Roman van Lancelot. U i t g e g . door W . J . A . Jonckbloet. 2 dln. (1846-1849). T e n z i j anders a a n g e g e v e n , h e b b e n de v e r w i j z i n g e n b e t r e k k i n g o p het t w e e d e b o e k , o p g e n o m e n i n het eerste d e e l v a n deze u i t g a v e . [ D e M n l . v e r t a l i n g v a n LP i n de Rotterdamse fragmenten] O.S.H. LIE: The Middle Dutch prose Lancelot. D i s s . B e r k e l e y , 1979 (getypt; g e d r u k t e u i t g a v e in voorbereiding). G e c i t e e r d w o r d t de k r i t i s c h e e d i t i e v a n het eerste f r a g m e n t (R I; z i e p. 3 2 5 - 3 3 0 )

Inleiding

In de c r e a t i e v a n de Lancelot en prose v e r n i e u w t z i c h het g e n r e v a n de m i d d e l e e u w s e A r t u r r o m a n . T o t d a n t o e w a s een O u d f r a n s e A r t u r r o m a n m e n d e n k e i n de eerste plaats aan het w e r k v a n C h r e t i e n de T r o y e s , de p i o n i e r v a n het g e n r e - een v r i j k o r t e v e r s r o m a n g e w e e s t , i n h o o f d z a a k g e w i j d aan de h e l d e n d a d e n v a n é é n r i d d e r , en m e d e h i e r o m r e l a t i e f e e n v o u d i g v a n v e r h a a l s t r u c t u u r . M e t de Lancelot en prose k o m t c i r c a 1220 een n i e u w type A r t u r r o m a n tot o n t p l o o i i n g : een r o m a n - i n - p r o z a n a m e l i j k - en als z o d a n i g een v a n de v r o e g s t e p r o z a r o m a n s u i t de w e s t e u r o p e s e letterk u n d e - en b o v e n d i e n een r o m a n v a n een o n t z a g w e k k e n d e lengte en complexiteit. W e l i s w a a r stelt o o k de Lancelot en prose é é n personage c e n t r a a l : L a n c e l o t d u L a c . D e r o m a n v e r t e l t hoe deze L a n c e l o t v o o r s p o e d i g o p g r o e i t o n d e r de hoede v a n de D a m e d u L a c , o m z i c h , e e n m a a l aan A r t u r s hof, d a n k z i j de i n s p i r a t i e v a n z i j n l i e f d e v o o r k o n i n g i n G u e n i è v r e te o n t w i k k e l e n tot de beste r i d d e r o p a a r d e . M a a r de l e v e n s g e s c h i e d e n i s v a n de h o o f d f i g u u r w o r d t i n d i t geval omspeeld door talloze nevenmotieven, verbonden met evenzo talrijke n e v e n p e r s o n a g e s aan w i e r w e d e r v a r e n de r o m a n eveneens u i t v o e r i g aand a c h t s c h e n k t . B o v e n d i e n - v o l g e n d e c o m p l i c e r e n d e i n n o v a t i e - is de Lancelot en prose i n g e b e d i n een t r i l o g i e v a n A r t u r r o m a n s . H e t t w e e d e deel v a n dit d r i e l u i k , La Queste del Saint Graal, beschrijft hoe A r t u r s r i d d e r s c h a p op z o e k gaat n a a r de h e i l i g e g r a a l , w a a r v a n het a a n s c h o u w e n echter a l l e e n aan G a l a a d , L a n c e l o t s z o o n , v o o r b e h o u d e n z a l b l i j k e n . L a n c e l o t z é l f faalt o p deze queeste: z i j n e c h t b r e u k m e t A r t u r s g e m a l i n m a a k t h e m o n w a a r d i g o m deze v e r h e v e n taak te v o l b r e n g e n . D e s c h a d u w die h i e r m e e o v e r de v o l m a a k t h e i d v a n A r t u r s h o f k r i n g v a l t , l e i d t i n het s l o t d e e l v a n de t r i l o g i e naar een t r a g i s c h e apotheose: La Mort le roi Artu beschrijft de totale i n e e n s t o r t i n g v a n A r t u r s i m p e r i u m , t e n g e v o l g e v a n het v e r r a a d v a n A r t u r s b a s t a a r d z o o n M o r d r e d . Z o v o r m t de p r o z a t r i l o g i e een m a c h t i g e k r o n i e k v a n A r t u r s heerschappij, haar opkomst, bloei en ondergang. 1

O m de massa v a n v e r h a a l s t o f te g e l e d e n m a a k t de Lancelot en prose g e b r u i k v a n een o p m e r k e l i j k e v e r t e l t e c h n i e k : die v a n het entrelacement. H i e r b i j v o l g t het v e r h a a l eerst het w e d e r v a r e n v a n het ene p e r s o n a g e , o m deze f i g u u r na v e r l o o p v a n t i j d te v e r l a t e n v o o r een t w e e d e , d e z e w e e r v o o r een d e r d e , d a n w e e r t e r u g te s c h a k e l e n n a a r de eerste, e n z o v o o r t e n z o v o o r t - h o n d e r d e n b l a d z i j d e n l a n g . I l l u s t r a t i e f is h i e r het b e e l d v a n een r e u s a c h t i g b o r d u u r w e r k , w a a r i n een b e p a a l d e k l e u r o p v e r - u i t e e n g e l e g e n plaatsen z i c h t b a a r is, d o c h v a n de o n d e r k a n t b e z i e n d o o r é é n d r a a d b l i j k t te w o r d e n v o o r t g e b r a c h t , die o p de ene plaats is i n g e s t o p t , o n d e r l a n g s is d o o r g e t r o k k e n en elders w e e r naar b o v e n is g e h a a l d . H e t d o o r z i e n v a n deze s t r u c t u u r , w a a r i n alles m e t alles

1

Zie voor een veel uitvoeriger inhoudsoverzicht de samenvattingen in J.D. B R U C E :

The evolution of Arthurian romance from the beginnings down to the year 1300 (2 dln. 2nd ed., 2de dr. Gloucester, 1958), dl. 2, p. 324-379 en F L O T . Etude sur le Lancelot en prose (2de dr. Paris, 1954), p. 308-355. Als inleiding in het onderzoek van de trilogie is geschikt J. FRAPPIER: 'The vulgate cycle', Arthurian literature in the Middle Ages (4de dr. Oxford, 1969), p. 295-318.

1

s a m e n h a n g t , is u i t e r a a r d v e r r e v a n e e n v o u d i g , d o c h - e n h i e r gaat de v e r g e l i j k i n g m e t het b o r d u u r w e r k m a n k - beslist n o o d z a k e l i j k o m de esthetische b e k o r i n g v a n de Lancelot en prose t e n v o l l e te k u n n e n o n d e r g a a n . D i t n i e u w e c o n c e p t v a n de A r t u r r o m a n b e r e i k t e i n k o r t e t i j d e e n g r o t e p o p u l a r i t e i t , z o n d e r daarbij o v e r i g e n s de " o u d e s t i j l " g e h e e l te v e r d r i n g e n . D e b i j n a h o n d e r d h a n d s c h r i f t e n die thans n o g v a n de Lancelot en prose b e w a a r d z i j n - t e g e n g e m i d d e l d e e n t i e n t a l v o o r de r o m a n s v a n C h r e t i e n - s p r e k e n v o o r deze p o p u l a r i t e i t l e t t e r l i j k b o e k d e l e n . O o k g a f het succes a a n l e i d i n g t o t n i e u w e l i t t e r a i r e creaties, zoals de u i t b r e i d i n g v a n de L a n c e l o t - t r i l o g i e m e t t w e e n i e u w e d e l e n (Estoire del Saint Graal e n Estoire de Merlin) die aan de Lancelot en prose w e r d e n v o o r a f g e v o e g d , e n zoals de Tristan en prose, een r o m a n d i e o p e e n z e l f d e s t r a m i e n de l e v e n s g e s c h i e d e n i s v a n L a n c e l o t s epische t e g e n p o o l T r i s t a n schetst. M a a r o o k b u i t e n F r a n k r i j k v o n d de Lancelot en prose d a n k b a a r o n t h a a l . V r i j w e l a l l e E u r o p e s e l i t t e r a t u r e n h e b b e n e e n v e r t a l i n g v a n de r o m a n v o o r t g e b r a c h t . G e m e t e n n a a r het a a n t a l v a n deze v e r t a l i n g e n is de r e c e p t i e v a n de Lancelot en prose nergens z o i n t e n s i e f g e w e e s t als i n de middeleeuwse Lage Landen. A l l e e n onze gewesten kunnen namelijk bogen o p tenminste d r i e v e r t a l i n g e n v a n de O u d f r a n s e r o m a n , d i e o o k i n h u n g e h a v e n d e staat - alle d r i e z i j n ze slechts f r a g m e n t a r i s c h o v e r g e l e v e r d - e e n w e l s p r e k e n d getuigenis v o r m e n v o o r de i j v e r w a a r m e e de m i d d e l e e u w s e L a g e L a n d e n z i c h de Franse l i t t e r a i r e c u l t u u r h e b b e n e i g e n g e m a a k t . I n de eerste plaats z i j n b e w a a r d de resten v a n e e n v e r t a l i n g i n M i d d e l n e d e r l a n d s p r o z a , g e b o e k s t a a f d i n de b e i d e z g n . Rotterdamse fragmenten. E e n t w e e d e v e r t a l i n g is i n v e r z e n , e n m a a k t het l e e u w e d e e l u i t v a n de b e r o e m d e H a a g s e Lancelot-compilatie. D o o r d a t v a n d i t h a n d s c h r i f t het eerste d e e l v e r l o r e n is gegaan, z e t de b e w a a r d e v e r t a l i n g i n o p o n g e v e e r t w e e d e r d e v a n de Lancelot en prose, o m d o o r te l o p e n t o t het slot v a n de t r i l o g i e ; o p de o v e r g a n g e n tussen de d e l e n Lancelot-Queste-Mort z i j n de z e v e n w e l b e k e n d e * ' i n g e v o e g d e r o m a n s (zoals de Moriaen, de Ridder metter mouwen e n de Torec) geplaatst. D e d e r d e v e r t a l i n g , d i e v o o r e e n k l e i n d e e l hetzelfde r o m a n g e d e e l t e b e s t r i j k t als de v e r t a l i n g i n de Lancelot-compilatie, is eveneens i n v e r z e n : Lantsloot vander Haghedochte. 2

D e z e A r t u r r o m a n Lantsloot vander Haghedochte v o r m t sinds b i j n a e e n e e u w een v a n de o p v a l l e n d s t e w i t t e p l e k k e n o p de schetskaart v a n de M i d d e l nederlandse l e t t e r k u n d e . I n 1883 p u b l i c e e r d e M . de V r i e s het eerste fragmentje v a n deze tekst, i n de v e r o n d e r s t e l l i n g dat het h i e r e e n gedeelte b e t r o f v a n het v e r l o r e n eerste b o e k v a n de Lancelot-compilatie? I n 1933 z a g e n t w e e n i e u w e f r a g m e n t e n het l i c h t , n u d o o r t o e d o e n v a n W . de V r e e s e - m a a r

2

Basisinformatie over deze drie vertalingen - alsook over twee mogelijke andere,

hypothetische intermediairen tussen de Franse tekst en twee Duitse vertalingen vindt men in M. DRAAK- De Middelnederlandse vertalingen van de proza-Lancelot (2de dr. Amsterdam, 1977); M . D R A A K : Oude en nieuwe Lancelot-problemen, en de noodzakelijkheid van lezen (Amsterdam, 1976); W.P. GERRITSEN, O.S.H LIE, F.P. V A N O O S T R O M : 'Le Lancelot en prose et ses traductions moyen-néerlandaises', herdr. in Arturistiek in artikelen (Utrecht, 1978), p. 137-147 en O.S.H. LIE. The Middle Dutch prose Lancelot. Diss. Berkeley, 1979 (getypt). 3

M. DE VRIES: 'Middelnederlandsche fragmenten III: een fragmentje van het eerste

boek van den Lancelot', TNTL 3 (1883), p. 59-63 (De Vries drukte de twee tekstfragmenten in de verkeerde volgorde af).

2

4

o o k h i e r o n d e r de valse v l a g v a n de c o m p i l a t i e . V a n beslissend b e l a n g v o o r de h e r k e n n i n g v a n deze tekst als zelfstandige r o m a n w a s het w e r k v a n de M a r b u r g s e g e r m a n i s t F r i e d r i c h M e u s e r , d i e k o r t v o o r de T w e e d e W e r e l d o o r l o g r u i m dertig nieuwe fragmenten uit Duitse bibliotheken - vooral uit het Hessisches S t a a t s a r c h i v te M a r b u r g - o p d i e p t e . M e u s e r i d e n t i f i c e e r d e deze f r a g m e n t e n , t e z a m e n m e t de reeds d o o r D e V r i e s e n D e V r e e s e g e p u b l i c e e r d e , als b r o k s t u k k e n v a n e e n z e l f s t a n d i g e M i d d e l n e d e r l a n d s e v e r t a l i n g - i n - v e r z e n v a n de Lancelot en prose, e e n d e r d e v e r t a l i n g dus naast de v e r s v e r t a l i n g i n de Lancelot-compilatie e n de p r o z a v e r t a l i n g v a n de Rotterdamse fragmenten. A l s t i t e l g a f M e u s e r deze v e r t a l i n g de n a a m m e e d i e de M i d d e l n e d e r l a n d s e a u t e u r v o o r z i j n h o o f d f i g u u r , L a n c e l o t d u L a c i n het O u d f r a n s e o r i g i n e e l , heeft g e k o z e n : Lantsloot vander Haghedochte. I n z i j n i n 1939 v e r d e d i g d e p r o e f s c h r i f t d e e d M e u s e r v e r s l a g v a n z i j n v o n d s t , e n legde hij b o v e n d i e n de r e s u l t a t e n neer v a n e e n o n d e r z o e k naar de relatie tussen Lantsloot e n de O u d f r a n s e v o o r b e e l d t e k s t . 5

Helaas kunnen laatstgenoemde resultaten niet bruikbaar w o r d e n genoemd. O o k M e u s e r k o n n u e e n m a a l geen i j z e r m e t h a n d e n b r e k e n . H e t laat z i c h d e n k e n dat de o m s t a n d i g h e d e n w a a r o n d e r hij z i j n a r b e i d v e r r i c h t t e v e r r e v a n i d e a a l z i j n g e w e e s t ; t o e n M e u s e r p r o m o v e e r d e w a s de o o r l o g reeds u i t g e b r o k e n . M a a r o o k m e e r i n h o u d e l i j k h a d M e u s e r m e t ernstige moeilijkh e d e n te k a m p e n . M e t n a m e w a s het o n d e r z o e k v a n de z e l d z a a m g e c o m p l i c e e r d e t e k s t t r a d i t i e v a n de Lancelot en prose - d o o r h e m t e r e c h t o n d e r k e n d als v a n v i t a a l b e l a n g v o o r de studie v a n Lantsloot - t o e n t e r t i j d n o g z o w e i n i g g e v o r d e r d dat h i e r i n feite e e n o n o v e r k o m e l i j k e h i n d e r n i s l a g . D e tekst v a n de Lancelot en prose w a s a l l e e n i n de e d i t i e v a n H . O s k a r S o m m e r v o o r h a n d e n , e n d e z e e d i t i e geeft goeddeels slechts z i c h t o p é é n v a n de versies v a n de O u d f r a n s e r o m a n . T e k s t v e r g e l i j k i n g w i j s t u i t dat Lantsloot z e e r g r o t e a f w i j k i n g e n t e n o p z i c h t e v a n S o m m e r s e d i t i e v e r t o o n t ; m o e t e n deze a f w i j k i n g e n n u o p r e k e n i n g w o r d e n g e s c h r e v e n v a n de c r e a t i v i t e i t v a n de M i d d e l n e d e r l a n d s e v e r t a l e r , o f h a d deze e e n v o u d i g e e n andere v e r s i e v a n het Oudfranse origineel voor z i c h liggen? In zijn proefschrift komt Meuser voor b e l a n g r i j k e g e d e e l t e n v a n de r o m a n t o t de laatste c o n c l u s i e - m a a r v o o r z i j n k e n n i s v a n de andere versies v a n de Lancelot en prose m o e s t hij v a r e n o p het v o o r d i t d o e l v o l s t r e k t o n d e u g d e l i j k e k o m p a s v a n de n a v e r t e l l i n g v a n de r o m a n i n m o d e r n Frans d o o r P a u l i n P a r i s , m e t b e t r e k k i n g t o t w i e n s w e r k F e r d i n a n d L o t a l i n 1918 h a d m o e t e n v a s t s t e l l e n dat " s o n t r a v a i l ne peut c o n s t i t u e r une base solide a u n e é t u d e s c i e n t i f i q u e " . D i e n t e n g e v o l g e z i j n 6

4

W . DE VREESE. 'Oude en nieuwe Middelnederlandsche fragmenten I: Roman van

Lancelot', TNTL 52 (1933), p. 289-300 (De Vreese heeft niet gezien dat het hier onmogelijk om compilatie-fragmenten kon gaan, aangezien het tweede tekstfragment - in geheel andere vertaling - wel degelijk in de compilatie bewaard is gebleven). 5

F. MEUSER. Lantsloot van der Haghedochte. Bruchstücke eines neuen mittelniederlandischen

Artusromans. Diss. Marburg, 1939 (getypt). (De Maatschappij voor Nederlandse letterkunde te Leiden bezit een doorslag; het Instituut De Vooys te Utrecht een fotokopie hiervan). 6

F. Lot: Etude (zie n. 1), p. 3. Ik zie ervan af in extenso aan te geven tot welke

misvattingen Meusers afhankelijkheid van Paris in de praktijk heeft geleid; enkele voorbeelden hiervan zullen in het volgende hoofdstuk worden genoemd. W e l dient

3

M e u s e r s c o n c l u s i e s o v e r de O u d f r a n s e g r o n d t e k s t v a n Lantsloot o p d r i j f z a n d g e b o u w d , e n m o e t h e t o n d e r z o e k v a n het t w e e d e d e e l v a n z i j n p r o e f s c h r i f t i n feite g e h e e l w o r d e n o v e r g e d a a n . D e z e reserves d o e n e c h t e r niets a f aan het feit dat het M e u s e r is aan w i e de n e e r l a n d i s t i e k de k a p i t a l e o n t d e k k i n g v a n Lantsloot vander Haghedochte te d a n k e n heeft. H e t n i e u w s v a n M e u s e r s p i o n i e r s w e r k w e r d pas i n 1954 i n b r e d e r e k r i n g b e k e n d , t o e n p r o f . M a a r t j e D r a a k haar b a a n b r e k e n d e studie p u b l i c e e r d e o v e r De Middelnederlandse vertalingen van de proza-LancelotJ I n feite w a s het deze p u b l i k a t i e d i e Lantsloot vander Haghedochte als zelfstandige A r t u r r o m a n , e n d e r d e v e r t a l i n g v a n de Lancelot en prose, i n t r o d u c e e r d e i n de N e d e r l a n d s e l i t t e r a t u u r g e s c h i e d e n i s . O o k m e v r . D r a a k stelde daarbij vast dat de tekst v a n Lantsloot v e e l m i n d e r d a n b i j v o o r b e e l d de Lancelot-compilatie aansluit b i j de O u d f r a n s e tekst i n S o m m e r s u i t g a v e , e n f o r m u l e e r d e het d i l e m m a w a a r v o o r d i t feit ons plaatst: " Ó f ' M a r b u r g ' is dus e e n v e e l v r i j e r e b e w e r k i n g v a n de Franse tekst, ó f ' M a r b u r g ' r e p r e s e n t e e r t e e n andere (Franse) v e r s i e " . D a t M e u s e r s p r o e f s c h r i f t i n d i t o p z i c h t geen b e t r o u w b a r e gids k o n z i j n , z a g m e v r . D r a a k scherp i n ; z i j r i e p o p tot h e r n i e u w d o n d e r z o e k . 8

N a deze o p r o e p b l e e f het lange tijd stil r o n d Lantsloot vander Haghedochte t o t d a t i n 1973 e e n d r i e t a l p o s t u m e studies v e r s c h e e n die K . H e e r o m a , d i e z i c h ten d o e l h a d g e s t e l d de eerste u i t g a v e v a n de r o m a n te b e z o r g e n , n o g j u i s t v o o r z i j n d o o d h a d k u n n e n v o l t o o i e n . H e e r o m a k o m t er d a a r i n r o n d v o o r u i t dat z i j n studie v a n Lantsloot n o g niet d i e p g a a n d is g e w e e s t - " H o e w e l i k a a n een e c h t Lantsloot-onderzoek n o g niet toe b e n " , heet het i n ' M o r i a e n I I ' (p. 116) - d o c h d i t w e e r h o u d t h e m e r n i e t v a n o m m e t e l a n e e n a a n t a l v e r s t r e k k e n d e t h e o r i e ë n m e t b e t r e k k i n g t o t de r o m a n n a a r v o r e n te b r e n g e n . D e Lantsloot, d i e h i j o p t a a l k u n d i g e g r o n d e n d a t e e r t r o n d h e t m i d d e n v a n de d e r t i e n d e e e u w e n l o c a l i s e e r t i n V l a a n d e r e n , is zijns i n z i e n s w e l d e g e l i j k de v r i j e b e w e r k i n g v a n de Lancelot en prose d i e t e k s t v e r g e l i j k i n g m e t de e d i t i e S o m m e r e r i n doet v e r m o e d e n . N a z i j n b e w e r k i n g v a n de Lancelot en prose s c h r e e f deze z e l f d e a u t e u r - stilistische p a r a l l e l l e n w i j z e n d i t v o l g e n s H e e r o m a u i t - n o g t w e e r o m a n s , d i e b e i d e b e h o r e n t o t de m e e s t e r w e r k e n v a n de M i d d e l n e d e r l a n d s e l e t t e r k u n d e : Moriaen e n Karei ende Elegast. O o k de n a a m v a n deze fascinerende d i c h t e r b l i j f t n i e t i n het o n g e w i s s e : h i j heette C l a e s v a n d e n B r i e l e , zoals v a l t o p te m a k e n u i t e e n t o e s p e l i n g i n de Torec, de A r t u r r o m a n w a a r m e e J a c o b v a n M a e r l a n t s o l l i c i t e e r d e naar de o p v o l g i n g v a n deze C l a e s (die m i s s c h i e n k r a n k z i n n i g w a s g e w o r d e n ) als h o f d i c h t e r v a n de b u r g g r a a f v a n V o o r n e . 9

te worden aangetekend dat Meuser vaak met bewonderenswaardig combinatievermogen heeft getracht het maximaal mogelijke uit zijn informatiebronnen te halen. 7

Zie n. 2.

8

M . Draak: Middelnederlandse vertalingen (zie n. 2), p. 29. (In het vervolg van dit boek

zal blijken dat, aldus geformuleerd, de beide alternatieven elkaar niet uitsluiten, en in feite beide geldig zijn). 9

K. H E E R O M A : 'Moriaen II' en 'Die gene die Lancelote maecte', beide in TNTL 89

(1973), resp. p. 114-140 en 236-265, en herdrukt in Moriaen, Lantsloot en Elegast (Leiden, 1973), de tweede studie ook in Arturistiek in artikelen (zie n. 2), p. 179-208; Maerlants Torec als 'sleutelroman' (Amsterdam etc, 1973).

4

N a z o v e e l j a r e n v a n absolute stilstand i n het Lantsloot-onderzoek z i j n d i t t h e o r i e ë n d i e er m o g e n z i j n - e n e i g e n l i j k o o k n i e t m o g e n z i j n . M e t z i j n k a r a k t e r i s t i e k e , d o o r intuïtie g e d r e v e n v o o r t v a r e n d h e i d heeft H e e r o m a o p het g r o n d v l a k v a n Lantsloot e e n stellage v a n speculaties o p g e t r o k k e n w a a r i n de m e e r b e h o e d z a a m ingestelde b e s c h o u w e r slechts e e n uiterst w a n k e l k a a r t e n h u i s k a n z i e n . B i j e l k e v e r d i e p i n g d i e H e e r o m a c o n s t r u e e r t w o r d t de l e z e r d o o r t w i j f e l s o v e r v a l l e n : w e t e n w i j e i g e n l i j k n i e t n o g v e e l te w e i n i g v a n de M i d d e l n e d e r l a n d s e s t i l i s t i e k o m o p g r o n d v a n p a r a l l e l l e v e r z e n t o t het i d e n t i e k e a u t e u r s c h a p v a n v e r s c h i l l e n d e w e r k e n te b e s l u i t e n ? is b i j v o o r b e e l d de Karei ende Elegast ons w e l z o o v e r g e l e v e r d als de auteur het w e r k schreef? is de Torec n i e t e e n u i t e r s t r a a d s e l a c h t i g e A r t u r r o m a n ? staat het o n d e r z o e k v a n de a d e l l i j k e o p d r a c h t g e v e r s v a n de M i d d e l n e d e r l a n d s e e p i e k n i e t n o g i n de k i n d e r s c h o e n e n ? . . . E n o o k de basis v a n H e e r o m a ' s speculaties, z i j n visie o p Lantsloot vander Haghedochte, is v a n b e d e n k e l i j k e k w a l i t e i t . D a t k o m t i n de eerste plaats d o o r een s c h r o m e l i j k e o n d e r s c h a t t i n g v a n de p r o b l e m a t i e k v a n de O u d f r a n s e g r o n d t e k s t : h i e r i n v e r l a a t H e e r o m a z i c h v o l l e d i g o p M e u s e r , o n d e r e e n v o l s t r e k t v o o r b i j g a a n aan het b a a n b r e k e n d e w e r k d a t i n de j a r e n z e s t i g , v o o r a l d o o r A l e x a n d r e M i c h a , o p het g e b i e d v a n de t e k s t t r a d i t i e v a n de Lancelot en prose w a s v e r r i c h t , e n d a t o o k v o o r Lantsloot t o t g e h e e l a n d e r e u i t k o m s t e n v o e r t . In de t w e e d e plaats b e p e r k t H e e r o m a z i c h i n z i j n b e s c h o u w i n g e n o v e r de v r i j e b e w e r k i n g s t e c h n i e k v a n de d i c h t e r v a n Lantsloot tot de laatste c i r c a d u i z e n d v e r z e n v a n deze r o m a n , d . w . z . tot het tekstgedeelte dat o o k i n de t w e e d e M i d d e l n e d e r l a n d s e v e r s v e r t a l i n g , d i e i n de c o m p i l a t i e , b e w a a r d is g e b l e v e n . O v e r de e r a a n v o o r a f g a a n d e v i j f d u i z e n d v e r z e n r e p t H e e r o m a m e t geen w o o r d - e n dat is j a m m e r , o m d a t z o een n o d e l o o s o n v o l l e d i g b e e l d v a n de b e w e r k i n g s t e c h n i e k ontstaat. O m deze r e d e n e n moest M a a r t j e D r a a k i n 1976, i n haar A k a d e m i e m e d e d e l i n g o v e r Oude en nieuwe Lancelotproblemen, d a n o o k c o n s t a t e r e n dat het Lantslooto n d e r z o e k sinds M e u s e r s o n t d e k k i n g i n feite n o g n i e t g o e d v a n de g r o n d w a s g e k o m e n , e n dat w i j ons n o g a l t i j d gesteld z i e n v o o r h e t z e l f d e d i l e m m a : " ó f 'de meester v a n de L a n t s l o o t ' w a s v a n e e n ander i d e a a l b e z i e l d d a n de b e w e r k e r v a n de L a n c e l o t i n de L a n c e l o t - c o m p i l a t i e [. . .] ó f hij h a d e e n andere Franse L a n c e l o t als u i t g a n g s p u n t \ ,

1 0

D i t alles m a a k t een m e e r d i e p g a a n d e b e s t u d e r i n g v a n Lantsloot vander Haghedochte l a n g z a m e r h a n d d r i n g e n d g e w e n s t . D a a r b i j l i j k t het r a a d z a a m , g e z i e n het v o l l e d i g o n t b r e k e n v a n w e r k e l i j k b e t r o u w b a r e v o o r s t u d i e s , te b e g i n n e n b i j het b e g i n . D i t h o u d t i n dat eerst e e n g r o n d i g o n d e r z o e k m o e t w o r d e n i n g e s t e l d naar de i n g e w i k k e l d e t e k s t t r a d i t i e v a n de O u d f r a n s e Lancelot en prose e n de v e r h o u d i n g v a n Lantsloot d a a r t o e . H i e r a a n is het eerste h o o f d s t u k v a n d i t b o e k g e w i j d ; het is n i e t het meest leesbare, m a a r w e l het meest n o o d z a k e l i j k e , o m d a t a l l e e n z o de o n z e k e r h e i d k a n w o r d e n wegg e n o m e n d i e anders de studie v a n Lantsloot blijft t i r a n n i s e r e n : w e l k e v e r s i e v a n de Lancelot en prose diende de M i d d e l n e d e r l a n d s e v e r t a l e r tot o r i g i n e e l ? Pas als d i e n o m t r e n t - b i n n e n de b e p e r k t e m a t e v a n het m o g e l i j k e u i t s l u i t s e l is v e r k r e g e n , k a n de v e r g e l i j k i n g v a n v e r t a l i n g e n o r i g i n e e l een a a n v a n g n e m e n . H i e r v a n w o r d t i n de z e v e n v o l g e n d e h o o f d s t u k k e n v a n d i t b o e k v e r s l a g g e d a a n . D a a r b i j r i c h t z i c h de a a n d a c h t eerst o p de t e c h n i e k v a n

1 0

M . Draak: Lancelot-problemen (zie n. 2), p. 14. Ook hier geldt (vgl. n. 8) dat beide

mogelijkheden valide zijn.

5

de M i d d e l n e d e r l a n d s e d i c h t e r w a a r deze z i j n o r i g i n e e l i n w e z e n g e t r o u w v o l g d e ( h o o f d s t u k II). T o t v o l g z a a m v e r t a l e n v o e l d e deze d i c h t e r z i c h e c h t e r m a a r v r i j z e l d e n g e r o e p e n - w a t dat betreft heeft H e e r o m a ' s intuïtie h e m niet b e d r o g e n - ; v e e l v a k e r p e r m i t t e e r d e hij z i c h v e r h a a l i n h o u d e l i j k e a f w i j k i n g e n t e n o p z i c h t e v a n de Lancelot en prose. W a n n e e r m e n n u de totale oogst aan a f w i j k i n g e n t r a c h t te o v e r z i e n , v a l t d a a r i n een z e k e r p a t r o o n te o n d e r k e n n e n , e e n r e g e l m a a t v a n e n k e l e c o n s t a n t e tendensen. D e hoofds t u k k e n III, I V e n V s t e l l e n a c h t e r e e n v o l g e n s de d r i e b e w e r k i n g s t e n d e n s e n c e n t r a a l d i e u i t m i j n o n d e r z o e k als de v o o r Lantsloot meest w e z e n l i j k e naar v o r e n zijn gekomen. D e drie daarop volgende hoofdstukken bespreken v e r s c h i l l e n d e f a c t o r e n die naar m i j n i n d r u k v,an i n v l o e d z i j n geweest o p de b e w e r k i n g s t e c h n i e k v a n Lantsloot, zoals de w e r k m e t h o d e v a n de M i d d e l n e d e r l a n d s e a u t e u r , het feit dat diens r o m a n w a a r s c h i j n l i j k b e s t e m d w a s o m te w o r d e n v o o r g e d r a g e n , de l i t t e r a i r e t r a d i t i e , en de s a m e n s t e l l i n g , w e n s e n en v e r w a c h t i n g e n v a n het p u b l i e k w a a r v o o r deze d i c h t e r v e r m o e d e l i j k i n eerste i n s t a n t i e schreef. M e t n a m e d i t laatste c o m p l e x v a n f a c t o r e n l i j k t m i j v o o r de v o r m g e v i n g v a n Lantsloot v a n beslissend b e l a n g te z i j n g e w e e s t , en het is d a n o o k i n d i t achtste (tevens laatste) h o o f d s t u k dat een - o v e r i g e n s r i j k e l i j k s p e c u l a t i e v e - p o g i n g z a l w o r d e n gedaan tot een synthese v a n de h o o f d a s p e c t e n v a n b e w e r k i n g s t e c h n i e k te k o m e n . D a a r m e e s l u i t deze eerste v e r k e n n i n g v a n Lantsloot af; v e r d e r s t r e k k e n d e k w e s t i e s , zoals de t o e t s i n g v a n H e e r o m a ' s t h e o r i e ë n o v e r het a u t e u r s c h a p , b l i j v e n t o e k o m s t i g o n d e r z o e k voorbehouden. 11

H e t z a l h i e r m e e d u i d e l i j k z i j n dat d e z e studie z i c h c o n c e n t r e e r t o p de v r a a g hoe de M i d d e l n e d e r l a n d s e d i c h t e r z i c h v a n het v e r t a l e n v a n de Lancelot en prose heeft g e k w e t e n . E e n d e r g e l i j k e p r o b l e e m s t e l l i n g is u i t e r a a r d l e g i t i e m ; per slot v a n r e k e n i n g heeft de analyse v a n de w e r k w i j z e v a n de a u t e u r als l e t t e r k u n d i g e m e t h o d e h a a r goede r e c h t . A n d e r z i j d s h o u d t de k e u z e v o o r deze o p t i e k o n t e g e n z e g g e l i j k een b e p e r k i n g i n , en is zij z e k e r n i e t a l l e e n - z a l i g m a k e n d . M e n z o u zelfs het standpunt k u n n e n v e r d e d i g e n dat deze t y p i s c h l i t t e r a i r - w e t e n s c h a p p e l i j k e p r o b l e e m s t e l l i n g e r t o e n e i g t het w e z e n v a n het o o r s p r o n k e l i j k e k a r a k t e r v a n Lantsloot als l i t t e r a i r w e r k te misk e n n e n . I m m e r s : het m i d d e l e e u w s e p u b l i e k v a n Lantsloot w a s z o g o e d als z e k e r n i e t i n de g e l e g e n h e i d o m z i c h v i a t e k s t v e r g e l i j k i n g te v e r g e w i s s e n v a n h e t g e e n de M i d d e l n e d e r l a n d s e d i c h t e r precies m e t de Lancelot en prose h a d gedaan, e n het is o o k zeer de v r a a g o f het i n deze k w e s t i e zelfs w e l g e ï n t e r e s s e e r d w a s - de o v e r g e l e v e r d e tekst r e p t althans m e t g e e n w o o r d o v e r het b e w e r k i n g s p r o c e s als z o d a n i g . Lantsloot w e r d g e s c h r e v e n o m v o o r een " e i g e n " p u b l i e k rechtstreeks te k u n n e n f u n c t i o n e r e n als M i d d e l n e d e r landse A r t u r r o m a n , d . w . z . als een aaneengesloten v e r h a a l , als het w a r e u i t de eerste h a n d d o o r e e n v e r t e l l e r g e d a a n . L i g t het d a n n i e t m e e r v o o r de h a n d o m ons o p het standpunt v a n het o o r s p r o n k e l i j k e p u b l i e k te s t e l l e n , e n de r o m a n als l i t t e r a i r k u n s t w e r k - i n - z i c h z e l f te i n t e r p r e t e r e n , e n dus z o n d e r f i x a t i e o p de a f w i j k i n g e n t e n o p z i c h t e v a n de Lancelot en prose, m i s s c h i e n zelfs w e l m e t v o o r b i j g a a n aan e l k e v e r g e l i j k i n g m e t het O u d f r a n s e o r i g i n e e l ?

11

Ik moet trouwens bekennen dat ik bij mijn studie van Lantsloot meer en meer onder

de indruk ben geraakt van Heeroma's gave om in zo korte tijd, ook al was het met hinderlijke verwaarlozing van wetenschappelijke methoden, door te dringen in een Middelnederlandse roman; vooral voor hoofdstuk V geldt dat mijn moeizame controle dikwijls bevestigt wat Heeroma's intuïtie reeds onmiddellijk had gezien.

6

I n d i e n m e n e c h t e r , d i t s t a n d p u n t t o e g e d a a n , b e s l u i t de r o m a n Lantsloot vander Haghedochte los v a n z i j n v o o r b e e l d te o n d e r z o e k e n - de z e e r g e h a v e n d e o v e r l e v e r i n g s t o e s t a n d is i n dat g e v a l o v e r i g e n s w e l e e n h a n d i c a p te m e e r d o e t z i c h het p r o b l e e m v o o r a a n w e l k e aspecten v a n de r o m a n m e n a a n d a c h t z a l s c h e n k e n . E e n t o t a a l i n t e r p r e t a t i e is u i t e r a a r d , h i e r evenals elders, een i l l u s i e - e n h o e n u v o o r e e n d e e l i n t e r p r e t a t i e d i e aspecten te s e l e c t e r e n d i e o o k v o o r het m i d d e l e e u w s e r o m a n p u b l i e k w e z e n l i j k w a r e n ? V o o r e e n m o d e r n e r o m a n is z o i e t s a l v e r r e v a n e e n v o u d i g , t e r w i j l i n d i t g e v a l de g r o t e afstand tussen de m o d e r n e o n d e r z o e k e r e n het m i d d e l e e u w s e p u b l i e k , esthetisch, m o r e e l en c u l t u r e e l , het gevaar v a n een v e r t e k e n d perspectief l e v e n s g r o o t m a a k t . V o o r het o m z e i l e n v a n deze heuristische k l i p k a n n u de vergelijking v a n m i d d e l e e u w s e l i t t e r a i r e w e r k e n u i t k o m s t b i e d e n . De v e r s c h i l l e n tussen de c o m p a r a n t e n f u n g e r e n i n z o ' n g e v a l , o n g e v e e r zoals bij het v a r i a n t e n o n d e r z o e k i n m o d e r n e p o ë z i e a n a l y s e , als s i g n a l e n : als richt i n g a a n w i j z e r s naar de d i e p e r e b e d o e l i n g e n a c h t e r h e t m i d d e l e e u w s e k u n s t w e r k . E n d a a r m e e k o m e n w i j v o o r Lantsloot t o c h w e e r u i t bij het o n d e r z o e k n a a r de b e w e r k i n g s t e c h n i e k als m e t h o d i s c h a a n g r i j p i n g s p u n t . H e t v e r g e l i j k e n v a n deze M i d d e l n e d e r l a n d s e r o m a n m e t z i j n O u d f r a n s e o r i g i n e e l d i e n t , z o b e z i e n , een m e e r l e d i g d o e l . In de eerste plaats o n d e r z o e k t m e n aldus de l i t t e r a i r e t e c h n i e k v a n de M i d d e l n e d e r l a n d s e v e r t a l e r ; m a a r b o v e n d i e n o p e n e n diens a f w i j k i n g e n v a n de Lancelot en prose e e n venster o p h e t p o ë t i s c h c o n c e p t a c h t e r de r o m a n - a l s - g e h e e l , e n d a a r m e e o p de o o r s p r o n k e l i j k e f u n c t i e v a n deze M i d d e l n e d e r l a n d s e A r t u r r o m a n i n z i j n c u l t u u r h i s t o r i s c h e context. 12

13

1 4

12

Een prachtige casus hiervoor bieden de twee eerste hoofdstukken van E VINAVER:

A la recherche d'une poétique médiévale (Paris, 1970), die laten zien hoe befaamde romanisten middeleeuwse poëzie impliciet dikwijls hebben afgemeten aan hun door Corneille gevormde esthetische normen. Ook H.R. JAUSS heeft meermalen op de verraderlijkheid van deze "nachklassische H ö h e n k a m m a s t h e t i k " gewezen; zie zijn verzamelbundel Alteritdt und Modernitat der mittelalterlichen Literatur ( M ü n c h e n , 1977). 1 3

Een mijns inziens voorbeeldige demonstratie van de waarde van deze com-

paratieve methode bieden studies van Walter H A U G : zie o.a. zijn 'Struktur und Geschichte. Ein literaturtheoretisches Experiment an mittelalterlichen Texten', GRM

54 (1973), p. 129-152 en (specifiek over "Lancelot-problemen") "Das Land,

von welchem niemand wiederkehrt" (Tubingen, 1978). Dat langs deze weg ook voor de Middelnederlandse letterkunde belangwekkende resultaten te boeken zijn, bewijst J.D JANSSENS: Analyse van de structuur en de verhaaltechniek in de hoofse, oorspronkelijk Middelnederlandse ridderroman. Een vergelijkende interpretatie van de Trojeroman van Segher Diengotgaf de roman van Walewein, de roman van Heinric en Margriete van Limborch en de Seghelijn van Jherusalem. 3 dln. Diss. Leuven, 1976 (gestencild). In het Besluit van dit boek kom ik op het belang van dit vergelijkend interpreteren van middeleeuwse romans nog terug. 1 4

V g l . R.L.K. F O K K E M A . Varianten bij Achterberg (2 dln. Amsterdam, 1973), dl. 2, p. 11

en 15-16.

7

D e Oudfranse grondtekst

Hoofdstuk i

1. Inleiding W i e studie m a a k t v a n de b e w e r k i n g s t e c h n i e k v a n e e n M i d d e l n e d e r l a n d s e vertaling v a n een Oudfranse

roman wandelt door een mijnenveld. B i j

v o o r t d u r i n g l o o p t hij het r i s i c o de M i d d e l n e d e r l a n d s e v e r t a l e r v e r a n t w o o r d e l i j k te s t e l l e n v o o r e e n w i j z i g i n g die i n feite berust o p een v a r i a n t e l e z i n g i n de g r o n d t e k s t , h e t O u d f r a n s e h a n d s c h r i f t d a t als b r o n v o o r de v e r t a l i n g d i e n d e . L e e r z a a m is i n d i t o p z i c h t het v o l g e n d e v o o r b e e l d , o n t l e e n d a a n H e e r o m a ' s e d i t i e v a n de Tweede Rose: " H e t meest treffende g e v a l v i n d t m e n e c h t e r i n Al 311, w a a r w o r d t g e s p r o k e n v a n mijn vrouwe tauerne, t e r w i j l L a n g l o i s 9549 e e n dameisele Taverne heeft, d i e de g o d i n d e r d i e v e n is. V e r d a m heeft o p g r o n d h i e r v a n i n z i j n a a n t e k e n i n g e n a a n de d i c h t e r v a n de t w e e d e Rose e e n " v e r k e e r d e v e r t a l i n g " v e r w e t e n , " w a a r v a n o o k de v o l g e n d e regels de s p o r e n d r a g e n " . U i t het v a r i a n t e n a p p a r a a t b l i j k t e c h t e r d a t Be o p deze plaats e e n dameisele la taverne heeft e n Ce e e n dameisele taverne. " M e v r o u w K r o e g " s t o n d dus a l i n h e t Franse v o o r b e e l d ! "

1

E n i g s z i n s m e r k w a a r d i g is het te z i e n h o e l a c o n i e k d e z e l f d e H e e r o m a , v i j f t i e n j a a r l a t e r , o v e r het p r o b l e e m v a n de g r o n d t e k s t v a n Lantsloot vander Haghedochte heenstapt: " H e t is e c h t e r n i e t u i t g e s l o t e n d a t w e de scheppende p e r s o o n l i j k h e i d v a n de d i c h t e r - v e r t a l e r z u l l e n k u n n e n l e r e n k e n n e n u i t z i j n b e h a n d e l i n g v a n e e n a a n t a l d e t a i l s . O m d i e r e l e v a n t e details te v i n d e n z u l l e n w e d a n de o v e r g e l e v e r d e f r a g m e n t e n naast de o v e r e e n k o m s t i g e passages v a n de franse v o o r b e e l d t e k s t m o e t e n l e g g e n e n n a g a a n w a t de v e r t a l e r

heeft

w e g g e l a t e n o f t o e g e v o e g d . P r a k t i s c h is e e n d e r g e l i j k e v e r g e l i j k i n g a l l e e n m a a r m o g e l i j k w a n n e e r w e u i t g a a n v a n de d o o r H . O . S o m m e r g e p u b l i c e e r d e V u l g a t e v e r s i o n ' ( d e e l III e n I V ) , o f s c h o o n die m o g e l i j k n i e t p r e c i e s de v e r s i e 2

r e p r e s e n t e e r t die de v l a a m s e d i c h t e r v o o r z i c h heeft g e h a d " . O v e r w e g i n g e n van

praktische

aard

hebben

Heeroma

er dus toe g e b r a c h t

voor

zijn

v e r g e l i j k i n g v a n Lantsloot vander Haghedochte m e t de Lancelot en prose u i t te gaan v a n de e d i t i e - S o m m e r , de e n i g e v o l l e d i g e u i t g a v e v a n de

Oudfranse

3

p r o z a r o m a n . B i j h e t o n d e r z o e k v a n de Tweede Rose h a d de r o m a n i s t i e k h e m een h e e l w a t g u n s t i g e r u i t g a n g s p o s i t i e v e r s c h a f t : S o m m e r s u i t g a v e , h o e w e l i n d e z e l f d e j a r e n v e r s c h e n e n als de s t a n d a a r d e d i t i e v a n de Roman de la Rose, steekt m e t z i j n m i n i e m e v a r i a n t e n a p p a r a a t b e p a a l d p o v e r a f bij de monum e n t a l e e d i t i e - L a n g l o i s . D i t v a l t u i t e r a a r d n i e t H e e r o m a a a n te r e k e n e n ; hij

1

De fragmenten van de Tweede Rose. Ed. K . Heeroma. Zwolle, 1958; citaat op p. 21. Be

en Ce zijn siglen van handschriften van de Roman de la Rose die in het variantenapparaat van de editie-Langlois (1914-1924) worden geciteerd (maar die Verdam, schrijvend in 1896, uiteraard niet kende). K. H E E R O M A : "Die gene die Lancelote maecte", herdr. in Arturistiek in artikelen. Utrecht, 1978, p. 179-208; citaat op p. 179.

2

3

The vulgate version of the Arthurian romances. Ed. from manuscripts in the British

Museum by H . O . Sommer. 7 din. + Index. Washington, 1908-1916 (herdr. New York, 1979). Hierna: S.

9

m o e s t r o e i e n m e t de r i e m e n die hij h a d . D e v r a a g is e c h t e r g e r e c h t v a a r d i g d of, v o o r h e t d o e l d a t H e e r o m a z i c h stelde, m e t S o m m e r s r i e m e n w e l te r o e i e n valt. N a a r a a n l e i d i n g v a n S o m m e r s u i t g a v e heeft n i e m a n d m i n d e r d a n Ferdin a n d L o t als z i j n o o r d e e l u i t g e s p r o k e n d a t " t o u t e é t u d e d u Lancelot d o i t d é b u t e r p a r des c o m p l i m e n t s et des r e m e r c i e m e n t s a Tadresse de l ' i n f a t i g a b l e t r a v a i l l e u r , p u i s q u e c'est g r a c e a s o n l a b e u r que nous p o u v o n s , e n f i n , e n t r e p r e n d r e l ' é t u d e de T o e u v r e g i g a n t e s q u e a l a q u e l l e i l a c o n s a c r é ses f o r c e s " . W a a r v a n akte - m a a r m e t alle gepaste b e w o n d e r i n g v o o r S o m m e r s w e r k m o g e n w e de f e i l e n e r v a n n i e t v e r b l o e m e n . D e o v e r l e v e r i n g v a n de Lancelot en prose, e n v a n de r o m a n s w a a r m e e deze tekst t o t e e n c y c l u s is v e r b o n d e n , is u i t e r m a t e c o m p l e x . W e b e s c h i k k e n o v e r h o n d e r d e n hands c h r i f t e n e n f r a g m e n t e n , die v e r s p r e i d l i g g e n o v e r de gehele w e s t e r s e w e r e l d e n t e n o p z i c h t e v a n e l k a a r o n t e l b a r e tekstuele v a r i a n t e n v e r t o n e n . D e v o o r n a a m s t e k e n n e r v a n deze o v e r l e v e r i n g , p r o f . A l e x a n d r e M i c h a - z i j n n a a m z a l i n d e z e b l a d z i j d e n n o g v e l e m a l e n v a l l e n - stelt d a t e e n e d i t i e d i e .aan a l l e b r o n n e n r e c h t z o u w i l l e n d o e n , p e r regel tekst drie bladzijden v a r i a n t e n z o u m o e t e n o p g e v e n . S o m m e r s e d i t i e telt z o ' n 75 000 regels tekst . . . H e t s p r e e k t d a n o o k v a n z e l f dat S o m m e r z i c h bij z i j n a r b e i d b e p e r k i n g e n heeft o p g e l e g d . O m r e d e n v a n h u n g e m a k k e l i j k e b e r e i k b a a r h e i d n a m h i j de h a n d s c h r i f t e n v a n het B r i t i s h M u s e u m als u i t g a n g s p u n t . H i e r u i t k o o s hij als t e k s t h a n d s c h r i f t v o o r z i j n u i t g a v e h e t enige h a n d s c h r i f t dat de v o l l e d i g e c y c l u s b e v a t ( A d d i t i o n a l 1 0 . 2 9 2 - 1 0 . 2 9 4 ) . I n v o e t n o t e n bij de tekst v e r m e l d t S o m m e r soms v a r i a n t e l e z i n g e n u i t a n d e r e h a n d s c h r i f t e n , m a a r z o n d e r aan te g e v e n w e l k e c r i t e r i a hij h i e r b i j aanlegt - e n bij n a d e r t o e z i e n b l i j k t v a n e n i g e s y s t e m a t i e k g e e n sprake. N i e t z o n d e r r e d e n g e n i e t de e d i t i e - S o m m e r d a n o o k sinds l a n g de n a a m e v e n o n m i s b a a r als o n v o l k o m e n te z i j n . 4

5

6

5940-5951

M e t de f o r m u l e r i n g d a t de e d i t i e - S o m m e r ( i k c u r s i v e e r ) "mogelijk niet precies de v e r s i e r e p r e s e n t e e r t d i e de v l a a m s e d i c h t e r v o o r z i c h heeft g e h a d " w e k t H e e r o m a de i n d r u k e e n b e p e r k t e m a r g e te w i l l e n o p e n l a t e n v o o r m o g e l i j k e v a r i a n t e n i n h e t O u d f r a n s e h a n d s c h r i f t d a t de d i c h t e r v a n Lantsloot g e b r u i k t e . M e n k a n z i c h deze m a r g e e c h t e r - althans v o o r g r o t e tekstg e d e e l t e n - n a u w e l i j k s b r e e d g e n o e g d e n k e n . D e z e o m s t a n d i g h e i d heeft v e r s t r e k k e n d e g e v o l g e n v o o r de studie v a n de b e w e r k i n g s t e c h n i e k v a n Lantsloot. H e t v o l g e n d e v o o r b e e l d m o g e d u i d e l i j k m a k e n h o e m e n , afhankel i j k v a n de O u d f r a n s e tekst d i e m e n als u i t g a n g s p u n t bij de v e r g e l i j k i n g v a n v e r t a l i n g e n o r i g i n e e l k i e s t , t o t d i a m e t r a a l tegengestelde visies o p d i e bewerkingstechniek komt. O p e e n d a g v e r f r i s t G a u v a i n , o p z o e k naar L a n c e l o t , z i c h bij e e n k o e l e b r o n . I n de e d i t i e - S o m m e r w o r d t d i t als v o l g t b e s c h r e v e n . Et lors vint a vne fontaine dont liaue estoit bele et froide. Mesires Gauuain vit la fontaine si clere quil li en prent grant talent de boire. si descent de son cheual. et osta son heaume. si en but moult uolentiers. (S IV, 335/3-6)

4

F. L O T : Etude sur le Lancelot en prose. 2de dr. Paris, 1954, p. 5.

5

A . M I C H A : 'Überlieferungsgeschichte der französischen Literatur des Mittel-

alters', Geschichte der Textüberliefemng der antiken und mittelalterlichen Literatur. D l . 2. Zurich, 1964, p. 187-259, met name p. 227. 6

Zie o.a. het oordeel van F. Lot: Etude (zie n. 4), p. 5; van A . Micha in Rom 1966 (zie

n. 16), p. 194-195, en van M . D R A A K : De Middelnederlandse vertalingen van de prozaLancelot. 2de dr. Amsterdam, 1977, p. 1-2.

10

D e v e r t a l i n g v a n de Lancelot-compilatie sluit h i e r b i j n a u w k e u r i g aan, m a a r de v e r s i e v a n Lantsloot w i j k t d a a r e n t e g e n a a n z i e n l i j k af: Lantsloot

Lancelot-compilatie 2949

H i quam daer ene fonteine liep,

5940

2952

So dat hem die claerheit gaf

So dat sijn ors was al besweet

Lust dat hire woude drinken af.

Ende moede utermaten,

H i beette ende deede eer iet lanc 2955

Hine haddes daghes niet ghespaert Die lanc was ende heet,

Die was cout ende claer ende diep,

5944

Ende sach bi ere straten

Sinen helm af, ende hi dranc

Ene fonteine dier hi nam goom.

Vander fonteinen met groten gare.

Daer omme stont menich scone boom Daert onder goet rusten was, 5948

Ende her Walewein beite int gras Optie fonteine daer hi hem coelde Ende daer hi den wint ghevoelde,

5951

Dat hi vergat sinen rouwe.

D e d i c h t e r v a n Lantsloot l i j k t een a a n t a l e l e m e n t e n te h e b b e n t o e g e v o e g d : de v e r m o e i d h e i d v a n W a l e w e i n e n diens p a a r d , de h i t t e v a n de z o m e r d a g , het aanlokkelijk geboomte

r o n d de b r o n , het gras en de w i n d . V o o r

wie

e n i g e r m a t e v e r t r o u w d is m e t de l i t t e r a t u u r o v e r de b e w e r k i n g s t e c h n i e k v a n M i d d e l n e d e r l a n d s e e p i e k d r i n g t de h y p o t h e s e z i c h o p dat w i j h i e r te d o e n h e b b e n m e t een d i g r e s s i e v e amplificatio o p het t o p i s c h e t h e m a v a n de locus 7

amoenus: o n m i s k e n b a a r is de p a r a l l e l m e t G e r r i t s e n s b e s p r e k i n g v a n een v e r g e l i j k b a a r g e v a l i n de Tweede Rose, m e t C u r t i u s ' " I d e a l l a n d s c h a f t " en G a l f r e d u s de V i n o S a l v o ' s Documentum de arte versificandi* E e n d e r g e l i j k e i n t e r p r e t a t i e stelt deze passage i n Lantsloot te b o e k als een b e w i j s te m e e r dat de M i d d e l n e d e r l a n d s e v e r t a l e r s v a n epische p o ë z i e z i c h v a n een t e c h n i e k b e d i e n d e n die i n de t w a a l f d e - e n d e r t i e n d e - e e u w s e artes poeticae t h e o r e t i s c h is gefundeerd. Een

a n d e r e v e r s i e v a n de Lancelot en prose l e i d t e c h t e r

tot

andere

b e v i n d i n g e n . I n deze v e r s i e w o r d t G a u v a i n s k o m s t bij de b r o n als v o l g t beschreven. Et lors vint a une fontaine dont l'eve estoit et clere et froide, et la gravele reluisoit com argent; et tot entor avoit grant plenté d'arbres vers; si en estoit la fontaine avironee, si donoient si grant ombre al lieu que l'eve n'avoit garde des agais del soleil: si en estoit la fontaine trop plus delitable. Mesire Gauvain vient cele part, si voit la fontaine si bele qu'il li em prent talens de boivre; si descent de son cheval et oste son hialme et s'asiest delés la fontaine, si en boit molt volentiers. (M II, L X V / 2 )

H e t l i j d t g e e n t w i j f e l dat o o k S o m m e r deze v e r s i e k e n d e ; z i j is te v i n d e n i n verscheidene

v a n de h a n d s c h r i f t e n

w a a r u i t hij bij h e r h a l i n g v a r i a n t e n

opgeeft. D a t S o m m e r d i t laatste i n d i t g e v a l n a l i e t , t y p e e r t n o g m a a l s het onberekenbare

van zijn variantenapparaat.

M a a r b e l a n g r i j k e r is i n d i t

v e r b a n d de c o n s t a t e r i n g dat, als de d i c h t e r v a n Lantsloot een d e r g e l i j k e t e k s t v e r s i e v a n de Lancelot en prose v o o r z i c h h a d , d i t aan de t h e o r i e o v e r z i j n i n de t r a d i t i e v a n de artes poeticae g e w o r t e l d e amplificatio e l k e g r o n d o n t n e e m t . E n d a a r m e e z i j n w i j t e r u g i n het m i j n e n v e l d u i t het b e g i n v a n d i t h o o f d s t u k . H e t

7

Vgl. Heeroma's oordeel, dat de dichter van LH zich hier laat kennen "als een

ervaren literator die de traditionele topiek beheerst" ('Lancelote' (zie n. 2), p. 202). 8

Zie hierover hierna VII, 1.

11

enige w i n s t p u n t is het besef dat de e d i t i e - S o m m e r beslist o n v o l d o e n d e i n z i c h t b i e d t i n de v a r i a n t e n r i j k d o m v a n de Lancelot en prose. W i e desondanks z i j n b e e l d v a n de b e w e r k i n g s t e c h n i e k v a n Lantsloot o p v e r g e l i j k i n g m e t de e d i t i e Sommer

w i l baseren,

rest slechts é é n h o o p : dat

Sommers

tekstversie,

g e l u k k i g e r w i j z e , d e z e l f d e z o u z i j n als die w a a r m e e de d i c h t e r v a n Lantsloot v e r t r o u w d w a s . H e t v o l g e n d e v o o r b e e l d laat e c h t e r z i e n dat deze h o o p i j d e l is.

9

5187-5194

D e A r t u r r i d d e r S a g r e m o r is g e v a n g e n g e n o m e n d o o r M a t h a m a s . H e t v e r b l i j f i n diens k e r k e r w o r d t de

gevangene

draaglijk gemaakt

door

M a t h a m a s ' d o c h t e r , die h e m h e i m e l i j k v a n v o e d s e l v o o r z i e t . H o e het de j o n k v r o u w is v e r g a a n die S a g r e m o r o n d e r z i j n hoede h a d t o e n hij w e r d o v e r m e e s t e r d , is ons n o g niet v e r t e l d . D e tekst v a n S o m m e r v e r v o l g t : Et lors manga saigremors moult volentiers quar moult lauoit desire. Si en merchie moult durement la damoisele. Et la damoisele que saigremors auoit rescousse. qui estoit remese dehors, quant elle uit que saigremors estoit en prison, si en fu trop dolante. si sen parti et vint au paueillon a son ami qui latendoit qui moult grant ioie li fist quant il le vit. Mais atant se taist ore li contes de la damoisele et de saigremor et retorne a parler de dodynel (S IV, 313/30-36)

H e t e q u i v a l e n t v a n deze v e r s v e r t a l i n g e n als v o l g t :

passage l u i d t i n de beide M i d d e l n e d e r l a n d s e

Lancelot-compilatie 1036

Lantsloot

Doe at hi ernstelike ter stede.

5187

Dus bleef hi liggende gevaen.

Si hilden onderlinghe sprake

Alse die ioncfrouwe dat hevet verstaen, Die hi met hem brachte dare,

1042

Siene liet hem ghebreken ghene sake Dicken ende te menegher ure.

5190 If Hier latic bliven die aventure

Dat Sagrimor gevaen ware,

Hoe Sagremor lach ghevaen

Dire ic hier te voren dede gewes,

Ende daer gi of hebt verstaen;

Si was sere tongemake des,

Ic sal u tellen na enen dele

Ende si voer van daer thant

5194

Na deser tale van Doedinele.

Ter stat daer si hare lief vant. Als haer lief geware wert das, Dat si weder quam, hi was 1047

Tirst dat hise hadde versien Utermaten blide van dien, Ende ontfincse herde wale. Nu sal ic van hare die tale Ende van Sagrimorre leggen neder,

1052

De

Ende sal van Dodinele spreken weder

c o m p i l a t i e stemt

daarentegen

overeen

met

S o m m e r ; de

dichter

v a n Lantsloot

l i j k t te h e b b e n w e g g e l a t e n dat de j o n k v r o u w die z i c h i n

S a g r e m o r s g e z e l s c h a p b e v o n d naar haar g e l i e f d e t e r u g k e e r t .

Opvallend

g e n o e g z w i j g t H e e r o m a o v e r d i t o p m e r k e l i j k e v e r s c h i l tussen de

twee

M i d d e l n e d e r l a n d s e v e r t a l i n g e n ; v e r m o e d e l i j k d e e d een v o e t n o o t bij S o m m e r h e m beseffen dat hij z i c h o p g l a d ijs b e v o n d . A a n de v o e t v a n de p a g i n a t e k e n t S o m m e r n a m e l i j k aan dat de zinsnede o v e r de j o n k v r o u w i n h a n d s c h r i f t R o y a l 19 C X I I I v a n het B r i t i s h M u s e u m o n t b r e e k t . W i j s t d i t ons de w e g naar

9

Dit voorbeeld werd eerder besproken in W.P GERRITSEN, O.S.H. LIE, F P. V A N

O O S T R O M : 'Le Lancelot en prose et ses traductions moyen-néerlandaises', herdr. in Arturistiek in artikelen (zie n. 2), p. 137-147, met name p. 140-141.

12

een r e d a c t i e v a n de Lancelot en prose d i e a a n m e r k e l i j k d i c h t e r d a n S o m m e r s t e k s t h a n d s c h r i f t b i j Lantsloot z o u staan? H e e r o m a b l i j k t d i t p r o b l e e m o m p r a k t i s c h e r e d e n e n u i t de w e g te z i j n g e g a a n . T o c h z o u de l i t t e r a t u u r o v e r de Lancelot en prose h e m o p d i t p u n t k l a a r h e i d h e b b e n k u n n e n v e r s c h a f f e n , w a n t a l i n 1964 b e s p r a k M i c h a de t e k s t t r a d i t i e v a n de r o m a n v o o r j u i s t deze passage. H i j o n d e r s c h e i d t daarbij t w e e versies v a n d i t tekstgedeelte, d i e h i j ' L o n d e n ' e n ' P a r i j s ' n o e m t naar de b e w a a r p l a a t s v a n de v o o r n a a m s t e v e r t e g e n w o o r d i g e n d e h a n d s c h r i f t e n ; o v e r het g e h e e l g e n o m e n b i e d t de v e r s i e ' P a r i j s ' e e n l a n g e r e tekst d a n de v e r s i e ' L o n d e n ' . D e e d i t i e - S o m m e r v o l g t de k o r t e v e r s i e ' L o n d e n ' ; o v e r de v e r s c h i l l e n tussen de beide versies m e r k t M i c h a o p : " P a r f o i s les r e d a c t i o n s d i v e r g e n t c o m p l è t e m e n t : a i n s i après l a c a p t u r e de S a g r e m o r p a r M a t h a m a s ( p . 313), l a v e r s i o n de L o n d r e s fait r e p a r a ï t r e l a d e m o i s e l l e secourue a u p a r a v a n t p a r S a g r e m o r , et d o n t i l n ' a pas é t é d i t alors q u ' e l l e l ' a v a i t q u i t t é ; dans l e t e x t e de P a r i s elle s'est s é p a r é e de S a g r e m o r p o u r r e j o i n d r e s o n a m i et o n ne l a r e v o i t p l u s " . 1 0

T e o o r d e l e n n a a r d i t v o o r b e e l d l i j k e n de b e i d e M i d d e l n e d e r l a n d s e v e r s v e r t a l i n g e n v a n de Lancelot en prose t e r u g te gaan o p v e r s c h i l l e n d e t a k k e n v a n de O u d f r a n s e t e k s t o v e r l e v e r i n g - e e n w a a r d e v o l g e g e v e n v o o r w i e r e k e n i n g w i l ( d e ) h o u d e n m e t de m o g e l i j k h e i d v a n e e n d i r e c t e v e r w a n t s c h a p s r e l a t i e tussen de b e i d e v e r t a l i n g e n . B o v e n d i e n b l i j k t H e e r o m a ' s v o o r b e h o u d dat de e d i t i e - S o m m e r " m o g e l i j k n i e t p r e c i e s de v e r s i e representeert d i e de v l a a m s e d i c h t e r v o o r z i c h heeft g e h a d " de f e i t e n g e e n r e c h t te d o e n ; h e t is e e n v o l k o m e n a n d e r e v e r s i e . H e t z a l i n h e t l i c h t v a n h e t b o v e n s t a a n d e d u i d e l i j k z i j n dat, w i l het o n d e r z o e k naar de b e w e r k i n g s t e c h n i e k v a n Lantsloot o p m e t h o d i s c h v e r a n t w o o r d e w i j z e g e s c h i e d e n , de neerl a n d i c u s z i j n l i c h t d i e n t o p te steken b i j de r o m a n i s t i e k , o p z o e k naar e e n b r u i k b a r e representant v a n de g r o n d t e k s t v a n Lantsloot vander Haghedochte. 2. Doel en methode H e t is b i j v o o r b a a t v r i j w e l u i t g e s l o t e n d a t o n d e r de b i j n a h o n d e r d b e w a a r d g e b l e v e n h a n d s c h r i f t e n v a n de Lancelot en prose z i c h h e t w e r k e x e m p l a a r v a n de v e r t a l e r v a n Lantsloot n o g z o u b e v i n d e n . D a t het geen z i n heeft e e n g r o n d t e k s t o n d e r z o e k a f te s t e m m e n o p e e n d e r g e l i j k d r o o m b e e l d b e h o o r t t o t de b e p e r k i n g e n w a a r m e e de m e d i ë v i s t i e k heeft l e r e n l e v e n . M i n d e r o n w e z e n l i j k is een iets b e s c h e i d e n e r i d e a a l . H e t z o u d e n k b a a r z i j n dat m e n bij het g r o n d t e k s t o n d e r z o e k v a n e e n m i d d e l e e u w s e v e r t a l i n g z o u b e s c h i k k e n over een stemma v a n handschriften v a n het origineel. D i t stemma z o u zijn o p g e b o u w d u i t v e r s c h i l l e n d e h a n d s c h r i f t e n f a m i l i e s , g e k e n m e r k t d o o r specifieke g e m e e n s c h a p p e l i j k e f o u t e n ; d o o r n u de v e r t a l i n g als het w a r e tegen het l i c h t v a n d e z e f o u t e n te h o u d e n z o u m e n h a a r g r o n d t e k s t e e n plaats k u n n e n t o e w i j z e n i n h e t s t e m m a v a n het o r i g i n e e l . E r z i j n v o o r b e e l d e n v a n 11

1 0

A. M I C H A : 'La tradition manuscrite du Lancelot en prose\ Rom 85 (1964), p. 478-517;

citaat op p. 505-506. 11

Zie de inventaris door A. M I C H A : 'Les manuscrits du Lancelot en prose \ Rom 81 (1960),

p. 145-187; 84 (1963), p. 28-60 en 478-499. Enkele aanvullingen en correcties vindt men in B. W O L E D G E : Bibliographie des romans et nouvelles en prose francaise antérieurs a 1500. Supplément 1954-1973. Genève, 1975, p. 50-54, en in A. STONES: 'The earliest illustrated Prose Lancelot manuscript?*, Reading medieval studies 3 (1977), p. 3-44, met name 'Appendix C (p. 42 - 44).

13

12

g r o n d t e k s t o n d e r z o e k dat e e n d e r g e l i j k resultaat heeft o p g e l e v e r d . I n het g e v a l v a n Lantsloot m o e t e c h t e r o o k d i t i d e a a l als e e n h e r s e n s c h i m w o r d e n beschouwd. B e l a n g r i j k s t e r e d e n h i e r v o o r is d a t e r g e e n s t e m m a bestaat v a n b r o n n e n v a n de Lancelot en prose, e n d a t - n a a r A . M i c h a m e t k l e m v a n a r g u m e n t e n heeft b e t o o g d - z o ' n s t e m m a o o k n i e t kan w o r d e n o p g e s t e l d . W e l het v o o r n a a m s t e b e l e t s e l d a a r t o e v o r m t de o n m o g e l i j k h e i d h e t k o l o s s a l e v a r i a n t e n m a t e r i a a l te s c h i f t e n i n o o r s p r o n k e l i j k e e n " f o u t e " l e z i n g e n . D a a r het h i e r e e n p r o z a t e k s t betreft m o e t m e n het i m m e r s s t e l l e n z o n d e r c r i t e r i a als r i j m e n m e t r u m , d i e bij het t e k s t k r i t i s c h o n d e r z o e k v a n v e r s t e k s t e n o n m i s b a a r h o u v a s t b i e d e n . B o v e n d i e n is h e t sterk de v r a a g o f i n h e t g e v a l v a n de Lancelot en prose het u i t g a n g s p u n t v a n h e t f o u t l o z e o r i g i n e e l , de k u r k w a a r o p de t e k s t k r i t i e k d r i j f t , a d e q u a a t is: het heeft e r althans de s c h i j n v a n dat de a u t e u r (auteurs?) v a n deze r o m a n n i e t o n b e l a n g r i j k e s t e k e n heeft (hebben?) l a t e n v a l l e n . B i j deze h i n d e r p a l e n v a n t h e o r e t i s c h e a a r d v o e g e n z i c h n o g haast o n o v e r k o m e l i j k e p r a k t i s c h e p r o b l e m e n , zoals h e t g r o t e a a n t a l h a n d s c h r i f t e n , het f r a g m e n t a r i s c h e k a r a k t e r v a n v e l e b r o n n e n , de u i t z o n d e r l i j k e l e n g t e v a n de tekst e n het v e r s c h i j n s e l v a n c o n t a m i n a t i e , dat b i j p r o z a t e k s t e n des te g e m a k k e l i j k e r o p t r e e d t o m d a t de o n g e b o n d e n v o r m v r i j spel b i e d t v o o r w e g l a t i n g e n , o m w e r k i n g e n e n t o e v o e g i n g e n . D a a r o m heeft M i c h a v o o r z i j n o n d e r z o e k i n g e n een p r i n c i p i e e l ander u i t g a n g s p u n t g e k o z e n . 13

1 4

T e n e i n d e het w e r k v a n M i c h a te k a r a k t e r i s e r e n k u n n e n de t e r m e n v e r s i e e n r e d a c t i e v a n n u t z i j n . D e d e f i n i t i e v a n deze b e g r i p p e n o n t l e e n i k a a n de d i s s e r t a t i e v a n W . P . G e r r i t s e n . A l s redactie k a n w o r d e n b e s c h o u w d " h e t w e r k v a n e e n k o p i i s t ( o f het resultaat v a n de w e r k z a a m h e i d v a n e e n reeks e l k a n d e r s a f s c h r i f t e n k o p i ë r e n d e k o p i i s t e n ) d i e de i n h o u d v a n het w e r k dat hij afschrijft n i e t heeft w i l l e n w i j z i g e n . [. . .] D e a u t e u r v a n e e n versie d a a r e n t e g e n heeft de b e d o e l i n g de inhoud v a n z i j n o r i g i n e e l te w i j z i g e n , o v e r de gehele l i n i e o f o p b e p a a l d e p u n t e n . Z i j n w e r k is c r e a t i e f , d a t v a n de k o p i i s t r e p r o d u c e r e n d " . V o o r z i j n analyse v a n de t e k s t t r a d i t i e v a n de Lancelot en prose heeft M i c h a z i c h i n de eerste plaats g e r i c h t o p h e t n i v e a u v a n de v e r s i e . V o o r g r o t e t e k s t g e d e e l t e n v a n de r o m a n v a l l e n n a m e l i j k d u i d e l i j k v e r s c h i l l e n d e tekstversies te o n d e r s c h e i d e n ( b i j v o o r b e e l d o p g r o n d v a n e e n v e r s c h i l i n v o l g o r d e v a n e p i s o d e n ) , w a a r a c h t e r de d o e l b e w u s t e a c t i v i t e i t v a n e e n b e w e r k e r m o e t w o r d e n a a n g e n o m e n . H e t tekstgedeelte w a a r o v e r z o ' n b e w e r k i n g s p r o c e s z i c h heeft u i t g e s t r e k t w o r d t d o o r g a a n s b e g r e n s d d o o r v e r h a a l i n h o u d e l i j k e k n o o p p u n t e n , plaatsen w a a r een a h z o d a n i g h e r k e n b a a r n i e u w v e r h a a l g e d e e l t e i n z e t . W a a r d e r g e l i j k e versies o p t r e d e n , v a l l e n de h a n d s c h r i f t e n v a n de r o m a n , o p g r o n d h i e r v a n i n g r o e p e n te c l a s s i f i c e r e n . 1 5

1 2

Indrukwekkend is J F O U R Q U E T : Wolfram d'Eschenbach et le Conté del Graal. Paris, 1966.

Toch schijnt ook dit onderzoek niet waterdicht te zijn; vgl. J. H E I N Z L E . 'Gralkonzeption und Quellenmischung', WS 3 (1975), p. 28-39. 1 3

Zie hiervoor (en voor het volgende) de publikaties van Micha genoemd in de

noten 5 en 16, alsmede de inleiding op M I. 1 4

Het is onder meer dit feit dat nu al decennia voeding geeft aan de discussie over

het enkel- dan wel meervoudig auteurschap van de prozacyclus. Vgl. ook hierna VI, 2. 1 5

W P. GERRITSEN: Die Wrake van Ragisel. 2 dln. Assen, 1963. Het volgende citaat

op p. 60.

14

U i t e r a a r d z i j n deze g r o e p e n niet d o o r l o p e n d s t a b i e l ; v o o r a l de lengte v a n de r o m a n m o e t e r t o e h e b b e n g e l e i d dat h e t o p s p l i t s e n v a n de tekst i n b a n d e n , e n v a n b a n d e n i n k a t e r n e n , te b e w e r k e n d o o r v e r s c h i l l e n d e k o p i i s t e n , i n de middeleeuwse

s c r i p t o r i a a a n de o r d e

v a n de d a g w a s , h e t g e e n

sterk

b e v o r d e r e n d heeft g e w e r k t v o o r e e n c o m p l e x e t e k s t t r a d i t i e . Z o z i j n i n de r o m a n o o k d u i d e l i j k " t e c h n i s c h e " k n o o p p u n t e n a a n w i j s b a a r , plaatsen w a a r de v e r w a n t s c h a p s r e l a t i e s tussen de h a n d s c h r i f t e n v r i j p l o t s e l i n g e e n andere c o n f i g u r a t i e v e r t o n e n . I n e e n reeks i n d r u k w e k k e n d e a r t i k e l e n heeft M i c h a , het v e r h a a l v a n de Lancelot en prose v o l g e n d , de o p e e n v o l g e n d e p a t r o n e n v a n de t e k s t t r a d i t i e i n k a a r t g e b r a c h t .

16

V a n k n o o p p u n t tot k n o o p p u n t geeft hij

aan o f v a n v e r s c h i l l e n d e versies g e s p r o k e n k a n w o r d e n , w e l k e de k e n m e r k e n d e r versies z i j n e n w e l k e h a n d s c h r i f t e n ze v e r t e g e n w o o r d i g e n ; soms is het h e m o o k m o g e l i j k b i n n e n e e n v e r s i e g r o e p e n v a n redacties te o n d e r s c h e i d e n . W a t w i j n u i n het g e v a l v a n Lantsloot k u n n e n é n m o e t e n d o e n is n a g a a n M i c h a ' s analyse als l e i d r a a d n e m e n d - h o e de M i d d e l n e d e r l a n d s e v e r t a l i n g z i c h t e n o p z i c h t e v a n het p a t r o o n v a n de O u d f r a n s e t e k s t t r a d i t i e v e r h o u d t . D i t o n d e r z o e k v a l t te v e r g e l i j k e n m e t het v i s s e n m e t e e n d e n k b e e l d i g net, w a a r v a n de m a z e n n a a r b e l i e v e n w i j d e r o f f i j n e r i n g e s t e l d k u n n e n w o r d e n . B e p a l e n d v o o r de m a a s w i j d t e is u i t e r a a r d de g e w e n s t e v a n g s t . I n ons g e v a l , w a a r h e t gaat o m studie d e r b e w e r k i n g s t e c h n i e k , is d i e b e o o g d e v a n g s t , h e e l pragmatisch, een betrouwbare

basis v o o r v e r g e l i j k i n g v a n o r i g i n e e l e n

v e r t a l i n g . D i t i m p l i c e e r t dat w i j het n e t eerst o p de vangst v a n versies d i e n e n i n te s t e l l e n : allereerste v o o r w a a r d e v o o r e e n gefundeerde t e k s t v e r g e l i j k i n g is i m m e r s dat m e n u i t g a a t v a n de v e r s i e d i e o o k de d i c h t e r v a n Lantsloot v o o r z i c h h a d . V e e l m o e i l i j k e r z a l het z i j n o m o o k de redactie v a n de v e r s i e w a a r v a n Lantsloot a f h a n k e l i j k is te v a n g e n . H i e r t o e d i e n e n de m a z e n v a n het net sterk te w o r d e n v e r k l e i n d - m e t als g e v o l g dat w i j ons n i e t l a n g e r k u n n e n v e r l a t e n op a a n w i j z i n g e n v a n M i c h a . W a a r deze w é l m e e r i n detail treedt, z a l het soms m o g e l i j k z i j n de r e d a c t i e w a a r o p Lantsloot t e r u g g a a t te b e n a d e r e n ; o o k b e n i k e e n e n k e l e k e e r o p e i g e n k r a c h t - de d o o r M i c h a g e w e z e n w e g vervolgend -

iets v e r d e r g e k o m e n . D o c h e e n v o l l e d i g e " r e d a c t i o n e l e "

analyse v a n alle t e k s t f r a g m e n t e n , uitvoeren

voor

de b e i d e

zoals O r l a n d a L i e d i e heeft

Rotterdamse

fragmenten,

17

kunnen

is v o o r Lantsloot

v o o r a l s n o g u i t g e s l o t e n . D e z e z o u i m m e r s k e n n i s n e m i n g v a n alle O u d f r a n s e b r o n n e n i m p l i c e r e n ; het m a t e r i a a l is e c h t e r v e e l te o m v a n g r i j k o m d o o r é é n n e e r l a n d i c u s v e r g a a r d , laat staan g e o r d e n d te k u n n e n w o r d e n . G e l u k k i g e r w i j z e k a n de t e l e u r s t e l l i n g o v e r d i t t e k o r t b e l a n g r i j k w o r d e n g e c o m p e n s e e r d d o o r de v o l g e n d e o v e r w e g i n g . V o o r h e t o n d e r z o e k v a n de t w e e andere M i d d e l n e d e r l a n d s e v e r t a l i n g e n v a n de Lancelot en prose is het v a n essentieel b e l a n g dat m e n d o o r d r i n g t t o t nabij de r e d a c t i e w a a r v a n d e z e v e r t a l i n g e n a f h a n k e l i j k z i j n . D i t v i n d t z i j n o o r z a a k i n het feit dat de v e r t a l i n g e n v a n Rotterdam e n Lancelot-compilatie zeer

1 6

A M I C H A : 'La tradition manuscrite du Lancelot en prose', Rom 85 (1964), p. 293-318

en 478-517; 86 (1965), p. 330-359; 87 (1966), p. 194-233. Het laatste artikel ook in A. M I C H A : De la chanson de geste au roman. Genève, 1976, p. 273-312. Een samenvatting van de hoofdpunten in A MICHA- 'Tradition manuscrite et versions du Lancelot enprose', BBSIA 14 (1962), p. 99-106. 1 7

O S H. LIE. The Middle Dutch prose Lancelot: a study of the Rotterdam fragments and their place

in the French, Dutch and German Lancelot en prose tradition. Diss. Berkeley, 1979 (getypt); gedrukte uitgave in voorbereiding.

15

l e t t e r l i j k z i j n . H o e l e t t e r l i j k e r de v e r t a l i n g , h o e interessanter o o k de k l e i n s t e afwijkingen gerust

-

d o c h i n deze teksten k a n e e n a f w i j k i n g pas m e t enigszins

h a r t o p het c o n t o

v a n de M i d d e l n e d e r l a n d s e v e r t a l e r

worden

g e s c h r e v e n w a n n e e r m e n de m o g e l i j k h e i d v a n een v a r i a n t i n diens O u d f r a n s e g r o n d t e k s t tot o p de b o d e m heeft o n d e r z o c h t , e n v e r v o l g e n s m e n s e l i j k e r w i j s uitgesloten.

18

V o o r Lantsloot l i g g e n de z a k e n b e p a a l d anders. D e z e v e r t a l i n g ,

o f l i e v e r b e w e r k i n g , is d o o r g a a n s z o v r i j dat m o g e l i j k e k l e i n e r e d a c t i o n e l e v a r i a n t e n i n de g r o n d t e k s t n i e t w e z e n l i j k a f d o e n aan het feit dat Lantsloot i n g r i j p e n d e w i j z i g i n g e n b e v a t , g e v l o e i d u i t de p e n v a n e e n v e r t a l e r d i e w a a r 1 9

hij dat n o d i g o o r d e e l d e g e h e e l e i g e n w e g e n g i n g . D a a r o m k u n n e n w i j ons i n z e k e r o p z i c h t v e r o o r l o v e n o p het n i v e a u v a n de v e r s i e h a l t te h o u d e n ; reeds o p dat n i v e a u v e r t o o n t Lantsloot z o v e e l a f w i j k i n g e n dat er s t o f g e n o e g is v o o r de eerste k a r a k t e r i s t i e k v a n de b e w e r k i n g s t e c h n i e k d i e d i t b o e k w i l b i e d e n . M a a r eerst m o e t Lantsloot, als g e z e g d , m e t b e h u l p v a n het w e r k v a n M i c h a 20

g e k o p p e l d w o r d e n a a n de " j u i s t e " versies v a n de Lancelot en prose.

Omdat

v o o r S o m m e r III n i e t v a n v e r s c h i l l e n d e versies g e s p r o k e n k a n w o r d e n , b e g i n i k b i j S o m m e r I V , w a a r z i c h v a n a f het b e g i n e e n l a b y r i n t v a n versies o n t v o u w t . M i c h a ' s a r t i k e l e n r e e k s i n Romania b i e d t v o o r deze d o o l h o f de routebeschrijving.

D a t de r o u t e

niet

door

volstrekt

ondoordringbaar

s t r u i k g e w a s v o e r t is v o o r a l te d a n k e n a a n de e d i t i e d i e M i c h a r e c e n t e l i j k - de k r o o n o p e e n a r b e i d v a n t w i n t i g j a a r - v a n de v e r s c h i l l e n d e v e r s i e s v a n d i t r o m a n g e d e e l t e heeft b e z o r g d .

18

2 1

Kenmerkend hierboor is de wijze waarop mevr. Lie misvattingen van M . Joye

over de vertaaltechniek van Rotterdam en LC moest corrigeren (vgl. M . J O Y E : 'De Middelnederlandse Lancelot: de Rotterdamse prozafragmenten vergeleken met de Haagse versvertaling', LB 66 (1977), p. 403-431, alsmede hoofdstuk IV van mevr. Lie's in de vorige noot genoemde boek). Veelzeggend is ook dat van de beide gevallen waarin K . Heeroma de vertaler van de compilatie vrijheden toeschrijft kan worden aangetoond dat deze in feite berusten op varianten in de grondtekst (vgl. zijn in n. 2 genoemde artikel, p. 183 en 186). Hetzelfde als voor deze Middelnederlandse vertalingen geldt overigens voor de Duitse vertaling; vgl. hoe onderzoekers als Ruberg en Voss aspecten van de Lancelot en prose kunnen analyseren op basis van de Duitse tekst ( u . R U B E R G : Raum und Zeit im Prosa-Lancelot. M ü n c h e n , 1965; R. VOSS: Der Prosa-Lancelot. Meisenheim a.G., 1970). Vooral Rubergs studie zou, indien uitgevoerd op basis van Lantsloot, tot de meest grove misvattingen over de Lancelot en prose leiden; vgl. hierna hoofdstuk IV. 19

Deze stelling wordt gerechtvaardigd door de beide passages waarvoor wij

beschikken over de" parallel van LH in alle Oudfranse handschriften, te weten vs. 555-642 (vgl. de appendix in W IV, en hierna § 4) en 6003-6073 (dankzij het onderzoek van mevr. Lie; vgl. n. 17). 2 0

Ook zal ik steeds aan het slot van de volgende paragrafen, in kleiner corps, de

plaats van de (grondtekst der) andere in aanmerking komende Middelnederlandse en Duitse vertalingen trachten aan te duiden. Behalve om zijn intrinsieke belang is dit noodzakelijk als basis voor mijn conclusie dat er geen direkt verband valt aan te nemen tussen LH en een van dcoverige vertalingen. 21

Lancelot. Roman en prose du XIIT siècle. Edition critique avec introduction et notes

par A . Micha. 3 din. Geneve, 1978-1979. Hierna: M .

16

3. S o m m e r IV; L a n t s l o o t 2065- 6073 3.1. De reis naar Sorelois (S IV, 3/1-5/6;

L H 2065- 2238)

A a n h e t slot v a n S o m m e r III z i j n L a n c e l o t e n G a l e h o u t als r i d d e r t o t de T a f e l r o n d e t o e g e t r e d e n ; S o m m e r I V v a n g t aan m e t h e t v e r t r e k v a n de t w e e v r i e n d e n naar S o r e l o i s , het k o n i n k r i j k v a n G a l e h o u t . H e t afscheid v a n C a m a l o t valt hun z w a a r ; o n d e r w e g zijn beiden aan sombere gedachten ten p r o o i . O p h e t v e r h a a l i n h o u d e l i j k e k n o o p p u n t d a t s a m e n v a l t m e t de grens tussen S o m m e r III e n I V gaat de t e k s t t r a d i t i e v a n de Lancelot en prose u i t e e n i n t w e e v o l k o m e n v e r s c h i l l e n d e versies. D e eerste is een k o r t e v e r s i e , b e w a a r d i n 11 h a n d s c h r i f t e n ; o p deze v e r s i e is de e d i t i e - S o m m e r g e b a s e e r d . A l l e overige handschriften bliceerd.

2 2

b i e d e n de l a n g e v e r s i e , d i e d o o r M i c h a is gepu-

D e v e r g e l i j k i n g v a n Lantsloot m e t deze beide versies v a n de Lancelot

en prose w i j s t o n d u b b e l z i n n i g u i t d a t de M i d d e l n e d e r l a n d s e v e r t a l e r e e n h a n d s c h r i f t v a n de l a n g e v e r s i e v o o r z i c h h a d . R e e d s de eerste v e r z e n v a n diens w e e r g a v e

v a n de reis m a k e n d i t , o n d a n k s

h u n g e h a v e n d e staat,

duidelijk. Korte versie

Lantsloot (vs. 2072-2081)

Lange versie

En cheste partie si dist li contes que

Doe voeren wech die II ghesellen

O r s'en vet Galehout entre lui et

23

Galehot se parti de la cort le roy artu.

ic meer of tellen,

son compaignon, lies et dolens: lies

et enmaine vers son pais lancelot son

Deen an sanders side.

de ce que ses compains s'en vet avec

compaignon. qui moult amast miex le

Galioot was vro ende blide;

lui, et dolens de ce qu'il est remis

remanoir. mais samblant nen ose faire,

was hi onvro,

de la maisnee le roi Artu, kar par ce

pour Galehot son compaignon que il

Dattet comen was also

le cuide il avoir perdu a tos jors

crient et doute sour touz lez hommes

Dattie coninc Lantslote onthelt

( M I , 1/1)

del monde. Et dautre part est Galehot

buten siere ghewelt;

moult a malaise pour la dame de

An dander side was hi blide,

malohaut que il amoit tant.

Dat hi Lantslote hadde bi siere side.

O o k i n het v e r v o l g v a n deze e p i s o d e , w a a r de v e r s c h i l l e n tussen b e i d e versies n o g m a r k a n t e r w o r d e n , stemt Lantsloot steeds m e t de lange v e r s i e o v e r e e n . A l l e " e x t r a ' s " d i e de l a n g e v e r s i e v a n de k o r t e o n d e r s c h e i d e n , z i j n o o k i n Lantsloot te v i n d e n : de o m s t a n d i g e b e s c h r i j v i n g v a n G a l e h o u t s v a l v a n z i j n p a a r d (LH 2 0 9 9 - 2 1 1 5 ) ; L a n c e l o t d i e flauwvalt b i j h e t z i e n v a n G a l e h o u t s o n g e v a l , e n d a a r b i j z e l f e e n h o o f d w o n d o p l o o p t (LH 2 1 2 6 - 2 1 3 6 ) ; het g e w e e k l a a g v a n de s c h i l d k n a p e n , d i e h u n meesters d o o d w a n e n (LH 2 1 3 9 - 2 1 4 5 ) , e t c e t e r a . O n o m s t o t e l i j k is d a n o o k de c o n c l u s i e d a t Lantsloot v o o r de reis n a a r S o r e l o i s afstamt v a n de lange v e r s i e , e n dat d e r h a l v e de t e k s t v e r g e l i j k i n g v o o r deze passage d a a r o p gebaseerd d i e n t te z i j n , e n b i j g e v o l g n i e t o p de e d i t i e - S o m m e r , m a a r o p de e d i t i e - M i c h a . 2 4

2 2

Zie M I, I/1-II/9. Eerder publiceerde Micha een vergelijkende studie, met

tekstuitgave, van de beide versies: 'Le Depart en Sorelois. Reflexions sur deux versions', Mélanges Maurice Delbouille. Gembloux, 1964. D l . 2, p. 495-507. 2 3

5 IV, 3/1-7; vgl. Micha's in de vorige noot genoemde artikel, p. 496/1-6, en M III,

p.i. 2 4

Ook Friedrich M E U S E R kwam in zijn dissertatie (Lantsloot van der Haghedochte.

Marburg, 1939 (getypt), p. 79-80) tot de slotsom dat LH in deze passage tot een andere versie behoort dan de ed. Sommer; hij kende die versie echter slechts uit de

17

De Duitse vertaling in het Heidelbergse handschrift bevat een zeer aparte variant van de reis naar Sorelois (K I, 482/23-486/5). Elspeth Kennedy, specialist-bij-uitstek op het gebied van de Lancelot en prose, heeft voor deze episode gewezen op de nauwe verwantschap tussen de Duitse vertaling en het Oudfranse handschrift Parijs, 25

Bibliothèque Nationale, francais 751 ( B N 751). Ook de eigenaardigheden die Micha signaleert in de reis-episode van B N 751 treft men in de Duitse tekst aan: beide 26

bronnen bevatten een sterk afwijkende weergave van Galehouts dromen. Het valt te hopen dat de onderzoekers van de Duitse Proza-Lancelot de vingerwijzing van Kennedy spoedig zullen opvolgen door een onderzoek in te stellen naar een 27

mogelijke relatie tussen B N 751 en de Duitse vertaling. Een positief resultaat zou belangrijke implicaties kunnen hebben. Het handschrift B N 751, zelf daterend uit de tweede helft van de dertiende eeuw, bevat immers - aldus Kennedy - een latere omwerking van deze episode - waarmee een zeer vroege datering van de Duitse vertaling, berustend op een terminus ad quem van 1225 voor het Amorbachse fragment, eens te meer problematisch zou worden.

3.2. Tot de C h a r r e t t e (S IV, 5/6-155/18;

28

L H 2239- 3598)

D e t e k s t t r a d i t i e v a n de Lancelot en prose is v a n a f de reis n a a r S o r e l o i s t o t a a n het

eerstvolgende belangrijke

verhaalkundige

knooppunt,

waar

de z g n .

proza-Charrette b e g i n t (een b e w e r k i n g v a n C h r e t i e n de T r o y e s ' v e r s r o m a n Le chevalier de la charrette), z e e r g e c o m p l i c e e r d . A l s d u i d e l i j k a f z o n d e r l i j k e

groep

o n d e r s c h e i d e n z i c h i n de eerste p l a a t s d r i e h a n d s c h r i f t e n d i e een v e e l k o r t e r e v e r s i e v a n d e r o m a n b e v a t t e n , w a a r i n h e t v e r h a a l m e t de d o o d v a n G a l e h o u t tot e e n e i n d e k o m t . D e z e k o r t e , n o n - c y c l i s c h e v e r s i e v a n de Lancelot en prose heeft a a n l e i d i n g

gegeven tot een polemiek

o v e r de v r a a g o f d e z e v e r s i e

w e l l i c h t e e n o u d e r e v o r m v a n de Proza-Lancelot r e p r e s e n t e e r t , a a n w e l k e "Lancelot p r i m i t i f ' l a t e r e e n v e r v o l g z o u z i j n t o e g e v o e g d .

2 9

H o e boeiend deze

navertelling door Paulin PARIS (Les romans de la table ronde. 5 dln. Paris, 1868-1877. D l . 4, p. 87 e.v.) en uit de overgewerkte tekst van de druk van 1520 van de Lancelot en prose. In navolging van Meuser - maar zonder dit te vermelden - lijkt Heeroma de fragmenten van de reis naar Sorelois (die bij hem de nrs. X I V en X V dragen) buiten beschouwing te willen laten voor de studie van de bewerkingstechniek van L H , op grond van hun van de ed. Sommer afwijkende grondtekst ('Lancelote' (zie n. 2), p. 179). 2 5

E. K E N N E D Y : 'The two versions of the False Guinevere episode in the O l d French

Prose Lancelot', Rom 11 (1956), p. 94-104, met name p. 104. 2 6

Zie A . Micha: De la chanson de geste (zie n. 16), p. 301.

2 7

Ook in latere tekstgedeelten zijn beide redacties verwant; zie met name het slot

van § 3.2.2 hierna. 2 8

Voor de datering van B N 751 zie H p. X X I , nr. 27 en A . Micha in Rom 1960 (zie n.

16), p. 166; voor de kwesties rond het Amorbachse fragment zie M . Draak: Middelnederlandse vertalingen (zie n. 6), p. 12-16 en H . H . STEINHOFF: 'Zur Entstehungsgeschichte des deutschen Prosa-Lancelot', herdr. in Arturistiek in artikelen (zie n. 2), p. 149-163. (Het blijft uiteraard theoretisch denkbaar dat B N 751 een laat afschrift is van een zéér vroege omwerking). 2 9

De voornaamste studies zijn A . M I C H A : 'Etudes sur le Lancelot en prose I', Rom

76 (1955), p. 334-341; E . Kennedy: 'The two versions' (zie n. 25); A . Micha: 'La tradition II' (zie n. 16), p. 479-480 n. 3; aldaar ook de eerdere litteratuur. S IV, 365-394 geeft deze non-cyclische versie uit naar twee redacties; M III, p. 1-70 naar alle drie.

18

v r a a g o o k is, z i j b e h o e f t ons i n d i t bestek n i e t v e r d e r b e z i g te h o u d e n - z i e e c h t e r h i e r n a § 5.1 - , o m d a t het w e l u i t g e s l o t e n is dat de d i c h t e r v a n Lantsloot e e n d e r g e l i j k e v e r s i e tot v o o r b e e l d h a d : Lantsloot v o e g t z i c h geheel naar de cyclische versie, w a a r i n Galehouts d o o d aanzienlijk later v o o r v a l t , t e r w i j l w e d a n b o v e n d i e n n o g niet eens h a l v e r w e g e het v e r h a a l z i j n . P l a a t s e n w i j de d r i e h a n d s c h r i f t e n m e t deze m o g e l i j k e "Lancelot p r i m i t i f " t e r z i j d e , alsmede

é é n handschrift

dat deze v e r s i e c o n t a m i n e e r t

met

de

" n o r m a l e " , d a n l a t e n z i c h i n de o v e r i g e h a n d s c h r i f t e n v o o r d i t tekstgedeelte t w e e versies o n d e r s c h e i d e n .

30

O o k h i e r k a n m e n s p r e k e n v a n een k o r t e e n een

l a n g e v e r s i e ; o o k h i e r b i e d t S o m m e r de tekst v a n de k o r t e versie - en o o k h i e r is Lantsloot, althans v o o r een g r o o t tekstgedeelte, a f h a n k e l i j k v a n de lange v e r s i e , die eerst k o r t g e l e d e n d o o r A . M i c h a w e r d u i t g e g e v e n . M i c h a d u i d t de k o r t e v e r s i e aan als " v e r s i o n de L o n d r e s " , de l a n g e als " v e r s i o n de P a r i s " .

3 1

N a a r m a t e het v e r h a a l v o r d e r t w o r d e n de v e r s c h i l l e n tussen de b e i d e versies i n g r i j p e n d e r . V a n a f S o m m e r I V , 123 t r e e d t een e x t r a c o m p l i c a t i e o p , die v o o r het g r o n d t e k s t o n d e r z o e k

v a n Lantsloot v a n g r o o t b e l a n g is; d a a r o m

b e s p r e e k i k de t e k s t g e d e e l t e n

v o o r e n na d i t k n o o p p u n t i n a f z o n d e r l i j k e

subparagrafen. 3.2.1. S IV, 5/6-123/2; L H 2239-3138 In dit tekstgedeelte

b i e d e n ' L o n d e n ' e n ' P a r i j s ' tot S o m m e r I V , p . 49

doorgaans dezelfde tekst.

32

D i e n t e n g e v o l g e is het n i e t m o g e l i j k i n de eerste

v e r z e n v a n Lantsloot d i e b i n n e n d i t tekstgedeelte

vallen -

d . w . z . vs.

2 2 3 9 - 2 3 0 6 , d i e het v e r v o l g v a n de reis n a a r S o r e l o i s b e v a t t e n

-

een

d u i d e l i j k e v e r w a n t s c h a p te o n d e r k e n n e n tussen Lantsloot en een v a n b e i d e versies.

Heel

anders is d i t v o o r

tekstfragmenten

de

drie

volgende

Middelnederlandse

(vs. 2 3 0 7 - 3 1 3 8 ) , d i e c o r r e s p o n d e r e n m e t de a a n z i e n l i j k

v e r d e r o p g e l e g e n passage r o n d S o m m e r I V , p. 110. D a a r z i j n de v e r s c h i l l e n tussen ' L o n d e n ' e n ' P a r i j s ' v e e l m a r k a n t e r ; ze b e t r e f f e n n i e t slechts de i n h o u d v a n de e p i s o d e n , m a a r zelfs h u n v o l g o r d e . A a n g e z i e n i n eerste instantie w e l niets v o o r de a f h a n k e l i j k h e i d v a n v e r t a l i n g e n g r o n d t e k s t z o s i g n i f i c a n t is als een o v e r e e n s t e m m i n g i n v o l g o r d e v a n e p i s o d e n ,

33

w o r d t h i e r o n d e r eerst een

d e r g e l i j k e a a n w i j z i n g v o o r de g r o n d t e k s t v a n Lantsloot b e s p r o k e n . 2682-2705

E e n k a r d i n a a l v e r s c h i l p u n t tussen ' L o n d e n ' en ' P a r i j s ' t r e e d t o p na de episode w a a r i n M e l i a n t A r t u r s h o f b e r i c h t dat G a u v a i n o n t v o e r d is, e n A r t u r b e s l u i t een queeste n a a r z i j n n e e f te o n d e r n e m e n . I n de v e r s i e ' L o n d e n ' w e n d t het v e r h a a l z i c h h i e r n a tot h e r t o g G a l e s c a l a i n , die e r i n slaagt het k a s t e e l P i n t a d o l te b e v r i j d e n , d o c h faalt bij z i j n p o g i n g de b e t o v e r i n g v a n de v e s t i n g E s c a l o n le T é n é b r e u x te v e r b r e k e n . In de v e r s i e ' P a r i j s ' d a a r e n t e g e n z i j n deze a v o n t u r e n v a n G a l e s c a l a i n reeds v ó ó r de episode aan A r t u r s h o f v e r h a a l d ; i n

3 0

Aldus Micha: 'La tradition If (zie n. 16), p. 482-483.

31

Althans in de artikelenreeks in Romania; voor zijn editie heeft Micha deze

benamingen vervangen door a en fi. Terwille van de leesbaarheid, en om verwarring te voorkomen met de a- en /3-versies in de Charrette (zie § 3.3), houd ik vast aan de oude benamingen, die gekozen zijn o.g.v. de bewaarplaatsen van de voornaamste handschriften van beide versies. 3 2

Vgl. Micha: 'La tradition I f (zie n. 16), p. 483.

3 3

Vgl. het oordeel van Micha: 'La tradition f (zie n. 16), p. 294 sub 3.

19

deze v e r s i e w o r d t l a a t s t g e n o e m d e episode g e v o l g d d o o r een a v o n t u u r v a n L a n c e l o t , die Y v a i n te h u l p schiet i n een g e v e c h t tegen v i j f tegenstanders; i n de v e r s i e ' L o n d e n ' gaat j u i s t d é z e episode aan de scène bij A r t u r v o o r a f . G e l u k k i g e r w i j z e h e b b e n de f r a g m e n t e n v a n Lantsloot b e h a l v e de episode aan A r t u r s h o f o o k de o v e r g a n g n a a r de v o l g e n d e episode b e w a a r d . D e n u u i t v o e r b a r e " l a k m o e s p r o e f " w i j s t o n d u b b e l z i n n i g Lantsloots a f h a n k e l i j k h e i d van 'Parijs' uit: 34

2682

Men mocht u lichte niet bedieden Van den ridders tghetal Die wilden proeven har gheval Metten coninc Arture!

2686

Hier latic bliven dese aventwre Des icker weder come toe, Ende sal u segghen hoe

2689

Lantsloot voer een stic; [uitvoerige entrelacementformule]

2701

' N u beghint hier ene tale. Lantsloot voer berch ende dale, Des hi quam beneden int dal Daer her Ywein moeste doghen al

2705

Tordeel dat hem over ghmc

G e h e e l c o n f o r m de v e r h a a l v o l g o r d e i n de v e r s i e ' P a r i j s ' z i j n i n Lantsloot de a v o n t u r e n v a n h e r t o g G a l e s c a l a i n reeds e e r d e r v e r h a a l d ( z i e vs. 2 3 0 7 - 2 5 1 4 ) . D e aldus v e r k r e g e n b e v i n d i n g dat de d i c h t e r v a n Lantsloot v o o r d i t t e k s t g e d e e l t e de ' P a r i j se' v e r s i e v a n de Lancelot en prose b e w e r k t e , v i n d t n a d e r e b e v e s t i g i n g w a n n e e r w i j de M i d d e l n e d e r l a n d s e tekst c o n f r o n t e r e n m e t de i n h o u d e l i j k e v e r s c h i l p u n t e n tussen de t w e e O u d f r a n s e versies. D e d r i e v o l g e n d e , o p M i c h a ' s analyse b e r u s t e n d e v o o r b e e l d e n v o r m e n d a a r v a n evenzovele bewijzen. 2401-2514

(I)

35

I n de v e r s i e ' L o n d e n ' w o r d t h e r t o g G a l e s c a l a i n d a d e l i j k n a z i j n

b e v r i j d i n g v a n P i n t a d o l d o o r de h e m v e r g e z e l l e n d e j o n k v r o u w i n g e l i c h t o v e r de g e s c h i e d e n i s v a n d i t k a s t e e l ; de h i s t o r i e v a n het m y s t e r i e u z e E s c a l o n le T é n é b r e u x v e r n e e m t hij nadat hij i n d i t a v o n t u u r heeft g e f a a l d . E e n a n d e r v e r l o o p heeft de v e r s i e ' P a r i j s ' : als G a l e s c a l a i n n a z i j n t r i o m f bij P i n t a d o l z i j n w e g m e t de j o n k v r o u w v e r v o l g t , w e i g e r t de laatste h e m o v e r de voorges c h i e d e n i s v a n het k a s t e e l te i n f o r m e r e n . E e n t w e e d e p u n t v a n v e r s c h i l is dat i n d e z e v e r s i e de j o n k v r o u w de geschiedenis v a n E s c a l o n v e r h a a l t n o g v ó ó r d a t G a l e s c a l a i n z i c h aan de g e v a r e n v a n d i t a v o n t u u r b l o o t s t e l t . D e tekst v a n Lantsloot stemt o v e r e e n m e t de v e r s i e ' P a r i j s ' : de h e r t o g v r a a g t de j o n k v r o u w tevergeefs o m i n l i c h t i n g e n o v e r P i n t a d o l (vs. 2 4 0 1 - 2 4 0 8 ) , e n a l v o r e n s hij t r a c h t de b e t o v e r i n g v a n E s c a l o n te v e r b r e k e n v e r t e l t de j o n k v r o u w h e m hoe d i t k a s t e e l i n de m a c h t v a n de d u i v e l is g e r a a k t 2662-2666

(2456-2514). (II)

36

A l v o r e n s o p queeste n a a r G a u v a i n te v e r t r e k k e n , t r a c h t i n

3 4

Zie voor dit alles Micha: 'La tradition II' (zie n. 16), p. 490-492.

3 5

Vgl. Micha: 'La tradition If (cie n. 16), p. 495 sub 10; zie voor de teksten M I,

XVI/31 en 34-40 ('Parijs'), en 5 IV, 106/41-107/15 en 108/17-40 ('Londen', ook in M III, p. 154-155 en 157-159). 3 6

Vgl. Micha: 'La tradition II' (zie n. 16), p. 495-496 sub 8 en 9; 'Parijs' in M I,

XVIII/10; 'Londen' in S IV, 104/15-21 en in M III, p. 150.

20

de v e r s i e ' P a r i j s ' k o n i n g A r t u r z i j n e c h t g e n o t e ertoe te b e w e g e n h e m te v e r g e z e l l e n ; G u e n i è v r e n e g e e r t e c h t e r 's k o n i n g s w e n s . I n plaats v a n d i t gesprek b e v a t de v e r s i e ' L o n d e n ' e e n d i a l o o g tussen G a l e h o u t e n G u e n i è v r e , w a a r i n de eerste z i j n v r i e n d L a n c e l o t i n b e s c h e r m i n g n e e m t t e g e n o v e r de k o n i n g i n , d i e v e r t o o r n d is o v e r h e t o n a a n g e k o n d i g d e v e r t r e k v a n haar m i n n a a r . D e v e r z e n 2 6 6 2 - 2 6 6 6 v a n Lantsloot g e v e n de d i a l o o g w e e r tussen 2752 - 2882

A r t u r e n diens g e m a l i n - dus z o a l s ' P a r i j s ' . ( I I I ) tussen

' L o n d e n ' en ' P a r i j s ' treffen

37

E e n opvallend verschil

w e a a n i n de b e s c h r i j v i n g v a n de

geschiedenis v a n de " V a l sans r e t o u r " , de b e t o v e r d e v a l l e i w a a r u i t geen r i d d e r k a n o n t s n a p p e n d i e o o i t , m e t t e r d a a d o f zelfs m a a r i n g e d a c h t e n , z i j n g e l i e f d e o n t r o u w w a s . I n de v e r s i e ' L o n d e n ' is de b e s c h r i j v i n g v a n de v a l l e i o p g e n o m e n i n het v e r s l a g v a n h e r t o g G a l e s c a l a i n s w e d e r v a r e n a l d a a r ; i n de v e r s i e ' P a r i j s ' is e e n e n ander u i t v o e r i g e r e n v o r m t de b e s c h r i j v i n g e e n afzonderlijk

hoofdstukje,

geopend en besloten met een

entrelacement-

f o r m u l e . O o k h i e r i n v o l g t Lantsloot de v e r s i e ' P a r i j s ' : het u i t v o e r i g e x p o s é o v e r de v a l l e i b e g i n t m e t de o v e r g a n g s f o r m u l e Dit wil ic laten ende bedieden Die costume van den dale (vs. 2 7 5 2 - 2 7 5 3 ) , e n e i n d i g t m e t Nu ist tijt dat ic beghinne Te telne hoe hi quam daer inne Die hertoge die daer was comen Te ghenietene scade ende vromen ( 2 8 7 9 - 2 8 8 2 ) . H e t z o u n i e t m o e i l i j k z i j n deze d r i e v o o r b e e l d e n m e t v e l e andere a a n te v u l l e n . N a a r i k h o o p v o r m t e c h t e r het b o v e n s t a a n d e afdoende b e w i j s v o o r m i j n c o n c l u s i e dat Lantsloot v o o r d i t tekstgedeelte a f h a n k e l i j k is v a n e e n O u d f r a n s e g r o n d t e k s t d i e de tekst v a n de v e r s i e ' P a r i j s ' b e v a t t e . G e z i e n de ingrijpende

v e r s c h i l l e n tussen

' P a r i j s ' e n ' L o n d e n ' , d i e n e n w i j bij de

v e r g e l i j k i n g v a n Lantsloot m e t h e t O u d f r a n s e o r i g i n e e l d a n o o k n i e t u i t te g a a n v a n d e e l I V v a n de e d i t i e - S o m m e r , m a a r v a n d e e l I v a n de e d i t i e Micha.

3 8

In het hier besproken tekstgedeelte volgt de Duitse Proza-Lancelot juist de 'Londense' versie: in alle gevallen waarin hierboven Lantsloot met 'Parijs' bleek overeen te stemmen, voegt de Duitse tekst zich naar 'Londen'. In deze vertaling schiet Lancelot Ywein te hulp (K I, 556/5-30) voordat zich de scène aan Arturs hof afspeelt (559/6-15), welke episode op haar beurt wordt gevolgd door het relaas van Galescalains wedervaren bij de twee kastelen (559/17-563/22). Deze afhankelijkheid van 'Londen' blijkt ook in de andere drie gevallen: zie voor (I) de tekst van K I, 561/6-20 en 562/19-563/8; voor (II) zie 559/9-15; voor (III) zie 568/30-569/19.

3.2.2. S IV, 123/2-155/18; L H 3139 - 3598

3572-3579

O o k i n d i t t e k s t g e d e e l t e v e r s c h i l l e n de versies ' L o n d e n ' e n ' P a r i j s ' naar v o l g o r d e e n i n h o u d v a n de e p i s o d e n . N e t als i n de v o r i g e p a r a g r a a f c o n f r o n t e e r i k Lantsloot eerst m e t e e n k e n m e r k e n d v e r s c h i l i n v o l g o r d e tussen b e i d e v e r s i e s . N a d a t is v e r t e l d h o e G a l e h o u t o n d e r d a k v i n d t i n e e n k l o o s t e r

3 7

Vgl. Micha: 'La tradition II' (zie n. 16), p. 496 sub 13; 'Parijs' in M I, X X I I / 1 - 8 ;

'Londen' in S IV, 116/38-117/22 en in M III, p. 175-176. 3 8

Net als voor het vorige tekstgedeelte kwam Meuser hier tot de conclusie dat het

origineel van LH aanzienlijk van de ed. Sommer verschilde; zie p. 81-94 van zijn dissertatie. Hij beschikte echter niet over een betrouwbare tekst van de versie 'Parijs'; dientengevolge meende ook Heeroma de verzen 2239-3138 (bij hem de fragmenten X V t/m XVIII) voor tekstvergelijking te moeten uitsluiten (vgl. noot 24 hierboven).

21

( a l w a a r hij k a n b e k o m e n v a n een o p g e l o p e n v e r w o n d i n g ) , w e n d t het v e r h a a l z i c h i n de v e r s i e ' P a r i j s ' tot L a n c e l o t , m a a r i n de v e r s i e ' L o n d e n ' tot G a u v a i n . In Lantsloot l u i d t o p de o v e r e e n k o m s t i g e plaats de o v e r g a n g n a a r de v o l g e n d e episode als v o l g t : 3 9

(Galioot verblijft in het klooster) 3572

H i vanter enen goeden heren 51 Diene ontfinc met groter eren Ende nam ware te siere wonde Ende hietene bliven.tofer stonde

3576

Dat hi wel ware ghenesen. 1Ï Nu latic die tale va« desen Ende sal u tellen van Waleweine

3579

Die reet berch ende pleine

T e r w i j l Lantsloot z i c h i n het tekstgedeelte v a n de v o r i g e p a r a g r a a f doorl o p e n d v e r b o n d e n t o o n d e m e t ' P a r i j s ' , w e n d t de g r o n d t e k s t h i e r de s t e v e n n a a r ' L o n d e n ' . D e c o n c l u s i e is v e r r a s s e n d , d o c h o n l o o c h e n b a a r : o o k bij de i n h o u d e l i j k e v e r s c h i l p u n t e n tussen b e i d e versies c o n f o r m e e r t Lantsloot z i c h s y s t e m a t i s c h aan de v e r s i e ' L o n d e n ' , z o a l s de v o l g e n d e v o o r b e e l d e n 3171-3176

w e d e r o m drie uit vele - laten zien. (I)

40

-

D e b o z e tovenares M o r g u e h o u d t

L a n c e l o t g e v a n g e n ; z i j z e n d t een j o n k v r o u w n a a r het h o f v a n A r t u r , o m daar -

zogenaamd

in opdracht

v a n de b e r o u w v o l l e L a n c e l o t -

Lancelots

v e r h o u d i n g m e t de k o n i n g i n w e r e l d k u n d i g te m a k e n . A l s b e w i j s s t u k b r e n g t de j o n k v r o u w de r i n g mee die G u e n i è v r e eens aan L a n c e l o t gaf. A l l e e n i n de v e r s i e ' L o n d e n ' eist de j o n k v r o u w bij a a n k o m s t aan het h o f dat A r t u r de gehele h o f h o u d i n g b i j e e n r o e p t v o o r het a a n h o r e n v a n h a a r b o o d s c h a p . O o k i n Lantsloot k o m t deze eis v o o r : (de jonkvrouw richt zich tot Artur) 3171

Ende seide: "Here, dur u omoet, Ic ben bode ende bringhe niemare. Doet alle die ghene comen hare Die tuwen hove behoren;

3176

3221-3265

Si moeten hier alle wesen voren .Eer ic minen bodscap spreke!"

41

( I I ) Z o d r a de j o n k v r o u w de r i n g t o o n t die de j u i s t h e i d v a n h a a r o n t h u l l i n g e n schijnt te b e w i j z e n , v a l t i n de v e r s i e ' P a r i j s ' k o n i n g i n G u e n i è v r e f l a u w . I n ' L o n d e n ' daarentegen reageert zij terstond i n een ferme m o n o l o o g , w a a r i n zij o n t k e n t m e e r v o o r L a n c e l o t te v o e l e n d a n de d a n k b a a r h e i d d i e z i j h e m v e r s c h u l d i g d is n a alles w a t hij v o o r h a a r e n A r t u r heeft g e d a a n . O o k i n Lantsloot is de p r o m p t e e n w a a r d i g e r e p l i e k v a n de k o n i n g i n te l e z e n (vs.

3 9

Vgl. Micha: 'La tradition I f (zie n. 16), p. 491; 'Parijs' in M I, X X X / 1 7 ; 'Londen'

in S IV, 146/26-30 en in M III, p. 234. 4 0

Vgl. Micha: 'La tradition II' (zie n. 16), p. 499; de betreffende passage in S IV,

140/14 en in M III, p. 221-222. 4 1

Vgl. Micha: 'La tradition II' (zie n. 16), p. 499 (alwaar bij vergissing de beide

versies een keer worden verward); 'Parijs' in M I, X X I X / 1 3 - 1 5 ; 'Londen' in S IV, 141/22-142/15 en in M III, p. 224-225.

22

3422-3456

42

3221-3265), hetgeen afhankelijkheid v a n 'Parijs' uitsluit. (III) N a overnacht te h e b b e n bij e e n forestier z e t G a l e h o u t z i j n queeste n a a r L a n c e l o t v o o r t . O p e e n o p e n p l e k i n e e n bos z i e t h i j e e n b o o m w a a r a a n L a n c e l o t s s c h i l d is o p g e h a n g e n ; een u i t g e l a t e n g e z e l s c h a p v a n m a n n e n e n v r o u w e n b e w i j s t het s c h i l d i n e e n rondedans eer. A l d u s de v e r s i e ' L o n d e n ' ; de versie ' P a r i j s ' heeft een g e h e e l a n d e r v e r l o o p . D e o v e r n a c h t i n g b i j de forestier o n t b r e e k t h i e r g e h e e l ; daar staat e c h t e r t e g e n o v e r dat ' P a r i j s ' , v o o r a f g a a n d aan de episode v a n h e t s c h i l d , f e i t e n v e r h a a l t d i e i n ' L o n d e n ' o n t b r e k e n : m e n leest h o e G a l e h o u t w o r d t g e p l a a g d d o o r e e n o n h e i l s p e l l e n d e d r o o m , h o e hij e e n j o n k v r o u w ontmoet die h e m vertelt dat L a n c e l o t gevangen z i t , en hoe d r o e v i g G a l e h o u t o v e r deze t i j d i n g is. Z o a l s g e z e g d : niets v a n d i t alles i n ' L o n d e n ' - e n e v e n m i n i n Lantsloot, w a a r G a l i o o t , g e h e e l c o n f o r m de ' L o n d e n s e ' v e r s i e , n a z i j n o v e r n a c h t i n g bij At forestier (vs. 3 4 2 2 - 3 4 3 8 ) z o n d e r o p o n t h o u d bij de b o o m m e t het s c h i l d a a n k o m t ( 3 4 3 9 - 3 4 5 6 ) . N u heeft Lantsloots verrassende o m m e z w a a i v a n een g r o n d t e k s t v a n de v e r s i e ' P a r i j s ' naar een v a n de v e r s i e ' L o n d e n ' een p a r a l l e l aan O u d f r a n s e z i j d e . J u i s t i n d i t tekstgedeelte n a m e l i j k gaan e l f h a n d s c h r i f t e n ( d o o r M i c h a de g r o e p 4 3

' 1 4 3 0 ' g e n o e m d ) d i e t o t d a n toe ' P a r i j s ' v o l g d e n o v e r naar ' L o n d e n ' . D e o v e r e e n k o m s t is te frappant o m n i e t o n m i d d e l l i j k de v r a a g te d o e n r i j z e n : b e h o o r d e de g r o n d t e k s t v a n Lantsloot m i s s c h i e n t o t d i t t y p e h a n d s c h r i f t e n ? D i t l i j k t i n d e r d a a d het g e v a l g e w e e s t te z i j n . V o l l e d i g e z e k e r h e i d d i e n o m t r e n t z o u v e r k r e g e n k u n n e n w o r d e n i n d i e n w i j b e s c h i k t e n o v e r de tekst v a n Lantsloot t e r h o o g t e v a n S o m m e r p . 150, w a a r de g r o e p ' 1 4 3 0 ' een scherp v a n ' L o n d e n ' te o n d e r s c h e i d e n t e k s t v a r i a n t b i e d t . D e o v e r l e v e r i n g v a n Lantsloot laat ons h i e r e c h t e r i n de steek. I n de wèl i n Lantsloot b e w a a r d g e b l e v e n passages is ' 1 4 3 0 ' n i e t m e e r d a n e e n r e d a c t i o n e l e v a r i a n t v a n ' L o n d e n ' , z o d a t het o n d e r z o e k z i c h n o o d g e d w o n g e n m o e t r i c h t e n o p w e i n i g s p e c t a c u l a i r e t e k s t v e r s c h i l l e n , w a a r b i j de d o o r g a a n s v r i j e v e r t a a l t e c h n i e k v a n de Lantsloot-dichter een c o m p l i c e r e n d e f a c t o r te m e e r v o r m t . T o c h m e e n i k e n k e l e a a n w i j z i n g e n te h e b b e n g e v o n d e n d i e de h y p o t h e s e r e c h t v a a r d i g e n dat Lantsloot afstamt v a n de ' 1 4 3 0 ' - g r o e p . M e n n e m e de v o l g e n d e voorbeelden i n o v e r w e g i n g . 3362

(I)

44

O p h u n queeste naar L a n c e l o t v i n d e n v i e r A r t u r r i d d e r s o n t h a a l bij e e n

k a s t e e l v r o u w e . D e g r o e p ' 1 4 3 0 ' v e r m e l d t d a t de k a s t e e l h e e r a f w e z i g is: lors nestoit pas li sire leienz; i n de v e r s i e ' L o n d e n ' w o r d t o v e r h e m n i e t g e r e p t .

4 2

Vgl. Micha: 'La tradition II' (zie n. 16), p. 499-500; 'Parijs' in M I, X X X / 2 - 6 ;

'Londen' in 5 IV, 144/1-10 en in M III, p. 229. 4 3

Vgl. Micha: 'La tradition II' (zie n. 16), p. 492, 493 en 500-503. De groep ontleent

haar naam aan haar voornaamste representant, het Parijse handschrift Bibliothèque Nationale, francais 1430 (hierna: B N 1430). Tot de groep behoren ook de incunabel van 1488 (1488) en de twee handschriften van het British Museum (BM) waarnaar hieronder wordt verwezen; voor de overige leden zie Micha, p. 501. 4 4

'Londen': 5 IV, 143/22 en M III, p. 228; '1430': 1488 F. y7Ra, B N 1430 F. 230Vb,

B M Harley 6341 F. 99Ra, B M Royal 19 C XIII F. 106Ra. Wie overigens de bewerkingstechniek van LH kent, zou de bewijskracht van dit geval in twijfel kunnen trekken: zou, gelet op hoofdstuk III, vs. 3362 niet heel wel op een door de bewerker zelfstandig toegevoegde motivering kunnen berusten? Hiertegen pleit echter het feit dat de evidente stoplap van vs. 3363 het rijmpaar doet kennen als gecomponeerd volgens het "om en om-principe" (zie hoofdstuk II en geval (III)

23

45

3395-3396

Lantsloot s l u i t a a n bij '1430': Nochtan ne was die weert niet daer (vs. 3362). ( I I ) D e v o l g e n d e m o r g e n b l i j k t de j o n k v r o u w d i e de v i e r r i d d e r s de w e g z o u w i j z e n h e i m e l i j k te z i j n g e v l u c h t . L i o n e l geeft h i e r v a n de g a s t v r o u w de s c h u l d : quar ellelot en garde. A l s v a r i a n t leest '1430': quar ele lor a ce dit enblee. I n vs. 3 3 9 5 - 3 3 9 6 s l u i t Lantsloot d u i d e l i j k d i c h t e r bij de b e w o o r d i n g e n v a n ' 1 4 3 0 ' aan: Ende seide

3566- 3561

het was bi haren daden Dat hem die joncfrou was ontgaen. ( I I I )

46

D a t het k l o o s t e r

w a a r G a l i o o t v e r p l e g i n g v i n d t in enen foreeste is g e l e g e n (vs. 3566) is z o n d e r e q u i v a l e n t i n de standaardtekst v a n de v e r s i e ' L o n d e n ' . D e z e o g e n s c h i j n l i j k e t o e v o e g i n g i n de M i d d e l n e d e r l a n d s e tekst w e k t te m e e r b e v r e e m d i n g daar de b e w e r k e r g e o g r a f i s c h e a a n d u i d i n g e n j u i s t b i j v o o r k e u r w e g l a a t ( z i e hoofdstuk I V , 2), e n o m d a t vs. 3567 (Daer hi sach meneghe beeste) de i n d r u k w e k t e e n v a n zijn karakteristieke rijmpaarvullende v e r z e n na een letterlijk vertaald v e r s te z i j n ( z i e h o o f d s t u k II). D e v a r i a n t e l e z i n g v a n ' 1 4 3 0 ' b i e d t e e n o p l o s s i n g v o o r d i t k l e i n e p r o b l e e m : i n deze r e d a c t i e k o m t G a l e h o u t a un coupeiz ( " h a k h o u t b o s " ) als hij het k l o o s t e r n a d e r t . V o o r het b o v e n s t a a n d e z i j n de m a z e n v a n het " g r o n d t e k s t n e t " tot m i n i m a l e p r o p o r t i e s v e r k l e i n d ; s p e c t a c u l a i r is de vangst d a n o o k n i e t . N i e t t e m i n is e e n e n a n d e r n a a r m i j n m e n i n g v e e l z e g g e n d g e n o e g , v o o r a l w a n n e e r m e n z i c h realiseert dat e e n a f h a n k e l i j k h e i d s r e l a t i e tussen Lantsloot e n '1430' tevens elegant z o u k u n n e n v e r k l a r e n h o e Lantsloot v a n de ' P a r i j s e ' bij de ' L o n d e n s e ' v e r s i e is t e r e c h t g e k o m e n . B o v e n d i e n is h e t m i j n s i n z i e n s m o g e l i j k de h y p o t h e s e b e t r e f f e n d e de v e r b o n d e n h e i d v a n Lantsloot e n ' 1 4 3 0 ' n o g v e r d e r te v e r s t e v i g e n . H i e r a a n l i g t de o v e r w e g i n g t e n g r o n d s l a g dat w a n n e e r o p h e t z e l f d e p u n t m i d d e n i n de tekst ( i . e . S I V , 123/2) e l f h a n d s c h r i f t e n e n b l o c v a n ' P a r i j s ' n a a r ' L o n d e n ' o v e r g a a n , h e t a a n n e m e l i j k is dat deze h a n d s c h r i f t e n o o k v ó ó r d i t k n o o p p u n t e e n n a u w e r e v e r w a n t s c h a p z u l l e n v e r t o n e n d a n e n k e l h u n g e z a m e n l i j k l i d m a a t s c h a p v a n de v e r s i e ' P a r i j s ' . Ergo: als Lantsloot i n d i t tekstgedeelte t e r u g g a a t o p de r e d a c t i e '1430', d a n m o e t e n e r o o k a a n w i j z i n g e n g e v o n d e n k u n n e n w o r d e n d a t de g r o n d t e k s t v a n Lantsloot v o o r h e t tekstgedeelte d a t i n de v o r i g e p a r a g r a a f is b e h a n d e l d l e z i n g e n b e v a t t e d i e m i n o f m e e r s p e c i f i e k z i j n v o o r de h a n d s c h r i f t e n v a n de ' 1 4 3 0 ' - g r o e p . D e z e v e r o n d e r s t e l l i n g w o r d t d o o r de f e i t e n gestaafd. 47

2433

4 8

( I ) H e r t o g G a l e s c a l a i n staat o p het p u n t te p o g e n de b e t o v e r i n g v a n E s c a l o n l e T é n é b r e u x te v e r b r e k e n ; de j o n k v r o u w d i e h e m v e r g e z e l t w i j s t h e m e e n p u n t i n de k e r k dat h i j m o e t z i e n te b e r e i k e n : si mostre al due une

hierna), en daarmee vs. 3362 als getrouw vertaald; zie verder n. 105. (Ik geef deze redenering ook als voorbeeld van hoe onderzoek van grondtekst en van bewerkingstechniek interfereren; om het betoog niet teveel te belasten heb ik in vergelijkbare gevallen dergelijke redeneringen niet g e ë x p l i c i t e e r d ) . 4 5

'Londen' ("want zij had haar onder haar hoede"): S IV, 143/36-37 en M III, p.

229; '1430' ("want zij had haar, zo zei hij, aan hen ontnomen"): 1488 F. y7Ra, B N 1430 F. 231Ra, B M Harley F. 99Rb, B M Royal F. 106Ra. (Ik heb nagelaten in het citaat uit LH enkele moeilijk leesbare letters te markeren; zie hiervoor de editie). 4 6

'Londen': S IV, 146/18-19, M III, p. 233; '1430': 1488 F. y8Ra, B N 1430 F. 232Va,

B M Harley F. lOOVb, B M Royal F. 106Vb; zie ook K I, 592/14: in ein kurezen busch. (Ook hier is de tekst van LH gedeeltelijk onleesbaar; vgl. n. 45). 4 7

Het is overigens niet de volledige vangst; andere verzen waarin LH beter aansluit

bij varianten in de redactie '1430' zijn 3374-3384 en 3459-3462. 4 8

Vgl. M I, XVI/34; B N 1430 F. 202Vb, B M Harley F. 69Vb, B M Royal F. 95Va;

1488 (F. v7Vb) leest ouverture.

24

overture. A a n de v a r i a n t d i e h a n d s c h r i f t e n v a n de ' 1 4 3 0 ' - g r o e p h i e r v e r t o n e n l i g t v r i j w e l z e k e r een fout t e n g r o n d s l a g : i n plaats v a n overture l e z e n zij aventure. B l i j k e n s vs. 2433 b e v a t t e de g r o n d t e k s t v a n Lantsloot dezelfde fout: Doe wijsde si hem ene aventure. ( I I ) onbetekenend,

49

M i s s c h i e n m i n d e r t r e f f e n d , m a a r t o c h niet

is de p a r a l l e l tussen Lantsloot en de ' 1 4 3 0 ' - g r o e p

i n de

n a a m g e v i n g v a n de b o z e t o v e n a r e s d i e G u e n i è v r e i n het o n g e l u k w i l s t o r t e n . De

s t a n d a a r d l e z i n g v a n de v e r s i e ' P a r i j s ' v o o r deze n a a m is Morgue; de

' 1 4 3 0 ' - g r o e p heeft de v a r i a n t e v o r m Morgain; i n Lantsloot w o r d t de tovenares Morgaine g e n o e m d . ( I I I ) 2777- 2778

50

T e n s l o t t e het sterkste, w a n t d o o r M i c h a

aange-

r e i k t e , v o o r b e e l d . G e h e e l i n de l i j n v a n de h i e r b o v e n geuite v e r o n d e r s t e l l i n g , m e r k t M i c h a o p dat de h a n d s c h r i f t e n v a n '1430' o o k a l v ó ó r h u n o v e r g a n g v a n ' P a r i j s ' n a a r ' L o n d e n ' sterke s a m e n h a n g v e r t o n e n : " c e s m a n u s c r i t s é t a i e n t d é j a unis p a r des lemons c o m m u n e s t r é s s p é c i a l e s a u c h a p i t r e d u V a l sans r e t o u r " . A l s v o o r b e e l d v a n d e z e z e e r speciale l e z i n g e n geeft M i c h a v o l g e n d e v a r i a n t , d i e b e t r e k k i n g heeft o p de r e p u t a t i e v a n de

de

tovenares

M o r g u e bij de m e n s e n u i t haar o m g e v i n g . D e z e l i e d e n a c h t t e n haar geen n o r m a l e v r o u w - ancois Vapeloient Morgue la deesse, l u i d t de s t a n d a a r d l e z i n g v a n ' P a r i j s ' . D e ' 1 4 3 0 ' - g r o e p leest e c h t e r : ainz lapeloient li un morgain la fee et li autre morgain la deesse. D e o v e r e e n k o m s t m e t Lantsloot k a n e e n v o u d i g n i e t o p t o e v a l b e r u s t e n : Sulke hietense Morgaine delvinne Ende sulke seiden dat si waregodinne (vs. 2777-2778). H e t l i j d t g e e n t w i j f e l dat Lantsloot v o o r het tekstgedeelte v a n deze p a r a g r a a f afstamt v a n de ' L o n d e n s e ' v e r s i e v a n de Lancelot en prose. T e v e n s , e n m e e r s p e c i f i e k , is het z o g o e d als z e k e r dat de M i d d e l n e d e r l a n d s e v e r t a l i n g t e r u g g a a t o p de z g n . ' 1 4 3 0 ' - g r o e p . I n de eerste plaats is het j u i s t deze g r o e p die

i n dit tekstgedeelte,

plotselinge

net

als de g r o n d t e k s t

o m m e z w a a i maakt

van

' P a r i j s ' naar

v a n Lantsloot, een

vrij

'Londen'. Bovendien

v e r t o n e n Lantsloot e n d e z e g r o e p , z o w e l v o o r als n a het

scharnierpunt,

o v e r e e n k o m s t e n i n r e d a c t i o n e l e details die h u n v e r w a n t s c h a p v e r r a d e n ; o o k al v a r i ë r e n deze o v e r e e n k o m s t e n i n b e l a n g e n is m i s s c h i e n geen e r v a n g e w i c h t i g g e n o e g o m o n a a n t a s t b a a r te z i j n , a l l e t e z a m e n m a k e n z i j het mijns i n z i e n s t o c h m e e r d a n w a a r s c h i j n l i j k dat Lantsloot m o e t w o r d e n i n g e d e e l d bij de ' 1 4 3 0 ' - g r o e p . V o o r de studie v a n de v e r t a a l - e n b e w e r k i n g s t e c h n i e k v a n Lantsloot heeft dit de v o l g e n d e i m p l i c a t i e s . U i t e r a a r d m o e t de t e k s t v e r g e l i j k i n g v o o r d i t t e k s t g e d e e l t e g e b a s e e r d z i j n o p de v e r s i e ' L o n d e n ' : d i t b e t e k e n t dat, u i t z o n d e r i n g s g e w i j s , d e e l I V v a n de e d i t i e - S o m m e r als w e r k i n s t r u m e n t te v e r k i e z e n v a l t b o v e n d e e l I v a n de e d i t i e - M i c h a . D e ' L o n d e n s e ' tekst v a n S o m m e r k a n , g e l u k k i g g e n o e g , w o r d e n g e c o n t r o l e e r d aan de h a n d v a n het 5 1

4 9

Vgl. o.a. de citaten hierna sub (III).

50

Vgl. Micha: 'La tradition II' (zie n. 16), p. 501 n. 1 en 508-509; zie ook M I,

X X I I / 1 . (Ook hier zijn deze drie gevallen niet de enige; andere verzen waarin LH binnen de versie 'Parijs' in redactionele varianten speciaal met '1430' lijkt overeen te stemmen zijn 2794 en 2969). 51

Zo bezien was het dan ook onnodig dat Heeroma de fragmenten van dit tekst-

gedeelte (bij hem nrs. X I X en X X ) voor tekstvergelijking met Sommer, en daarmee voor de studie der bewerkingstechniek, uitsloot; hij baseerde zich hiervoor op onjuiste informatie bij Meuser, die werd misleid door Paulin Paris' navertelling (vgl. n. 24 en 38).

25

d e r d e d e e l v a n M i c h a ' s u i t g a v e , w a a r i n de v e r s i e ' L o n d e n ' , p a r a l l e l a a n de v e r s i e ' P a r i j s ' v a n d e e l I, n a a r een a n d e r e n b e t e r h a n d s c h r i f t is g e p u b l i c e e r d ; d e z e e d i t i e z a l i k i n h e t v e r v o l g als basistekst v a n de O u d f r a n s e r o m a n v o o r dit t e k s t g e d e e l t e c i t e r e n , v o o r a l o o k o m d a t M i c h a z i j n u i t g a v e , anders d a n S o m m e r , m e e r leesbaar heeft g e m a a k t d o o r m o d e r n e i n t e r p u n c t i e toe te v o e g e n . M a a r g e g e v e n de r e s u l t a t e n v a n het g r o n d t e k s t o n d e r z o e k is h e t z a a k naast de v e r s i e ' L o n d e n ' te b e s c h i k k e n o v e r e e n representant v a n de, d i c h t s t bij Lantsloot staande, r e d a c t i e '1430'. A l s z o d a n i g k a n dienst d o e n de i n c u n a b e l v a n de Lancelot en prose (1488), d i e d a n k z i j de n a u w e r e l a t i e m e t Parijs, B i b l i o t h è q u e N a t i o n a l e , francais 121 - l i d v a n ' 1 4 3 0 ' - m e t d e z e g r o e p v e r b o n d e n i s . D o c h g e z i e n h e t late e n o v e r g e w e r k t e k a r a k t e r v a n de tekst die de i n c u n a b e l b i e d t , is het r a a d z a a m ons tevens v a n e e n d e r t i e n d e - e e u w s e v e r t e g e n w o o r d i g e r v a n de g r o e p ' 1 4 3 0 ' te v e r z e k e r e n . H i e r v o o r k o m t u i t e r a a r d h e t meest i n a a n m e r k i n g h e t h a n d s c h r i f t B N 1430 zélf; o m d a a r i n i n d i v i d u e l e v a r i a n t e n te k u n n e n o n d e r s c h e i d e n v a n f a m i l i a l e k e n m e r k e n v a n de ' 1 4 3 0 ' - r e d a c t i e is n a d e r e c o n t r o l e n o d i g , d i e i k h e b u i t g e v o e r d o p t w e e andere h a n d s c h r i f t e n u i t de ' 1 4 3 0 ' - f a m i l i e , b e r u s t e n d i n het B r i t s M u s e u m o n d e r de s i g n a t u r e n H a r l e y 6341 e n R o y a l 19 C X I I I . A l d u s t o e g e r u s t k u n n e n w i j m i j n s i n z i e n s de t e k s t v e r g e l i j k i n g v a n Lantsloot e n Lancelot en prose t e r h a n d n e m e n i n h e t v e r t r o u w e n e e n b r u i k b a r e u i t g a n g s p o s i t i e te h e b b e n verw o r v e n , d i e r e c h t d o e t a a n z o w e l t h e o r e t i s c h e als p r a k t i s c h e eisen, a a n de w e r k s i t u a t i e v a n de v e r t a l e r v a n Lantsloot e n aan d i e v a n de m o d e r n e f i l o l o o g . 5 2

5 3

Het feit dat de Duitse vertaling in het Heidelbergse handschrift voor dit tekstgedeelte volledig bewaard is gebleven, maakt het mogelijk deze vertaling te toetsen aan de meest fundamentele verschillen tussen 'Parijs' en 'Londen', en zonodig tussen 'Londen' en '1430'. Daarbij blijkt dat ook deze vertaling afhankelijk is van '1430'. Deze overeenstemming is des te opmerkelijker omdat de Duitse vertaling in de vorige paragraaf van 'Londen' afhankelijk bleek te zijn, en dus niet met de '1430'groep "oversteekt" vanuit 'Parijs'. Het geeft te denken dat ook handschrift B N 751 (zie hiervoor § 3.1) aanvankelijk tot 'Londen' en later tot '1430' behoort, en netzomin als de Duitse vertaling de hierboven sub (III) besproken variant vertoont. Wat hiervan zij, de afhankelijkheid van '1430' blijkt zonneklaar wanneer we de passage waarin Morgue door tovenarij Lancelot een droom bezorgt waarin de koningin hem ontrouw is met haar Oudfranse parallel vergelijken. De versie 'Londen' mist deze episode volledig; de versie 'Parijs' heeft haar in geheel andere bewoordingen dan de versie '1430', die als enige met de tekst van K I, 593 overeenstemt (vgl. Micha: 'La tradition II' (zie n. 16), p. 502-503). Toch is er nog iets eigenaardigs met de Duitse vertaling: deze mist aan het slot van dit tekstgedeelte de drie episoden waarin Lionel de hoofdrol speelt. Mij is geen Oudfranse bron bekend die deze omissie in de doorgaans zo volgzaam vertaalde Heidelbergse tekst kan verklaren. Maar wie zal zeggen of een dergelijke variant niet ergens schuilgaat 7

in het oerwoud van handschriften van de Lancelot en prose .

52

Lancelot du Lac 1488. 2 dln. 2de dr. London, 1975. Naar deze uitgave wordt hier

verwezen met 1488. Voor de verwantschap van de incunabel met B N 121 zie E. K E N N E D Y : 'The scribe as editor', Mélanges Jean Frappier. Genève, 1970. D l . 1, p. 523-531, met name p. 524. 53

De fotografische dienst van de Bibliothèque Nationale leverde mij een microfilm

van B N 1430; het Institut de Recherche et d'Histoire des Textes te Parijs stond voor lange tijd microfilms in leen af van de beide handschriften van het British Museum, alsmede van het handschrift Cambridge, Corpus Christi College 45 (het hoofdhandschrift van 'Parijs'), welke bron thans door de editie-Micha gemakkelijk toegankelijk is geworden.

26

3.3. De C h a r r e t t e (S IV, 155/19 - 226/11; L H 3599 - 4228) D e b e n a m i n g (proza-)Charrette d r a a g t i n de v a k l i t t e r a t u u r h e t tekstgedeelte v a n de Lancelot en prose dat e e n b e w e r k i n g is v a n C h r e t i e n de T r o v e s ' f a m e u z e v e r s r o m a n Le chevalier de la charrette. I n deze Charrette is de t e k s t t r a d i t i e m i n d e r g e c o m p l i c e e r d d a n i n het v o o r a f g a a n d e gedeelte v a n de Lancelot en prose. V o o r het laatste d e r d e p a r t v a n h e t v e r h a a l g e v e n h i e r alle h a n d s c h r i f t e n zelfs d e z e l f d e v e r s i e , e n is er slechts sprake v a n r e d a c t i o n e l e a f w i j k i n g e n . I n het d a a r a a n v o o r a f g a a n d e g e d e e l t e (S I V , p . 1 5 5 - 2 0 4 ) z i j n t w e e versies te o n d e r s c h e i d e n , die k o r t n a h e t b e g i n v a n de Charrette u i t e e n gaan: a e n O o k het b e g i n z é l f is i n t w e e versies o v e r g e l e v e r d ; de t w e e d e h i e r v a n w o r d t d o o r g a a n s als /J/3 a a n g e d u i d o m te l a t e n u i t k o m e n dat deze k l e i n e g r o e p v a n h a n d s c h r i f t e n o p het p u n t w a a r a e n /ï u i t e e n g a a n de /3-versie v o l g t . V o o r a l v a n w e g e h e t o p v a l l e n d e v e r b a n d m e t C h r e t i e n s m e e s t e r w e r k is de p r o z a Charrette e e n r e l a t i e f g r o t e b e l a n g s t e l l i n g t e n d e e l g e v a l l e n , d i e t o t uitd r u k k i n g k o m t i n studies z o w e l als e d i t i e s . W a t d i t laatste betreft w e r d b e l a n g r i j k e w i n s t g e b o e k t t o e n G w e n e t h H u t c h i n g s i n 1938, o p basis v a n e e n analyse v a n de t e k s t t r a d i t i e die n o g steeds als adequaat g e l d t , d i t gedeelte v a n de Lancelot en prose u i t g a f , w a a r b i j z i j v o o r d i e g e d e e l t e n w a a r s p r a k e is v a n v e r s c h i l l e n d e versies deze versies p a r a l l e l a f d r u k t e . 54

55

H e t b e g i n v a n de Charrette is n i e t i n Lantsloot b e w a a r d g e b l e v e n ; d a a r d o o r v a l t n i e t u i t te m a k e n o f de M i d d e l n e d e r l a n d s e v e r t a l i n g w e l l i c h t v a n de jSjS-versie a f s t a m d e . Ik acht d i t laatste e c h t e r w e l h e t meest w a a r s c h i j n l i j k , daar de /3j3-groep d e z e l f d e h a n d s c h r i f t e n o m v a t d i e i n het tekstgedeelte v a n de v o r i g e p a r a g r a a f de ' 1 4 3 0 ' - g r o e p v o r m d e n . V a n de wèl i n Lantsloot b e w a a r d e passages u i t de Charrette h e b b e n v s . 3 5 9 9 - 3 9 3 5 b e t r e k k i n g o p het t e k s t g e d e e l t e w a a r i n de versies a e n (5 o p t r e d e n ; de o v e r i g e v e r z e n ( 3 9 3 6 - 4 2 2 8 ) s t a m m e n u i t h e t d e e l w a a r slechts v a n é é n v e r s i e sprake is. W a a r z i c h de t w e e versies l a t e n o n d e r s c h e i d e n , is h e t b e t r e k k e l i j k s i m p e l o m vast te s t e l l e n v a n w e l k e v e r s i e Lantsloot a f h a n k e l i j k is. Ik v o l s t a m e t t w e e voorbeelden. 5 6

3746-3801

(1)57 £

e

n

r i d d e r bij w i e L a n c e l o t g a s t v r i j h e i d heeft g e n o t e n b i e d t z i j n gast

bij diens v e r t r e k e e n escorte a a n . L a n c e l o t slaat het a a n b o d af; z i j n gastheer

5 6

Deze hypothese wint nog aan waarschijnlijkheid in het licht van LH vs.

3952-3957, welke verzen te oordelen naar de edities van de

versie een toevoeging

lijken, doch een duidelijke parallel hebben in de redactie die handschriften uit de /3j3-groep hier bevatten; vgl. o.a. B N 1430 F. 296Rb. 5 4

Pionier was (ook hier) W.J.A. J O N C K B L O E T , die in 1849 zowel de proza- als de

vcrs-Charrette uitgaf (in dl. II van zijn Roman van Lancelot; ook als zelfstandige uitgave verschenen). Veelzeggend is ook dat de populaire deeluitgave van de Duitse ProzaLancelot juist het CWrette-gedeelte omvat (Der Karrenritter. Episode des mhd. ProsaLancelot. Hrsg. von R. Kluge. M ü n c h e n , 1972); het is de vraag of hiermee het eigen karakter van de prozaroman voldoende recht wordt gedaan, al nodigt anderzijds de vergelijking met Chretien juist in dit tekstgedeelte tot definiëring hiervan uit: zie vooral W . H A U G : "Das Land, von welchem niemand wiederkehrt". Tubingen, 1978. 55

Le roman en prose de Lancelot du Lac. Le Conté de la Charrette. Ed. par G . Hutchings.

Paris, 1938 (nerdr. Genève, 1974); hierna: H . A . Micha: 'La tradition II' (zie n. 16), p. 503 verklaart zich op hoofdpunten met Hutchings accoord. 5 7

Vgl. Micha: 'La tradition II' (zie n. 16), p. 504; voor de teksten zie H 66/1-67/12

en 65/8-67/9 (aansluitend op 77/2).

27

3883 - 3905

e c h t e r , d i e de g e v a r e n v a n de o m g e v i n g k e n t , z e t z i j n z i n d o o r e n v o l g t L a n c e l o t o p een afstand m e t v e e r t i g r i d d e r s . S p o e d i g z a l b l i j k e n dat z i j n b e z o r g d h e i d g e g r o n d is g e w e e s t : a l l e e n d a n k z i j de h u l p v a n z i j n gastheer z a l L a n c e l o t het v e g e l i j f w e t e n te r e d d e n i n e e n g e v e c h t t e g e n een g r o t e o v e r m a c h t . D e z e episode heeft i n de b e i d e versies een v e r s c h i l l e n d e plaats: i n a nadat L a n c e l o t de g e v a n g e n e n v a n de " P a s des e s p e r o n s " heeft b e v r i j d ; i n /? nadat h i j , h i e r t o e d o o r een j o n k v r o u w g e d w o n g e n , een r i d d e r heeft o n t h o o f d . O p d i t p u n t stemt Lantsloot o v e r d u i d e l i j k m e t de / J - v e r s i e o v e r e e n : de e p i s o d e v a n het e s c o r t e (vs. 3 7 4 6 - 3 8 0 1 ) v i n d t plaats n a de scène m e t de w r a a k z u c h t i g e j o n k v r o u w ( 3 6 5 1 - 3 6 9 0 ) . ( I I ) T e n koste v a n bovenmense58

l i j k e i n s p a n n i n g is L a n c e l o t de z w a a r d b r u g gepasseerd - m a a r een v o l g e n d e b e p r o e v i n g d i e n t z i c h a a n , althans i n de v e r s i e /?, w a a r i n de h e l d de s t r i j d m o e t a a n b i n d e n m e t t w e e l e e u w e n . D i t g e v e c h t k o m t o o k i n Lantsloot v o o r (vs. 3 8 8 3 - 3 9 0 5 ) , t e r w i j l het i n de v e r s i e a o n t b r e e k t . 59

In de Charrette b l i j k t Lantsloot d e r h a l v e te b e r u s t e n o p de / 3 - v e r s i e . D a a r d o o r b e s c h i k k e n w i j v o o r de v e r g e l i j k i n g v a n Lantsloot e n Lancelot en prose i n d i t t e k s t g e d e e l t e o v e r e e n u i t g e b r e i d i n s t r u m e n t a r i u m : de /?-versie is i m m e r s uitgegeven door J o n c k b l o e t , S o m m e r , H u t c h i n g s en M i c h a - en daarbij steeds naar een a n d e r h a n d s c h r i f t . 6 0

De Duitse Proza-Lancelot in het Heidelbergse handschrift is, zoals ook Kluge heeft opgemerkt (zie K I, 598-599/18, en de aantekening aldaar), afhankelijk van de Pfiversie. Te bevreemden hoeft dit niet, nadat de vertaling in de vorige paragraaf tot de '1430'-groep bleek te behoren. Ook is uit het tekstgedeelte van de proza-Charrette een Middelnederlands versfragment bewaard gebleven dat, zo het al niet stamt uit het verloren eerste deel van de Lancelot-compilatie, dan toch zeker uit een kopie van dezelfde vertaling afkomstig is, vermoedelijk vervaardigd in hetzelfde scriptorium als de Haagse codex.

61

Bij vergelijking van deze tekst met de editie-Hutchings (p. 42-53), blijkt

zonneklaar dat a) ook deze tweede Middelnederlandse versvertaling afhankelijk is van de /J-versie; b) deze vertaling zeer woordelijk is.

5 8

Vgl. de inleiding van H , p. X X X I - X X X I I ; de tekst in H 19/2-16.

5 9

En daarbinnen op de "normale" redactie, d.w.z. zonder de Gauvain-interpolaties

van H's teksthandschrift (vgl. H 86 en 113-114, en de geringe lacune tussen LH vs. 3935 en 3936), en evenmin in de zgn. "version d é r i m é e " (vgl. H X L I I I - X L V I I en Micha: 'La tradition I f (zie n. 16), p. 503; als ik de mededeling in CCM 13 (1970), p. 186 goed begrijp, bereidt Wendy Findlay (Oxford) een uitgave van deze tekstversie voor). 6 0

Het is dan ook volkomen onnodig dat Heeroma vs. 3599-3969 (bij hem fragment

X X I - X X I I ) voor de studie der bewerkingstechniek uitsluit; in dit geval gaf ook Meuser (a.w., p. 100) daartoe geen aanleiding (vgl. hierboven de noten 24, 38 en 51). 61

Zie de uitgave door C.P. SER RU RE: 'De ridder met de kar', Vaderlandsch Museum

4 (1861), p. 309-323. Zeldzaam hardnekkig is het misverstand dat dit fragment een vertaling zou bevatten van Chretiens versroman; zie o.a. G. K A Z E M I E R : 'Lanseloet van Denemerken', Taal-en letterkundig gastenboek voor Prof. Dr. G.A. van Es (Groningen, 1975), p. 229-236, met name'p. 236 n. 12. A . M . D U I N H O V E N plaatst een vraagteken bij de toewijzing van dit fragment aan het scriptorium van de compilatie; zie 'De Haagse fragmenten van de Renout van Montalbaen', NTg 66 (1973), p. 177-201, met name p. 179 n. 10.

28

3.4. Tot de A g r a v a i n (S IV, 226/12-362/31;

L H 4229-6073)

D e t e k s t t r a d i t i e v a n de Lancelot en prose w o r d t v o o r d i t r o m a n g e d e e l t e - het laatste w a a r u i t ons f r a g m e n t e n v a n Lantsloot z i j n o v e r g e l e v e r d - d o o r M i c h a als v o l g t g e k a r a k t e r i s e e r d : " A p r è s l a Charrette, et j u s q u ' a l a f i n d u t o m e I V , cessent les grandes p e r t u r b a t i o n s de l a p r e m i è r e p a r t i e ; i l reste q u e les d e u x v e r s i o n s , L o n d r e s et P a r i s , c o n t i n u e n t a s ' o p p o s e r " . Z o a l s b e k e n d k u n n e n w i j v a n a f vs. 5001 de tekst v a n Lantsloot v e r g e l i j k e n m e t d e Lancelot-compilatie, w a a r v a n h e t b e g i n ( d . w . z . v a n het t w e e d e d e e l ; het eerste is i m m e r s v e r l o r e n g e g a a n ) de v e r t a l i n g b e v a t v a n h e t z e l f d e t e k s t g e d e e l t e v a n de Lancelot en prose als de laatste r u i m d u i z e n d v e r z e n v a n Lantsloot. I n de t w e e v o l g e n d e v o o r b e e l d e n w o r d e n de b e i d e M i d d e l n e d e r l a n d s e v e r s v e r t a l i n g e n doorg e l i c h t o p de v e r s c h i l l e n tussen ' L o n d e n ' e n ' P a r i j s \ 62

5402 - 5419

(I) B i j de Fonteine vander alvinnen r o u w t de k o n i n g i n o m de d o o d g e w a a n d e L a n t s l o o t . N a e n i g e t i j d b e s l u i t z i j m e t h a a r g e v o l g n a a r C a r d e l o o t t e r u g te k e r e n (vs. 5 4 0 2 - 5 4 1 9 ) . V o l g e n s H e e r o m a v e r s c h i l t Lantsloot i n deze passage " a a n z i e n l i j k v a n h e t franse v o o r b e e l d - d o o r V e l t h e m t a m e l i j k g e t r o u w i n n i e t m e e r d a n 32 v e r s r e g e l s w e e r g e g e v e n - m a a r o m deze v e r s c h i l l e n g o e d te k u n n e n b e o o r d e l e n z o u d e n w i j o o k o v e r de v e r l o r e n gegane d e l e n v a n de v l a a m s e tekst [ d . w . z . Lantsloot, F v O ] m o e t e n k u n n e n b e s c h i k k e n . D e b e w e r k e r heeft o p d e z e plaats iets a a n de c o m p o s i t i e v e r a n d e r d . I k laat d i t gedeelte d a a r o m o n b e s p r o k e n " . V o o r het a a n z i e n l i j k e v e r s c h i l m e t de e d i t i e - S o m m e r is e c h t e r n i e t de b e w e r k e r v a n Lantsloot v e r a n t w o o r d e l i j k , d o c h de O u d f r a n s e g r o n d t e k s t w a a r o p deze b e w e r k e r z i c h baseerde. S o m m e r s u i t g a v e b i e d t , zoals steeds, de tekst v a n de v e r s i e ' L o n d e n ' ; d a a r i n l i g g e n tussen de r o u w s c è n e e n de t e r u g r e i s v a n de k o n i n g i n episodes m e t r e s p e c t i e v e l i j k L a n c e l o t e n D o d i n e l als h o o f d f i g u u r ; z o is o o k de v o l g o r d e i n de Lancelot-compilatie ( v g l . vs. 1 5 6 6 - 1 5 7 2 ) . T e o o r d e l e n naar deze b r o n n e n l i j k t het dus i n d e r d a a d a l s o f de b e w e r k e r v a n Lantsloot d o o r m i d d e l v a n het naar v o r e n h a l e n v a n de t e r u g r e i s v a n de k o n i n g i n " i e t s a a n de c o m p o s i t i e v e r a n d e r d [ h e e f t ] " - t o t m e n z i e t dat Lantsloot o p d i t p u n t i n overeens t e m m i n g is m e t de v e r s i e ' P a r i j s ' , d i e de scène v a n G u e n i è v r e s r o u w aldus afsluit: En tel duel et en tel ire demora iluec la roinejusqu'aprés none et lors sen torna a Camaalot . . . ( M II, L V I I / 5 ) . 6 3

5478-5485

(11) O f s c h o o n hij e r n s t i g g e h a n d i c a p t is d o o r een lanspunt die i n z i j n zijde steekt, is L a n c e l o t g e d w o n g e n e e n b e j a a r d e j o n k v r o u w te v o l g e n . V o o r l o g i e s d o e n z i j de w o n i n g v a n e e n b o s w a c h t e r a a n . H i e r n a v e r d w i j n t L a n c e l o t v o o r lange tijd u i t h e t b e e l d v a n het v e r h a a l : n a deze passage (S I V , p. 318) z i e n w i j h e m n i e t e e r d e r t e r u g d a n bij S o m m e r V , p . 67. D e v e r s i e ' P a r i j s ' b e r e i d t de l e z e r o p deze lange " a f w e z i g h e i d " v a n L a n c e l o t v o o r , d o o r m e d e te d e l e n d a t L a n c e l o t d r i e w e k e n b i j de b o s w a c h t e r b e d r u s t h o u d t t e n e i n d e v a n z i j n v e r w o n d i n g te h e r s t e l l e n ( M II, L V I I I / 4 ) . D e z e passus o n t b r e e k t i n de v e r s i e ' L o n d e n ' , e n b i j g e v o l g i n de e d i t i e - S o m m e r ( I V , 3 1 8 / 2 0 ) , a l s o o k i n de Lancelot-compilatie ( v g l . v s . 1476), r e d e n w a a r o m H e e r o m a vs. 5478 - 5485 v a n Lantsloot v o o r een t o e v o e g i n g h i e l d . I n feite z i j n deze v e r z e n e c h t e r de g e t r o u w v e r t a a l d e p a r a l l e l v a n b o v e n g e n o e m d e passage u i t ' P a r i j s ' . 6 4

6 2

Micha: 'La tradition II' (zie n. 16), p. 505.

6 3

'Lancelote' (zie n. 2), p. 186-187.

6 4

Zie zijn 'Lancelote' (zie n. 2), p. 189.

29

De

v e r s c h i l l e n tussen ' L o n d e n ' e n ' P a r i j s ' z i j n i n d i t t e k s t g e d e e l t e m i n d e r

d i e p g a a n d d a n b i j v o o r b e e l d i n het g e d e e l t e dat i n § 3.2 w e r d

besproken;

d a a r d o o r l e i d t t e k s t v e r g e l i j k i n g v a n Lantsloot m e t S o m m e r s e d i t i e soms t o c h t o t b r u i k b a r e o b s e r v a t i e s . H e t v e r d i e n t e c h t e r v e r r e de v o o r k e u r v o o r d e z e t e k s t v e r g e l i j k i n g u i t te g a a n v a n de v e r s i e ' P a r i j s ' , z i j n d e de v e r s i e d i e de d i c h t e r v a n Lantsloot v o o r z i c h h a d ; d e z e m e t h o d i s c h e eis is o o k p r a k t i s c h u i t v o e r b a a r n u m e t d e e l II v a n de e d i t i e - M i c h a d i t r o m a n g e d e e l t e n a a r d e z e v e r s i e is u i t g e g e v e n . V o o r de b e i d e a n d e r e M i d d e l n e d e r l a n d s e v e r t a l i n g e n van

de Proza-Lancelot - o o k e e n v a n de R o t t e r d a m s e f r a g m e n t e n s t a m t i m m e r s

uit

d i t d e e l v a n de

roman

-

blijft

daarentegen

de

editie-Sommer

als

u i t g a n g s p u n t v o o r t e k s t v e r g e l i j k i n g te p r e f e r e r e n , d a a r d e z e v e r t a l i n g e n v a n de v e r s i e ' L o n d e n ' a f s t a m m e n . V o o r d i e p g a a n d o n d e r z o e k v a n h u n v e r t a a l techniek k a n S o m m e r s u i t g a v e echter niet dienen, daar deze o n v o l d o e n d e i n z i c h t b i e d t i n de r e d a c t i o n e l e

verregaand

v a r i a n t e n b i n n e n de

versie

' L o n d e n ' , w a a r v a n de k e n n i s j u i s t v o o r de studie v a n d e z e z e e r l e t t e r l i j k e vertalingen onontbeerlijk is.

6 5

Aan Duitse kant beschikken wij voor dit tekstgedeelte over de vertaling in het Keulse Blankenheim-handschrift. Ter bepaling van de grondtekst hiervan kan K II, 114/4-5 dienen. Hier betoont 'Blankenheim' zich een afstammeling van 'Londen', aangezien in de beschrijving van Parides' overnachting in een klooster de passage ontbreekt die vertelt hoe de gewonde ridder daar verpleging vindt; deze passage is specifiek voor 'Parijs' ( M II, LII/1) en komt bijgevolg ook in Lantsloot voor (vs. 4870-4873). O p het redactionele vlak vertoont 'Blankenheim' hier echter nog een interessante variant: Parides volbrengt zijn tocht also verwart und gewappent. 'Londen' mist op deze plaats het (ook nauwelijks relevante) gegeven "gewapend": Parides rijdt hier alleen ensi names comme il estoit (S IV, 300/19). De redactie echter in de nauw verwante bronnen B M Harley 6341 en 1488 correspondeert wèl met 'Blanken66

heim': ainsi arme comme il estoit et ainsi navre. Deze parallel tussen 'Blankenheim' en 'Harley/1488' is er een uit vele, en is extra interessant omdat ook de Lancelot67

compilatie nauw aan genoemde Oudfranse redactie verwant is. Was het boek dat de bewerker van 'Blankenheim', getuige zijn epiloog, inn flemische geschrieben vond misschien een kopie van dezelfde Middelnederlandse vertaling als de Lancelot7

68

compilatie Er zijn aanwijzingen dat zijn voorbeeld althans een versvertaling was, en Lantsloot kan het onmogelijk zijn geweest . . . Voorlopig is dit echter louter speculatie.

6 5

Vgl. eerder § 2, alsmede het werk van Orlanda Lie (zie n. 17) en het toekomstige

werk van P.N.G PESCH; vgl. ook F.P. V A N O O S T R O M : 'Origineel, vertaling, bewerking: een gevecht in Lancelot en prose, Lancelotcompilatie en Lantsloot van der Haghedochte', NTg 6 6

72 (1979), p. 322-334.

B M Harley 6341 F. 193Va; 1488 F. E4Rb. Berust de variant op een (lees)fout (naure

> arme) die door contaminatie (vergelijking met een andere bron) werd gerepareerd? 6 7

Vgl. M . D R A A K . Oude en nieuwe Lancelot-problemen. Amsterdam, 1976, p. 16 n. 11, en de

in n. 65 genoemde bijdrage in NTg 1979; vgl. ook II, 2, n. 16, maar ook O. Lie: The Middle Dutch prose Lancelot (zie n. 17), p. 97-100. De (gecontamineerde) tekstvorm van Harley/1488 moet overigens aanmerkelijk ouder zijn dan de late vijftiende eeuw waaruit genoemde bronnen dagtekenen, getuige het feit dat zij aan de basis ligt van althans een gedeelte van de Lancelot-compilatie. 6 8

30

Vgl. M . Draak: Middelnederlandse vertalingen (zie n. 6), p. 19-26.

3.5. Tussenbalans A a n het e i n d g e k o m e n v a n de b e s c h o u w i n g e n o v e r de O u d f r a n s e g r o n d t e k s t v a n Lantsloot v o o r het t e k s t g e d e e l t e v a n S o m m e r I V , is het de m o e i t e w a a r d de stand v a n z a k e n e e n m o m e n t te o v e r z i e n . A l l e r e e r s t is i n het v o o r a f g a a n d e g e b l e k e n d a t e r z o g o e d als z e k e r g e e n d i r e c t e a f h a n k e l i j k h e i d s r e l a t i e bestaat tussen Lantsloot e n e e n v a n de o v e r i g e M i d d e l n e d e r l a n d s e e n D u i t s e v e r t a l i n g e n v a n de Lancelot en prose. A l s w i j de t e k s t t r a d i t i e v a n de ProzaLancelot g e s i m p l i f i c e e r d v o o r s t e l l e n i n t w e e t a k k e n , te w e t e n ' L o n d e n ' e n ' P a r i j s ' , d a n b e h o o r t - w e d e r o m v e r e e n v o u d i g d g e z i e n - Lantsloot t o t de Parijse t a k , t e r w i j l alle andere v e r t a l i n g e n v a n de L o n d e n s e a f s t a m m e n . M e n k a n z i c h a f v r a g e n o f de v e r t a l e r v a n Lantsloot o p de h o o g t e w a s v a n het bestaan v a n t w e e versies v a n de Lancelot en prose, e n z o j a , o f een b e w u s t e k e u z e h e m n a a r ' P a r i j s ' dreef. H e t is n i e t w a a r s c h i j n l i j k d a t deze

keuze

s a m e n h a n g t m e t de tijd v a n v e r v a a r d i g i n g v a n Lantsloot: beide versies z i j n namelijk

g e a t t e s t e e r d v a n de oudste t o t de j o n g s t e

bewaard

gebleven

h a n d s c h r i f t e n v a n de Lancelot en prose, h e t g e e n e r o p w i j s t dat beide v o l o p i n o m l o o p w a r e n i n de t i j d w a a r i n de M i d d e l n e d e r l a n d s e v e r t a l i n g e n t o t stand k w a m e n . A l s m o t i e f v o o r e e n b e w u s t e k e u z e v a n ' P a r i j s ' d o o r de d i c h t e r v a n Lantsloot z i j n e c h t e r v e r s c h i l l e n d e andere o v e r w e g i n g e n d e n k b a a r , bijvoorb e e l d d a t d e z e v e r s i e de u i t v o e r i g s t e tekst b o o d , o f d a t ' P a r i j s ' t e n o p z i c h t e v a n ' L o n d e n ' a c c e n t v e r s c h i l l e n v e r t o o n d e d i e bij de Lantsloot-dichter, zoals h i e r n a z a l b l i j k e n , i n de smaak m o e t e n z i j n g e v a l l e n , zoals de tendens t o t rationalisering -

a l heeft de eveneens i n ' P a r i j s ' a a n w e z i g e tendens tot

pathetiek h e m aantoonbaar minder aangestaan.

69

Ik g e e f toe dat het b e e l d v a n

een m a n d i e aldus w i k k e n d e n w e g e n d z i j n b r o n s e l e c t e e r t m e e r past bij o n z e v o o r s t e l l i n g v a n een m o d e r n filoloog dan bij die v a n een middeleeuws d i c h t e r ; t o c h z o u h e t m i j n i e t v e r b a z e n i n d i e n te z i j n e r t i j d z o u b l i j k e n dat m i d d e l e e u w s e v e r t a l e r s z i c h v o o r h u n a r b e i d v e e l g r o n d i g e r p l a c h t e n te documenteren dan w i j doorgaans aannemen. In afwachting hiervan houd i k het e c h t e r t o c h m a a r o p t o e v a l d a t de d i c h t e r v a n Lantsloot de v e r s i e ' P a r i j s ' v o l g d e ; d i t gevoelen berust v o o r a l o p , m e t een groot w o o r d , kansrekening. V a n de v e r s i e ' P a r i j s ' z i j n ons n a m e l i j k r u i m d r i e m a a l z o v e e l h a n d s c h r i f t e n o v e r g e l e v e r d als v a n de v e r s i e ' L o n d e n ' . W e l l i c h t m a g o p g r o n d h i e r v a n w o r d e n a a n g e n o m e n d a t o o k de m i d d e l e e u w s e d i c h t e r d i e de h a n d w i s t te l e g g e n o p e e n e x e m p l a a r v a n de Lancelot en prose m e e r kans h a d d a a r i n de v e r s i e ' P a r i j s ' a a n te treffen d a n d i e v a n ' L o n d e n ' . E e n d e r g e l i j k e r e d e n e r i n g is e c h t e r n i e t o n a a n v e c h t b a a r ,

70

e n heeft als o p m e r k e l i j k e i m p l i c a t i e dat het

n i e t m e r k w a a r d i g z o u z i j n dat Lantsloot (als enige v e r t a l i n g ) v a n ' P a r i j s ' a f h a n k e l i j k is, d o c h j u i s t dat a l l e o v e r i g e v e r t a l i n g e n o p ' L o n d e n ' t e r u g g a a n . B e p e r k e n w i j ons v e r d e r t o t de O u d f r a n s e g r o n d t e k s t v a n Lantsloot, d a n d i e n e n z i c h als r e p r e s e n t a n t v a n d i e g r o n d t e k s t v o o r S o m m e r I V de e l f h a n d s c h r i f t e n v a n de g r o e p ' 1 4 3 0 ' m e t n a d r u k a a n . A l s enige b i e d e n deze h a n d s c h r i f t e n d o o r l o p e n d d i e v e r s i e v a n de Lancelot en prose w a a r m e e o o k de

6 9

Zie voor deze en andere accentverschillen A . Micha: De la chanson de geste (zie n. 16), p. 274-286.

7 0

Het is namelijk allerminst zeker dat de onderliggende premisse - de huidige

overleveringstoestand is althans verhoudingsgewijs representatief voor de middeleeuwse - valide is; vgl. o.a. F. N E U M A N N : 'Literarhistorische Proportionen', PBB (Tubingen) 86 (1964), p. 83-106.

31

d i c h t e r v a n Lantsloot b e k e n d b l i j k t te z i j n g e w e e s t : de l a n g e v e r s i e v a n de reis n a a r S o r e l o i s , d a a r n a de v e r s i e ' P a r i j s ' , o p z e k e r m o m e n t z w e n k e n d naar ' L o n d e n ' , m e t i n de Charrette de /ï-versie en tenslotte w e d e r o m de v e r s i e ' P a r i j s ' . D i t h y p o t h e t i s c h e v e r b a n d tussen Lantsloot en ' 1 4 3 0 ' v i n d t b o v e n d i e n steun o p e t t e l i j k e p l a a t s e n w a a r de ' 1 4 3 0 ' - g r o e p r e d a c t i o n e l e v a r i a n t e n v e r t o o n t w a a r v a n w i j o o k i n de Lantsloot-vertaïmg

de s p o r e n t e r u g v i n d e n .

A l s w i j ons v o o r een m o m e n t , het i n § 2 gestelde ten spijt, een s t e m m a v a n t e k s t f a m i l i e s v a n de Lancelot en prose v o o r s t e l l e n , d a n l i g t het a l m e t a l v o o r de h a n d Lantsloot d a a r i n te v e r b i n d e n m e t de f a m i l i e '1430'. D a a r b i j d i e n t e c h t e r nog

é é n e s s e n t i ë l e v r a a g o n d e r o g e n te w o r d e n g e z i e n : hoe d i c h t staat de

' 1 4 3 0 ' - g r o e p bij het ( v e r l o r e n ) o r i g i n e e l v a n de Lancelot en prose? I n d i e n i m m e r s z o u k u n n e n w o r d e n a a n g e t o o n d dat de k e n m e r k e n o p g r o n d w a a r v a n de ' 1 4 3 0 ' - g r o e p is g e d e t e r m i n e e r d i n feite l e z i n g e n b e t r e f f e n die i n het ( v e r l o r e n ) o r i g i n e e l v a n de Lancelot en prose h e b b e n gestaan, v e r v a l t d a a r m e e de basis v o o r het i s o l e r e n v a n deze g r o e p i n een s t e m m a , en b i j g e v o l g o o k v o o r de k o p p e l i n g v a n Lantsloot d a a r a a n . G e l u k k i g k a n w o r d e n b e w e z e n dat deze scepsis n i e t m e t de f e i t e n s t r o o k t . T e n e i n d e i n deze k w e s t i e tot een o o r d e e l te k o m e n d i e n e n w i j ons v a n z e l f s p r e k e n d te r i c h t e n o p het tekstgedeelte v a n § 3.2, w a a r de ' 1 4 3 0 ' g r o e p z i c h als a f z o n d e r l i j k e e e n h e i d aftekende. K e n m e r k e n d v o o r d e z e g r o e p w a s d a a r dat z i j h a a r a f h a n k e l i j k h e i d v a n de v e r s i e ' P a r i j s ' i n r u i l d e v o o r e e n v e r b i n t e n i s m e t ' L o n d e n ' . D i t z e g t reeds v o l d o e n d e o v e r de p o s i t i e v a n ' 1 4 3 0 ' i n de t e k s t t r a d i t i e , e n d a a r m e e i n het d e n k b e e l d i g e s t e m m a : als een bepaalde tekst

i n twee

versies

is o v e r g e l e v e r d , is het

op v o o r h a n d

uitermate

o n w a a r s c h i j n l i j k dat een h a n d s c h r i f t dat a a n v a n k e l i j k de ene e n v e r v o l g e n s de a n d e r e v e r s i e v o l g t het d i c h t s t bij het o r i g i n e e l z o u staan - de f e i t e n w i j z e n v e e l e e r i n de r i c h t i n g v a n c o n t a m i n a t i e , en dus n a a r een l a t e r s t a d i u m v a n de tekstgeschiedenis. Gegeven het belang van deze kwestie lijkt het zinvol dit punt te illustreren aan de hand van tenminste één concreet voorbeeld, ook al maakt dit een vrij gecompliceerde uiteenzetting noodzakelijk over een detailpunt: de naamgeving van het kasteel Escalon le T é n é b r e u x . Als Lancelot de betovering van dit spookachtige kasteel heeft doorbroken (waarmee ook de duisternis rond vesting en kerk is opgeheven), heeft de toenaam "le T é n é b r e u x " voor kasteel Escalon haar actualiteit verloren. Het is dan ook zeker gemotiveerd dat in de versie 'Londen' het kasteel een nieuwe bijnaam krijgt: voortaan zal het, net als v ó ó r het in de .ban van de duivel geraakte, Escalon le Aaisie heten (Ofr. aaisie = "aangenaam, vreugdevol"). Het is echter alleen in de versie 'Londen' dat deze omdoping wordt vermeld (S IV, 112/32; M III, p. 166), zoals het ook alleen deze versie is die tevoren heeft verteld dat het kasteel in gelukkiger dagen "de aangename" was bijgenaamd (S IV, 108/32; M III, p. 158). De versie 'Parijs' spreekt alleen van de kasteelnaam ten tijde van de betovering, en laat elke referentie aan een andere naamgeving daarvoor of daarna achterwege (vgl. M I, XVI/46 en X X / 2 4 ) . Omdat de handschriften van '1430' in dit tekstgedeelte de versie 'Parijs' volgen, spreken ook zij alleen van Escalon (var. Acaron) le Ténébreux. Verderop in het verhaal passeert Galehout op zijn queeste het kasteel waar tevoren Lancelot triomfeerde. De versie 'Londen' vermeldt, consequent en duidelijk, cestoit li chastiaus descalon le aaisie (S IV, 144/5; M III, p. 229). Even consequent is hier de versie 'Parijs', die niet rept van een naam, doch Galehout een naamloos kasteel laat passeren (dat later Escalon zal blijken te zijn; M I, X X X / 6 ) . Inmiddels is de groep '1430' van 'Parijs' naar 'Londen' overgegaan, zodat deze groep handschriften hier wèl het kasteel met zijn nieuwe naam vermeldt (vgl. B N 1430 F. 231 Rb). Daarmee is echter een inconsequentie èn een onduidelijkheid het verhaal

32

binnengeslopen: in deze handschriften heeft men tevoren nog alleen over een Escalon le T é n é b r e u x vernomen. Het behoeft dan ook niet te verbazen dat de schrandere tekstbezorger van B M Royal 19 C XIII (vgl. VI, 2, n. 15) toevoegde et estoit apelez . . . (F. 106Rb), als betrof het de introduktie van een nieuw kasteel, en evenmin dat de bewerker van Lantsloot, geconfronteerd met de '1430'-versie, deze onbegrijpelijke benaming onvertaald liet (vs. 3441-3442; vgl. IV, 2). De wijze waarop het motief van de naamgeving van Escalon in de verschillende versies is afgewerkt, impliceert mijns inziens dat de weergave in de '1430'-groep, als enige inconsequente, onmogelijk oorspronkelijk kan zijn, en vrijwel zeker berust op contaminatie van de, ieder op eigen wijze wèl consistente versies 'Parijs' en 'Londen'.

71

M i j n v i s i e o p de plaats v a n '1430' i n de t e k s t t r a d i t i e v a n de Lancelot en prose stemt g e h e e l m e t die v a n M i c h a o v e r e e n : o o k hij b e s c h o u w t '1430' als een gecontamineerde gering belang.

7 2

tekstvorm, uit tekstkritisch-stemmatisch oogpunt

van

D e s te g r o t e r is d a a r e n t e g e n het b e l a n g v a n deze v a s t s t e l l i n g

v o o r Lantsloot'. het geeft

ons de z e k e r h e i d dat de t e k s t v e r g e l i j k i n g v a n

Lantsloot n i e t a l l e e n p r a k t i s c h , m a a r o o k t h e o r e t i s c h g e m o t i v e e r d is. H e t i r o n i s c h e feit d o e t z i c h v o o r dat de v r a a g die v o o r de f i l o l o g i e v a n de Lancelot en prose v a n k a r d i n a a l b e l a n g is, d o c h helaas n i e t k a n w o r d e n b e a n t w o o r d ( n l . : is ' L o n d e n ' o f ' P a r i j s ' de o u d e r e

73

v e r s i e ? ) , v o o r de

Lantsloot-ïi\o\ogiz

b e t r e k k e l i j k s e c u n d a i r is, t e r w i j l i n deze laatste een c e n t r a l e r o l w o r d t gespeeld d o o r een g e g e v e n dat de c o l l e g a ' s r o m a n i s t e n w e i n i g v e r d e r h e l p t . V o o r h e n is ' 1 4 3 0 ' een b e t r e k k e l i j k oninteressante u i t l o p e r , s t a m m e n d u i t een laat s t a d i u m v a n de t e k s t t r a d i t i e . D i t " l a a t " d i e n t e c h t e r r e l a t i e f te w o r d e n v e r s t a a n : de g r o e p ' 1 4 3 0 ' is w e l i s w a a r l a t e r d a n ' L o n d e n ' e n ' P a r i j s ' , m a a r n i e t v é é l l a t e r : het h a n d s c h r i f t B N 1430 d a t e e r t u i t het m i d d e n v a n de d e r t i e n d e e e u w , e n b e h o o r t d a a r m e e tot de oudste h a n d s c h r i f t e n v a n de Lancelot en prose. K o r t na de t o t s t a n d k o m i n g v a n het o r i g i n e e l ( L o n d e n , P a r i j s , . . .?) m o e t z i c h een b e w e r k i n g s p r o c e s h e b b e n v o o r g e d a a n ( P a r i j s , L o n d e n , . . .?), e n n i e t l a n g d a a r n a o o k een proces v a n c o n t a m i n a t i e . D a t Lantsloot a f h a n k e l i j k is v a n een g e c o n t a m i n e e r d e t e k s t v a r i a n t v a n de Lancelot en prose behoeft d a n o o k een e v e n t u e l e v r o e g e d a t e r i n g v a n deze v e r t a l i n g n i e t i n de w e g te staan.

71

De enige andere theoretische mogelijkheid die ik zie is dat 'Londen' het origineel

zou representeren, '1430' een gecorrumpeerde variant hiervan en 'Parijs' een (hypercorrecte) bewerking van '1430'. Voor de hier behandelde problematiek is het verschil niet essentieel: '1430' wordt dan intermediair i.p.v. contaminatie, maar blijft een latere versie. (Overigens heeft de curieuze filiatie van 'Heidelberg' (zie § 3.2) tot gevolg dat de Duitse vertaling, ofschoon afhankelijk van '1430' op dit punt wèl consistent is: vgl. K I, 562/30-31; 566/33-34; 590/16). 7 2

Vgl. A . Micha: 'La tradition II' (zie n. 16), p. 501 en De la chanson de geste au roman

(zie n. 16), p. 286-293. 7 3

Vgl. A . Micha: De la chanson de geste (zie n. 16), p. 286-293 (p. 293: "Rien ne nous

permet d'avancer, avec preuves a l'appui, que la version longue est antérieure a la courte, ou inversement"). Een latere uitspraak van Micha is echter minder neutraal: "Nous inclinons de plus en plus a croire que la version courte sort de la version longue sur laquelle a travaillé un remanieur pas toujours soigneux" ( M I, p. X I V ) .

33

4. Sommer III; L a n t s l o o t 1-2064 I n het eerste d e e l v a n de Lancelot en prose, o v e r e e n k o m e n d m e t S o m m e r III, z i j n de tekstuele v e r s c h i l l e n tussen de O u d f r a n s e h a n d s c h r i f t e n v e e l m i n d e r m a r k a n t d a n i n S o m m e r I V . In feite b i e d e n alle h a n d s c h r i f t e n dezelfde v e r s i e , e n v e r t o n e n ze slechts o n d e r g e s c h i k t e v e r s c h i l l e n i n r e d a c t i e .

74

D i t m a a k t het

g r o n d t e k s t o n d e r z o e k v a n Lantsloot t e g e l i j k e r t i j d m o e i l i j k e r e n m a k k e l i j k e r . M o e i l i j k e r , o m d a t het i n g e v a l v a n een o v e r e e n s t e m m i n g tussen Lantsloot en e e n b e p a a l d e v a r i a n t z w a a r v a l t de z e g g i n g s k r a c h t v a n een e n a n d e r

te

b e p a l e n . M a k k e l i j k e r , o m d a t het g r o n d t e k s t o n d e r z o e k h i e r m i n d e r u r g e n t is: de v e r t a l i n g v a n Lantsloot is n a m e l i j k z o v r i j dat m o g e l i j k e r e d a c t i o n e l e v a r i a n t e n i n de g r o n d t e k s t er d i k w i j l s niet toe d o e n . D e z e beide facetten l a t e n z i c h aan de h a n d v a n t w e e v o o r b e e l d e n v e r d u i d e l i j k e n . K o r t v o o r de eerste w e r e l d o o r l o g , dus i n d e z e l f d e t i j d dat S o m m e r aan z i j n uitgave werkte, begonnen i n M a r b u r g promovendi van E d u a r d Wechssler aan een u i t g a v e v a n de Lancelot en prose die als o n d e r t i t e l m e e k r e e g " V e r s u c h ,

e i n e r k r i t i s c h e n A u s g a b e n a c h a l l e n b e k a n n t e n H a n d s c h r i f t e n \ H u n ondern e m i n g k w a m e c h t e r tot een v r o e g t i j d i g e i n d e : m e t het v i e r d e d e e l , dat het laatste z o u z i j n , w a s m e n n o g n i e t v e r d e r g e v o r d e r d d a n tot p a g i n a 269 v a n S o m m e r III, e n d a n n o g m e t een l a c u n e .

75

H e t v a l t b e p a a l d te b e t r e u r e n dat de

M a r b u r g s e e d i t i e o n v o l t o o i d is g e b l e v e n , w a n t het w e r k is z e e r w a a r d e v o l .

7 6

D e v o o r n a a m s t e v e r d i e n s t e v a n W e c h s s l e r s l e e r l i n g e n w a s w e l dat zij o p basis v a n g r o n d i g t e k s t v e r g e l i j k e n d o n d e r z o e k de h a n d s c h r i f t e n

v a n de

Lancelot en prose v o o r S o m m e r III i n g r o e p e n v a n redacties o n d e r v e r d e e l d e n een i n d e l i n g w a a r m e e o o k M i c h a i n h o o f d l i j n e n a k k o o r d k a n g a a n .

77

Als

t e k s t h a n d s c h r i f t v o o r de u i t g a v e k o o s m e n het h a n d s c h r i f t P a r i j s , B i b l i o thèque

N a t i o n a l e , francais

768, w e l k h a n d s c h r i f t

ook

nu

nog

wordt

b e s c h o u w d als het meest b e t r o u w b a r e l i d v a n g r o e p e, de g r o e p die w o r d t geacht v o o r d i t tekstgedeelte

de beste tekst te b i e d e n .

7 8

D e Marburgse

u i t g a v e heeft daarnaast een w a a r d e v o l v a r i a n t e n a p p a r a a t , w a a r i n n i e t a l l e e n de v a r i a n t e n v a n de o v e r i g e l e d e n v a n e w o r d e n v e r m e l d , m a a r o o k d i e v a n de

7 4

75

Vgl. A . Micha: 'La tradition I' (21e n. 16), p. 294. Der altfranzösische Prosaroman von Lancelot del Lac.Ed. G . Brauner, H . Becker, K .

Bubinger, A . Zimmermann. 4 dln. Marburg, 1911-1916. Hierna: W. De uitgegeven tekstgedeelten corresponderen met Sommer III, p. 3-33, 33-80, 80-131 en 199-269. De lacune was bestemd opgevuld te worden in de dissertatie van G . Bosse, die echter onuitgegeven bleef; het typoscript van de dissertatie, bewaard in de Universiteitsbibliotheek van Marburg, bevat slechts de uitgave van Sommer III, 131-144, zodat ook dit ons niet in staat stelt vs. 417-536 van Lantsloot behalve met Sommer ook met de editie van Wechsslers leerlingen te vergelijken. Voor het opsporen van Bosses dissertatie ben ik A . Berteloot te Marburg dank verschuldigd. 7 6

Dit ondanks de negatieve, maar unfaire bespreking door E. B R U G G E R in ZfSL 40

(1912-1913), p. 37-57. Vergelijking van Sommer en de Marburgse uitgave valt zeker in het voordeel van de laatste uit; vgl. ook F. Lot: Etude (zie n. 4), p. 5 n. 3. 7 7

Vgl. Micha: 'La tradition I' (zie n. 16), p. 299.

7 8

Dit handschrift zal ook aan de basis liggen van de editie die Elspeth Kennedy van

de non-cyclische versie van LP (vgl. § 3.2) voorbereidt; vgl. MAe 26 (1957), p. 91 n. 6. Reeds Jonckbloet zag het belang van dit handschrift in (dat in zijn tijd de signatuur 7185 droeg); zie deel II van zijn Roman van Lancelot ('s-Gravenhage, 1849), p. V I - V I I .

34

h o o f d v e r t e g e n w o o r d i g e r s v a n de d r i e andere g r o e p e n . E l k d e e l v a n de e d i t i e b i e d t b o v e n d i e n i n een a p p e n d i x de u i t g a v e v a n een k o r t e passage n a a r alle handschriften, hetgeen

ons e n i g e r m a t e

i n staat stelt te z i e n w a a r o p

de

i n d e l i n g i n g r o e p e n b e r u s t . H e t g e l u k k i g e t o e v a l w i l dat de a p p e n d i x v a n het v i e r d e d e e l j u i s t e e n tekstgedeelte beslaat dat o o k i n Lantsloot is b e w a a r d . H e t b e t r e f t h i e r de passage w a a r i n een b o d e k o n i n g A r t u r n a m e n s G a l e h o u t o p r o e p t z i c h o n d e r diens h e e r s c h a p p i j te s t e l l e n . D i t h o u d t i n dat w i j v o o r de v e r z e n 555 - 642 v a n Lantsloot k u n n e n b e s c h i k k e n o v e r de l e z i n g e n v a n v r i j w e l alle O u d f r a n s e h a n d s c h r i f t e n . H i e r u i t z i j n v o o r het

grondtekstonderzoek

l e e r z a m e c o n c l u s i e s te t r e k k e n . 583-587/ 593 - 596

(I) W e l de meest o p v a l l e n d e v a r i a n t i n deze passage, w a a r i n als g e z e g d alle h a n d s c h r i f t e n i n feite d e z e l f d e v e r s i e b i e d e n , is een zinsnede die i n het v a r i a n t e n a p p a r a a t v a n de M a r b u r g s e u i t g a v e als t o e v o e g i n g w o r d t v e r m e l d , e n die i k i n het c i t a a t h i e r o n d e r

tussen t e k s t h a k e n

h a a r plaats i n het

z i n s v e r b a n d heb h e r g e v e n : (uit Galehouts naam maant de bode Artur zich over te geven) Et si te mande que tu li randes tote ta terre [car il a conquis X X X roiaumes. Mais il ne velt estre coronez devant qu'il ait le roiaume de Logres. Pour ce te mande que tu li randes ta terre] ou tu la taignes de lui (IV IV, 6; vgl. de appendix, p. 201-214)

D e v e r z e n 5 8 3 - 5 8 7 e n 5 9 3 - 5 9 6 v a n Lantsloot m a k e n d u i d e l i j k dat o o k de grondtekst

v a n de M i d d e l n e d e r l a n d s e v e r t a l i n g deze

toevoeging

moet

h e b b e n b e v a t . W i j s t ons d i t o o k de w e g n a a r e e n n a d e r e l o c a l i s e r i n g v a n deze g r o n d t e k s t i n de O u d f r a n s e t e k s t t r a d i t i e ? J a m m e r g e n o e g n i e t . I n de eerste plaats, z o b l i j k t u i t de M a r b u r g s e e d i t i e , k o m t deze t o e v o e g i n g i n l e d e n v a n v e r s c h i l l e n d e g r o e p e n v o o r : i n a l l e h a n d s c h r i f t e n v a n a, i n alle v a n /, i n d r i e v a n e e n i n t w e e " o s c i l l e r e n d e " (de t e r m is v a n M i c h a ) h a n d s c h r i f t e n ; de v i n g e r w i j z i n g is dus v e r r e v a n e e n d u i d i g . M a a r b o v e n d i e n is het v r i j w e l z e k e r dat w a t i n ' M a r b u r g ' als " t o e v o e g i n g " w o r d t b e s t e m p e l d , i n feite een o o r s p r o n k e l i j k e l e z i n g is: aan de h a n d s c h r i f t e n die deze zinsnede m i s s e n m o e t i m m e r s een " s a u t d u m ê m e au m ê m e " ( v i a ta terre) t e n g r o n d s l a g l i g g e n . D a a r m e e v e r l i e s t o p m e t h o d i s c h e g r o n d e n d i t g e v a l v o o r Lantsloot i n feite e l k e b e w i j s k r a c h t ( v g l . § 2 en 3.5). H e t b e l a n g e r v a n v o o r het

grondtekst-

o n d e r z o e k v a n Lantsloot m o e t d e r h a l v e n i h i l w o r d e n geacht; v o o r de studie v a n de b e w e r k i n g s t e c h n i e k v a l t de schade e c h t e r m e e . V o o r d i t laatste k a n m e n z i c h i m m e r s ( v g l . § 2) op een p r a g m a t i s c h standpunt s t e l l e n , w a a r b i j het v o o r n a a m s t e is dat m e n i n z i e t dat de v e r t a l e r v a n Lantsloot b l i j k b a a r een d e r g e l i j k e O u d f r a n s e l e z i n g v o o r z i c h h a d - o n g e a c h t o f m e n n u w e e t o f die l e z i n g o o r s p r o n k e l i j k is o f n i e t , k a n d a n w o r d e n vastgesteld dat hij deze v o l g e n s z i j n k a r a k t e r i s t i e k e v e r v a g i n g s t e c h n i e k b e w e r k t e ( z i e h i e r n a hoofdstuk I V ) . 629

(II) A l s A r t u r n i e t v a n zins b l i j k t z i c h g o e d s c h i k s o v e r te g e v e n , slaat G a l e h o u t s b o d e een d r e i g e n d e t o o n aan: het l e g e r v a n z i j n heer z a l dedanz un mois L o g r e s b i n n e n v a l l e n (W

I V , 7). V o o r de t e r m i j n a a n d u i d i n g k e n t de

O u d f r a n s e o v e r l e v e r i n g n o g a l w a t v a r i a n t e n : de a p p e n d i x v a n de M a r b u r g s e u i t g a v e v e r m e l d t quarante iors (hs. R o u e n 0 5), de i n c u n a b e l v a n 1488 leest sept iours; i n h a n d s c h r i f t e n die n i e t d o o r W e c h s s l e r s t e a m w e r d e n b e n u t k o m t set mois o f vii mois v o o r ( C a m b r i d g e 45 en B N 1430). D e s p r e i d i n g v a n de l e z i n g un mois o v e r de h a n d s c h r i f t e n m a a k t het v r i j z e k e r dat d i t de o o r s p r o n k e l i j k e l e z i n g m o e t z i j n . D e v a r i a n t m e t z e v e n m a a n d e n is te h e r l e i d e n tot een leesfout (un > vii) o f h o o r f o u t (un mois > eest mois ( B M R o y a l 20 D III) > set

35

mois); de v a r i a n t i n 1488 is v e r m o e d e l i j k als een ( h y p e r ) c o r r e c t i e v a n de w e l z e e r l a n g e t e r m i j n v a n z e v e n m a a n d e n te v e r s t a a n ; de l e z i n g m e t 40 d a g e n is w a a r s c h i j n l i j k eveneens een (associatieve) c o r r e c t i e : 40 d a g e n is n a m e l i j k een zeer

gebruikelijke middeleeuwse

termijn.

7 9

Hier

hebben

we

derhalve,

u i t z o n d e r i n g s g e w i j s , een v a r i a n t e n a n a l y s e die aanspraak k a n m a k e n o p enige t e k s t k r i t i s c h e status - d o c h de m o e i t e w o r d t v o o r de g r o n d t e k s t v a n Lantsloot n i e t b e l o o n d : de M i d d e l n e d e r l a n d s e v e r t a l i n g b e v a t n a m e l i j k geen e x a c t e t e r m i j n , d o c h spreekt i n vers 629 a l l e e n v a n een v a a g snemen ( " w e l d r a " ) . D e m a z e n v a n het g r o n d t e k s t n e t w a r e n h i e r dus te fijn i n g e s t e l d ; d o c h w e d e r o m b e h o e f t d i t k e n n i s v a n de b e w e r k i n g s t e c h n i e k n i e t i n de w e g te staan: o o k n u is de tendens tot v e r v a g i n g ( v g l . h o o f d s t u k I V ) a a n w i j s b a a r . H o e w e l dus de a p p e n d i x i n de M a r b u r g s e u i t g a v e w e l h a a s t o p t i m a l e o m s t a n d i g h e d e n b i e d t v o o r de b e p a l i n g v a n de g r o n d t e k s t v a n Lantsloot, k o m e n w e d a a r m e e per saldo w e i n i g v e r d e r . E e n eerste o o r z a a k h i e r v o o r is v e e l a l de o n m o g e l i j k h e i d het v a r i a n t e n m a t e r i a a l te s c h i f t e n i n o o r s p r o n k e l i j k e en foute l e z i n g e n , t e r w i j l a l l e e n g e m e e n s c h a p p e l i j k e f o u t e n Lantsloot en een O u d f r a n s e

redactie

v o o r ons o n d e r z o e k

tussen

bewijskracht

b e z i t t e n . M a a r o o k als m e n e r i n slaagt de O u d f r a n s e v a r i a n t e n te w e g e n , l e v e r t d i t d i k w i j l s n o g g e e n b r u i k b a a r resultaat o p : de M i d d e l n e d e r l a n d s e v e r t a l i n g stijgt d o o r haar v r i j e k a r a k t e r als het w a r e b o v e n de r e d a c t i o n e l e v a r i a n t e n v a n de Lancelot en prose u i t . O m g e k e e r d v i n d t m e n v o o r o p v a l l e n d e a f w i j k i n g e n i n Lantsloot i n de O u d f r a n s e b r o n n e n geen e n k e l e p a r a l l e l : dat i n het M i d d e l n e d e r l a n d s de b o d e de k o n i n g n i e t t u t o y e e r t m a a r v o u v o y e e r t , dat i n de b e s c h r i j v i n g v a n A r t u r s t e r u g k e e r v a n de j a c h t een t i j d s a a n d u i d i n g w o r d t w e g g e l a t e n , dat i n Lantsloot, anders d a n i n de Lancelot en prose, e e n auctoriale i k - v e r t e l l e r optreedt

-

het z i j n a l l e m a a l g e v a l l e n d i e , w e l k e

O u d f r a n s e g r o n d t e k s t m e n o o k a a n n e e m t , o p het c o n t o v a n de M i d d e l n e d e r l a n d s e v e r t a l e r l i j k e n te m o e t e n w o r d e n g e s c h r e v e n . I n het v e r v o l g v a n dit

boek

zullen

deze

afwijkingen dan

ook

karakteristiek

voor

diens

b e w e r k i n g s t e c h n i e k b l i j k e n te z i j n . H e t l i j k t d e r h a l v e o f het v o o r d i t t e k s t g e d e e l t e

w e i n i g z i n heeft

ons

o m s t a n d i g m e t de g r o n d t e k s t p r o b l e m a t i e k b e z i g te h o u d e n . Z ö s c h r i j n e n d is het v e r s c h i l m e t S o m m e r I V e c h t e r o o k w e e r n i e t . W a n n e e r m e n Lantsloot m e t de c o r r e s p o n d e r e n d e passages i n de Lancelot en prose v e r g e l i j k t , k o n s t a teert

men

w e l d e g e l i j k n u en

dan

overeenstemmingen

met

bepaalde

v a r i a n t e n . W e l i s w a a r is het i n d e z e g e v a l l e n v r i j w e l n o o i t m o g e l i j k o m u i t te m a k e n o f m e n m e t e e n g e m e e n s c h a p p e l i j k e fout te d o e n heeft o f e e n v o u d i g m e t een o v e r e e n s t e m m i n g i n een " g o e d e " l e z i n g - d o c h m e n k a n t e n m i n s t e d e z e o v e r e e n s t e m m i n g e n n o t e r e n , i n de h o o p dat z i c h d a a r i n g e l e i d e l i j k iets v a n e e n p a t r o o n , e e n " g r o o t s t e g e m e n e d e l e r " aftekent. D i t b l i j k t i n d e r d a a d het g e v a l te z i j n : o p v a l l e n d is althans het a a n t a l o v e r e e n s t e m m i n g e n tussen Lantsloot en g r o e p a. B i j alle g e v a l l e n v a n o v e r e e n s t e m m i n g tussen Lantsloot e n e e n b e p a a l d e O u d f r a n s e r e d a c t i o n e l e v a r i a n t is de d - g r o e p o p z i j n m i n s t v a n de p a r t i j ; b o v e n d i e n v e r t o o n t d e z e g r o e p zelfs e n k e l e o v e r e e n s t e m m i n g e n m e t Lantsloot d i e m e n i n g e e n e n k e l e a n d e r e g r o e p aantreft. V o o r a l i n z u l k e g e v a l l e n l i g t de g e d a c h t e

aan een g e m e e n s c h a p p e l i j k e fout, e n aan

het

v e r o n d e r s t e l l e n v a n een n a u w e r e l a t i e tussen Lantsloot en g r o e p a, v o o r de

7 9

Vgl. R.H. B L O C H : Medieval French literature and law. Berkeley etc., 1977, p. 21 n. 21 en

U . Ruberg: Raum und Zeit (zie n. 18), p. 150 n. 9.

36

128-129

h a n d . Ik g e e f h i e r v a n d r i e v o o r b e e l d e n . ( I ) de

Lancelot en prose sluit de D a m e

80

V o l g e n s de s t a n d a a r d l e z i n g v a n

du Lac Merlijn

door

middel van

t o v e r k u n s t e n v o o r e e u w i g o p i n e e n g r o t : en une cave. I n vs. 128 e c h t e r laat Lantsloot de t o v e n a a r o p g e s l o t e n w o r d e n in ene haghe, t e r w i j l de t o e g e v o e g d e s t o p l a p v a n het v o l g e n d e v e r s doet v e r m o e d e n d a t h e t r i j m w o o r d haghe o p l e t t e r l i j k e v e r t a l i n g berust ( v g l . h o o f d s t u k II). V o o r deze a f w i j k i n g v i n d t men 1143-1145

a l l e e n i n de d-groep e e n p a r a l l e l : o o k daar geschiedt de o p s l u i t i n g en une

haye. ( I I )

81

I n vs. 1 1 4 3 - 1 1 4 5 v a n Lantsloot w o r d t h e r i n n e r d a a n de t o c h t v a n

J o z e f v a n A r i m a t h e a ende sine ghesellen u i t het h e i l i g e l a n d . O p de corresponderende plaats spreekt de Lancelot en prose a l l e e n o v e r J o z e f zelf, e n laat diens g e z e l l e n o n g e n o e m d - b e h a l v e de d - g r o e p , d i e t o e v o e g t (?) et si compaignon. 1726-1733

(III)

82

H e t is b e v r e e m d e n d o m te z i e n dat w a a r i n de Lancelot en prose G a l e h o u t

het w o o r d t o t e e n j o n k v r o u w r i c h t , d e z e l f d e w o o r d e n i n Lantsloot d o o r W a l e w e i n w o r d e n g e s p r o k e n (vs. 1 7 2 6 - 1 7 3 3 ; v g l . V , 3). A l s e n i g e stemt de d - g r o e p h i e r i n e c h t e r m e t de v e r t a l i n g o v e r e e n : o o k h i e r is h e t G a u v a i n d i e het w o o r d doet. Een

m e e r d a n w e l k o m g e g e v e n b i j d i t alles is d a t t o t de l e d e n v a n de

d - g r o e p b e h o o r t h e t h a n d s c h r i f t B N 1430, d a t o o k v o o r h e t tekstgedeelte v a n S o m m e r I V d i c h t bij Lantsloot b l e e k te staan. D e o v e r e e n s t e m m i n g e n tussen Lantsloot e n a z i j n dus tevens o v e r e e n s t e m m i n g e n m e t B N 1430 ( b e h a l v e (I): het h a n d s c h r i f t B N 1430 m i s t n a m e l i j k het b e g i n e n z e t pas t e r h o o g t e v a n S III,

118 i n ) . D a a r k o m t n o g b i j d a t , o o k h i e r , B N 1430 b i n n e n de a - g r o e p

r e d a c t i o n e l e v a r i a n t e n b i e d t d i e als geen andere l e z i n g e n b i j de Lantsloot-

8 0

Zie voor cave: W I, 35 en S III, 21/35; haye in B N 344 (merkwaardig genoeg niet

vermeld in het variantenapparaat van W), B M Royal 19 C XIII (geciteerd in S 21 n. 6) en Oxford, Rawlinson Q.b.6; waarschijnlijk ook in de handschriften van het Vaticaan en te Madrid. (Voor verdere informatie over deze handschriften zie Micha's artikelenreeks; voor hun lidmaatschap van a zie 'La tradition I' (zie n. 16), p. 318). Dr. Elspeth Kennedy ben ik grote dank verschuldigd voor inlichtingen over deze variant, die vrijwel zeker berust op een leesfout of een associatiefout (i.e. associatie met het Doornroosje-motief, dat reeds in 1893 door R. SPILLFR - die deze variant niet kende - met het "Enserrement Merlin" in verband werd gebracht; vgl. E. B R U G G E R in ZfSL 33 (1908), p. 189; Spillers publikatie in het Programm der thurgauischen Kantonsschule in Frauenfeld heb ik niet gezien). Ook valt te denken aan een bewuste aanpassing aan de versie van de Estoire de Merlin, waar de opsluiting zich in de nabijheid van een doornenhaag afspeelt (vgl. Merlijn (ed. Van Vloten) vs. 35.316-35.317, en zie vooral § 5.1 hierna). Maar ook in dat geval is haye op deze plaats een fout in de zin der tekstkritiek; algemeen wordt cave ook voor de oorspronkelijke lezing gehouden: zie o.a. L.A. P A T O N : Studies in the fairy mythology of Arthurian romance (2nd ed. New York, 1960), p. 215; P. Z U M T H O R : Merlin le prophéte (Lausanne, 1943), p. 241; M. STAUFFER: Der Wald (Bern, 1959), p. 22 en 125. De Duitse vertaling bevat in deze passage een omgewerkte redactie; zie K I, 20 en vgl. § 5.1. 81

Zie W IV, 65 en S III, 222/29-30; het feit dat blijkens het variantenapparaat van

W hs. Bonn, lid van de met e verwante