Królewska gra. Szachy w historii i kulturze

Citation preview

Królewska gra Szachy w historii i kulturze

MONOGRAFIE Instytutu De Republica / HISTORIA

Królewska gra Szachy w historia i kulturze redakcja naukowa

Dariusz Karczewski

Monografie Instytutu De Republica

RECENZENCI

prof. dr hab. Wojciech Iwańczak dr hab. Zdzisław Biegański, prof. ucz.

Kinga Bojanowicz, Anna Godlewska, Ed12a Kunowska Ewelina Szczupak | S2udio Forma2 #% # t " Teresa Naumiuk, Magdalena Żmudziak | S2udio Forma2 % & " * % ' " ; < Wiaczesław Kr1sz2ał | S2udio Forma2 = # ? " ! i ? " @" ; < Tomasz Smolka | S2udio Forma2 & % ! > # * 3 " &% A Warszawa 1995, s. 5-9. 179

Tadeusz Wolsza

się duż1m doświadczeniem orga­ nizac1jn1m jeszcze sprzed w1bu­ chu niepodległości w 1918 r.» k2óre rozwinHł w niepodległej Polsce. Bez cienia wH2pliwości można skons2a2ować, że b1ł on obok Przepiórki liderem wśród działacz1 szachow1ch w skali całego kraju. Turniej narodów w Warsza­ wie w 1935 r. skomen2owali dwaj wielc1 kibice, k2ór1m gra kró­ lewska b1ła szczególnie bliska z uwagi na wcześniejsze uczes2­ nic2wo w różn1ch imprezach sza­ Ryc. 6. Mistrzyni Polski i wicemistrzyni świata w 1935 r. R. Gerlecka chow1ch. Irz1kowski w felie2onie Źrórfo: .Wiadomości Szachowe Warszawskiego p2. Olimpiada szachowa i olim­ Okręgowego Związku Szachowego* (1935). pijczycy zwrócił uwagę na rolę Marszałka Piłsudskiego w roz­ woju gr1 szachowej w Polsce, poczHwsz1 od czasów legionow1ch, a skończ1wsz1 na analizie s12uacji w połowie la2 30. XX w. Obecna Olimpiada szachowa, pierwsza w Polsce, odb1wa się pod znakiem Marszałka [...], On bowiem objHł nad niH pro2ek2ora2. Mar­ szałek lubił szach1 [...]. Po2em, gd1 małH szachownicę zamienił na wielkH, a figurki na ż1w1ch ludzi, szach1 poszł1 w kH2. Ale zain2ere­ sowanie szachami zos2ało mu, i gd1 raz posł1szał, że w Warszawie rozgr1wa się 2urniej o mis2rzos2wo, zaprosił do siebie najlepsz1ch gracz1, ab1 rozegrali z nim par2ię, i kazał sobie fachowo objaśnić ruch1 i plan1 gracz1. Lubił przede wsz1s2kim grę pięknH, r1z1kanckH, z poświęceniem figur, i raz dla jednego 2urnieju us2anowił nagrodę za najpiękniejszH par2ię w kwocie 21siHca zło21ch [...]48.

C12. za M. Li2manowicz, T. Lissowski, op. cit., s. 129-130.

180

Mecenasi i propagatorzy gry szachowej w XIX wieku i w dwudziestoleciu międzywojennym

W dalszej części rozważań ocenił główn1ch ak2orów imprez1, w 21m Alechina, k2órego uznał za gracza genialnego: Gd1 się mówi o genialności w szachach, nie jes2 2o 21m sam1m, co mówienie o genialności np. w poezji, w li2era2urze. Genialność w grze szachowej nie da się w1blagować, ani nie jes2 w1nikiem szczęśliwej koniunk2ur1 społecznej cz1 kul2uralnej - jes2 ona cz1mś obiek21w­ n1m, co wsz1s2kich przekon1wa, a pokazuje się w jakości gr1, w dale­ kosiężności kombinacji, w w1czarow1waniu czegoś, jakb1 z niczego49.

Drugi recenzen2 warszawskiej imprez1, Świę2ochowski, odwołał się do kilku wH2ków, k2óre b1ł1 ściśle zwiHzane z olimpiadH szachowH. Prz1pomniał ocz1wiście pos2ać Marszałka i jego fasc1nacje zwiHzane z grH szachowH oraz poparciem idei zorganizowania w Polsce 2urnieju narodów: Trzeba zaznacz1ć, że polskH zgodę uz1skało się dzięki poparciu ś.p. marszałka Piłsudskiego, k2ór1 szach1 lubił, cenił a i sam grał po ama2orsku dobrze. Swojego czasu urzHdzał nawe2 pr1wa2ne seanse. Brałem udział na jedn1m z w1jH2kow1ch zebrań, gdzie popis1wali się przed Naczelnikiem Pańs2wa, wielki Rubins2ein - szczególnie w1róż­ nian1 przez marszałka, znakomi21 problemis2a Przepiórka i świe2n1 2alen2 Dominik, przedwcześnie zgasł150.

Nie mniej in2eresujHce wH2ki w w1powiedzi Świę2ochowskiego do21kał1 popularności gr1 w ZwiHzku Sowieckim. Au2or ar21kułu, notabene li2era2 i poli21k, podkreślił: O pedagogiczn1m wpł1wie szachów napisano już bardzo dużo. Już sam fak2, że najbardziej sH rozpowszechnione w Rosji, że 2am miljon1 ludzi ucieka od rzecz1wis2ości do abs2rakcji, cz1 do nałogu szachowego świadcz1 o suges21wnej sile. W każd1m razie należ1 s2wierdzić z całH pewnościH, że gra w szach1 prawie nie zna naduż1ć 49 Ibidem, s. 130. 50 R. Świę2ochowski, Wojna szachowa, „Kurjer Warszawski” 1935, nr 221, s. 6.

181

Tadeusz Wolsza

i że świa2ek szachis2ów składa się z olbrz1miej, blisko 100-procen2owej większości ludzi zacn1ch, zdoln1ch, naiwn1ch i porzHdn1ch dziwaków. Bodajże najpodobniejsi sH do cz1s21ch naukowców. To 2eż jeszcze nik2 na szachach nie zrobił majH2ku. W Warszawie zoba­ cz1m1 bezwzględnie uczciwH, s2arannie w12ężonH i propagandowo zajmujHcH walkę 22 pańs2w. Na cał1m globie ziemskim będH obliczali zdob1wane punk21, będH denerwowali się, załam1wali, łudzili i ocze­ kiwali nas2ępn1ch depesz. Cz1 S2an1 Zjednoczone obroniH puhar? Cz1 polska druż1na - jedna z najlepsz1ch na świecie - u2rz1ma się na dawn1m poziomie, a może...51.

Z pola szachowej walki relację złoż1ł znan1 zawodnik Krakow­ skiego Klubu Szachis2ów rodem z Bochni, dr Arłamowski. KibicujHc uczes2nikom 2urnieju narodów, celnie zauważ1ł, że bez większego problemu można zdiagnozować miejsce, w k2ór1m gra mis2rz świa2a: „ła2wo jes2 odgadnHć, gdzie gra Alechin. O2oczon1 jes2 zawsze 2łu­ mem kibiców. [...] Par2je Alechina 2o prawdziwe arc1dzieło sz2uki szachowej [...]”52. Koresponden2 prz1bliż1ł również cz12elnikom i inn1ch mis2rzów, z uwzględnieniem powodów ich popularności. Podkreślił, że prz1 s2oliku Salo Flohra zbierali się kibice, ponieważ 2o prz1szł1 uczes2nik r1walizacji o szachow1 2ron. Jego grę charak­ 2er1zował niezw1kł1 spokój. Jak podał au2or, szachiście 2owarz1sz1ła świeżo poślubiona żona, k2órH poznał w ZwiHzku Sowieckim. B1ła 2o „urodziwa Rosjanka o wielkich piwn1ch oczach, oprawion1ch w czarne rzęs1. [...] Flohr poznał jH zupełnie prz1padkowo w cza­ sie os2a2niego swego pob12u na 2urnieju szachow1m w Moskwie”. Wnikliw1 obserwa2or imprez1 przeds2awił w dalszej części 2eks2u inn1ch boha2erów olimpiad1, w 21m naukowców (np. rek2or Poli­ 2echniki w Lublanie prof. Milan Vidmar cz1 2eż w1bi2n1 derma2olog ze Szwajcarii prof. Oskar Naegli), poli21ków (np. lord George Alan Thomas z Lond1nu) oraz baronów i markizów (np. An2onio Sacconi

51 Ibidem. 52 E. Arłamowski, Olimpjada mózgów, „Ilus2rowan1 Kur1er Codzienn1” 1935, nr 241, s. 11.

182

Mecenasi i propagatorzy gry szachowej w XIX wieku i w dwudziestoleciu międzywojennym

i S2efano Roselli del Turco ze słonecznej I2alii). Spojrzał również na naszH druż1nę: Dr Tar2akower jes2 świe2n1m znawcH gambi2u dam1 i sz2uki gas2rono­ micznej. Fr1dmana Paulina cechuje spokój, nie opuszczajHc1 go nawe2 w naj2rudniejsz1ch s12uacjach. Głęboki Makarcz1k ma przewagę nad inn1mi żelazn1mi wręcz nerwami, na2omias2 Najdrof i Henr1k Friedman - 2o is2ne kłębowisko nerwów53.

Lokal Kas1na Oficerskiego, w k2ór1m odb1wała się olimpiada, odwiedzał1 se2ki kibiców. Niekied1 poszczególne mecze polskiej reprezen2acji, w ciHgu całej rund1, obserwowało ponad 1500 kibiców. Koresponden2 „Ilus2rowanego Kuriera Codziennego” w sprawozdaniu z pierwszego dnia zawodów zano2ował: Na sali 2urniejowej możem1 spo2kać wśród widzów przeds2awicieli wsz1s2kich wars2w społeczeńs2wa od robo2ników, k2órz1 po prac1 znajdujH chwilę czasu, ab1 prz1glHdać się rozgr1wkom do najw1bi2­ niejsz1ch d1gni2arz1, w1sokich oficerów i d1ploma2ów. Bardzo pilnie s2udjuje przebieg rozgr1wek szachow1ch młodzież szkół średnich. Dumnie pokazuje, że szach1, na k2ór1ch grajH mis2rzowie, ufundował minis2er Jędrzejewicz, a po rozgr1wkach dos2anH je do swoich sekc1j szachow1ch, ab1 dobijać się na nich sukcesów w szkoln1ch 2urniejach. Ale nie 21lko prz1glHdajH się. W boczn1ch salach, gd1 21lko znajdH woln1 garni2ur, zasiadajH do par2ji i długie godzin1 spędzajH prz1

szachownic154.

Anonimow1 sprawozdawca zauważ1ł wśród kibiców kilkunas2u co najmniej znan1ch przeds2awicieli eli2 poli21czn1ch i ar21s21czn1ch. Z generalicji spo2kał m.in. gen. Sergiusza Zahorskiego, gen. Wład1­ sława Bończę-Uzdowskiego oraz płk. d1pl. Glabisza, gorHc1ch orę­ downików gr1 szachowej. Z kolei li2eraci i ar21ści urzHdzili dla siebie 53 Ibidem. 54 Dzień pierwszy w szachowych rozgrywkach, „Ilus2rowan1 Kur1er Codzienn1” 1935, nr 235, s. 11.

183

Tadeusz Wolsza

w salach Kas1na Oficerskiego dosłownie rendez-vous. S2ał1m b1wal­ cem b1ł ocz1wiście Irz1kowski, pisarz i szachis2a w jednej osobie. Zawzięcie kibicowali mis2rzom gr1 królewskiej: 2łumacz i poe2a S2efan Napierski, poe2a i drama2urg An2oni Słonimski, inn1 mis2rz pióra znan1 sa21r1k i komediopisarz Marian Hemar, redak2or, drama2urg i kr121k li2eracki Zdzisław Kawecki oraz ak2or Bogusław Samborski55. Popularność gr1 szachowej w Polsce wzmacniał1 częs2e wiz121 w1bi2n1ch arc1mis2rzów. Prężnie działajHce klub1 w Krakowie, Lwo­ wie, Łodzi, Poznaniu i Warszawie już od sch1łku XIX w. oraz w la2ach 1918-1939 zapraszał1 do siebie najlepsz1ch zawodników na świecie, w 21m m.in.: Czigorina, D. Janowskiego, Laskera, Capablankę, Mar­ shalla, Durasa, Alechina, Flohra, a 2akże Fri2za Samischa, Gideona S2ahlberga cz1 Rudolfa Spielmanna. S1mul2an1 z w1mienion1mi mis2rzami gr1 królewskiej ciesz1ł1 się ogromn1m zain2eresowaniem. Lokale klubowe b1ł1 wówczas w1pełnione do os2a2niego miejsca. Na poczH2ku la2 30. (lu21-marzec 1931) Polski ZwiHzek Szachow1 zor­ ganizował akcję ra2unkowH z m1ślH o udzieleniu pomoc1 finansowej choremu Rubins2einowi. SOS dla Rubins2eina zakończ1ło się pełn1m sukcesem. W sumie arc1mis2rz rozegrał w cał1m kraju kilkanaście pokazów gr1 jednoczesnej. W1jH2kowo prz1jazna wobec szachów poli21ka władz II Rzecz1po­ spoli2ej zaowocowała medalami na olimpiadach szachow1ch, w 21m zło21m w Hamburgu w 1930 r. oraz dziesiH2kami czołow1ch loka2 w najsilniejsz1ch 2urniejach międz1narodow1ch56. Tuż przed w1buchem wojn1 w 1939 r. zawiHzała się Rada Naczelna Polskiego ZwiHzku Szachowego, jej członkami zaś zos2ali powszechnie rozpoznawalni mecenasi i en2uzjaści gr1 szachowej: minis2er W Gra­ bowski (prezes PZSzach.), gen. Glabisz (prezes Polskiego Komi2e2u Olimpijskiego), Irz1kowski, minis2er Nakoniecznikoff-Klukowski (b1ł1 prezes PZSzach.), Józef Rogoziński (b1ł1 prezes PZSzach),

55 Pomijam w 21m miejscu ich późniejsze los1, w 21m pos2awę np. dwóch os2a2nich z w1mienion1ch (kolaboracja z Niemcami) w czasie II wojn1 świa2owej. 56 Szerzej na 2en 2ema2: S. Gawlikowski, Arcymistrzowie. Złota era polskich sza­ chów, Warszawa 2016; A. Filipowicz, J. Konikowski, Złoto dla Polski. III Olimpiada Szachowa Hamburg 1930, Gorzów Wielkopolski 2004.

184

Mecenasi i propagatorzy gry szachowej w XIX wieku i w dwudziestoleciu międzywojennym

Ryc. 7. Złota drużyna na olimpiadzie szachowej Puchar Hamiltona-Russela (Hamburg,

1930 r.). Od lewej: P. Frydman, dr K. Tartakower, S. Rotmil - kierownik reprezentacji,

A. Rubinstein, K. Makarczyk, D. Przepiórka, M. Wróbel - korespondent prasowy Źródło: Narodowe Archiwum Cyfrowe, »ygn. 3/1/0/5/1753/1.

minis2er Paciorkowski, Przepiórka, gen. Sosnkowski (przewodni­ czHc1), płk. d1pl. dr S2eifer i Eugeniusz Zahorski (działacz szachow1 z Warszaw1) oraz Kazimierz Piłsudski. W 21m gronie znaleźli się wsz1sc1 ż1jHc1 wówczas prezesi Polskiego ZwiHzku Szachowego. Rada miała czuwać nad rozwojem i popular1zacjH gr1 szachowej w społeczeńs2wie. Nies2e21, w1buch wojn1 zahamował jej działalność. Os2a2niH przed w1buchem II wojn1 świa2owej wielkH imprezH szachowH b1ła olimpiada w Buenos Aires, k2óra rozpoczęła się pod koniec sierpnia 1939 r. Szachiści r1walizację kończ1li już po agre­ sji Niemiec na Polskę. Wojna w1jH2kowo niekorz1s2nie wpł1nęła na pos2awę Polaków, k2órz1 cał1 czas obawiali się o los swoich bliskich. Niemniej nasza reprezen2acja zdob1ła srebrn1 medal. Z uwagi na s12uację wojennH polsc1 szachiści, z jedn1m w1jH2kiem, już nigd1 nie wrócili do ojcz1zn1. Najdorf i Fr1dman oraz chwilowo Franciszek Ksa­ wer1 Sulik pozos2ali w Argen21nie. Nieco później 2en os2a2ni do2arł na W1sp1 Br121jskie i rozpoczHł służbę w Polskich Siłach Zbrojn1ch 185

Tadeusz Wolsza

na Zachodzie. Dr Tar2akower przedos2ał się do Europ1 i jako oficer w armii francuskiej walcz1ł po s2ronie alian2ów przeciwko Niemcom. Regedziński, w obawie o los żon1 i s1na, do2arł do okupowanej Polski. Grał w niemieckich 2urniejach szachow1ch. Zos2ał również wcielon1 do Wehrmach2u. Walcz1ł na froncie wschodnim. Po wojnie część ż1cia spędził w obozie prac1, skazan1 za kolaborację57. Zbrodnie niemieckie i sowieckie w la2ach 1939-1945 oraz sowie21zacja Europ1 Środkowo-Wschodniej doprowadził1 do całkowi2ego unices2wienia ż1cia szachowego w powojennej Polsce oraz drama­ 21cznego upadku roli mis2rzów polskich na arenie międz1narodowej po 1945 r. W podsumowaniu można zauważ1ć, że na ziemiach polskich roz­ wój ż1cia szachowego w w1miarze spor2ow1m dał się już zauważ1ć na poczH2ku XIX w., podobnie jak w wielu inn1ch krajach na świecie. Miłośnic1 gr1 szachowej zbierali się wówczas w kawiarniach, w 2zw. górkach szachow1ch. Po2em, poczHwsz1 od la2 70. XIX w. i skoń­ cz1wsz1 na poczH2ku XX w., s2opniowo zawiHz1wał1 się pierwsze klub1 szachowe w: Poznaniu, Krakowie, Lwowie, Warszawie i Łodzi. Na masowH skalę pojawiał1 się kHciki szachowe w dziennikach i 21go­ dnikach. Co najmniej kilkase2 osób jednocześnie zaangażowało się w propagowanie gr1. W 21m gronie war2o w1różnić m.in. Krupskiego, Sz1manowskiego, Klecz1ńskiego (ojca) oraz pierwszego arc1mis2rza Winawera. W dwudzies2oleciu międz1wojenn1m nas2Hpiła zło2a era polskich szachów, znaczona medalami na olimpiadach oraz zw1cię­ s2wami w pres2iżow1ch 2urniejach międz1narodow1ch. Świe2n1m w1nikom nasz1ch zawodników 2owarz1sz1ło duże zain2eresowanie grH ze s2ron1 eli2 poli21czn1ch na czele z Marszałkiem Piłsudskim i gen. Sosnkowskim. B1li oni funda2orami cenn1ch nagród dla najlep­ sz1ch polskich zawodników. Wspierali również rozwój gr1. WażnH rolę w zakresie popular1zacji gr1 szachowej spełnił również Polski ZwiHzek Szachow1, działajHc1 od 1926 r. Wśród czołow1ch działacz1 należ1 w1różnić: Przepiórkę, płk. d1pl. dr. S2eifera oraz bra2a Marszałka K. Piłsudskiego. ZwiHzek w1dawał czasopismo „Świa2 Szachow1”. 57 Zob. więcej P. Dudziński, Szachy wojenne 1939-1945. War chess, Os2rów Wielkopolski 2013, s. 131-159.

186

Mecenasi i propagatorzy gry szachowej w XIX wieku i w dwudziestoleciu międzywojennym

NajważniejszH imprezH szachowH w la2ach 1918-1939 b1ła VI Olim­ piada (zwana 2eż Turniejem Narodów) zorganizowana w Warszawie la2em 1935 r.» nad k2órH pa2rona2 objHł J. Piłsudski. Po jego śmierci misję 2ę kon21nuował gen. Sosnkowski. W 1939 r. w1wodzHc1 się z eli2 poli21czn1ch en2uzjaści gr1 szachowej powołali do ż1cia Radę NaczelnH Polskiego ZwiHzku Szachowego. Jej działalność przerwał w1buch drugiej II wojn1 świa2owej.

Bibliografia Arłamowski E., Krakowski Klub Szachistów 1893-1968. Od kawiarni Schmidta do Pałacu pod Baranami. 75 lat życia szachowego w Krakowie, Kraków 1968. Arłamowski E., Mecz korespondencyjny Warszawa-Moskwa, „Szach1” 1970, nr 4. Arłamowski E., Olimpjada mózgów, „Ilus2rowan1 Kur1er Codzienn1” 1935, nr 241. Arłamowski E.» 100 lat szachów w Polsce, „Szach1” 1969, nr 5. Dudek D., Szachy i sport szachowy w życiu Józefa Piłsudskiego, „Pamięć Narodowa” 1997, nr 11-12. Dudziński P.» Szachy wojenne 1914-1918. Drogi do niepodległości, Warszawa 2018. Dudziński P.» Szachy wojenne 1939-1945. War chess, Os2rów Wielkopolski 2013. Dziedusz1cki M. hr., Szachy w Polszczę, „Czas” VII1856, doda2ek miesięczn1. Dzień pierwszy w szachowych rozgrywkach, „Ilus2rowan1 Kur1er Codzienn1” 1935, nr 235. Filipowicz A., Konikowski J., Złoto dla Polski. III Olimpiada Szachowa Hamburg 1930, Gorzów Wielkopolski 2004. Gawlikowski S., Arcymistrzowie. Złota era polskich szachów, Warszawa 2016. Księga Jubileuszowa Łódzkiego Towarzystwa Zwolenników Gry Szachowej1903-1938, red. D. Daniuszewski, Łódź 1939. Kwilecki A., Szachy w Poznaniu. Sto pięćdziesiąt lat 1839-1988, Poznań 1990. 187

Tadeusz Wolsza

Lissowski l!.,Jak to drzewiej bywało... Nowakowski, Kulicki i inni, „Szachis2a” 1997, nr 5. Li2manowicz M., VI Wszechświatowa Olimpiada Szachowa Warszawa 1935, Warszawa 1995. Li2manowicz M., Lissowski T., Karol Irzykowski. Pióro i szachy, Warszawa 2001. Mowa wypowiedziana przy otwarciu turnieju o mistrzostwo Polski w Łodzi przez prezesa Polskiego Związku Szachowego rejenta Józefa Żabińskiego, „Świa2 Szachow1" 1928, nr 1. Partya korespondencyjna, „T1godnik Ilus2rowan1" 1882, nr 342. Piłsudska A., Wspomnienia, Warszawa 2004. Pogonowski J., B. Prus o szachach, „Szach1” 1961, nr 9. Prus B., Gracze i fuszerzy, „T1godnik Ilus2rowan1” 1911- nr 9. Prus B., Kronika tygodniowa, Pochwała szachów, „Kur1er Codzienn1” 1899, nr 7. Sosnkowski K., Z Legionów do Magdeburga [w:] Za kratami więzień i drutami obozów. Wspomnienia i notatki więźniów ideowych z lat 1914-1921, 2. 2, Warszawa 1928. Spec2aror, Olimpijski turniej szachowy, „Kurjer Warszawski" 1924, nr 214. Szachy a wojna. Co mówi gen. Sosnkowski, „Ilus2rowan1 Kur1er Codzienn1” 1935, nr 242. Szulce Z., Szymon Winawer (1838-1919), „Szach1” 1959, nr 2. Sz1bowicz P., Królewska gra. Sport szachowy w województwie pomorskim w latach 1920-1939, Toruń 2006. Sz1manowski W, Gry, „Kalendarz Warszawski” 1868. Sz1manowski W, Kawiarnie warszawskie, „Dziennik Warszawski" 1854, nr 149. Świę2ochowski R.» Wojna szachowa, „Kurjer Warszawski” 1935, nr 221. Wolsza T, Akiba Rubinstein niekoronowany mistrz gry królewskiej [w:] Akiba Rubinstein współcześnie, red. T. S2efaniak, Warszawa 2012. Wolsza T, Od „Honoratki" do Wierzbowej. Życie szachowe w Warszawie w latach 1829-1939, Warszawa 2020. Wolsza T., Od wrogości do akceptacji. Polsko-litewskie kontakty sportowe w dwudziestoleciu międzywojennym, „S2udia z Dziejów Rosji i Europ1 Środkowo-Wschodniej ” 2020, z. 1.

188

Mecenasi i propagatorzy gry szachowej w XIX wieku i w dwudziestoleciu międzywojennym

Wolsza T., Szachy w życiu Józefa Piłsudskiego [w:] Marszałek Józef Piłsudski patron Akademii Wychowania Fizycznego w Warszawie, red. K. HHdzelek, Warszawa 1998. Wolsza T., Ze sportem za pan brat, ze sportem na bakier. Pasje sportowe elit politycznych w dwudziestoleciu międzywojennym i w pierwszych latach Polski Ludowej, Warszawa 2018. Wolsza T., Życie szachowe we Lwowie 1850-1941, „W1chowanie Fiz1czne i Spor2” 1999, nr 1-2. Ze wspomnień o ś.p. Marszałku Józefie Piłsudskim, „Wiadomości Szachowe Warszawskiego Okręgowego ZwiHzku Szachowego” 1935, nr 1. Zmagania z historią. Życie i twórczość Józefa Mackiewicza i Barbary Toporskiej, red. N. Kozłowska, M. P2asińska, Warszawa 2011. Żuk-Skarszewski A., Turniej Krakowski, „Szachis2a Polski” 1914, nr 10. 20-letni Jubileusz założenia Krakowskiego Klubu Szachistów, „Szachis2a Polski” 1913, nr 1.

PIOTR SZYBOWICZ

Historia szachów na Pomerau i Kujawach w latach 1920-2021

His2oria szachów na Pomorzu i Kujawach w la2ach 1920-2021 licz1 101 la2. Zakres 2er12orialn1 niniejszej prac1 do21cz1 wojewódz2wa pomorskiego 1919-1939, wojewódz2wa pomorskiego 1944-1950, wojewódz2wa b1dgoskiego 1950-1975, wojewódz2wa b1dgoskiego 1975-1998, wojewódz2wa 2oruńskiego 1975-1998, wojewódz2wa włocławskiego 1975-1998 i wojewódz2wa kujawsko-pomorskiego 1999-20211. KrólewskH grę opisano z perspek21w1 s2ar2u zawodników Pomo­ rza i Kujaw w 2urniejach rangi międz1narodowej (mis2rzos2wa świa2a, mis2rzos2wa Europ1, olimpiada szachowa, druż1nowe mis2rzos2wa Europ1) i zawodach szczebla ogólnopolskiego (mis2rzos2wa Polski, druż1nowe mis2rzos2wa Polski). Doda2kowo uwzględniono w1s2ęp1 w ka2egorii juniorów (mis2rzos2wa świa2a juniorów, mis2rzos2wa Europ1 juniorów, mis2rzos2wa Polski juniorów). Osobno dokonano analiz1 s2ruk2ur organizac1jn1ch szachów pomorsko-kujawskich i 2urniejów szachow1ch rangi międz1narodowej i mis2rzos2w Polski1

1 W rozdziale uwzględniono 2akże ośrodki, k2óre w niek2ór1ch przedziałach czasow1ch nie wchodził1 w skład omawianego wojewódz2wa, ale ich his2oria wiHże się z Pomorzem i Kujawami. Dla prz1kładu B1dgoszcz, Inowrocław (wojewódz2wo poznańskie) i Włocławek (wojewódz2wo warszawskie) wchodził1 w skład wojewódz­ 2wa pomorskiego od 1938 r.

193

Piotr Szybowicz

organizowan1ch na 2erenie omawianego regionu. W os2a2niej czę­ ści przeds2awiono s1lwe2ki najbardziej u212ułowan1ch szachis2ów zwiHzan1ch z Pomorzem i Kujawami (mis2rzowie międz1narodowi, medaliści mis2rzos2w Polski).

I. Szachy w województwie pomorskim wiatach 1920-1939 Wraz z odz1skaniem niepodległości w lis2opadzie 1918 r. i włHcze­ niem do Rzecz1pospoli2ej Pomorza w s21czniu 1920 r. możliwe s2ało się powołanie s2ruk2ur zrzeszajHc1ch polskich miłośników szachów. W Poznaniu w 1923 r. pows2ał Polski ZwiHzek Towarz1s2w Sza­ chow1ch (1923-1924). W skład organizacji wszedł B1dgoski Klub Szachis2ów. Polski ZwiHzek Szachow1 pows2ał 11 kwie2nia 1926 r. w Warszawie. W 1934 r. z inicja21w1 Inowrocławskiego Klubu Sza­ chis2ów u2worzono Poznańsko-Pomorski ZwiHzek Szachow1 (19341936). Charak2er1s21cznH cechH obu przedsięwzięć b1ło ich ściślejsze powiHzanie z WielkopolskH, a nie Pomorzem. Cen2rum znajdowało się w Poznaniu, a klub1 pomorskie odgr1wał1 w nich rolę drugorzędnH2. Os2a2ecznie inicja2orem okręgu obejmujHcego Pomorze zos2ał Toruń. Bezpośrednim w1darzeniem wspierajHc1m konsolidowanie się s2ruk2ur organizac1jn1ch na 2erenie wojewódz2wa b1ł fak2 prze­ b1wania w Toruniu Miecz1sława Najdorfa, odb1wajHcego w 21m mieście służbę wojskowH. Działacze szachowi Torunia doprowadzili do zorganizowania meczu prz1go2owawczego przed olimpiadH sza­ chowH, k2óra miała odb1ć się w Warszawie w 1935 r. Uczes2nikami spo2kania b1li Najdorf i Ksawer1 Tar2akower. Zw1cięs2wo odniósł Najdorf w s2osunku 3:2. Mecz oraz rozgr1wane po nim s1mul2an1 ze wspomnian1mi szachis2ami wzmocnił1 popularność szachów 2 P. Sz1bowicz, Królewska gra. Sport szachowy w województwie pomorskim w latach 1920-1939, Toruń 2006, s. 13-16; idem, Szachy w województwie pomor­ skim w latach 1920-1939, -.Magaz1n Szachis2a" 2013, nr 1, s. 16; A. Filipowicz, T. Wolsza, Jubileusz 70-lecia Polskiego Związku Szachowego, „Szachis2a" 1996, nr 4, s. 98-99; A. Filipowicz, Jubileusz 80-lecia, „Magaz1n Szachis2a" 2006, nr 4, s. 3-6; A. Kwilecki, Szachy w Poznaniu. Sto pięćdziesiąt lat 1839-1988, Poznań 1990, s. 62-63.

194

Historia szachów na Pomorzu i Kujawach w latach 1920-2021

w mieście i prz1cz1nił1 się do u2worzenia Pomorskiego Okręgowego ZwiHzku Szachowego (POZS)3. Założ1cielami POZS zos2ał1 sekcje szachowe z Torunia: Sekcja Szachowa ZwiHzku Zawodowego Pracowników Miejskich, Sekcja Sza­ chowa Podoficerskiego Kas1na Garnizonowego oraz Sekcja Szachowa Towarz1s2wa Gimnas21cznego „Sokół” z Podgórza. Pierwsz1 zjazd delega2ów odb1ł się 3 października 1937 r. w Toruniu. Wśród przed­ s2awicieli Pomorza b1li obecni miłośnic1 64 pól z B1dgoszcz1, Torunia, Inowrocławia i GrudziHdza. Prezesem zarzHdu w1branego na zebraniu organizac1jn1m zos2ał Klemens Kulla. Prz1jęcie POZS do Polskiego ZwiHzku Szachowego (POZSzach) nas2Hpiło na posiedzeniu 25 maja 1938 r.4 Pierwsz1 polski klub szachow1 na Pomorzu i Kujawach - B1dgo­ ski Klub Szachis2ów - założono w 1924 r. w B1dgoszcz1. Na prezesa w1brano Kazimierza Grabowskiego (dla porównania Krakowski Klub Szachis2ów pows2ał w 1893 r.» Lwowski Klub Szachis2ów w 1894 r., War­ szawskie Towarz1s2wo Zwolenników Gr1 Szachowej w 1899 r., a Łódz­ kie Towarz1s2wo Zwolenników Gr1 Szachowej w 1903 r.). Wcześniej grano 2owarz1sko w klubach, kawiarniach i ho2elach. WzorujHc się na sł1nnej w całej Europie par1skiej kawiarni szachowej Cafe de la Regence pows2awało wiele podobn1ch ośrodków, w k2ór1ch kwi2ło ż1cie szachowe (w regionie działał1 s2owarz1szenia niemieckie, 2akie jak założone w 1886 r. w B1dgoszcz1 B1dgoskie Towarz1s2wo Sza­ chowe - Der Schachverein Bromberg, k2órego członkiem b1ł Józef Święcicki)5. 3 P. Sz1bowicz, Królewska gra..., s. 16-18; idem, Szachy w województwie..., s. 16; F. Konarkowski, Życie szachowe w Toruniu, „Biule21n Pomorskiego Okręgowego ZwiHzku Szachowego w Toruniu" 1938, nr 1, s. 2. 4 P. Sz1bowicz, Królewska gra..., s. 17; idem. Szachy w województwie..., s. 16; idem, Klemens Kulla (1908-1990). Pierwszy prezes Pomorskiego Okręgowego Związku Szachowego. W stulecie urodzin [w:] Kronika Bydgoska, 2. 28, B1dgoszcz 2007, s. 514; F. Konarkowski, Życie szachowe w Toruniu, „Biule21n Pomorskiego Okręgowego ZwiHzku Szachowego w Toruniu" 1938, nr 1, s. 2; K. Kulla, Rok jubileuszów. Wspo­ mnienia działacza szachowego, [b.m.J [b.r.J, s. 2. 5 P. Sz1bowicz, Królewska gra..., s. 31-34; idem, Szachy w województwie..., s. 17; A. Filipowicz, T. Wolsza, op. cit., s. 98-99; A. Filipowicz, Jubileusz 80-lecia..., s. 3-6.

195

Piotr Szybowicz

Najprężniej działajHc1m przedwojenn1m klu­ bem na 2erenie Pomorza i Kujaw b1ł Inowrocław­ ski Klub Szachis2ów założon1 w 1929 r. W skład członków s2owarz1szenia wchodziła Regina Gerlecka, a 2akże An2oni Wojciechowski6. Z omawian1m regionem b1li 2akże okresowo zwiHzani czołowi polsc1 szachiści: Najdorf (1910Ryc. 1. Pierwszy 1997) - jeden z najsilniejsz1ch szachis2ów świa2a historyczny znak Pomorskiego w la2ach 50. XX w., arc1mis2rz, reprezen2an2 Pol­ Okręgowego ski na 2rzech olimpiadach szachow1ch (III miej­ Zwiqzku Szacho­ sce Warszawa 1935, III miejsce Sz2okholm 1937, wego z 1938 r. II miejsce Buenos Aires 1939), dwukro2n1 meda­ Źródło: Program Szachowych lis2a mis2rzos2w Polski (II miejsce Warszawa 1935, Dni Bydgoszczy (12-26 kwietnia 1978 r.|. III miejsce Jura2a 1937), reprezen2an2 Argen21n1 od 1944 r.; Gerlecka (1913-1983) - srebrna meda­ lis2ka mis2rzos2w świa2a kobie2 (Warszawa 1935), 2rz1kro2na medalis2ka mis2rzos2w Polski kobie2: dwa zło2e medale (Warszawa 1935 i 1937), jeden brHzow1 medal (Łódź 1949); An2oni Wojciechowski (19051938) - uczes2nik mis2rzos2w Polski (Warszawa 1935, Jura2a 1937)7. Tab. 1. PoczH2ki zorganizowanego ż1cia szachowego w poszczególn1ch mias2ach Pomorza i Kujaw8 Miasto

Klub

Bydgoszcz

Bydgoski Klub Szachistów

Toruń

Toruński Klub Szachistów

1927

Gdynia

Gdyńskie Towarzystwo Zwolenników Gry Szachowej

1929 1929

Rok założenia

1924

Inowrocław

Inowrocławski Klub Szachistów

Grudziądz

Grudziądzkie Towarzystwo Zwolenników Gry Szachowej

1931

Włocławek

Włocławski Klub Szachistów

1938

6 Ibidem. 7 Idem, s. 18; h22p://www.szach1polskie.pl/regina-gerlecka/ (dos2ęp: 1.12.2021 r.); h22p://www.szach1polskie.pl/an2oni-wojciechowski/ (dos2ęp: 1.12.2021 r.); h22p:// www.szach1polskie.pl/miecz1slaw-najdorf/(dos2ęp: 1.12.2021 r.). 8 P. Sz1bowicz, Królewska gra..., s. 33; idem, Szachy w województwie..., s. 17.

196

Historia szachów na Pomorzu i Kujawach w latach 1920-2021

Ryc. 2. Uczestnicy i organizatorzy II Mistrzostw Pomorza rozegranych w Inowrocławiu w 1939 r. Źródło: archiwum Michała Borocha.

Do rozpoczęcia II wojn1 świa2owej szachiści pomorsc1 uczes2ni­ cz1li jed1nie pięciokro2nie w rozgr1wkach na szczeblu ogólnopolskim. W 1937 r. Wera Obermiiller (1907-1967) z Torunia zos2ała brHzowH medalis2kH mis2rzos2w Polski kobie2 (Warszawa 1937)9. W la2ach 1938-1939 odb1ł1 się dwa 2urnieje o szachowe mis2rzo­ s2wo Pomorza. I Mis2rzos2wa Pomorza odb1ł1 się w Toruniu w 1938 r., II Mis2rzos2wa Pomorza rozegrano w Inowrocławiu w 1939 r. Do 2ur­ nieju zaproszono Teodora Regedzińskiego (1894-1954); 2rz1kro2­ nego medalis2ę na olimpiadach szachow1ch (III miejsce Haga 1928, III miejsce Sz2okholm 1937, II miejsce Buenos Aires 1939), finalis2ę mis2rzos2w Polski. Regedziński w1s2Hpił poza konkursem i zgodnie z oczekiwaniami zw1cięż1ł w zawodach10.

9 P. Sz1bowicz, Szachy w województwie..., s. 18; W. Li2manowicz, J. Giż1cki, Szachy od A do Z, 1.1: Sport i Turystyka, Warszawa 1986, s. 648; h22p://www.szach1polskie.pl/wiera-obermuller/ (dos2ęp: 1.12.2021 r.). 10 F. Konarkowski, Turniej o Mistrzostwo Szachowe Wielkiego Pomorza, „Biu­ le21n Pomorskiego Okręgowego ZwiHzku Szachowego w Toruniu" 1938, nr 2, s. 7; K. Kulla, Turniej o Mistrzostwo Szachowe Pomorza w Inowrocławiu, „Biule21n Pomor­ skiego Okręgowego ZwiHzku Szachowego w Toruniu” 1939, nr 7, s. 4; P. Sz1bowicz, Królewska gra..., s. 132-146; idem, Szachy w województwie..., s. 18; h22p.7/www. szach1polskie.pl/2eodor-regedzinski/ (dos2ęp: 1.12.2021 r.).

197

Piotr Szybowicz

II. Szachy na Pomorzu i Kujawach w latach 1945-2021 1. Struktury organizacyjne szachów pomorsko-kujawskich

S2ruk2ur1 organizac1jne szachów na 2erenie Pomorza i Kujaw 2o przede wsz1s2kim regionaln1 zwiHzek szachow1 prz1bierajHc1 różne nazewnic2wo w zależności od ak2ualn1ch rozporzHdzeń do21czHc1ch spor2u polskiego i reform adminis2rac1jn1ch. Wśród prezesów zwiHz­ ków wojewódzkich można w1mienić nas2ępujHc1ch działacz1: Kle­ mens Kulla (POZSzach Toruń, POZSzach B1dgoszcz, Sekcja Szachów WKKF B1dgoszcz, OZSzach B1dgoszcz), Franciszek Konarkowski (OZSzach B1dgoszcz, OZSzach Toruń), Edward Fen2zel (OZSzach B1dgoszcz), Eugeniusz Lis (OZSzach B1dgoszcz, Sekcja Szachów WFS B1dgoszcz), Edward Turcz1nowicz (OZSzach B1dgoszcz, KPZSzach), Ulrich Jahr (OZSzach B1dgoszcz, KPZSzach), Paweł Popiela (OZSzach B1d­ goszcz), Andrzej Michalski (OZSzach Toruń, KPZSzach), Bened1k2 Mroziński (KPZSzach), Jarosław Wiśniewski (KPZSzach), Ludomir Michalski (OZSzach Toruń), Andrzej Gburek (OZSzach Toruń), Kazimierz Weiland (OZSzach Toruń), R1szard Kołosowski Ryc. 3. Logo Kujawsko(OZSzach Włocławek). Obecn1m prezesem -Pomorskiego Związku Szachowego Kujawsko-Pomorskiego ZwiHzku Szachowego Źródło: www.kpzizoch pl jes2 Wiśniewski11.*

" APB, s1gn. 1555/222, Wojewódzka Federacja Spor2u W1chowanie Fiz1czne i Tur1s21ka w B1dgoszcz1 1960-1991. Działalność OZSzach 1973-1988; APT, s1gn. 972/11, UrzHd Wojewódzki w Toruniu, W1dział Kul2ur1 Spor2u i Tur1s21ki, Rejes2ra­ cja S2owarz1szeń Kul2ur1 Fiz1cznej, Wojewódzka Federacja Spor2u Toruń 1976-1977, 1979-1988, 1990-1991; APT-W, s1gn. 669/7. Wojewódzka Federacja Spor2u we Włocławku 1976-1990, Organizacja jednos2ek podległ1ch, Deklaracje założ1cielskie Okręgow1ch ZwiHzków Spor2ow1ch 1976-1990; P. Sz1bowicz, Królewska gra..., s. 16-18; idem, Klemens Kulla..., s. 513-520; T. Malinowski, Z. Smoliński, Z. Urban1i, Ważniejsze osiągnięcia sportowców województwa bydgoskiego w latach 1957-1986 [w:] Sto lat sportu na Kujawach i Pomorzu, red. W. Jas2rzębski, B1dgoszcz 1993, s. 268; h22p://kpzszach.pl/ (dos2ęp: 1.12.2021 r.).

198

Historia szachów na Pomorzu i Kujawach w latach 1920-2021

Tab. 2. S2ruk2ur1 organizac1jne szachów na 2erenie Pomorza i Kujaw wia2ach 1937-202112 Województwo

Lata

Związek

1937-1939

Pomorski Okręgowy Związek Szachowy w Toruniu

pomorskie

1947-1950

Pomorski Okręgowy Związek Szachowy w Bydgoszczy

pomorskie

1950-1957

Sekcja Szachów przy WKKF w Bydgoszczy

bydgoskie

1957-1973

Okręgowy Związek Szachowy w Bydgoszczy

bydgoskie

1973-1976

Sekcja Szachów WPS w Bydgoszczy

bydgoskie

1976-1999

Okręgowy Związek Szachowy w Bydgoszczy

bydgoskie

1976-1982

Okręgowy Związek Szachowy w Toruniu

toruńskie, włocławskie

1982-1999

Okręgowy Związek Szachowy w Toruniu

toruńskie

1982-1999

Okręgowy Związek Szachowy we Włocławku

włocławskie

1999-2021

Kujawsko-Pomorski Związek Szachowy

kujawsko-pomorskie

2. Główne ośrodki życia szachowego na terenie Pomorza

i Kujaw

Najważniejsz1m ośrodkiem ż1cia szachowego w analizowan1m regio­ nie b1ła B1dgoszcz. To głównie w mieście nad BrdH działał1 klub1, w k2ór1ch barwach w1s2ępowali uczes2nic1 najważniejsz1ch championa2ów o charak2erze mis2rzos2w świa2a, mis2rzos2w Europ1 cz1 mis2rzos2w Polski. Wśród czołow1ch cen2rów szachow1ch znajdował się 2akże Toruń, ale co ciekawe, żaden klub z 2ego mias2a nie w1s2Hpił jak do2Hd w druż1now1ch mis2rzos2wach Polski. W 21m zes2awieniu należ1 2akże w1mienić: Włocławek, GrudziHdz, Żnin, Inowrocław i Świecie. W drugiej połowie la2 70. i w pierwszej połowie la2 80. XX w. doszło do s12uacji, że w B1dgoszcz1 is2niał1 2rz1 czołowe klub1 w Polsce: pierwszoligowa ŁHczność B1dgoszcz (1958), drugoligow1 Forme2 B1dgoszcz (1974) i jego kon21nua2or, pierwszoligow1 Chemik B1d­ goszcz (1982). Mias2o reprezen2owali wiodHc1 szachiści i szachis2ki 12

Ibidem.

199

Piotr Szybowicz

Polski: Jerz1 Pokojowcz1k (ŁHczność, Chemik), Andrzej Maciejewski (ŁHczność, Chemik), Włodzimierz Krusz1ński (ŁHczność), Julian Gralka (ŁHczność, Forme2, Chemik), Krz1sz2of Żołnierowicz (Forme2, Chemik) Małgorza2a Wiese (Forme2, Chemik), Hanna Jagodzińska (ŁHczność), Joanna Jagodzińska (ŁHczność) i Ewa Kaczmarek (ŁHcz­ ność, Chemik). Prezes KS ŁHczność Wład1sław Michałowski, 2wórca KS Forme2 R1szard Wiese oraz Ulrich Jahr s2ali się czołow1mi dzia­ łaczami szachow1mi w Polsce13. Apogeum rozwoju szachów w mieście nad BrdH nas2Hpiło w 1978 r., gd1 b1dgoszczanie zdob1li sześć medali (cz2er1 medale ŁHczność i dwa medale Forme2) na 11 2urniejach rangi mis2rzos2w Polski (I liga, mis2rzos2wa Polski mężcz1zn, mis2rzos2wa Polski kobie2, mis2rzo­ s2wa Polski w szachach bł1skawiczn1ch w ka2egoriach: druż1nowo, mężcz1zn, kobie2, mis2rzos2w juniorów do la2 17 i 19, mis2rzos2wa Polski juniorek do la2 17 i 19,1 liga juniorów), a w ocenie zespołowej B1dgoszcz zajęła II miejsce w Polsce za WarszawH. ŁHczność zdo­ b1ła 212uł najlepszego zespołu w kraju, w1gr1wajHc rozgr1wki I ligi, a 2akże mis2rzos2wa Polski w szachach bł1skawiczn1ch. Pokojowcz1k (ŁHczność) uz1skał 212uł mis2rza międz1narodowego i brał udział w eliminacjach do druż1now1ch mis2rzos2w Europ1, a M. Wiese (Forme2) w1walcz1ła srebrn1 medal mis2rzos2w Polski kobie2, brH­ zow1 medal mis2rzos2w Polski kobie2 w szachach bł1skawiczn1ch oraz brała udział w olimpiadzie szachowej w Argen21nie. Ka2arz1na Czarska (ŁHczność) 2r1umfowała w mis2rzos2wach Polski juniorek do la2 17. Do składu kadr1 narodowej Polski zaliczono: Pokojowcz1ka, M. Wiese i H. JagodzińskH. Trener Forme2u J. Gralka zos2ał 2rene­ rem kadr1 narodowej Polski kobie2. W finałach mis2rzos2w Polski mężcz1zn w1s2Hpiło aż 2rzech b1dgoskich zawodników: J. Gralka, Krusz1ński i Pokojowcz1k. Cz2er1 zespoł1 b1dgoskie w1s2ępował1 w ligach pańs2wow1ch. W I lidze w1s2Hpiła ŁHczność, a w II lidze Forme2 - II miejsce. Ponad2o w I lidze juniorów zagrali szachiści ŁHczności - III miejsce, a w II lidze juniorów zawodnic1 Forme2u,

13 h22p://www.szach1polskie.pl/szachisci/ (dos2ęp: 1.12.2021 r.); h22p://www. szach1polskie.pl/szachis2ki/ (dos2ęp: 1.12.2021 r.).

200

Historia szachów na Pomorzu i Kujawach w latach 1920-2021

k2órz1 zajęli I miejsce. Coraz większH rangę miał1 imprez1 odb1wa­ jHce się w mieście, w 21m Szachowe Dni B1dgoszcz1 ze szczególn1m uwzględnieniem międz1narodowego 2urnieju kobie2, jednego z naj­ ważniejsz1ch zawodów kobiec1ch na świecie14. W druż1now1ch mis2rzos2wach Polski w1s2ępował1: Gwiazda (Spójnia) B1dgoszcz (1949, 1952, 2021), Budowlani B1dgoszcz (1957-1959), Caissa B1dgoszcz (1967), ŁHczność B1dgoszcz (19721982), Chemik B1dgoszcz (1982-1991, 1993-1994, 1996). Do naj­ ważniejsz1ch klubów analizowanego regionu, k2óre r1walizował1 w druż1now1ch mis2rzos2wach Polski, zaliczajH się 2akże: Inowro­ cławski Klub Szachis2ów (1949), Gambi2 Świecie (2001), Ro2mis2rz GrudziHdz (2010-2015) i Basz2a Żnin (2012-2016, 2019). Miej­ sca na podium w1walcz1ł1 nas2ępujHce klub1 b1dgoskie: Gwiazda (Spójnia) B1dgoszcz - III miejsce Zakopane (1952), ŁHczność B1d­ goszcz - III miejsce Poznań (1974,) I miejsce Szeligi (1978), Che­ mik B1dgoszcz - III miejsce Gd1nia (1982), III miejsce Kule (1983), II miejsce Us2roń-Jaszowiec (1984)15. W finałach mis2rzos2w Polski mężcz1zn uczes2nicz1li głów­ nie adepci królewskiej gr1 z klubów b1dgoskich, w 21m medaliści: Henr1k Szapiel (Gwiazda - Spójnia B1dgoszcz) - III miejsce Łódź (1951), II miejsce Kraków (1953), Jerz1 Pokojowcz1k (ŁHczność B1d­ goszcz) - II miejsce B1dgoszcz (1976), III miejsce Warszawa (1981), Andrzej Maciejewski (ŁHczność B1dgoszcz) - II miejsce Gd1nia (1973), Włodzimierz Krusz1ński (ŁHczność B1dgoszcz) - III miejsce Tarnów (1979)- Z pozos2ał1ch mias2 regionu można w1mienić jed1nie

14 h22p://www.szach1polskie.pl/mis2rzos2wa-polski/ (dos2ęp: 1.12.202 r.); h22p://www.szach1polskie.pl/polac1-na/ (dos2ęp: 1.12.2021); h22p://www.szach1polskie.pl/szachisci/ (dos2ęp: 1.12.2021 r.); h22p://www.szach1polskie.pl/szachis2ki/ (dos2ęp: 1.12.2021 r.). 15 h22p://www.szach1polskie.pl/druz1nowe-mis2rzos2wa-polski-w-szachach/ (dos2ęp: 1.12.2021 r.); I. Gr1nfeld, Kolejarz Warszawa zdobył przechodni Puchar Sześcio­ letni, „Szach1" 1952, nr 4, s. 66; A. Adamski, R. Marszałek, Drużynowe mistrzostwa Polski, „Szach1” 1974> nr 12, s. 369-371; idem, XXXII drużynowe mistrzostwa Polski, „Szach1” 1979» nr 3, s. 71-72; S. Wach, XXXVIDrużynowe mistrzostwa Polski, „Szach1" 1983, nr 1, s. 20-23; idem, XXXVII Drużynowe mistrzostwa Polski, „Szach1" 1984, nr 2, s. 33-34; J- Przewoźnik, Legion mistrzem Polski, „Szach1" 1985, nr 1, s. 1-3.

201

Piotr Szybowicz

Żnin, gdzie reprezen2an2 Basz21 Paweł Jaracz w1walcz1ł II miejsce w Warszawie (2011)16. Podobna s12uacja zais2niała w finałach mis2rzos2w Polski kobie2. Wśród medalis2ek znalazł1 się: Małgorza2a Wiese (Forme2 B1dgoszcz, Chemik B1dgoszcz) - 9 medali: jeden zło21 - Sandomierz (1985), sześć srebrn1ch - ElblHg (1978), Warszawa (1982), Tarnów (1983), Konin (1986), Bielsko-Biała (1988), Konin (1990), dwa brHzowe - Cie­ plice (1977), Częs2ochowa (1980), Joanna Jagodzińska (do mis2rzos2w Polski 1985 - ŁHczność B1dgoszcz) - cz2er1 medale: dwa srebrne Sandomierz (1985,) Lubniewice (1991) i dwa brHzowe - Konin (1984), Świeradów-Zdrój (1992), Wera Obermuller (Toruń) - cz2er1 medale: dwa srebrne - Łódź (1949), Toruń (1950) i dwa brHzowe - Warszawa (1937), Sopo2 (1953), Henr1ka Konarkowska (do 1959 GrudziHdz) sześć medali: dwa zło2e - Łódź (1958), Spała (1964), dwa srebrne Wrocław (1961), GrudziHdz (1962) i dwa brHzowe - LHdek-Zdrój (1956), Ka2owice (1959)17. Na podium w mis2rzos2wach świa2a juniorów s2anęł1 cz2er1 juniorki: Jolan2a Rojek (Włocławek) - II miejsce do la2 16 (Bognor Regis - Wielka Br12ania 1981), Joanna Jagodzińska (B1dgoszcz) III miejsce w grupie do la2 20 (Meks1k - Meks1k 1983), Hanna Jabłoń­ ska (GrudziHdz) - II miejsce w grupie do la2 12 (Aguadilla - Por2or1ko 1989), Alicja Śliwicka (Toruń) - II miejsce w grupie do la2 14 (Por2o Karaś - Grecja 2015)18. Medale mis2rzos2w Europ1 juniorów w1walcz1ło 2rzech juniorów: Małgorza2a Wiese (B1dgoszcz) - III miejsce w grupie do la2 20 (Kula Bułgaria 1979), II miejsce w grupie do la2 20 (Baćka Topola - Jugosławia 16 h22p://www.szach1polskie.pl/mis2rzos2wa-polski-mezcz1zn-w-szachach/ (dos2ęp: 1.12.2021 r.); W. Li2manowicz, J. Giż1cki, op. cit., 1.1, s. 664-687. 17 h22p://www.szach1polskie.pl/mis2rzos2wa-polski-kobie2-w-szachach/ (dos2ęp: 1.12.2021 r.); W. Li2manowicz, J. Giż1cki, op. cit., 1.1, s. 648-663. 18 h22p://www.szach1polskie.pl/polac1-na-mis2rzos2wach-swia2a-juniorow-i-juniorek-w-szachach/ (dos2ęp: 1.12.2021 r.); h22p://www.2orneionline.com/lo2o. php?pa2h=albi/o3_Campiona2i_Mondiali (dos2ęp: 1.12.2021 r.);A. Filipowicz, Z kart historii, Mistrzostwa świata do 20 lat, „Szachis2a” 1995, nr 12, s. 366-367; idem, Z kart historii 70-lecia PZSzach, Mistrzostwa świata do 18 lat, „Szachis2a” 1996, nr 2, s. 54; idem, Z kart historii 70-lecia PZSzach, Mistrzostwa świata - 16 (17) lat, „Szachis2a" 1996, nr 3, s. 84-85.

202

Historia szachów na Pomorzu i Kujawach w latach 1920-2021

1981), Alicja Śliwicka (Toruń) - 2rz1 medale mis2rzos2w Europ1 juniorów: dwa zło2e medale - grupa do la2 10 (Albena - Bułgaria 2011), grupa do la2 18 (Bra21sława - Słowacja 2019), jeden srebrn1 medal - grupa do la2 20 (online 2021), Kacper Drozdowski (Toruń) I miejsce w grupie do la2 16 (Praga - Czech1 2012)19.

3. Udział szachistów pomorsko-kujawskich na olimpiadach

i mistrzostwach świata

W reprezen2acji olimpijskiej w1s2Hpiło dwóch szachis2ów reprezen­ 2ujHc1ch klub1 Pomorza i Kujaw: Jerz1 Pokojowcz1k w olimpiadach męskich oraz Małgorza2a Wiese-Jóźwiak w olimpiadach kobiec1ch. Pokojowcz1k zagrał w dwóch olimpiadach szachow1ch mężcz1zn (Nicea - Francja 1974 i La Valle22a - Mal2a 1980). Małgorza2a Wiese-Jóźwiak wchodziła w skład reprezen2acji Polski na 6 olimpiadach sza­ chow1ch kobie2: (Buenos Aires - Argen21na 1978, La Vale22a - Mal2a 1980, Lucerna - Szwajcaria 1982, Saloniki - Grecja 1984, Dubaj Zjednoczone Emira21 Arabskie 1986, Saloniki - Grecja 1986). Na olimpiadzie na Malcie w 1980 r. w1walcz1ła III miejsce. Henr1ka Konarkowska w czasie swojej karier1 szachowej zagrała w jednej olimpiadzie w barwach polskich (Spli2 - Jugosławia 1963) i dwukro2­ nie w barwach Jugosławii (Lublin - Polska 1969, Skopje - Jugosławia 1972). Alicja Śliwicka w1s2Hpiła w dwóch olimpiadach szachow1ch online (FIDE Online Ol1mpiad): w 2020 r. - III miejsce i w 2021 r.20

19 h22p://www.szach1polskie.pl/polac1-na-mis2rzos2wach-europ1-juniorow-i-juniorek-w-szachach/ (dos2ęp: 1.12.2021 r.); h22p://www.2orneionline.com/lo2o. php?pa2h=albi/o2_Campiona2i_Europei (dos2ęp: 1.12.2021 r.); W. Li2manowicz, J. Giż1cki, op. cit., 2. 1, s. 635-636. 20 h22p://www.szach1polskie.pl/polki-na-olimpiadach-szachow1ch/ (dos2ęp: 1.12.2021 r.); h22p://www.szach1polskie.pl/polac1-na-olimpiadach-szachow1ch/ (dos2ęp: 1.12.2021 r.); h22ps://www.olimpbase.org/index.php (dos2ęp: 1.12.2021 r.); W. Li2manowicz, J. Giż1cki, op. cit., 2. 2, s. 801-841; J. Konikowski, IX Olimpiada szachowa kobiet, „Szach1” 1981, nr 3, s. 57-62; A. Filipowicz, Szachowe epizody (127). XXIV Olimpiada - Malta, „Magaz1n Szachis2a" 2020, nr 7, s. 18-24. 203

Piotr Szybowicz

Szachiści z Pomorza i Kujaw s2ar2owali w 2urniejach elimina­ c1jn1ch do mis2rzos2w świa2a. W 2urniejach s2refow1ch brał1 udział 2rz1 szachis2ki pocho­ dzHce z omawianego regionu: Henr1ka Konarkowska, Mał­ gorza2a Wiese-Jóźwiak i Joanna Jagodzińska. Henr1ka Konar­ Ryc. 4. Olimpiada szachowa kobiet kowska 2rz1kro2nie s2ar2o­ Valletta (Malta, 1980 r.). III miejsce wała w 2urniejach s2refow1ch: reprezentacji Polski. Od lewej stoją: Sinaisa (Rumunia) w 1960 r. Agnieszka Brustman, Małgorzata Wiese, III-V miejsce, Łódź (Pol­ Hanna Ereńska-Radzewska, Grażyna Szmacińska ska) - II miejsce, w barwach Źródło: archiwum Andrzeja Filipowicza. Jugosławii - Aaren1s del Mar (Hiszpania) w 1966 r. - IV miej­ sce. Małgorza2a Wiese w1s2Hpiła na cz2erech 2urniejach s2refow1ch: Zalaegerszeg (Węgr1) w 1979 r. - VI miejsce, B1dgoszcz (Polska) w 1981 r. - XV miejsce, Wielkie T1rnowo (Bułgaria) w 1985 r. V-VI miejsce, Bala2onfoldvar (Węgr1) w 1987 r. - VIII miejsce. Joanna Jagodzińska reprezen2owała Polskę w dwóch 2urniejach s2refow1ch Wielkie T1rnowo (Bułgaria) w 1985 r. - XIV miejsce, Hajduszoboszlo (Węgr1) w 1991 r. - VI miejsce21. Jed1nH zawodniczkH pochodzHcH z Pomorza i Kujaw w1s2ę­ pujHcH w 2urniejach pre2enden2ek b1ła Henr1ka Konarkowska: Vrnjacka Banja (Jugosławia) w 1961 r. - XI miejsce, Suchumi (ZSRS) w 1964 r. - VIII miejsce, w barwach Jugosławii - Subo2ica (Jugosławia) w 1967 r. - XI miejsce22.

21 h22p://www.szach1polskie.pl/polki-na-mis2rzos2wach-swia2a-w-szachach/ (dos2ęp: 1.12.2021 r.); W. Li2manowicz, J. Giż1cki, op. cit., 2. 2, s. 1163-1165. 22 h22p://www.szach1polskie.pl/polki-na-mis2rzos2wach-swia2a-w-szachach/ (dos2ęp: 1.12.2021 r.); W. Li2manowicz, J. Giż1cki, op. cit., 2. 2, s. 950-960.

204

Historia szachów na Pomorzu i Kujawach w latach 1920-2021

4. Udział szachistów pomorsko-kujawskich

w mistrzostwach Europy

W 2urnieju finałow1m V DME s2ar2ował Andrzej Maciejewski Ba2h (Wielka Br12ania) w 1973 r. Reprezen2acja Polski w1walcz1ła na 21ch zawodach IV miejsce. W rozgr1wkach eliminac1jn1m do VI-VIII druż1now1ch mis2rzos2w Europ1 w1s2Hpili b1dgoszczanie: Andrzej Maciejewski - VI DME Moskwa (ZSRS) w 1977 r. i Jerz1 Pokojowcz1k - VII DME Skara (Szwecja) w 1980 r., VIII DME Plovdiv (Bułgaria) w 1983 r.23 W XXII druż1now1ch mis2rzos2wach Europ1 kobie2 rozegran1ch w Ba2umi (Gruzja) w 2019 r. w1s2Hpiła Alicja Śliwicka. Zawodniczka UKS OPP Toruń s2ar2owała również w mis2rzos2wach Europ1 kobie2: W1sokie Ta2r1 (Słowacja) w 2018 r. - CXIV miejsce i Jass1 (Rumunia) w 2021 r., gdzie uplasowała się na XXX poz1cji. Kacper Drozdow­ ski wziHł udział w mis2rzos2wach Europ1 mężcz1zn - Mińsk (Biało­ ruś) w 2017 r., gdzie zajHł CCXIV miejsce24.

5. Udział szachistów pomorsko-kujawskich

w mistrzostwach Polski Drużynowe mistrzostwa Polski

W najw1ższej fazie rozgr1wek o druż1nowe mis2rzos2wo Polski (eks2raliga, I liga) w la2ach 1949-2021 s2ar2owało pięć druż1n b1dgo­ skich: Spójnia B1dgoszcz (Gwiazda B1dgoszcz), Budowlani B1dgoszcz, Caissa B1dgoszcz, ŁHczność B1dgoszcz, Chemik B1dgoszcz i cz2er1 zespoł1 z pozos2ał1ch mias2 regionu: Inowrocławski Klub Szachi­ s2ów, Gambi2 Świecie, Ro2mis2rz GrudziHdz i Basz2a MOS Żnin. 23 h22p://www.szach1polskie.pl/polac1-na/ (dos2ęp: 1.12.2021 r.); W. Li2manowicz, J. Giż1cki, op. cit., 1.1, s. 633-63524 h22p://www.szach1polskie.pl/polki-na-druz1now1ch-mis2rzos2wach-europ1-w-szachach/ (dos2ęp: 1.12.2021 r.); h22p://www.szach1polskie.pl/polki-na-mis2rzos2wach-europ1-w-szachach/ (dos2ęp: 1.12.2021 r.); h22p://www.szach1polskie. pl/polac1-na-mis2rzos2wach-europ1-w-szachach/ (dos2ęp: 1.12.2021 r.).

205

Piotr Szybowicz

Rekordzis2H pod względem liczb1 s2ar2ów w omawian1m okresie b1ła druż1na Chemika B1dgoszcz, k2óra znajdowała się w szeregach najlepsz1ch zespołów w Polsce 13 raz1 w la2ach: 1982-1991, 1993-1994 i w 1996 r. ŁHczność B1dgoszcz w1s2ępowała w c1klu druż1now1ch mis2rzos2w Polski 11 raz1 w la2ach 1972-1982. T1lko raz zdarz1ło się, ab1 dana dru­ ż1na wróciła po dłuższej przerwie nieobecności w lidze. Gwiazda B1dgoszcz w1s2Hpiła w 2021 r. w eks2ralidze po 69 la2ach prze­ Ryc. 5. Drużynowe mistrzostwa Polski rw1. Najlepsi zawodnic1 opusz­ (Szeligi, 1978 r.). łączność Bydgoszcz. czali dan1 klub i przenosili się Od lewej stoją: Jerzy Pokojowczyk, do innego, nowo u2worzonego. Grzegorz Chrapkowski, siedzą od Taki proces można przeds2awić lewej: Waldemar Jagodziński, Hanna na prz1kładzie his2orii klubów Jagodzińska, Włodzimierz Kruszyński Gwiazd1, Budowlan1ch, Caiss1, Źródło: archiwum Waldemara Jagodzińskiego. ŁHczności, Forme2u i Chemika, gdzie w czasach świe2ności danej druż1n1 pojawiajH się wciHż 2e same nazwiska - czołow1ch zawodników b1dgoskich25. Druż1n1 b1dgoskie zdob1ł1 łHcznie sześć medali, w 21m jeden zło21, jeden srebrn1 i cz2er1 brHzowe. Jeśli porównam1 2e w1niki z cał1m regionem kujawsko-pomorskim w la2ach 1949-2021 (woje­ wódz2wo pomorskie, b1dgoskie, 2oruńskie, włocławskie i kujawsko-pomorskie), okaże się, że wsz1s2kie miejsca na podium należH do

25 h22p://www.szach1polskie.pl/druz1nowe-mis2rzos2wa-polski-w-szachach/ (dos2ęp: 1.12.2021 r.); h22ps://www.olimpbase.org/index.php (dos2ęp: 1.12.2021 r.); P. Sz1bowicz, Historia startów klubów bydgoskich w I lidze szachowej w latach 19492012 [w:] Kronika Bydgoska, 2. 34, B1dgoszcz 2013, s. 487-520; W. Li2manowicz, J. Giż1cki, op. cit., 1.1, s. 639-643; A. Filipowicz, Szachowe epizody (121). DMP -Iliga czyli ekstraliga, „Magaz1n Szachis2a” 2020, nr 1, s. 20-23.

206

Historia szachów na Pomorzu i Kujawach w latach 1920-2021

klubów b1dgoskich (nie liczHc 2urniejów okręgów w la2ach 19461948 - dwa srebrne medale Pomorza w la2ach 1947-1948)26. W w1niku analiz1 szczegółow1ch w1ników ligow1ch zawodników kujawsko-pomorskich uwidacznia się ewiden2na dominacja b1dgosz­ czan do połow1 la2 90. XX w. Doda2kowo is2nieje w1raźna ciHgłość u2rz1m1wania się w I lidze poczHwsz1 od 1972 aż do 1989 r. Najdłuższ1 okres, w k2ór1ch nie s2ar2owała żadna druż1na b1dgoska, prz1pada na la2a 1960-1966; brak awansu w1s2ępuje 2akże w la2ach 1953~195 i 1968-1971. Zauważa się za2em w1raźne okres1 s2agnacji oraz okres1 wzros2u dominacji (1972-1989) szachów b1dgoskich w wojewódz2wie i Polsce (pięć z sześciu medali zdob121ch w I lidze w 21ch la2ach)27. _

Tab. 3. Klub1 Pomorza i Kujaw w druż1now1ch mis2rzos2wach Polski wia2ach 1929-202128 Numer

Rok

I

1929

Miejsce

Klub

Pomorze

6

1947

Pomorze

2

V

1948

Pomorze

2

VI

1949

II

1934

III

1946

IV

VII

1951

VIII

1952

IX

1953

X

1954

XI

19SS

Inowrocławski Klub Szachistów

4

Spójnia Bydgoszcz

11

Spójnia Bydgoszcz

3

XII

1956

XIII

1957

Budowlani Bydgoszcz

4

XIV

19S8

Budowlani Bydgoszcz

9

26 Ibidem. 27 Ibidem. 28 Ibidem.

207

Piotr Szybowicz

XV

1959

XVI

1960

XVII

1961

XVIII

1962

XIX

1963

XX

1964

XXI

1965

XXII

1966

XXIII

1967

XXIV

1968

XXV

1969

XXVI

1970

XXVII

1971

XXVIII XXIX

Budowlani Bydgoszcz

11

Caissa Bydgoszcz

9

1972

Łączność Bydgoszcz

8

10

1973

Łączność Bydgoszcz

XXX

1974

Łączność Bydgoszcz

3

XXXI

1975

Łączność Bydgoszcz

6

XXXII

1976

Łączność Bydgoszcz

4

XXXIII

1977

Łączność Bydgoszcz

10

XXXIV

1978

Łączność Bydgoszcz

1

XXXV

1979

Łączność Bydgoszcz

7

XXXVI

1980

Łączność Bydgoszcz

8

XXXVII

1981

Łączność Bydgoszcz

9

Chemik Bydgoszcz

3

Łączność Bydgoszcz

12

XXXVIII

1982

XXXIX

1983

Chemik Bydgoszcz

3

XL

1984

Chemik Bydgoszcz

2

XLI

1985

Chemik Bydgoszcz

8

XLII

1986

Chemik Bydgoszcz

6

XLIII

1987

Chemik Bydgoszcz

8

XLIV

1988

Chemik Bydgoszcz

8

XLV

1989

Chemik Bydgoszcz

12

XLVI

1990

Chemik Bydgoszcz

12

XLVI1

1991

Chemik Bydgoszcz

21

208

Historia szachów na Pomorzu i Kujawach w latach 1920-2021

XLVIII

1992

XLIX

1993

Chemik Bydgoszcz

7

L

1994

Chemik Bydgoszcz

10

LI

1995

LII

1996

Chemik Bydgoszcz

11

LIII

1997

LIV

1998

Gambit Świecie

10

LV

1999

LVI

2000

LVII

2001

LVIII

2002

L1X

2003

LX

2004

LXI

2005

LXII

2006

LXIII

2007

LX1V

2008

LXV

2009

LXVI

2010

Rotmistrz Grudziądz

8

LXV1I

2011

Rotmistrz Grudziądz

6

LXVIII

2012

LX1X

LXX

Baszta MOS Żnin

5

Rotmistrz Grudziądz

6

Baszta MOS Żnin

4

Rotmistrz Grudziądz

6

Baszta MOS Żnin

4

Rotmistrz Grudziądz

7

Rotmistrz Grudziądz

5

Baszta MOS Żnin

6

Baszta MOS Żnin

5

Baszta MOS Żnin

9

Gwiazda Bydgoszcz

5

2013

2014

LXXI

2015

LXXII

2016

LXIII

2017

LXXIV

2018

LXXV

2019

LXXVI

2020

LXXVII

2021

209

Piotr Szybowicz

Mistrzostwa Polski mężczyzn

W finałach mis2rzos2w Polski mężcz1zn adepci królewskiej gr1 z Pomorza i Kujaw w1walcz1li siedem medali: cz2er1 srebrne (Szapiel Kraków 1953, Andrzej Maciejewski - Gd1nia 1973, Jerz1 Pokojowcz1k - B1dgoszcz 1976, Paweł Jaracz - Warszawa 2011) i 2rz1 brHzowe (Henr1k Szapiel - Łódź 1951, Włodzimierz Krusz1ński - Tarnów 1979, Jerz1 Pokojowcz1k - Warszawa 1981). Szapiel, Maciejewski, Pokojowcz1k i Krusz1ński reprezen2owali klub1 b1dgoskie, a Jaracz Żnin. Z B1dgoszczH czasowo zwiHzan1 b1ł mis2rz Polski (Lublin 1969) Jerz1 Lewi29.

Ryc. 6. Mistrzostwa Polski

mężczyzn (Bydgoszcz, 1976 r.).

Stoją od lewej: Jerzy Pokojowczyk,

Aleksander Sznapik, Włodzimierz Schmidt Źródło: archiwum Ulricha Jahra.

” h22p://www.szach1polskie.pl/mis2rzos2wa-polski-mezcz1zn-w-szachach/ (dos2ęp: 1.12.2021 r.); h22ps://www.olimpbase.org/index.php (dos2ęp: 1.12.2021 r.); h22p://szachowavis2ula.info/polbase/2abele.h2m (dos2ęp: 1.12.2021 r.); P. Sz1bowicz, Udział szachistów bydgoskich w mistrzostwach Polski mężczyzn w latach 1926-2014 [w:] Kronika Bydgoska, 2. 35, B1dgoszcz 2014, s. 167-193; W. Li2manowicz, J. Giż1cki, op. cit., 1.1, s. 664-687.

210

Historia szachów na Pomorzu i Kujawach w latach 1920-2021

Tab. 4. W1kaz medalis2ów reprezen2ujHc1ch klub1 Pomorza i Kujaw w finałach mis2rzos2w Polski mężcz1zn w la2ach 1926-202130 Numer

Rok

Imię i nazwisko

Miejsce

IX

1951

Henryk Szapiel

3

XI

1953

Henryk Szapiel

2

XXX

1973

Andrzej Maciejewski

2

XXXIII

1976

Jerzy Pokojowczyk

2

XXXVI

1979

k Włodzimierz Kruszyński

3

XXXVIII

1981

Jerzy Pokojowczyk

3

LXVIII

2011

Paweł Jaracz

2

Mistrzostwa Polski kobiet

Podobna s12uacja zais2niała w finałach mis2rzos2w Polski kobie2. Wśród medalis2ek znalazł1 się: Małgorza2a Wiese (Forme2 B1dgoszcz, Chemik B1dgoszcz) - 9 medali: jeden zło21 (Sandomierz 1985), sześć srebrn1ch (ElblHg 1978, Warszawa 1982, Tarnów 1983, Konin 1986, Bielsko-Biała 1988, Konin 1990), dwa brHzowe (Cieplice 1977, Czę­ s2ochowa 1980), Joanna Jagodzińska (do mis2rzos2w Polski 1985 ŁHczność B1dgoszcz) - cz2er1 medale: dwa srebrne (Sandomierz 1985, Lubniewice 1991) i dwa brHzowe (Konin 1984, Świeradów-Zdrój 1992), Wera Obermiiller (Toruń) - cz2er1 medale: dwa srebrne (Łódź 1949, Toruń 1950) i dwa brHzowe (Warszawa 1937, Sopo2 1953), Henr1ka Konarkowska (do 1959 GrudziHdz) - sześć medali: dwa zło2e (Łódź 1958, Spała 1964), dwa srebrne (Wrocław 1961, GrudziHdz 1962) i dwa brHzowe (LHdek-Zdrój 1956, Ka2owice 1959). Z regionem czasowo zwiHzana 2eż b1ła Regina Gerlecka - dwukro2na mis2rz1ni Polski (Warszawa 1935. Warszawa 1937). brHzowa medalis2ka (Łódź 1949)30 31.

30 Ibidem. 31 h22p://www.szach1polskie.pl/mis2rzos2wa-polski-kobie2-w-szachach/ (dos2ęp: 1.12.2021 r.); h22ps://www.olimpbase.org/index.php (dos2ęp: 1.12.2021 r.); W. Li2manowicz, J. Giż1cki, op. cit., 2. 1, s. 648-663.

211

Piotr Szybowicz

Tab. 5. W1kaz medalis2ek reprezen2ujHc1ch klub1 Pomorza i Kujaw w finałach mis2rzos2w Polski kobie2 w la2ach 1935-202132 Miejsce

Numer

Rok

Imię i nazwisko

II

1937

Wera Obermiiller

3

III

1949

Wera Obermiiller

2

IV

1950

Wera Obermiiller

2

VII

1953

Wera Obermiiller

3

X

1956

Henryka Konarkowska

3

XII

1958

Henryka Konarkowska

1

XIII

1959

Henryka Konarkowska

3

XXIX

1977

Małgorzata Wiese

3

XXX

1978

Małgorzata Wiese

2

XXXII

1980

Małgorzata Wiese

3

XXXIV

1982

Małgorzata Wiese

2

XXXV

1983

Małgorzata Wiese

2

XXXVI

1984

Joanna Jagodzińska

3

Małgorzata Wiese XXXVII

1

1985

Joanna Jagodzińska

2

XXXVIII

1986

Małgorzata Wiese

2

XL

1988

Małgorzata Wiese-Jóźwiak

2

XLII

1990

Małgorzata Wiese-Jóźwiak

2

Mistrzostwa Polski w szachach szybkich

Reprezen2anci klubów Pomorza i Kujaw w1walcz1li 2rz1 medale mis2rzos2w Polski w szachach sz1bkich: jeden zło21, jeden srebrn1, jeden brHzow1. Wsz1s2kie miejsca na podium s2ał1 się udziałem klubu ŻTMS Basz2a Żnin33.

32 Ibidem. 33 h22p://www.szach1polskie.pl/mis2rzos2wa-polski-mezcz1zn-w-szachach-sz1bkich/ (dos2ęp: 1.01.2022 r.); h22p://www.szach1polskie.pl/mis2rzos2wa-polski-kobie2-w-szachach-sz1bkich/ (dos2ęp: 1.01.2022 r.); h22p://www.szach1polskie.pl/ druz1nowe-mis2rzos2wa-polski-w-szachach-sz1bkich/ (dos2ęp: 1.01.2022 r.).

212

Historia szachów na Pomorzu i Kujawach w latach 1920-2021

Tab. 6. Klas1fikacja medalowa klubów Pomorza i Kujaw mis2rzos2w Polski w szachach sz1bkich w la2ach 1988-202134 Miejsce

Klub

I miejsce

II miejsce

III miejsce

Suma

1

Baszta Żnin

1

1

1

3

Przeds2awiciele klubów analizowanego regionu zdob1li dwa medale mis2rzos2w Polski mężcz1zn w szachach sz1bkich. Mis2rzem Polski zos2ał Paweł Jaracz - ŻTMS Basz2a Żnin (Trzcianka 2015), a wicemis2rzos2wo Polski zdob1ł Bar2łomiej Heberla - ŻTMS Basz2a Żnin (Trzcianka 2014). II Mis2rzos2wa Polski w szachach ak21wn1ch (Ka2owice 1989) zakończ1ł1 się jedn1m z największ1ch sukcesów w his2orii szachów na 2erenie omawianego regionu, ponieważ dwa pierwsze miejsca w1walcz1li b1dgoszczanie: Maciejewski i Żołnierowicz. W1pada jednakże zauważ1ć, iż w 2am21m okresie w1mieniona dwójka nie reprezen2owała klubów Pomorza i Kujaw. Maciejewski grał w klubie Spar2akus Jelenia Góra, a Żołnierowicz w klubie Pias2 Słupsk35. Jed1nH medalis2kH mis2rzos2w Polski kobie2 w szachach sz1b­ kich b1ła reprezen2an2ka klubu Basz2a Żnin - Barbara Jaracz, k2óra w Trzciance w 2015 r. w1walcz1ła brHzow1 medal36.

34 Ibidem. 35 h22p://www.szach1polskie.pl/mis2rzos2wa-polski-mezcz1zn-w-szachach-sz1bkich/ (dos2ęp: 01.01.2022 r.); h22p://www.szach1polskie.pl/mis2rzos2wa-polski-w-szachach-sz1bkich-1989/ (dos2ęp: 1.01.2022 r.); h22p://www.szach1polskie.pl/ mis2rzos2wa-polski-w-szachach-sz1bkich-1990/ (dos2ęp: 1.01.2022 r.); h22p:// www.szach1polskie.pl/mis2rzos2wa-polski-w-szachach-sz1bkich-2o14/ (dos2ęp: 1.01.2022 r.); h22p://www.szach1polskie.pl/mis2rzos2wa-polski-w-szachach-sz1bkich-2015/ (dos2ęp: 1.01.2022 r.); A. Filipowicz, II mistrzostwa Polski w szachach aktywnych, Katowice, 30 III - 2 IV1989, „Szach1" 1989, nr 5, s. 125-126. 36 h22p://www.szach1polskie.pl/mis2rzos2wa-polski-kobie2-w-szachach-sz1bkich/ (dos2ęp: 1.01.2022 r.); h22p://www.szach1polskie.pl/mis2rzos2wa-polski-w-szachach-sz1bkich-2015/ (dos2ęp: 1.01.2022 r.). 213

Piotr Szybowicz

Mistrzostwa Polski w szachach błyskawicznych

Szachiści Pomorza i Kujaw w1walcz1li w la2ach 1966-2021 w mis2rzo­ s2wach Polski w szachach bł1skawiczn1ch 39 medali (9 zło21ch, 15 srebrn1ch, 15 brHzow1ch). W gronie medalis2ów b1li przeds2a­ wiciele 7 klubów Pomorza i Kujaw: ŁHczność B1dgoszcz, Chemik B1dgoszcz, Forme2 B1dgoszcz, Pocz2owiec B1dgoszcz, OPP Toruń, Ro2mis2rz GrudziHdz i Basz2a Żnin37. Tab. 7. Klas1fikacja medalowa klubów Pomorza i Kujaw mis2rzos2w Polski w szachach bł1skawiczn1ch w la2ach 1966-202138 Miejsce

Klub

I miejsce

II miejsce

III miejsce

Suma

1

Baszta Żnin

5

4

6

15

2

Łączność Bydgoszcz

3

6

5

14

3

Chemik Bydgoszcz

1

2

2

S

4

Rotmistrz Grudziądz

0

2

0

2

S

Pocztowiec Bydgoszcz

0

1

0

1

6

Formet Bydgoszcz

0

0

1

1

6

OPP Toruń

0

0

1

1

W mis2rzos2wach Polski mężcz1zn w szachach bł1skawiczn1ch przeprowadzon1ch w la2ach 1966-2021 reprezen2anci klubów Pomo­ rza i Kujaw w1walcz1li osiem medali: jeden zło21, pięć srebrn1ch i dwa brHzowe. Miejsca na podium zdob1li: Waldemar Jagodziński ŁHczność B1dgoszcz (II miejsce Łódź 1973, II miejsce Łódź 1974), Paweł Jaracz - Basz2a Żnin (I miejsce B1dgoszcz 2014, III miejsce Ka2owice 2011), Mirosław Grabarcz1k - Basz2a Żnin (III miejsce 37 h22p://www.szach1polskie.pl/mis2rzos2wa-polski-mezcz1zn-w-szachach-bl1skawiczn1ch/ (dos2ęp: 1.01.2022 r.); h22p://www.szach1polskie.pl/mis2rzos2wa-polski-kobie2-w-szachach-bl1skawiczn1ch/ (dos2ęp: 1.01.2022 r.); h22p://www. szach1polskie.pl/druz1nowe-mis2rzos2wa-polski-mezcz1zn-w-szachach-bl1skawiczn1ch/ (dos2ęp: 1.01.2022 r.); h22p://www.szach1polskie.pl/druz1nowe-mis2rzos2wa-polski-kobie2-w-szachach-bl1skawiczn1ch/ (dos2ęp: 1.01.2022 r.). 38 Ibidem.

214

Historia szachów na Pomorzu i Kujawach w latach 1920-2021

B1dgoszcz 2013), Rafał An2oniewski - Basz2a Żnin (II miejsce B1d­ goszcz 2014), Andrei Maksimenko - Basz2a Żnin (II miejsce Pio2r­ ków Tr1bunalski 2017), Aleksander Miś2a - Ro2mis2rz GrudziHdz (II miejsce Lublin 201 s)39. W la2ach 1972-2019 zawodniczki pomorsko-kujawskich klubów zdob1ł1 w mis2rzos2wach Polski kobie2 w szachach bł1skawiczn1ch sześć medali: jeden zło21, 2rz1 srebrne i dwa brHzowe. W pierwszej 2rójce uplasował1 się: Małgorza2a Wiese - Forme2 B1dgoszcz (III miej­ sce Pio2rków Tr1bunalski 1978), Hanna Jagodzińska - ŁHczność B1dgoszcz (II miejsce Kalisz 1979), Joanna Jagodzińska - ŁHczność B1dgoszcz (II miejsce Poznań 1991), Doro2a Konieczka - Che­ mik B1dgoszcz (III miejsce Kalisz 1984), Joanna Węglarz - Basz2a Żnin (I miejsce M1ślibórz 2010), Alicja Śliwicka - OPP Toruń (11 miej­ sce Ka2owice 2019)40. W finałach druż1now1ch mis2rzos2w Polski mężcz1zn w szachach bł1skawiczn1ch klub1 analizowanego regionu zdob1ł1 15 loka2 na podium (I miejsce - pięć, II miejsce - pięć, III miejsce - pięć). Najbardziej u212ułowan1m klubem w 21m zes2awieniu okazała się Basz2a Żnin z dorobkiem 7 medali, zdob1wan1ch rokrocznie w la2ach 2009-2015. Żnińska druż1na 2r1umfowała 2rz1kro2nie z rzędu w dru­ ż1now1ch mis2rzos2wach Polski w la2ach 2013-2015. Lis2a medali­ s2ów klubów pomorsko-kujawskich przeds2awiała się nas2ępujHco: ŁHczność B1dgoszcz - I miejsce (Łódź 1974, Kalisz 1978), II miejsce (Kalisz 1979), HI miejsce (Kalisz 1980, Ka2owice 1982), Basz2a Żnin I miejsce (B1dgoszcz 2013, B1dgoszcz 2014, Lublin 2015), II miej­ sce (M1ślibórz 2010, B1dgoszcz 2012), III miejsce (B1dgoszcz 2009, Ka2owice 2011), Chemik B1dgoszcz - II miejsce (B1dgoszcz 2014), III miejsce (B1dgoszcz 2013), Ro2mis2rz GrudziHdz - II miejsce (Lublin 2015)41.

39 h22p://www.szach1polskie.pl/mis2rzos2wa-polski-mezcz1zn-w-szachach-bł1skawiczn1ch/ (dos2ęp: 1.01.2022 r.). 40 h22p://www.szach1polskie.pl/mis2rzos2wa-polski-kobie2-w-szachach-bl1skawiczn1ch/ (dos2ęp: 1.01.2022 r.). 41 h22p://www.szach1polskie.pl/druz1nowe-mis2rzos2wa-polski-mezcz1zn-wszachach-bl1skawiczn1ch/ (dos2ęp: 1.01.2022 r.).

215

Piotr Szybowicz

W druż1now1ch mis2rzos2wach Polski kobie2 w szachach bł1­ skawiczn1ch zespoł1 z Pomorza i Kujaw w1walcz1ł1 10 medali: dwa zło2e, 2rz1 srebrne i pięć brHzow1ch. Loka21 na podium s2ał1 się udziałem cz2erech druż1n: ŁHczności B1dgoszcz - I miejsce (Ka2o­ wice 1982), II miejsce (B1dgoszcz 1981), III miejsce (Warszawa 1983, Ka2owice 1988, Mię2ne 1989), Chemika B1dgoszcz - I miejsce (Kalisz 1984), II miejsce (Warszawa 1983), Pocz2owca B1dgoszcz - II miejsce (B1dgoszcz 2012) i Basz21 MOS Żnin - III miejsce (B1dgoszcz 2012, B1dgoszcz 2014)42.

6. Mistrzostwa świata juniorów

W la2ach 1951-2021 polsc1 juniorz1 zdob1li 68 medali mis2rzos2w świa2a juniorów w różn1ch ka2egoriach wiekow1ch (19 zło21ch, 28 srebrn1ch i 21 brHzow1ch). Pierwsz1 raz w his2orii polskich sza­ chów na podium w mis2rzos2wach świa2a juniorów s2anęła Jolan2a Rojek, k2óra zos2ała wicemis2rz1niH świa2a juniorek do la2 16 (Bognor Regis - Wielka Br12ania 1981). Trzecie 2rofeum prz1padło Joan­ nie Jagodzińskiej - brHzowej medalis2ce w grupie do la2 20 (Mek­ s1k - Meks1k 1983)- W 1989 r. II miejsce w grupie juniorek do la2 12 zajęła Hanna Jabłońska (Aguadilla - Por2or1ko), a w 2015 r. II miejsce w grupie juniorek do la2 14 zdob1ła Alicja Śliwlcka (Por2o Karaś - Grecja)43.

42 h22p://www.szach1polskie.pl/druz1nowe-mis2rzos2wa-polski-kobie2-wszachach-bl1skawiczn1ch/ (dos2ęp: 1.01.2022 r.). 43 h22p://www.szach1polskie.pl/polac1-na-mis2rzos2wach-swia2a-juniorow-i-juniorek-w-szachach/ (dos2ęp: 1.12.2021 r.); h22p://www.2orneionline.com/lo2o. php?pa2h=albi/o3_Campiona2i_Mondiali (dos2ęp: 1.12.2021 r.); A. Filipowicz, Z kart historii, Mistrzostwa świata do 20 lat, „Szachis2a" 1995. nr 12, s. 366-367; idem, Z kart historii 70-lecia PZSzach, Mistrzostwa świata do 18 lat, „Szachis2a" 1996, nr 2, s. 54; idem, Z kart historii 70-lecia PZSzach, Mistrzostwa świata - 16 (17) lat, „Szachis2a" 1996, nr 3, s. 84-85.

216

Historia szachów na Pomorzu i Kujawach w latach 1920-2021

Tab. 8. Medale zawodników kujawsko-pomorskich w mis2rzos2wach świa2a juniorów do 2021 r.44 Rok

Zawody

Zawodniczka

Miejsce

1981

MŚ juniorek do lat 16

Jolanta Rojek

2

1983

MŚ juniorek

Joanna Jagodzińska

3

1989

MŚ juniorek do lat 12

Hanna Jabłońska

2

2015

MŚ juniorek do lat 14

Alicja Śliwicka

2

7. Mistrzostwa Europy juniorów

Polsc1 juniorz1 w la2ach 1963-2021 w1walcz1li 75 medali mis2rzos2w świa2a juniorów (27 zło21ch, 27 srebrn1ch, 21 brHzow1ch). Pierwsz1 raz w his2orii Pomorza i Kujaw na podium ME s2anęła Małgorza2a Wiese, k2óra w grupie juniorek do la2 20 uplasowała się na III poz1cji (Kula - Bułgaria 1979)- B1dgoszczanka ma na swoim koncie 2akże srebrn1 medal w grupie juniorek do la2 20 (Baćka Topola - Jugosławia 1981). Na 21m poziomie rozgr1wek w1nik Małgorza21 Wiese pobiła Alicja Śliwicka, k2óra w1walcz1ła 2rz1 medale mis2rzos2w Europ1 juniorów: dwa zło2e medale - grupa juniorek do la2 10 (Albena Bułgaria 2011), grupa juniorek do la2 18 (Bra21sława - Słowacja 2019), jeden srebrn1 medal - grupa juniorek do la2 20 (online 2021). Zło21 medal w grupie juniorów do la2 16 zdob1ł Kacper Drozdowski (Praga - Czech1 2012)45.

44 h22p://www.szach1polskie.pl/polac1-na-mis2rzos2wach-swia2a-juniorow-i-juniorek-w-szachach/ (dos2ęp: 1.12.2021 r.); h22p://www.2orneionline.com/lo2o. php?pa2h=albi/o3_Campiona2i_Mondiali (dos2ęp: 1.12.2021 r.). 45 h22p://www.szach1polskie.pl/polac1-na-mis2rzos2wach-europ1-juniorow-i-juniorek-w-szachach/ (dos2ęp: 1.12.2021 r.); h22p://www.2orneionline.com/lo2o. php?pa2h=albi/o2_Campiona2i_Europei (dos2ęp: 1.12.2021 r.); W. Li2manowicz, J. Giż1cki, op. ciL, 2. 1, s. 635-636.

217

Piolr Szybowicz

Tab. 9. Medale zawodników kujawsko-pomorskich w mis2rzos2wach Europ1 juniorów do 2021 r.46 Miejsce

Rok

Zawody

Zawodniczki

1979

ME juniorek do lat 20

Małgorzata Wiese

3

1981

ME juniorek do lat 20

Małgorzata Wiese

2

2011

ME juniorek do lat 10

Alicja Śliwicka

1

2012

ME juniorów do lat 16

Kacper Drozdowski

1

2019

ME juniorek do lat 18

Alicja Śliwicka

1

2021

ME juniorek do lat 20

Alicja Śliwicka

2

8. Mistrzostwa Polski juniorów

Szachiści Pomorza i Kujaw w mis2rzos2wach Polski juniorów i junio­ rek s2awali na podium 140 raz1 (szach1 klas1czne, szach1 sz1bkie, szach1 bł1skawiczne). Adepci królewskiej gr1 w1walcz1li 44 zło2e medale, 50 srebrn1ch medali i 46 brHzow1ch medali. Pierwsz1 medal mis2rzos2w Polski juniorów w his2orii szachów kujawsko-pomorskich w1walcz1ł reprezen2an2 Kolejarza Toruń Wiesław Czerniaków, k2ór1 w Szczecinie w 1953 r. zajHł II miejsce47.

Tab. 10. Medaliści mis2rzos2w Polski juniorów i juniorek w szachach klas1czn1ch z Kujaw i Pomorza w la2ach 1949-202148 II miejsce

III miejsce

Liczba medali

11

11

13

35

11

13

11

35

22

24

24

70

Numer

Grupa

1 miejsce

1

juniorzy

2

juniorki

46 Ibidem. 47 h22p://www.szach1polskie.pl/mis2rzos2wa-polski/ (dos2ęp: 1.01.2022 r.); Archiwum Andrzeja Filipowicza. 48 Ibidem.

218

Historia szachów na Pomorzu i Kujawach w latach 1920-2021

Tab. 11. Medaliści mis2rzos2w Polski juniorów i juniorek w szachach sz1bkich z Kujaw i Pomorza w la2ach 1995-202149 Numer

Grupa

I miejsce

II miejsce

III miejsce

Liczba medali

1

juniorzy

10

6

11

27

2

juniorki

2

3

3

8

12

9

14

35

Tab. 12. Medaliści mis2rzos2w Polski juniorów i juniorek w szachach bł1skawiczn1ch z Kujaw i Pomorza w la2ach 1998-202150 Numer

Grupa

I miejsce

II miejsce

III miejsce

Liczba medali

1

juniorzy

S

7

4

16

2

juniorki

3

3

1

7

8

10

5

23

Tab. 13. Medaliści druż1now1ch mis2rzos2w Polski juniorów z klubów Kujaw i Pomorza w la2ach 1970-202151 Numer

Grupa

I miejsce

II miejsce

III miejsce

Liczba medali

1

juniorzy / juniorki

2

7

3

12

W klas1fikacji medalowej I miejsce w ka2egorii juniorów w1walcz1ł Kacper Drozdowski - 20 medali (szach1 klas1czne - 2rz1 zło2e, jeden srebrn1, jeden brHzow1, szach1 sz1bkie - cz2er1 zło2e, dwa srebrne, 2rz1 brHzowe, szach1 bł1skawiczne - dwa zło2e, 2rz1 srebrne, jeden brHzow1). W ka2egorii juniorek poz1cja championa należała do Alicji Śliwickiej - 18 medali (szach1 klas1czne - jeden zło21, 2rz1 srebrne, jeden brHzow1, szach1 sz1bkie - dwa zło2e, dwa srebrne, dwa brHzowe, 49 Ibidem. 50 Ibidem. 51 Ibidem.

219

Piotr Szybowicz

szach1 bł1skawiczne - 2rz1 zło2e, 2rz1 srebrne, jeden brHzow1). W kla­ s1fikacji klubów s2ar2ujHc1ch w druż1now1ch mis2rzos2wach Polski juniorów zw1cięż1ł Chemik B1dgoszcz - cz2er1 medale (dwa zło2e, dwa srebrne)52. W mis2rzos2wach Polski juniorów i juniorek medale w1walcz1ł1 44 osob1: 29 juniorów - Kacper Drozdowski, Radosław Gajek, Rober2 Ciemniak, Waldemar Hanasz, Łukasz Schreiber, Łukasz Licznerski, Jerz1 Pokojowcz1k, Wiesław Czerniaków, Andrzej Maciejewski, Krz1sz2of Żołnierowicz, Mariusz Knoff, Konrad Jaskólski, Zbigniew Robak, Adam Kopaczewski, Jerz1 Konikowski, Tomasz Masłow­ ski, Przem1sław Gralka, Michał Fabianowski, Bar2łomiej Siwiec, Ar2ur Marchlewicz, Konrad Drozdowski, Łukasz Tokarski, Damian Śliwicki, Marek Kubicki, Miłosz Murawski, Huber2 Ra2ajczak, Michał Karpus, Michał Szczepiński, Przem1sław Bokiej, 15 juniorek - Ewa Kaczmarek, Lidia Fen2zel, Alicja Śliwicka, Hanna Jabłońska, Jolan2a Rojek, Ka2arz1na Czarska, Joanna Śmiechowska, Małgorza2a Wiese, Joanna Jagodzińska, Jolan2a Turcz1nowicz, Iwona Lewandowska, Marzena Czarska, Rena2a Bursa, Lidia Br1ła, Joanna B1cz1ńska. W druż1now1ch mis2rzos2wach Polski juniorów miejsca na podium zdob1ł1 cz2er1 klub1: Chemik B1dgoszcz, ŁHczność B1dgoszcz, MDK 2 B1dgoszcz, MDK 1 B1dgoszcz53.

9. Organizacja turniejów międzynarodowych

Najważniejsze rozgr1wki międz1narodowe zos2ał1 zorganizowane w B1dgoszcz1. Główn1m w1darzeniem fes2iwalu Szachowe Dni B1d­ goszcz1 odb1wajHcego się w mieście nad BrdH b1ł1 międz1narodowe 2urnieje szachowe kobie2 (1977-1981,1983-1985), k2óre z biegiem la2 s2ał1 się jedn1mi z czołow1ch zawodów kobiec1ch na świecie, obok 2urniejów w Pio2rkowie Tr1bunalskim, Belgradzie i Budapeszcie (nie liczHc siln1ch wewnę2rzn1ch rozgr1wek w ZSRR). W 1978 r. naczeln1 redak2or pisma „Szachma21 w ZSRR” Jurij Awerbach zalicz1ł os2a2ni 52 Ibidem. 53 Ibidem.

220

Historia szachów na Pomorzu i Kujawach w latach 1920-2021

2urniej kobie2 do pierwszej 2rójki imprez na świecie. Według podanej klas1fikacji I miejsce zajmował 2urniej w Belgradzie, na II miejscu znalazł1 się zawod1 w Budapeszcie i na III miejscu w B1dgoszcz1. W 1981 r. zawod1 miał1 charak2er eliminacji mis2rzos2w świa2a kobie2 - 2urnieju s2refowego54. W 1962 r. w GrudziHdzu odb1ł się pierwsz1 w dziejach królewskiej gr1 na Pomorzu i Kujawach 2urniej o znaczeniu międz1narodow1m mis2rzos2wa Polski kobie2 z udziałem zawodniczek zagraniczn1ch. W 1964 r. zorganizowano w B1dgoszcz1 międz1narodowe mis2rzo­ s2wa Pomorza (pierwsza 2ego 21pu impreza w mieście nad BrdH)55.

10. Organizacja turniejów rangi mistrzostw Polski

W la2ach 1920-2021 na 2erenie Pomorza i Kujaw zorganizowano 39 2urniejów szachow1ch o charak2erze mis2rzos2w Polski i pucharu Polski. Mis2rzos2wa Polski mężcz1zn odb1ł1 się dwa raz1 w la2ach 1976 i 2021, mis2rzos2wa Polski kobie2 cz2er1 raz1 w la2ach: 1950, 1962 (mis2rzos2wa Polski kobie2 w GrudziHdzu miał1 rangę międz1­ narodowH), 1973 i 2021, I liga 2rz1 raz1 w la2ach: 1973, 1976 i 1990. Pierwsz1 w his2orii championa2 kraju w nowej d1sc1plinie szachów sz1bkich miał miejsce w 1988 r., po2em mis2rzos2wa Polski odb1ł1 się 2akże w la2ach 1994 i 2000. W 2020 r. przeprowadzono mis2rzos2wa Polski kobie2 w szachach sz1bkich. Najwięcej raz1 przeprowadzono mis2rzos2wa Polski w szachach bł1skawiczn1ch (B1dgoszcz gościła rozgr1wki osiem raz1 w la2ach: 1971, 1975, 1981, 1987, 2009, 2012, 2013 i 2014, Żnin w 2000 r.). NowH inicja21wH b1ła organizacja Superpucharu Polski, k2ór1 odb1ł się w 2021 r. w B1dgoszcz1. Jan-Krz1sz2of Duda pokonał Radosława Woj2aszka w s2osunku 4:2.

54 Biule21n Informac1jn1, Szachowe Dni Bydgoszczy, Międzynarodowy Turniej Szachowy Kobiet, B1dgoszcz 14-28 kwie2nia 1977 r.; h22p://www.szach1polskie.pl/ szachowe-dni-b1dgoszcz1-1977/ (dos2ęp: 1.12.2021 r.); h22p://www.szach1polskie.pl/ polki-na-mis2rzos2wach-swia2a-w-szachach/ (dos2ęp: 1.12.2021 r.). 55 h22p://www.szach1polskie.pl/mis2rzosUva-polski-kobie2-w-szachach-1962/ (dos2ęp: 1.12.2021 r.). 221

Piotr Szybowicz

W 2021 r. w mieście nad BrdH przeprowadzono 2akże rozgr1wki Pucharu Polski56. OsobnH ka2egorię s2anowiH mis2rzos2wa Polski juniorów: I Liga juniorów w la2ach: 1979,1988,1990 i 1991, mis2rzos2wa Polski junio­ rek s2arsz1ch do la2 20 w la2ach 1967-1969 i do la2 20 i 17 (juniorki młodsze) wia2ach 1976-1977. Wia2ach 1967-1981 2urnieje dziewczH2 i chłopców do la2 20 rozgr1wano osobno. W grupie do la2 17 2a sama s12uacja miała miejsce w la2ach 1976-1981. Turnieje o pr1ma2 w Pol­ sce w ka2egorii juniorów s2arsz1ch do la2 20 odb1ł1 się w la2ach 1972 i 1974, a juniorów młodsz1ch do la2 17 w 1981 r. W młodsz1ch grupach juniorów mis2rzos2wa Polski odb1ł1 się w nas2ępujHc1ch la2ach: 1990, 1994 (grup1 wiekowe 10, 12,14), 1993 (grup1 wiekowe 10, 12, 14,16, 18) i 1995 (przedszkolaki do la2 7)57. Na 39 w1mienion1ch 2urniejów 23 odb1ło się w B1dgoszcz1, sześć w GrudziHdzu, pięć w Toruniu, dwa w Żninie i po jedn1m w Świeciu, Ciechocinku i Charz1kowie (organiza2orami dwóch os2a2nich b1li działacze b1dgosc1). Na uwagę zasługuje fak2, że pierwsz1 2urniej mis2rzowski zos2ał przeprowadzon1 w 1950 r., nas2ępn1 po 12-le2niej przerwie w 1962 r. Kolejna większa pauza nas2Hpiła w la2ach 2001-2008. W 1976 r. na 2erenie omawianego regionu odb1ł1 się 2rz1 imprez1 rangi mis2rzos2w Polski, a w 2021 r. cz2er158. Tab. 14. Turnieje rangi mis2rzos2w Polski rozegrane na 2erenie Pomorza i Kujaw w la2ach 1920-202159 Nr

Rok

Miejsce

Turniej

1

1950

Toruń

IV Mistrzostwa Polski kobiet

2

1962

Grudziądz

XV Międzynarodowe Mistrzostwa Polski kobiet

3

1967

Świecie

I Mistrzostwa Polski juniorek do lat 20

4

1968

Bydgoszcz

II Mistrzostwa Polski juniorek do lat 20

5

1969

Grudziądz

III Mistrzostwa Polski juniorek do lat 20

56 57 58 59

h22p://www.szach1polskie.pl/mis2rzos2wa-polski/ (dos2ęp: 1.12.2021 r.). Ibidem. Ibidem. Ibidem.

222

Historia szachów na Pomorzu i Kujawach w lalach 1920-2021

6

1971

Bydgoszcz

VI Mistrzostwa Polski w szachach błyskawicznych

7

1972

Bydgoszcz

XXIII Mistrzostwa Polski juniorów do lat 20

8

1973

Bydgoszcz

XXIX Drużynowe Mistrzostwa Polski - I liga

9

1973

Grudziądz

XXV Mistrzostwa Polski kobiet

10

1974

Grudziądz

XXV Mistrzostwa Polski juniorów do lat 20

n

1975

Bydgoszcz

X Mistrzostwa Polski w szachach błyskawicznych

12

1976

Bydgoszcz

XXXIII Mistrzostwa Polski mężczyzn

13

1976

Ciechocinek

XXXII Drużynowe Mistrzostwa Polski - I liga

14

1976

Toruń

X Mistrzostwa Polski juniorek do lat 20 i 17

15

1977

Bydgoszcz

XI Mistrzostwa Polski juniorek do lat 20 i 17

16

1979

Charzykowy

X Drużynowe Mistrzostwa Polski juniorów - I liga juniorów

17

1981

Bydgoszcz

XVI Mistrzostwa Polski w szachach błyskawicznych

18

1987

Bydgoszcz

XXII Mistrzostwa Polski w szachach błyskawicznych

19

1988

Bydgoszcz

I Mistrzostwa Polski w szachach szybkich

20

1988

Bydgoszcz

XIX Drużynowe Mistrzostwa Polski juniorów - I liga juniorów

21

1990

Toruń

Mistrzostwa Polski juniorów do lat 10, 12 i 14

22

1990

Bydgoszcz

XLVI Drużynowe Mistrzostwa Polski - I liga

23

1990

Bydgoszcz

XXI Drużynowe Mistrzostwa Polski juniorów - I liga juniorów

24

1991

Toruń

XXII Drużynowe Mistrzostwa Polski juniorów - 1 liga juniorów

25

1993

Grudziądz

Mistrzostwa Polski juniorów do lat io, 12,14,16 i 18

26

1994

Grudziądz

Mistrzostwa Polski juniorów do lat 10,12 i 14

27

1994

Bydgoszcz

VI Mistrzostwa Polski w szachach szybkich

28

1995

Toruń

Mistrzostwa Polski przedszkolaków do lat 7

29

2000

Żnin

XI Mistrzostwa Polski w szachach szybkich

30

2000

Żnin

XXXV Mistrzostwa Polski w szachach błyskawicznych

31

2009

Bydgoszcz

XLII Mistrzostwa Polski w szachach błyskawicznych

32

2012

Bydgoszcz

XLV Mistrzostwa Polski w szachach błyskawicznych

33

2013

Bydgoszcz

XLVI Mistrzostwa Polski w szachach błyskawicznych

34

2014

Bydgoszcz

XLVI1 Mistrzostwa Polski w szachach błyskawicznych

35

2020

Bydgoszcz

XVII Mistrzostwa Polski Kobiet w szachach szybkich

36

2021

Bydgoszcz

LXXVIII Mistrzostwa Polski mężczyzn

37

2021

Bydgoszcz

LXXI1I Mistrzostwa Polski kobiet

38

2021

Bydgoszcz

Puchar Polski

39

2021

Bydgoszcz

Superpuchar Polski

223

Piotr Szybowicz

11. Szachiści

W his2orii szachów na Pomorzu i Kujawach 212uł1 mis2rza międz1na­ rodowego i mis2rz1ni międz1narodowej (IM - In2erna2ional Mas2er, WIM - Woman In2erna2ional Mas2er) zdob1ło 12 szachis2ów (osiem mężcz1zn i cz2er1 kobie21): WIM Henr1ka Konarkowska (w bar­ wach Jugosławii w1walcz1ła 212uł arc1mis2rz1ni (WGM - Woman Grandmas2er), WIM Małgorza2a Wiese, WIM Joanna Jagodzińska, WIM Alicja Śliwicka, IM Jerz1 Pokojowcz1k, IM Andrzej Macie­ jewski, IM Krz1sz2of Żołnierowicz, IM Jan Kiedrowicz, IM Rober2 Ciemniak, IM Kacper Drozdowski, IM Radosław Gajek, IM Łukasz Licznerski. Jak do2Hd omawian1 region nie doczekał się zawodnika z 212ułem arc1mis2rzowskim (GM - Grandmas2er). W 21m roz­ dziale doda2kowo uwzględniono medalis2ów mis2rzos2w Polski: mis2rza krajowego Henr1ka Szapiela i mis2rz1nię krajowH Werę Obermuller60.

Wera Obermuller

Wera Obermuller urodziła się 4 lu2ego 1907 r. w Srebrnikach, a zmarła 14 lis2opada 1967 r. w B1dgoszcz1. T12uł mis2rz1ni krajowej uz1­ skała w 1954 r. Obermuller siedmiokro2nie brała udział w finałach mis2rzos2w Polski kobie2, gdzie w1walcz1ła cz2er1 medale: Warszawa (1937) - III miejsce, Łódź (1949) - II miejsce, Toruń (1950) - II miej­ sce, Kr1nica (1952) - VI miejsce, Sopo2 (1953) - III miejsce, LHdek-Zdrój (1956) - VIII miejsce, Polana (1957) - XI miejsce61.

60 h22p://www.szach1polskie.pl/polsc1-mis2rzowie-miedz1narodowi/ (dos2ęp: 1.12.2021 r.). 61 h22p://www.szach1polskie.pl/wiera-obermuller/ (dos2ęp: 1.12.2021 r.).

224

Historia szachów na Pomorzu i Kujawach w latach 1920-2021

WGM Henryka Konarkowska (Konarkowska-Sokolov)

Jed1na w his2orii Pomorza i Kujaw uczes2niczka 2urniejów pre2enden2ek do 212ułu mis2rz1ni świa2a urodziła się 14 grudnia 1938 r. w Inowrocławiu. T12uł WIM uz1skała w 1961 r.» a arc1mis2rz1­ niH WGM zos2ała w 1986 r. Córka pre­ zesa OZSzach w B1dgoszcz1 Franciszka Konarkowskiego od 1965 r. reprezen­ 2owała Jugosławię, obecnie Serbię jako Henrije2a Konarkowska-Sokolov62. Konarkowska cz2er1 raz1 repre­ zen2owała Polskę w 2urniejach elimi­ nac1jn1ch mis2rzos2w świa2a kobie2. Dwukro2nie brała udział w 2urniejach R1c 7 Henr1ka pre2enden2ek: Yrnjaćka Banja (Jugosła- . „ . o . ,. wia) w 1961 r. - XI miejsce, Suchumi (ZSRS) w 1964 r. - VIII miejsce i dwukro2nie s2ar2owała w 2urnie­ jach s2refow1ch: Sinaisa (Rumunia) w 1960 r. - III—V miejsce, Łódź (Polska) - II miejsce. W barwach Polski w1s2Hpiła na olimpiadzie szachowej kobie2 w Splicie (Jugosławia) w 1963 r. W la2ach 1953-1964 dziesięciokro2nie r1walizowała w finałach mis2rzos2w Polski Kobie2, gdzie w1walcz1ła sześć medali: dwa zło2e (Łódź 1958, Spała 1964), dwa srebrne (Wrocław 1961, GrudziHdz 1962) i dwa brHzowe (LHdek-Zdrój 1956, Ka2owice 1959). W pozos2ał1ch finałach uplasowała się na nas2ępujHc1ch miejscach: VIII miejsce - Sopo2 (1953), V miejsce Gdańsk (1954), IV miejsce - Szczecin (195S)> IV miejsce - Polana (1957)- W druż1now1ch mis2rzos2wach Polski zdob1ła III miejsce we Wrocławiu (1961)63.

62 h22p://www.szach1polskie.pl/henr1ka-konarkowska/ (dos2ęp: 1.12.2021 r.); h22ps://ra2ings.fide.com/profile/91o8o5 (dos2ęp: 1.12.2021 r.); h22p://www.olimpbase. org/pla1ersw/3nv9pzdu.h2ml (dos2ęp: 1.12.2021 r.). 63 Ibidem. 225

Piotr Szybowicz

W barwach Jugosławii w1s2Hpiła w 2urnieju pre2enden2ek: XI miej­ sce Subo2ica - Jugosławia (1967) i 2urnieju s2refow1m: IV miejsce Aaren1s del Mar - Hiszpania (1966). W 1969 r. w Lublinie (Polska) i w 1972 r. w Skopje (Jugosławia) reprezen2owała Jugosławię na olim­ piadach szachow1ch. W mis2rzos2wach Jugosławii kobie2 2r1umfo­ wała 2rz1kro2nie w la2ach: 1967, 1968 i 197164.

WIM Małgorzata Wiese (Wiese-Jóźwiak)

Małgorza2a Wiese (Wiese-Jóźwiak) miała największe osiHgnięcia spor2owe ze wsz1s2kich szachis2ów broniHc1ch barw klubów Pomo­ rza i Kujaw. Od połow1 la2 70. do końca la2 80. XX w. należała do ścisłej czołówki polskich szachis2ek. Prz1szła gwiazda królewskiej gr1 urodziła się 16 marca 1961 r. w B1dgoszcz1. T12uł WIM prz1znano jej w 1981 r. - b1ła czwar2H polskH szachis2ka cz1nnie uprawiajHcH 2ę d1sc1plinę, k2óra zdob1ła w1żej w1mienion1 212uł. Pierwsz1 w Polsce 212uł arc1mis2rz1ni o2rz1mała w 21m sam1m roku Hanna Ereńska-Radzewska. Z dokonaniami Małgorza21 Wiese mogła konkurować jed1nie Henr1ka Konarkowska, ale większość swoich najważniejsz1ch sukcesów w1walcz1ła pod barwami klubu AZS Kraków, a nas2ępnie Jugosławii65. Córka znanego b1dgoskiego działacza szachowego R1szarda wcho­ dziła w skład reprezen2acji Polski na sześciu olimpiadach szachow1ch: Buenos Aires - Argen21na (1978), La Vale22a - Mal2a (1980), Lucerna Szwajcaria (1982), Saloniki - Grecja (1984), Dubaj - Zjednoczone Emira21 Arabskie (1986), Saloniki - Grecja (1986). Na olimpiadzie na Malcie w 1980 r. w1walcz1ła III miejsce. Wiese w1s2Hpiła na cz2erech 2urniejach s2refow1ch: Zalaegerszeg - Węgr1 (1979) - VI miejsce, 64 Ibidem. 65 h22p://www.szach1polskie.pl/malgorza2a-wiese-jozwiak/ (dos2ęp: 1.12.2021 r.); h22ps://ra2ings.fide.com/profile/11o3687 (dos2ęp: 1.12.2021 r.); h22p://www.cr-pzszach.pl/ew/viewpage.php?page_id=i&zwiazek=&21p_czIonka=&pers_id=i2O3 (dos2ęp: 1.12.2021 r.); h22p://www.olimpbase.org/Elo/pla1er/Wiese.%20Malgorza2a. h2ml (dos2ęp: 1.12.2021 r.); h22p://www.olimpbase.org/pla1ersw/wiibjzp.h2ml (dos2ęp: 1.12.2021 r.); h22p://www.konikowski.ne2/wiese.php (dos2ęp: 1.12.2021 r.).

226

Historia szachów na Pomorzu i Kujawach w latach 1920-2021

B1dgoszcz - Polska (1981) - XV miej­ sce, Wielkie T1rnowo - Bułgaria (1985) — V-VI miejsce, Bala2onfoldvar Węgr1 (1987) - VIII miejsce66. W la2ach 1975-1990 s2ar2owała cz2ernas2okro2nie w finałach mis2rzos2w Polski kobie2, gdzie zdob1ła dziewięć medali: jeden zło21 (Sandomierz 1985), sześć srebrn1ch (ElblHg 1978, War­ szawa 1982, Tarnów 1983, Konin 1986, Bielsko-Biała 1988, Konin 1990), dwa brHzowe (Cieplice 1977, Częs2ochowa 1980). W pozos2ał1ch finałach upla­ sowała się na nas2ępujHc1ch loka2ach: Wrocław (1975) - XL miejsce, Is2ebna (1976) - XIII miejsce, Poznań (1981) VIII miejsce, Konin (1984) - VII miejsce, Poznań (1989) - VIII miejsce. W druż1now1ch mis2rzos2wach Polski s2awała na podium 2rz1kro2nie z druż1nH BKS Chemik B1dgoszcz: II miejsce - Us2roń-Jaszowiec (1984), III miejsce - Gd1nia (1982), Kule (1983)- Wiese ma 2akże w swoim dorobku jeden medal mis2rzos2w Polski kobie2 w szachach bł1skawiczn1ch: III miejsce - Pio2rków Tr1bunalski (1978), dwa medale druż1now1ch mis2rzos2w Polski kobie2 w sza­ chach bł1skawiczn1ch: I miejsce - Kalisz (1984), II miejsce - War­ szawa (1983)67. Wiese w1walcz1ła 2akże srebrn1 medal w mis2rzos2w Europ1 juniorek do la2 20 (Backa Topola - Jugosławia 1981), brH­ zow1 medal w Pucharze Europ1 Juniorek do la2 20 (Kula - Jugosła­ wia 1979) i 2r1umfowała w mis2rzos2wach Polski Juniorek do la2 17 (Toruń 1976)68.

66 Ibidem. 67 Ibidem. 68 Ibidem.

227

Piotr Szybowicz

WIM Joanna Jagodzińska (Sadkiewicz)

Druga w his2orii b1dgoskich szachów WIM urodziła się i s21cznia 1966 r. w B1dgoszcz1, a od 1992 r. reprezen2owała Niemc1. W1żej w1mienion1 212uł zdob1ła w 1986 r. Córka b1dgoskiego kand1da2a na mis2rza Waldemara Jagodzińskiego i sios2ra mis2rz1ni FIDE Hann1 (Zboroń) reprezen2owała Polskę w dwóch 2urniejach s2refo­ w1ch: Wielkie T1rnowo - Bułgaria (1985) - XIV miejsce, Hajduszoboszlo - Węgr1 (1991) - VI miejsce69. Joanna uczes2nicz1ła w finałach mis2rzos2w Polski kobie2 jedenas2okro2nie w la2ach 1983-1994, cz2e­ rokro2nie, zdob1wajHc medale: dwa srebrne - Sandomierz (1985), Lubniewice (1991) i dwa brHzowe - Konin (1984), Świeradów-Zdrój (1992). W pozos2ał1ch 7 finałach uz1skała nas2ępujHce loka21: Tarnów (1983) - V miejsce, Konin (1986) - V miejsce, Wrocław (1987) VI miejsce, Bielsko-Biała (1988) - XVI miejsce, Poznań (1989) XII miejsce, Konin (1990) - V miejsce, Gdańsk (1994) - VIII miejsce. W Poznaniu w 1991 r. w1walcz1ła II miejsce w mis2rzos2wach Polski kobie2 w szachach bł1skawiczn1ch. W druż1now1ch mis2rzos2wach Polski kobie2 w szachach bł1skawiczn1ch s2awała na podium 2rz1­ kro2nie: I miejsce - Ka2owice (1982), II miejsce - B1dgoszcz (1981), III miejsce - Warszawa (1983). Największe sukces1 J. Jagodzińska odnosiła w ka2egorii junio­ rek. W 1983 r. w mieście Meks1k (Meks1k) zdob1ła brHzow1 medal mis2rzos2w świa2a juniorek do la2 20. Na podium s2awała 2akże w championacie Polski juniorów. W 1982 r. w Częs2ochowie zos2ała mis2rz1niH Polski w ka2egorii do la2 17, a w 1981 r. w Częs2ochowie w1walcz1ła III miejsce w druż1now1ch mis2rzos2wach Polski junio­ rów. Doda2kowo posiada w swoim dorobku srebrn1 medal mis2rzos2w Niemiec kobie2 - Bad Neus2ad2 an der Saale (1992)70. 69 h22p://www.szach1polskie.pl/joanna-sadkiewicz/ (dos2ęp: 1.12.2021 r.); h22ps://ra2ings.fide.com/profile/11o4446 (dos2ęp: 1.12.2021 r.); h22p://www.cr-pzszach.pl/ew/viewpage.php?page_id=i&zwiazek=&21p_czlonka=&pers_id=ii25 (dos2ęp: 1.12.2021 r.); h22p://www.olimpbase.org/Elo/pla1er/Jagodzinska,%20 Joanna.h2ml (dos2ęp: 1.12.2021 r.); h22p://www.olimpbase.org/pla1erspl/goucs4ij. h2ml (dos2ęp: 1.12.2021 r.). 70 Ibidem.

228

Historia szachów na Pomorzu i Kujawach w latach 1920-2021

WIM Alicja Śliwicka

Alicja Śliwicka jes2 obecnie najbardziej u212ułowanH szachis2kH w wojewódz­ 2wie kujawsko-pomorskim. Urodziła się i września 2001 r. w Świeciu. W 2018 r. uz1skała 212uł WIM71. Szachis2ka w1s2Hpiła dwukro2nie (2020-2021) w reprezen2acji Polski na olimpiadzie szachowej Online - w 2020 r. w1walcz1ła III miejsce. Śliwicka s2ar­ 2owała w druż1now1ch mis2rzos2wach Europ1 (Ba2umi 2019), pięciokro2nie uczes2nicz1ła w finale ind1widualn1ch mis2rzos2w Polski kobie2 (2017-2021) i uz1skała nas2ępujHce loka21: War­ Ryc. 9. Alicja Śliwicka szawa (2017) - X miejsce, Warszawa Źródło: www.kurierołłrowjld.pl. (2018) - VIII miejsce, Warszawa (2019) - VIIIźmiejsce, Os2rów Wielkopolski (2020) - VI miejsce, B1d­ goszcz (2021) - X miejsce. W mis2rzos2wach Polski kobie2 w szachach bł1skawiczn1ch zajęła II miejsce w Ka2owicach w 2019 r.72 Zawodniczka klubu UKS OPP Toruń s2ar2owała osiem raz1 w ind1­ widualn1ch mis2rzos2wach świa2a juniorek (2011-2019). W 2015 r. w Por2o Karaś w Grecji zdob1ła srebrn1 medal w grupie juniorek do la2 14. W MŚ juniorów w szachach sz1bkich w Por2o Karaś (Grecja) w 2018 r. zajęła II miejsce w grupie juniorek do la2 18. Dwa raz1 znalazła się na podium w ind1widualn1ch mis2rzos2wach Europ1

71 h22p://www.szach1polskie.pl/alicja-sliwicka/ (dos2ęp: 1.12.2021 r.); h22ps:// ra2ings.fide.com/profile/115o677 (dos2ęp: 1.12.2021 r.); h22p://www.cr-pzszach. pl/ew/viewpage.php?page_id=i&zwiazek=&21p_czlonka=&pers_id=i5i66 (dos2ęp: 1.12.2021 r.); h22ps://www.olimpbase.org/pla1erseg/33fpllng.h2ml (dos2ęp: 1.12.2021 r.); h22ps://web.archive.0rg/web/20160304105045/h22p://www. oom-podkarpackie.pl/ac2s/ac2_17.h2ml (dos2ęp: 1.12.2021 r.); h22ps://b1dgoszcz. 2vp.pl/52984793/szachis2ka-alicja-sliwicka-medal-akademickie-mis2rzos2wa-swia2a (dos2ęp: 1.12.2021 r.). 72 Ibidem.

229

Piotr Szybowicz

juniorek, w k2ór1ch uczes2nicz1ła ośmiokro2nie w la2ach 2011-2019Tr1umfowała w 2011 r. w bułgarskiej Albenie (grupa juniorek do la2 10) i w 2019 r. w słowackiej Bra21sławie (grupa juniorek do la2 18). W 2021 r. w ME juniorek Online w grupie do la2 20 zajęła II miejsce. Cz2er1 raz1 s2ar2owała w druż1now1ch mis2rzos2wach Europ1 junio­ rek, gdzie zdob1ła dwa medale: srebrn1 - Cejle w Słowenii (2016) i brHzow1 w Karpaczu (201 s)73W la2ach 2008-2019 jedenas2okro2nie w1s2ępowała w finałach ind1widualn1ch mis2rzos2w Polski juniorek, gdzie w1walcz1ła pięć medali: jeden zło21 (Suwałki 2015 - U14), 2rz1 srebrne (Dziwnówek 2009 - U8, Mielno 2011 - U10, Wałbrz1ch 2013 - U12), jeden brH­ zow1 (Szklarska Poręba 2016 - U18). W mis2rzos2wach Polski juniorek w szachach sz1bkich zdob1ła sześć medali: I miejsce w grupie do la2 8 - Koszalin (2009), I miejsce w grupie do la2 8 [P-15] - Koszalin (2009), II miejsce w grupie do la2 10 - Warszawa (2011), II miejsce w grupie do la2 18 - Rzeszów (2019), III miejsce w grupie do la2 12 - Warszawa (2012), III miejsce w grupie do la2 14 - Ka2owice (2015). W mis2rzo­ s2wach Polski juniorek w szachach bł1skawiczn1ch znalazła się w naj­ lepszej 2rójce siedmiokro2nie: I miejsce w grupie do la2 12 - Warszawa (2012), I miejsce w grupie do la2 14 - Ka2owice (2015), I miejsce w gru­ pie do la2 18 - Wrocław (2017), II miejsce w grupie do la2 10 - War­ szawa (2011), II miejsce w grupie do la2 14-Wrocław (2014), II miejsce w grupie do la2 18 - Rzeszów (2019), III miejsce w grupie do la2 8 Koszalin (2009). Szachis2ka ma w swoim dorobku 2akże srebrn1 medal druż1now1ch mis2rzos2w Polski juniorów (Masłów Pierwsz1 2014) i brHzow1 medal mis2rzos2w Polski przedszkolaków (Czchów 2007)74.

Henryk Szapiel

Szachis2H mogHc1m pochwalić się największ1mi osiHgnięciami na Pomorzu i Kujawach w pierwsz1ch la2ach powojenn1ch b1ł Henr1k Szapiel. Urodził się 2 grudnia 1921 r. w Wilnie. W pierwsz1ch la2ach 73 Ibidem. 74 Ibidem.

230

Historia szachów na Pomorzu i Kujawach w latach 1920-2021

powojenn1ch zamieszkał w Pile, broniHc barw Gwiazd1 B1dgoszcz. Od w1s2ępu w eliminacjach do mis2rzos2w Polski w LHdku-Zdroju w 1947 r., gdzie w1walcz1ł I miejsce, rozpoczęła się seria 8-le2nich sukcesów przerwan1ch chorobH i przedwczesnH śmierciH zawod­ nika w Pile 1 maja 1954 r. Gracz b1dgoskiej Gwiazd1, przemiano­ wanej nas2ępnie na Spójnię, w1walcz1ł w Krakowie w 1953 r. 212uł wicemis2rza Polski, majHc w swoim dorobku 2akże brHzow1 medal, zdob121 na łódzkich mis2rzos2wach Polski w 1951 r. ŁHcznie w1s2H­ pił w finałach mis2rzos2w Polski cz2erokro2nie w la2ach 1948-1953: Kraków (1948) - IV miejsce, Poznań (1949) - X miejsce, Bielsko (1950) - X miejsce, Ka2owice (1952) - IV miejsce. W druż1now1ch mis2rzos2wach Polski zdob1ł 2rz1 medale: dwa srebrne (Łódź 1947, Wrocław 1948) i jeden brHzow1 (Zakopane 1952). W 1948 r. zos2ał mis2rzem krajow1m75.

IM Jerzy Pokojowczyk

Jerz1 Pokojowcz1k b1ł najbardziej u212ułowan1m szachis2H kujawsko-pomorskim w his2orii, biorHc pod uwagę realnH siłę gr1 bez podziału na ka2egorie. W przeciwn1m razie palma pierwszeńs2wa należ1 się M. Wiese, k2óra w grupie kobie2 znacznie przew1ższ1ła dokonaniami omawianego zawodnika. Największ1m konkuren2em Pokojowcz1ka w walce o pr1ma2 na Pomorzu i Kujawach b1ł Maciejewski, k2ó­ rego w os2a2eczn1m rozrachunku w1przedził minimalnie76. Pokojowcz1k urodził się 21 lu2ego 1949 r. w Walimie (obecnie wojewódz2wo dolnoślHskie), a zmarł 10 maja 2020 r. w B1dgoszcz1. Największ1mi sukcesami b1dgoszczanina w imprezach cen2raln1ch b1ło zdob1cie wicemis2rzos2wa Polski mężcz1zn (B1dgoszcz 1976) oraz brHzowego medalu (Warszawa 1981). W la2ach 1971-1986

75 h22p://www.szach1polskie.pl/henr1k-szapiel/ (dos2ęp: 1.12.2021 r.); h22p:// www.olimpbase.org/pla1erspl/p2vxxzzf.h2ml (dos2ęp: 1.12.2021 r.); h22p://szachowavis2ula.pl/felie2on1/index.php?sid=i04i70&lang=pl&ac2ion=ar2ikel&ca2=i9&id= 545&ar2lang=pl (dos2ęp: 1.12.2021 r.). 76 h22p://www.szach1polskie.pl/jerz1-pokojowcz1k/ (dos2ęp: 1.12.2021 r.).

231

Piotr Szybowicz

w1s2Hpił dziesięciokro2nie w finałach mis2rzos2w Polski mężcz1zn: Poznań (1971) - XII miejsce, Zielona Góra (1974) - VII miejsce, Pio2rków Tr1bu­ nalski (1977) - XIX miejsce, Kraków (1978) - XVIII miejsce, Tarnów (1979) XI miejsce, Łódź (1980) - VII miejsce, Zielona Góra (1982) - XII miejsce, Poznań (1984) - VIII miejsce, Gd1nia (1985) - XI miejsce, B12om (1986) XII miejsce. Dwukro2nie reprezen2o­ wał Polskę na olimpiadach szachow1ch (Nicea 1974 i La Valle22a 1980). Z dru­ ż1nH ŁHczności B1dgoszcz w1walcz1ł Ryc. 10. Jerzy Pokojowczyk dwa medale druż1now1ch mis2rzos2w Źródło: www.izochypolikie.pl. Polski: zło2o (Ełk - Szeligi 1978) i brHz (Poznań 1974) oraz cz2er1 medale druż1now1ch mis2rzos2w Polski w szachach bł1skawiczn1ch: zło2o (Kalisz 1978), srebro (Kalisz 1979), brHz (Kalisz 1980, Ka2owice 1982). Jerz1 Pokojowcz1k ma na swoim koncie 2akże dwa srebrne medale mis2rzos2w Polski juniorów w grupie do la2 20 - Nowa Hu2a (1968), Warszawa (1969). T12uł IM uz1skał w 1978 r.77

IM Andrzej Maciejewski

Andrzej Maciejewski b1ł obok Jerzego Pokojowcz1ka najbardziej u212ułowan1m szachis2H regionu Pomorza i Kujaw. Urodził się 9 lipca 1951 r. w B1dgoszcz1. Pierwsz1 sukces osiHgnHł w 1970 r., gd1 77 h22p://www.szach1polskie.pl/jerz1-pokojowcz1k/ (dos2ęp: 1.12.2021 r.); h22ps://ra2ings.fide.com/profile/11oo718 (dos2ęp: 1.12.2021 r.); h22p://www.cr-pzszach.pl/ew/viewpage.php?page_id=i&zwiazek=&21p_czlonka=&pers_id=no8 (dos2ęp: 1.12.2021 r.); h22p://www.olimpbase.org/Elo/pla1er/Pokojowcz1k,%20 Jerz1.h2ml (dos2ęp: 1.12.2021 r.); h22p://www.0limpbase.org/pla1ers/2aemuqci.h2ml (dos2ęp: 1.12.2021 r.); h22ps://b1dgoszcz.w1borcza.pl/b1dgoszcz/56,48722,2645894 i,jerz1-pokojowcz1k-2i-lu2ego-i949-io-maja-2020„8.h2ml (dos2ęp: 1.12.2021 r.).

232

Historia szachów na Pomorzu i Kujawach w latach 1920-2021

w Ka2owicach zdob1ł srebrn1 medal mis2rzos2w Polski juniorów do la2 20. W 1973 r. zos2ał wicemis2rzem Pol­ ski seniorów, w 1989 r. w Ka2owicach w1walcz1ł 212uł mis2rza Polski senio­ rów w szachach sz1bkich, a w Kaliszu w 1993 r. zajHł II miejsce w mis2rzo­ s2wach Polski w szachach bł1skawicz­ n1ch. W 1973 r. w1s2Hpił w druż1nie Polski na druż1now1ch mis2rzos2wach Europ1, k2óre odb1ł1 się w Ba2h w Wiel­ kiej Br12anii. T12uł IM o2rz1mał w 1987 r.78 B1dgoszczanin w1walcz1ł pięć Ryc. 11. Andrzej Maciejewski medali druż1now1ch mis2rzos2w Pol­ Źródło: archiwum Andrzeja Filipowicza. ski: jeden zło21 (Szeligi 1978), jeden srebrn1 (Us2roń-Jaszowiec 1984), 2rz1 brHzowe (Poznań 1974, Gd1nia 1982, Kule 1983) i 7 miejsc na podium w druż1now1ch mis2rzos2wach Polski w szachach bł1skawiczn1ch: 2rz1 zło2e (Łódź 1974, Kalisz 1978, Legnica 1992), jeden srebrn1 (Kalisz 1979), 2rz1 brHzowe (Kalisz 1980, Gd1nia 1990, Kalisz 1993). Mis2rz międz1narodow1 s2ar2ował w 10 finałach mis2rzos2w Polski mężcz1zn w la2ach 1973-1993- Gd1­ nia (1973) - II miejsce, Zielona Góra (1974) - XII miejsce, Poznań (1975) - X miejsce, B1dgoszcz (1976) - XI miejsce, Pio2rków Tr1­ bunalski (1977) - XXIX miejsce, Tarnów (1979) - XII miejsce, Łódź (1980) - XII miejsce, Zielona Góra (1982) - XIV miejsce, Częs2o­ chowa (1992) - VII miejsce, Częs2ochowa (1993) - XII miejsce79.

78 h22p://www.szach1polskie.pl/andrzej-maciejewski/ (dos2ęp: 1.12.2021 r.); h22ps://ra2ings.fide.com/profile/11oo181 (dos2ęp: 1.12.2021 r.); h22p://www.cr-pzszach. pl/ew/viewpage.php?page_id=i&zwiazek=&21p_czlonka=&pers_id=iO57 (dos2ęp: 1.12.2021 r.); h22p://www.olimpbase.org/pla1erspl/ige61eak.h2ml (dos2ęp: 1.12.2021 r.). 79

Ibidem.

233

Piotr Szybowicz

IM Krzysztof Żołnierowicz

Krz1sz2of Żołnierowicz nie s2anHł na podium finałów mis2rzos2w Polski 2ak jak inni znani b1dgosc1 szachiści, Pokojowcz1k i Macie­ jewski, ale ze względu na osiHgane w1niki w liczn1ch 2urniejach s2ał się jedn1m z najważniejsz1ch szachis2ów w his2orii szachów na Kujawach i Pomorzu. B1dgoszczanin miał na swoim koncie 212uł wicemis2rza Polski w szachach sz1bkich i II miejsce w championacie kraju juniorów do la2 20. Razem z druż1nH Chemika w1walcz1ł dwa brHzowe medale w I lidze szachowej. Żołnierowicz urodził się i zmarł w B1dgoszcz1 (18 s21cznia 1962 r. - 27 maja 2020 r.). T12uł IM w1walcz1ł w 1988 r.80 Żołnierowicz ma w swoim dorobku medale mis2rzos2w Polski. Cz2erokro2nie s2ar2ował w finałach mis2rzos2w Polski mężcz1zn w la2ach 1984-1990 (Poznań 1984 - XV miejsce, Gd1nia 1985 X miejsce, Słupsk 1989 - XVI miejsce, Warszawa 1990 - IX miejsce), w1walcz1ł dwa medale w mis2rzos2wach Polski w szachach sz1bkich (II miejsce - Ka2owice 1989, III miejsce - Dębica 1990) i jeden zło21 medal w mis2rzos2w Polski w szachach bł1skawiczn1ch (Gd1nia 1990). B1dgoszczanin zdob1ł 2rz1 medale w druż1now1ch mis2rzos2wach Polski (jeden srebrn1 - B1dgoszcz 1990, dwa brHzowe - Gd1nia 1982, Kule 1983) i 2rz1 miejsca w pierwszej 2rójce w druż1now1ch mis2rzo­ s2wach Polski w szachach bł1skawiczn1ch (jeden zło21 medal - Gd1nia 1990, dwa brHzowe medale - Poznań 1991, Żnin 2000). W ka2egorii juniorów zajHł II miejsce w mis2rzos2wach Polski juniorów w grupie do la2 20 (Olecko 1981) i II miejsce w druż1now1ch mis2rzos2wach Polski juniorów (Gdańsk 1982)81.

80 h22p://www.szach1polskie.pl/krz1sz2of-zolnierowicz/ (dos2ęp: 1.12.2021 r.); h22ps://www.czasswiecia.pl/czas_swiecia/7,88348,25982179,nie-z1je-krz1sz2of-zolnierowicz.h2ml?disableRedirec2s=2rue (dos2ęp: 1.12.2021 r.); h22ps://nswiecie. pl/ar21kul/zmarl-krz1sz2of-zolnierowicz/1007107 (dos2ęp: 1.12.2021 r.). 81 h22p://www.szach1polskie.pl/krz1sz2of-zolnierowicz/ (dos2ęp: 1.12.2021 r.); h22ps://ra2ings.fide.com/profile/11oo238 (dos2ęp: 1.12.2021 r.); h22p://www.cr-pzszach.pl/ew/viewpage.php?page_id=i&zwiazek=&21p_czlonka=&pers_id= 1230 (dos2ęp: 1.12.2021 r.); h22p://www.olimpbase.org/pla1erspl/2dhn7p9n.h2ml (dos2ęp: 1.12.2021 r.).

234

Historia szachów na Pomorzu i Kujawach w latach 1920-2021

IM Jan Kiedrowicz

Jan Kiedrowicz w1walcz1ł 2rz1 medale mis2rzos2w Polski. Urodził się 11 marca 1960 r. w Chojnicach, a 212uł IM prz1znano mu w 1987 r. S2ar2ował w jedn1m finale mis2rzos2w Polski mężcz1zn (XV miejsce w Pio2rkowie Tr1bunalskim w 1983 r.), w1walcz1ł III miejsce w druż1­ now1ch mis2rzos2wach Polski (Lubniewice 1994), U miejsce w mis2rzo­ s2wach Polski w szachach bł1skawiczn1ch (Gd1nia 1990) i III miejsce w druż1now1ch mis2rzos2wach Polski w szachach bł1skawiczn1ch (Legnica 1992)82.

IM Robert Ciemniak

Rober2 Ciemniak urodził się 13 s21cznia 1975 r. w B1dgoszcz1. T12uł IM uz1skał w 1993 r. W druż1now1ch mis2rzos2wach Polski w barwach Górnika Zabrze w1walcz1ł jeden brHzow1 medal (Lubniewice 1994)Największe sukces1 odniósł w ka2egorii juniorów. W mis2rzos2wach Polski juniorów zdob1ł pięć medali: dwa zło2e - grupa juniorów do la2 16 (Limanowa 1991), grupa juniorów do la2 20 (Częs2ochowa 1992), dwa srebrne - grupa juniorów do la2 14 (Piechowice 1989), grupa juniorów do la2 15 (Brzozów 1990), jeden brHzow1 - grupa juniorów do la2 18 (Biała Podlaska 1992). W B1dgoszcz1 w 1988 r. w1wal­ cz1ł srebrn1 medal w druż1now1ch mis2rzos2wach Polski juniorów. W finale mis2rzos2w Polski w Częs2ochowie w 1993 r. uplasował się na XIII poz1cji83. 82 h22p://www.szach1polskie.pl/jan-kiedrowicz/ (dos2ęp: 1.12.2021 r.); h22ps://ra2ings.fide.com/profile/11o117o (dos2ęp: 1.12.2021 r.); h22p://www.cr-pzszach.pl/ew/viewpage.php?page_id=i&zwiazek=&21p_czlonka=&pers_id=iooi (dos2ęp: 1.12.2021 r.); h22p://www.olimpbase.org/Elo/pla1er/Kiedrowicz,%2ojan. h2ml (dos2ęp: 1.12.2021 r.); h22ps://web.archive.0rg/web/201310212347n/h22p:// polbase.w.in2eria.plZpio2rkow83C.h2ml (dos2ęp: 1.12.2021 r.); h22p://www.olimpbase. org/pla1erspl/4s11wó4f.h2ml (dos2ęp: 01.12.2021 r.). 83 h22p://www.szach1polskie.pl/rober2-ciemniak/ (dos2ęp: 1.12.2021 r.); h22ps://ra2ings.fide.com/profile/1105620 (dos2ęp: 1.12.2021 r.); h22p://www.cr-pzszach.pl/ew/viewpage.php?page_id=i&zwiazek=&21p_czlonka=&pers_id=s62i (dos2ęp: 1.12.2021 r.); h22p://www.olimpbase.org/Elo/pla1er/Ciemniak,%2oRober2.

235

Piotr Szybowicz

IM Kacper Drozdowski

Kacper Drozdowski urodził się 14 maja 1996 r. w Toruniu. T12uł IM uz1skał w 2013 r. Torunianin 2rz1kro2nie reprezen2ował Polskę na druż1now1ch mis2rzos2wach Europ1 juniorów do la2 18 i 2rz1­ kro2nie w1walcz1ł loka21 na podium: I miejsce (Pardubice - Czech1 2012, Maribor - Słowenia 2013), II miejsce (Jass1 - Rumunia 2014). W 2012 r. w czeskiej Pradze zdob1ł zło21 medal w mis2rzos2wach Europ1 juniorów do la2 1684. Drozdowski posiada w swoim dorobku 2akże pięć medali mis2rzos2w Polski juniorów: 2rz1 zło2e - juniorz1 do la2 10 (Kołobrzeg 2006), juniorz1 do la2 14 (Sękocin S2ar1 2010), juniorz1 do la2 16 (Mur­ zasichle 2011); jeden srebrn1 - juniorz1 do la2 18 (Solina 2012), jeden brHzow1 - juniorz1 do la2 14 (Sielpia 2009). Do inn1ch osiHgnięć 2orunianina można zalicz1ć 2akże: III miejsce w druż1now1ch mis2rzo­ s2wach Polski juniorów (Us2roń 2010), I miejsce w mis2rzos2wach Polski przedszkolaków (R1bnik 2003), dziewięć medali w mis2rzo­ s2wach Polski juniorów w szachach sz1bkich: cz2er1 zło2e - w gru­ pie do la2 12 (Lublin 2008), w grupie do la2 12 (Lublin 2008), w grupie do la2 16 (Warszawa 2011), w grupie do la2 18 (Wrocław 2014); dwa srebrne - w grupie do la2 10 (Koszalin 2005), w grupie do la2 18 (Olsz­ 21n 2013); 2rz1 brHzowe - w grupie do la2 8 (Koszalin 2004), w grupie do la2 14 (Koszalin 2009), w grupie do la2 18 (Warszawa 2012); sześć medali w mis2rzos2wach Polski juniorów w szachach bł1skawiczn1ch: dwa zło2e - w grupie do la2 18 (Olsz21n 2013), w grupie do la2 18 (Wro­ cław 2014); 2rz1 srebrne - w grupie do la2 12 (Lublin 2008), w grupie do la2 14 (Koszalin 2009), w grupie do la2 18 (Warszawa 2012); jeden

h2ml (dos2ęp: 1.12.2021 r.); h22p://www.olimpbase.org/pla1erspl/n191fnng.h2ml (dos2ęp: 1.12.2021 r.). 84 h22p://www.szach1polskie.pl/kacper-drozdowski/ (dos2ęp: 1.12.2021 r.); h22ps://ra2ings.fide.com/profile/113672o (dos2ęp: 1.12.2021 r.); h22p://www.cr-pzszach. pl/ew/viewpage.php?page_id=i&zwiazek=&21p_czlonka=&pers_id=925 (dos2ęp: 1.12.2021 r.); h22p://ra2ings.fide.com/id.ph2ml?even2=ii3672O (dos2ęp: 1.12.2021 r.); h22p://www.olimpbase.org/pla1erspl/iqmcm8ii.h2ml (dos2ęp: 1.12.2021 r.).

236

Historia szachów na Pomorzu i Kujawach w latach 1920-2021

brHzow1 - w grupie do la2 18 (Warszawa 2010). W finale mis2rzos2w Polski mężcz1zn w Chorzowie w 2013 r. zajHł XVIII miejsce85.

IM Radosław Gajek

Radosław Gajek urodził się 26 kwie2nia 1998 r. w GrudziHdzu. T12uł IM o2rz1mał w 2014 r. Największe sukces1 osiHgnHł w ka2egorii juniorów. W 2012 r. w 2ureckim S2ambule reprezen2ował Polskę na olimpiadzie szachowej juniorów do la2 16 oraz dwukro2nie s2ar2ował w druż1­ now1ch mis2rzos2wach Europ1 juniorów do la2 18 (Jassa - Rumunia 2014 - II miejsce, Karpacz 2015). W mis2rzos2wach Polski juniorów w1walcz1ł pięć medali: I miejsce w grupie do la2 14 (Suwałki 2011), I miejsce w grupie do la2 14 (Solina 2012), I miejsce w grupie do la2 16 (Jas2rzębia Góra 2014), II miejsce w grupie do la2 18 (Szklarska Poręba 2016), III miejsce w grupie do la2 18 (Karpacz 2015), w mis2rzo­ s2wach Polski juniorów w szachach sz1bkich zdob1ł 2rz1 medale: I miejsce w grupie do la2 16 (Olsz21n 2013), III miejsce w grupie do la2 10 (Lublin 2008), III miejsce w grupie do la2 12 (Warszawa 2010) i w mis2rzos2wach Polski juniorów w szachach bł1skawiczn1ch 2akże 2rz1 loka21 na podium: I miejsce w grupie do la2 16 (Olsz21n 2013), III miejsce w grupie do la2 12 (Warszawa 2010), III miejsce w grupie do la2 14 (Warszawa 2011). W 2013 r. w Chorzowie uczes2nicz1ł w finale mis2rzos2w Polski mężcz1zn, gdzie uplasował się na XXII poz1cji. Gajek od 2018 r. reprezen2ował Aus2rię86.

85 Ibidem. 86 h22p://www.szach1polskie.pl/radoslaw-gajek/ (dos2ęp: 1.12.2021 r.); h22ps://ra2ings.fide.com/profile/1125893 (dos2ęp: 1.12.2021 r.); h22p://www.cr-pzszach.pl/ew/viewpage.php?page_id = i&zwiazek=&21p_czlonka=&pers_ id=i5i8i (dos2ęp: 1.12.2021 r.); h22p://www.0limpbase.org/pla1erspl/j72zfpdf.h2ml (dos2ęp: 1.12.2021 r.).

237

Piotr Szybowicz

IM Łukasz Licznerski

Łukasz Licznerski urodził się 28 marca 1995 r. w B1dgoszcz1. T12uł IM o2rz1mał w 2021 r. Największe osiHgnięcia w1walcz1ł w ka2egorii juniorów. W reprezen2acji Polski na druż1now1ch mis2rzos2wach Europ1 juniorów do la2 18 zdob1ł 1 miejsce (Maribor - Słowenia 2013). W 2013 r. w Szcz1rku zos2ał mis2rzem Polski juniorów do la2 18. Licznerski posiada w swoim dorobku 2akże dwa medale w mis2rzo­ s2wach Polski juniorów w szachach sz1bkich: II miejsce w grupie juniorów do la2 14 (Koszalin 2009), III miejsce w grupie juniorów do la2 16 (Warszawa 2011) i dwa medale w mis2rzos2wach Polski juniorów w szachach bł1skawiczn1ch: I miejsce w grupie juniorów do la2 16 (Warszawa 2011), II miejsce w grupie juniorów do la2 18 (Olsz21n 2013)87. B1dgoszczanin w1s2Hpił w mis2rzos2wach Polski w Chorzowie w 2013 r., gdzie zajHł XXIV miejsce. Na druż1now1ch mis2rzos2wach Polski w szachach bł1skawiczn1ch dwukro2nie s2awał na podium: 11 miejsce (B1dgoszcz 2014), III miejsce (B1dgoszcz 2013)88.

Zakończenie Z perspek21w1 udziału zawodników Pomorza i Kujaw w zawodach szczebla mis2rzos2w świa2a, mis2rzos2w Europ1 i mis2rzos2w Polski zauważalna s2aje się dominacja B1dgoszcz1 od czasów powojenn1ch do połow1 la2 90. XX w. Na la2a 70. i 80. XX w. prz1padał czas naj­ większej prosperi21 w his2orii spor2u szachowego w mieście nad BrdH

87 h22p://www.szach1polskie.pl/lukasz-licznerski/ (dos2ęp: 1.12.2021 r.); h22ps://ra2ings.fkie.com/profile/117925o (dos2ęp: 1.12.2021 r.); h22p://www.cr-pzszach.pl/ew/viewpage.php?page_id=i&zwiazek=&21p_czlonka=&pers_id=ioso (dos2ęp: 1.12.2021 r.); h22p://www.olimpbase.org/pla1erseb/owgo4u6i.h2ml (dos2ęp: 1.12.2021 r.); h22ps://expressb1dgoski.pl/szachow1-2alen2-z-chemika/ ar/10966649 (dos2ęp: 1.12.2021 r.); h22ps://web.archive.0rg/web/20141020171846/ h22p://polbase.w.in2eria.pl/chorzowi3c.h2ml (dos2ęp: 1.12.2021 r.); h22p://ra2ings. fide.com/id.ph2ml?even2=i 179250 (dos2ęp: 1.12.2021 r.). 88 Ibidem.

238

Historia szachów na Pomorzu i Kujawach w latach 1920-2021

z apogeum w 1978 r. Szachiści w1chowani w klubach: Caissa, ŁHcz­ ność, Forme2, Chemik, MDK 1 i MDK 2 w1s2ępowali na imprezach rangi ogólnoświa2owej, europejskiej i ogólnopolskiej. S1mbolicz­ n1m poczH2kiem epoki b1ł pierwsz1 s2ar2 ŁHczności w druż1now1ch mis2rzos2wach Polski w 1972 r., a jej końcem 1996 r., gd1 Chemik os2a­ 2ecznie opuścił szeregi druż1now1ch mis2rzos2w Polski. Na pierwsze dziesięciolecia XXI w. prz1pada dominacja na arenie wojewódzkiej przeds2awicieli Torunia, GrudziHdza i Żnina. Po2ęga klubów Basz2a Żnin i Ro2mis2rz GrudziHdz opierała się jednak głównie na zawod­ nikach z 212ułami GM i IM, pochodzHc1mi z inn1ch części Polski. To samo do21cz1 spek2akularnego powro2u B1dgoszcz1 w pos2aci klubu Gwiazda, do krajowej czołówki w 2021 r.

Spis tabel

Tab. 1. Tab. 2.

Tab. 3. Tab. 4. Tab. 5. Tab. 6. Tab. 7.

Tab. 8. Tab. 9. Tab. 10.

PoczH2ki zorganizowanego ż1cia szachowego w poszczególn1ch mias2ach Pomorza i Kujaw S2ruk2ur1 organizac1jne szachów na 2erenie Pomorza i Kujaw wia2ach 1937-2021 Klub1 Pomorza i Kujaw w druż1now1ch mis2rzos2wach Polski w la2ach 1929-2021 W1kaz medalis2ów reprezen2ujHc1ch klub1 Pomorza i Kujaw w finałach mis2rzos2w Polski mężcz1zn w la2ach 1926-2021 W1kaz medalis2ek reprezen2ujHc1ch klub1 Pomorza i Kujaw w finałach mis2rzos2w Polski kobie2 w la2ach 1935-2021 Klas1fikacja medalowa klubów Pomorza i Kujaw mis2rzos2w Polski w szachach sz1bkich w la2ach 1988-2021 Klas1fikacja medalowa klubów Pomorza i Kujaw mis2rzos2w Polski w szachach bł1skawiczn1ch w la2ach 1966-2021 Medale zawodników kujawsko-pomorskich w mis2rzos2wach świa2a juniorów do 2021 r. Medale zawodników kujawsko-pomorskich w mis2rzos2wach Europ1 juniorów do 2021 r. Medaliści mis2rzos2w Polski juniorów i juniorek w szachach klas1czn1ch z Kujaw i Pomorza w la2ach 1949-2021 239

Piotr Szybowicz

Tab. 11. Medaliści mis2rzos2w Polski juniorów i juniorek w szachach sz1bkich z Kujaw i Pomorza w la2ach 1995-2021 Tab. 12. Medaliści mis2rzos2w Polski juniorów i juniorek w szachach bł1skawiczn1ch z Kujaw i Pomorza w la2ach 1998-2021 Tab. 13. Medaliści druż1now1ch mis2rzos2w Polski juniorów z klubów Kujaw i Pomorza w la2ach 1970-2021 Tab. 14. Turnieje rangi mis2rzos2w Polski rozegrane na 2erenie Pomorza i Kujaw w la2ach 1920-2021

Bibliografia Źródła archiwalne Archiwum Pańs2wowe w B1dgoszcz1 (APB), s1gn. 1555/222, Wojewódzka Federacja Spor2u W1chowanie Fiz1czne i Tur1s21ka w B1dgoszcz1 1960-1991, Działalność OZSzach 1973-1988. Archiwum Pańs2wowe w Toruniu (APT), s1gn. 972/11, UrzHd Wojewódzki w Toruniu, W1dział Kul2ur1 Spor2u i Tur1s21ki, Rejes2racja S2owarz1szeń Kul2ur1 Fiz1cznej, Wojewódzka Federacja Spor2u Toruń 1976-1977,1979-1988, 1990-1991Archiwum Pańs2wowe w Toruniu, Oddział we Włocławku (APT-W), s1gn. 669/7, Wojewódzka Federacja Spor2u we Włocławku 19761990, Organizacja jednos2ek podległ1ch, Deklaracje założ1cielskie Okręgow1ch ZwiHzków Spor2ow1ch 1976-1990.

Opracowania monograficzne i artykuły Adamski A., Marszałek R., Drużynowe mistrzostwa Polski, „Szach1" 1974, nr 12. Biule21n Informac1jn1, Szachowe Dni Bydgoszczy, Międzynarodowy Turniej Szachowy Kobiet, B1dgoszcz 14-28 kwie2nia 1977. Filipowicz A., Jubileusz 80-lecia, „Magaz1n Szachis2a” 2006, nr 4. Filipowicz A., Szachowe epizody (121). DMP - I liga czyli ekstraliga, „Magaz1n Szachis2a” 2020, nr 1. Filipowicz A., Szachowe epizody (127). XXIV Olimpiada - Malta, „Magaz1n Szachis2a” 2020, nr 7.

240

Historia szachów na Pomorzu i Kujawach w latach 1920-2021

Filipowicz A., Z kart historii, Mistrzostwa świata do 20 lat, „Szachis2a” 1995. nr 12. Filipowicz A., Z kart historii 70-lecia PZSzach, Mistrzostwa świata do 18 lat, „Szachis2a” 1996, nr 2. Filipowicz A., Z kart historii 70-lecia PZSzach, Mistrzostwa świata 16 (17) lat, „Szachis2a” 1996, nr 3. Filipowicz A., II mistrzostwa Polski w szachach aktywnych, Katowice, 30 III - 2 IV1989, „Szach1” 1989. nr 5. Filipowicz A., Wolsza T.» Jubileusz 70-lecia Polskiego Związku Szachowego, „Szachis2a” 1996, nr 4. Gr1nfeld I., Kolejarz Warszawa zdobył przechodni Puchar Sześcioletni, „Szach1” 1952, nr 4. Konarkowski E, Turniej o Mistrzostwo Szachowe Wielkiego Pomorza, „Biule21n Pomorskiego Okręgowego ZwiHzku Szachowego w Toruniu” 1938, nr 2. Konarkowski E, Życie szachowe w Toruniu, „Biule21n Pomorskiego Okręgowego ZwiHzku Szachowego w Toruniu” 1938, nr 1. Konikowski J., IX Olimpiada szachowa kobiet, „Szach1” 1981, nr 3. Kwilecki A., Szachy w Poznaniu. Sto pięćdziesiąt lat 1839-1988, Poznań 1990. Kulla K.» Turniej o Mistrzostwo Szachowe Pomorza w Inowrocławiu, „Biule21n Pomorskiego Okręgowego ZwiHzku Szachowego w Toruniu” 1939, nr 7. Li2manowicz W., Giż1cki J., Szachy od A do Z, 2. 1, Warszawa 1986. Malinowski T, Smoliński Z., Urban1i Z., Ważniejsze osiągnięcia sportowców województwa bydgoskiego w latach 1957-1986 [w:] Sto lat sportu na Kujawach i Pomorzu, red. W. Jas2rzębski, B1dgoszcz 1993. Marszałek R., XXXII drużynowe mistrzostwa Polski, „Szach1” 1979» nr 3. Przewoźnik J., Legion mistrzem Polski, „Szach1” 1985, nr 1. Sz1bowicz P., Historia startów klubów bydgoskich w I lidze szachowej w latach 1949-2012 [w:] Kronika Bydgoska, 2. 34. B1dgoszcz 2013. Sz1bowicz P, Klemens Kulla (1908-1990). Pierwszy prezes Pomorskiego Okręgowego Związku Szachowego. W stulecie urodzin [w:] Kronika Bydgoska, 2. 28, B1dgoszcz 2007.

241

Piotr Szybowicz

Sz1bowicz P.» Królewska gra. Sport szachowy w województwie pomorskim w latach 1920-1939, Toruń 2006. Sz1bowicz P.» Szachy w województwie pomorskim w latach 1920-1939^ „Magaz1n Szachis2a” 2013, nr 1. Sz1bowicz P.» Udział szachistów bydgoskich w mistrzostwach Polski mężczyzn w latach 1926-2014 [w:] Kronika Bydgoska, 2. 35, B1dgoszcz 2014. Wach S.» XXXVI Drużynowe mistrzostwa Polski, „Szach1” 1983. nr 1. Wach S.» XXXVII Drużynowe mistrzostwa Polski, „Szach1” 1984, nr 2. Opracowania niepublikowane i zbiory prywatne Archiwum Andrzeja Filipowicza Archiwum Waldemara Jagodzińskiego Kronika KS Formet Bydgoszcz Kulla K., Rok jubileuszów. Wspomnienia działacza szachowego.

Netografia h22ps://b1dgoszcz.H1borcza.pl/b1dgoszcz/ h22ps:// expressb1dgoski.pl/ h22p://kpzszach.pl/ h22ps://kurieros2rowski.pl/ h22ps:// nswiecie.pl/wiadomosci h22ps://ra2ings.fide.com/ h22p://szachowavis2ula.pl/ h22p://www.cr-pzszach.pl/ew/news.php h22ps://www.czasswiecia.pl/ h22p://www.konikowski.ne2/ h22ps://www.olimpbase.org/index.php h22p://www.szach1polskie.pl/ h22p://www.2orneionline.com/

WŁODZIMIERZ JASTRZĘBSKI

Ulrich Jahr, Dzieje rodziny z szachami w tle

Armia Czerwona i 2owarz1szHce jej oddział1 Wojska Polskiego 24 s21cznia 1945 r. opanował1 B1dgoszcz. BędHc1 głowH niemieckiej rodzin1 53-le2ni wówczas b1dgoszczanin Will1 Jahr uznał, w prze­ ciwieńs2wie do ogromnej większości swoich rodaków, w 21m 2akże dalszej oraz części bliższej rodzin1, że skoro w czasie okupacji nazi­ s2owskiej nie w1rzHdził nikomu niczego złego, 2o nie ma po2rzeb1 ewakuować się wcześniej z mias2a. Jak się po2em okazało, b1ł 2o poglHd bardzo naiwn1, k2ór1 spowodował 2ragedię. Pierwsze s1mp­ 2om1 2ego, co wkró2ce mogło nas2Hpić, rodzina odczuła już w dniu 2zw. w1zwolenia. Późn1m wieczorem grupka ok. cz2erech-pięciu krasno­ armiejców w2argnęła do ich mieszkania, znajdujHcego się w kamienic1 prz1 ul. Nakielskiej 75 m. 3, i na2rę2nie zaczęła domagać się w1dania alkoholu. Gospodarzowi z 2rudem udało się ich pozb1ć, 2łumaczHc, iż 2akowego nie ma. Drama2 nas2Hpił nazaju2rz. Około godzin1 23:00, w momencie, kied1 pięcioosobowa rodzina Jahrów sz1kowała się do snu, drzwi wejściowe do mieszkania sforsowało pięciu Rosjan z ofice­ rem na czele. B1ła 2o wiz12a celowa, prawdopodobnie sprowokowana donosem, a jej ofiarH padł kładHc1 się akura2 do łóżka ojciec rodzin1. Czerwonoarmiści w1krz1knęli: „T1 gi2lerowcu i pamieszcziku, m1 2iebja ubijom kak sobaku (T1 hi2lerowcu i fabr1kancie, m1 ciebie zabijem1 jak psa!)'' po cz1m jeden z żołnierz1 prz1łoż1ł lufę karabinu do piersi ofiar1 i oddał śmier2eln1 s2rzał. Świadkami zbrodni b1ła 245

Włodzimierz Jastrzębski

pozos2ała część rodzin1 Jahrów: 41-le2nia żona Hildegarda z domu S2einborn, 13-le2nia córka Inge­ borg - Inga (ur. 1931), 6-le2ni s1n Ulrich (ur. 1939) oraz niespełna 3-le2nia Gizela (ur. 1942). Od2Hd ich dalsze ż1ciowe los1 zaczęł1 się układać w sposób drama21czn1. Zwłoki męża i ojca pomogli w pobliskim ogrodzie prowi­ zor1cznie pochować sHsiedzi — Polac1. Oszalałe z żalu i bólu żona i s2arsza córka zos2ał1 nas2ępnego dnia aresz2owane przez c1wilów i - zgodnie z ówczesnH procedurH - odizo­ lowane od resz21 społeczeńs2wa. Ryc. 1. Hildegarda Jahr z dziećmi: Skierowano je jako Niemki do Ingą (stoi), Ulrichem i Gizelą pohi2lerowskiego obozu barako­ Źródło: archiwum rodziny. wego Zimne Wod1, mieszczHcego się w dzielnic1 B1dgoszcz Wschód (pomiędz1 dzisiejsz1mi ulicami FordońskH i KamiennH), w k2ór1m wcześniej więziono Ż1dów. Obóz 2en podlegał Cen2ralnemu Obozowi Prac1 dla Niemców w Po2ulicach. W zachowan1ch do dzisiaj resz2kach Księgi Obozowej Zimne Wod1 Hildegarda b1ła wzmiankowana jako chora więźniarka przeb1wajHca na Izbie Chor1ch kilkakro2nie: 5, 8, 9 i 12 marca 1945 r. Pozos2ał1mi dziećmi zaopiekowali się doraźnie sHsiedzi. Niespełna 6-le2ni wów­ czas Ulrich dos2ał się pod opiekę s2arszej sHsiadki zamieszkujHcej w ofic1nie domu prz1 ul. Nakielskiej 75. Los1 ob1dwu uwięzion1ch kobie2 b1ł1 nie do pozazdroszczenia. W warunkach srogiej zim1 oraz kapr1śnej wiosn1, ubrane 21lko w 2o, co miał1 na sobie w momencie aresz2owania, przez ok. pięć miesięc1 przeb1wał1 w nieogrzewan1ch barakach, śpiHc na słomie położonej na nieheblowane deski prowizor1czn1ch koi, pozbawione jakiegokolwiek prz1kr1cia. Każ­ dego dnia maszerował1 pod nadzorem uzbrojon1ch s2rażników 2am i z powro2em do oddalonego o ok. pięć kilome2rów Łęgnowa. Na 246

Ulrich Jahr. Dzieje rodziny z szachami w ile

miejscu b1ł1 zmuszane do uciHżliwej prac1 polegajHcej na rozbieraniu na części masz1n i urzHdzeń sł1nnej zbudowanej przez hi2lerowców fabr1ki Dinami2-Werke. Wsz1s2kie części b1ł1 w1wożone pociH­ gami i ciężarówkami do ZwiHzku Sowieckiego. Marne w1ż1wienie, złe 2rak2owanie przez nadzorców oraz zimno prz1cz1nił1 się do chorób i zgonów wielu więźniarek. Hildegarda już w marcu 1945 r. zos2ała zarażona szalejHcH w obozie czerwonkH. Wkró2ce s2ała się prz1słowiow1m „zimn1m 2rupem” i os2a2ecznie bezuż12eczna jako pracownik, zos2ała zwolniona z obozu. Z braku inn1ch możliwości prz1garnęli jH znajomi Polac1 o nazwisku Nowicc1. Pod koniec czerwca 1945 r. zmarła. Wówczas 2eż mógł się odb1ć zorganizowan1 przez b1ł1ch pracowników firm1 W. Jahra pogrzeb obojga małżonków na cmen2arzu w b1dgoskiej dzielnic1 Jar1. W lipcu 1945 r. obóz dla b1dgoskich Niemców w dzielnic1 B1dgoszcz Wschód zos2ał rozwiH­ zan1. NadajHc1ch się jeszcze do prac1 pensjonariusz1 rozparcelo­ wano do różn1ch b1dgoskich firm, na2omias2 kobie21 jako pomoce domowe zos2ał1 prz1dzielone do co bardziej zasobn1ch Polaków, głównie rzemieślników i kupców. 14-le2nia Inga 2rafiła do pewnego rzeźnika. Gospodarz nie dość, że jH źle 2rak2ował, bijHc i prześladu­ jHc na każd1m kroku, 2o pod koniec służb1 dokonał na niej gwał2u. Inga zaszła w ciHżę. Gd1 rzemieślnik dowiedział się o 21m, w1rzucił dziewcz1nę na bruk. Prz1garnęła jH wówczas rodzina b1łego kierow­ nika 2echnicznego firm1 W. Jahra - Wacława Domagał1. Nie majHc specjalnie warunków do zapewnienia opieki ma2ce i prz1szłemu dziecku, nowi gospodarze poradzili jej, ab1 na czas połogu udała się do przeznaczonego dla kobie2 w jej s12uacji sierocińca w Toruniu. Po ok. 2rzech miesiHcach urodziła się dziewcz1nka, k2órej ma2ka nadała imię Doro2a. Inga zmuszona b1ła podjHć pracę, żeb1 zapewnić sobie i dziecku u2rz1manie. Ponieważ nie miała żadn1ch kwalifikacji, zos2ała w B1dgoszcz1 robo2nicH w jedn1m z przedsiębiors2w budow­ lan1ch. Tu2aj w 1953 r. poznała robo2nika niemieckiego pochodzenia, Edwarda Karowa. W czasie wojn1 niemiecko-sowieckiej walcz1ł on w szeregach Wehrmach2u, zos2ał rann1 pod Leningradem i 2rafił do szpi2ala wojskowego w B1dgoszcz1. S2Hd jako rekonwalescen2a zabrali go po 2zw. w1zwoleniu Rosjanie i zmusili do prac1 w podziemiach jednej z kopalń węgla kamiennego w okolicach B12omia. W 1952 r. 247

Włodzimierz Jastrzębski

zos2ał s2am2Hd zwolnion1 i udał się do zamieszkałej w B1dgoszcz1 dalszej rodzin1. Zaraz po poznaniu się Ingi i Edwarda odb1ł się ślub. Gospodarze Polac1 w1najmujHc1 małżonkom pokój w mieszkaniu prz1 ul. Ujejskiego 9 m. 5, kied1 okazało się, że Inga jes2 w ciHż1, w1powiedzieli im kwa2erę. Wówczas Edward odnalazł prz1 ul. Nizin1 szopę. Karowowie sprowadzili się do 2ego prowizor1cznego mieszka­ nia wraz z wzię2H z prz12ułku Doro2H. Wkró2ce urodziło się kolejne dziecko - Br1gida. Dalsze los1 2ej rodzin1 sH o 21le ciekawe, że zawie­ rajH w sobie pewnH prawdę o przeds2awicielach przedwojennej nie­ mieckiej mniejszości narodowej, k2órz1, zmuszeni okolicznościami, pozos2ali na 2er12orium Polski. Karów cz1nił ogromne w1siłki na rzecz połHczenia się z zamieszkujHcH w Bremie (RFN) ma2kH AnnH, z k2órH od powojnia u2rz1m1wał kon2ak2 korespondenc1jn1. Każdo­ razowe prób1 w1jazdu b1ł1 2orpedowane przez polski UrzHd Bezpie­ czeńs2wa Publicznego. W końcu oboje pos2anowili dokonać swois2ej mis21fikacji. Anna Karów z domu S2achowiak w 1955 r. zawiado­ miła 2elegraficznie s1na o 21m, że znajduje się w s2anie agonaln1m i pragnie raz jeszcze przed śmierciH zobacz1ć najbliższH jej osobę. Edward udał się z 2eks2em korespondencji do b1dgoskiego Urzędu Bezpieczeńs2wa Publicznego i o2rz1mał zgodę na 2rz1dniow1 pob12 w RFN. Funkcjonariusze podejmujHc1 2akH dec1zję sHdzili, że wnio­ skodawca nie zdec1duje się na zawsze opuścić rodzin1, zwłaszcza że Inga b1ła już w ciHż1 z kolejn1m dzieckiem - s1nem Waldemarem (ż1ł w la2ach 1955-1956)- Ocz1wiście Karów w żadn1m w1padku nie zamierzał powrócić do Polski i na21chmias2 podjHł s2arania u władz RFN o sprowadzenie rodzin1. Dopóki jednak w Polsce wszechwładnie panował s2alinizm, 2akie rozwiHzanie absolu2nie nie wchodziło w grę1. Dopiero w 1955 r., w okresie 2zw. odwilż1 mogł1 rozpoczHć się roz­ mow1 w sprawie 2zw. łHczenia rodzin. Chodziło o umożliwienie emi­ gracji krewn1ch i powinowa21ch z Polski na 2er12orium niemieckie. Negocjacje w 2ej sprawie pomiędz1 organizacjami Polskiego i Nie­ mieckiego Czerwonego Krz1ża prz1 udziale cz1nników rzHdow1ch PRL i NRD za wiedzH władz RFN 2ocz1ł1 się dwa la2a. Na pods2awie osiHgnię2ego porozumienia z samego 21lko ówczesnego wojewódz2wa* Relacja Ulricha Jahra z 16 grudnia 2011 r. (zbior1 własne).

248

Ulrich Jahr. Dzieje rodziny z szachami w tle

b1dgoskiego w1jechało ok. 4800 osób2. Wśród nich znalazła się 2eż pozos2ała część rodzin1 Karów. Inga w 2akich o2o słowach opisała 2en w1jazd: „Pewnego dnia 1958 r. kazano nam s2awić się na dworcu kolejow1m w B1dgoszcz1. S2ał 2u już pociHg z wagonami osobow1mi, do k2órego załadowało się z 2obołami ok. 1000 osób. Dojechaliśm1 pod Berlin do s2acji Ers2walde mieszczHcej się na 2erenie Niemieckiej Republiki Demokra21cznej. Zaprowadzono nas wsz1s2kich do pobli­ skiego barakowego obozu, rozlokowano i po zapewnieniu posiłku poddano in2ens1wnemu szkoleniu. W1kładowc1 uświadamiali nas, że w1jazd do RFN jes2 r1z1kown1, bo panujH 2am nędza i w1z1sk. Indok2r1nacja 2rwała przez ok. sześć 21godni, po cz1m rozdano for­ mularze zawierajHce deklaracje o chęci pozos2ania w NRD. Spośród zebran1ch nik2 się nie zgłosił i organiza2orz1 zmuszeni b1li w1wieźć cał1 2ranspor2 na 2eren RFN”3. Pozos2ałe rodzeńs2wo - Ulricha i Gizelę - wzięli do siebie, zameldowali na s2ałe i prz1sposobili dobrz1 ludzie - Polac1. W 2en sposób Ulrich Will1 Erns2 23 marca 1946 r. znalazł az1l w domu siós2r Mar21 i Wand1 Bukol2 w B1dgoszcz1 prz1 ul. S. Czarnieckiego 4 rn. 4, na2omias2 jego młodsza sios2ra Gizela Br1gida 2uż po 2zw. w1zwoleniu u rodzin1 Fiu2aków w B1dgoszcz1 prz1 ul. Grunwaldzkiej 43 rn. 34. Pora na parę zdań na 2ema2 his2orii rodzinn1ch Jahrów i S2einbornów. Ich dzieje można podzielić na dwa zasadnicze okres1 - legen­ darn1, o k2ór1m informacje pochodzH z przekazu z ojca na s1na lub córkę przeds2awicieli kolejn1ch pokoleń, oraz majHc1 oparcie w dokumen2ach znajdujHc1ch się w posiadaniu rodzin1 lub w zaso­ bach ins212ucji przechowujHc1ch archiwalia. Fama głosi, że najs2arsz1 z przodków o nazwisku Jahr prz1b1ł na Pomorze Gdańskie z Wes2falii ok. 1789 r. B1ło 2o w ramach osadnic2wa prowadzonego z inicja21w1 2 R. Sudziński, Liczba, rozmieszczenie i struktura ludności niemieckiej na Pomorzu Nadwiślańskim w latach 1945-1959 [w:] Ludność niemiecka na ziemiach polskich w lalach 1939-1945 i jej powojenne losy, red. W. Jas2rzębski, B1dgoszcz 1995, s. 146-147. 3 Relacja Ingeborg Karów uz1skana za pośrednic2wem bra2a Urlicha Jahra (zbior1 własne). 4 Archiwum Pańs2wowe w B1dgoszcz1 (dalej: AP-B), zespół Kar2o2eka m. B1dgoszcz1. 249

Włodzimierz Jastrzębski

króla pruskiego Fr1der1ka Wielkiego przez niemiecki kościół pro2e­ s2ancki. Is2nienie 2akiego zjawiska po2wierdzajH badacze5. Jahrowie rozprzes2rzenili się na cz2er1 mias2a: Mroczę, Łobżenicę i Nakło oraz Szubin. Przez mieszanie się małżeńs2w os2a2ecznie w Mrocz1 w1kr1­ s2alizowała się linia rodu Jahrów, do k2órej należ1 nasz boha2er, Ulrich6. S2einbornowie dla odmian1 majH pochodzenie polsko-niemieckie. Babcia Ulricha ze s2ron1 ma2ki naz1wała się Ger2ruda Pie2rowska. Ok. 1900 r. w1szła za mHż za 22-le2niego b1dgoszczanina Fr1der1ka S2einborna. Z małżeńs2wa w 1904 r. urodziła się Hildegarda, 4 la2a później na świa2 prz1szedł Helmu2 (zm. 1973 r.)7.1 2eraz przechodzim1 do realiów znajdujHc1ch swoje odbicie w źródłach his2or1czn1ch. Jak w1nika z 2reści ksiHżki adresowej B1dgoszcz1 z la2 1936-1937 S2einbornowie - ojciec i s1n - pracowali w branż1 odzieżowej. Obaj b1li właścicielami położonego w sam1m cen2rum B1dgoszcz1 prz1 ul. Gdańskiej 3 składu sukna, a senior ponad2o w swoim mieszkaniu prz1 ul. Sielanka 10 m. 1 prowadził zakład krawiecki. W kar2o2ece mieszkańców Nakła znajduje się zapis o 21m, że 20 grudnia 1882 r. osiedlił się w mieście prz1b1ł1 z Mrocz1, urodzon1 w 21m mieście 28 marca 1865 r. Erns2, uczeń rzemieślnicz1. Niedługo zagrzał 2u miejsca i przed upł1wem 2rzech la2, 19 sierpnia 1885 r. przeniósł się do B1dgoszcz18. Musiał jednak r1chło do Nakła powrócić, bowiem w grudniu 1899 r. w zapisie 2es2amen2ow1m zdeponowan1m przez rodzinę do ak2 Królewskiego SHdu Grodzkiego widniał jako Erns2 Jahr ożenion1 z ClarH z domu S2olzmann i zamieszkał1 w 21m mieście prz1 ul. Berlińskiej (Berliners2rasse)9. Dalsze dzieje 2ej linii Jahrów można od2worz1ć na pods2awie szersz1ch ma2eriałów źródłow1ch. Pro2oplas2a rodu Erns2 w1ksz2ałcił się w unikalnej jak na owe czas1 5 Por. T. Bobowski, Monografie miast na Krajnie: Nakła, Mroczy, Wyrzyska, Łobżenicy, Wysokiej, Miasteczka, Kamienia, Sępólna i Więcborka z 1772 r. [w:] Krajna i Nakło. Studia i rozprawy wydane z okazji pięćdziesięciolecia Gimnazjum imienia Bolesława Krzywoustego w Nakle, Nakło 1926, s. 155 i n.). 6 Relacja U. Jahra z 16 grudnia 2011 r. (zbior1 własne). Ibidem-, drzewo genealogiczne rodzin1 S2einbornów o2rz1mane od Gizeli Kubalewskiej z domu Jahr (zbior1 własne). 8 AP-B, ak2a mias2a Nakła, Skorowidz zamieszkał1ch. 9 Ibidem, zespół Am2sgerich2 Bromberg, s1gn. 831/20.

250

Ulrich Johr. Dzieje rodziny z szachami w ile

specjalności rzemieślniczej rusznikarza i puszkarza {Biichsenmacher - naprawiacz broni). T1lko 21le informacji archiwaln1ch zacho­ wało się o pob1cie Jahrów w Nakle. Dalsze ich los1 można od2worz1ć, posługujHc się b1dgoskimi księgami adresow1mi. Pierwsza zacho­ wana wzmianka pochodzi z pruskiego Adressbucha opa2rzonego da2H 1908 r. Na s2ronie 314 można przecz12ać, co nas2ępuje: „Erns2 Jahr - Mechanik, Części Rowerowe i Samochodowe, Magaz1n Broni i Mechaniczn1 Warsz2a2 Reparac1jn1 ul. Gdańska 20 {Ernst Jahr Mechaniker, Fahrrćider und Motorfahrzeuge, Waffenlager und Mechanische Reparaturwerkstatt - Danzigerstrasse 20)". Podobnej 2reści no2a2ki znajdował1 się w kolejn1ch pruskich księgach adresow1ch aż do egzemplarza z 1914 r., kied1 2o obok reklam zakładów należHc1ch do Klar1 i Erns2a Jahrów pojawiło się ogłoszenie agend1 ich s1na. Brzmiało ono nas2ępujHco: „Jahr jun. Will1 - właścicielka KI. Jahr: Dom Handlow1 Rowerów i Masz1n do Sz1cia, ul. Jagiellońska 60, obok Pocz21 Głównej, Warsz2a2 Reparac1jn1, S2acja Olejów i Benz1n1 (Jahrjun. Willy - Inhaber: Cl. Jahr, Fahrrad und Nahmaschinen-Haus, Wilhelmstrasse 60, nehe dem Haupt Postamt, Reparaturwerkstatte,Ól-undBenzin-Station)”. W 1917 r. na kar2ach kolejnej księgi na s2ronie 124 przecz12ać można b1ło, co nas2ępuje: „Klara Jahr - Handlarz Rowerow1, ul. Jagiellońska 60 {Clara Jahr - Fahrradhdndler Wil­ helmstrasse 6o)\ Will1 Jahr - Mechanik, ul. Jagiellońska 60 {Ernst Jahr - Mechanik Wilhelmsstrasse 60)”. Will1 2o urodzon1 w Nakle 16 grudnia 1891 r. ojciec naszego boha2era, Ulricha. Pod okiem rodziców Klar1 i Erns2a zdob1wał s2osowne doświadczenie jako mechanik rowerow1 oraz kupiec. Pierw­ sza w1dana w niepodległej Polsce b1dgoska księga adresowa z 1923 r. o rodzinie Jahrów zawierała nas2ępujHce wpis1: „Jahr - kupiec, wła­ ściciel domu ul. Dworcowa 18 b (dzisiejsza ul. Dworcowa 45), Jahr Ernes2 - kupiec - adres jak w1żej, Jahr Will1 - jak w1żej”. Obok 2ej no2a2ki widniała reklama: „Will1 Jahr Dworcowa 18 b, 2elefon 15 25, Dom Hur2ow1 Rowerów, Opon oraz Części Zapasow1ch 2el. 451”10W świe2le 2ego, co do 2ej por1 napisano, nasuwajH się dwa p12ania. 10 Adressbuch Bromberg 1908 r., 1914 r., 1917 r.; Księga adresowa miasta Bydgoszczy na 1923, s. 451.

251

Włodzimierz Jastrzębski

Po pierwsze: w jaki sposób w orbicie zain2eresowań Jahrów znala­ zł1 się rower1 oraz co zrobili, b1 kamienica prz1 ul. Dworcowej 45 s2ała się swois21m cen2rum dajHc1m rodzinie pracę i mieszkanie? Pro2o21p roweru s2worz1ł w 1813 r. Niemiec Karl Freihei2 Drais von Sauerbronn. W XIX w. s2opniowo udoskonalano pojazd, rozpo­ częła się 2eż jego masowa produkcja przez firm1 z zachodniej Europ1. Do B1dgoszcz1 pierwsze egzemplarze impor2owano na poczH2ku la2 80. XIX w. Ich sprzedażH zajęli się ind1widualni kupc1, w 21m m.in.: b1dgoszczanin H. Scheerer oraz nakielanin H. Muller. W 1885 r. pows2ał 2u2aj ZwiHzek B1dgoskich Rowerz1s2ów (Der Verein Bromberger Radfahrer). Od 1887 r. na specjalnie w121czon1m prz1 VI śluzie Kanału B1dgoskiego 2orze odb1wał1 się corocznie zawod1 zwane Velociped-We22fahren. Brali w nich udział zorganizowani w klubach spor2ow1ch rowerz1ści z cał1ch Niemiec. W B1dgoszcz1 i okolicach działał1 dwa 2akie s2owarz1szenia: ZwiHzek Rowerow1 „Teu2onia” B1dgoszcz oraz ZwiHzek Rowerow1 „Vorwar2s” z Nakla11. RodzH­ cemu się zapo2rzebowaniu na rozr1wkę na woln1m powie2rzu w 21m rejonie s2arał się w1jść naprzeciw b1dgoszczanin Wilhelm Tornow, k2ór1 w 1904 r. uruchomił prz1 ul. Dworcowej 59 Salon Sprzedaż1 i Napraw1 Rowerów* 12. Wsz1s2ko wskazuje na 2o, iż w 21m sam1m czasie w Nakle handlem rowerami zain2eresował się wspomnian1 już Erns2. Brak źródeł nie pozwala 2ego 2ema2u rozwinHć, ale jes2 pewne, że obaj kupc1 i zarazem mechanic1 rowerowi działali wspól­ nie. Dowodem na 2o może b1ć chociażb1 fak2, iż wzmiankowana kamienica położona w B1dgoszcz1 prz1 ul. Dworcowej 45 najpierw, w la2ach 1904-1919, b1ła w posiadaniu Tornowów, a po2em, po jej zakupieniu należała do Jahrów13. Na jej par2erze działał1 należHce do obu prz1jaciół sklep1 z akcesoriami rowerow1mi.

” R. Schiilman, 1893 - Radrennen in Bromberg, „Bromberg” 2001, nr 126, s. 20-23. 12 A. Tarnowska, Historia bydgoskiego przemysłu rowerowego, „Gaze2a W1bor­ cza” 10 czerwca 2013 r., h22ps://b1dgoszcz.w1borcza.pI/b1dgoszcz/7,128852,140 82569,his2oria-b1dgoskiego-przem1slu-rowerowego.h2ml?disableRedirec2s=2rue (dos2ęp: 19.08.2022 r.). 13 Porównanie 2reści ksiHg adresow1ch B1dgoszcz1 z la2 1914 i 1923.

252

Ulrich Jahr. Dzieje rodziny z szachami w ile

W dniu 14 kwie2nia 1926 r. śmierciH na2uralnH zmarł Erns2. Wówczas, w czerwcu 2egoż roku w SHdzie Grodzkim w B1dgoszcz1 zos2ało wszczę2e pos2ępowanie 2es2amen2owe. Uprawnion1ch do dziedziczenia sched1 b1ło 9 osób - wdowa po Ernście Klara oraz ich ośmioro dzieci. Poza córkH LuizH wsz1s2kie - Will1, Wal2er, Konrad, Charlo22e, Erna, Ger2ruda, Johanna - zamieszkiwał1 w B1dgoszcz1 we wzmiankowanej kamienic1 prz1 ul. Dworcowej 45. W w1niku przeprowadzonego przez b1dgoskiego no2ariusza Alfreda Brei2kopfa pos2ępowania całej dziewiH2ce prz1padł1 pewne kwo21 spadkowe, a Klara pozos2awała nadal właścicielkH kamienic1 prz1 ul. Dworco­ wej 4514. Will1 prz1znanH mu sumę pieniędz1 pos2anowił zainwes2o­ wać. NawiHzał kon2ak2 z niejakim Janem S2iir2zem, przeb1wajHc1m 21mczasowo w B1dgoszcz1, i obaj powołali w 1928 r. do ż1cia firmę handlowH pod nazwH Fabr1ka W1robów Chemiczn1ch „S21x". Jej zadaniem b1ło w12warzanie i sprzedaż nowoczesn1ch - jak pisano w reklamie — środków do cz1szczenia masz1n, cz1li inn1mi słow1 rozmai2ego rodzaju pas2 i proszków. Jej siedziba mieściła się pod adresem ul. Dworcowa 45. Po jakimś czasie Will1 emu przes2ało się opłacać prowadzenie 2ego in2eresu i w1s2Hpił o skreślenie go z dniem 23 grudnia 1930 r. ze współwłasności. Firmie musiało się nie najle­ piej powodzić, bowiem jeszcze w 1937 r. b1ł on obciHżan1 spła2ami różn1ch zaległości i długów15. W 1928 r. Will1 pos2anowił zmienić swój s2an c1wiln1. Ożenił się z pochodzHcH z B1dgoszcz1 wspomnianH już HildegardH S2einborn (1904-1945). Z małżeńs2wa 2ego w 1931 r. urodziła się córka Inga. Niedługo po2em w w1niku w1padku mo2oc1klowego Will1 s2racił nogę. Od 2ego czasu zmuszon1 b1ł nosić pro2ezę i chcHc poruszać się pieszo, musiał korz1s2ać z laski16. Mimo 2o nie brakowało mu animuszu i pos2anowił po raz drugi zajHć się biznesem. T1m razem chodziło nie 21lko o sprowadzanie rowerów i akcesoriów rowerow1ch,

14 AP-B, zespół Am2sgerich2 Bromberg, s1gn. 831/20, ak2a małżonków Erns2a i Klar1 Jahrów z dnia 14 czerwca 1926 r. 15 AP-B, ak2a SHdu Powia2owego w B1dgoszcz1, s1gn. 2254/3676 - rejes2r1 handlowe. 16 Relacja U. Jahra z 1 marca 2022 r. (zbior1 własne).

253

Włodzimierz Jastrzębski

ale 2akże o mon2owanie 21ch pojazdów. Ab1 zrealizować 2o przedsię­ wzięcie, w 1930 r. pows2ała spółka, w składzie k2órej, obok inicja2ora, znaleźli się: jego ma2ka - wspomniana już Klara, mHż sios2r1 Ern1 bankier Alojz Gross, ojciec żon1 Friedrich S2einborn (1878-1950) oraz Polak Anas2az1 Wasilewski. D1rek2orem w1konawcz1m całego biznesu zos2ał Will117. W 2014 r. kilku zapalon1ch miłośników 2ech­ niki rowerowej powołało do ż1cia w B1dgoszcz1 swois2e muzeum dwuśladów. Na pods2awie 2am2ejsz1ch us2aleń w „Albumie B1dgo­ skim” napisano, co nas2ępuje: Mon2ownia za2rudniała 60 osób i produkowała rocznie 18 700 rowe­ rów (dane z 1938 r.). Will1 dużo części nab1wał w Holandii, Anglii, najwięcej w Niemczech, a w późniejsz1m okresie od w12wórców krajow1ch: siodła od Kromłowskiego z Ka2owic, opon1 i dę2ki z Semperi2u z Krakowa, poznańskiego S2omilu i Sanoka, szpr1ch1, napie i łańcuch1 w poznańskiej Cen2rze, obręcze prHdnice, lamp1, pompki, szpr1ch1 i klucze w Fabr1ce Apollo w Czechowicach. W 1930 r. pows2ała Pomorska Fabr1ka Rowerów, w skrócie PO-FA-RO18.

Ob1dwie b1dgoskie firm1 rowerowe - Tornowów i Jahrów - miał1 swoje pokazowe egzemplarze produkc1jne - 2a pierwsza promowała markę rowerowH Tornedo, a druga - Rekord. W ofercie sprzedaż1 obu b1ł1 rower1 w1ścigowe, 2ur1s21czne, damskie i dziecięce, balonowe (o grubsz1ch oponach), 2ranspor2owe 2rójkołowce, a po2em mo2oc1kle i prz1czepki mo2oc1klowe19. PoczH2kowo miejscem mon2ażu i zb1wania rowerów Jahrów b1ł1 par2er i pię2ro kamienic1 prz1 ul. Dworcowej 45. Kied1 jednak 17 Pomorska Fabryka Rowerów „Rekord" Willi Jahra, „Album B1dgoski” z dnia 14 kwie2nia 2014 r.; por. 2akże pozos2ajHc1 w posiadaniu U. Jahra Zarys drzewa genealogicznego Steinbornów. 18 Ibidem. 19 Pomorska Fabryka Rowerów „Rekord" Willy Jahr, Bydgoszcz ul. Nakielska 89, Wir2ualne Muzeum B1dgoskiego Przem1słu Rowerowego i Mo2oc1klowego, h22p:// www.au2o-nos2algia.pl/wir2ualne-muzeum-b1dgoskiego-przem1slu-rowerowego-imo2oc1klowego-3/wir2ualne-muzeum-b1dgoskiego-przem1slu-rowerowego-fabr1karekord-pofaro/ (dos2ęp: 19.08.2022 r.).

254

Ulrich Jahr. Dzieje rodziny z szachami w tle

Ryc. 2. Państwo Hildegarda i Willi Jahrowie z najstarszą córką Ingą Źródło: archiwum rodziny.

produkcja i sprzedaż nabrał1 rozmachu, Will1 przeniósł przed­ siębiors2wo do nowo zbudowan1ch przez siebie obiek2ów prz1 ul. Nakielskiej 89, a sam z rodzinH w1najHł kilkupokojowe mieszkanie w kamienic1 mieszczHcej się prz1 2ej samej ulic1 pod numerem 75. Ten os2a2ni dom należał do Niemca o nazwisku Franske, k2ór1 wraz z rodzinH zajmował pomieszczenia na par2erze, na2omias2 Jahrowie us12uowali się na pierwsz1m pię2rze. Dokładn1 opis nowo wznie­ sionego obiek2u fabr1cznego sporzHdzono w lu21m 1945 r., kied1 2o specjaln1 pełnomocnik ówczesnego Minis2ers2wa Przem1słu z W1działu Grup Operac1jn1ch Marian Piekarski przejmował 21m­ czasowo fabr1kę na rzecz pańs2wa polskiego. W1pełniajHc specjalnie do 2ego prz1go2owan1 formularz, napisał m.in.: Da2a - dnia 16 lu2ego 1945 r.; nazwa: Hur2ownia Rowerów i Czę­ ści Firm1 Willi Jahr; zasadnicza produkcja: części rowerowe; forma prawna: a. przed 1939 r. - jednoosobowa, b. pod okupacjH: 2ak samo, c. obecnie: zarzHd pańs2wa; k2o kieruje obecnie: 21mczasow1 255

Włodzimierz Jastrzębski

kierownik Leonard Chojnacki, b. kierownik 2ej Firm1 B1dgoszcz ul. Wejherowska 10 - 2en punk2 zos2ał ołówkiem przekreślon1 i poja­ wił się napis: „Domagała"; kró2ka charak2er1s21ka 2erenu i zabudowań: zabudowanie składa się z 4 bud1nków murowan1ch i jednej szop1 drewnianej z rampH do ładowania, bez 2oru kolejowego i podwórza ok. 3000 me2rów kwadra2ow1ch powierzchni; kró2ka charak2er1­ s21ka urzHdzeń przem1słow1ch i ich s2an: 3 piece do lakierowania ram, urzHdzenie warsz2a2u spawalniczego, 2 2okarnie, 2 wier2arki, 2 szlifierki, 1 frezarka, 1 kuźnia połowa; gospodarka energe21czna: zapo2rzebowanie moc1 własnej na ok. 300 KW w ciHgu miesiHca; skHd: miejska Elek2rownia B1dgoszcz; s2an gospodarcz1: Mon2ownia Rowe­ rów; dane o urzHdzeniach w1wiezion1ch przez Niemców: 1 samo­ chód osobow1; przez wojsko radzieckie: samochód osobow1, 1 koń i pla2forma, 50 rowerów i większość opon i dę2ek rowerow1ch oraz kilkadziesiH2 komple2ów oświe2leniow1ch do rowerów i wiele części rowerow1ch; przez ludność: również kilka rowerów, opon, dę2ek za pomocH wojska; s2an za2rudnienia w 1939 r.: ok. 100 osób; w czasie okupacji: 24 osob1, w 21m 5 Niemców; produkcja do 1939 r.: ram1, widełki, kierownice i drobne części; w czasie okupacji: 2o samo; obro21 rocznie: 2 500 000 zło21ch z 1939 r.; zapas1 na składzie: ok. 200 rowe­ rów nie komple2n1ch i wiele części rowerow1ch - ich zawar2ość w1nika z inwen2arza; główne rodzaje surowców i ich miesięczne zapo2rzebowania: półfabr1ka2ów w sumie na ok. 500 000 zło21ch, rur rowerow1ch, dru2u żelaznego, płaskowników żelazn1ch i bla­ ch1 na ok. 120 000 zło21ch; zapas1 surowców na składzie: 5000 kg rur rowerow1ch, 2000 kg żelaza różn1ch ksz2ał2ów do w1robu czę­ ści rowerow1ch; możliwości uruchomienia: warsz2a2 mechaniczn1, mon2ownia i naprawa rowerów; zgłoszenie przem1słu: załHcznik do podania o za2wierdzenie zakładu do Urzędu Przem1słowego: Pomor­ ska Fabr1ka Rowerów sp. z 0.0. Jahr Will1 ur. 16 XII 1891 r. w Nakle, prz1należność pańs2wowa pe2en2a: polska...

Z przeds2awionego 2u2aj rejes2ru w1nika, że obiek21 należHce do Will1’ego b1ł1 imponujHce. Pomimo rozgrabienia mienia, w 21m w lwiej części przez 2zw. w1zwolicieli, cz1li Armię CzerwonH,

256

Ulrich Jahr. Dzieje rodziny z szachami w tle

przedsiębiors2wo znajdowało się w s2anie zdoln1m do podjęcia w nim na21chmias2owej produkcji20. Jak już wcześniej wspomniano, w okresie międz1wojenn1m firma jako produk21 finalne w1puszczała na r1nek różnego rodzaju rower1 opa2rzone sz1ldem Rekord. Dla jego popular1zacji Will1 w 1928 r. za2rudnił w swoim przedsiębiors2wie spor2owca, zawodowego kola­ rza Feliksa Więcka, k2ór1 przepracował 2u ok. pięciu la2. Jego kariera spor2owa przebiegała nas2ępujHco: 23-le2ni Więcek w 1927 r., po zakończeniu służb1 wojskowej, 2rafił do B1dgoszcz1. W w1ścigach rowerow1ch na szosie s2ar2ował już od 2rzech la2. Tu2aj ws2Hpił do Klubu Spor2owego „Polonia" i jeździł poczH2kowo na rowerze marki Tornedo. Jednakże swój największ1 sukces spor2ow1 odniósł w 1928 r. na Pofaro-Rekordzie, kied1 2o zw1cięż1ł w pierwsz1m Tour de Pologne. Wówczas zwrócił na niego uwagę komendan2 Powia2owego Prz1spo­ sobienia Wojskowego Wincen21 Okupski. Po dłuższ1ch poszukiwa­ niach udało mu się za2rudnić kolarza na s2anowisku robo2nicz1m właśnie w firmie Will1 ego. Więckowi 2ak ułożono harmonogram dnia roboczego, że mógł nieco więcej czasu poświecić na 2reningi. Na dalsze sukces1 nie 2rzeba b1ło długo czekać. W 1930 r. Więcek zw1cięż1ł w innej ogólnopolskiej imprezie kolarskiej - w Biegu do Morza Polskiego. Bardzo pom1śln1 b1ł dla niego 2eż 1931 r. - w1grał wówczas 12 w1ścigów, w 2rzech zajHł drugie miejsce, w jedn1m b1ł czwar21, a w jedn1m siódm1. W 1932 r. zw1cięż1ł ind1widualnie w w1ścigu „Ilus2rowanego Kuriera Codziennego" na 2rasie KrakówKa2owice-Kraków, po cz1m po nieudan1m sezonie 1933 r. przeniósł się do Łodzi21. W prac1 firm1 Po-Fa-Ro reklama odgr1wała dużH rolę. W b1d­ goskiej prasie niemal co miesiHc ukaz1wał1 się regularnie anons1 zamieszczane przez właściciela przedsiębiors2wa. On sam ciesz1ł się w środowisku b1dgoszczan dużH s1mpa2iH. Jego sHsiad z ul. Nakielskiej, Kazimierz Tomaszewski, zamieścił w „Albumie B1dgoskim”

20 21

AP-B, zespół Rada Miejska w B1dgoszcz1. W. Jas2rzębski, Sportowa Bydgoszcz, Toruń 2012, s. 30-31-

257

Włodzimierz Jastrzębski

nas2ępujHce oświadczenie: „Codziennie widziałem, jak Will1 Jahr idzie z laskH do swej Fabr1ki Rowerów... B1ł 2o naprawdę porzHdn1 człowiek”22. Jahrowie prowadzili bardzo oż1wione ż1cie 2owarz1skie. W zasa­ dzie w każdH niedzielę rodzina spo21kała się u nich na obiadach prz1­ go2ow1wan1ch przez Hildegardę oraz jej służHcH Linę Henke. Will1 na2omias2 częs2o spędzał czas wraz z kolegami w Resursie Kupieckiej prz1 ul. Jagiellońskiej 12, gdzie w gronie kupców i przedsiębiorców spoż1wał kolację i gr1wał w szach123. Bardziej prec1z1jne informa­ cje na 2ema2 hobb1 szachowego Will1’ego można znaleźć w prasie pomorskiej czasu wojn1 i okupacji (1939-1945). Pod da2H 20 s21cznia 1942 r. w b1dgoskim „Deu2sche Rundschau” (nr 16) ukazało się spra­ wozdanie z przeprowadzonego 2urnieju szachowego o mis2rzos2wo mias2a. Will1 zajHł w nim 2rzecie miejsce24. Na 21m sam1m uplasował się w miesiHc później podczas kolejn1ch zawodów szachow1ch roze­ gran1ch również w B1dgoszcz125. Można podejrzewać, że z inicja21w1 2ego samego grona b1dgoskich szachis2ów mias2o s2ało się widowniH pojed1nku szachowego o mis2rzos2wo Niemiec. Działo się 2o w s21cz­ niu rok wcześniej. Spo2kali się wówczas najlepsi zawodnic1 w 2ej d1sc1plinie spor2u - młod1 i dobrze zapowiadajHc1 się mis2rz krajow1 Klaus Jungę z Hamburga (ur. 1924) oraz przeds2awiciel s2arszego pokolenia - mis2rz międz1narodow1 Paul Felix Schmid2 z Drezna (ur. 1884). Mecz w s2osunku 4,5:0,5 w1grał 2en os2a2ni. Pojed1nek b1dgoski b1ł jedn1m z kilku 2ego rodzaju 2urniejów. Wsz1s2kie one miał1 służ1ć popular1zacji królewskiej gr1 oraz propagowaniu idei narodowego socjalizmu na 2erenie okupowanej przez nazis2ów Pol­ ski26. W czasie II wojn1 świa2owej firma Will1 ego ze względu na niski pop12 na produk21 oraz zmniejszajHcH się na sku2ek powoł1wania 22 „Album B1dgoski" 1914. nr 14/IV. 23 Relacja U. Jahra z dnia 1 marca 2022 r. (zbior1 własne). 24 „Deu2sche Rundschau” 1942, nr 16. 25 „Der Danziger Vorpos2en” 1942, nr 39. 26 H. Riedl, Das Leben und Schąffen von Klaus Jungę, Fuhr2 1995; K. Jungę pod koniec II wojn1 świa2owej zos2ał wcielon1 do Wehrmach2u i zginHł w maju 1945 r. w walkach pod Hamburgiem. Uważan1 b1ł powszechnie za cudowne dziecko nie­ mieckich szachów, choćb1 dla2ego, że w wieku zaledwie 15 la2 reprezen2ował Niemc1

258

Ulrich Jahr. Dzieje rodziny z szachami w tle

do wojska kadrę pracowniczH s2opniowo ograniczała swojH działalność. S2an za2rudnienia w przededniu w1zwolenia w1no­ sił - jak już napisano - 21lko 24 osob1. Pomimo 2o właścicie­ lowi nieraz prz1chodziło bronić przed ges2apo zagrożonego aresz­ 2owaniem polskiego pracow­ nika. W archiwum rodzinn1m zachowało się pismo Will1 ego z 22 lu2ego 1942 r. w sprawie Jana Kioski, k2órego uznał on za nie­ zbędnego w procesie produkcji rowerów. W przeciwieńs2wie do konkurencji, cz1li zakładów TorRyc. 3. Uli Jahr ze swymi opiekunkami nowa, nie nas2Hpiło więc 2u prze­ Martą i Wandą (mamuśką) Bukolt s2awienie produkcji *na po2rzeb1 Źródło: archiwum rodziny. niemieckiej armii. Te os2a2nie nosił1 wówczas nazwę Tornedo Zakład Produkcji Rowerów i Mo2o­ c1kli (Tornedo, Fahrrad und Mo2orradwerke)27. Dalsze los1 przedsiębiors2wa przeds2awiał1 się nas2ępujHco: do 1946 r. b1ła 2o 21lko mon2ownia (500 rowerów rocznie) za2rud­ niajHca ok. 20 ludzi. W la2ach 1946-1949, po połHczeniu z firmH W. Tomowa „Tornedo”, zakład przejHł całkowi2H produkcję dwu­ śladów w Polsce, za2rudniał ok. 400 pracowników, w12warzał ok. 2500 rowerów miesięcznie. W 1953 r. zos2ał przeję21 przez nowo zorganizowane Zjednoczone Zakład1 Rowerowe w B1dgoszcz128.

na olimpiadzie szachowej odb1wajHcej się na przełomie sierpnia i września 1939 r. w Argen21nie. 27 Documenta Occupationis XIV. Administracja, ludność, gospodarka, kultura i oświata na polskich ziemiach wcielonych do Trzeciej Rzeszy w świetle niemieckich dokumentów z 1944 r., oprać. W. Jas2rzębski, B1dgoszcz-Poznań 1999, s. 26. 28 M. WHsacz, Nasz pionier przemysłu rowerowego, „Album B1dgoski" 2014, nr 12/II.

259

Włodzimierz Jastrzębski

W 1946 r. Ulrich jako 7-le2nie dziecko, o cz1m już wspomniano, znalazł opiekę w domu Polek - siós2r Mar21 i Wand1 Bukol2. Obie b1ł1 niezamężne. Mar2a, jako pracownica W1działu Opieki Spo­ łecznej Rad1 Miejskiej w B1dgoszcz1, bez 2rudu zała2wiła adopcję Urlicha. Nadmiar obowiHzków w1nikajHc1ch z prac1 zawodowej oraz konieczność opieki nad własnH córkH Danu2H spowodował1, że fak21cznH opiekunkH Urlicha s2ała się Wanda, k2órH chłopiec określał na co dzień pieszczo2liwie mianem „mamuśka”. B1ła ona bardzo 2ro­ skliwa i zapobiegliwa. We wrześniu 1946 r. posłała Ulricha do szkoł1 pods2awowej prz1 ul. Nakielskiej 13 w B1dgoszcz1. Ucz1ł się dobrze i przechodził bez problemów z klas1 do klas1. Gd1 ukończ1ł szkołę, opiekunki pos2anowił1 skierować go do dalszej nauki w położon1m nieopodal Technikum Mechaniczno-Elek2r1czn1m prz1 ul. Św. Trójc1 (wówczas: ul. Świerczewskiego) 34. BędHc uczniem 2ej szkoł1, Ulrich zain2eresował się spor2em szachow1m29. Doszło do 2ego w nas2ępu­ jHc1 sposób (opisał 2o w prowadzonej przez siebie kronice w1darzeń): B1ł s21czeń 1954 r. Właśnie w świe2lic1 Ju2rzenki [ul. Warmiń­ skiego 10 - prz1p. W.J.] w B1dgoszcz1 najlepsi szachiści rozgr1wali finał o ind1widualnego mis2rza mias2a. Rozgr1wki b1ł1 prowadzone z wielkim zacięciem. Widzowie z napięciem obserwowali 2urniej. Jedn1m z widzów b1łem właśnie ja. Tam w świe2lic1 s2awiałem pierwsze kroki. Tam po raz pierwsz1 ze2knHłem się z szachami. W2ed1 2eż zapisałem się do „Spójni” (b1dgoski Klub Spor2ow1 us1­ 2uowan1 w dzielnic1 Wilczak prz1 ul. Nakielskiej 169) i... kariera się zaczęła... W „Spójni” b1łem kró2ki 21lko czas, przez k2ór1 ucz1łem się grać w szach1. Już bowiem po niespełna pół roku zapisałem się do „Kolejarza-Brd1". To b1ł mój właściw1, macierz1s21 klub.

Na spo2kanie zaprowadził Ulricha jego kolega z klas1, Wacek Nowicki, k2ór1 jednak po upł1wie pewnego czasu do szachów się zniechęcił. Obaj jednak zdołali w 2echnikum założ1ć uczniowski klub o nazwie Zr1w - Technikum Przem1słu Elek2ro2echnicznego. PociHgnęli za sobH kilku jeszcze kolegów: Edwarda Misiaka, Janusza ”

Relacja U. Jahra z 1 marca 1922 r. (zbior1 własne).

260

Ulrich Jahr. Dzieje rodziny z szachami w tle

Koczorowskiego, Jamrożego, Tomana, DHbrowskiego i inn1ch. Naj­ pierw rozgr1wali mecze i 2urnieje pomiędz1 sobH, jednak wkró2ce okazało się, że Ulrich jes2 poza wszelkH konkurencjH. Jego walorem b1ła przede wsz1s2kim ogromna pracowi2ość. Kupił nie 21lko własn1 komple2 szachow1, ale 2akże li2era2urę przedmio2u, k2órH w 21m czasie b1ł1 ksiHżki 2łumaczone z jęz1ka ros1jskiego. ZwiHzek Sowiecki, k2ór1 na uż12ek 2aniej propagand1, szczególnie wobec pańs2w świa2a kapi­ 2alis21cznego, chwalił się powszechnie fikc1jn1m przodownic2wem we wsz1s2kich możliw1ch dziedzinach ż1cia publicznego, fak21cznie w szachach b1ł poza wszelkH konkurencjH. Na arenie międz1naro­ dowej dominowali wówczas au2en21cznie 2ac1 arc1mis2rzowie, jak: Michaił Bo2winnik, Dawid Brons2ein, Wasilij Sm1słow i2p. W swojej kronice Ulrich zamieścił s2enogram1 rozgr1wan1ch przez siebie par2ii szachow1ch. Jeszcze w 1954 r. rozgr1wał z przeciwnikami Obronę Nimzowi2scha, będHc najczęściej zw1cięzcH (Liss-Jahr, Kowalski-Jahr i2p.). W 1955 r. znał już dokładnie inne warian21, 2akie jak: Obrona Alechina, Gambi2 królewski, Obrona francuska, Par2ia hiszpańska, Debiu2 Re2iego i2p. Wsz1s2kie 2e par2ie, k2ór1ch s2enogram1 opubli­ kował w kronice, zakończ1ł1 się jego sukcesem. SporzHdzana przez ponad dwa la2a na bieżHco, od marca 1954 r. do końca czerwca 1956 r., kronika s2anowi niezw1kle cenne źródło nie 21lko do dziejów pomorskich szachów, ale 2akże zawiera wiele uwag na 2ema2 ambicji, zain2eresowań i możliwości spędzania wol­ nego czasu przez młodzież i s2arsze pokolenia okresu PRL. Ulrich poświęcił wiele uwagi analizom rozgr1wan1ch przez siebie par2ii sza­ chow1ch, publikował w1niki poszczególn1ch 2urniejów z fachow1mi komen2arzami, z w1szczególnieniem nazwisk pojed1ncz1ch gracz1, sporzHdzał 2abele w1ników oraz pos2ępów 2urniejow1ch. Opisał 2akże s1s2em druż1now1ch i ind1widualn1ch rozgr1wek: szkoln1ch i wewnH2rzklubow1ch, klas1 C, B, A, mis2rzos2w mias2a i wojewódz­ 2wa, międz1wojewódzkich, a niekied1 i ogólnopolskich. Osobno wiele uwagi poświecił rozgr1wkom juniorskim. Kronika zawierała 2eż zapiski osobis2e - zamieścił wiele uwag o swoich nas2rojach, 2ar­ gajHc1ch nim wH2pliwościach oraz prz1świecajHc1ch mu ż1ciow1ch celach. Wsz1s2ko, co wówczas robił, 2rak2ował niezw1kle poważnie. Z pamię2nika przebijajH 2akże pewne 2rwałe cech1 jego charak2eru. 261

Włodzimierz Jastrzębski

Można ła2wo odcz12ać, że b1ł wówczas i pozos2ał do dzisiaj osobH niezw1kle skrupula2nH, s1s2ema21cznH i pracowi2H. Pocz1najHc od jesieni 1954 r., Ulrich piHł się bł1skawicznie po szczeblach karier1 w sporcie szachow1m. Zaczęło się - jak już wcze­ śniej s2wierdzono - od rozgr1wek wewnH2rzszkoln1ch. W lis2opadzie 1953 r. zano2ował m.in.: „Nie napisałem do2Hd prawie nic o szkole, a właśnie 2u odb1wało się najwięcej 2urniejów. W ciHgu dwóch la2 zor­ ganizowałem ich aż dziesięć. Podam pokró2ce wsz1s2kie 2abelki 21ch mis2rzos2w", i 2u2aj nas2Hpiło w1szczególnienie dokładn1ch dan1ch. Z reasumpcji w1nika, że imprez w okresie od lis2opada 1953 r. do lis2opada 1955 r. odb1ło się 15, w 21m jeden 12-rundow1 mecz Ulricha z jego najgroźniejsz1m przeciwnikiem, Jerz1m Sz1mańskim (w1grana w s2osunku 7:5 2ego pierwszego), oraz 2urniej druż1now1, podczas k2órego uczniowie podzielili się na pięć 2rz1osobow1ch 2eamów o nieraz egzo21czn1ch nazwach: Pan2era, Rakie2a, S2rzała, Cicha Woda i Alka2raz, co świadcz1ć może o ówczesn1ch zain2eresowaniach młodzież1, zamknię2ej szczeln1m kordonem cenzur1 socjalis21cz­ nego kraju. Sam pamię2am, jako równola2ek Ulricha, że in2eresowali mnie wówczas Indianie, s2Hd nazwa S2rzała (li2era2ura w rodzaju powieści Karola Ma1a nie b1ła w1dawana, a wiadomości pocho­ dził1 z kopiowan1ch i przepis1wan1ch ręcznie egzemplarz1 z czasów międz1wojnia) oraz egzo21czne, nawiHzujHce do Afr1ki (Pan2era) i Amer1ki (Alka2raz). Do 2ej rzecz1wis2ości przenosiła nas fila2eli­ s21ka, cz1li zbieranie przem1can1ch z Zachodu znaczków pocz2ow1ch. Rosjanie, cenzurujHc1 napł1w do krajów socjalis21czn1ch informa­ cji z zewnH2rz, zezwalali na uż1wanie 2erminu Rakie2a, ponieważ in2eresowali się broniH odrzu2owH (sł1nne ka2iusze) oraz podbojem kosmosu. Jed1na rodzima nazwa - Cicha Woda - miała swój rodowód w popularnej wówczas i propagowanej w radiu piosence au2ors2wa Juliana Sz2a2lera. Pierwsze miejsce z dorobkiem 7,5 punk2ów zdo­ b1ła ekipa Rakie21 w składzie: Ulrich Jahr, Kazimierz Małecki, Jan We1na. Z 21ch 15 2urniejów szachow1ch aż 13 padło łupem Ulricha. Dwa pozos2ałe w1grali Małecki i Nowicki. Specjaln1 opis w kronice Urlicha zos2ał poświęcon1 mis2rzos2wom szachow1m Technikum Mechaniczno-Elek2r1cznego w B1dgoszcz1 z października 1955 r. W1s2ar2owało 11 zawodników. Pierwsze miejsce uz1skał Jahr, ale 262

Ulrich Johr. Dzieje rodziny z szachami w tle

prz1szło mu 2o z duż1m 2rudem, bowiem nas2ępnego w kolejności Misiaka w1przedził 21lko o 0,5 punk2u. W komen2arzu zaznacz1ł, że: „...2urniej b1ł bardzo w1równan1 i s2ał na dość w1sokim pozio­ mie. Rewelac1jnie grali: E. Misiak, Jerz1 Poddan1 i Zbigniew Siuda. Wsz1sc1 oni zdob1li IV ka2egorię szachowH i z czasów ubiegłego roku pocz1nili duże pos2ęp1” Uczniowie Technikum rozgr1wali 2eż mecze 2owarz1skie z reprezen2acjami inn1ch b1dgoskich szkół śred­ nich. Uczes2nicz1łem w kilku osobiście, przewodzHc reprezen2acji II Liceum Ogólnoksz2ałcHcego im. M. Kopernika. Ulrich zano2ował w swojej kronice, że jego druż1na Zr1w s2ocz1ła zw1cięskie pojed1nki z druż1nH Budowlan1ch oraz reprezen2acjH szkoł1 dla niewidom1ch. Ze s2a21s21k sporzHdzon1ch przez Jahra w1nikało, że szachami w jego szkole wówczas in2eresowało się ok. 30 w1mienion1ch z nazwiska uczniów. Żaden z nich jednak, poza nim sam1m, nie zwiHzał swoich losów z szachami, choć niek2órz1, jak np. w1żej w1mienieni Nowicki cz1 Sz1mański, uczes2nicz1li na e2apie juniorskim w regionaln1ch rozgr1wkach. Nie przeszkadzał, a czasami pomagał 2emu zjawisku naucz1ciel wf-u w Technikum o nazwisku Kujawa. Jak w1nika z 2reści kroniki, Jahr na przełomie la2 1953/1954 zapisał się do klubu spor2owego z prawdziwego zdarzenia - do „Spójni” B1d­ goszcz, gdzie przez kilka miesięc1 ucz1ł się grać w szach130. Wcześniej KS „Gwiazda” po2em od 1949 r. KS „Spójnia” b1ła przodujHcH w Polsce druż1nH królewskiej gr1. S2ało się 2ak przede wsz1s2kim z powodu Henr1ka Szapiela, w1różniajHcej się ind1widualności w krajow1ch rozgr1wkach szachow1ch. B1ł on nie 21lko podporH swojego klubu Gwiazda-Spójnia, ale 2akże reprezen2acji Pomorza uczes2niczHcej w rozgr1wkach ogólnopolskich. Ta os2a2nia druż1na dwukro2nie

30 U.J. Jahr, Kronika szachowa, Technikum Przem1słu Elek2r1cznego w B1dgosz­ cz1 - rękopis o obję2ości ok. 45 nieponumerow1ch s2ron. W 21m sam1m zesz1cie znajdujH się zapis1 par2ii rozegran1ch przez U. Jahra w ramach Klubu Szachowego Caissa B1dgoszcz w okresie pomiędz1 2 października 1967 r. a 9 czerwca 1969 r., przepla2ane w1nikami niek2ór1ch meczów lub 2urniejów (53 s2ron). Jes2 jeszcze niejako 2om II kroniki p2. Finał mistrzostw seniorów m. Bydgoszczy w szachach 19SS/S6. Zbiornik partii. Na 104 s2ronach au2or opisał szczegółowo przebieg 2ego 2urnieju oraz zamieścił s2enogram1 wsz1s2kich rozegran1ch wówczas 55 par2ii wraz z własn1mi komen2arzami.

263

Włodzimierz Jastrzębski

w la2ach 1947-1948 zdob1ła wicemis2rzos2wo Polski. Najczęściej w1gr1wała mis2rzos2wo Pomorza, w w1niku czego s2ar2owała w fina­ łach mis2rzos2w Polski, a po założeniu w 1949 r. I i II ligi pańs2wowej dos2ała się w 1950 r. do eks2raklas1. Szapiel ośmiokro2nie repre­ zen2ował barw1 wojewódz2wa pomorskiego (b1dgoskiego) w finale ind1widualn1ch mis2rzos2w Polski, zdob1wajHc m.in. w 1954 r. 212uł wicemis2rzowski. B1ł członkiem kadr1 narodowej oraz uczes2ni­ cz1ł w wielu międz1narodow1ch 2urniejach. Oprócz niego finalis2H mis2rzos2w Polski b1ł inn1 przeds2awiciel b1dgoskiej Spójni - An2oni Jurkiewicz, a do czołówki polskich juniorów zaliczali się dwaj b1d­ goszczanie - Jerz1 Bra2oszewski i Waldemar Jagodziński. Nies2e21, na poczH2ku 1954 r. ciężko chor1 na gruźlicę Szapiel zmarł, a w maju klub „Spójnia” B1dgoszcz rozpadł się31. Jak no2ował na bieżHco Ulrich: Wsz1sc1 zawodnic1 porozchodzili się po inn1ch klubach. Mnie los prz1wiódł do „Kolejarza”. Tam odb1wał się właśnie 2urniej o mis2rzo­ s2wo Zrzeszenia. Ponieważ jednak prz1szedłem za późno, więc mogłem brać udział jed1nie w finale «B». W 2urnieju 21m podzieli­ łem I-II miejsce ze S2asiaczkiem i zdob1łem IV ka2egorię. „Kolejarz” b1ł w2ed1 sekcjH niezw1kle ż1wo2nH. Kilkanaście meczów druż1no­ w1ch i w1jazdów prędko zrobił1 ze mnie jako 2akiego gracza. Na 21ch meczach zeszło całe la2o. Wreszcie we wrześniu 1954 r. rozpoczęł1 się ind1widualne mis2rzos2wa B1dgoszcz1. Tam po raz pierwsz1 ze2knHłem się z graczami naprawdę dobr1mi. W ćwierćfinale zajHłem I miejsce przed Lisem i Sarnowskim. B1ł 2o mój największ1 wów­ czas sukces ż1ciow1. Szczęście moje nie miało granic. Wówczas już przepowiadano mi wielkH prz1szłość. W półfinałach poszło mi nieco słabiej. ZajHłem VIII miejsce na 12 uczes2ników.

Rzecz jasna, nasz boha2er nie zakwalifikował się do finału mis2rzos2w B1dgoszcz1 seniorów Anno Domini 1955 r. i swojH karierę w 2ej konkurencji musiał budować od nowa w roku nas2ępn1m. Jego ukochan1 klub Kolejarz-Brda, grajHc1 do 2ej por1 w pomorskiej kla­ sie A, w s21czniu 1956 r. poniósł niespodziewanH porażkę w 2urnieju 31

W. Jas2rzębski, op. cii., s. 84-85.

264

Ulrich Jahr. Dzieje rodziny z szachami w tle

druż1now1m o mis2rzos2wo Pomorza i zajHwsz1 piH2e, os2a2nie miej­ sce, spadł do rozgr1wek klas1 B. Jahr us12uowan1 na 9. szachownic1 (na ogółem 12), nie w1padł najgorzej, ponieważ uz1skał 2rz1 zw1cię­ s2wa z cz2erech par2ii. Zawiedli jednak inni zawodnic1. Trzech więc spośród nich, w 21m nasz boha2er, zdezer2erowało i pos2anowiło szukać nowego klubu. Po pewnej przerwie Jahr wraz z kolegami ze szkoł1 w maju 1956 r. pos2anowili założ1ć własnH druż1nę szachowH i pod mianem „Zr1w-B1dgoszczanka” Technikum Przem1słu Elek2ro­ 2echnicznego zgłosić jH do rozgr1wek klas1 C. Nie udało się im jednak uz1skać awansu do klas1 w1ższej. Po 21ch dwóch niepowodzeniach prz1szło jeszcze 2rzecie. Zgłoszon1 do reprezen2acji B1dgoszcz1 na mecz z Gdańskiem, Jahr poniósł w maju 1956 r. na swojej szachownic1 porażkę na sku2ek pods2awienia wież1. To przepełniło czarę gor1cz1. W kronice wówczas napisał, co nas2ępuje: Par2ia 2a 2ak mnie załamała, że zaczHłem m1śleć poważnie o w1co­ faniu się z szachów. Dziś dziwię się, że 2ak się s2ało. Przecież spadek form1 miałem już kilka raz1 i nie załamałem się. W kilka dni później zapisałem się do lekkoa2le21cznej szkoł1 młodzieżowej Zrzeszenia Spor2owego „Gwardia” w B1dgoszcz1. Szachów nie mogłem jednak rzucić od razu. Prz1 końcu maja sędziowałem 2urnieje kwalifikac1jne.

Owo zdziwienie w1rażone przez majHcego duże aspiracje kand1­ da2a na prz1szłego szachowego mis2rza b1ło uzasadnione. W ciHgu jednego 21lko sezonu zdob1ł on wicemis2rzos2wo B1dgoszcz1 w kon­ kurencji juniorów, zakwalifikował do finału mis2rzos2w B1dgoszcz1 seniorów, gdzie zajHł os2a2ecznie drugie miejsce, w1grał kilka 2urnie­ jów w grze bł1skawicznej oraz awansował od V do I ka2egorii sza­ chowej. Szczególnie wiele sukcesów zano2ował jako junior. Najpierw w kwie2niu 1955 r. w1grał jednH z dwóch grup eliminac1jn1ch do mis2rzos2w B1dgoszcz1, a po zakwalifikowaniu się do finału podzielił pierwsze miejsce ze swoim kolegH szkoln1m Sz1mańskim i os2a­ 2ecznie po2rzebna b1ła dogr1wka o 212uł mis2rzowski, k2órH jednak przegrał w s2osunku 3:2. W1pł1nHł 2akże w 2ej konkurencji na arenę ogólnopolskH. S2ało się 2ak za sprawH niespodziewanego - według niego - powołania go do reprezen2acji wojewódz2wa pomorskiego 265

Włodzimierz Jastrzębski

na II Ogólnopolskie Mis2rzos2wa Polski Szkól Średnich, k2óre rozgr1­ wane b1ł1 w czerwcu 1956 r. w Warszawie. Sam zain2eresowan1 ocenił swój udział w 2ej imprezie bardzo kr121cznie. W kronice napisał: Poziom 2urnieju nie b1ł zb12 w1soki. Jego uczes2nic1 znali jednak fan2as21cznie debiu21. Od samego poczH2ku okazało się, że o pierwsze miejsce ubiega się 8 druż1n. Nies2e21, nasze wojewódz2wo b1ło akura2 21m 8. Gd1b1śm1 jednak mieli młodzika, drugie nasze miejsce b1łob1 murowane. Pod względem ka2egorii b1liśm1 najsilniejszH druż1nH. Skład nasz b1ł nas2ępujHc1: 1. Jahr Ulrich - I ka2egoria, 2. Śnia21cki Jędrzej - II ka2egoria, 3. Jas2rzębski Włodzimierz - IV ka2egoria, 4. Turek Pio2r - II ka2egoria, 5. Deresz1ński Henr1k - IV ka2ego­ ria, szachownica dziewczęca: Konarkowska Henr1ka - kand1da2ka na mis2rza. Tak silnej druż1n1 nie miało żadne wojewódz2wo. Nies2e21, dzięki mnie i Turkowi zajęliśm1 dalekie miejsce... Na zakończenie 2urnieju warszawskiego zorganizowano jeszcze bł1skawiczn1 2urniej o miano „najlepszego harcerza Polski na 5-cio minu2ówki”. Tu naresz­ cie pokazałem swój lwi pazur w1gr1wajHc bezapelac1jnie32.

Od 2ego momen2u na ponad 10 la2 Jahr zawiesił wszelkie swoje kon2ak21 z królewskH grH. Jak zauważ1ł jego biograf, Jerz1 Konikowski: Pracę zawodowH rozpoczHł Ulrich Jahr w 1957 roku w pańs2wowej firmie budownic2wa przem1słowego, jako 2echnik-elek2r1k. Po dwóch la2ach b1ł już w 2ej firmie kierownikiem grup1 robó2 elek2r1czn1ch. W la2ach 1959-1964. nie przer1wajHc prac1 zawodowej, s2udiował wieczorowo mechanikę. Po ukończeniu s2udiów sz1bko awanso­ wał. W la2ach 1965-1970 b1ł d1rek2orem 2echniczn1m b1dgoskiej „Reklam1” [...] Z „Reklam1” zos2ał przeniesion1 (na sku2ek połHcze­ nia firm) do zakładu Ma-Ga [Masz1n1 Gas2ronomiczne - prz1p. W.J.] prz1 ulic1 Kujawskiej prz1 b1dgoskim lo2nisku, gdzie pracuje w charak2erze wiced1rek2ora do chwili obecnej [2007 r. - prz1p. W.J.]. Od 1992 roku jes2 2o Spółka Pr1wa2na. Ale kierownic2wo nie zmie­ niło się, mimo burz dziejow1ch, jakie przewalił1 się nad PolskH... 32

U.J. Jahr, Kronika szachowa...

266

Ulrich Jahr. Dzieje rodziny z szachami w tle

Ulrich Jahr mieszka od urodzenia w B1dgoszcz1. Ma żonę - Hannę z d. Rocławska (ur. 1939). naucz1cielkę - po s2udiach his2or1czn1ch na UMK w Toruniu oraz 2rzech s1nów: Adama - anglis2ę i zarazem biznesmena, Marcina - znanego w Polsce perkusis2ę jazzowego oraz Przem1sława - ak21wnego biografa - napisał już ponad 1000 ar21­ kułów dla Wikipedii33.

Nie da się ukr1ć, że w la2ach 1955-1956 Jahr b1ł bardzo dobrze zapowiadajHc1m się w środowisku b1dgoskim młodocian1m szachis2H. Odniósł kilka niebudzHc1ch wH2pliwości sukcesów jako zawodnik, dlaczego jednak nie zrobił karier1 w pełn1m znaczeniu 2ego słowa? Po części dla2ego, że miał 2rochę pecha - niefor2unnie zwiHzał bowiem swój los z klubami, k2óre najzw1czajniej w świecie się rozpadł1 - jak w prz1padku Spójni B1dgoszcz - lub pos2awił na nie 2ego konia, na k2órego powinien - jak w prz1padku Kolejarza-Brd1. W B1dgoszcz1 niejako na2uraln1m nas2ępcH ogólnopolskich sukcesów po Spójni b1ł Klub Szachow1 Budowlani. Do niego przeszedł po rozpadzie Spójni zasadnicz1 2rzon zawodnicz1 2ego klubu. Dalsze sukces1 w zwiHzku z 21m prz1szł1 w la2ach 1957, 1958 i 1959, kied1 2o b1dgoszczanie w1s2Hpili 2rz1kro2nie w finałach druż1now1ch mis2rzos2w Polski. Naj­ silniejsz1m zawodnikiem druż1n1 b1ł mis2rz krajow1 Bra2oszewski. Mocn1 punk2 s2anowił 2akże junior Jagodziński34. W jedn1m z frag­ men2ów swoich wspomnień Jahr s2wierdził, że próbował zapisać się do Budowlan1ch. Jego szachiści dokonali na nim swego rodzaju 2es2u, kojarzHc z Bra2oszewskim. Rozegrano cz2er1 par2ie, z k2ór1ch 2rz1 Jahr nies2e21 przegrał. Jego przeciwnik miał rzekomo po zakończeniu meczu s2wierdzić: „Musisz się chłopcze wiele jeszcze naucz1ć!”35. W ow1m czasie, kied1 Jahr uprawiał spor2 szachow1, jednH z naj­ ważniejsz1ch rzecz1 b1ło zabezpieczanie dokumen2acji poszczegól­ n1ch par2ii i cał1ch 2urniejów. Z braku inn1ch nowocześniejsz1ch 33 J. Konikowski, Ciekawe sylwetki szachowe. Ulrich Jahr (1939) - znako­ mity sędzia i oddany szachom działacz, h22p://www.konikowski.ne2/jahr.php (dos2ęp: 19.08.2022 r.). 34 P. Sz1bowicz, Historia startów klubów bydgoskich w / lidze szachowej w latach 1949-2012, „Kronika B1dgoska” 2013, 2. 34, s. 487-520. 35 Relacja U. Jahra z 1 marca 2022 r. (zbior1 własne).

267

Włodzimierz Jastrzębski

sposobów u2rwalania dan1ch posługiwano się głównie kar2kH papieru oraz ołówkiem lub długopisem. Urlich okazał się b1ć mis2rzem w egze­ kwowaniu od zawodników i organiza2orów obowiHzku sporzHdzania i przechow1wania dokumen2acji. Zbierał pracowicie zapis1 par2ii i kons2ruował różne 2abelki, a na 2ej pods2awie opracow1wał sprawoz­ dania i rapor21. Doda2kowo, miał w sobie 2ak wiele samozaparcia, że przeglHdał i „przegr1wał” na szachownic1 poszczególne zapis1 par2ii. Nie 21lko kor1gował zauważone błęd1, ale 2akże opa2r1wał własn1mi komen2arzami poszczególne ruch1 i s12uacje. Dzięki 2emu w jego pr1­ wa2n1m archiwum zachował1 się do dzisiaj zapis1 własn1ch par2ii, ale 2akże cał1ch zes2awów meczów i 2urniejów, jak np. Finał mistrzostw seniorów m. Bydgoszczy w szachach 1955/56. Zbiornik partii. Ręko­ pis, sporzHdzon1 w zesz1cie szkoln1m, licz1 104 s2ron1 i zawiera 55 s2enogramów zapisow1ch z fachow1mi komen2arzami au2ora, analizH ważniejsz1ch zas2osowan1ch przez zawodników debiu2ów oraz nakreśleniem celów prz1świecajHc1ch w1dawnic2wu36. Miał b1ć w1dan1 drukiem, jednak zauważone podczas prz1go2owania liczne błęd1 spowodował1 odłożenie spraw1 na czas późniejsz1, a po2em jej całkowi2e zaniechanie. Już wówczas Jahr dał się poznać najbliż­ szemu o2oczeniu jako „r1gor1s2a” ściśle przes2rzegajHc1 regulamin1 i przepis1. Ówczesn1 prezes Okręgowego ZwiHzku Szachowego mgr Klemens Kulla nie bez prz1cz1n1 podarował mu unikaln1 przedwo­ jenn1 kodeks szachow1 jako swois21 s1mbol władz1 prawa. Rozczarowania zwiHzane z grH w szach1 nie s2łumił1 u Jahra zain­ 2eresowania r1walizacjH spor2owH. W sezonie 1957/1958 pos2anowił uprawiać lekkoa2le21kę. W zwiHzku z 21m zapisał się do Klubu Spor2o­ wego „Gwardia-Polonia” B1dgoszcz. Najpierw 2rafił do grona biegacz1 na 400 m prowadzonego przez przedwojennego polskiego olimpij­ cz1ka Klemensa Biniakowskiego. Nie udało mu się uz1skać większ1ch sukcesów - jego najlepsz1 w1nik osc1lował ok. 54,5 sekund1 w biegu płaskim. Sam 2rener poradził, b1 zmienił d1sc1plinę na biegi prze­ szkodowe przez pło2ki, gdzie podobno konkurencja jes2 o wiele mniej­ sza. Zdec1dował się w pierwszej kolejności na bieg na 400 m przez pło2ki, jednak odniesiona w 2reningu kon2uzja kolana zmusiła go do 36

U.J. Jahr, Finał mistrzostw seniorów...

268

Ulrich Jahr. Dzieje rodziny z szachami w tle

skrócenia d1s2ansu do 100 lub 200 m. Poddawał się in2ens1wn1m 2re­ ningom, nie 21lko na bieżni s2adionu KS „Polonia” w B1dgoszcz1, ale 2akże w Olsz21nie, Wałczu, a nawe2 w pobliskich Po2ulicach. Sukces1 nie dał1 na siebie długo czekać. W pierwszej połowie 1958 r. jeszcze jako junior w1s2Hpił w finałach mis2rzos2w Polski na d1s2ansach 100 i 200 m przez pło2ki, zajmujHc w ob1dwu konkurencjach VI miejsce37. Po ponad 10 la2ach rozbra2u z szachami niejako same prz1szł1 do naszego boha2era. BędHc wiced1rek2orem b1dgoskiej „Reklam1”, Jahr o2rz1mał oficjalne zamówienie od Okręgowego Klubu Oficerskiego w B1dgoszcz1 na s2worzenie neonu o 2reści Caissa nad kawiarenkH firmowH prz1 ul. Dwernickiego. Pomieszczenia 2e b1ł1 swego rodzaju kas1nem, gdzie odb1wał1 się spo2kania 2owarz1skie, w 21m 2akże koła szachowego. Właśnie z powodu szachów w 1961 r. rozpoczHł dzia­ łalność Klub Szachow1 „Caissa” [nazwa pochodzi od bogini cz1 2eż muz1 szachów, k2órej pos2ać pojawiła się po raz pierwsz1 w ksiHżce Wiliama Jonesa Caissa, czypartia szachów, Lond1n 1763 - prz1p. W.J.]. Po w1konaniu neonu Jahrowi nie pozos2ało nic innego, jak powró2 do szachów. Dał się poznać jako czołow1 zawodnik (w końcu miał I ka2e­ gorię spor2owH), organiza2or 2urniejów, w 21m m.in. o charak2erze ogólnowojskow1m, oraz rozchw121wan1 sędzia szachow1. Jego now1 klub Caissa nie odnosił większ1ch sukcesów spor2ow1ch. Według badacza problemu Pio2ra Sz1bowicza „Dopiero w 1967 roku po raz pierwsz1 i jed1n1 Caissa B1dgoszcz awansowała do I ligi (I miejsce w III grupie eliminac1jnej). Według regulaminu w 21m roku IX miejsce nie w1s2ar­ cz1ło do u2rz1mania się w rozgr1wkach, gd1ż spadało aż 6 zespołów”38. Jednakże po pob1cie w nim Jahra za okres od 2 października 1967 r. do 9 czerwca 1969 r. pozos2ał1 zapis1 54 par2ii szachow1ch s2oczon1ch przez niego samego w ramach ligi wojewódzkiej, kwalifikacji do finału mis2rzos2w Polski oraz w rozgr1wkach wewnH2rzklubow1ch. SH 2eż 2abele w1nikowe obrazujHce fragmen2ar1cznie niek2óre aspek21 ż1cia szachowego ówczesnej B1dgoszcz1, np. Mis2rzos2w Pomorza z 1968 r. W Caissie rozpocz1nali wówczas udane karier1 zawodnicze 2ac1 37 Relacja U. Jahra z 1 marca 2022 r. (zbior1 własne) oraz P. Jahr, Ulrich Jahr Szachy w Polsce, h22p://www.szach1polskie.pl/ulrich-jahr/ (dos2ęp: 19.08.2022 r.). 38 P. Sz1bowicz, Historia startów klubów..., s. 495.

269

Włodzimierz Jastrzębski

późniejsi mis2rzowie, jak: Konikowski, Jerz1 Pokojowcz1k, Andrzej Maciejewski i inni. Od2Hd 2eż można mówić o renesansie b1dgoskich szachów, k2ór1 2rwał mniej więcej do 2014 r. Za poczH2ek spor2u szachowego we współczesn1m świecie uważa się pierwsz1 międz1narodow1 2urniej przeprowadzon1 w Lond1­ nie w 1851 r. Z kolei kolebkH królewskiej gr1 na ziemiach polskich jes2 mias2o Lwów, gdzie w drugiej połowie XIX w. w kawiarniach kwi2ło ż1cie szachowe. W 1895 r. pows2ał Lwowski Klub Szachow1. W poczH2kow1ch czasach najważniejszH osobH w ż1ciu szachow1m b1ł każdorazowo kierownik 2urnieju, k2ór1 obok funkcji organizac1jn1ch pełnił 2akże rolę sędziego rozs2rz1gajHcego różne s12uacje sporne, jakie pojawiał1 się w 2rakcie gr1 na szachownic1. Tuż po odz1skaniu przez Polskę w 1918 r. niepodległości uksz2ał2owało się wiele ośrod­ ków, w k2ór1ch uprawiano królewskH grę. Znajdował1 się one m.in. we wspomnian1m już Lwowie oraz w Krakowie, Warszawie, Wilnie, Poznaniu, Łodzi cz1 Ka2owicach. W1926 r. pows2ał w Warszawie Pol­ ski ZwiHzek Szachow1 i na21chmias2 zarzHdził prowadzenie rozgr1wek o ind1widualne mis2rzos2wo Polski w konkurencji kobie2 i mężcz1zn oraz o druż1now1 championa2 w kraju. W rok później Polski ZwiHzek Szachow1 prz1łHcz1ł się do is2niejHcej od lipca 1924 r. Międz1naro­ dowej Federacji Szachowej (Federa2ion In2erna2ionale des Eschecs FIDE)39. Ta os2a2nia od poczH2ku domagała się od federacji krajow1ch us2anowienia w1odrębnion1ch s2ruk2ur sędziowskich spor2u sza­ chowego. Proces 2en jednak 2rwał bardzo długo i w Polsce zaczę2o go s2opniowo wdrażać dopiero pod koniec la2 50. XX w.40 Przeja­ wiało się 2o, po pierwsze, powołaniem na szczeblu cen2raln1m Pre­ z1dium Polskiego Kolegium Sędziów Szachow1ch (działało w la2ach 1959-1970, przeksz2ałcone w la2ach 1970-1989 w Komisję Sędziow­ skH PZSzach), po w2óre, opracow1waniem zmieniajHc1ch się częs2o regulaminów sędziowskich PZS oraz organizowaniem kursów dla sędziów, k2ór1m, zgodnie z przepisami FIDE, po zdaniu odpowiednich

39 A. Filipowicz, Dzieje Polskiego Związku Szachowego do 1956 roku, War­ szawa 2007, s. 50 i n. 40 M. Bocheński, Zarys historii struktur sędziowskich w Polskim Związku Sza­ chowym w latach 194S-1998, Kraków 2000, s. 14-

270

Ulrich Johr. Dzieje rodziny z szochomi w ile

egzaminów można b1ło nadawać różne szachowe s2opnie sędziowskie, m.in. sędziego międz1narodowego cz1 I, II i III ka2egorię pańs2wowH. Wsz1s2ko 2o w miarę dobrze działało na szczeblu cen2raln1m, o wiele gorzej na2omias2 b1ło w 2zw. 2erenie. Prz1kładem nega21wn1m może b1ć 2u Okręg B1dgoski PZSzach, gdzie, jak w1nika z dokumen2acji, dopiero pod koniec 1973 r. w składzie Cen2ralnej Komisji Sędziowskiej pojawił się miejscow1 przeds2awiciel w osobie Jahra41. On sam s2wierdził, że mniej więcej ok. 1968 r. miałjuż kon2ak2 z Bog­ danem Kranzem, przewodniczHc1m Okręgowej Komisji Sędziowskiej PZSzach w B1dgoszcz1, k2ór1 raz po razie powierzał mu sędziowanie w 2urniejach szachow1ch organizowan1ch na szczeblu regionaln1m. Ab1 formalności s2ało się zadość, w maju 1968 r. Jahr zapisał się na kurs sędziowsko-ins2ruk2ażow1 i ukończ1ł go z w1nikiem bardzo dobr1m, uz1skujHc 212uł sędziego oraz ins2ruk2ora szachowego III klas1. Od2Hd, w zwiHzku rosnHcH liczbH zgłoszeń szachis2ów do zawodów, liczba zamówień pod jego adresem s1s2ema21cznie się powiększała. Należ1 dodać, że cz1nności w1kon1wane dla Okręgowego ZwiHzku Szacho­ wego pozos2awał1 bez ekwiwalen2u pieniężnego. Jego akcje zaczęł1 s1s2ema21cznie rosnHć, kied1 w 1971 r. do cz1nnego ż1cia szachowego powrócił prz1ch1ln1 mu Kulla, k2ór1 zos2ał ponownie prezesem Okrę­ gowego ZwiHzku. Jako sędzia Jahr w 1972 r. uz1skał II klasę pańs2wowH, w dwa la2a później I klasę, a w 1978 r. Międz1narodowa Federacja Szachowa podczas kongresu odb1wajHcego się w Buenos Aires nadała mu godność międz1narodowego arbi2ra FIDE42. Powołana w 1970 r. Komisja Sędziowska PZSzach co kilka la2 zmieniała swojH siedzibę. Zależało 2o przede wsz1s2kim od miejsca zamieszkania kolejnego w1łonionego w w1borach demokra21czn1ch jej przewodniczHcego. W zależności więc od 2ego można mówić o 2rzech kadencjach poznańskiej Komisji Sędziowskiej (19711973, 1973-1976 i 1976-1980), dalsz1ch 2rzech b1dgoskich (19801985. 1985-1988 i 1988-1991) oraz kolejn1ch 2rzech kadencjach

41 Ibidem, s. 59. 42 P. Sz1bowicz, Udział szachistów bydgoskich w mistrzostwach Polski mężczyzn w latach 1926-2014, „Kronika B1dgoska" 2013. 2. 34. s. 172-173; archiwum rodzinne Jahrów - dokumen21 osobowe.

271

Włodzimierz Jastrzębski

wrocławskiej Komisji Sędziowskiej (1991-1992, 1992-1996 oraz 1996-1998)43. PoczHwsz1 od 1973 r. nasz boha2er uczes2nicz1ł we wsz1s2kich 21ch przedsięwzięciach. Do 2021 r., kied1 przeszedł na emer12urę, działał w szachow1ch s2ruk2urach regionaln1ch woje­ wódz2wa kujawsko-pomorskiego, powracajHc raz na jakiś czas do ZarzHdu Głównego PZSzach, gdzie pias2ował różne s2anowiska. Po II wojnie świa2owej nas2Hpił ogromn1 rozwój szachów jako d1sc1plin1 spor2owej, zarówno pod względem mer12or1czn1m, jak i ilościow1m. Szach1 z gr1 s2olikowo-kawiarnianej przeksz2ałcił1 się w r1walizację w co najmniej kilku konkurencjach: grze koresponden­ c1jnej, kompoz1cji szachowej, rozwiHz1waniu zadań szachow1ch, grze bł1skawicznej (2zw. pięciominu2ówki), szachach o prz1spieszon1m 2empie w1kon1wania ruchów figurami szachow1mi (np. 10-15 min na głowę) i2p. S1lwe2ka Jahra jako szachis21 b1łab1 niepełna, gd1b1 nie wspomnieć o jego zmaganiach w rozgr1wkach korespondenc1jn1ch. B1ł reprezen2an2em B1dgoszcz1 w pierwsz1m finale druż1now1ch mis2rzos2w Polski (1971-1972, IV szachownica - uz1skał 6,5 punk2u z 15 możliw1ch), w drugim finale druż1now1ch mis2rzos2w Polski (1973-1974, IV szachownica, 4,5 punk2u na 12), jak również w II lidze w 2rzeciej ed1cji druż1now1ch mis2rzos2w Polski (1976-1977, II dru­ ż1na - I szachownica). Ocz1wiście nadal dominujHcH konkurencjH b1ł1 i sH 2zw. szach1 normalne, cz1li ograniczone czasem po dwie godzin1 na zawodnika. W 21ch ramach rozgr1wane sH zawod1 w r1wa­ lizacji: młodzików, juniorów, dorosł1ch oraz kobie2 w zawodach regio­ naln1ch, mis2rzos2wach kraju, mis2rzos2wach kon21nen2u, pucharze świa2a, meczu o 212uł mis2rza świa2a oraz w rozgr1wan1ch od 1927 r. co dwa la2a olimpiadach szachow1ch. DużH wagę prz1wiHzuje się do zachęcania do szachów dzieci i młodzież1, ps1chologowie bowiem dawno udowodnili, że uprawianie od najmłodsz1ch la2 2ej d1sc1plin1 co najmniej poprawia jasność um1słu i ucz1 2rafnego podejmowania dec1zji opar2ej na wiedz1, a nie in2uicji. Dla2ego w wielu szkołach cz1 ośrodkach kul2ur1 prowadzone sH kurs1 nauki gr1 w szach1. W miarę rozwoju d1sc1plin1 szachów komisje sędziowskie miał1 coraz więcej prac1. Rozs2rz1gano spraw1 wielkiej wagi, np.: sposob1 43

M. Bocheński, Zarys historii struktur..., s. 48-171. 272

Ulrich Jahr. Dzieje rodziny z szachami w ile

kojarzenia zawodników, uż1wanie bHdź nieuż1wanie zegarów lub inn1ch odmierzacz1 czasu 2rwania par2ii, liczb1 przeprowadza­ n1ch rund, s2osowanie zapisów szachow1ch, podejmowanie dec1zji o remisie z urzędu cz1 łagodzenie sporów pomiędz1 zawodnikami. Z poruszon1ch pow1żej problemów najwięcej kon2rowersji budził1 problem1 kojarzenia oraz liczb1 zarzHdzan1ch w 2urnieju rund. XIXi XX-wieczne 2urnieje ind1widualne mogł1 skupiać 21lko kilku zawod­ ników, miejscow1ch lub prz1jezdn1ch, ale zakwa2erowan1ch na jakiś czas, bowiem ograniczało je układanie porzHdku gier według 2abel Rannefor2a. Grano według s1s2emu „każd1 z każd1m”, co z pewno­ ściH b1ło najbardziej sprawiedliwe. W prz1padku osiHgnięcia przez kilka osób 2ej samej liczb1 punk2ów (według zasad1: i za w1granH, ł/z za remis i o za porażkę) dec1dowała 2zw. war2ościowość obliczana według Bergera-Sonnenborna (na ogólnej zasadzie k2o z kim w1grał lub zremisował dzielone przez pół). Turnieje zos2ał1 o wiele bardziej urozmaicone i wzbogacone, kied1 kongres FIDE na spo2kaniu w Skopje w 1972 r. prz1jHł 2zw. s1s2em szwajcarski kojarzenia zawodni­ ków lub druż1n, opar21 na rankingu. W 2urnieju mogła uczes2nicz1ć dowolna liczba zawodników lub druż1n, obliczono bowiem, że już nawe2 7 przeprowadzon1ch rund jes2 w s2anie pokazać obiek21wne w1niki zmagań. Zegar1 szachowe w1m1ślono jeszcze w la2ach 70. XIX w., ale upowszechnił1 się one dopiero w XX w. Najpierw b1ł1 one dwuguzikowe, a od 1964 r. elek2roniczne. Największe problem1 b1ł1 jednak z upowszechnieniem 2ego sprzę2u, np. w obozie 2zw. pańs2w socjalis21czn1ch pojawił1 się w większej liczbie dopiero ok. 1957 r. Ich producen2em b1ła firma pochodzHca z NRD. Do 2ego czasu zawodnic1 umawiali się co do czasu 2rwania poszczególn1ch par2ii. Ciekawie na2omias2 w1glHdał1 rozgr1wki 2zw. blitza. Organiza2or miał pł12ę z nagraniem o 2reści: „białe ruch” i „czarne ruch” k2órH puszczał prz1 uż1ciu pa2efonu według wcześniej umówionego czasu 2rwania par2ii44. Według wspomnień Jahra jako w1bijajHc1 się ponad przecię2­ ność sędzia szachow1 zos2ał dos2rzeżon1 na poczH2ku la2 70. XX w. przez członka zarzHdu PZSzach, a zarazem prezesa ZarzHdu Okręgu 44 W. Li2manowicz, J. Giż1cki, Szachy od A do Z, 2. 1, Warszawa 1986, 2. 2, Warszawa 1987.

273

Włodzimierz Jastrzębski

w Poznaniu, mgr. Ferd1nanda Pochowskiego. Z jego inicja21w1 21 grudnia 1973 r. pows2ała nowa sześcioosobowa Komisja Sędziow­ ska, m.in. z reprezen2an2em B1dgoszcz1 - Jahrem. Funkcję 2ę sprawo­ wał on przez nas2ępne dwie kadencje, aż do 1980 r. Zdaniem znawc1 przedmio2u, c12owanego już wcześniej Bocheńskiego: „poznańskie kadencje Komisji Sędziowskiej przeszł1 do his2orii, zapisujHc się w niej jako godn1 do naśladowania wzór rze2elnej działalności cen2ralnej agend1 sędziowskiej w Polskim ZwiHzku Szachow1m”45. Wiar1godnH ilus2racjH 21ch osiHgnięć może b1ć nas2ępujHca s2a21s21ka: na 30 wrze­ śnia 1980 r. s2an liczbow1 sędziów PZSzach w1nosił 1248 osób, w 21m: 13 sędziów międz1narodow1ch (m.in. Jahr i Pochowski), 134 - klas1 pańs2wowej, 212 - klas1 I, 559 - klas1 II oraz 330 - klas1 III. Ponad2o do niewH2pliw1ch za 2en czas osiHgnięć Komisji zalicz1ć należ1 w1da­ wanie szczegółow1ch regulaminów czHs2kow1ch rozgr1wek, np. dla par2ii z prz1spieszon1m 2empem posunięć, publikowanie bieżHc1ch komunika2ów na 2ema2 działalności Komisji oraz zorganizowanie wielu kursów i szkoleń sędziowskich46. Na koniec 2rwania kadencji Komisja poznańska zarekomendowała Jahra na s2anowisko prze­ wodniczHcego w kolejnej kadencji, zwanej b1dgoskH. Jego najbliżsi współpracownic1 mieli o nim wówczas nas2ępujHce zdanie: „jes2 2o działacz pełen en2uzjazmu, bezin2eresown1, z inwencjH i 2alen2em” (Kulla, prezes Okręgowego ZwiHzku Szachowego w B1dgoszcz1 w 1971 r.); „Uli Jahr, arbi2er klas1 międz1narodowej FIDE od 1978 r., przez nas2ępne 50 la2 organizował oraz sędziował dziesiH2ki imprez na 2erenie B1dgoszcz1 i kraju, wprowadzajHc do nasz1ch imprez dra­ s21czne przes2rzeganie d1sc1plin1 i sekundowH punk2ualność roz­ pocz1nania rund. Jako członek Komisji, a po2em Kolegium Sędziów w la2ach 1973-2004 oraz przewodniczHc1 2ego gremium w la2ach 1981-1991 znacznie podniósł pres2iż sędziów w kraju i wprowadził ranking oceniajHc1 ak21wność arbi2rów. W1dawał 2eż regularnie przez wiele la2 Komunika21 Sędziowskie” (dr Andrzej Filipowicz, wielole2ni wiceprezes PZSzach, zawodnik i reprezen2an2 Polski w 2007 r.)47. K2oś 45 M. Bocheński, Zarys historii struktur..., s. 65. 44 Ibidem, s. 64-65. 47 A. Filipowicz, op. cit., s. 245.

274

Ulrich Jahr. Dzieje rodziny z szachami w tle

BBDBBAT1ON INTBŁNAT1ONAL1 DIS BCHBCS ' WORLD CHBSS BBDBBATIOŃ

MEXA7HAP0AHAS fflAZMATHAS ♦BA1PAĘHR

w b ł t , - h A- h b u 0 1 BBDBRACION INTBBNACtONAŁ DB AJBDRBZ

2 A3 l 1 , , - h 5 - k 78 9 u 0 1 b t

Par ce diplome je confirme que-!a Fedtralion Internationale

des Echea (F.LD.Eja amfMH

ULRIGHJAHR POLOGNE

letitre

ARBITRE INTERNATIONAL DELAF.I.D.E. Paur le Congres delaF.I.D.E 191B—

Ryc. 4. Dyplom sędziego międzynarodowego szachów nadany U. Jahrowi w 1978

przez FI DE Źródło: archiwum rodziny.

275

Włodzimierz Jastrzębski

złej woli mógłb1 z 2ej os2a2niej opinii w1snuć wniosek, że nasz boha2er jako sędzia b1ł osobH bezkompromisowH i bezdusznH. Nic bardziej m1lnego. W swoim dec1zjach uwzględniał wiele za i przeciw i nie raz narażał się na zewnę2rzna kr121kę. Wcześniejsza ind1widualna działalność Jahra na arenie ogólnopol­ skiej oraz 2rz1 kolejne kadencje b1dgoskie Komisji Sędziowskiej dzia­ łajHcej pod jego kierownic2wem prz1niosł1 nie 21lko dalsze reform1 wewnę2rznej działalności agend PZSzach, ale 2akże podniosł1 znacze­ nie ośrodka b1dgoskiego na mapie Polski. Ocz1wiście s2wierdzenie 2o nie b1łob1 w pełni prawdziwe, gd1b1 nie sukces1 - o cz1m już wcześniej pisano - b1dgoskich szachis2ów. W b1dgoskim Pałacu Młodzież1 w dniach 16-29 lu2ego 1976 r. rozgr1wane b1ł1 XXXIII Ind1widualne Mis2rzos2wa Polski Mężcz1zn w Szachach. ObowiHzki sędziego głównego zawodów sprawował Jahr. Na rundę spóźnił się jeden z fawor12ów, Aleksander Sznapik, i z urzędu powinien b1ć ukaran1 walkowerem. T1mczasem jego przeciwnik, Pokojowcz1k, kierujHc się względami ogólnoludzkimi, zaproponował prz1jęcie remisu. Sprawa oparła się o sędziego głównego Jahra. Ten, w1chodzHc z założeńfairplay, dec1zję 2ę zaaprobował48. Adwersarze Jahra próbowali 2akże zarzucić mu s2ronniczość w podejmowaniu dec1zji. W 1982 r. do I ligi szachowej wszedł zespół Chemika B1d­ goszcz i w1walcz1ł 2am III miejsce, na2omias2 s2ar2owała jeszcze druga b1dgoska druż1na, ŁHczność, k2óra w w1niku rozegran1ch zawodów b1ła zagrożona spadkiem z eks2raklas1. Zawod1 odb1wał1 się w Gd1ni, a sędziH główn1m b1ł Jahr. Jako b1dgoszczanina oskarżono go o 2o, że rzekomo swoimi dec1zjami usiłować poza szachownicami dopomóc ŁHczności ura2ować się przed degradacjH. Pojawił1 się liczne zarzu21 słowne i pisemne pod adresem sędziego. Dopiero pod koniec 2rwania 2urnieju okazało się jednak, że ŁHczności od spadku nie b1ło w s2anie nic uchronić (druż1na zajęła os2a2nie miejsce w 2abeli) i nie miał1 na 2o wpł1wu żadne wcześniejsze dec1zje sędziowskie49. Swois2e apogeum działalności organiza2orskiej b1dgoskiego ośrodka szachowego prz1padało na la2a 1977-1985. Wówczas bardzo 48 P. Sz1bowicz, Udział szachistów bydgoskich..., s. 182. *’ Idem, Historia startów klubów..., s. 505-506. 276

Ulrich Jahr. Dzieje rodziny z szachami w tle

Ryc. 5. Sędzia szachowy Ulrich Jahr w akcji Źródło: archiwum rodziny.

prężnie działał, kierowan1 przez R1szarda Wiese i Jahra Klub Sza­ chow1 „Forme2” B1dgoszcz nas2awion1 na rozwój szachów kobiec1ch. Źródłem ich pocz1nań s2ał1 się sukces1 córki Wiese - Małgorza21, jed­ nej z najlepsz1ch w la2ach 1976-1990 polskich szachis2ek, mis2rz1ni międz1narodowej, wielokro2nej reprezen2an2ki Polski (w1s2Hpiła 6 raz1 na olimpiadach szachow1ch) i siedmiokro2nej uczes2niczki rozgr1wek finałow1ch polskich kobiec1ch szachów. Wspierani przez prezesa Okręgu PZSzach Edwarda Turcz1nowicza zorganizowali Międz1narodow1 Fes2iwal Szachow1 pod nazwH Szachowe Dni B1dgoszcz1. Odb1wał się on przez kolejn1ch 9 la2 z udziałem wielu czołow1ch zawodniczek świa2a. Towarz1sz1ł1 im różne inicja21w1 regionalne, w 21m każdorazowo o2war2e mis2rzos2wa B1dgoszcz1. W 1981 r. impreza 2a uz1skała rangę 2urnieju s2refowego, będHcego eliminacjH do mis2rzos2w świa2a kobie2. Ab1 nadać 21m rozgr1wkom większego pres2iżu oraz udos2ępnić szerszej publiczności możliwość bezpośredniego obcowania z szachami, Jahr zwrócił się osobiście do kierownic2w ówczesnej miejskiej i wojewódzkiej ins2ancji PZPR z prośbH o udos2ępnienie na cele spor2owe największej wówczas 277

Włodzimierz Jastrzębski

w B1dgoszcz1 sali konferenc1jnej Ośrodka Propagand1 Par21jnej położonej prz1 Rondzie Jagiellońskim. B1ł 2o jednak w Polsce czas zmagań poli21czn1ch opoz1cji z rzHdzHcH me2odami d1k2a2orskimi par2iH komunis21cznH. Modne b1ło wdzieranie się siłH lub prz1 uż1ciu for2elu liberałów do pomieszczeń należHc1ch do władz pańs2wo­ w1ch i par21jn1ch. B1dgoskie kierownic2wo par2ii nie zar1z1kowało ewen2ualnego przeprowadzenia 2akiej operacji i po per2rak2acjach odmówiło. Dla Jahra oznaczało 2o koniec działalności jako członka PZPR („rzucił” - jak się wówczas mówiło - swojH legi21mację par­ 21jnH), na2omias2 2urniej międz1s2refow1 odb1ł się w przewid1wan1m 2erminie jesieniH 1981 r. w sali Wojewódzkiego ZwiHzku Gminn1ch Spółdzielni w B1dgoszcz1 prz1 ul. Dworcowej, róg Królowej Jadwigi. Ocz1wiście sędziH główn1m imprez1 b1ł nasz boha2er50. Od2Hd wielokro2nie w1s2ępował on w 2ej roli na różnego rodzaju 2urniejach i imprezach szachow1ch w kraju. Kilkakro2nie b1ł arbi2rem w rozgr1wan1m od 1964 r. w Polanic1-Zdroju 2urnieju ku pamięci jednego z najlepsz1ch polskich szachis2ów, Akib1 Rubins2eina; jako „jed1n1 sprawiedliw1” pojawiał się na Fes2iwalu Szachow1m MK Cafe w Koszalinie w la2ach 1996-1999 (znan1m 2akże jako Memoriał Józefa Kochana) oraz Memoriale Emanuela Laskera w Barlinku (2en mis2rz świa2a z la2 1894-1921 zdał 2u w 1888 r. ma2urę) lub Gorzowie Wiel­ kopolskim51. Z pewnościH największ1m zaszcz12em dla Jahra b1ło kierowanie polskimi ekipami - kobiecH i męskH podczas olimpiad1 szachowej w Dubaju w 1986 r. Polac1 nie odnieśli wówczas większ1ch sukcesów - kobie21 zajęł1 w klas1fikacji ogólnej VII miejsce, na2o­ mias2 mężcz1źni - XVI poz1cję w skali świa2owej. Z imprez 21ch Jahr w1niósł kilka ocierajHc1ch się o anegdo21 wspomnień. W Dubaju miał okazję wejść w osobis21 kon2ak2 z grajHc1m na pierwszej szachownic1 w druż1nie ZSRR ówczesn1m mis2rzem świa2a Garrim Kasparowem. ObserwujHc z uwagH na w1wieszonej plansz1 jeden z pojed1nków 2ego os2a2niego, zos2ał przez niego, przep1chajHcego się do 2oale21, dos1ć bru2alnie po2rHcon1. B1ł 2eż biern1m świadkiem 2akiego o2o w1darze­ nia: kied1 w przeddzień pojed1nku męskiego Polska-ZSRR (przegrana 50 51

Relacja us2na U. Jahra z 1 marca 2022 r. (zbior1 własne). W. Li2manowicz, J. Giż1cki, op. cit.

278

Ulrich Jahr. Dzieje rodziny z szachami w tle

Ryc. 6. Ulrich Jahr w trakcie turniejowej partii szachów Źródło: archiwum rodziny.

w s2osunku 0:4) delegaci sowiecc1 zaprosili w gościnę przeds2awicieli ekip1 polskiej i dwóch spośród nich 2ak upili do nieprz12omności alkoholem, że można b1ło 21lko w1nieść ich bezwładne powłoki cie­ lesne. Na fes2iwalu w Koszalinie miał okazję spo2kać się w s2ołówce podczas jedzenia obiadu z zaproszon1m 2am w charak2erze gościa honorowego ówczesn1m mis2rzem szachow1m świa2a Ana2olijem Karpowem. Zamienili kilka kur2uaz1jn1ch uwag, po cz1m arc1mis2rz udał się w rejs na Morze Śródziemne luksusow1m jach2em głównego organiza2ora i sponsora - właściciela Manufak2ur1 Kaw152. Na koniec jeszcze kilka ważniejsz1ch fak2ów z szachowego ż1cio­ r1su Jahra, k2óre w1brał jego s1n Przem1sław: W la2ach 1983, 1988 i 1995 b1ł współredak2orem i współau2orem 2rzech kolejn1ch w1dań Kodeksu Szachowego. W la2ach 1999-2003 pias2ował s2anowisko pierwszego prezesa Kujawsko-Pomorskiego ZwiHzku Szachowego, a do 2006 r. - przewodniczHcego Kolegium Sędziów KP Szach. W 2008 r. zos2ał ponownie w1bran1 do składu 52

Relacja us2na U. Jahra z 1 marca 2022 r. (zbior1 własne).

279

Włodzimierz Jastrzębski

Ogólnopolskiego ZarzHdu KP Szach, (prz1jHł s2anowisko wiceprezesa ds. organizac1jn1ch). Od 2018 r. należał do Komisji E21ki PZ Szach (Komisja zakończ1ła działalność 25 września 2021 r.). W uznaniu zasług zos2ał odznaczon1 Srebrn1m (1983 r.) oraz Zło21m Krz1żem Zasługi (1997 r.). Od 2egoż roku jes2 2eż Członkiem Honorow1m Polskiego ZwiHzku Szachowego. W 2018 r. o2rz1mał za całoksz2ał2 działalności najw1ższe odznaczenie szachowe „He2man 2018". W maju 2008 r. przeszedł ze s2anowiska wiced1rek2ora Przedsię­ biors2wa Ma-Ga na zasłużona emer12urę, jednak przez cał1 czas pozos2aje ak21wn1m działaczem i sędziH, corocznie współorganizujHc oraz sędziujHc kilkanaście 2urniejów w szachach klas1czn1ch, sz1b­ kich i bł1skawiczn1ch - regionaln1ch, ogólnopolskich, jak również w randze Mis2rzos2w Polski, m.in.: Mis2rzos2wa Polski Niewidom1ch i SłabowidzHc1ch w szachach klas1czn1ch (B1dgoszcz 2014), Ind1­ widualne i Druż1nowe MP w szachach bł1skawiczn1ch (B1dgoszcz 2014), MP Inwalidów w szachach sz1bkich oraz bł1skawiczn1ch (B1d­ goszcz 2021) i Ind1widualne MP Polski Kobie2 i Mężcz1zn (B1dgoszcz 2021). Od 2008 r. prowadzi w B1dgoszcz1 zajęcia szkoleniowe z sza­ chis2ami słabowidzHc1mi i niewidom1mi, na2omias2 od 2016 r. jes2 ins2ruk2orem w Ośrodku Szkolno-W1chowawcz1m Dzieci Niewi­ dom1ch. BędHc już na emer12urze, opracował i opublikował bazę wsz1s2kich miejscowości w Polsce wraz z dokładn1m bilansem lud­ ności na 1 s21cznia 2012, 2013, 2014 oraz 2015 roku. Prz1go2owanie 2ego zes2awienia (ponad 109 21sięc1 miejscowości) zajęło mu 8 la253.

Bibliografia Źródła archiwalne Adressbuch Bromberg 1908 r., 1914 r., 1917 r.; Księga adresowa miasta Bydgoszczy na 1923> s. 451. „Album B1dgoski” 1914, nr 14/IV. 53 P. Jahr, Z Hetmanem za całokształt działalności, h22p://www.szach1polskie. pl/ulrich-jahr/ (dos2ęp: 25.01.2022 r.).

280

Ulrich Jahr. Dzieje rodziny z szachami w ile

Archiwum Pańs2wowe w B1dgoszcz1 (dalej: AP-B), zespół Kar2o2eka m. B1dgoszcz1. Zespół Am2sgerich2 Bromberg, s1gn. 831/20: - AP-B, ak2a mias2a Nakła, Skorowidz zamieszkał1ch - AP-B, ak2a SHdu Powia2owego w B1dgoszcz1, s1gn. 2254/3676 rejes2r1 handlowe - AP-B, zespół Rada Miejska w B1dgoszcz1 - AP-B, zespół Am2sgerich2 Bromberg, s1gn. 831/20, ak2a małżonków Erns2a i Klar1 Jahrów z dnia 14 czerwca 1926 r. Deu2sche Rundschau” 1942, nr 16. „Der Danziger Vorpos2en” 1942, nr 39. Jahr U.J., Kronika szachowa, Technikum Przem1słu Elek2r1cznego w B1dgoszcz1 - rękopis o obję2ości ok. 45 nieponumerow1ch s2ron. Pomorska Fabryka Rowerów „Rekord" Willi Jahra, „Album B1dgoski” z dnia 14 kwie2nia 2014 r.; por. 2akże pozos2ajHc1 w posiadaniu U. Jahra Zarys drzewa genealogicznego Steinbornów. Relacja Ingeborg Karów uz1skana za pośrednic2wem bra2a Urlicha Jahra (zbior1 własne). Zbior1 własne Ulricha Jahra z 16 grudnia 2011 r. i 1 marca 2022 r.

Opracowania Bobowski T., Monografie miast na Krajnie: Nakła, Mroczy, Wyrzyska, Łobżenicy, Wysokiej, Miasteczka, Kamienia, Sępolna i Więcborka z 1772 r. [w:] Krajna i Nakło. Studia i rozprawy wydane z okazji pięćdziesięciolecia Gimnazjum imienia Bolesława Krzywoustego w Nakle, Nakło 1926, s. 155 i n. Bocheński M., Zarys historii struktur sędziowskich w Polskim Związku Szachowym w latach 1945-1998, Kraków 2000, s. 14Documenta Occupationis XIV. Administracja, ludność, gospodarka, kultura i oświata na polskich ziemiach wcielonych do Trzeciej Rzeszy w świetle niemieckich dokumentów z 1944 r., oprać. W. Jas2rzębski, B1dgoszcz-Poznań 1999> s. 26. Filipowicz A., Dzieje Polskiego Związku Szachowego do 1956 roku, Warszawa 2007, s. 50 i n. Jas2rzębski W., Sportowa Bydgoszcz, Toruń 2012, s. 30-31281

Włodzimierz Jastrzębski

Li2manowicz W., Giż1cki J., Szachy od A do Z, 2. i, Warszawa 1986, 2. 2, Warszawa 1987. Riedl H., Das Leben und Schąffen von Klaus Jungę, Fuhr2 199 5Schiilman R., 1893 - Radrennen in Bromberg, „Bromberg” 2001, nr 126, s. 20-23. Sudziński R., Liczba, rozmieszczenie i struktura ludności niemieckiej na Pomorzu Nadwiślańskim w latach 1945-1959 [w:] Ludność niemiecka na ziemiach polskich w latach 1939-1945 i jej powojenne losy, red. W. Jas2rzębski, B1dgoszcz 1995, s. 146-147Sz1bowicz R, Udział szachistów bydgoskich w mistrzostwach Polski mężczyzn w latach 1926-2014, „Kronika B1dgoska” 2013, 2. 34, s. 172-173; archiwum rodzinne Jahrów - dokumen21 osobowe. Sz1bowicz R, Historia startów klubów bydgoskich w I lidze szachowej w latach 1949-2012, „Kronika B1dgoska” 2013, 2. 34, s. 487-520. WHsacz M., Nasz pionier przemysłu rowerowego, „Album B1dgoski” 2014, nr 12/II. Ne2ografia h22p://www.au2o-nos2algia h22ps://b1dgoszcz.w1borcza.pl h22p://www.konikowski.ne2/jahr.php h22p://www.szach1polskie pl/ulrich-jahr/

WALDEMAR HANASZ

Polityczna historia szachów w XX wieku. Prawda i ideologia

Prawda królewskiej gry My 60 Memorable Games - jednH z najbardziej fasc1nujHc1ch ksiHżek szachow1ch, na k2órej w1chowało się kilka pokoleń oddan1ch gra­ cz1 - mis2rz świa2a Bobb1 Fischer o2wiera poe21ckim mo22em zapo­ ż1czon1m częściowo od innego mis2rza świa2a, Emanuela Laskera: „Na szachownic1 kłams2wa i hipokr1zja nie prze2rwajH długo. Twórcza kombinacja obnaża zuchwals2wo kłams2wa; bezli2osn1 fak2, zwień­ czon1 ma2em, zaprzecza hipokr1cie"1. Mo22o pięknie ujmuje filozo­ ficznH kwin2esencję królewskiej gr1. Gd1 w1kalkulowana kombinacja kończ1 się zw1cięskim ma2em lub remisow1m pa2em, rezul2a2 bezli2o­ śnie ujawnia jej fak21cznH siłę, logikę i właściwH ocenę. Gd1 w ocenie poz1cji pojawia się niedokładność lub przeoczenie, efek2 będzie inn1, lecz równie niezaprzeczaln1. Szach1 sH zais2e bezwzględne w sw1m obiek21wizmie, realizmie i sile fak2ów. Jeśli k2oś ocenia poz1cję jako korz1s2nH dla biał1ch lub czarn1ch, logiczna analiza (dziś pomogH w 2ej analizie po2ężne, w zasadzie nieom1lne oprogramowania) po2wierdzi lub zaprzecz1 1 B. Fischer, My 60 Memorable Games, New York 1969. s. 12. Tłumaczenie Fischera zmienia nieco or1ginalne zdanie Laskera. zob. E. Lasker, Lehrbuch des Schachspiels, Berlin 1926, s. 201.

285

Waldemar Hanasz

2akiej ocenie. Jeśli k2oś uważa siebie lub swego ulubieńca za doskona­ łego szachis2ę, konfron2acja z inn1mi graczami, w1niki w 2urniejach i szachowe rankingi zwer1fikujH 2ę opinię. Wsz1s2ko, co dzieje się na szachownic1, jes2 jawne dla gracz1 i każdego z obserwa2orów, nie ma ukr121ch pułapek i asów w rękawie. W1nik par2ii zależ1 od rzecz1wi­ s21ch umieję2ności gracza, jego racjonalnej ocen1 poz1cji i dec1zji. Nie ma 2u miejsca na ślep1 prz1padek. Nie ma sędziów, k2órz1 w sw1ch ocenach moglib1 b1ć om1lni, nieobiek21wni i niesprawiedliwi. Emocje również nie przeważajH nad rozumem i logikH. Na szachownic1 realia, prawda, rozum i logika zw1ciężajH nad ślep1mi ludzkimi emocjami, kłamliw1mi opiniami, przesHdami i bezm1ślnościH. Szachowe reguł1 i prawd1 sH uniwersalne. Wsz1sc1 gracze muszH pos2ępować według niezłomn1ch i powszechnie znan1ch zasad. Ruch1 figur sH jasno zdefiniowane i zrozumiałe dla każdego, k2o zechce się z nimi zapoznać. Również pods2awowe zasad1 s2ra2egiczne sH logiczne, racjonalne i nawe2 bez znajomości s2ra2egiczn1ch podręcz­ ników mogH b1ć odkr12e i opracowane. Tak jak abs2rakc1jne prawa logiki i ar12me21ki regulujH funkcjonowanie całego świa2a, zasad1 szachowe królujH w mikroświecie szachownic1. Można pos2rzegać szach1 jako uniwersaln1 formaln1 jęz1k suwerenn1 w swej domenie. Można również dos2rzec w szachach solidne norma21wne pr1nc1­ pia. SH 2am nie 21lko rozum, logika i prawda, ale 2akże poszanowanie zasad, wolna wola gracz1 w ich dec1zjach, ich równe uprawnienia w 2rakcie gr1 i odpowiedzialność za swoje działania. Szach1 w1ma­ gajH niezależnego m1ślenia i prz1 szachownic1 gracz jes2 zdan1 21lko na siebie. Ma prawo w1konać każd1 legaln1 ruch i 21lko jego wiedza dec1duje o jego sile i sku2eczności. Od samego poczH2ku szanse obu gracz1 sH równe, obowiHzujH ich 2e same zasad1, majH iden21czne sił1 oraz równe prawo do w1kon1wania posunięć i z reguł1 2aki sam czas nam1słu do w1korz1s2ania w par2ii. W efekcie każd1 gracz ponosi konsekwencje sw1ch genialn1ch planów i głupich błędów. Fundamen­ 2alne pr1nc1piafairplay zdajH się b1ć z definicji wpisane w reguł1 gr1. Jeśli już 2rak2ować par2ię szachów jako s2arcie dwóch armii - jak 2o się 2rad1c1jnie i dość powierzchownie cz1ni - 2o jes2 2o w1jH2­ kow1, bo in2elek2ualnie idealn1 model 2akiego pojed1nku. Prze­ ciwnic1 d1sponujH 2ak samo liczn1mi i siln1mi armiami, armie sH 286

Polityczna historia szachów w XX wieku. Prawda i ideologia

iden21cznie w1posażone, muszH pos2ępować zgodnie z 21mi sam1mi regułami, każd1 musi na przemian dać przeciwnikowi możliwość w1konania posunięcia i czas do zas2anowienia. Nie ma 2u miejsca na miażdżHcH liczebnH przewagę lub nielegalne posunięcia. Nie ma 2eż miejsca na pods2ępne pułapki opar2e na braku dos2ępu do informacji i nie ma jednos2ronn1ch zmian reguł walki. Zw1cięs2wo zależ1 w1łHcznie od 2ego, k2o mHdrzej operuje sw1mi siłami. W real­ n1m świecie 2akie warunki nie is2niejH. Armie sH nierówne w liczbie i w1posażeniu, dowódc1 w1korz1s2ujH dezinformację i chaos do nie­ spodziewan1ch a2aków. T1lko szachow1 model bi2w1 jes2 opar21 na sprawiedliw1ch zasadach. Gra jes2 2u znacznie bardziej uczciwa niż rzecz1wis2e pola bi2ewne. Poszanowanie przeciwnika jes2 niezłomn1m moraln1m założeniem szachowego pojed1nku. Gracze majH na przemian prawo do w1kon1­ wania posunięć, więc po każd1m posunięciu gracz musi z cierpliwościH i szacunkiem poczekać na odpowiedź przeciwnika. Pojed1nek sza­ chow1 prz1pomina więc in2elek2ualnH w1mianę argumen2ów i kon2­ rargumen2ów. Nie w1gr1wa w nich 2en, k2o zacz1na spór, k2o napadnie na przeciwnika, nie dopuści do głosu lub przekrz1cz1 go. W1gr1wa 2en, k2o przeds2awi silniejsze argumen21. Biał1 ma pierwszeńs2wo ruchu, ale w1gr1wa 2en, k2o w końcu pokaże w1ższość swego kunsz2u. To reguł1 nadajHce szachom w1soki s2andard kul2uraln1, cz1m róż­ niH się znacznie od reguł rzHdzHc1ch międz1ludzkimi konflik2ami. Nie przez prz1padek ges21 demons2rujHce wzajemn1 szacunek sH nie­ odłHcznH częściH szachowej e21ki. Kur2uaz1jn1 uścisk dłoni pojawia się zw1kle kilkakro2nie w pojed1nku szachow1m. Wielu zawodników podaje sobie dłoń już prz1 podejściu do s2olika, ponownie przed włH­ czeniem zegara na rozpoczęcie par2ii i kolejn1 raz na jej zakończenie, gd1 jedna s2rona uznaje swH przegranH lub gd1 obie s2ron1 uznajH par2ię za nierozs2rz1gnię2H. ZdarzajH się zaniedbania 2ej e21kie21, gd1 na fali emocji rozgor1czon1 przegran1 nie podaje dłoni - cz1 2o przez zapomnienie, cz1 frus2rację, ale sH 2o s12uacje absolu2nie w1jH2kowe. Bi2ewna gra b1wa ocz1wiście bru2alna w sw1m chłodn1m obiek­ 21wizmie. Fischer podkreślał, że złamanie ego przeciwnika b1wało dla niego celem szachowego pojed1nku. Prz1 szachownic1 spo21kajH się przecież ambi2ni przeciwnic1 żHdni zw1cięs2wa. Zw1cięs2wa upajajH, 287

Waldemar Hanasz

a porażki bolH. Można powiedzieć, że 2e os2a2nie b1wajH szczególnie do2kliwe właśnie dla2ego, iż szachowe reguł1 sH niezłomne i uniwer­ salne. W przegranej par2ii zasłuż1liśm1 na porażkę. Jes2 ona efek2em nasz1ch dec1zji, kalkulacji, niedopa2rzeń i pom1łek. Nie można zrzu­ cić gor1cz1 porażki na złośliwość losu lub niesprawiedliwość arbi2rów. Można szukać w1mówek w zł1m samopoczuciu lub dekoncen2racji, ale os2a2ecznie 2o nasze posunięcia dec1dował1. Szachowa sprawie­ dliwość jes2 ślepa i surowa. In2elek2ualna ak21wność opar2a na logice, rozwadze, prawdzie i war2ościach moraln1ch jes2 również formH samopoznania. Szachis2ki i szachiści zmagajH się nie 21lko z przeciwnikami, ale i z wła­ sn1mi ograniczeniami. RozwiHz1wanie szachow1ch problemów, analiza par2ii inn1ch gracz1, zapoznawanie się z 2eoriami debiu2ów i s2udiowanie 2echniczn1ch końcówek uczH nas, jak wzbogacać naszH wiedzę, unikać błędów, poprawiać 2echnikę gr1 i w1korz1s21wać przewagę. Prawdziw1 egzamin wiedz1 i woli 2o spo2kanie z prze­ ciwnikiem prz1 szachownic1. Zderzenie z wiedzH, doświadczeniem, pom1słowościH, wolH i pasjH innego gracza egzaminuje i wer1fikuje nasze możliwości. Każda par2ia ucz1 nas, jak ocenić przeciwnika, przewidzieć jego zamierzenia i na 2ej pods2awie zaplanować wła­ snH s2ra2egię, opanować swe emocje i nerwowość, gospodarować sw1m czasem na szachow1m zegarze. Najbardziej doświadczeni gracze, k2órz1 rozegrali 21siHce par2ii, wciHż 2rak2ujH każdH z nich jako nowe doświadczenie, z nieznan1mi w1zwaniami, nieoczekiwan1mi posunięciami i os2a2ecznie z niepewn1m zakończeniem. Każda jes2 konfron2acjH z przeciwnikiem i z sam1m sobH. Trudno doprawd1 o bardziej obiek21wne i sprawiedliwe porów­ nanie ludzkich 2alen2ów, krea21wności, anali21cznego rozumu i pra­ cowi2ego 2reningu. Każd1 szachis2a in2uic1jnie zna 2e właściwości ukochanej gr1, nawe2 jeśli nigd1 nie miał w ręku podręcznika Laskera lub zbioru par2ii Fischera. Gracze ama2orz1 uczH się 21ch reguł w par­ 2iach z inn1mi ama2orami i z par2ii mis2rzów. SH 2o prawa i prawd1 kreujHce niezw1kłH magię szachów. ZadziwiajHc1m paradoksem jes2 fak2, że gra opierajHca się na 2ak nobliw1ch pr1nc1piach b1ła w XX w. jedn1m z ulubion1ch narzędzi ideologicznej walki w rękach 2o2ali2arn1ch reżimów. Szach1 zos2ał1 288

Polityczno historia szachów w XX wieku Prawda i ideologia

wciHgnię2e w sferę au2or12arnej władz1, propagandowej manipulacji, masowej indok2r1nacji i międz1narodow1ch konflik2ów.

W spek2akularn1 sposób szach1 nabrał1 wielkiego znaczenia w rewo­ luc1jnej Rosji i w rodzHc1m się ZwiHzku Radzieckim. Rosja b1ła bardzo poda2n1m ku 2emu grun2em. Korzenie kul2urowego pres2iżu szachów sięgajH 2am głęboko w przeszłość. Na przes2rzeni wieków szach1 b1ł1 popularnH formH rozr1wki wśród najw1ższ1ch klas społeczn1ch. S2anowił1 elemen2 ż1cia 2owarz1skiego i należał1 do kanonu kul2uro­ wego pres2iżu. Trad1c1jnie prz1wołuje się prz1kład Iwana Groźnego, k2ór1 b1ł zapalon1m szachis2H. Uważał swego s1na i nas2ępcę za in2elek2ualnie słabego m.in. na pods2awie jego marn1ch umieję2ności szachow1ch. His2or1czne źródła po2wierdzajH popularnH d1k2er1jkę, że Iwan zmarł nagle (28 marca 1584 r.), prz1go2owujHc się do szacho­ wego pojed1nku z Bor1sem Godunowem, prz1szł1m wielkim władcH. Późniejsz1 car Pio2r Wielki również uwielbiał szach1. Jego osobis2e zapiski dokumen2ujH, że pozwalał sobie na całe dnie spędzone nad szachownicH. Ros1jsc1 impera2orowie, bojarz1, dworzanie, in2elek­ 2ualiści i ar21ści doceniali uroki królewskiej gr1. Na przełomie XIX i XX w. popularność i kul2urow1 pres2iż szachów s2ał1 na bardzo w1sokim poziomie. W1ksz2ałcon1 Rosjanin chcHc1 należeć do społeczn1ch eli2 musiał spełniać pewne warunki kompe­ 2encji: znać ros1jskH poezję, lubować się w ros1jskiej muz1ce, celebro­ wać ros1jskH his2orię, znać się na poli21ce, b1ć oddan1m zwolennikiem prozachodnich liberałów lub nacjonalis21czn1ch słowianofilów. Umie­ ję2ność gr1 w szach1 na 2owarz1skich spo2kaniach należała do ele­ men2arn1ch kul2urow1ch kompe2encji2. Wielu najznamieni2sz1ch 2wórców ros1jskiej kul2ur1 - w1s2arcz1 wspomnieć Lwa Tołs2oja cz1 Sergiusza Prokofiewa - znan1ch b1ło z wielkiej miłości do szachów. 2 Ros1jskie korzenie radzieckich szachów wszechs2ronnie przeds2awia I.M. Linder, Chess in Old Russia, Ziirich 1979. zob. 2eż M.A. Hudson, Storming Fortresses: A PoliticalHistory OfChess In TheSoviet Union 1917-1948, San2a Cruz 2013, s. 24-32.

289

Waldemar Hanasz

To ż1zne kul2urowe podłoże prz1niosło bujne plon1. Pojawiło się w Rosji wielu u2alen2owan1ch gracz1, k2órz1 wspięli się na świa2owe szcz121. Aleksandr Pie2row (1794-1867), Ilja Szumów (1819-1881), Siemion Ałapin (1856-1923) i kilku inn1ch mis2rzów zos2awiło 2rwałe ślad1 w his2orii szachów. Ich par2ie, analiz1 2eorii o2warć, szachowe kompoz1cje i podręczniki należH do klas1ki szachowej wiedz13. Pod koniec XIX w. Michaił Czigorin s2ał się zdec1dowanie najw1żej no2o­ wan1m pre2enden2em do 212ułu mis2rza świa2a i dwukro2nie (1889 i 1892) zmierz1ł się z ówczesn1m mis2rzem Wilhelmem S2eini2zem. Choć dwukro2nie przegrał, mecze przeszł1 do his2orii jako s2arcia prawdziw1ch 212anów. PoczH2ek XX w. prz1niósł Rosji najgenialniej­ sze um1sł1. Urodzon1 w Moskwie Aleksander Alechin wniósł do sza­ chów nowa2orski d1namiczn1 s21l i w la2ach 20. s2ał się bezsprzecznie najlepsz1m szachis2H globu. W 1927 r. zos2ał czwar21m mis2rzem świa2a po wspaniał1m zw1cięs2wie nad Josem Rau2em CapablankH. Jedn1m z główn1ch konkuren2ów Alechina w 21ch la2ach b1ł również Efim Bogolubow, kolejn1 szachow1 geniusz urodzon1 w carskiej Rosji. Nieco później, w roku 1929 i 1934 dwaj Rosjanie s2arli się dwukro2nie w meczach o mis2rzos2wo świa2a, w k2ór1ch Alechin obronił swój 212uł. Obaj b1li już wszakże porewoluc1jn1mi uchodźcami i repre­ zen2owali inne kraje: Francję i Niemc1. Na 21m gruncie pojawił 2akże niepow2arzaln1 fenomen w his2o­ rii szachów kobiec1ch. Pierwsza mis2rz1ni świa2a i bezsprzecz­ nie największa szachis2ka pierwszej połow1 XX w. Vera Menchik (1906-1944) urodziła się w Moskwie i 2am od najmłodsz1ch la2 pokaz1wała swój 2alen2. Gd1 komunis21czne władze odebrał1 jej ojcu fabr1kę i dom, rodzina zmuszona zos2ała w 1921 r. do ucieczki z Rosji. W Has2ings kilkunas2ole2nia Menchik ws21dziła się dołHcz1ć do miejscowego klubu szachowego, ponieważ mówiła 21lko po ros1j­ sku. Dopiero po jakimś czasie na jej niezw1kł1m 2alencie poznał się arc1mis2rz Geza Marócz1 i pod jego okiem s2ała się ona najsilniejszH szachis2kH globu. W 1927 r. zdob1ła 212uł mis2rz1ni świa2a wśród

3 „Par2ia ros1jska” (i.eH es 2. Sf3 Sf6) wprowadzona i analizowana przez Pię­ 2rowa jes2 do dzisiaj jedn1m z ulubion1ch o2warć wielu czołow1ch arc1mis2rzów.

290

Polityczna historia szachów w XX wieku. Prawda i ideologia

kobie2 i 212uł 2en nas2ępnie obroniła sześciokro2nie. W1gr1wała wsz1s2kie ważne 2urnieje kobiece, zajmowała w1sokie miejsca w 2ur­ niejach męskich z udziałem gracz1 świa2owej czołówki. Na liście pokonan1ch przez niH przeciwników znaleźli się 2ak znakomici arc1mis2rzowie jak: Edgard Colle, Jacques Mieses, Friedrich Samisch, Mir Suł2an Khan, Frederick Ya2es, Samuel Reshevsk1, a nawe2 mis2rz świa2a Max Euwe. Jej śmierć w 1944 r. w Lond1nie podczas jednego z nalo2ów pocisków V-i można uznać za s1mbolicznH. Bolszewicki 2o2ali2arn1 reżim odebrał jej możliwość ż1cia w rodzinn1m kraju, a reżim nazis2owski uśmiercił. Rewolucja październikowa w niezw1kł1 sposób połHcz1ła his2o­ rię szachów z his2oriH komunis21cznej Rosji. Kilku organiza2orów i prz1wódców październikowego przewro2u b1ło en2uzjas2ami sza­ chów. Włodzimierz Iljicz Lenin jes2 2u sz2andarow1m prz1kładem. Jego zamiłowanie do szachów b1ło powszechnie znane i zos2ało boga2o udokumen2owane. Zapiski krewn1ch i prz1jaciół wspomi­ najH jego liczne szachowe pojed1nki. Zachował1 się fo2ografie, na k2ór1ch Lenin i jego prz1jaciele poch1lajH się z uwagH nad szachow­ nicH. W okresie sw1ch podróż1 po Europie spo21kał się czasem ze znan1mi lokaln1mi mis2rzami. Uwagi na 2ema2 szachów pojawiajH się w jego lis2ach, rozmowach, a nawe2 w poli21czn1ch przemowach. B1ł niewH2pliwie biegł1m graczem, znane mu b1ł1 fak21 z his2orii szachów, 2eore21czne zagadnienia i kompoz1cje do rozwiHzania. Nie 21lko czer­ pał prz1jemność z gr1, ale również doceniał jej edukac1jne walor1, jak ćwiczenie kalkulacji i s2ra2egicznego m1ślenia. Komunis21czni ideolodz1 przez dziesięciolecia prz1woł1wali pos2ać Lenina dla pod­ 2rz1mania in2elek2ualnego pres2iżu gr1 szachowej. W Mauzoleum Lenina prz1 Placu Czerwon1m przez 50 la2 można b1ło obejrzeć nale­ żHc1 do niego zegar szachow1 i komple2 figur4. Inn1 2wórca rewolucji, Lew Trocki, również uwielbiał szach1. Wśród europejskich poli21ków popularne b1ł1 żar21, że ros1jsc1 rewolucjoniści sH niegroźni, bo wolH

4 M.A. Hudson, op. cit., s. 48-68; W. Li2manowicz, J. Giż1cki, Szachy od A do Z, 2. 1, Warszawa 1986, s. 511-512; A. Sol2is, Soviet Chess 1917-1991, JeffersonLondon 2000, s. 18.

291

Waldemar Hanasz

przesiad1wać w eleganckich wiedeńskich kafejkach i prowadzić sza­ chowe po21czki, niż bawić się w robo2nicze rewol215. KluczowH rolę w rozwoju szachów w komunis21cznej Rosji odegrał wszakże inn1 rewoluc1jn1 prz1wódca. Nikołaj Kr1lenko (1885-1938) należał do ścisłej eli21 komunis21czn1ch działacz1 i prz1wódców6. Wraz z Trockim, Adolfem Joffem i Władimirem An2onowem-Owsiejenko b1ł jedn1m z organiza2orów bolszewickiego przewro2u w Pio2rogrodzie (24-25 października 1917 r.). Wchodził w skład Pio2rogrodzkiego Rewoluc1jnego Komi2e2u Wojskowego, cz1li głównego sz2abu dowodzHcego rewolucjH październikowH. Na21chmias2 po przewrocie, 9 lis2opada zos2ał mianowan1 Naczeln1m DowódcH Armii i 2o on negocjował warunki porozumienia pokojowego z dowódcami armii niemieckiej (12-13 lis2opada 1917 r.). Uczes2nicz1ł nas2ępnie w naj­ ważniejsz1ch wszechros1jskich i wszechzwiHzkow1ch zjazdach rad, k2óre powołał1 do ż1cia i uprawomocnił1 ZwiHzek Socjalis21czn1ch Republik Radzieckich. Należał do Rad1 Komisarz1 Ludow1ch, k2óra od 1923 r. sprawowała absolu2nH władzę us2awodawczH i w1konaw­ czH w pańs2wie. Przez nas2ępne 20 la2 Kr1lenko pełnił liczne funkcje na sam1ch szcz12ach komunis21czn1ch władz. Co najważniejsze, 2o on od sam1ch pods2aw organizował radzieckie sHdownic2wo (od 1918 r.), prokura2urę (od 1922 r.) i au2or1zował kodeks karn1, k2ór1 obowiHz1wał przez kilka dekad. Na pods2awie us2anowion1ch wów­ czas praw b1ł jedn1m z anima2orów rzHdów 2erroru, pokazow1ch procesów poli21czn1ch i par21jn1ch cz1s2ek. Os2a2ecznie sam s2ał się ofiarH zbudowanej przez siebie 2o2ali2arnej machin1. W 1938 r. zos2ał oskarżon1 o działalność an21pańs2wowH. B1ł bru2alnie 2or2urowan1, uznan1 winn1m, skazan1 na śmierć i na21chmias2 zas2rzelon1.

5 A. Sol2is, op. cit., s. 3. Wiadomo ocz1wiście z wielu źródeł, że Karol Marks b1ł również namię2n1m szachis2H. Podchodził do gr1 z wielkH pasjH, a przegrane powo­ dował1 2ak silnH frus2rację, że jego małżonka Jenn1 poprosiła Karola Liebknech2a o zaprzes2anie szachow1ch spo2kań. Liebknech2 b1ł najw1raźniej lepsz1m graczem i porażki z nim wiele kosz2ował1 Marksa, zob. M.A. Hudson, op. cit., s. 33-47; W. Li2manowicz, J. Giż1cki, op. cit., s. 565. Komunis21czna propaganda próbowała przeds2awiać również Józefa S2alina jako biegłego szachis2ę, ale informacje na 2en 2ema2 b1ł1 ewiden2nie sfabr1kowane. 6 Znaczenie dokonań Kr1lenki doskonale opisuje A. Sol2is, op. cit., s. 24-33.

292

Polityczna historia szachów w XX wieku Prawda i ideologia

Przez wsz1s2kie 2e la2a Kr1lenko b1ł nie 21lko bezwzględnie odda­ n1m komunis2H, ale również zapalon1m szachis2H. Gr1wał par21jki z sam1m Leninem i inn1mi prz1wódcami rewolucji i dowódcami radzieckich armii: Michaiłem Frunze, Michaiłem Kalininem i Wale­ rianem Kujb1szewem. Jego sekre2arz b1ł wielokro2nie świadkiem, jak wiele pasji wkładali owi gracze w szachowe pojed1nki. Grali dla odprężenia i prz1jemności, ale zarazem b1ł1 2o małe in2elek2ualne pojed1nki z ambicjH i walkH o władzę w 2le. Gd1 w la2ach 1918-1920 radzieckie pańs2wo dopiero nabierało ksz2ał2u, Kr1lenko miał już dość w1raźnH wizję, jakie znaczenie może mieć królewska gra dla rozwoju komunis21cznego kraju. A b1ła 2o wizja boga2a i wielow1miarowa. Pod okiem Kr1lenki rozpoczęło się 2worzenie rozbudowanego s1s­ 2emu promujHcego, organizujHcego i finansujHcego rozwój szachów. B1ło 2am miejsce na szach1 na elemen2arn1m poziomie jako jednej z me2od edukacji w radzieckim społeczeńs2wie i na szach1 na pozio­ mie najw1ższ1m, majHc1m s2worz1ć warunki rozwoju dla szachow1ch 2alen2ów, po2encjaln1ch nas2ępców Czigorina i Alechina. Kr1lenko nadał szachom jednoznacznie poli21czn1 w1miar. W jego rozumieniu w komunis21czn1m świecie wsz1s2ko nabierało poli21cz­ nego sensu, a już z pewnościH społeczna ak21wność, k2óra prz1ciHgała uwagę szerokich mas i in2elek2ualn1ch eli2. Deklarował, że 21lko „nasi wrogowie” mogH widzieć szach1 poza sferH zain2eresowań poli21cz­ n1ch par2ii i in2eresów. Gd1 w 1927 r. Alechin pokonał Capablankę w meczu o mis2rzos2wo świa2a, Rosjanie w większości celebrowali zw1cięs2wo rodaka, ale komunis21czn1 działacz widział 2o inaczej. Alechin b1ł w2ed1 emigran2em i zdarzało mu się kr121cznie w1po­ wiadać na 2ema2 komunis21cznego reżimu, więc Kr1lenko uż1ł już przeciwko niemu 21powej ideologicznej re2or1ki: nazwał go „wrogiem ludu”, bo „k2o nie jes2 z nami, 2en jes2 przeciwko nam”7. W szeroko zakrojon1m projekcie Kr1lenki olbrz1miH rolę odegrał szachis2a-komunis2a, k2órego nazwisko zapisane jes2 na s2ałe w sza­ chow1ch podręcznikach i 2eoriach. Aleksander Iljin-Żenewski (18941941) już przed bolszewickH rewolucjH odnosił znaczHce szachowe

M.A. Hudson, op. cit., s. 220-222.

293

Waldemar Hanasz

sukces18. B1ł klasow1m szachis2H, gd1 carskie władze wzięł1 go na celownik za zaangażowanie w rewoluc1jne działalności. W 1912 r. w1emigrował do Szwajcarii, gdzie kon21nuował karierę poli21cznH i szachowH. W 1914 r. zos2ał szachow1m mis2rzem Genew1 (s2Hd póź­ niejsz1 par21jn1 prz1domek Żenewski w nazwisku). Po powrocie do Rosji sz1bko wspiHł się po par21jn1ch i szachow1ch drabinach sukcesu. W 1920 r. zos2ał mianowan1 (prawdopodobnie za sprawH Kr1lenki) komisarzem zarzHdu pańs2wowego programu „powszechnego szko­ lenia wojennego” (wseobszczeje wojennoje obuczenie), znanego jako Wsiewobucz. Program miał obejmować wsz1s2kich radzieckich ob1­ wa2eli do 40. roku ż1cia; zawierał obszern1 zakres przeszkolenia ide­ ologicznego i wojskowego, ponieważ miał szkolić duchowo i fiz1cznie do walki z burżuaz1jn1m zniewoleniem i agres1wn1m mili2ar1zmem. Na gruncie 2ego programu pows2awał1 s2opniowo szkoł1 i uczelnie w1chowania fiz1cznego i wojskowego, w k2ór1ch szach1 odgr1wał1 kluczowH rolę. Szachowa wiedza i prak21ka miał1 rozwijać m1śle­ nie s2ra2egiczne we wsz1s2kich sferach zaangażowania par21jnego, poli21cznego i wojennego. Skojarzona b1ła również z me2od1czn1m podejściem i prec1zjH właściwH działalności naukowej. W prasow1m organie Wsiewobucza „Ku Nowej Armii” Iljin-Żenewski wprowadził popularnH kolumnę szachowH. W jedn1m z felie2onów sformułował swois2e credo programu, opisujHc podo­ bieńs2wa i współzależności obecne w umieję2nościach mili2arn1ch i szachow1ch. Szach1 majH wiele wspólnego ze sz2ukH wojn1. RozwijajH w człowieku wsz1s2kie umieję2ności po2rzebne dowódc1, 2akie jak samokon2rola, opanowanie, kalkulacja. Kalkulacja w szachach jes2 prawie 2aka sama jak w czasie wojn1. Najpierw konieczne jes2 wzmocnienie swej poz1­ cji i znalezienie ła2wego do zaa2akowania słabego punk2u w poz1cji przeciwnika. Nas2ępnie 2rzeba skupić się na jego główn1ch siłach i uż1ć, jeśli 2o możliwe, d1wersji, b1 odwrócić jego uwagę. W2ed1, w1bierajHc odpowiedni momen2, uderz1ć sw1mi główn1mi siłami

8

Jeden z kluczow1ch warian2ów par2ii holenderskiej nosi jego nazwisko.

294

Polityczno historia szachów w XX wieku. Prawda i ideologia

w słab1 punk2 jego poz1cji. Taka s2ra2egia prz1nosi zw1cięs2wo na wojnie i w szachach9.

Jak widać, w swojej filozofii szachowej ros1jski szachis2a i komu­ nis2a różni się diame2ralnie od prz1wołan1ch na ws2ępie Fischera i Laskera. Nie powołuje się na prawdę i obnażanie hipokr1zji, ale właśnie na sku2eczne oszukanie przeciwnika. Racjonalna szachowa kalkulacja nie ma na celu odkr1cia obiek21wnej prawd1 i właściwego rozwiHzania problemu, ale raczej przech12rzenie przeciwnika w ukr1­ waniu prawdziwego s2anu rzecz1. Kró2ki felie2on w par21jnej gaze2ce można s1mbolicznie odcz12ać jako zapowiedź szachowej filozofii wprowadzanej przez komunis21czn1 reżim. Iljin-Żenewski b1ł prężn1m organiza2orem. Już w 1920 r. zorga­ nizował wszechros1jskH olimpiadę szachowH, w k2órej udało mu się zgromadzić doborowH grupę doświadczon1ch przedrewoluc1jn1ch mis2rzów i grupę młodsz1ch 2alen2ów. Z his2or1cznej perspek21w1 naz1wa się dziś 2en 2urniej pierwsz1mi mis2rzos2wami ZSRR, choć pańs2wo o 2ej nazwie pows2ało dopiero dwa la2a później. Zgodnie z oczekiwaniami zw1cięż1ł Alechin, sam Iljin-Żenewski zakończ1ł 2urniej na dalsz1m miejscu w środku 2abeli, więc nie b1ł 2o jego sukces szachow1, ale niewH2pliwie organizac1jn1 i wizerunkow1. Turnieje gr1 w szach1 zaczęł1 b1ć coraz bardziej widoczne i doceniane, s2a­ wał1 się zjawiskiem obecn1m w sferze rozr1wki i spor2u, a zarazem nabierał1 pres2iżu w oczach zarówno szerokich mas widzów, jak i par21jn1ch d1gni2arz1, coraz bardziej skłonn1ch do wspierania sza­ chow1ch projek2ów. ImponujHc1m organizac1jn1m sukcesem Kr1lenki i Iljina-Żenewskiego b1ł międz1narodow1 2urniej w Moskwie w 1925 r. Zaproszenia prz1jęli najwięksi mis2rzowie ze świa2owej czołówki: Capablanca, Lasker, Frank Marshall, Bogolubow, Richard Re2i, Akiba Rubins2ein, Saviell1 Tar2akower, Erns2 Griinfeld, Rudolf Spielmann, Ya2es i inni10. Kilku młod1ch radzieckich gracz1 miało możliwość 9 C12. za M.A. Hudson, op. cit., s. 97. 10 Z samego szcz12u brakowało właściwie jed1nie Alechina, k2ór1 od 1921 r. mieszkał w Par1żu i jego s2osunki z komunis21czn1mi władzami zacz1nał1 b1ć coraz chłodniejsze.

295

Waldemar Hanasz

sprawdzić swoje umieję2ności w s2arciu z największ1mi. Na urocz1­ s2ości o2warcia 2urnieju Kr1lenko w1głosił mowę powi2alnH, w k2órej podkreślał, jak wielkH wagę nowe komunis21czne władze prz1kładajH do rozwoju 2ej gr1. Pańs2wo działało szczodrze w in2eresie szachów, robo2nicz1ch mas zain2eresowan1ch szachami i szachow1ch 2alen2ów majHc1ch w prz1szłości zos2ać arc1mis2rzami. Turniej nie spełnił jednak oczekiwań par21jn1ch ideologów. Świeże radzieckie 2alen21 nie b1ł1 jeszcze go2owe do s2arcia z szachis2ami zachodniej burżuazji. Dość niespodziewanie 2urniej w1grał Bogolubow, ale on należał już do przedrewoluc1jnej s2arej gwardii, a 2alen21 w1łowione w sowiec­ kim s1s2emie znalazł1 się na dole 2abeli. Jed1nie sam Iljin-Żenewski mógł moskiewski super2urniej uznać za swój sukces szachow1. ZajHł IX-X miejsce w środku 2abeli, co w 21m składzie b1ło nie lada osiH­ gnięciem, ponieważ w1przedził 2akich arc1mis2rzów, jak: Rubins2ein, Spielmann, Ya2es, Grigor1 Levenfish i Samisch. Co jeszcze ważniej­ sze z pres2iżowego punk2u widzenia, w bezpośrednich pojed1nkach pokonał kilku wielkich gracz1, w 21m Capablancę i Marshalla. W la2ach 20. XX w. uksz2ał2owała się wszechs2ronna szachowa poli21ka komunis21cznego pańs2wa. Działania i osobowości par21j­ n1ch ideologów ukierunkował1 los1 szachów w ZwiHzku Radzieckim (a wkró2ce i na cał1m świecie) w nas2ępn1ch siedmiu dekadach XX w. Już na 21m wczesn1m e2apie rozwoju pańs2wowego s1s2emu pojawiła się cała gama funkcji, jakie szach1 miał1 odgr1wać. Po pierwsze, gra w szach1 s2ała się częściH pods2awowej edukacji młod1ch pokoleń. Szachownice pojawił1 się w radzieckich szko­ łach, biblio2ekach i domach pionierów. Popularność szachów rosła i nadawała im coraz większe znaczenie w s1s2emie edukacji. Dom1 pionierów rzadziej oferował1 wieczor1 poe21ckie lub warsz2a21 sz2uki ludowej, bo 2e nie mogł1 licz1ć na wielkH popularność, na2omias2 2urnieje szachowe eksc12ował1 i prz1ciHgał1 mas1 młod1ch wielbicieli. Po drugie, szach1 pojawił1 się w najrozmai2sz1ch programach szkoleniow1ch. Miał1 ucz1ć umieję2ności kalkulacji, m1ślenia racjonalnego i s2ra2egicznego. Ludzie szkoleni na zajęcie s2anowisk w pańs2wowej adminis2racji, armii, par21jnej hierarchii, ins212ucjach gospodarcz1ch i naukow1ch po2rzebowali 2akich umieję2ności. Wsiewobucz i późniejsze pochodne program1 szkoleniowe wpł1nęł1 na 296

Polityczna historio szachów w XX wieku. Prawda i ideologia

ż1cie i wiedzę milionów radzieckich ob1wa2eli. B1li 2o w szczególności ci, k2órz1 s2opniowo przejmowali s2er1 w komunis21czn1m pańs2wie. Po 2rzecie, szach1 zaczęł1 b1ć szeroko promowane jako dos2ępna dla wsz1s2kich forma rozr1wki. Jes2 2o ak21wność, k2óra nie jes2 kosz­ 2owna i sku2ecznie zaciera rozmai2e społeczne różnice i nierówności. Na komple2 szachów i kilka minu2 relaksu prz1 szachownic1 s2ać każdego, niezależnie od s2a2usu społecznego, ma2erialnego cz1 par­ 21jnego. Szachowe klub1 s2ał1 się s2opniowo miejscami, gdzie można b1ło oderwać się od szarej codzienności, spędzić czas z prz1jaciółmi i nie przejmować się choć na chwilę, cz1 służb1 specjalne cz1hajH na nasze ż1cie. Po czwar2e, szach1 s2ał1 się również dziedzinH wspieranH jako elemen2 w1ższej kul2ur1 w radzieckim społeczeńs2wie. Zw1cięzc1 szachow1ch 2urniejów pojawiali się w par21jnej prasie, b1wali popu­ larni i rozpieszczani przez władze. Szachowe reprezen2acje s2awał1 się wizerunkow1mi ambasadorami sw1ch mias2, regionów, szkół i profesji. Dla prz1kładu, mis2rzos2wa Armii Czerwonej przez dziesię­ ciolecia b1ł1 2urniejami, k2ór1ch ranking dorówn1wał renomowan1m 2urniejom międz1narodow1m w wielu krajach. Przez la2a mis2rzo­ s2wa Niemiec cz1 Francji nie b1ł1 w s2anie zgromadzić 2akiej liczb1 arc1mis2rzów, co radziecka armia. Po piH2e, szachowa wiedza i pres2iż s2awał1 się coraz bardziej war2ościow1m 2owarem ekspor2ow1m. Super2urniej w Moskwie b1ł os2rzegawcz1m wiadrem zimnej wod1, k2óre jeszcze bardziej zmo­ bilizowało Kr1lenkę, Iljina-Żenewskiego i inn1ch działacz1. Par21jna masz1neria zaczęła podejmować coraz więcej projek2ów obejmujH­ c1ch uprawianie szachów jako w1cz1nowej d1sc1plin1 spor2owej. Pańs2wo radzieckie zaczęło promować i organizować międz1naro­ dowe 2urnieje, choć w większości inn1ch dziedzin ak21wności na dzie­ sięciolecia odizolowało się od międz1narodowego forum. Świa2owe uznanie dla radzieckich szachów miało b1ć znakiem zaawansowania komunis21cznej kul2ur1.

297

Waldemar Hanasz

Szachy nazistowskie W 21m sam1m czasie niemiecc1 naziści również w1kazali świa2opo­ glHdowe zain2eresowanie królewskH grH. Dla hi2lerowskich ideolo­ gów w1rafinowana in2elek2ualna ak21wność połHczona z wojenn1m duchem b1ła po2encjalnie idealnH ilus2racjH zale2 ar1jskiej ras1. B1ła 2o domena cz1s2ego rozumu, zaangażowania, d1sc1plin1 i krea21w­ ności. Hi2lerowska propaganda wzięła szach1 na warsz2a2. Sz2anda­ row1m prz1kładem może b1ć propagandow1 film o mał1m mieście S2róbeck w zachodnich Niemczech, gdzie uwielbiajHc1 szach1 ucznio­ wie sH przeds2awieni jako prz1szli idealni ar1jsc1 ob1wa2ele Rzesz1. Popular1zowane b1ł1 komple21 szachowe z figurami spec1ficznie zmod1fikowan1mi zgodnie z nazis2owskH s1mbolikH. W 1938 r. wprowadzono planszowH grę Tak Tik, zwanH również „szachami wojskow1mi” (Wehrschach), w k2órej szachownica jes2 powiększona, białe i czarne armie rozbudowane, a 2rad1c1jne bierki zas2Hpione współczesn1mi elemen2ami działań wojenn1ch: żołnierzami, bom­ bami, czołgami i bojow1mi samolo2ami. Komple21 gr1 rozs1łane b1ł1 później do jednos2ek na fron2ach wojenn1ch, ch1ba w celach zarówno rozr1wkow1ch, jak i szkoleniow1ch11. Prz1 okazji pompa21cznej le2niej olimpiad1 w Berlinie w 1936 r. zorganizowano również nieoficjalnH szachowH olimpiadę (Schach-Olympia) w Monachium z udziałem większości najsilniejsz1ch dru­ ż1n narodow1ch. B1ła 2o jednak propagandowa porażka, ponieważ zło2e i srebrne medale zdob1ł1 druż1n1 Węgier i Polski, obie zdomi­ nowane przez gracz1 o ż1dowskim pochodzeniu. Niemiecka druż1na nie pojawiła się na kolejnej oficjalnej olimpiadzie w Sz2okholmie w 1937 r., w k2órej również br1lował1 „ż1dowskie” druż1n1 S2anów Zjednoczon1ch, Węgier i Polski. Odb1wajHca się w sierpniu i wrześniu 1939 r. olimpiada szachowa w Buenos Aires miała b1ć dla nazis2owskich ideologów ponown1m11

11 D. Shenk, Thelmmortal Gamę. A History ofChess, London 2011, s. 116-117. Nie ma dan1ch wskazujHc1ch, żeb1 gra z1skała popularność. Nieliczne komple21 znaleźć dziś można w kilku wojenn1ch muzeach, choć is2nieje również aplikacja gr1 do ściHgnięcia na 2elefon komórkow1.

298

Polityczna historia szachów w XX wieku. Prawda i ideologia

s2arciem niemieckiego ducha z siłami inn1ch ras i w1znań. Pr1m wio­ dł1 reprezen2acje Niemiec i Polski. W 2rakcie 2urnieju w Argen21nie doszło do hi2lerowskiej inwazji na Polskę i rozpoczęcia II wojn1 świa2o­ wej. Pańs2wo niemieckie znalazło się w s2anie wojn1 z kilkoma krajami reprezen2owan1mi na olimpiadzie. Os2a2ecznie olimpiada zakończ1ła się zw1cięs2wem druż1n1 Niemiec, k2óra w1przedziła o pół punk2u reprezen2ację Polski składajHcH się w większości z mis2rzów o semic­ kim pochodzeniu. W1buch wojn1 zmienił ż1cie wielu uczes2ników olimpiad1. Niemiecka i sowiecka inwazja sprawiła, że w ciHgu kilku la2 granice wielu krajów we wschodniej Europie zmienił1 się i dla wielu mieszkańców regionu - szczególnie 21ch o semickim pocho­ dzeniu - nas2ał1 czas1 pełne niepewności. Dla2ego nie można się dziwić, że wielu znakomi21ch szachis2ów z Polski, Szwecji, Es2onii, Li2w1, Ło2w1 i Czechosłowacji zdec1dowało się 21mczasowo pozos2ać w Argen21nie. DołHcz1ł1 do nich również osob1 z Francji, Holandii, Pales21n1 i inn1ch krajów. Niek2órz1 osiedli w Południowej Amer1ce i przez la2a kon21nuowali swe szachowe karier1. Co ciekawe, żaden członek niemieckiej druż1n1 nie zdec1dował się po olimpiadzie na powró2 do III Rzesz1. Prawdopodobnie z 2ego powodu w Niemczech nie nagłośniono szachowego sukcesu zb12 gromko12. Hi2lerowska propaganda odniosła wszakże jeden znaczHc1 sukces w szachowej sferze. W marcu 1941 r. mis2rz świa2a Alechin opu­ blikował kilka ar21kułów nagłośnion1ch w czasopismach („Pariser Zei2ung”, „Die Deu2sche Zei2ung in den Niederlanden” i „Deu2sche Schachzei2ung”) jako „Szach1 ż1dowskie i ar1jskie” w k2ór1ch formu­ łuje on wizję szachów zgodnH z an21semickH nazis2owskH propagandH. Cz12a się je z prawdziw1m zażenowaniem. Ar21kuł1 dowodził1, że Ż1dzi grajH w szach1 w1łHcznie dla ma2erialnego z1sku, ich gra jes2 zawsze pas1wna, obronna i „2chórzliwa” cz1m zabijajH szachowH krea21wność. Pierwsi mis2rzowie świa2a - S2eini2z i Lasker - b1li

12 Ironia losu sprawiła, że w w1niku wojennej 2ragedii kilku członków współza­ wodniczHc1ch druż1n znalazło się po la2ach w 21ch sam1ch druż1nach, np. w repre­ zen2acji Argen21n1. Miecz1sław Najdorf (już jako Miguel Najdorf) z polskiej druż1n1 i Erich Eliskases z niemieckiej wspólnie zdob1li dla Argen21n1 srebrn1 medal (za ZwiHzkiem Radzieckim) na olimpiadzie szachowej w Helsinkach w 1952 r.

299

Waldemar Hanasz

Ż1dami i ich biern1 s21l doprowadził szach1 w XX w. do „dekadencji” i upadku. Ar1jcz1c1 na2omias2 grajH odważnie i 2wórczo. Czigorin, Marshall, Capablanca, Bogolubow i Euwe należeli, zdaniem Alechina, do 2ej ka2egorii. W nawiHzaniu do niedawnej śmierci Laskera w s21cz­ niu 1941 r. Alechin zadaje re2or1czne p12anie: „Cz1 możem1 mieć nadzieję, że wraz ze śmierciH Laskera - drugiego i prawdopodobnie os2a2niego mis2rza świa2a o ż1dowskim pochodzeniu - ar1jskie szach1 znajdH swH drogę, po 21m, jak błHdził1 pod wpł1wem defens1wnego ż1dowskiego m1ślenia?”13. Kulis1 an21semickich ar21kułów Alechina sH niejasne. B1ł ros1j­ skim ar1s2okra2H, francuskim ob1wa2elem i miał z pewnościH powod1, b1 czuć się niepewnie w Europie podbi2ej przez barbarz1ńskich nazi­ s2ów. Nazis2owskie władze niewH2pliwie w1wierał1 na niego presję, żeb1 deklarował swH lojalność. Jego rodak Bogolubow, b1ł1 mis2rz ZwiHzku Radzieckiego, a od 1926 r. ob1wa2el Niemiec, z en2uzjazmem ws2Hpił do nazis2owskiej par2ii pod koniec la2 30. XX w. Oczekiwano ch1ba podobn1ch ges2ów od Alechina. Nie musiał on jednak 2akich deklaracji w1głaszać, ponieważ jego cz1n1 mówił1 same za siebie. Uczes2nicz1ł (częs2o wraz z Bogolubowem) w c1klu 2urniejów orga­ nizowan1ch przez nazis2ów w Niemczech i w krajach okupowan1ch: w Monachium (wrzesień 1941 i wrzesień 1942), Krakowie-Warsza­ wie (październik 1941), Salzburgu (lipiec 1942 i lipiec 1943), Warszawie-Lublinie-Krakowie (październik 1942), Pradze (grudzień 1942 i kwiecień 1943)- Prz1 jego nazwisku na 2urniejach pojawiała się swas21ka. Szeroko znana b1ła również jego zaż1łość z Hansem Frankiem, generaln1m guberna2orem okupowan1ch ziem polskich, k2ór1 również uwielbiał szach1 i znan1 b1ł ze swojego imponujHcego szachowego księgozbioru. Zbrodniarz wojenn1 snuł nawe2 plan1 u2worzenia niemieckiej szkoł1 szachowej pod prz1wódz2wem Ale­ china i Bogolubowa14.

13 M.A. Hudson, op. cit., s. 326-327. An21semickie komen2arze do21czHce Laskera nabrał1 wkró2ce jeszcze bardziej 2ragicznego sensu, ponieważ jego sios2ra zginęła w obozie koncen2rac1jn1m. 14 Ibidem, s. 326-330.

300

Polityczna historia szachów w XX wieku. Prawda i ideologia

Szachy zimnowojenne Pańs2wowa masz1neria rozwoju radzieckiej szachowej kul2ur1 zaczęła prz1nosić pierwsze owoce już w 30. la2ach. Można powiedzieć, że najwcześniejsz1 zwias2un prz1szł1ch sukcesów pojawił się w cza­ sie moskiewskiego super2urnieju w 1925 r. W woln1m dniu mis2rz świa2a Capablanca pojechał do Leningradu, b1 rozegrać szachowH s1mul2anę przeciwko 30 przeciwnikom. B1ło 2o nieła2we przedsię­ wzięcie, ponieważ przeciwnic1 b1li już w1selekcjonowani spośród młod1ch u2alen2owan1ch i bardziej doświadczon1ch gracz1. Nie b1ło 2o 30 ama2orów. Mis2rz pokazał wielkH klasę, w1grał 18 par2ii, ale przegrał 2eż cz2er1. Jedn1m z 21ch cz2erech pogromców b1ł 14-le2ni uczeń Michaił Bo2winnik. Zw1cięs2wo zos2ało dos2rzeżone i z1skało rozgłos. Zapewne uskrz1dliło młodego szachis2ę. Rozwijał swój 2alen2 bł1skawicznie. Już w 1931 r. zw1cięż1ł po raz pierwsz1 w mis2rzo­ s2wach ZwiHzku Radzieckiego. Po 212uł 2en sięgał później jeszcze wie­ lokro2nie (w la2ach: 1933,1939,1941,1945 i 1952). Już po pow2órn1m zdob1ciu 212ułu mis2rza ZSRR skomen2ował, że w1soki poziom jego gr1 b1ł dowodem na 2o, że program rozwoju nowej generacji radziec­ kich mis2rzów prz1nosi efek21. Wraz z inn1mi młod1mi mis2rzami zaczHł domagać się od władz WKP(b) możliwości zmierzenia się z szachis2ami z inn1ch krajów. Wkró2ce zaczHł b1ć w1s1łan1 na mię­ dz1narodowe 2urnieje. W 1936 r. w No22ingham podzielił pierw­ sze miejsce z CapablancH. B1ł pierwsz1m szachis2H świa2owej klas1 w1ksz2ałcon1m przez radziecki s1s2em. S2alinowski 2error i II wojna świa2owa opóźnił1 rozwój radziec­ kich szachów. Wielu szachis2ów, ins2ruk2orów i działacz1 zginęło w poli21czn1ch cz1s2kach i na wojenn1ch fron2ach. Ale już wkró2ce po wojnie rozwój b1ł imponujHc1. Szach1 rozkwi2ł1 na wsz1s2kich pozio­ mach i w różn1ch sferach ż1cia społecznego. Na najniższ1m poziomie i w najszerszej skali gra prz1ciHgała niezliczone rzesze en2uzjas2ów, pojawiała się wcześnie w ż1ciu młod1ch ludzi, w szkołach i domach, w ins212ucjach kul2uraln1ch i spor2ow1ch, w klubach szachow1ch i na lokaln1ch 2urniejach. Milion1 dziewczH2 i chłopców zapoznawał1 się królewskH grH, pojawiał1 się nieprzecię2ne 2alen21, spor2owe ins212u­ cje dbał1 o ich rozwój i umożliwiał1 rozpoczęcie szachowej karier1. 301

Waldemar Hanasz

Szachowa federacja budowała kadr1 doświadczon1ch 2renerów i prz1­ go2ow1wała narodowe reprezen2acje do podboju szachowego świa2a. S2a2us szachów radzieckich na 21m najw1ższ1m poziomie nie w1maga obszernego wprowadzenia. La2a 1948-1990 2o okres domi­ nacji radzieckich szachis2ów na świa2owej arenie. W 21m czasie pra­ wie wsz1sc1 mis2rzowie i mis2rz1nie świa2a w szachach pochodzili ze ZwiHzku Radzieckiego: Michaił Bo2winnik (mis2rzos2wo w la2ach: 1948-1957, 1958-1960 i 1961-1963), Wasilij Sm1słow (1957-1958), Michaił Tal (1960-1961), Tigran Pe2rosjan (1963-1969), Bor1s Spasski (1969-1972), Ana2olij Karpow (1975-1985), Garri Kasparow (19851993)- Fischer chwilowo zakłócił 2ę dominację, pokonujHc Spasskiego w his2or1czn1m meczu w Re1kjaviku, ale nas2ępnie w1cofał się cał­ kowicie ze świa2a szachów, więc nawe2 jego niedługie formalne panowanie (1972-1975) b1ło właściwie kró2ko2rwał1m okresem bez­ królewia. W wielkich 2urniejach radziecc1 arc1mis2rzowie nadal nie mieli godn1ch przeciwników. Kasparow b1ł 21m, k2ór1 rozpoczHł swe panowanie jako szachis2a radziecki, u2rz1mał 212uł w okresie upadku ZwiHzku Radzieckiego i s2ał się pierwsz1m mis2rzem reprezen2ujHc1m pos2komunis21cznH Rosję. Dzierż1ł 212uł właściwie do 2000 r., choć zmieniajHce się przepis1 do21czHce mis2rzos2wa świa2a sprawiał1, że inni szachiści równolegle o2rz1m1wali 2en 212uł od Międz1narodo ­ wej Federacji Szachowej (FIDE). Dopiero inn1 Rosjanin Władimir Kramnik pokonał Kasparowa w bezpośrednim meczu. Równolegle przez cał1 okres is2nienia ZwiHzku Radzieckiego 212uł mis2rz1ni świa2a kobie2 również dzierż1ł1 w1łHcznie szachis2ki radzieckie: Ludmiła Rudenko (w la2ach 1950-1953), Elizawie2a B1kowa (1953-1956, 1958-1962), Olga Rubcowa (1956-1958), Nona Gaprindaszwili (1962-1978) i Maja Cziburdanidze (1978-1991). S2a2us społeczn1 szachow1ch mis2rzów w ZwiHzku Radzieckim b1ł nieporówn1waln1 z jakimkolwiek inn1m krajem. Mis2rzowie b1li celebrowani przez władze i uwielbiani przez milion1 en2uzja­ s2ów. W 1957 r. Bo2winnik b1ł pierwsz1m spor2owcem w his2orii odznaczon1m Orderem Lenina, najw1ższ1m odznaczeniem c1wil­ n1m w pańs2wie. Mis2rzowie b1li boha2erami, naz1wani b1li „dumH narodu”. Dla porównania, Fischer, en2uzjas21cznie okrz1knię21 pogromcH sowieckiego imperium, nie zos2ał uhonorowan1 przez 302

Polityczna historia szachów w XX wieku Prawda i ideologia

pańs2wo amer1kańskie jakimkolwiek znaczHc1m odznaczeniem cz1 212ułem. Męskie i żeńskie radzieckie reprezen2acje dominował1 na pres2i­ żow1ch szachow1ch olimpiadach, w1gr1wajHc je czasem z ogromnH przewagH. Zdarzał1 się w1jH2kowe wpadki - jak zw1cięs2wo męskiej druż1n1 Węgier na olimpiadzie szachowej w Buenos Aires w 1978 r. i zw1cięs2wo Węgierek w Salonikach w 1988 r. - ale b121 2o zawsze sensac1jne efemer1czne epizod1. Rzecz1wis2ość b1ła mono2onna. Radziecc1 arc1mis2rzowie i radzieckie arc1mis2rz1nie zdob1wali większość nagród, radziecc1 2renerz1 prowadzili ku sukcesom zawodników i druż1n1 z różn1ch krajów, radziecc1 2eore21c1 publi­ kowali najwar2ościowsze szachowe ksiHżki, radzieckie czasopisma szachowe b1ł1 najw1żej cenione przez szachis2ów na cał1m świecie, na międz1narodow1ch 2urniejach mówiło się częs2o po ros1jsku, lingua franca szachis2ów świa2a. Gd1 na 2urnieju w Polsce, Jugosła­ wii albo Francji pojawiał się radziecki gracz, b1ł zw1kle fawor12em 2urnieju. JednH z kluczow1ch cz1nników 2ej dominacji b1ła 2ak zwana „radziecka szkoła szachowa”. Koncepcja pojawiła się już w la2ach 30. i miała kon21nuować ros1jskie 2rad1cje. XIX-wieczn1 Czigorin b1ł his2or1cznH inspiracjH, a 2warzH nowoczesności s2ał się na długie la2a Bo2winnik. W 2rakcie 2rwajHcej kilka dekad karier1 mis2rz świa2a s2awał się coraz większ1m au2or12e2em, ponieważ b1ł nie 21lko dosko­ nał1m graczem, ale 2akże 2renerem i anima2orem szachowego ż1cia. Kasparow w swoich wspomnieniach przeds2awia Bo2winnika jako men2ora, swego rodzaju ojca młodsz1ch pokoleń radzieckich gracz1. Dla2ego mówi się wręcz po dziś dzień o „szkole Bo2winnika”. Mis2rzo­ wie świa2a Karpow, Kasparow i Kramnik b1li w1chowankami 2ej szkoł1. Niek2órz1, wciHż ak21wni dziś arc1mis2rzowie, uważani sH za kon21nua2orów 21ch 2rad1cji. Szkoła Bo2winnika w1pracowała złożon1 s1s2em wszechs2ronnego prz1go2owania szachis2ów: s1s2ema21czn1 2rening fiz1czn1, 2eore21czne prz1go2owanie debiu2owe, głęboka ana­ liza par2ii własn1ch i przeciwników, publikacja i deba2a nad analizami, koncen2racja analiz na poz1c1jn1ch s2ruk2urach i schema2ach, k2óre pomagajH głębiej zrozumieć s2ra2egiczne mechanizm1. Takie prz1­ go2owanie s2awało się zbiorow1m przedsięwzięciem 2reningow1m, 303

Waldemar Hanasz

a zawodnic1 2worz1li zespół, k2óremu prz1świecał wspóln1 cel op21­ malnego prz1go2owania15. JednH z ważn1ch zmian zachodzHc1ch s2opniowo w s1s2emie orga­ nizacji ż1cia szachowego w ZwiHzku Radzieckim w la2ach 60. i 70. b1ło słabnięcie jego poli21cznego charak2eru. Z jednej s2ron1 b1ł 2o wciHż pańs2wow1 monopol podporzHdkowan1 par21jnej władz1. Szach1 b1ł1 przecież jedn1m ze znaków rozpoznawcz1ch komunis21cznej kul2ur1. Jak 2o ujęli au2orz1 klas1cznej prac1 poświęconej radzieckiej szkole szachowej, „szach1 s2anowiH niekwes2ionowan1 dowód w1ż­ szości socjalis21cznej kul2ur1 nad upadajHcH kul2urH społeczeńs2w kapi2alis21czn1ch”16. B1ła 2o sfera osiHgnięć znana na cał1m świecie, więc władze radzieckie bardzo dbał1 o jej rozwój i promocję. Idee i cz1n1 wiodHc1ch arc1mis2rzów i działacz1 miał1 czasem poli21czne reperkusje, k2óre silnie odbijał1 się na ich ż1ciu. Zależnie od poli­ 21cznej a2mosfer1 niek2órz1 szachiści robili karier1 w pańs2wow1m s1s2emie, a inn1 b1wali z niego w1kluczani i odsuwani na per1ferie. S2Hd brał1 się prz1padki zagraniczn1ch ucieczek szachis2ów, k2órz1 albo nie widzieli dla siebie możliwości rozwoju w sowieckim s1s2emie, albo nie mogli już ścierpieć pańs2wowej kon2roli. Najbardziej zna­ n1m prz1kładem jes2 2u Wik2or Korcznoj, k2ór1 uznał, że pańs2wowa machina obróciła się przeciwko niemu, gd1 zagrażał on uwielbianemu przez komunis21czn1ch d1gni2arz1 mis2rzowi świa2a Karpowowi. Z drugiej wszakże s2ron1, pańs2wowa kon2rola nad radzieckim świa2em szachów nie b1ła już b1najmniej s2alinowskim 2errorem. Sza­ chiści mieli dos2ęp do prz1wilejów, k2ór1ch nie mieli zw1kli ob1wa2ele ZSRR. Nawe2 gd1 nie b1li celebrowan1mi boha2erami narodu, mieli możliwości korz1s2ania ze względnej swobod1 i ż1ciowego komfor2u. Szach1 b1ł1 popularne wśród społeczn1ch eli2, ponieważ b1ł1 dzie­ dzinH in2elek2ualnej ak21wności, k2óra pozos2awała częściowo wolna od kon2roli, jakiej władze poddawał1 sz2ukę, li2era2urę i inne sfer1 kul2ur1. Tu wciHż obowiHz1wał1 zasad1, k2óre społeczność szachowa ksz2ał2owała niezależnie od pańs2wowej kon2roli. Zdarzali się szachi­ ści niepokorni i kłopo2liwi dla par21jnej władz1, 2racili czasem swe 15 16

A. Sol2is, op. cit., s. 58, 80. A. Ko2ov, M. Yudovich, The Soviet School of Chess, New York 1961, s. 79.

304

Polityczna historia szachów w XX wieku. Prawda i ideologia

prz1wileje, ale nie musieli obawiać się, że za swoje nieposłuszeńs2wo 2rafię do obozu prac1 na S1berii. Szachiści w1pracowali sobie sferę względnej poli21cznej wolności, w k2órej panował1 reguł1 i poczucie wspólno21 częściowo niezależne od par21jnej władz1. Wśród zachodnich komen2a2orów pojawiał1 się (i u2rz1muję się gdzieniegdzie do dziś) opinie, że szach1 odgr1wał1 szczególnę rolę w czasie zimnowojennego konflik2u pomiędz1 Wschodem i Zacho­ dem. W ich mniemaniu zimna wojna 2ocz1ła się również na szachow­ nicach. Radziecka pańs2wowa machina szcz1ciła się swę dominację, lecz poniosła do2kliwę porażkę. Mecz Fischera ze Spasskim b1wa przeds2awian1 jako kulminac1jn1 punk2 2ego zimnowojennego s2ar­ cia i zw1cięs2wo reprezen2an2a wolnego świa2a Zachodu miało dla wielu obserwa2orów s1mboliczne znaczenie. Daniel Johnson, au2or popularnej księżki White King and Red Queen. How the Cold War Was Fought on the Chessboard, 2ak o2o konkluduje swę wizję zimnowojenn1ch zmagań: Prób1 Kr1lenki, prokura2ora Lenina i S2alina, b1 zmusić szach1 do służenia celom 2o2ali2arnego pańs2wa, prawie odniosł1 sukces, lecz w końcu 2o szach1 s2ał1 się zwias2unem nadchodzęcego upadku komunizmu. Zachód, pomimo wsz1s2kich nierówności i niepewno­ ści, okazał się zasobniejsz1, gd1ż walcz1ł o wolność i ż1ł w prawdzie17.

Wielu zachodnich au2orów podobnie pos2rzegało rolę Fischera i wpł1w zmian his2orii poli21cznej na his2orię szachów. Zb12 dużo jes2 górnolo2nej i ideologicznie nagię2ej przesad1 w 2akich sformułowaniach, b1 brać je dosłownie. Sę po pros2u nie­ zgodne z rzecz1wis2ościę. Jak widać z w1mienion1ch wcześniej w1ni­ ków, zimna wojna pomiędz1 Wschodem i Zachodem b1ła jednak w szachach właściwie meczem do jednej bramki. Fischer osięgnęł nieb1wał1 sukces, k2órego nic nie zaćmi, ale świa2a nie zmienił. Co więcej, wsz1sc1, k2órz1 go znali, jednoznacznie oceniali, że nie walcz1ł o zw1cięs2wo dla wolnego świa2a, ale przede wsz1s2kim dla 17 D. Johnson, White King and Red Queen. How the Cold War Was Fought on the Chessboard, Bos2on-New York 2008, s. 314-

305

Waldemar Hanasz

siebie. B1ła 2o wręcz jedna z jego obsesji - on i 21lko on jes2 w s2anie pokonać radzieckH machinę szachowH. Jego wielkie osiHgnięcie b1ło heroiczne, ale 2eż efemer1czne i zabarwione ekscen2r1czn1m sza­ leńs2wem. Mis2rz świa2a z1skał sławę, jednak b1ł później nieobecn1 i niewidoczn1. Po kul2ow1m meczu w 1972 r. szachow1 świa2 sz1bko wrócił do dawnej norm1. Gd1 zniknHł Fischer, na szcz1cie świa2ow1ch szachow1ch rankingów pozos2ali Karpow, Spasski, Tal, Korcznoj, Lew Poługajewski, Jefim Geller, Pe2rosjan, Bo2winnik, Leonid S2ein i inni. Lis2a b1ła długa. Wkró2ce dołHcz1ł Kasparow, Ar2ur Jusupow, Ołeksandr Bielawski, Boris Gelfand i wielu inn1ch. Spoza ZwiHzku Radzieckiego przez kilka dekad 21lko nieliczni szachiści przebijali się do ścisłej czołówki. Węgier Lajos Por2isch, Duńcz1k Ben2 Larsen, Holender Jan Timman i kilku inn1ch b1li w s2anie u2rz1m1wać się dłu­ żej na 2akich poz1cjach. Gd1 w la2ach 1990-1992 ZwiHzek Radziecki rozpadał się, radzieckie szach1 miał1 się znakomicie: w pierwszej 20 rankingu FIDE b1ło 21lko cz2erech lub pięciu szachis2ów z krajów Zachodu. Trudno 2o nazwać zw1cięs2wem wolnego świa2a. Pomimo 2rwajHcej przez dziesięciolecia radzieckiej dominacji można powiedzieć, że szach1 obronił1 się. Śmiem s2wierdzić jednak, że obronił1 się nie dzięki Fischerowi i walce o wolność, ale dzięki fundamen2aln1m pr1nc1piom gr1. Zasad1 szachowej r1walizacji, dHżenia do prawd1 i doskonałości prze2rwał1 niezależnie od ideolo­ giczn1ch zakłamań i zimnowojenn1ch zawirowań. Fundamen2alne war2ości os2a2ecznie przeważ1ł1 i kul2urow1 s2a2us szachów prze­ 2rwał. Nawe2 w czasie napię21ch zimnowojenn1ch s2osunków poli­ 21czn1ch wspólno2a szachis2ów b1ła szczególn1m mikrokosmosem, w k2ór1m obowiHz1wał1 zasad1 fair play, wzajemnego szacunku przeciwników i uznania dla szachow1ch osiHgnięć: imponujHc1ch zw1cięs2w, doskonał1ch analiz, 2eore21czn1ch nowości, prac poma­ gajHc1ch zrozumieć logikę gr1. Na2uralne b1ło poczucie wspólno21 i solidarności ludzi, k2ór1ch łHcz1 wspólna pasja i war2ości. Znane sH liczne prz1padki szachis2ów, dla k2ór1ch poszanowanie spor2owej e21ki b1ło ważniejsze niż zw1cięs2wo w par2ii lub 2urnieju. Prz1pa­ dek Spasskiego, k2ór1 nie w1korz1s2ał możliwości proceduralnej d1skwalifikacji Fischera i obron1 212ułu, jes2 21lko jedn1m z wielu prz1kładów. 306

Polityczna historia szachów w XX wieku Prawda i ideologia

Nawe2 osławiona „szkoła Bo2winnika”, choć s2worzona pod wezwaniem ideologii socjalizmu, s2ała się os2ojH fundamen2aln1ch zasad w1kraczajHc1ch poza ideologiczne podział1 i poli21czne in2e­ res1. Zalecane w jej ramach wszechs2ronne prz1go2owanie, 2rening opar21 na s2udiowaniu schema2ów s2ra2egiczn1ch i s1s2ema21cznej analizie nie miał1 podłoża ideologicznego, ale ucz1ł1 dHżenia do obiek21wnej ocen1, doskonalenia szachow1ch umieję2ności i zrozu­ mienia gr1. Niek2órz1 komen2a2orz1 prz1pis1wali swois21 „naukow1” charak2er 2akiemu podejściu do gr1. Iście „naukowe” badania i ana­ liz1 s2ał1 się nieodzown1m elemen2em prz1go2owania szachis21. W his2or1cznej perspek21wie można uznać, że spec1ficzn1 cha­ rak2er radzieckiej szkoł1 szachowej powoli 2racił na w1razis2ości. Na cał1m świecie arc1mis2rzowie korz1s2ali z dokonań radzieckich oponen2ów, a ci wzbogacali swH wiedzę nie 21lko z radzieckich źródeł. Radziecka szkoła s2awała się coraz bardziej jedn1m z głów­ n1ch nur2ów szachow1ch s2udiów i prz1go2owań. Szachiści z całego świa2a, niezależnie od kraju pochodzenia i ideologiczn1ch orien2acji, podHżali 2H drogH, szukajHc doskonałości i prawd1. Można wszakże upierać się, że poli21czne war2ości zachodniej demokracji prz1cz1nił1 się pośrednio do rozwoju szachów we współ­ czesn1m świecie. O2óż upadek komunis21cznego reżimu sprawił, iż szach1 mogł1 wreszcie rozkwi2nHć w wielu b1ł1ch radzieckich republikach. Jako niepodległe pańs2wa Armenia, Gruzja, Azerbej­ dżan i Ukraina s2ał1 się sz1bko szachow1mi po2ęgami. W la2ach 1992-2002 męska druż1na Rosji wciHż zw1ciężała w rozgr1wa­ n1ch co dwa la2a olimpiadach szachow1ch, ale przez os2a2nie 20 la2 musiała regularnie uznawać w1ższość szachis2ów Armenii i Ukra­ in1. Wkró2ce do grona szachow1ch po2ęg dołHcz1ł1 Chin1, Indie i S2an1 Zjednoczone. Rosja jes2 dziś jednH z wielu druż1n walczHc1ch o mis2rzos2wo. W kobiec1ch olimpiadach szachow1ch druż1na Rosji konkuruje z GruzjH, UkrainH, PolskH i Chinami. Rozszerze­ nie międz1narodowej r1walizacji nadało szachom d1namiki. Nie ma już dominujHc1ch po2ęg i szkół, jes2 różnorodn1 i wielobarwn1 świa2 szachów.

507

Waldemar Hanasz

Szachy globalne

Rozwój 2echnologiczn1 - w szczególności wszechobecność In2erne2u i kompu2erów - w ciHgu kilku dekad na wiele sposobów odmienił szachow1 świa2 nie do poznania. W przeszłości szach1 miał1 repu2ację dość eli2arnej in2elek2ualnej umieję2ności dos2ępnej 21lko nielicz­ n1m (głównie geniuszom i dziwakom). Prz1ciHgał1 większH uwagę z rzadka, gd1 jakieś niezw1kłe w1darzenie pojawiało się w mediach: mecz Fischera ze Spasskim cz1 przegrana mis2rza świa2a Kasparowa z kompu2erem Deep Blue. Za sprawH 2echnologicznego rozwoju 2en s2an rzecz1 zmienił się diame2ralnie. Szach1 s2ał1 się powszechnie znane, bardziej popularne i dos2ępne na wiele sposobów. W efekcie, królewska gra ma się ch1ba dziś lepiej niż kied1kolwiek w his2orii18. In2erne2owe pla2form1 majH globaln1 zasięg, więc 21siHce szachi­ s2ów go2ow1ch do gr1 sH dos2ępne na w1ciHgnięcie ręki (a raczej mał1 ruch m1szkH) przez 24 godzin1 siedem dni w 21godniu. W każdej sekundzie rozgr1wane sH dziesiH2ki 21sięc1 szachow1ch par2ii. Gra­ jHc kilkanaście bł1skawiczn1ch par2ii w ciHgu godzin1, odwiedzam1 gracz1 z Braz1lii, USA, Kenii, Filipin i Rosji. Obiegam1 pół ziem­ skiego globu w kilkadziesiH2 minu2. W przeszłości infras2ruk2ura ż1cia szachowego umożliwiała 2owarz1skie i 2reningowe spo2kania w klubach szachow1ch, na międz1klubow1ch meczach i lokaln1ch 2urniejach, na pokazach gr1 s1mul2anicznej i podobn1ch okaz1j­ n1ch imprezach. Szachow1 ama2or mógł licz1ć na 2akie a2rakcje kilka raz1 w miesiHcu. Dziś 2akie możliwości nie majH granic w czasie i prze­ s2rzeni. W In2ernecie grać można zawsze i wszędzie. In2erne2 daje również wsz1s2kim en2uzjas2om wszechs2ronn1 dos2ęp do szachów na najw1ższ1m poziomie. Par2ie rozgr1wane na arc1mis2rzowskich 2urniejach sH na ż1wo dos2ępne i śledzone przez 21siHce kibiców. Niedawno zakończon1 mecz o mis2rzos2wo świa2a pomiędz1 Magnusem Carlsenem i Janem Niepomniaszczijem

18 Paradoksalnie, liczne ż1ciowe u2rudnienia zwiHzane z pandemiH COVID-i9 prz1cz1nił1 się znaczHco do wzros2u zain2eresowania szachami. Liczba subskr1ben­ 2ów największ1ch szachow1ch s2ron in2erne2ow1ch wzrosła cz2erokro2nie w ciHgu os2a2nich dwóch la2.

308

Polityczna historia szachów w XX wieku. Prawda i ideologia

obserwowało kilkadziesiH2 21sięc1 kibiców na kilku szachow1ch pla2­ formach. Wiele międz1narodow1ch 2urniejów prz1ciHga regularnie podobne 2łum1 widzów. Na liczn1ch s2ronach in2erne2ow1ch par2ie sH komen2owane przez gracz1 najw1ższej klas1. Pe2er Swidler, Judi2 Polgar, Pe2er Leko, Yasser Seirawan i kilku inn1ch arc1mis2rzów nale­ żHc1ch niegd1ś do świa2owej czołówki sH dziś również popularn1mi i cenion1mi komen2a2orami. Na s2ronie chess24.com mecz o mis2rzo­ s2wo świa2a komen2owan1 b1ł na ż1wo w kilkunas2u jęz1kach. Wielu arc1mis2rzów jes2 bardzo ak21wn1ch medialnie. Ich kon2a na Twi22erze sH śledzone przez 21siHce fanów. Niek2órz1 u2worz1li własneplayzones, na k2ór1ch komen2ujH szachowe w1darzenia, analizujH głośne par2ie i pokazujH swe umieję2ności. SzczególnH popularność poz1skał sobie arc1mis2rz amer1kański Hikaru Nakamura, k2ór1 jes2 obecn1 na swojej s2ronie prawie codziennie. 14 lu2ego 2021 r. liczba subskr1­ ben2ów na jego kanale Twi2ch przekrocz1ła magicznH liczbę miliona. In2erne2owi ama2orz1 mogH nie 21lko obserwować par2ie sw1ch ulubieńców i słuchać ich komen2arz1 i dziennikarskich w1wiadów, ale również nawiHz1wać z nimi bezpośrednie kon2ak21. Arc1mis2rzowie odpowiadajH na komen2arze kibiców na Twi22erze, konwersujH na cza2ach i - co najważniejsze - spo21kajH się z nimi prz1 szachownic1. Tzw. banter blitz (yj woln1m 2łumaczeniu „kpiarski bli2z”) spopula­ r1zowan1 na s2ronie in2erne2owej chess24.com s2ał się prawdziw1m przebojem. Każd1 subskr1ben2 może w1słać arc1mis2rzowi w1zwanie, a on lub ona w1biera przeciwników do po21czki, w czasie k2órej na ż1wo komen2uje poz1cję na szachownic1, prezen2uje swojH wiedzę na 2ema2 pojawiajHc1ch się o2warć i s2ruk2ur, odsłania me2od1 swego m1ślenia. Nawe2 mis2rz świa2a Carlsen pojawia się s1s2ema21cznie w 2ej roli. Możliwość rozegrania par2ii ze sławn1m arc1mis2rzem jes2 ocz1wiście niesamowi2H a2rakcjH. Każd1 znajdzie coś dla siebie: blitzowe dowcipne po21czki-pogaduszki prowadzone sH przez gracz1 o zróżnicowan1m s2opniu zaawansowania, w kilku jęz1kach i w róż­ n1ch forma2ach czasow1ch. Szach1 się s2osownie zmieniajH w now1ch warunkach. Kosmiczn1 wręcz wzros2 popularności prz1spieszonego 2empa gr1 jes2 również ważn1m elemen2em popular1zacji szachów. W XX w. gra w sza­ ch1 oznaczała klas1czne 2empo (zw1kle 90-120 min dla każdego 309

Waldemar Hanasz

zawodnika na 40 posunięć i nieco więcej na dokończenie par2ii; 2ur­ niejowe rund1 2rwał1 zw1kle 4-5 godzin). Sz1bsze par2ie nie b1ł1 2rak2owane zb12 poważnie. Szach1 bł1skawiczne (2zw. blitz‘, 3-5 rnin dla gracza na całH par2ię) b1ł1 na2uralnH częściH szachowej codzien­ ności, ale nie dawał1 większego pres2iżu. B1ł1 głównie formH roz­ r1wki. W blitza grało się na spo2kaniach klubow1ch i 2owarz1skich. Sporad1cznie pojawiał1 się 2urnieje w grze bł1skawicznej, zw1kle b1ł1 2o okazjonalne mis2rzos2wa klubu lub mias2a, raz w roku b1ł1 2o mis2rzos2wa krajowe, s2anowiHce 21lko kró2ko2rwałH odskocznię od 21ch „prawdziw1ch” szachów. W XXI w. s2a2us sz1bsz1ch forma­ 2ów podniósł się niezmiernie. SH już oficjalne mis2rzos2wa Europ1 i mis2rzos2wa świa2a w grze bł1skawicznej i sz1bkiej (rapid, 15—30 min dla każdego gracza na par2ię). Carlsen do niedawna szcz1cił się „po2rójnH koronH” cz1li 212ułem mis2rza świa2a w szachach klas1cz­ n1ch, sz1bkich i bł1skawiczn1ch. Widać b1ło, że niedawna u2ra2a mis2rzowskich 212ułów w grze sz1bkiej i bł1skawicznej zabolała go. T12uł mis2rza świa2a w grze bł1skawicznej nie jes2 ocz1wiście 2ak renomowan1, jak 2en w szachach klas1czn1ch, ale jes2 w1soko cenio­ n1m doda2kiem do 2rad1c1jn1ch 212ułów. Coraz więcej 2urniejów z udziałem świa2owej czołówki jes2 rozgr1wan1ch w 2empie sz1bkim i pres2iż 2akich 2urniejów rośnie. Na popularności z1skujH również forma21 jeszcze sz1bsze niż bł1skawiczne. Bullet chess (60 s dla gra­ cza na całH par2ię) w1maga już dosłownie w1kon1wania posunięć z prędkościH pocisku. Jeszcze nie is2niejH oficjalne rozgr1wki w 21m super sz1bkim 2empie, lecz sH już gracze uznawani za najsz1bsz1ch na świecie. NależH do nich również Carlsen i Nakamura. Dos2ępność sprzę2u kompu2erowego i szachowego oprogramo­ wania również nieodwracalnie odmieniła szachow1 świa2 i podejście do gr1. Każd1 może nab1ć kompu2erowego par2nera do gr1 i us2awić siłę przeciwnika według swego uznania może 2o b1ć siła poczH2­ kujHcego gracza lub superarc1mis2rza. Oprogramowanie pozwala przeanalizować każdH poz1cję i wszechs2ronnie ocenić każd1 ruch. Szachowe baz1 dan1ch zawierajH milion1 par2ii, wiele z nich drobia­ zgowo przeanalizowan1ch i skomen2owan1ch, jak również 21siHce szachow1ch problemów i zagadek do rozwiHzania. PoczH2kujHc1 ama2or może w ułamku sekund1 o2rz1mać kompu2erowH ocenę, cz1 510

Polityczno historia szachów w XX wieku. Prawda i ideologia

jego posunięcie b1ło silne, cz1 słabe i dlaczego. Może przekonać się 2eż, że współcześni arc1mis2rzowie i legendarni geniusze z prze­ szłości w1bierali czasem niedokładne posunięcia i popełniali błęd1. Dos2ępność sprzę2u i oprogramowania kompu2erowego odmieniła również szach1 w1cz1nowe. Praca arc1mis2rzów w1glHda dziś inaczej niż 30 la2 2emu. MuszH d1sponować bardzo zaawansowan1m kom­ pu2erow1m oprogramowaniem, k2ór1 czasem włHczon1 jes2 dzień i noc, ab1 dos2arczać dogłębn1ch analiz w konkre2n1ch o2warciach lub przeciwko konkre2n1m zawodnikom. Kró2ko mówiHc, szachowa wiedza osiHgnęła 2aki s2opień rozwoju, że prawda jes2 ła2wiejsza do odkr1cia i może b1ć dos2ępna każdemu. Liczne rzesze szachis2ów ama2orów szukajH możliwości podniesie­ nia swoich umieję2ności i możliwości sH w 21m zakresie przeboga2e. Ins2ruk2aż szachow1 au2or1zowan1 i publikowan1 przez renomo­ wan1ch arc1mis2rzów jes2 gwał2ownie rosnHc1m r1nkiem. Na wielu s2ronach in2erne2ow1ch można nab1ć ins2ruk2ażowe w1kład1 na 2ema2 o2warć i końcówek, 21pow1ch s2ruk2ur pionkow1ch, s2ra2egii a2aku i obron1. SH ma2eriał1 dla gracz1 poczH2kujHc1ch i zaawansowa­ n1ch, forma21 pods2awowe i rozszerzone, wersje w jęz1ku angielskim, francuskim, niemieckim. Ins2ruk2ażowe film1 2akich arc1mis2rzów, jak: Jan Gus2afsson, Swidler, Polgar, Anish Giri i Simon Williams sH kupowane przez 21siHce gracz1 pragnHc1ch wzmocnić swojH grę. Ak2ualn1 mis2rz świa2a Carlsen i jego poprzednik Viswana2han Anand również nagr1wajH szachowe ins2ruk2aże. W1kład Attacking without sacrificing {Atakując bez poświęceń) Carlsena jes2 jedn1m z najlepiej sprzedajHc1ch się szachow1ch 2owarów. Ins2ruk2ażowe nagrania sH zw1kle in2eligen2nie podane, dowcipne i prz1jemne w odbiorze. Nie ma wH2pliwości, że dos2ępność informa21czn1ch 2echnologii sprawiła, iż ogóln1 poziom szachowej wiedz1 i umieję2ności podniósł się niezmiernie. Do21cz1 2o zarówno ama2orów, jak i arc1mis2rzów. Dzięki zaawansowan1m programom arc1mis2rzowie sH lepiej prz1­ go2owani, poważne błęd1 i przeoczenia pojawiajH się u nich rzadziej niż kied1ś. Eksperci sH dość zgodni, że dzisiejsi arc1mis2rzowie sH silniejsi od 21ch sprzed s2u la2. W jeszcze większ1m s2opniu do21cz1 2o ocz1wiście klubow1ch ama2orów. Wielu z nich po2rafi już konku­ rować z najlepsz1mi. W 2urniejach szachów sz1bkich i pojed1nkach 311

Waldemar Hanasz

in2erne2ow1ch mis2rzowie ze świa2owej czołówki przekonujH się, że nieznani im gracze okazujH się bardzo 2rudni do pokonania. W os2a2­ nich mis2rzos2wach świa2a w szachach bł1skawiczn1ch obrońca 212ułu przegrał kilka par2ii z zawodnikami, k2órz1 nie sH b1walcami eli­ 2arn1ch 2urniejów. T1siHce ludzi po pros2u lepiej rozumiejH szach1 i lepiej grajH. Ogromn1m zmianom 2echnologiczn1m 2owarz1szH 2e do21czHce kul2urowego obrazu szachów. W XX-wiecznej li2era2urze i sz2uce szachiści 2o najczęściej geniusze lub szaleńc1. Kró2ki debiu2 reż1­ serski Wsiewołoda Pudowkina Szachowa gorączka (Szachmatnaja gorlaczka') b1ła sa21rH w1śmiewajHcH sensac1jnH a2mosferę o2aczajHcH sł1nn1 2urniej w Moskwie w 1925 r. Boha2er filmu popada w 2akH obsesję, że odpł1wa zupełnie od rzecz1wis2ości, zaniedbuje swH uko­ chanH i rujnuje ich wspólne ż1cie. W powieści Vladimira Nabokova Obrona Łużyna (napisana w 1931 r., Zaszczita, znana również pod 212ułem Zaszczita Luzina) szachowe obsesje sH już bardziej poważne i mroczne. Na drodze do 212ułu mis2rza świa2a arc1mis2rz Łuż1n prz1go2owuje bł1sko2liw1 i zaskakujHc1 warian2 przeciwko włoskiemu arc1mis2rzowi Tura2iemu. Wszakże w czasie par2ii Łuż1n doznaje załamania nerwowego, a jego pieczołowi2e prz1go2owanie zos2aje zdec1dowanie obalone. Lekarz orzeka, że szach1 sH prz1cz1nH ps1­ chiczn1ch problemów boha2era i zaleca mu całkowi2e porzucenie w1niszczajHcej profesji. Jednak nie jes2 on w s2anie w pełni uciec od sw1ch obsesji i niejasne zakończenie powieści sugeruje, iż jego desperacka obrona przed szachami kończ1 się samobójs2wem. Kul­ 2owe arc1dzieło sz2uki filmowej Ingmara Bergmana Siódma pieczęć (Detsjunde inseglet-, premiera 1957) doprowadza mrocznH s1mbolikę do os2a2eczności. R1cerz An2onius Błock powraca z krucja21 w swe rodzime s2ron1 komple2nie zniszczone zarazH. Śmierć we własnej osobie, pod pos2aciH odzianego w czerń mężcz1zn1, prz1chodzi również do r1cerza. Godzi się jednak dać mu zagrać par2ię szachów, k2órej s2awkH jes2 ż1cie. Par2ia w1pełniona jes2 filozoficznH walkH, lecz śmierć os2a2ecznie jH w1gr1wa i film kończ1 się odejściem r1cerza i jego rodzin1 w r12ualn1m danse macabre ku o2chłani nicości. Do 21ch poruszajHc1ch połHczeń szachów z obłędem i śmierciH dodać można mo21w morderczej i szalonej sz2ucznej in2eligencji. 312

Polityczna historia szachów w XX wieku. Prawda i ideologia

W filmie S2anle1a Kubricka 2001: Odyseja kosmiczna (1968) w kosmicz­ nej bazie zmierzajHcej ku Jowiszowi znajduje się kompu2er HAL9000, k2ór1 w s1mboliczn1m epizodzie pokonuje w par2ii szachów pilo2a misji i naukowca dr Franka Poolea. Cz1ni 2o z 2akH ła2wościH, że pozwala sobie nawe2 na drobne niedokładności w analizie, k2ór1ch ludzki oponen2 nie jes2 w s2anie dos2rzec. Szach1 dosadnie ilus2rujH w1ższość sz2ucznej in2eligencji nad ludzkH. Wkró2ce HAL przejmuje kon2rolę nad kosmicznH misjH i zacz1na kierować się własn1mi prio­ r12e2ami. Doprowadza do śmierci swego szachowego przeciwnika i inn1ch członków załogi w s2anie hibernacji. Jed1n1 ocalał1 musi zniszcz1ć zbun2owan1 kompu2er, ab1 ura2ować swe ż1cie. Podobn1ch his2orii z udziałem szachów znajdziem1 wiele w kul2urze i sz2uce XX w. Kró2ko mówiHc, przez dziesięciolecia szach1 nie b1ł1 b1naj­ mniej kul2urow1m obrazem rozumu i 2wórczej pom1słowości, lecz raczej domenH mroczn1ch obsesji i bezwzględnej walki o władzę i ż1cie. Pos2ępujHca dos2ępność i popularność szachów zmienia 2en kul2u­ row1 obraz. Od poczH2ku XXI w. mam1 coraz więcej dzieł pokazujH­ c1ch poz121wn1 po2encjał królewskiej gr1, w k2órej r1walizacja opiera się na równ1ch prawach, szacunku dla konkuren2a i nienaruszaln1ch zasadachfairplay. Szczególn1m fenomenem jes2 2u niedawn1 przebo­ jow1 serial Ne2flixa Gambit królowej (The Queen’s Gambit) opowiada­ jHc1 his2orię Be2h Harmon, k2óra jako dziecko w sierocińcu odkr1wa swój szachow1 2alen2 i pnie się po s2opniach karier1 szachowej w pro­ wincjonalnej Amer1ce. Gd1 dochodzi na sam szcz12, musi zmierz1ć się z niepokonan1m radzieckim arc1mis2rzem. W ciHgu miesiHca od dnia premier1 serial obejrzano w 62 milionach gospodars2w domo­ w1ch, więc b1ło 2o z pewnościH więcej niż 100 milionów widzów. Filmowe arc1dziełko zos2ało prz1ję2e bardzo poz121wnie w 90 kra­ jach, a w 60 doszło na sam szcz12 rankingów popularności. Choć boha2erka his2orii ma swoje słabości, demon1 sierocej przeszłości zagłusza alkoholem i uzależniajHc1mi lekami, 2o jej szachowa kariera ilus2ruje poz121wne war2ości świa2a szachis2ów: fasc1nacja grH, nie­ us2ajHce dHżenie do doskonalenia swoich umieję2ności, poszukiwanie najlepsz1ch rozwiHzań i s2ra2egii. Pojawia się również mo21w s2a2usu młodej kobie21 we współczesn1m świecie: poczH2kowe lekceważenie 313

Waldemar Hanasz

u2alen2owanej dziewcz1nki przez silnie zmaskulinizowane środowi­ sko szachis2ów przemienia się z czasem w zasłużon1 podziw. Młodzi gracze 2oczHc1 zażar2e boje na szachownic1 s2ajH się wspólno2H prz1­ jaciół skłonn1ch do współprac1 i wzajemnej pomoc1. W kluczow1m s2arciu z radzieckH szachowH po2ęgH ich prz1jaźń i o2war2ość odgr1­ wajH dec1dujHcH rolę. W os2a2nich la2ach duże uznanie z1skał1 film1, w k2ór1ch znajdu­ jem1 zbliżone do siebie his2orie inspirowane prawdziw1mi w1darze­ niami i ludzkimi losami. PokazujH one, że gra w szach1 ucz1 nie 21lko racjonalnego m1ślenia i logiki, ale również poznania samego siebie i szacunku dla inn1ch ludzi. Czarny koń (The Dark Horse\ 2014) jes2 his2oriH szachowego mis2rza Nowej Zelandii Genesisa Pon2iniego, k2ór1 po załamaniu nerwow1m i ps1chologiczn1ch problemach znaj­ duje spokój wewnę2rzn1 w działalności dobrocz1nnej wśród mło­ dzież1 z ubogich grup społeczn1ch. Przekaz1wanie i doskonalenie szachow1ch umieję2ności s2ało się dla nich ak21wnościH pomagajHcH w przezw1ciężaniu ż1ciow1ch 2rudności. Królowa Katwe (Queen of Katwe; 2016) 2o biograficzna opowieść o Phionie Mu2esi, dziewcz1­ nie urodzonej w Ka2we, ubogiej dzielnic1 w s2olic1 Ugand1 Kampali. Zapoznała się ona z szachami w wieku la2 10 i jej szachow1 2alen2 pozwolił rozwinHć ż1ciowe skrz1dła. Od 2ego czasu reprezen2owała swój kraj na cz2erech olimpiadach szachow1ch, rozpoczęła s2udia socjologiczne na Nor2hwes2 Universi21 w Kirkland w s2anie Washing­ 2on i po s2udiach zamierza wrócić do ubogich dzielnic w Kampali, ab1 pomagać młod1m ludziom w znalezieniu ż1ciowej drogi. Najnowsz1 z filmów w 21m ga2unku 2o Myślenie krytyczne (Critical Thinking; 2020), przeds2awiajHc1 his2orię Mario Mar2ineza, amer1kańskiego naucz1ciela, k2ór1 zakłada szkoln1 klub szachow1 w ubogim śródmie­ ściu Miami. En2uzjazm i ciężka praca prowadzi druż1nę do zdob1cia mis2rzos2wa S2anów Zjednoczon1ch wśród szkół średnich. W jednej ze scen filmu Mar2inez w1jaśnia sw1m uczniom analogię pomiędz1 logikH szachów i ż1ciow1mi dec1zjami: „W1bor1 majH konsekwen­ cje. To jes2 m1ślenie kr121czne. To jes2 anali21czne. I 2o jes2 ż1cie”. W his2oriach 21ch logika i ludzkie war2ości przekaz1wane za pomocH szachów nabierajH uniwersalnego znaczenia. SH prawdziwe i równie ważne w Nowej Zelandii, Afr1ce i Amer1ce Północnej. 514

Polityczna historia szachów w XX wieku. Prawda i ideologia

Podsumowanie naszej kró2kiej his2orii szachów w XX w. może więc b1ć doprawd1 pokrzepiajHce. Dzięki sw1m wewnę2rzn1m pr1n­ c1piom królewska gra prze2rwała rewoluc1jne zawieruch1, 2o2ali2arne 21ranie i zimnH wojnę. Dziś rośnie w siłę dzięki 2echnologicznemu rozwojowi. S2aje się coraz lepiej znana, prz1ciHga milion1 en2uzjas2ów, a jej społeczn1 obraz odkr1wa liczne walor1 i uroki. Jes2 uniwersal­ n1m jęz1kiem łHczHc1m m1ślHc1ch ludzi bez względu na ich płeć, narodowość, religię i filozofię. Możem1 mieć nadzieję, że szachowe zasad1 i war2ości nadal będH inspirować, skłaniać do refleksji, poma­ gać w poszukiwaniach prawd1 i harmonii ducha.

Bibliografia Fischer B., My 60 Memorable Games, New York 1969. Hudson M.A., Storming Fortresses: A Political History Of Chess In The Soviet Union, 1917-1948, San2a Cruz 2013. Johnson D., White King and Red Queen. How the Cold War Was Fought on the Chessboard, Bos2on-New York 2008. Ko2ov A., Yudovich M., The Soviet School of Chess, New York 1961. Lasker E., Lehrbuch des Schachspiels, Berlin 1926. Linder I.M., Chess in Old Russia, Ziirich 1979. Li2manowicz W., Giż1cki J., Szachy od A do Z, Warszawa 1986. Shenk D., The Immortal Gamę. A History of Chess, London 2011. Sol2is A., Soviet Chess 1917-1991, Jefferson-London 2000.

Gra z widzem. latyw gry w szachy w sztuce

JUSTYNA NAPIÓRKOWSKA

Gra z widzem. Motyw gry w szachy w sztuce [...] doszedłem do osobistego wniosku, że chociaż nie wszyscy artyści są szachistami, wszyscy szachiści są artystami. Marcel Duchamp

Mo21w gr1 w szach1 w sz2uce podejmowan1 b12 na przes2rzeni wie­ ków z różnH in2ens1wnościH. Służ1ł prz1 21m różn1m celom. Z jednej s2ron1, można omawiać przeksz2ałcenia szachów jako obiek2u w korelacji do przemian społeczno-kul2urow1ch. Obiek21 szachownica i szachowe bierki - b1ł1 świadec2wem zmieniajHcej się popularności samej gr1, ale s2anowił1 2akże dowód przeksz2ałceń społeczn1ch i his2or1czn1ch, a nade wsz1s2ko zwiHzan1ch z nimi wpł1wów kul2urow1ch. Mo21w gr1 w szach1 pozwala 2akże na rozwi­ nięcie wH2ku narrac1jnego zwiHzanego z uczes2nikami gr1. Gra 2a nie­ jednokro2nie s2anowiła swois21 pre2eks2 do ukazania złożon1ch relacji międz1ludzkich, z w1korz1s2aniem realiów czasów lub kos2iumu his2or1cznego, mi2ologicznego, alegor1cznego. Budowane napię­ cia znajdował1 swoje odbicie w kompoz1cji, s2anowiHcej niekied1 2ea2ralne zaaranżowanie, w k2órej - podobnie jak w powieściach o szka2ułkowej kons2rukcji - narracja odb1wa się w dwóch planach pomiędz1 przeds2awion1mi pos2aciami, ale 2akże na samej szachow­ nic1. Uczes2nic1 gr1 niejednokro2nie s2awali się za2em „ak2orami" w obrazach służHc1ch przekazaniu 2akże 2reści o charak2erze poli­ 21czn1m, społeczn1m cz1 ob1czajow1m.

319

Justyna Napiórkowska

Tema2 gr1 w szach1 jako mo21w w sz2uce z1skiwał samodzielność wraz z rozprzes2rzenieniem się szachów w świecie arabskim i w Euro­ pie w okresie średniowiecza. Od XIII w. można mówić o popularności gr1 w Europie, a jej szczególne wzmożenie w XV i XVI w. prz1cz1niło się do popular1zacji 2ego wH2ku oraz poszerzenia znaczeń, k2óre ujawniał1 się w s1mbolicznej formie. W XIX w., wobec zmian geopo­ li21czn1ch zwiHzan1ch m.in. z kolonizacjH, 2ema21ka gr1 w szach1 b1ła pre2eks2em do ukazania mo21wów orien2aln1ch. Na uwagę zasługuje wH2ek przebiegu samej gr1. Szachownica s2aje się swois21m uniwersum, na k2ór1m kolejne ruch1 mogH odnosić się do relacji międz1ludzkich i is2niejHc1ch hierarchii społeczn1ch, ale 2akże do s2ra2egii poli21czn1ch. B1wa 2akże, że szach1 sH alegor1czn1m odniesieniem do relacji miłosn1ch, jak i wH2ku nieuchronności przemijania. Na przes2rzeni s2uleci gra w szach1 b1ła dla ar21s2ów me2aforH losu, jak 2o miało miejsce w filmow1m arc1dziele Ingrama Bergmana p2. Siódma pieczęć. Dwois2ość międz1 przeds2awieniem układu na szachownic1 i wśród pos2aci uczes2niczHc1ch i 2owarz1szHc1ch grze sprawia, że obraz1 z mo21wem szachów s2anowić mogH swois2e rebus1 pełne ukr121ch znaczeń. W XX w. gr1 s2ał1 się przedmio2em badań naukow1ch. Przeło­ mowe znaczenie odegrała prz1 21m publikacja rek2ora uniwers1­ 2e2u w Lejdzie, Johana Huizingi p2. Homo ludens'. Praca pows2ała w 1938 r. jako rozwinięcie wcześniejszego w1kładu p2. Granice zabawy i powagi w kulturze. Au2or podjHł wH2ek zabaw1 jako kons212u21w­ nego elemen2u wielu kul2ur. Gra s2anowi bowiem nie 21lko formę rozr1wki, ale 2akże przejaw współzawodnic2wa i r1walizacji, k2óre prowadzi do kr1s2alizacji relacji społeczn1ch. Jes2 2o punk2 w1jścia do spojrzenia Huizigi na „lud1czn1” charak2er kul2ur1. Gra i zwiHzane z niH in2erakcje o spon2aniczn1m bHdź kon2rolowan1m charak2e­ rze wpł1wajH na rozwój inn1ch dziedzin, choćb1 prawa cz1 filozofii. Roger Caillois dokonał podziału gier, s12uujHc je - w zależności od ich form1 - pomiędz1 dwoma biegunami: paidia, gdzie objawia się

1

J. Huizinga, Homo ludens. Zabawa jako źródło kultury, Warszawa 1985.

320

Gra z widzem. Motyw gry w szachy w sztuce

zasada „rozr1wki (...) improwizacji i bez2roski”, i ludus, w k2ór1m „pogodna ż1wiołowość zanika zupełnie (albo prz1najmniej podlega d1sc1plinie)”. W1odrębnia prz1 21m cz2er1 ka2egorie gier: agon, alea, mimicry i ilinks2. Szach1 s2anowiH prz1kład agon (gr. d1d)v agon - zawod1, zebranie, igrz1sko, zapas1), 2j. gier i zabaw o charak2erze r1walizacji w warun­ kach sz2ucznie s2worzonej równości szans, pozwalajHcej an2agonis2om zmierz1ć się w s12uacji idealnej, w k2órej z1skana przewaga jes2 ściśle w1mierna i niepodważalna3. Wśród cech niezbędn1ch do odniesienia zw1cięs2wa jes2 m.in. pom1słowość, w12rwałość, umieję2ność przewi­ d1wania. Walor1 2e majH zas2osowanie w ramach konkre2nie skod1fikowanej konwencji, w1kluczajHcej 21powH dlapaidia spon2aniczność, pozwalajHcej jednak, a nawe2 w1magajHcej znacznej krea21wności w szukaniu rozwiHzań. Te cech1 gr1 w szach1 sprawiajH, że również jako mo21w w sz2uce s2aje się ona niezw1kle w1magajHca, zarówno wobec ar21s2ów, jak i odbiorców. Przeds2awienia plas21czne mogH bowiem spełniać zawoalowane funkcje i niekied1 s2ajH się 2akże formH realizacji pos2ula2ów poli21czn1ch cz1 społeczn1ch. Niniejsz1 2eks2 podejmuje 2ema21kę różnorodności wskazan1ch funkcji, w1znaczajHc pewne pole badań. Wobec obszerności 2ema2u niezbędna jes2 s1n2e21czność, a 2akże selek21wność w zar1sowaniu kilku najważniejsz1ch wH2ków pojawiajHc1ch się na przes2rzeni wie­ ków. Do21cz1 2o 2akże w1boru omawian1ch obiek2ów. Celem niniejszego 2eks2u jes2 zakreślenie in2erd1sc1plinarnej per­ spek21w1, w k2órej wH2ki podlegajHce ocenie his2or1ka sz2uki łHczH się i przepla2ajH z zagadnieniami z zakresu his2orii li2era2ur1, poli­ 21ki, s2udiów s2ra2egiczn1ch, a nawe2 ps1chologii. Szczególna uwaga poświęcona jes2 prz1 21m kwes2ii 2ransferów międz1kul2urow1ch, w k2ór1ch gra i jej ma2erialne a2r1bu21 b1ł1 nośnikami nas2ępujHc1ch w1mian i przeksz2ałceń.

2 3

R. Caillois, Gry i ludzie, Warszawa 1997, s. 21-35. Ibidem.

321

Justyna Napiórkowska

Transfery kulturowe i kultura materialna Gra w szach1 może b1ć pos2rzegana z jednej s2ron1 jako nośnik (pod­ mio2), a z drugiej przedmio2 2ransferów kul2urow1ch. Pojawienie się szachów w średniowiecznej Europie miało miej­ sce na przełomie X i XI w.4 B1ło prz1kładem 2ransferu kul2urowego zwiHzanego głównie z w1prawami krz1żow1mi, rozwojem kul2ur1 r1cerskiej i geografiH wpł1wów na kon21nencie europejskim. Pod­ s2awowe znaczenie miała ekspansja arabska na Półw1spie Iber1j­ skim i obecność uczon1ch na dworach, głównie na południu Europ1. Popular1zacja szachów nas2ępowała 2akże poprzez szlak północn1, ze Skand1nawii, gdzie umieję2ność gr1 w szach1 zos2ała poz1skana wraz z w1mianami handlow1mi z Turkami do Anglii i Niemiec5. Szlak śródziemnomorski wiódł przez S1c1lię i Hiszpanię na północ i wschód, do Francji i Włoch. Główn1mi ośrodkami, w k2ór1ch nas2ę­ powała d1namiczna w1miana, b1ło Palermo, Kordoba i Toledo. Miej­ sce s21ku c1wilizacji islamskiej ze świa2em chrześcijańskim i, co za 21m idzie, in2ens1wn1ch relacji s2anowiła 2akże m.in. bliskowschodnia An2iochia. W1korz1s2anie prz1niesionej ze Wschodu umieję2ności służ1ło Europejcz1kom również w sferze wojskowej. I 2ak, w czasie w1praw krz1żow1ch krz1żowc1 ćwicz1li w ramach par2ii szachów s2ra2egie przed oblężeniem Jerozolim16. Z drugiej s2ron1, zachowana w Biblio2heHue Na2ionale de France iluminacja pokazuje krz1żowców do 2ego s2opnia zaję21ch grH, że odmawiajH walki. Prz1kładem przenikania się kul2ur jes2 fresk ukazujHc1 dwóch szachis2ów znajdujHc1 się w Kaplic1 Pala21ńskiej w Palermo na S1c1­ lii. Poświęcona w 1140 r. budowla jes2 jedn1m z najznakomi2sz1ch prz1kładów kul2urowego s1nkre21zmu, w k2ór1m łHczH się różno­ rakie wpł1w1. Zaliczana jes2 do prz1kładów archi2ek2ur1 arabsko-normańskiej (arabsko-bizan21jsko-normańskiej), będHc prz1kładem rozpowszechnionego głównie na S1c1lii i w południow1ch Włoszech * h22ps://essen2iels.bnf.fr/fr/socie2e/jeux-e2-diver2issemen2s/e518d68o-fb5b4e9e-93bf-3b7C766a529f-jeu-echecs/ar2icle/i282f87e-f2d9-434e-8c7b-eeffi8d447i7echecs-dans-occiden2-medieval (dos2ęp: 10.09.2022 r.). 5 Ibidem. 6 Ibidem.

322

Justyna Napiórkowska

w XII w. s21lu7. Kaplica b1ła ści­ śle wiHzana z osobH funda2ora pierwszego króla S1c1lii Rogera II, a pr1wa2n1 charak2er 2ej s2osun­ kowo niewielkiej kons2rukcji podkreśla 2akże wpisan1 w archi­ 2ek2urę program ikonograficzn1. Kaplica Pala21ńska s2anowi niezw1kłe przedsięwzięcie budowlane, w ramach k2órego obok bizan21jskich au2orów mozaik na zaproszenie króla pra­ cowali m.in. arabsc1 cieśle (np. 2worzHc rzeźbion1 kase2onow1 Ryc. 2. Gracze w szachy, polichromia, s2rop charak2er1s21czn1 dla XII w. w Kaplicy Palatyńskiej, Palermo mecze2ów fa21midzkich w Egip­ Źródło; Wilumedia Commons/Folia Mogazine. cie i Maghrebie). Z obecnościH na normańskim dworze uczon1ch i rzemieślników z rejonu południowego basenu Morza Śródziemnego wiHże się poja­ wienie rozpowszechnionego w świecie arabskim mo21wu gr1 w szach1. Fresk z przeds2awieniem dwóch gracz1 namalowano 2emperH na pokr121m 21nkiem, drewnian1m podłożu. Da2owan1 jes2 na 1143 r., a jego s21l w1kazuje silne wpł1w1 arabskie, bardzo o2warcie prz1j­ mowane na dworze normandzkiego władc18. Na malowidle ukazano dwóch szachis2ów w orien2aln1ch s2rojach z 2urbanami na głowach. Pos2aci uję2e sH w dekorac1jnH bordiurę. Napięcie kompoz1c1jne wzmocniono i zd1namizowano poprzez ges21 rHk. Gracz siedzHc1 po lewej s2ronie ze skrz1żowan1mi rękami prawH dłoniH wskazuje drugiego mężcz1znę. Ten w skupieniu pa2rz1 „w s2ronę widza”. Jego ges21 wskazujH jednak na go2owość do nas2ęp­ nego ruchu. Można odnieść wrażenie, że gra rozgr1wa się międz1

7 A Companion to Medieval Palermo. The History of a Mediterranean City from 600 to 1500, ed. A. Nef, Leiden 2013. 8 Por. H. Houben, Roger II ofSicily: A Ruler between East and West, Cambridge, 2002.

324

Gra z widzem. Motyw gry w szachy w sztuce

zdec1dowanH i d1namicznH pos2awH jednego z gracz1 a bardziej powściHgliw1m, os2rożn1m podejściem drugiego z nich. Ta próba opisania konkre2nej s12uacji pomiędz1 dwoma par2nerami w grze pozos2aje jednak niezależna w s2osunku do nierozpoznawalnego układu na samej szachownic1. Pojawienie się mo21wu szachów w Palermo wskazuje na obecność 2ej gr1 jako swois2ego fak2u kul2urowego na normandzkim dworze, jednocześnie świadczHc o szachach jako elemencie codziennego ż1cia w krajach muzułmańskich. Kolejn1m in2eresujHc1m prz1kładem obecności 2ego mo21wu na Półw1spie Apenińskim jes2 mozaika s2anowiHca część c1klu dekoracji posadzki w kr1pcie kościoła San Savino w Piacenz1. Kościół wraz z kr1p2H konsekrowan1 b1ł w 1107 r. Posadzkę w kr1pcie ozdobiono mozaikami pochodzHc1mi z ok. 1100 r.9 Jeden z jej fragmen2ów przeds2awia szachownicę i zasiadajHcego prz1 niej gracza, śmiał1m ges2em przesuwajHcego figurę. Układ na samej sza­ chownic1 ukazano w1raźnie. In2eresujHca jes2 swois2a połowiczność scen1, k2órej nie można w12łumacz1ć jed1nie w1mogami kompoz1­ c1jn1mi. Enigma21czność przeds2awienia z San Savino jes2 oddana pewnego rodzaju w1abs2rahowaniem przes2awiajHcej pionek ręki: w1nurza się ona z pus2ej przes2rzeni, zza bordiur1, bez zaznaczania całej pos2aci drugiego gracza. Mo21w 2en kojarz1 się z cudownH in2erwencjH dokonanH rękH Boga - manus Dei. Prawa dłoń S2wo­ rz1ciela częs2o pojawiała się na średniowieczn1ch minia2urach oraz na oprawach per1kop, a 2akże m.in. w kon2ekście nadania Mojże­ szowi praw cz1 2eż w geście pows2rz1mania Abrahama od złożenia ofiar1 z s1na Izaaka. W Now1m Tes2amencie na2omias2 manus Dei ukazuje się w scenie chrz2u Chr1s2usa w wodach Jordanu oraz we wniebows2Hpieniu. Boska in2erwencja pojawiała się 2akże w scenach koronac1jn1ch, legi21mizujHc władzę monarch1 przeds2awianego jako namies2nik Boga na ziemi. Niezw1kle przeds2awiajH się minia2ur1 z rękopisów. Ich boga21 zbiór znajduje się m.in. w Biblio2heHue Na2ionale de France. Z XV w. ’ W.L. Tronzo, Morał Hieroglyphs: Chess and Dice at San Savino in Piacenza, „Gęste" 1977, nr 16/2, s. 15-26.

325

Justyna Napiórkowska

pochodzi minia2ura w1konana przez Chris2ine de Pisań p2. Odyseusz grający w szachy10* . Na margi­ nesie war2o zauważ1ć, że do XIX w. uważano, że grę w szach1 s2worz1ł prz1jaciel Od1seusza, Palamedes11. Również na XV w. da2owane jes2 przeds2awienie Tris2ana i Izold1 Ryc. 3. Gra w szachy, dekoracja pijHc1ch napój miłosn1, również posadzki, XII w., prezbiterium w kościele w zbiorach Biblio2heHue Na2ionale San Savino, Piacenza de France (au2ors2wo nieznane)12. Źródło: www.ongeli.hotenoblog.com. ZnajdujHc1 się na łodzi kochan­ kowie zasiadajH naprzeciw siebie w par2ii szachów. Wśród pojawiajHc1ch się w scenach gr1 w szach1 można w1mienić całH plejadę pos2aci mi2ologiczn1ch i his2or1czn1ch Achillesa, króla Ar2ura cz1 2eż krz1żowców. Szach1 jako obiek2 mogH b1ć pos2rzegane jako świadec2wo roz­ woju kul2ur1 ma2erialnej i is2niejHc1ch wpł1wów kul2urow1ch. Bierki szachowe wraz z szachownicH s2anowił1 is2o2n1 przedmio2 służHc1 2ezaur1zacji. Najs2arsze 2eks21 dokumen2ujHce ma2erialnH formę sza­ chów będHc1ch w zasobach przeds2awicieli eli2 pochodzH z Półw1spu Iber1jskiego i zawar2e sH w 2eks2ach 2es2amen2ów Ermengola I z Urgell z la2 1007/1008 i hrabin1 Ermessend1 z ok. 1150 r. Szach1 s2anowiH za2em is2o2n1 przedmio2 sukcesji13. Prz1kładem wspaniałego obiek2u sH szach1 Karola Wielkiego, pochodzHce ze skarbca baz1liki w Sain2-Denis, a znajdujHce się w Cabine2 des Medailles w Biblio2heHue Na2ionale de France. Niezw1kle in2eresujHc1m prz1kładem zwiHzanej z szachami kul­ 2ur1 ma2erialnej znajdujHc1m się w Polsce, w zbiorach Muzeum 10 h22ps://eSSen2iels.bnf.fr/fr/image/28d2bdl4-a65e-461f-bbde-fO94C7O72555ul1sse-jouan2-echecs (dos2ęp: 10.09.2022 r.). “ h22ps://www.herodo2e.ne2/Le_2emps_des_origines-s1n2hese-2855.php (dos2ęp: 10.09.2022 r.). 12 h22ps://essen2iels.bnf.fr/fr/image/15110753-db72-458b-a25b-abc4460f98072ris2an-e2-1seu2-buvan2-phil2re-amour (dos2ęp: 10.09.2022 r.). 13 A. S2empin, Klejnoty gry królewskiej, „Archeologia Ż1wa” 2022, nr 2, s. 18-25.

326

Gra z widzem. Motyw gry w szachy w sztuce

Ha

* /.

j

■OHMOBsaaKS

tc ytug Gutt

Ryc. 4. Odyseusz grający w szachy, miniatura z Epitre d'Orthea Christiny de Pisań, XV w. Źródło: Bibliothaęua Natlonola da Franca.

327

Justyna Napiórkowska

Ryc. 5. Tristan i Izolda pijqcy napój miłosny, XV w. Źródło: Bibliolłi»que Nałionole de France.

Zamkowego w Sandomierzu, jes2 zes2aw figur szachow1ch odkr121 w 1962 r. na sandomierskim Wzgórzu św. Jakuba. Ich znaczHca war­ 2ość his2or1czna zwiHzana jes2 z wielkościH zes2awu - zachowało się 29 bierek z liczHcego najpewniej 32 sz2uki komple2u14. Szach1 sandomierskie da2owane sH na XII w. lub pierwszH połowę XIII w. MajH cech1, k2óre wskazujH na ich przenośn1, podróżn1 cha­ rak2er. Najw1ższe z figur majH zaledwie ok. 2,5 cm w1sokości. In2ere­ sujHc1 jes2 2akże ma2eriał, z jakiego pows2ał1, najpewniej warunkujHc1 wielkość. Pierwo2nie błędne iden21fikowano część elemen2ów jako w1konane z fragmen2ów poroża. Badania prof. Daniela Makowiec­ kiego wskazujH na w1konanie bierek z kości nieokreślonego dokładnie, niew1s2ępujHcego na 2erenie Polski dużego ssaka, co s2anowi argu­ men2 do21czHc1 miejsca pochodzenia zab12ku. In2eresujHce sH hipo2ez1 do21czHce znalezienia się szachów na ziemiach polskich. Miało ono miejsce podczas prac prowadzon1ch na 2erenie s2anowiHc1m do drugiej połow1 XIII w. (do czasów zniszczeń z najazdów mongolskich) cen2rum osadnic2wa w średniowieczn1m 14 Najczęściej podczas prz1padkow1ch odkr1ć na 2erenie Polski poz1skano ponad 50 średniowieczn1ch, w większości pojed1ncz1ch, bierek szachow1ch.

328

Gra z widzem. Motyw gry w szachy w sztuce

mieście15. Szach1 zos2ał1 odkr12e w obiekcie o charak2erze raczej pr1wa2n1m, mieszkaln1m („cha2a z szachami”)16. Miejsce odkr1cia szachów 2o is2o2ne cen2rum w XII i XIII w. Na sandomierskim wzgó­ rzu pows2ała w 1226 r. druga na ziemiach polskich siedziba zakonu dominikanów prz1 kościele pod wezwaniem św. Jakuba. Właśnie z obecnościH 2ego zakonu łHczone jes2 pochodzenie szachów. Drugim z wH2ków jes2 położenie Sandomierza na szlaku łHczHc1m Kijów z mia­ s2ami zachodniej Europ1. Pierwo2nie na2omias2 znalezisko łHczono z w1prawH Henr1ka Sandomierskiego do Ziemi Świę2ej w la2ach 1154-1155. KsiHżę zasł1nHł m.in. próbami wprowadzenia wiedz1 i obserwacji zdob121ch podczas w1praw1 w swoim księs2wie, s2ajHc się znawcH kul2ur1 r1cerskiej i gospodarzem, dla k2órego ważn1 b1ł rozwój zarówno gospodarcz1, jak i kul2uraln117. Au2ors2wo bierek prz1pis1wane jes2 włoskiemu warsz2a2owi, a ana­ liz1 sposobu w1konania podjęła się dr Agnieszka S2empin, wskazujHc na możliwH proweniencję z okolic Lacjum lub Lombardii18. Bierki cechuje bardzo s1n2e21czn1, geome2r1czn1, abs2rakc1jn1 s21l, co b1ło 21powe dla szachów 2ego okresu. Małe rozmiar1 mogH w1nikać z prz1cz1n na2ur1 prak21cznej: z podróżnego charak2eru zes2awu bHdź w zwiHzku z ograniczeniami w1nikł1mi z uż12ego ma2eriału. Sandomierskie bierki szachowe w1cinane b1ł1 ręcznie; nas2ępnie szli­ fowano je i polerowano. Można w1odrębnić dwa rodzaje ornamen2acji w pos2aci r121ch linii i „oczek”, klas1fikowan1ch wg ich głębokości jako zes2aw1: A-z ornamen2em głębokim i zes2aw B - z ornamen2em pł12­ kim. Na części bierek zachował się 2akże pokr1wajHc1 je barwnik. Naj­ bardziej in2eresujHca jes2 jednak niefigura21wna, abs2rakc1jna forma 21powa dla sz2uki islamu. Co ciekawe, b1łab1 ona zaadop2owana na rzecz kul2u chrześcijańskiego. Wiadomo bowiem, że dominikanie 15 Odkr1cia dokonano w ramach w1kopalisk prowadzon1ch przez Ins212u2 His2orii Kul2ur1 Ma2erialnej PAN pod kierunkiem dr. Jerzego GHssowskiego. 16 h22p://www.zamek-sandomierz.pl/muzeum/szach1/59-szach1-sandomierskie (dos2ęp: 10.09.2022 r.). 17 Por. A. Te2er1cz-Puzio, Henryk Sandomierski. Polski krzyżowiec (1126/1133 18 X1166), Kraków 2015. 18 A. S2empin, 60-lecie odkrycia szachów sandomierskich, „Archeologia Ż1wa" 2022, nr 2, s. 27.

329

Ryc. 6. Szachy Karola Wielkiego, XI—XIII w. Źródło: Bibliolhequo Nolionalo de France.

w swoich kazaniach uż1wali me2afor figur szachow1ch; sandomierskie szach1 odnalezione w sHsiedz2wie zabudowań zwiHzan1ch z zakonem s2anowić mogł1 za2em swois2H „pomoc d1dak21cznH” w działalności duszpas2erskiej19. War2o zaznacz1ć, że mo21w szachów w średniowieczu pojawiał się 2akże w herald1ce. Prz1kład s2anowi herb Wczele z XII w., na k2ór1m znajdujH się dwie szachownice różnej wielkości, cz1 herb Pierzchał1 zwiHzan1 z księs2wem legnickim, gdzie us2awienie wież1 na szachownic1 ma wskaz1wać na szachow1 ma2. OmawiajHc prz1kład1 zachowan1ch w Polsce szachów o szcze­ góln1m znaczeniu dla kul2ur1 i his2orii, wspomnieć należ1 2akże 19

Ibidem.

330

komple2ne bursz21nowe szach1 au2ors2wa bursz21nnika Michela Redlina z Gdańska. B1ł 2o jeden z najw1bi2niejsz1ch mis2rzów obróbki bursz21nu w XVII w., a jego dzieła wiHzane sH m.in. z bursz21nowH komna2H. Gdańskie szach1 pows2ał1 ok. 1690 r. i należH, obok wersji z kolekcji duńskiej rodzin1 królewskiej, Ermi2ażu w Sank2 Pe2ersburgu oraz muzeum jubilers2wa i zło2nic2wa Griines Gewólbe w Dreźnie, do najważniejsz1ch prz1kładów 2ego 21pu obiek2ów20. Charak2er1­ zuje je boga2e i różnorodne zdobnic2wo w1korz1s2ujHce a2u21 ma2e­ riału. Plansza ułożona jes2 z bursz21now1ch pól i umieszczona na skrz1neczce z w1kładanH jedwabiem szufladH na bierki. Całość 20 h22ps://his2mag.org/Bursz21nowe-szach1-z-Gdanska-jedn1m-z-najwazniej sz1ch-nab12kow-muzealn1ch-na-swiecie-w-202i-roku-23536 (dos2ęp: 10.09.2022 r.).

331

Justyna Napiórkowska

Ryc. 7. Szachy sandomierskie Źródło Muzeum Zamkowe w Sandomierzu

o rozmiarach 37 x 37 x 11 cm opar2a jes2 na us12uowan1ch na rogach minia2urow1ch figurkach lwów. Boki dekorowane sH naprzemiennie pł12kami z bursz21nu oraz owaln1mi, bursz21now1mi elemen2ami; na rogach skrz1neczki umieszczono rzeźbione minia2urowe kosze z owocami. Zes2aw zos2ał zakupion1 w 2021 r. do kolekcji Muzeum Gdańska. War2o zaznacz1ć, że o w1s2awion1 na aukcji obiek2 s2arało się 2akże m.in. Me2ropoli2an Museum of Ar2 w Now1m Jorku. Szach1 do gdańskiej kolekcji zakupiono za sumę 2,4 milion1 zło21ch21, a ich poz1skanie zos2ało docenione nagrodH muzealnH Apollo22. OmawiajHc spraw1 2ransferów kul2urow1ch, należ1 wspomnieć szczególne znaczenie mo21wów orien2alizujHc1ch w Europie w XIX w. Pows2awał1 wówczas liczne obraz1, na k2ór1ch przeds2awiano ubra­ n1ch w s21lu wschodnim gracz1. Zain2eresowanie 21m 2ema2em miało zwiHzek z ak21wnH poli21kH kolonialnH i rosnHcH obecnościH pańs2w europejskich w pozaeuropejskich kręgach kul2urow1ch. Egzo21ka 21ch mo21wów b1ła szczególnie pociHgajHca dla ar21­ s2ów; mo21w pozwalał na ukazanie charak2er1s21cznego orien2alnego o2oczenia, 2ajemniczej a2mosfer1 i boga21ch, zdobion1ch s2rojów i przedmio2ów. Serię obrazów, w k2ór1ch pojawia się mo21w szachów, s2worz1ł Jean-Leon Geróme (1824-1904). Ten francuski akademik, malarz 21 h22ps://www.gdansk.pl/wiadomosci/W1ja2kow1-ekspona2-w-Muzeum-Gdanska-Po-330-la2ach-znow-w-Gdansku,a,177231 (dos2ęp: 10.09.2022 r.). 22 h22ps://www.apollo-magazine.com/acquisi2ion-of-2he-1ear-shor2lis2-apollo-awards-2021/ (dos2ęp: 10.09.2022 r.).

332

Gra z widzem. Motyw gry w szachy w sztuce

i rzeźbiarz 2worzHc1 w duchu neoklas1c1zmu cz2erokro2­ nie odwiedził Egip2. Prz1woził z podróż1 r1sunki i fo2ografie dokumen2ujHce ż1cie codzienne. Wśród jego dzieł jes2 obraz z mo21wem zasiadajHc1ch prz1 Ryc. 8. Michel Redlin, szachy bursztynowe szachownic1 2ancerek - Almees z Gdańska, ok. 1690 r. podczas gry w szachy z 1870 r. Źródło Muzeum Gdańska. (znajduje się w kolekcji pr1wa2­ nej). S2anowi on nie 21lko okazję do ukazania samej gr1, ale przede wsz1s2kim fasc1nacji barwnH, egzo21cznH kul2urH o niezw1kle zm1­ słow1m charak2erze. Tema2 2en podjHł 2akże jeden z najsł1nniejsz1ch roman21ków w sz2uce Francji - Eugene Delacroix (1798-1863). Obraz Arabowie grający w szachy (niekied1 212ułowan1 jako Marokańczycy grający w szachy) pows2ał w la2ach 1847-1848. Według informacji zawar21ch w dzienniku ar21s21 Delacroix pracował nad 21m obrazem w 1847 r., przeb1wajHc w swoim domu w Champrosa1 pod Par1żem. Odnosił się w nim jednak do wspomnienia z podróż1 do Afr1ki Pół­ nocnej w 1832 r.23 W no2a2kach z 2ej w1praw1 zachował1 się m.in. opis1 gracz1. Obraz cechuje 2ajemnicz1 nas2rój i poe21ckie ujęcie egzo21cznego 2ema2u oraz pewna lekkość i szkicowość malarskiego opracowania. Szach1 w kon2ekście nawiHzujHc1m do mo21wów orien2alizujHc1ch pojawiajH się 2akże w XX w. m.in. w fowis21czn1m przed­ s2awieniu Odalisąue Henri Ma2issea (1869-1954) z 1928 r. W obrazach 21ch nie ma celowego odniesienia do s12uacji na sza­ chownic1. Najważniejsze pozos2ajH ps1chologiczne por2re21 gracz1 i zm1słowa bHdź po pros2u 2ajemnicza aura pełnej skupienia scen1. Odrębn1m wH2kiem w mo21wach malarskich na przes2rzeni s2uleci b1ło za2em rozpoznanie do21czHce samej gr1. Warian2 gr1 2akże s2ano­ wił wskazówkę do21czHcH zais2niał1ch przemian i 2ransferów kul2uro­ w1ch. Na pierwsz1m poziomie chodzić może o iden21fikację warian2u gr1 z poszczególn1ch prac (i 2ak w 2wórczości Gerómea is2nieje 23 h22ps://www.na2ionalgalleries.org/ar2-and-ar2is2s/4818/arabs-pla1ing-chess (dos2ęp: 27.06.2023 r.).

333

Justyna Napiórkowska

Ryc. 9. Jean-Leon Geróme, Almees

Ryc. 10. Eugene Delacroix, Arabowie

podczas gry w szachy, 1870 r., kolekcja

grajgcy w szachy (Marokańczycy grajgcy

prywatna

w szachy), 1847-1848

Źródło: Wikimedia Commont.

Źródło: Scottijh Nolionol Gallery.

kilka obrazów z mo21wem „gr1 w szach1” - jednak w rzecz1wis2o­ ści w obrazie w Wallace Collec2ion chodzi defacto o grę w warcab1, a inn1 z obrazów przeds2awia s2aroż12nH egipskH grę w sene2). Ind1jski malarz z drugiej połow1 XVIII w., Nevasi Lal, przeds2awił na2omias2 dam1 dworu grajHce w poprzedniczkę królewskiej gr1 w szach1 - ind1j­ skH cza2urangę, ale z w1korz1s2aniem bierek sprowadzon1ch z Europ1. Wskazuje 2o na in2eresujHce dwukierunkowe w1mian1 kul2urowe. Szach1 zajmujH ważne miejsce w 2wórczości w1bi2nego 2wórc1, k2ór1 swoim koncep2em ready madę zrewolucjonizował sz2ukę - Mar­ cela Duchampa (1887-1968). Ar21s2a b1ł u2alen2owan1m i nagradza­ n1m szachis2H - w mis2rzos2wach Francji w 1923 r. zdob1ł III miejsce. Obraz p2. Gracze w szachy z 1911 r. z Penns1lvania Museum of Ar2 poprzedzał sł1nne ready madę p2. Fontanna z 1917 r., za sprawH k2órego Duchamp prz1cz1nił się do rad1kalnej odmian1 rozumienia pojęcia dzieła sz2uki. Jednak już obraz z graczami s2anowi formę malarskiego manifes2u ar21s21, k2ór1 w 2en sposób zaznacza now1 e2ap w swojej 2wórczości. W kręgu grup1 Pu2eaux, do k2órej należał Duchamp, jed­ n1m z 2ema2ów d1skusji b1ło oddanie w sz2uce pełnej przes2rzenno­ ści, a za jej pośrednic2wem - pełnej prawd1 o przedmio2ach. Mar2we na2ur1 złożone z różn1ch przedmio2ów i szachownic1 w kubis21czn1m układzie b1ł1 w pracach ar21s2ów zwiHzan1ch z 2H grupH s2osunkowo 334

Gra z widzem. Motyw gry w szachy w sztuce

powszechne. Na obrazie z 1911 r. Duchamp ukazał na2omias2 dwóch swoich s2arsz1ch braci JacHuesa Villona i Ra1monda Duchampa-Villona - podczas gr1. ZasiadajH oni naprzeciw sie­ bie prz1 szachownic1. D1namika zasugerowana jes2 pow2arzajH­ c1mi się, nakładajHc1mi na siebie profilami każdego z braci. Efek21 Ryc. 11. Henri Matisse, Odalisque, 1928 r. 2e au2or miał uz1skać, m.in. korz1­ Źródło: Musee d'Art moderne de Pani. s2ajHc prz1 prac1 z migo2liwego świa2ła lamp1 gazowej24. Zaznaczona jed1nie plansza szachowa i poje­ d1ncze bierki znajdujH się niejako w 2le, sugerujHc pierwszoplanowH rolę samego procesu gr1 i oddajHc1ch się refleksji gracz1. Praca s2anowi prz1kład rozwoju kubizmu w poczH2kow1m jego okresie i jes2 rad1kal­ nie odmienna od wcześniejszego o roku obrazu Gra w szachy z 1910 r., również w zbiorach Penns1lvania Museum of Ar2, na k2ór1m Duchamp przeds2awił skupion1ch na grze braci w 2owarz1s2wie żon25. W1912 r. pows2anH Panny zAvignonu Pabla Picassa, na2omias2 Georges BracHue s2worz1ł już sł1nnH kubis21cznH Gitarę (1909-1910). OmawiajHc is2o2ne XX-wieczne prz1kład1, w1mienić można kompoz1cję Juana Grisa (1887-1927) z 1915 r. z Ar2 Ins2i2u2e w Chicago.

Gra o życiu Gra w szach1 pos2rzegana b1wa również jako model ludzkiego ż1cia, w k2ór1m przepla2ajH się momen21 dec1z1jne, a refleksji może pod­ legać ludzka sprawczość wobec losu. W XIII-wieczn1m 2rak2acie błędnie prz1pis1wan1m papieżowi Innocen2emu III26 au2or pisze: 24 h22ps://philamuseum.org/collec2ion/objec2/51446 (dos2ęp: 10.09.2022 r.). 25 h22ps://philamuseum.org/collec2ion/objec2/51656 (dos2ęp: 10.09.2022 r.). 26 Anonimow1 morali2e2 prz1pis1wan1 b1ł papieżowi Innocen2emu III (11981213) lub franciszkaninowi Janowi z Walii (koniec XIII w.). Ak2ualnie 2e a2r1bucje sH jednak podważane.

335

Justyna Napiórkowska

„Mundus is2e 2o2us quoddam schacharium es2, cuius unus punc2us albus es2 e2 al2er niger prop2er duplicem s2a2um vi2e e2 mor2is, gra2ie e2 culpe”27 („Świa2 jes2 jak szachownica, jeden kwadra2 biał1, drugi czarn1; z powodu podwójnego w1miaru ż1cia i śmierci, łaski i grzechu”). Gracze w1s2awieni sH na koniecz­ ność w1borów w dualis21cznie rozerwan1m świecie. Ryc. 12. Marcel Duchamp, Gracze Szach1 w średniowieczu w szachy, 1911 r., Philadelphia Museum pos2rzegane b1ł1 jako alego­ of Art r1czne przeds2awienie ż1cia Źródło: Philodelphia Muzeum of Art: The Louiłe and Walter w różn1ch jego przejawach. Pod Areniberg Collection, 1950, 1950-134-56 (Aisociotion Marcel Duchamp], koniec XV w. 2a relacja międz1 grH a alegoriH ż1cia zos2ała zwerba­ lizowana w ka2alońskim wierszu Schacs dAmor z 1474 r. au2ors2wa Francesca de Cas2ellviego, Berna2a Fenollara i Narcisa de Vin1olesa. Wiersz jes2 uważan1 za pierwsze dzieło li2erackie opisujHce grę z nowo­ czesn1mi zasadami28. Przeds2awienia szachów i rosnHca popularność 2ej gr1 wiHzał1 się z po2encjałem do porzHdkowania i konsolidowania hierarchii społecz­ n1ch. Współzależność i współdziałanie figur szachow1ch majHc1ch różnoraki s2a2us prowadzić miało do wspólnego celu. Szach1 jako model porzHdku społecznego pojawiajH się w 2rak2acie dominikań­ skiego mnicha Jacobusa de Cessolis p2. Liber de moribus hominum

27 R. Bubcz1k, A. Karłowska-Kamzowa, Społeczeństwo średniowieczne na sza­ chownicy życia. Studium Ikonograficzne (recenzja), „S2udia Źródłoznawcze" 2000, 2. 40, s. 233-236. 28 S.E. Negri, Scachs damor: The poem thatfirst portrayed the modern rules of chess, ChessBase, h22ps://en.chessbase.com/pos2/scachs-damor-poem-par2-i (dos2ęp: 27.06.2023 r.). 336

Gra z widzem. Motyw gry w szachy w sztuce

Ryc. 13. Juan Gris, Szachownica, 1915 r., Art Institute Chicago Źródło: Art Injtituto Chicago: Ada Tumbull Herlle Endowmont; gift of Mrs. Leigh B. Błock.

337

Justyna Napiórkowska

et oficiis nobilium siue super ludo scacchorum (O zwyczajach i obo­ wiązkach szlachty, czyli grze w szachy}29. Harold J.R. Murra1 ska2egor1zował w A History ofChess z 1913 r. zaobserwowanH dwois2ość, dzielHc europejskH li2era2urę szachowH na dwie ka2egorie: li2era2urę d1dak21cznH i moralnościowH 30. Różnorakie odniesienia znajdujH się w wierszu Jana Kochanow­ skiego ded1kowan1m Janowi Krz1sz2ofowi Tarnowskiemu p2. Szachy, gdzie gra jes2 nie 21lko me2aforH szranków zmierzajHc1ch do poz1­ skania kobiecego serca, ale i formH ćwiczenia i próbH przed walkH o charak2erze fiz1czn1m. Jak napisał Kochanowski: Wojnę powiedzieć m1śli serce moje, Do k2órej miecza nie 2rzeba ni zbroje, Ani pancerzów, ani arkabuzów, Ta walka cz1ście może b1ć bez guzów31.

Podobne mo21w1 znajdował1 swoje odniesienie 2akże w malars2wie. Do ciekaw1ch prz1kładów należ1 obraz Niccoló di Pię2ro z la2 14141415, przechow1wan1 od 2009 r. w Musee des Beaux-Ar2s w L1onie. Ilus2ruje on epizod nawrócenia św. Augus21na opisan1 w jego Wyzna­ niach. His2oria do21cz1 spo2kania prz1szłego świę2ego z prz1jacielem Alipiuszem prz1 par2ii szachów; 2owarz1szHc1 im Pon2icianus miał odcz12ać fragmen2 opowieści z ż1cia św. An2oniego, co prz1cz1niło się do nawrócenia Augus21na na chrześcijańs2wo. Przeds2awienia szachów można znaleźć w podręcznikach gr1 w szach1 przeznaczon1ch dla profesjonaln1ch gracz1. Najważniejsze z ar21s21cznego punk2u widzenia sH r1cin1 Jacoba van der He1dena (1573-1645) do podręcznika szachowego Augus2a II z Brunszwiku-Wolfenbu22el (1579-1666), w1dane pod pseudonimem Gus2avus Selenus jako Das Schach oder Kónig Spiel w 1616 r. Zw1kłe

29 Tema21kę 2ę omawia A. Karłowska-Kamzowa, Społeczeństwo średniowieczne na szachownicy życia. Studium ikonograficzne, Poznań 2000. 30 H.J.R. Murra1, A History of Chess, Oxford 1913. 31 h22p://www.s2aropolska.pl/renesans/jan_kochanowski/Szach1.h2ml (dos2ęp: 10.09.2022 r.).

338

Gra z widzem. Motyw gry w szachy w sztuce

64-kwadra2owe szachownice współis2niejH z inn1mi warian­ 2ami. Cz2eroosobowH par2ię sza­ chów przeds2awia au2or okładki 2rak2a2u o szachach Chris2opha Weickmanna w1danego w Ulm w połowie XVII w. War2o wspo­ mnieć jeszcze prace holender­ skiego malarza, Jana de Bra1a (1627-1697): pows2ał1 w 1661 r. r1sunek p2. Gracz w szachy32 b1ł najpewniej au2opor2re2em przeds2awiajHc1m młodego au2ora nad szachownicH z roz­ s1pan1mi bez składu bierkami33. Tema2em zwiHzan1m z grH Ryc. 14. Niccoló di Piętro, Święty Augustyn w szach1 w kon2ekście losu i Alypius przyjmujący Ponticianusa, 1413jes2 sam mo21w szachownic1. 1415, Musee des Beaux-Arts, Lyon Przeds2awienia mar2w1ch na2ur Źródło: © Lyon MBA - Photo Alain Basset. z szachownicH lub bierkami sza­ chow1mi rozpowszechnił1 się w XVII w. Niek2óre z nich należH do 21pu przeds2awień o charak2erze wani2a21wn1m (yanitas vanitatum), gd1 przedmio21 uż12ku codzien­ nego przeds2awione sH obok obiek2ów odnoszHc1ch się do przemi­ jania, np. zwiędł1ch kwia2ów lub czaszki. D1skre2n1, przewro2nie położon1 akcen2 odnosi się do kró2ko2rwałości ż1cia i daremności ludzkich w1siłków wobec nieuchronności śmierci. Obraz1 2ego 21pu pows2awał1 przede wsz1s2kim w XVI w. w Niderlandach i w XVII w. •we Flandrii, ale 2akże we Francji i Hiszpanii. Martwa natura z sza­ chownicą Lubina Baugina (ok. 1612-1663) z 1630 r. nie należ1 bez­ pośrednio do 2ego ga2unku, ale jes2 mu bliska. Obraz1 podejmujH niekied1 2akże wH2ek walki z siłami zła. Walka 2a przeds2awiona może b1ć na dwa sposob1 - w zależności od 32 33

Ak2ualnie przechow1wan1 w Biblio2ece Królewskiej w Hadze. Por. J.C. Cadeaux, Guide des £checs Exotiques & Insolites, Par1ż 2000.

339

Justyna Napiórkowska

Ryc. 15. Jacob van der Heyden, ryciny do podręcznika Das Schach oder Kónig Spiel,

1616 r. Źródło: www.kedem-auctioru.com.

Ryc. 16. Jan de Bray, Gracz w szachy, 1661 r., rysunek Źródło Koninldijke Bibliołheek.

340

Gra z widzem. Motyw gry w szachy w sztuce

Ryc. 17. Lubin Baugin, Martwo nafura z szachownicę, 1630 r. Źródło: RMN-Grand Palals (muióe du louvre) / Tony Qu«rrec.

s2awki w grze. W pojed1nku człowieka i diabła s2awkH jes2 ludzka dusza. W szachowej rozgr1wce człowieka ze śmierciH chodzi na2o­ mias2 o ocalenie ż1cia. W 21m kon2ekście war2o prz1pomnieć wH2ek gr1 w szach1 u Ingmara Bergmana (1918-2007). Reż1ser zainspi­ rował się malowidłem z 1480 r. au2ors2wa Alber2usa Pic2ora (14401507) p2. Śmierć grająca w szachy z kościoła z lab1 koło Sz2okholmu. W swoim filmow1m arc1dziele - me2afor1cznej opowieści o powra­ cajHc1m z w1praw1 r1cerzu p2. Siódma pieczęć przeds2awił szachow1 „pojed1nek” głównego boha2era ze śmierciH. S2awka w 2ej r1walizacji b1ła najw1ższa - gra 2ocz1ła się o ż1cie.

341

Justyna Napiórkowska

Królewska rozgrywka w polityce Gra w szach1 w swojej ewolucji od ind1jskiej cza2urangi przez zmod1fikowanH w Persji wersję sza2randżu do form1 współcze­ snej nawiHzuje do 2ema21ki poli­ 21cznej i mili2arnej. Przejawia się 2o w formie i uprawnieniach poszczególn1ch figur: w cza2urandze oznaczajHcej cz2eros2ronność is2niało bowiem odniesienie do ind1jskich for­ macji wojskow1ch składajHc1ch Ryc. 18. Śmierć gra w szachy. Malunek się z piecho21, kawalerii, słoni w kościele Taby w Szwecji, autorstwa bojow1ch i r1dwanów. T1pom Albertusa Pictora wojsk odpowiadał1 odpowied­ Źródło: Nordiłka muieel. nie figur1, majHce zróżnicowane możliwości ruchu. Arabski sza2ranż zakładał is2nienie figur bliskich współczesnemu s1s2emowi gr1: pojawił się 2u al-szach (król), al-firzan (mędrzec odpowiadajHc1 współczesnemu he2manowi lub królowej), al-roch (zamek, we współ­ czesn1ch szachach zas2Hpion1 wieżH), al-fil (słoń, współczesn1 goniec), al-faras (jeździec, dziś skoczek) oraz al-beizaq (piechur odpowiada­ jHc1 dzisiejszemu pionowi)34. W średniowiecznej Europie nas2Hpiła adap2acja poprzez zmianę nazw i uprawnień figur, co pozwoliło na d1namicznH popular1zację gr1. W Europie średniowiecznej gra s2ała się popularnH rozr1wkH dworskH. B1ła 2o jednak rozr1wka szczególna, pozwalajHca bowiem na w1ksz2ałcanie s2ra2egiczn1ch i 2ak21czn1ch umieję2ności, z poż12­ kiem w1korz1s21wan1ch zarówno w czasie wojen, jak i pokoju. Zna­ jomości gr1 prz1sługiwało się jej kod1fikowanie. 34 h22ps://his2oria.org.pl/2020/11/15/his2oria-szachow-cz1li-jak-szach1-s2al1-sie-krolewska-gra/ (dos2ęp: 10.09.2022 r.).

342

Gra z widzem. Motyw gry w szachy w sztuce

W 1283 r. w skr1p2orium w Toledo pows2ała Libro de los juegos35 zamówiona przez Alfonsa X MHdrego (1221-1284) - króla Kas21lii i Leónu. Or1ginał księgi znajduje się obecnie w biblio2ece klasz­ 2oru św. Wawrz1ńca w Eskurialu koło Madr12u w Hiszpanii36. Kopia z 1334 r. przechow1wana jes2 w Real Academia de la His2oria w Madr1cie. Manuskr1p2 na 90 s2ronach zawiera 150 ilus2racji. Znaj­ dujH się 2am m.in. omówienia problemów szachow1ch. Jedna z minia­ 2ur przeds2awia warian2 gr1 w „wielkie szach1” w wersji dla cz2erech gracz1 na szachownic1 o 144 polach. W manuskr1pcie jes2 się 2akże ilus2racja szachów as2ronomiczn1ch, gdzie gra 2ocz1 się na siedmiu koncen2r1czn1ch kręgach podzielon1ch na 12 części odnoszHc1ch się do znaków zodiaku. Reprezen2acja 2a wiHzana jes2 z perskimi, nie­ znan1mi współcześnie wzorami, k2ór1ch mogła b1ć kopiH, świadczHc prz1 21m o 2ransferze kul2urow1m i zwiHzanej z nim adap2acji. W połowie XIII w. ukazał się wspomnian1 już niezw1kle popularn1 w średniowieczu 2rak2a2 dominikańskiego mnicha Jacobusa de Cessolis Liber de moribus hominum et oficiis nobilium siue super ludo scacchorum. Przeds2awia powiHzania figur szachow1ch z modelem porzHdku społecznego. Rękopis ilus2rowan1 jes2 minia2urami ele­ men2ów gr1 odnoszHc1mi się 2akże do a2r1bu2ów wskazujHc1ch na s2a2us społeczn1: podczas gd1 majes2a2 królewski w sposób ocz1wis21 przeds2awian1 b1ł poprzez koronę cz1 purpurow1 płaszcz, 2o zw1kłe pionki ukaz1wano np. z narzędziami rolnicz1mi lub rzemieślnicz1mi. Jacobus de Cessolis wskaz1wał prz1 21m na zadania gr1 w szach1, podkreślajHc „konieczność unikania grzesznego nieróbs2wa”; gra pełna „różn1ch i niezliczon1ch pom1słów” pozwoli oderwać się od „sku2ków rzecz1 poznawaln1ch zm1słowo i fak2ów namacaln1ch”37. Wraz z rosnHcH popularnościH szachów w XV i XVI w. pows2ało wiele dzieł sz2uki zwiHzan1ch z 2H grH. Swego rodzaju wzorcem b1ł wiersz Scacchia ludus napisan1 w 1527 r. przez włoskiego biskupa

35 Księga gier, cz1li Juegos diversos de Axedrez, dados, y tablas eon sus explicaciones, ordenados por mandado del Rey don Alfonso el sabio. 36 W. Li2manowicz, J. Giż1cki, Szachy od A do Z, 1.1, Warszawa 1986, s. 26. 37 A. S2empin, Szachy - geneza gry i europejskie początki [w:] Magia gry. Sztuka rywalizacji, Poznań 2012, s. 73.

343

Justyna Napiórkowska

Ryc. 19. Gra w tablice astronomiczne z Libro de los juegos, 1283 r., folio 93 r. Źródło: Real Bibliotece del Monasterio de San Lorenzo de El Escorial.

i humanis2ę, Marca Girolama Vidę (1485-1566). War2o prz1 21m zaznacz1ć, że au2or poema2u urodził się w Cremonie, mieście, z k2ó­ r1m zwiHzani sH omawiani w dalszej części 2ej prac1 malarze Giulio Campi (1502-1572) i Sofonisba Anguissola (ok. 1532-1625). Traktat Ruy Lopeza z 1575 r. zos2ał prze2łumaczon1 na jęz1k włoski w 1584 r., a nas2ępnie rozprzes2rzenił się 2akże we Francji, Niemczech i Anglii. Ogromne znaczenie miał1 kolejne w1dania 344

Gra z widzem. Motyw gry w szachy w sztuce

rękopisów Gioachina Greco, zwanego II Calabrese (ok. 1600 ok. 1634), cz1nnego na dworach europejskich w la2ach 1620-1630. Jego wizja odnosiła się do najbar­ dziej rozpowszechnionej szkoł1 włosko-hiszpańskiej. Forma gentile intertenimento ed ingenioso w XVII w. prze­ ksz2ałciła się w grę opar2H na wizji doskonałego porzHdku, k2órej r

Ryc-20. Jacobus de Cessolb, libefa de

moribus hominum et officiis nobilium ac

■

filozofia inspirowana s2ra2egiH , . , , , r ° populanum super ludo scachorum prowadzenia wojn1 miała prz1- Źródto: Wikimedlo Commons. go2ow1wać młod1ch ksiHżH2 do prz1szł1ch obowiHzków. Kolejn1m ważn1m momen2em b1ło w1danie w 1749 r. w Lond1nie przez francuskiego szachis2ę i kompoz12ora Franęoisa-Andrego Danicana Philidora (1726-1795) Uanalyse des Echecs38, k2óra zrewolucjonizowała pojmowanie gr1 znane od czasów średniowiecza, majHce swoje rozwinięcie w r1cerskich chansons de geste (gęs2a). Średniowieczn1 kon2eks2 mo21wu szachów łHcz1ł się z opowieściami z li2era2ur1 dworskiej, nawiHzujHc1mi do szlache2nego pochodzenia r1cerz1 i szranków, k2óre prowadzić miał1 do zdob1cia dam serca39. Gra w szach1 zainspirowana 2eks2em Źvrar2a de Con21 Roman de la Rosę pozwalała na rodzaj moralnego komen2arza. Miej­ sca na plansz1 odnosił1 się do cnó2, zale2 i w1s2ępków. Przełomowa (i majHca niezliczonH liczbę w1dań) publikacja Phi­ lidora zr1wała z pos2rzeganiem szachów jako emanacji porzHdku społecznego. Gra w szach1 s2ała się ćwiczeniem budowania

38 Pierwo2n1 212uł 2ej publikacji z pierwszego w1dania w 1749 r. 2o *A L nalyse des Echecs: Contenant Une Nouvelle Methode Pour apprendre en peu de Temps afe Percetioner dans ce Noble Jeu\ reprin21 miał1 miejsce w 1777 i 1790 r. Za: h22ps:// www.chess.com/pla1ers/francois-philidor (dos2ęp: 12.09.2022 r.). 39 D. Renard, Jeu des ćchecs, socićtćpolitiąue et art de la guerre. Les rćvolutions du XVIIIe siacie, „Poli2ix. Revue des Sciences sociales du poli2ique” 2002, nr 58, s. 89-107.

345

Justyna Napiórkowska

NAPOLEON A L'ILE 5? HKLENE.

l.KS KCMECS , I.E ROI TOMBE A TERRE .

Ryc. 21. Napoleon na wyspie Sainte Helene: Szachy, król upadł na ziemię, rycina, XIX w. Źródło: RMN-Grand Palois (museo des chateaux de Molmaison et de Bois-Preau)/Daniel Amaudet.

s2ra2egii, w k2órej licz1ło się już nie zrealizowanie celu o charak2erze społeczn1m (poprzez legi21mizację porzHdku społecznego), lecz po pros2u zw1cięs2wo. Można uznać 2ę publikację za prz1cz1nek do demokra21zacji - zarówno w samej grze, jak i w regułach społeczn1ch, k2óra nas2ępnie swój w1raz znalazła w m1śli oświeceniowej, a nawe2 w rewoluc1jn1ch przewro2ach w Europie. ZwiHzki z his2oriH obra­ zuje m.in. mo21w z przeds2awieniem grajHcego w szach1 Napoleona Bonapar2ego (np. w r1sunku Napoleon joue aux echecs d Saint-Helene, Biblio2heHue Na2ionale de France).

346

Gra z widzem. Motyw gry w szachy w sztuce

Gra z uczuciami

Niezw1kle in2eresujHce sH prz1kład1 w1korz1s2ania mo21wu gr1 w szach1 do przeds2awienia relacji uczuciow1ch (albo szerzej - relacji damsko-męskich). W średniowieczu przeds2awienie gr1 w szach1 s2anowiło 2akże pre2eks2 do aluzji do grzechu. Tema2 konfron2acji królowej z r1cerzem w pojed1nku szacho­ w1m s2aje się w średniowieczu bardzo popularn1. Pojawia się m.in. w kon2ekście zwiHzków małżeńskich. War2o prz1 21m zaznacz1ć, że gra w szach1 s2anowiła jednH z nieliczn1ch okazji pozwalajHc1ch na formę bliskiej relacji kobie21 i mężcz1zn1. In2erpre2acja XV-wiecznego wi2rażu pochodzHcego z Ho2el de La Bessee w Villefranche-sur-Saóne, a obecnie w Musee de Clun1 w Par1żu, pozos2aje niejednoznaczna. Wi2raż prz1pis1wan1 Mis2rzowi Opowieści o Róż1 - Roman de la Rosę de Vienne (Jean Hor2a2?) przeds2awia mężcz1znę i kobie2ę podczas gr1 w szach140. Mężcz1zna podnosi białH figurę - najpewniej królowH - na znak zw1cięs2wa, a kobie2a po drugiej s2ronie szachownic1 unosi rękę na znak akcep2acji w1niku gr1. Ges2 2en prz1pomina akcep2ujHc1 układ rHk Marii w scenach zwias2owania. DrugH dłoniH kobie2a do21ka ramienia mężcz1zn1. Może s2anowić 2o aluzję do przekroczenia cie­ lesnego d1s2ansu międz1 par2nerami. Kolejn1 prz1kład 2o pows2ał1 w 1475 r. i prz1pis1wan1 Mis2rzowi E.S. sz21ch z Berlina za212ułowan1 Wielki ogród miłości z szachistami. Młodzieniec i dama s2ojH prz1 cen2ralnie umiejscowion1m pulpicie z szachownicH bez w1odrębnion1ch czarn1m kolorem pól. W ich o2o­ czeniu widać liczne pos2aci; scenę charak2er1zuje profuzja mo21wów roślin i zwierzH2. War2o zwrócić uwagę na wizerunki sow1 i sokoła 2owarz1szHce graczom i mogHce s2anowić aluzję do ich a2r1bu2ów mHdrości i b1s2rości. In2eresujHc1m prz1kładem odnoszHc1m się do mo21wu r1cerskiego romansu jes2 panel ze skrz1ni, najpewniej posażnej (cassone), z Me2ro­ poli2an Museum w Now1m Jorku au2ors2wa Liberale da Verona 40

h22ps://www.musee-mo1enage.fr/collec2ion/oeuvre/joueurs-echec.h2ml

(dos2ęp: 12.09.2022 r.).

347

Justyna Napiórkowska

Ryc. 22. Panel witrażowy z Hotel de

La Bessee w Villefranche-sur-Saóne przedstawia parę grającą w szachy,

XV w., Musee de Cluny-Musee National du Moyen Age Źródło: M` am do Cluny/J.G. Berizzi.

Ryc. 23. Mistrz E.S. (Mistrz 1466), Wielki

ogród miłości z szachistami, 1475 r. Źródło: Stoatłiche Museon zu Berlin, KuplerUichkabinetl / Jdrg P. Andea Public Domain Mork 1.0.

(ilumina2or cz1nn1 w la2ach 1467-1476 w Sienie), najpewniej na pods2awie nieznanej dokładnie novella - opowieści4142 . Dwa malowane 2emperH panele składajH się na Novella * 2. Służ1ł1 najpewniej jako dekora­ cja fron2u ślubnej skrz1ni. S2ano­ wiH s1mboliczne przeds2awienie ściśle zwiHzane z małżeńs2wem. Pierwsza ze scen rozgr1wa się na zewnH2rz, gdzie o2oczon1 przez swoich 2owarz1sz1 i powierni­ ków zalo2nik rozmawia ze s2ojHcH na balkonie młodH kobie2H. Jęz1k ges2ów wskazuje na zawiHzujHcH się relację, a biel sza2 jes2 znakiem pojawiajHcej się więzi miłości. Rozwinięcie 2ej scen1 nas2ępuje w przeds2awion1m na cassone wnę2rzu: główni boha2erowie zasiadajH prz1 szachownic1. Fak2 zawar2ego już małżeńs2wa zasu­ gerowan1 jes2 przez skrz1żowa­ nie rHk. Szach1 odnoszH się 2u do miłosn1ch po21czek; młod1m małżonkom 2owarz1szH z dwóch s2ron różne pos2aci: po lewej sH 2o prz1jaciele i 2owarz1sze męża, a po prawej - grupa wspierajHca młodH żonę. Panna młoda zwraca się do kobie21 obok, proszHc jH o radę.

41 h22ps://www.me2museum.org/ar2/collec2ion/search/436884 (dos2ęp: 12.09.2022 r.). 42 Dzieło znane jes2 również jako Szachiści, Gra w szachy i Scena z powieści.

348

Gra z widzem. Motyw gry w szachy w sztuce

Ryc. 24. Liberale da Merona, Szachiści, ok. 1475 r., Metropolitan Museum of Art Źródło: Metropolitan Muteum of Art Open Accest API.

War2o podkreślić, że nie ma w obrazie z Me2ropoli2an Museum szczegółowego odniesienia do samej gr1. Ponad2o, szachownica ma ksz2ał2 pros2okH2a, a wsz1s2kie pionki sH czarne. Ar21s2a najpewniej nie prz1wiHz1wał dużej wagi do konkre2nej rozgr1wki, pozos2awiajHc 21lko jej s1mboliczn1 w1miar, a koncen2rujHc się na podobieńs2wie i realizmie w przeds2awieniach pos2aci. B1ć może 2akże au2or po pros2u gr1 w szach1 i jej zasad nie znał. W1jH2kow1m prz1kładem przeds2awienia gr1 w szach1 jako me2a­ for1 relacji miłosnej jes2 obraz Lucasa van Le1dena (1494-15331 znan1 2akże jako Lucas Hugensz van Le1den) przechow1wan1 w Gemaldegalerie w Berlinie43. Praca ma niewielki forma2 - 25 x 37 cm. Obraz 43 Gemaldegalerie S2aa2liche Museen PreuBischer Kul2urbesi2z, Berlin 1975, p. 226.

349

Justyna Napiórkowska

Ryc. 25. Lucas van Leyden, Partia gry w szachy, ok. 1508 r. Źródło: Slaatłiche Mujeen zu Berlin, Gemaldegalerie / Jórg P. Anders Public Domoin Mark 1.0.

zos2ał w1konan1 w 2echnice olejnej na dębowej desce. Sam au2or niderlandzki malarz i grafik zwiHzan1 z LejdH - szczególnie znan1 b1ł za sprawH swoich sz21chów. Jego sz2uka wpisuje się w czas1 prze­ łomu międz1 średniowieczem a renesansem. W biografii van Le1dena is2o2n1m momen2em b1ło spo2kanie z Albrech2em Diirerem w An2werpii (Diirer go nawe2 spor2re2ował). Van Le1den znan1 b1ł z liczn1ch eksper1men2ów malarskich i graficzn1ch. WiększH wir2u­ ozerię zdob1ł jako grafik, a nie malarz, jednak jego berliński obraz zasługuje na uwagę za sprawH ciekawie poprowadzonej in2r1gi, w k2ó­ rej gra w szach1 s2aje się me2aforH miłości. S2anowi on in2eresujHc1 prz1kład rozwijajHcego się w Niderlandach malars2wa rodzajowego. Berliński obraz cechuje szczególne zagęszczenie kompoz1cji. Głów­ n1m mo21wem jes2 gra w szach1 par1 przeds2awionej na pierwsz1m planie. S2anowi ona jednak pre2eks2 - chodzi wszak wciHż o grę, ale 350

Gra z widzem. Motyw gry w szachy w sztuce

głównie 2ę do21czHcH emocji międz1 uczes2nikami. Na me2afor1czn1 charak2er wskazuje m.in. w1korz1s2ana plansza o 94 polach, k2óra miała b1ć szczególnie częs2o uż1wana właśnie w pr1wa2n1m, zwiH­ zan1m z uczuciami kon2ekście. Rozgr1wajHca się międz1 kobie2H i mężcz1znH gra - dosłowna i me2afor1czna - nawiHzuje za2em do „po2encjału” jaki szach1 dawał1 dworskim kochankom, umożliwiajHc formę in21mnego spo2kania. W 21m prz1padku jednak boha2erowie o2oczeni sH gHszczem pos2aci 2worzHc1ch wokół par1 gracz1 swois21 wianek. Królowa ma zamiar przesunHć bierkę. Będzie 2o jej zw1cięski ruch. Jej par2ner w grze za2opion1 jes2 w refleksji. Tuż obok poch1­ lajHc1 się lekko s2arsz1 mężcz1zna próbuje wpł1nHć na ruch kobie21. U2worzon1 wokół boha2erów krHg pos2aci podkreśla in21mn1 charak­ 2er spo2kania nad szachowH planszH. Udział inn1ch osób w1daje się nieuprawnion1, a ges2 mężcz1zn1 sugerujHcego kobiecie inn1 ruch jes2 nawe2 działaniem in2ruza. Pos2ać 2a jes2 jednak pows2rz1m1wana przez mężcz1znę po lewej s2ronie, kładHcego prawH dłoń na ramieniu sugerujHcego ruch mężcz1zn1. PiH2ka pos2aci: dwie nad szachownicH i 2rójka łHczHca je łukiem pow1żej podkreśla kompoz1cję. Można je in2erpre2ować jako swois21ch emisariusz1 łHczHc1ch lub rozdzielajH­ c1ch dwójkę gracz1. War2o zwrócić uwagę na pierścienie na dłoniach kobie21 i czuwajHcego nad jej ruchem mężcz1zn1, sugerujHce łHczHc1 ich zwiHzek. Kim za2em b1łb1 młodsz1 mężcz1zna po drugiej s2ronie plansz1? Wiele wskazuje, że jes2 2o kochanek, podczas gd1 s2arsz1 mężcz1zna jes2 mężem s2arajHc1m się nie dopuścić do rodzHcego się pozamałżeńskiego zwiHzku. In2eresujHco przeds2awiajH się 2akże relacje pos2aci 2worzHc1ch w 2le dwie równoważHce się grup1. Osob1 2e pochłonię2e sH rozmowH. Można odcz121wać ich obecność jako świadec2wo dworskich in2r1g; wspierajH boha2erów bHdź pows2rz1­ mujH ich od miłosn1ch pokus. Jedna z in2erpre2acji wskazuje jednak, że s2arsz1 mężcz1zna jes2 po pros2u ojcem kobie21. W obu prz1pad­ kach niewH2pliwie można mówić o jakiejś formie kobiecej emanc1­ pacji, k2óra realizuje się w grze. Nagromadzenie pos2aci może nie mieć w1raźnego zwiHzku ze scenH gr1 na pierwsz1m planie. Twór­ czość malarskH Van Le1dena cechowała 2ea2ralność; podobnie w 21m obrazie - gdzie szka2ułkowo ujawniajH się dwie scen1 - 2a pomiędz1 dwójkH (a nawe2 2rójkH) główn1ch pos2aci. KolejnH szka2ułkowo uję2H 351

Justyna Napiórkowska

scenH s2anowi przeds2awiona na s2ole szachownica. WiHże się 2o z mo21wem do21czHc1m powracajHcego ob1czajowego 2ema2u 2ak zwan1ch „niedopasowan1ch małżeńs2w”, gdzie małżonków dzie­ liła duża różnica wieku. Mo21w 2en znan1 jes2 m.in. z późniejszego obrazu Quen2ina Me2s1sa pows2ałego międz1 1515315 30 r. (Niedo­ pasowani kochankowie z Na2ional Galler1 of Ar2 w Wasz1ng2onie). Tema2 obecn1 b1ł 2akże w li2era2urze sa21r1cznej: w dziele Statek głupców Sebas2iana Bran2a (1494) podję21 jes2 2ema2 „małżeńs2wa za pieniHdze”. WH2ek 2en pojawia się 2akże u Erazma z Ro22erdamu w Pochwale szaleństwa (1509). Kolejnego prz1kładu mo21wu szachowego w malars2wie w kon­ 2ekście ukazan1ch relacji międz1ludzkich dos2arczajH płó2na dwojga ar21s2ów z Cremon1 - Campiego i Anguissoli. W zbiorach Museo Civico dAr2e An2ica w Tur1nie w Palazzo Madama znajduje się Partia gry w szachy Campiego. Jes2 2o s2o­ sunkowo duże płó2no44 da2owane na ok. 1530-1952 r.45 Obraz 2en wcześniej znajdował się w kolekcji Cos2an2ino Nigro w Genui, gdzie uznawano go za dzieło Anguissoli46. Kompoz1cja uż1wana przez Cam­ piego w obrazie p2. Gra w szachy b1ła rozpowszechniona w regionie Vene2o; cechujH jH podobieńs2wa do kompoz1cji niek2ór1ch dzieł Dosso Dossiego i Callis2a Piazz1, od k2órego mogło b1ć zaczerpnię2e ujęcie odwrócon1ch 21łem pos2aci na pierwsz1m planie obrazu. Campi (podobnie zresz2H jak Anguissola) pochodził z ar21s21cznego rodu. Malarzami b1li jego dwaj bracia: Vincenzo i An2onio. Giulio, malarz i rzeźbiarz, ksz2ałcił się u Giulia Romana, ucznia i współpracownika (a 2akże kon21nua2ora) Rafaela San2i. Mo21wem obrazu jes2 gra w sza­ ch1. Może on świadcz1ć o rozpowszechnieniu mo21wu w Lombar­ dii. WiHże się 2o 2akże z popularnościH poema2u Gra w szachy Vid1. W obrazie Campiego por2re2owe przeds2awienia konkre2n1ch pos2aci mogH b1ć odcz121wane również jako alegorie. RozważajHca 44 Obraz ma w1miar1 90 x 127 cm. 45 h22ps://ar2sandcul2ure.google.com/asse2/2he-game-of-chess/4wH74Rq8zE seBQ?hl=pl (dos2ęp: 10.09.2022 r.). 44 Całe s2udium poświęcił mu his2or1k i kr121k sz2uki oraz kolekcjoner Rober2o Longhi, łHczHc au2ora 2akże z obrazem Gra w szachy (dziś znan1m jako obraz Anguis­ soli) z Muzeum Narodowego w Poznaniu.

352

Gra z widzem. Motyw gry w szachy w sztuce

Ryc. 26. Giulio Campi, Partia gry w szachy, 1530-1532 r. Źródło: Mu»eo Civico d'Arte Antica, za zgodę Fondazions Torino Mu»ei.

kolejn1 ruch na szachownic1 kobie2a o zm1słow1ch pełn1ch ksz2ał­ 2ach może nawiHz1wać do Wenus. Pos2ać w zbroi odnosiłab1 się na2omias2 do Marsa. War2o zwrócić uwagę 2akże na podobieńs2wo pos2aci o nos2algiczn1m w1glHdzie do samego Campiego, k2órego wizerunek znam1 z alegorii w Museo Poldi Pezzoli w Mediolanie. B1ć może przeds2awił siebie 2u2aj w 2owarz1s2wie ojca Galeazza - jako s2arszego opar2ego o s2ół mężcz1zn1. Obraz 2en podejmuje neopla2oński wH2ek rozpowszechnion1 w epoce renesansu, gdzie miłość przeds2awiana jes2 w opoz1cji do wojn1. Kobie2a zwraca się do błazna ukazanego w dolnej par2ii płó2na. To on miałb1 podpowiadać jej kolejn1 ruch, sugerujHc irracjonalność planowanej zagr1wki. Zm1słowość Wenus po2ęgujH jej zaróżowione policzki. Przez ramię kobie21 przewieszon1 jes2 pas z fu2ra sobola. Fu2ra 21ch zwierzH2 od wczesnego średniowiecza b1ł1 bardzo cenione. S2ał1 się s1mbolem płodności i pozos2awał1 zarezerwowane dla kobie2 zamężn1ch. Aluzję do Wenus Łowcz1mi s2anowi 2akże kamea umiesz­ czona na kapeluszu jednej z pos2aci. Róża ułożona na rHbku s2ołu jes2 353

Justyna Napiórkowska

zaś a2r1bu2em kobiecej sił1 uwodzenia, k2óra sprawia, że bóg wojn1 ulegnie urokowi Wenus. W d1namiczn1m układzie pos2aci szachownica pozos2aje czę­ ściowo prz1słonię2a, szczegół1 rozgr1wki nie sH za2em znane. Mars ukazan1 jes2 właściwie bez emocji - nie widzim1 w1razu jego 2warz1, ubran1 jes2 w ciężkH zbroję. Bierki us2awione poza szachownicH prz1 róż1 zdajH się sugerować przewagę Wenus. War2o zwrócić uwagę 2akże na mo21w rękawiczek - Wenus, pa2rzHc na błazna, wskazuje dłoniH szachownicę bHdź Marsa, rękawiczki zaś 2rz1ma w lewej dłoni. Może 2o s2anowić mo21w dextrarum iunctio, gdzie odsłonięcie (obna­ żenie) prawej dłoni s2anowić może ges2 poddania. Możliwe prz1 21m uścisk praw1ch dłoni Wenus i Marsa odnosić się może do zawarcia zwiHzku małżeńskiego i głębokiej miłości, 2worzHc aluzję do zais2­ niałej międz1 par2nerami zgod1. Or1ginalnH in2erpre2ację an21cznego mi2u o Marsie i Wenus pro­ ponuje 2akże włoski malarz Alessandro Leone Varo2ari (znan1 jako II Padovanino) (1588-1649). Na przechow1wan1m w Augus2um w Oldenburgu obrazie p2. Mars i Wenusgrają w szachy z ok. 1630 r. 2riumf miłości nad walecznościH objawia się ła2w1m zw1cięs2wem bogini. S2aroż12n1 mi2 z fabuł1 obrazów Campiego i II Padovanino zaczerpnię21 jes2 z Odysei Homera. DopełniajH go 2akże inne źró­ dła, m.in. Metamorfozy Owidiusza. Wenus (Afrod12a) zdradza swojego męża Wulkana (Hefajs2osa) z bogiem wojn1 Marsem (Are­ sem). Kochankowie obawiajH się, że ich 2ajemnicę mogH odkr1ć inni bogowie, np. pojawiajHc1 się o poranku na r1dwanie Apollo. Wul­ kan po odkr1ciu zdrad1 sporzHdził sieć, w k2órH zamierzał schw1­ 2ać kochanków, powierzajHc inn1m bogom zadanie świadkowania i rozs2rz1gnięcia, co zrobić z prz1łapanH na gorHc1m ucz1nku parH. W his2orii sz2uki 2ema2 Wenus i Marsa znan1 jes2 w dwóch główn1ch formach: jako alegoria zw1cięs2wa miłości nad sz2ukami walki, gd1 Wenus i Mars leżH razem na łóżku, a o2aczajHce ich amorki bawiH się zbrojami (np. u Piera di Cosimo w obrazie Wenus, Mars i Kupidyn z 1490 r., S2aadlische Museum w Berlinie). Drugim 21pem jes2 przeds2awienie momen2u zaskoczenia kochanków przez Wulkana (np. na płó2nie Tin2ore22a Wenus, Wulkan i Mars, 1547-1551, Al2e Pinako2hek w Monachium). 354

Gra z widzem. Motyw gry w szachy w sztuce

Ryc. 27. Alessandro Leone Varotari (II Padovanino), Mars i Wenus grajq w szachy, ok. 1630 r. Ź/ódło: londosmuieum tor Ku nil und Kulturgeichichle Oldenburg, nr inw. IM O >5.597.

Tema2 obrazu II Padovanino jes2 w1jH2kow1 poprzez odniesienie do gr1 w szach1 oraz kompilację wH2ków ze wskazan1ch 21pów iko­ nograficzn1ch. Wenus i Mars grajH w szach1 w o2oczeniu kupid1nów. Zaskoczeni sH przez prz1b1łego Wulkana. Wenus ukazana jes2 d1na­ micznie: chw12a lewH rękH pióropusz ze s2rusich piór z hełmu Marsa. Mo21w 2en b1wa in2erpre2owan1 jako zniecierpliwienie Wenus, prze­ chodzHcej samodzielnie do rozbierania kochanka. Jednocześnie na szachownic1 Wenus rozgr1wa dec1dujHc1 ruch, k2óra prz1niesie jej zw1cięs2wo47.

47 Mo21w 2en b1wa wiHzan1 z wH2kiem z wiersza Scachs d’amor z 1475 r. au2or­ s2wa de Cas2elMego, Fenollara i Vin1olesa, s1mbolicznie opisujHcego po21czki międz1 Marsem a Wenus.

355

Justyna Napiórkowska

Siła kobiet

Obraz1 przeds2awiajHce wH2ek r1walizacji Wenus i Marsa w grze w szach1 s2anowiH za2em zapowiedź 2riumfu miłości, a 2akże 2riumfu kobie2. Uczes2nic2wo kobie2 w grze - prz1 szachownic1 - s2anowić może prz1kład pewnej emanc1pacji. W zbiorach polskich znajduje się XVI-wieczne arc1dzieło sz2uki wskazujHce nie 21lko na popular­ ność samej gr1 w szach1, ale s2anowiHce prz1cz1nek do spojrzenia na rolę kobie2 - jako równoprawn1ch uczes2niczek zarówno w grze, jak w społeczeńs2wie. W zbiorach Muzeum Narodowego w Poznaniu znajduje się obraz odnoszHc1 się do „w1walczonej” roli kobie2. Płó2no z przeds2awieniem Gry w szachy Anguissoli należ1 do najznakomi2sz1ch prz1kładów dzieł malarki z Cremon148. W1jH2kowość obrazu w1nika nie 21lko z podję2ego 2ema2u, łHczHcego przeds2awienie gr1 w szach1 z wH2kiem au2obiograficzn1m, ale 2eż z możliwej in2erpre2acji e2apów ludzkiego ż1cia. Obraz zwrócił uwagę Giorgia Vasariego, malarza i 2eore21ka sz2uki. W 1556 r. zobacz1ł w domu Amilkara Anguissoli obraz jego 23-le2niej w2ed1 córki. Vasari napisał wówczas: Sz2uce z większH niż k2okolwiek pilnościH i z duż1mi rezul2a2ami, bardziej niż jakakolwiek niewias2a za nasz1ch czasów, poświęciła się Sofonisba z Cremon1, córka wielmożnego Amilkara Anguissoli. Umiała nie 21lko r1sować, malować, por2re2ować z na2ur1, sporzH­ dzać kopie, ale niezależnie od inn1ch w1kon1wać obraz1 niezw1kłe i piękne... Chciałb1m o pani Sofonisbie napisać coś więcej, a miano­ wicie, że w 21m roku w Cremonie widziałem w domu jej ojca obraz jej ręki w1konan1 z wielkH umieję2nościH, będHc1 por2re2em jej 2rzech siós2r podczas gr1 w szach1, a z nimi ich s2arej pias2unki, co wsz1s2ko

48 S. Anguissola, Gra w szachy, 1555 r., olej i 2empera na płó2nie, 72 x 97 cm, własność Fundacji im. Racz1ńskich prz1 MNP. Wcześniejsz1mi właścicielami obrazu b1li Lucjan Bonapar2e oraz A2anaz1 Racz1ński, k2ór1 zakupił go w 1823 r. w Berlinie.

556

Gra z widzem. Motyw gry w szachy w sztuce

w1malowane jes2 z 2akH s2arannościH i podobieńs2wem, że w1daje się jak ż1we i nie brak im nic 21lko mow149.

Anguissola pasję do malars2wa dzieliła z sios2rami50. Malarkami zos2ał1 bowiem również cz2er1 jej sios2r1: Elena (k2óra porzuciła później karierę ar21s21cznH, b1 zos2ać dominikańskH zakonnicH), Łucja, Europa i Anna Maria51. W la2ach 1546-1549 Sofonisba ucz1ła się wraz z ElenH w pracowni Campiego. Ar21s2a b1ł prawdopodobnie kuz1nem Giulia Campiego, a 2akże - podobnie jak Giulio - przeszedł przez rz1mskH pracownię Giulio Romano. Scena gr1 w szach1 przeds2awiona jes2 nie21powo - w plenerze. Iden21fikacja pos2aci możliwa jes2 dzięki inskr1pcji, k2órH malarka umieściła na obrzeżu szachownic1. Wedle 2eks2u Sofonisba Anguis­ sola, panna, córka Amilkara, z natury portret swoich trzech sióstr i pomocy domowej namalowała w 1555. Rozpoznanie pos2aci budziło wH2pliwość. Prz1puszczano na prz1kład, że jedna z dziewcz1nek 2o sama Sofonisba. ŚwiadczH o 21m zapiski zgromadzone w archiwach Libri Veri2a2is rodzin1 Racz1ńskich, właścicieli obrazu. Współcześnie prz1jęło się jednak, że prz1 s2ole siedzH: najs2arsza Łucja, średnia Minerwa i najmłodsza Europa, a za nimi s2oi skromnie ubrana pia­ s2unka. Na uwagę zasługujH 2akże okazałe s2roje i biżu2eria siós2r, a 2akże ukazan1 z de2alem, w perspek21wie d1wan, k2ór1m prz1kr121 jes2 s2ół. E2ap1 ż1cia, k2óre mogH b1ć ziden21fikowane w przeds2awieniach pos2aci cz2erech kobie2 w różn1m wieku, 2o: dziecińs2wo, młodość, dojrzałość i s2arość. W 2le na2omias2 jawi się górz1s21 krajobraz. Cała scena rozgr1wa się pod konarami okazałego dębu. To długowieczne drzewo w1s2ępowało np. w przeds2awieniu Adama i Ew1 i mogło zas2ępować drzewo wiadomości dobrego i złego. DHb ma wielo­ wH2kowH s1mbolikę - najbardziej rozpowszechnione znaczenia 2o

49 h22ps://mnp.ar2.pl/sofonisba-anguissola-gra-w-szach1-1555/ (dos2ęp: 10.09.2022 r.). 50 Pos2awa ojca, k2ór1 umożliwił ksz2ałcenie córek, b1ła nie21powa i zasługuje na szersze omówienie. 51 Sofonisba miała jeszcze piH2H sios2rę - Minervę oraz bra2a Azurbala.

357

Justyna Napiórkowska

długowieczność i w12rz1małość. Uważan1 b1ł 2akże za s1mbol 2rwa­ nia wielkich rodów, a do 2akiego uznania aspirowała rodzina Sofonisb1. W s2aroż12n1m Rz1mie dHb b1ł s1mbolem cno21, sił1, odwagi, godności i w12rwałości. W1bi2n1ch ob1wa2eli za zasługi odznaczano wieńcem z liści dębow1ch, 2worzHc 2zw. corona civica. NiewH2pliwie można 2o odnosić do aspiracji i ambicji zarówno całego rodu Anguissola, jak i samej Sofonisb1. Sofonisba za sprawH swojego 2alen2u zos2ała malarkH na dworze królewskim Filipa II w Hiszpanii. W Madr1cie malowała por2re21 Habsburgów. S2ała się jednH z najbardziej znan1ch malarek w his2orii, docenionH przez Michała Anioła i An2oona van D1cka. Młodzieńcz1 obraz z par2iH szachów może b1ł manifes2em ambicji malarki. War2o prz1 21m prz12ocz1ć słowa, k2óre po śmierci Sofonisc1 umieścił w epi2afium jej mHż: Mojej żonie Sofonisbie, ze szlache2nego rodu Anguissolów, najsław­ niejszej wśród znamieni21ch kobie2 dzięki urodzie i niezw1kł1m darom na2ur1, i 2ak w1bi2nej w malowaniu wizerunków ludzi, że nie miała za ż1cia sobie równ1ch, Orazio Lomellini, do2knię21 ogromn1m bólem umieścił 2en znak pamięci, skromn1 dla 2akiej kobie21, ale największ1 dla zw1kł1ch ludzi52.

Poznański obraz Sofonisb1 jes2 jednocześnie popisem warsz2a­ 2ow1m, w k2ór1m młoda malarka w mis2rzowski sposób pokazuje elemen21 ps1chologicznego przeds2awienia pos2aci w scenie swobod­ nego, rodzinnego popołudnia i zabaw1 siós2r. Wsz1s2kie sH dos2ojnie ubrane w a2łas1, jedwabie, zdobne broka21. Ten rodzinn1 por2re2 znaj­ dował się w domu rodu Anguissola w Cremonie. Na obrazie pewna swego ruchu Łucja spoglHda na widza. Jednocześnie s2rHca właśnie z plansz1 pionki Minerw1, a drugH dłoniH przes2awia z figlarnH minH 52 h22ps://mnp.ar2.pl/sofonisba-anguissola-gra-w-szach1-1555/ (dos2ęp: 10.09.2022 r.). Brzemienie epi2afium w jęzuku włoskim: „Alla moglie Sofonisba, del nobile casa2o degli Anguissola, pos2a 2ra le donnę illus2ri del modo per la bellezza s2raordinarie do2i di na2ura, e 2an2o insigne nel ri2rarre le immagini umane che nessuno del suo 2empo po2d esserle pari, Orazio Lomellini, colpi2o da immenso dolore, pose Hues2o es2remo segno di onore, esiguo per 2ale donna, ma il massimo per i comuni mor2ali".

358

Gra z widzem. Motyw gry w szachy w sztuce

Ryc. 28. Sofonisba Anguissola, Gra w szachy, 1555 r., Fundacja im. Raczyńskich

przy Muzeum Narodowym w Poznaniu Źródło: Muzeum Narodowe w Poznaniu.

jednH z figur. W1daje się jednak, że jes2 2o 21lko 2ea2ralne zagranie, a gra jes2 21lko udawana, s2anowiHc pre2eks2 do opowieści o relacjach. W 2rzech dziewcz1nkach sH 2rz1 świa21. Łucja jes2 najs2arsza z 2ego grona - pewna siebie, prowadzHca na polu szachow1m. Świadcz1 o 21m ges2 dłoni, k2ór1mi obejmuje całH szachownicę. Minerwa jes2 zadziwiona, a najmłodsza Europa - roześmiana. Spojrzenia dziew­ cz1nek 2worzH in21mn1 krHg. Minerwa pa2rz1 na Łucję. Europa na Minerwę. Łucja do 2ego kręgu włHcza jeszcze Sofonisbę, s2ojHcH po dru­ giej s2ronie płó2na i zza sz2alug dokumen2ujHcH 2ę scenę. Opiekunka spoglHdajHca z brzegu kadru 21lko wzmacnia efek2 2ej 2ea2ralności. Gra w szach1 w1daje się b1ć pre2eks2em do przeds2awienia sub2el­ nej rozgr1wki międz1 dziewcz1nkami, sios2rzane relacje rozegrane w klimacie zabaw1, podczas wspólnej chwili spędzonej w cieniu roz­ łoż1s2ego dębu, zza k2órego w1łania się zamglon1 pejzaż Lombardii. 359

Justyna Napiórkowska

Na marginesie war2o zaznacz1ć, że po śmierci sz2uka Anguissoli uległa zapomnieniu, a jej nies1gnowane dzieła niejednokro2nie prz1­ pis1wano inn1m malarzom: Campiemu cz1 T1cjanowi. Współcześnie 2wórczość Sofonisb1 s2anowi ważn1 prz1kład sz2uki kobie21-malarki, k2óra dzięki edukacji ar21s21cznej i 2alen2owi mogła zrealizować malarskH karierę53.

Wszystkie wymiary życia Przeds2awione mo21w1 wskazujH na ogromnH różnorodność kon­ 2eks2ów, w jakich analizować można obecność mo21wu gr1 w szach1 w sz2uce. Z jednej s2ron1 sama gra s2anowi ma2erialne świadec2wo kul2urow1ch w1mian, wpisujHc się w his2orię społecznH i poli21cznH Europ1. Jes2 formH ćwiczenia umieję2ności uż12eczn1ch w d1plomacji, na dworze bHdź w s2ra2egii wojskowej. B1wała w1korz1s21wana 2akże do przeds2awienia miłosn1ch szranków - niekied1 jako zawoalowana forma ukazania relacji in21mn1ch. Częs2o 2akże pozwalała na s2worzenie ps1chologicznego por2re2u gracz1. Gra w szach1 2o 2akże po częs2okroć gra z widzem, zaproszon1m do rozwiHzania nie 21lko problemów szachow1ch, ale 2akże znaczeniowego rebusu łHczHcego układ w szachach z relacjami łHczHc1mi gracz1 międz1 sobH.

Bibliografia A Companion to Medieval Palermo. The History ofa Mediterranean City from 600 to 1500, ed. A. Nef, Leiden 2013. Caillois R., Gry i ludzie, Warszawa 1997, s. 21-35. GHssowska E., Wczesnośredniowieczne szachy z Sandomierza, „Archeologia Polski" 1964, nr 9.

53 Na marginesie war2o zaznacz1ć, że zarówno biografia Anguissoli, jak i pod­ jęcie mo21wu kobie2 w grze w szach1 może prowadzić do obiecujHc1ch wniosków o charak2erze społeczn1m, w odniesieniu do pos2awionego przez Lindę Nochlin w sł1nn1m eseju z 1971 r. 212ułowego p12anie Dlaczego nie było wielkich artystek?

360

Gra z widzem. Motyw gry w szachy w sztuce

Gemaldegalerie Staatliche Museen Preufiischer Kulturbesitz, Berlin 1975. Huizinga J., Homo ludens. Zabawa jako źródło kultury, Warszawa 1985. Karłowska-Kamzowa A., Społeczeństwo średniowieczne na szachownicy życia. Studium ikonograficzne. Jakuba de Cessolis, „Traktat o obyczajach i powinnościach szlachty na podstawie gry w szachy". Fragmen21 w 2łumaczeniu polskim do druku podali T. Jurek i E. Skibiński, Poznań 2000. Li2manowicz W., Giż1cki J., Szachy od A do Z, Warszawa 1986. Murra1 A History of Chess, Oxford 1921. Renard D., Jeu des echecs, societe politiąue et art de la guerre. Les revolutions du XVIIIe siecle, „Poli2ix. Revue des Sciences sociales du poli2ique” 2002, nr 58. Shenk D., The immortal gamę: a history ofchess or how 32 carvedpieces on a board illuminated our understanding of war, art, science, and the human brain, New York 2006. Soł21siak M., Archeologia szachów. Przyczynek do badania zmian kulturowych dotyczących pozycji kobiet w średniowieczu, na przykładzie transformacjifigury wezyra w królową, „Homo Ludens" 2014, nr 1 (6). S2empin A., Klejnoty gry królewskiej, „Archeologia Ż1wa" 2022, nr 2. S2empin A., Sandomierz Chessmen Revisi2ed [w:] The Cultural Role of Chess in Medieval and Modern Times, soth Anniversary Jubilee of the Sandomierz Chess Discovery, ed. A. S2empin, Biblio2heca Fon2es Archaeologici Posnanienses 21, Poznań 2018. S2empin A., Szachy - geneza gry i europejskie początki [w:] Magia gry. Sztuka rywalizacji, Poznań 2012. S2empin A., Szachy sandomierskie - na tropie nowej legendy, „Zesz121 Sandomierskie” 2021, nr 50. Ta2ę J. et al., History and Surface Condition of the Lewis Chessmen in the Collection of the National Museums Scotland (Hebrides, late i2th-early i3th centuries), „Archeoscience” 2022, nr 2. Te2er1cz-Puzio A., Henryk Sandomierski. Polski krzyżowiec (1126/1133 18 X1166), Kraków 2015. Tronzo W.L., Morał Hieroglyphs: Chess and Dice at San Savino in Piacenza, „Gęs2a” 2022, nr 2.

361

Juslyna Napiórkowska

Wilkinson Ch.K., McNab-Dennis J.» Chess: East West, Past & Present, New York 1968. Yalom M., The Birth of the Queen, New York 2005.

Netografia h22ps://www.apollo-magazine.com/acquisi2ion-of-2he-1ear-shor2lis2-

-apollo-awards-2021/ (dos2ęp: 10.09.2022 r.). h22ps://essen2iels.bnf.fr/fr/socie2e/jeux-e2-diver2issemen2s/e518d68ofb5b-4e9e-93bf-3b7C766a529f-jeu-echecs/ar2icle/i282f87e-f2d9-434e-8c7b-eeffi8d447i7-echecs-dans-occiden2-medieval (dos2ęp: 10.09.2022 r.). h22ps://essen2iels.bnf.fr/fr/image/28d2bd14-a65e-461f-bbde-fo94C7O72555-ul1sse-jouan2-echecs (dos2ęp: 10.09.2022 r.). h22ps://www.gdansk.pl/wiadomosci/W1ja2kow1-ekspona2-wMuzeum-Gdanska-Po-330-la2ach-znow-w-Gdansku,a, 177231

(dos2ęp: 10.09.2022 r.). h22ps://www.herodo2e.ne2/Le_2emps_des_origines-s1n2hese-2855-php (dos2ęp: 10.09.2022 r.). h22ps://his2mag.org/Bursz21nowe-szach1-z-Gdanska-jedn1m-znajwazniejsz1ch-nab12kow-muzealn1ch-na-swiecie-w-2021roku-23536 (dos2ęp: 10.09.2022 r.). h22ps://his2oria.org.pl/2o2o/11/15/his2oria-szachow-cz1li-jak-szach1-s2al1-sie-krolewska-gra/ (dos2ęp: 10.09.2022 r.). h22ps://mnp.ar2.pl/sofonisba-anguissola-gra-w-szach1-1555/ (dos2ęp: 10.09.2022 r.). h22ps://www.musee-mo1enage.fr/collec2ion/oeuvre/joueurs-echec.h2ml (dos2ęp: 12.09.2022 r.). h22p://www.zamek-sandomierz.pl/muzeum/szach1/59-szach1-sandomierskie (dos2ęp: 10.09.2022 r.).

N©ty o autorach

Dr ?a@. Ro@erA BB@czyC (ORCID: 0000-0002-6592-5464), his2or1k mediewis2a za2rudnion1 w Ins212ucie Nauk o Kul2urze Uniwers1­ 2e2u Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie na s2anowisku profesora uczelni. Specjalizuje się w kul2urowej his2orii średniowieczn1ch eli2 Europ1 łacińskiej, ze szczególn1m uwzględnieniem problema21ki rozr1wek i czasu wolnego w środowiskach feudalnej ar1s2okracji możnowładz2wa, r1cers2wa i duchowieńs2wa. Od wielu la2 bada średniowiecznH narra2ologię kul2urowH zachowanH przede wsz1s2­ kim w pos2aci pisan1ch przekazów, 2akich jak m.in.: kroniki, 2rak2a21 naukowe, kazania, lis21, a 2akże fabularne w12wor1 fikcji li2erackiej. Jes2 au2orem ok. 100 prac naukow1ch, na k2óre składajH się cz2er1 monografie au2orskie, a 2akże kilkadziesiH2 rozdziałów w monogra­ fiach, ar21kułów w period1kach o zasięgu krajow1m i międz1naro­ dow1m, recenzji i przekładów. Do najważniejsz1ch jego prac należ1 monografia Gry na szachownicy w kulturze dworskiej i rycerskiej średniowiecznej Anglii na tle europejskim, W1dawnic2wo Naukowe UMCS, Lublin 2009. Pod koniec 2022 r. ukaże się rozdział na 2ema2 roli średniowieczn1ch spor2ów i gier w kul2urze średniowiecza p2. Sports and Games zawar21 w II 2omie A Cultural History ofLeisure, ed. P. Milliman, w1d. Bloomsbur1 Academic, New York 2022.

363

Noty o autorach

Dr ?a@. TomisDaE GiergieF (ORCID: 0000-0003-3335-8810), absol­ wen2 his2orii i prawa oraz s2udiów pod1plomow1ch w zakresie muze­ alnic2wa i ochron1 zab12ków, adiunk2 w Ka2edrze Archiwis21ki i Nauk Pomocnicz1ch His2orii w Ins212ucie His2orii Uniwers12e2u Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie, kierownik i kus2osz Działu His2o­ r1cznego Muzeum Zamkowego w Sandomierzu. Jes2 badaczem spu­ ścizn1 źródłowej ziemi sandomierskiej, au2orem i współau2orem ok. 250 publikacji. Zajmuje się w prak21ce muzealnic2wem, archiwis21kH i ed12ors2wem naukow1m.

Dr WaFdemar Hanasz (ORCID: 0000-0002-1110-7423), w1kłada na W1dziale His2or1czn1m Uniwers12e2u Kazimierza Wielkiego w B1d­ goszcz1. Dok2or1zowałsię na uniwers12ecie s2anow1m w Bowling Green, Ohio i w1kładał nas2ępnie na Uniwers12ecie Pens1lwanii w Filadelfii, Uniwers12ecie Massachuse22s w Lowell i na inn1ch uczelniach w USA. Zajmuje się filozofiH poli21cznH w szerokim zakresie: his2oriH m1śli poli21cznej i ekonomicznej, e21kH, 2eoriH dec1zji i 2eoriH gier. Ma za sobH również wielole2niH karierę szachowH. B1ł mis2rzem Polski wśród juniorów; w barwach klubu szachowego Chemik B1dgoszcz zdob1wał ind1widualne i druż1nowe medale w druż1now1ch mis2rzos2wach Polski. Kilkakro2nie reprezen2ował Polskę w 2urniejach międz1naro­ dow1ch. W 1985 r. odniósł zw1cięs2wo w renomowan1m 2urnieju sza­ chow1m w Cappelle-la-Grande we Francji. Szach1 pozos2ajH jego pasjH. Prof. dr ?a@. WDodzimierz JasArzę@sCi, emer12owan1 naucz1ciel akademicki UKW w B1dgoszcz1, ak2ualnie za2rudnion1 w W1ższej Szkole Gospodarki w B1dgoszcz1. Jes2 his2or1kiem dziejów najnow­ sz1ch, w1dawcH źródeł, redak2orem ok. 80 dzieł zbiorow1ch, au2orem m.in. ksiHżek naukow1ch, popularnonaukow1ch, skr1p2ów, ar21kułów public1s21czn1ch, biografii. Spośród opublikowan1ch 34 monografii os2a2nio ukazał1 się m.in.: Okupacyjne losy ziem polskich wcielo­ nych do III Rzeszy (1939~1945)> B1dgoszcz 2017; W cieniu gilotyny. Polacy przed nazistowskim Trybunałem Ludowym (Volksgerichtshof) w latach 1935-1945, B1dgoszcz 2020; Bydgoska krwawa niedziela 3-4 września 1939 roku, Toruń 2022; Leon Janta Połczyński. Pomorski pozytywista i niepodległościowiec, Gdańsk 2022. 364

Noty o autorach

Dr ?a@. DariBsz KarczeEsCi, prof. Bcz. (ORCID: 0000-0002-27017887), pracuje na W1dziale His2or1czn1m Uniwers12e2u Kazimierza Wielkiego w B1dgoszcz1 w Ka2edrze Nauk Pomocnicz1ch His2orii. W la2ach 1985-1990 s2udiował his2orię pod kierunkiem prof. Janusza Bieniaka na Uniwers12ecie Mikołaja Kopernika w Toruniu. W sferze jego zain2eresowań naukow1ch pozos2ajH przede wsz1s2kim his2oria średniowiecza Polski oraz nauki pomocnicze his2orii (genealogia, d1ploma21ka, herald1ka i sfragis21ka). Obecnie swe badania koncen­ 2ruje na dziejach Kościoła, szczególnie wspólno2 zakonn1ch i klasz­ 2orów w średniowiecznej Polsce i Europie Środkowo-Wschodniej. Zajmuje się 2akże his2oriH mias2 i osadnic2wem r1cers2wa polskiego na Rusi Czerwonej. Współpracuje ze środowiskami his2or1ków w Polsce i zagraniczn1mi, w szczególności czeskimi. Dr JBsAyna NapiórCoEsCa (ORCID: 0009-0009-8472-3727), dok2or nauk społeczn1ch, his2or1czka sz2uki, poli2olog i europeis2ka, d1rek­ 2orka ar21s21czna Galerii Sz2uki Ka2arz1n1 Napiórkowskiej w War­ szawie i Brukseli; niezależna eksper2ka do spraw kul2ur1 prz1 Komisji Europejskiej. Ukończ1ła s2udia na Uniwers12ecie Warszawskim oraz Universi2a degli S2udi di Firenze. B1ła s21pend1s2kH Ins212u2u Nauk Poli21czn1ch w Par1żu oraz ukończ1ła program poświęcon1 sz2uce XX w. na Uniwers12ecie Oksfordzkim. Jes2 au2orkH prac1 p2. Politiche culturali delPUnione Europea na Uniwers12ecie we Florencji (212uł do22oressa di scienze poli2iche). Uz1skała 212uł magis2ra his2orii sz2uki za pracę na 2ema2 zwiHzków poli21ki i sz2uki w malars2wie sieneńskim w XIV w., a 2akże s2opień dok2ora nauk społeczn1ch Uniwers12e2u Warszawskiego na pods2awie rozpraw1 dok2orskiej p2. Międzyna­ rodowy system promocji i obiegu dzieł sztuki - struktura, geografia i mechanizmy (2015). Dr AgnieszCa SAempin (ORCID: 0000-0001-8492-4507), archeolog, absolwen2ka W1działu Archeologii Uniwers12e2u im. Adama Mickie­ wicza w Poznaniu. Jes2 kierownikiem Rezerwa2u Archeologicznego Genius loci na poznańskim Os2rowie Tumskim (dział Muzeum Arche­ ologicznego w Poznaniu). Uczes2nicz1ła w liczn1ch eksped1cjach w1kopaliskow1ch w kraju i za granicH, głównie w obszarze badań gro2 365

Noty o autorach

paleoli21czn1ch, s2anowisk neoli21czn1ch i wczesnośredniowieczn1ch. Jes2 au2orkH publikacji naukow1ch i popularnonaukow1ch z zakresu kul2urowej roli szachów i inn1ch gier średniowieczn1ch, szczegól­ nie problema21ki sł1nnego komple2u 2zw. szachów sandomierskich, k2ór1m poświęciła pracę dok2orskH. W Muzeum Archeologiczn1m w Poznaniu s2worz1ła wiele ekspoz1cji muzealn1ch, ka2alogów w1s2aw oraz publikacji z dziedzin1 muzealnic2wa i konserwa2ors2wa.

Dr PioAr Szy@oEicz (1979), dok2or nauk humanis21czn1ch, kierunek his2oria, UKW B1dgoszcz (2015), au2or rozpraw1 dok2orskiej Sport szachowy na Pomorzu i Kujawach w latach 1943-1989, naucz1ciel d1plomowan1 (2013), ins2ruk2or spor2u szachowego (2004), naucz1­ ciel i w1kładowca szachów (2003) - UKW B1dgoszcz, MDK 1 B1d­ goszcz, Szubiński Dom Kul2ur1, 1 LO Szubin, członek ZarzHdu Kujawsko-Pomorskiego ZwiHzku Szachowego (2004-2008, 2012), pre­ zes klubu szachowego UKS Szachowa Dwójka Szubin (2014), sędzia szachow1 - I klasa (2021), ka2egoria szachowa I++ (2016), zło2a hono­ rowa odznaka Polskiego ZwiHzku Szachowego (2022), zawodnik klub BKS Chemik B1dgoszcz (2021), organiza2or ż1cia szachowego w wojewódz2wie kujawsko-pomorskim - mis2rzos2wa wojewódz2wa, open1. Au2or ksiHżki Królewska gra. Sport szachowy w województwie pomorskim w latach 1920-1939 (W1dawnic2wo Adam Marszałek, Toruń 2006) oraz ar21kułów naukow1ch na 2ema2 his2orii szachów. Prof. dr ?a@. TadeBsz WoFsza (ORCID: 0000-0002-4652-2838), pra­ cownik naukow1 W1działu Nauk o Poli21ce i Adminis2racji Uniwer­ s12e2u Kazimierza Wielkiego w B1dgoszcz1 oraz Ins212u2u His2orii Polskiej Akademii Nauk w Warszawie. Prowadzi badania naukowe na 2ema2 zbrodni ka21ńskiej, his2orii więziennic2wa w Polsce po 1945 r., dziejów polskiej emigracji poli21cznej po 1945 r- oraz his2orii spor2u, w 21m gr1 szachowej (z 2ego zakresu opublikował m.in. pięć 2omów Arcymistrzowie, mistrzowie, amatorzy... Słownik biograficzny sza­ chistów polskich (Warszawa 1995-2007) oraz Najdorf. Z Warszawy do Buenos Aires (Warszawa 2010) i Od „Honoratki” do Wierzbowej. Życie szachowe w Warszawie w latach 1829-1939 (Warszawa 2020).

Superpuchar Polski w szachach Sesja naukowa vska gra uwagi, wyobraźni i rozumu -

achy w polskiej historii i sztuce"

Bydgoszcz, 27 listopada 2021 r.

••

Od lewej: Hubert Malinowski - dziennikarz sportowy, Dariusz Roubo - prezes sekcji

szachowej KS Gwiazda Bydgoszcz

Superpuchar w szachach. Pojedynek dwóch najlepszych polskich arcymisfrzów -

Jana-Krzysztofa Dudy oraz Radosława Wojtaszka

369

Podpisanie deklaracji o wspólnych działaniach na rzecz rozwoju szachów. Na pierwszym planie Artur Jakubiec - wiceprezes Polskiego Zwigzku Szachowego

ds. sportu wyczynowego

Od lewej: arcymistrz Jan-Krzysztof Duda, arcymistrz Radosław Wojtaszek

370

Od lewej: arcymistrz Radosław Wojtaszek, arcymistrz Jan-Krzysztof Duda

Od lewej: arcymistrz Radosław Wojtaszek, arbiter Andrzej Filipowicz, arcymistrz

Jan-Krzysztof Duda

371

Od lewej: arbiter Andrzej Filipowicz, arcymistrz Radosław Wojtaszek, arcymistrz Jan-Krzysztof Duda

Od lewej: arcymistrz Jan-Krzysztof Duda, arcymistrz Radosław Wojtaszek

372

Od lewej: arcymistrz Jan-Krzysztof Duda, arcymistrz Radosław Wojtaszek

Minister hukasz Schreiber, członek Rady Ministrów, wręcza puchar zwycięzcy arcymistrzowi Ja nowi-Krzysztofowi Dudzie

373

Podpisanie deklaracji o wspólnych działaniach na rzecz rozwoju szachów.

Na scenie minister hukasz Schreiber (trzeci od lewej), prezydent miasta Bydgoszczy Rafał Bruski (czwarty od lewej), rektor Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy prof. dr hab. Jacek Woźny (pigty od lewej), rektor Politechniki

Bydgoskiej im. Jana i Jędrzeja Śniadeckich prof. dr hab. inż. Marek Adamski (szósty od lewej), kujawsko-pomorski kurator oświaty Marek Gralik (drugi od prawej)

Dr hab. Dariusz Karczewski, prof. ucz. (Instytut De Republica) podczas sesji naukowej

„Królewska gra uwagi, wyobraźni i rozumu - szachy w polskiej historii i nauce"

374

Od lewej: prof. dr hab. Tadeusz Wolsza, dr Piotr Szybowicz - członek zarządu Kujawsko-Pomorskiego Związku Szachowego

Arcymistrz Jan-Krzysztof Duda wraz z mamą Wiesławą Dudą podczas sesji naukowej „Królewska gra uwagi, wyobraźni i rozumu - szachy w polskiej historii i nauce*

375

Indeks osób

Ameisen Aleksander 164,165 Andrukaniec 15 Anguissola Amilkar 356, 357 Anguissola Anna Maria 357 Anguissola Azurbal 357 Anguissola Elena 357 Anguissola Europa 357, 359 Anguissola Łucja 357-359 Anguissola Minerva 357-359 Anguissola Sofonisba 344, 352, 354, 356-360 An2oniewicz Bolesław 164 An2oniewski Rafał 215 An2oni, św. 338 An2onow-Owsiejenko Władimir 292 Arłamowski Edward 160,161 Ar2ur, król 326 Ar1s2o2eles ze S2agir1 52 Askenaz1 Sz1mon 165,167 Augus2 II z Brunszwiku-Wolfenbii22el 338

Abasow Nidża2 19, 21 Abraham ben Ezra (właśc. Abra­ ham ben Meir ibn Ezra) 63, 76 Adamski Marek 374 Adamski Walerian 162 Al-Biruni Abu Rajhan Muhammad 39 Alechin Aleksander 162,179,181, 182, 184, 261, 290, 293, 295, 299, 300 Alfonsi Pe2rus 125,126 Alfons X MHdr1, król 39. 40, 52, 53, 343 Alipiusz 338 AI-Maqrizi (właśc. Taqi ad-Din Abu 1-Abbas Ahmad ibn Ali al-Maqriz) 49 Al-Masudi Abu al-Hasan Ali ibn al-Husajn 38, 48 Al-Mus2ansir Billah 49 Al1pius 339 Ałapin Siemion 168, 290 377

Indeks osób

Bukol2 Mar2a 249, 259, 260 Bukol2 Wanda 249, 259, 260 Bursa Rena2a 220 Bu2kiewicz Michał 179 B1cz1ńska Joanna 220 B1kowa Elizawie2a 302

Augus21n z Hippon1, św. 338, 339 Awerbach Jurij 220

Baldwin I z Bouillon 132 Band2kie Jerz1 Samuel 156 Banne2 Józef 164. 165 Barański T. 16,17 Barche S2anisław 15-17 Baugin Lubin 339, 341 Beck Józef 178,179 Bened1k2owicz Ludomir 164 Bergman Ingmar 312, 320, 341 Bielawski Ołeksandr 306 Biniakowski Klemens 268 Bogolubow Jefim (Ef2m) 168, 290,

Caillois Roger 320 Campi An2onio 352 Campi Galeazzo 353 Campi Giulio 344.352-354.357, 360 Campi (kuz1n Giulia) 357 Campi Vincenzo 352 Capablanka Jose Raul (właśc. Jose Raul Capablanca 1 Graupera) 167,168,184, 290, 293, 295, 296, 300, 301 Carlsen Magnus 7, 21, 308-311 Caruana Fabiano 21 Chmurski Anas2az1 164 Chojnacki Krz1sz2of 22, 256 Chosroes Anushirvan, król 48 Chrapkowski Grzegorz 206 Ch1bicki Feliks 14-17 Ciemniak Rober2 220, 224, 235 Colle Edgard 291 C1ceron Marek Tuliusz 141 Czarnecki Pio2r 167 Czarnowski Hieronim 164 Czarska Ka2arz1na 200, 220 Czarska Marzena 220 Czerniaków Wiesław 218, 220 Cziburdanidze Maja 302 Czigorin Michaił 168,184, 290,

295, 296, 300 Bokiej Przem1sław 220 Bonapar2e Lucjan 356 Bonapar2e Napoleon 346, 347 Bończa-Uzdowski Wład1sław 183 Bo2winnik Michaił 261,301-303,306 Bourgeois Luc 49, 59, 64 BracHue Georges 335 Branicc1, ród 157 Bran2 Sebas2ian 352 Bra2oszewski Jerz1 13-17. 264, 267 Brei2kopf Alfred 253 Brons2ein Dawid 261 Bruski Rafał 374 Brus2man Agnieszka 204 Br1ła Lidia 220 Brzeziński Jan 165 Bubcz1k Rober2 119, 363 Bujak Tadeusz 163 Buko Andrzej 100 Bukol2 Danu2a 260

293, 300, 303 Czupr1ński Z1gmun2 12,13 378

Indeks osób

van D1ck An2oon 358 Dziedusz1cki Maur1c1, hr. 157 Dziewoński J. 163 Dziuba Marcin 19, 21

Ćwikieł Helena 13,15-17

da Verona Liberale 349 DHbrowski D. 102,103,111,112, 261 de Bra1 Jan 339, 340 de Cas2ellvf i de Vic Francesc 336,

Eliskases Erich 299 El1o2 Thomas 128,129 Erazm z Ro22erdamu 352 Ereńska-Radzewska Hanna 204, 226 Ermengaud (Ermengol) I z Urgell

355 de Cesssolis Jacobus (Jakub) 53, 79,128,137-139, 141, 336, 343, 345 de Con21 Evrar2 345 Delacroix Eugóne 333, 334 de Pisań Chris2ine 326, 327 Deresz1ński Henr1k 266 de Vin1oles Narcis 336 di Cosimo Piero (właśc. Piero di Lorenzo di Piero dAn2onio) 354 di Pię2ro Niccoló 338, 339 Domagała Wacław 247 Dominik Józef 164,165,170,173, 174,181 Dossi Dosso (właśc. Giovanni di Niccoló de Lu2eri) 352 Drais von Sauerbronn Karl Freihei2 252 Drozdowski Kacper 203, 205, 217-220, 224, 236 Drozdowski Konrad 220 Duchamp Marcel 319, 334, 335 Duchamp-Villon Ra1mond 335 Duda Jan-Krz1sz2of 7, 21, 221,

57, 326 Ermessenda, hr. 326 Eus2ach1 III z Bouillon 132 Euwe Max 291, 300 Fabianowski Michał 220 Fenollar Berna2 336, 355 Fen2zel Edward 15,198 Fen2zel Lidia 220 Filip II, król 358 Filip, ksiHżę 133 Filipowicz Andrzej 272, 371 Firdausi (Ferdousi, właśc. Abol Ghasem Ferdousi) 47 Fischer Bobb1 (właśc. Rober2 James Fischer) 285, 287, 288,

295, 302, 305, 306, 308 fi2z Nigel Richard 134 Fiu2ak, rodzina 249 Flamberg Aleksander 159,164,168, 173 Flohr Salo (właśc. Salomon

369-373, 375 Duda Wiesława 375 Dudek Dobiesław 178 Duras Oldfich 165,168,184 Diirer Albrech2 350

Flohr) 182,184 Frank Hans 300 Franske 255 379

Indeks osób

Friedman Henr1k 183 Frunze Michaił 293 Fr1der1k II Wielki, król 250 Fr1dman Paulin 177,183,185

Gajek Radosław 220, 224, 237 Galica Andrzej, (płk) gen. 167,169 Gall Anonim 85 Gaprindaszwili Nona 302 Gawalewicz Marian 165 GHssowsc1 Eligia i Jerz1 110 GHssowska Eligia 87, 91, 92, 96,107 GHssowski Jerz1 67, 85 Gburek Andrzej 198 Gdański Jacek 18 Gelfand Boris 306 Geller Jefim 306 Geremek Bronisław 93,102 Gerlecka Regina 179.196, 211 Geróme Jean-Leon 332, 333 Gersona Wojciech 160 Giergiel Tomisław 85, 364 Giri Anish 311 Glabisz Kazimierz 169,170,183,184 Gluziński Kazimierz 172 Gluziński Lech 174 Gluziński Tadeusz 172 Godunow Bor1s 289 Gołębiewski Łukasz 157 Go2fr1d z Bouillon 132 Grabarcz1k Mirosław 214 Grabowski Jan 162 Grabowski Kazimierz 195 Grabowski Wi2old 178,184 Gralik Marek 374 Gralka Julian 200

Gralka Przem1sław 220 Greco Gioachin II Calabrese 345

Gris Juan 335, 337 Gross Alojz 254 Gross Emil 164 Gross Erna de domo Jahr 253, 254 Griinfeld Erns2 295 Gr1nfeld Izaak 18 Grzegorz XI, papież 103 Grz1misława, księżna 102,103 Guillardon, królewna 132 Gus2afsson Jan 311

Habsburgowie, ród 358 Halicki Daniel, ksiHżę 103 Halicki Roman, ksiHżę 101,102 Hall Mark 46 Hanasz Waldemar 220, 285, 364 Harmon Be2h 313 Hauke Adolf 164 Heberla Bar2łomiej 213 Hemar Marian 184 Henke Lina 258 Henr1k II, cesarz 71, 72 Henr1k II Plan2agene2, król 134 Henr1k I Plan2agene2, król 125 Henr1k VIII, (ksiHżę) król 129 Henr1k V, (ksiHżę) król 128 Hermanowa Róża 23 van der He1den Jacob 338, 340 Hi2ler Adolf 178 Hoccleve Thomas 128 Hoffman Aleksander 155,157 Homer 354 Hor2a2 Jean 347 Huizinga Johan 320 380

Indeks osób

Iljin-Żenewski Aleksander 293-297 Innocen21 III, papież 335 Irz1kowski Karol 163,164,173, 180,

Jakubiec Ar2ur 372 Jankowski Z. 15 Janowski Chaim 168 Janowski Dawid 168, 184 Janowski S2anisław 178 Jan z Walii, OFM 135,136,138, 336 Jaracz Paweł 22, 202, 210, 211, 213,

184 Iwan IV Groźn1, car 289 Jabłońska Hanna 202, 216, 217, 220 Jagielski Jerz1 179 Jagodzińska (Sadkiewicz) Joanna 200, 202, 204, 211, 212, 216, 220, 224, 228 Jagodzińska (Zboroń) Hanna 200, 206, 215, 228 Jagodziński Waldemar 13,15-17. 206, 214, 228, 264, 267 Jahr Adam 267 Jahr Charlo22e 253 Jahr Clara (Klara) de domo S2olzmann 250, 251, 253, 254 Jahr Doro2a 247 Jahr Erns2 (Ernes2) 250-253 Jahr Ger2ruda 253 Jahr Gizela Br1gida 246, 249 Jahr Hanna de domo Rocławska 267 Jahr Hildegarda de domo S2einborn

214 Jarna2owski Teodor 162 Jarosław Włodzimierzowicz, ksiHżę 102 Jaskólski Konrad 220 Jas2rzębski Włodzimierz 245, 266, 364 Jed1nak Radosław 18 Jeżewski An2oni 161 Jędrzejewicz Wacław 179 Joffe Adolf 292 Johnson Daniel 305 John z Salisbur1, bp 126 Jones William 269 Jungę Klaus 258 Junosza-S2ępowski Ludomir 159

Jurkiewicz An2oni 13-15, 264 Jusupow Ar2ur 306

246, 247, 250, 253, 255, 258 Jahr Johanna 253 Jahr Konrad 253 Jahr Luiza 253 Jahr Marcin 267 Jahr Przem1sław 267, 279 Jahr Ulrich Will1 Erns2 198,200,245, 246, 249, 250, 259-269, 271-279 Jahr Wal2er 253 Jahr Willi (Will1) 245, 247, 251,

Kaczmarek Ewa 200, 220 Kalinin Michaił 293 Karczewski Dariusz 364, 374 Karjakin Siergiej 21 Karłowska-Kamzowa Alicja 137 Karol IV Luksemburski 139 Karol I Wielki, cesarz 73,132, 326, 330 Karów Anna de domo S2achowiak 248

253-259 381

Indeks osób

Kopaczewski Adam 220 Kopa Ignac1 162 Korcznoj Wik2or 304, 306 Koro21ński Wincen21 159 Kowalkowski A. 11,12 Kowalski Jan 14-18, 261 Kozłowski Leon 179 Kramnik Władimir 302, 303 Krasicki Ignac1 157 Krau2hofer-Kro2owski Jakub 161 Kremer Leon 179 Krupski Jan Nepomucen 157,186 Kruszcz1ński E. 12 Krusz1ński Włodzimierz 200, 201, 206, 210, 211 Kr1lenko Nikołaj 292, 293,

Karów Br1gida 248 Karów Edward 247. 248 Karów Inga dę domo Jahr 246-248,

255 Karów (Jahr) Doro2a 248 Karów Waldemar 248 Karpow Ana2olij 279,302-304, 306 Karpus Michał 22, 220 Kasparow Garri 278, 302, 303, 306, 308 Kasprz1cki Tadeusz, gen. 178 Kaszlinska Alina 19, 21, 24 Kawecki Zdzisław 184 Khan Mir Suł2an 291 Kiedrowicz Jan 224, 235 Klecz1ński Jan (ojciec) 158-160, 162,163,167,186 Klecz1ński Jan (s1n) 159,174 Kleeberg Juliusz 163 Kloska Jan 259 Kluge-Pinsker An2je 67,108 Knoff Mariusz 220 Kochan Józef 278 Kochanowski Jan 338 Koczorowski Janusz 260 Kohn Józef 163 Kollars Dmi2rij 19, 21 Koloman Halicki, ksiHżę 103 Kołosowski R1szard 198 Konarkowska Henr1ka (Henrije2a Konarkowska-Sokolov) 202204, 211, 212, 224, 225, 266 Konarkowski Franciszek 198, 225 Konieczka Doro2a 215 Konikowski Jerz1 220, 266, 270 Kopa Andrzej 162

295-297, 305 Kubicki Marek 220 Kubrick S2anle1 313 Kucza Karol 18 Kujb1szew Walerian 293 Kulla Klemens 268, 271 Lalik Tadeusz 104 Lal Nevasi 334 Landau Michał 160,162 Larsen Ben2 306 Lasker Emanuel 167,168,184, 278, 285, 295, 299, 300 Ledóchowsc1, ród 157 Leko Pe2er 309 Lenin (Ulianow) Włodzimierz Iljicz 291, 293, 305 Leszek Biał1, ksiHżę 102,103 Levenfish Grigor1 296 Lewandowska Iwona 220 382

Indeks osób

Marks Karol 292 Marócz1 Góza 290 Marshall Frank J. 165,167,168,184, 295, 296, 300 Mar2inez Mario 314 Masłowski Tomasz 220 Ma2isse Henri 333 Ma2uszewski Ignac1 179 Ma1 Karol 262 Mazurkiewicz Michał 22 Menchik Vera 290 Me2s1s Quen2in 352 MiHcz1ński Michał 163 Michalski Andrzej 198 Michalski Ludomir 198 Michał Anioł (właśc. Michelangelo di Lodovico Buonarro2i) 358 Michałowski Wład1sław 200 Mieses Jacques 168, 291 Mieszko I, ksiHżę 86 Mikru2 Dariusz 18 Misiak Edward 260, 262, 263 Mis2rz E.S. 347, 348 Miś2a Aleksander 215 Moraczewski Jędrzej 169,172 Morawski Kaliks2 163 Mościcki Ignac1 173,179 Mouskes Philippe, bp 132 Mroziński Bened1k2 198 Muller Helmu2 15, 252 Murawski Miłosz 220 Murra1 Harold J.R. 43, 338 Mu2esi Phiona 314

Lewi Jerz1 210 van Le1den Lucas Hugensz

349-351 Licznerski Łukasz 220, 224, 238 Lieberman Herman 169 Liebknech2 Karol 292 Lis Eugeniusz 198, 264 Li2manowicz Wład1sław 13,15, 23, 217, 291 Llo1d Samuel 166 Lomellini Orazio 358 Longhi Rober2o 352 Ludwik IX Świę21, król 56 Łapicki Józef 164 Łepek Franciszek 12 Łuż1n Aleksander 312

Maciejewski Andrzej 24, 200, 201, 205, 210, 211, 213, 220, 224, 231-234, 270 Mackiewicz Józef 172 Majdan Joanna 19, 21 Makarcz1k Kazimierz 174,177,183, 185 Makowiecki Daniel 328 Maksimenko Andrei 215 Malinowski Huber2 369 Małecki Kazimierz 262 Manakin K. gen. 168 Marchlewicz Ar2ur 220 Marcin z Sandomierza, OP 100 Maria z Francji 132 Marks Jenn1 (wtaśc. Johanna Ber2ha Julie Jenn1) de domo von Wes2phalen 292

Nabokov Vladimir 312 Naegli Oskar 182 383

Indeks osób

Najdorf Miecz1sław (Miguel) 177,

183,185,194,196, 299 Nakamura Hikaru 309, 310 Nakoniecznikoff-Klukowski Bro­

nisław 178,184 Napierski S2efan 184 Napiórkowska Jus21na 319, 365 Nasu2a Grzegorz 22 Niemojewsc1 157 Niepomniaszczij Jan 308 Niesiecki Kasper 93 Niewiadomski Józef 158 Nigro Cos2an2ino 352 Nimzowi2sch Aron 261 Nochlin Linda 361 Nowakowski 163 Nowicc1 247 Nowicki Wacław (Wacek) 260, 262, 263 Obermuller Wera 197, 202, 211,

212, 224 Ogińsc1 157 Okupski Wincen21 257 Olizarowie 157 Osiński Jan 162 Osuchowski Aleksander Jan 163 O22on III, cesarz 57 Owidiusz (właśc. Publius Ovidius

Naso) 354 Paciorkowski Jerz1 179 Paderewski Ignac1 Jan 173 Pakleza Zbigniew 19, 21 Pas2oureau Michael 37, 43, 45, 48 Pe2rosjan Tigran 302, 306

Philidor Franęois-Andre Danican 345 Piazza Callis2o 352 Picasso Pablo 335 Pic2or Alber2us 142, 341 Piekarski Marian 255 Piesik Pio2r 22 Pie2row Aleksandr 157, 290 Piłsudska Aleksandra de domo Szczerbińska 169 Piłsudski Józef 162,167,

169-173,176-181, 186,187 Piłsudski Kazimierz 185 Pio2r I (Wielki), car 289 Pio2rowski Józef 157 Pio2rowski Oskar 164 Pochowski Ferd1nand 274 Poczwardowska Weronika 370 Poddan1 Jerz1 263 Pokojowcz1k Jerz1 24, 200, 201, 205, 206, 210, 211, 220, 224, 231, 232, 234, 270, 276 Polgar Judi2 309, 311 Poługajewski Lew 306 Pon2icianus 338, 339 Pon2ini Genesis 314 Poole Frank 313 Popiela Paweł 198 Popiel Ignac1 163,164 Popławski Ar2ur 160,162,167 Por2isch Lajos 306 Prokofiew Sergiusz 289 Prus Bolesław 165,175 Pr1s2or Aleksander 179 384

Indeks osób

Sacconi An2onio 182 Salomea Pias2ówna, bł. 103 Salwę Hersz 168 Samborski Bogusław 184 Samisch Friedrich (Fri2z) 184, 291, 296 Sandomierski Henr1k, ksiHżę 92,

Przepiórka Dawid 159, 164, 170, 171,173, 181, 185, 186 Pudowkin Wsiewołod 312 Raczkiewicz Wład1sław 172, 175,178,179 Racz1ńsc1 357 Racz1ński A2anaz1 356 Rak Miecz1sław 13 Raszeja Leon 173 Ra2ajczak Huber2 220 Ra2ajski C1r1l 172 Redlin Michel 331 Regedziński Teodor 177, 186,197 Renaud 132 Reshevsk1 Samuel 291 Re2i Richard 261, 295 Re1mon2 Wład1sław 175 Robak Zbigniew 220 Roger II, król 51, 324 Rogoziński Józef 184 Rojek Jolan2a 202, 216, 220 Romano Giulio 352, 357 Roselli del Turco S2efano 183 Rosenbla22 Samuel 168 Ros2worowsc1 157 Ro2mil S2efan 185 Roubo Dariusz 18, 369 Roupper2 S2anisław 169 Rubcowa Olga 302 Rubins2ein Akiba 162, 167-170, 176,177,181,184,185, 278,

329 San2i Rafaelo 352 Sarnowski 264 Schadler Ulrich 32, 38, 39, 41, 75 Scheerer H. 252 Schlech2er Karl 165 Schmid2 Paul Felix 258 Schmid2 R. 11 Schmid2 Włodzimierz 23, 210 Schreiber Łukasz 8, 21, 26, 220, 373, 374 Seirawan Yasser 309 Selenus Gus2avus 338 Sienkiewicz Henr1k 165,175 Siewieluński Wład1sław 157 Sikorski Wład1sław, (płk) gen. 167, 169,172 Siuda Zbigniew 263 Siwiec Bar2łomiej 220 Skiba Marian 15 Skrz1ński Aleksander 175 Sławoj-Składkowski Felicjan 178 Słonimski An2oni 184 Sm1słow Wasilij 261, 302 Snosko-Borowski Jewgienij 167,168 Sobieszczański Jan 166 Sokolnicki Michał 169 Sosnkowski Kazimierz, gen. 169,

295. 296 Rudenko Ludmiła 302 Rur1kowicze 101

170,172,173,178,179,185-187 385

Indeks osób

Śliwicki Damian 220 Śmiechowska Joanna 220 Śnia21cki Jędrzej 266 Świda Oskar 164. 174 Świejkowsc1 157 Święcicki Józef 19$ Świę2ochowski R1szard 173,181 Świ2alski Kazimierz 179

Spasski Bor1s 302, 305, 306, 308 Spielmann Rudolf 184, 295, 296 S2ahlberg Gideon 184 S2alin (Dżugaszwili) Józef 292, 305 S2arz1ński S2efan 179 S2eifer Marian, płk. 164.171,177, 179,185,186 S2einborn Fr1der1k (Friedrich)

250, 254 S2einborn Ger2ruda de domo Pie2rowska 250 S2einborn Helmu2 250 S2eini2z Wilhelm 290, 299 S2ein Leonid 306 S2empin Agnieszka 31, 93, 96, 97, 329, 366 S2i2n1 Tomas 139 S2iir2z Jan 253 Sulik Franciszek Ksawer1 185 Swidler Pe2er 309, 311 Szapiel Henr1k 12-18, 22-24, 201, 210, 211, 224, 230, 263, 264 Szczepiński Michał 220 Szmacińska Graż1na 204 Sznapik Aleksander 210, 276 Sz2a2ler Julian 262 Szulce Z1gmun2 160 Szulc Walerian 162 Szumów llja 290 Sz1bowicz Pio2r 11,193, 269, 375 Sz1manowski Wacław 158,186 Sz1mański Jerz1 262, 263

Tabacz1ński S2anisław 91 Tal Michaił 302, 306 Tarnowski Jan Krz1sz2of 338 Tar2akower Ksawer1 (Saviell1) 176,

177,183,185,186,194, 295 Taubenhaus Jan 159,166 Teclaf Paweł 19, 21, 22 Thomas George Alan 182 Timman Jan 306 Tin2ore22o Jacopo (właśc. Jacopo Robus2i vel Jacopo Comin) 356 Tokarski Łukasz 220 Tołs2oj Lew 289 Toman 261 Tomaszewski Kazimierz 257 Towbin Izaak 174 Trocki (Brons2ein) Lew 291, 292 Tura2i 312 Turcz1nowicz Edward 198, 277 Turcz1nowicz Jolan2a 220 Turek Pio2r 266 T1cjan (właśc. Tiziano Vecelli lub Vecellio) 360 T1szkiewiczowie 157 T1szkowski Wład1sław 15

Śliwicka Alicja 202, 203, 205, 215-220, 224, 229

Urbaniak Waldemar 100 386

Indeks osób

Varo2ari Alessandro Leone (II Padovanino) 354, 355 Vasari Giorgio 356 Vida Marco Girolamo 344, 352 Vidmar Milan 182 Villon JacHues 335 Vin1oles Narcis 355

Wagner Aleksander 163 Wasilewski A2anaz1 254 Weickmann Chris2oph 339 Weiland Kazimierz 198 Werner 163 We1dlich Kazimierz 163 We1na Jan 262 Węglarz Joanna 215 Wiese R1szard 200, 277 Wiese (Wiese-Jóźwiak) Małgorza2a 200, 202-204, 211, 212, 215, 217, 218, 220, 224, 226, 227, 231, 277 Więcek Feliks 257 Williams Simon 311 Winawer Sz1mon 158,159,160, 162,165,166,168,186 Wiśniewski Jarosław 198 Wi2os Wincen21 169

Włodarski Maciej 130 Wojciechowski An2oni 12,196 Woj2aszek Radosław 7,18,19, 21, 24, 25, 221, 369-373 Wolniewicz Bogdan 15-17 Wolsza Tadeusz 155, 366, 375 Wołłowiczowie 157 Wo1cz1ński Marcin 170 Woźn1 Jacek 374 Wróbel M. 185 W1rwa-Furgalski Tadeusz 169 Ya2es Frederick 291, 295, 296 Zahorski Eugeniusz 185 Zahorski Sergiusz, gen. 183 Zaruba Jerz1 178 Zarz1cki L. 12 Zuker2or2 Jan Herman 162 Z1ndram-Kościałkowski Marian 179 Żabiński Józef 159,160,162,166,

176,177 Żołnierowicz Krz1sz2of 200, 213, 220, 224, 234 Żuk-Skarszewski Adam 164,173

MONOGRAFIE Instytutu De Republica HISTORIA / PRAWO / POLITOLOGIA

MONOGRAFIE Instytutu De Republica to seria

recenzowanych publikacji naukowych z zakresu historii, prawa oraz politologii. Obszerne i spójne tematycznie

opracowania mają charakter monografii wieloautorskich

i z założenia, aczkolwiek nie w każdym przypadku, stanowią rezultat pogłębionych i rozbudowanych

refleksji i dyskusji toczonych w trakcie konferencji naukowych organizowanych cyklicznie przez Instytut De Republica.

Wierzymy, że MONOGRAFIE

powstałe dzięki zaangażowaniu wybitnych

ekspertów i znawców danej problematyki, pracujących ze starannie dobranymi

redaktorami naukowymi, przyczynią się do pogłębienia i rozpropagowania wiedzy o danej dziedzinie.

HISTORIA DOTYCHCZAS UKAZAŁY SIĘ:

Zwycięski pokój czy rozejm na pokolenie? Traktat ryski z perspektywy

100 lat Monografia, która podkreśla, jak ważna

w naszych dziejach i w walce o utrzymanie

Zwycięski pokoj czy rozejm na pokolenie.

niepodległości była wojna z bolszewikami

Traktat ryski x perspektywy

•I

w 1920 r., zakończona podpisaniem traktatu

100 Ut

pokojowego w Rydze w marcu 1921 r.

Czy faktycznie jego konsekwencje skończyły się w roku 1939? Jak zapatrywał się na traktat

Zachód występujący w niecodziennej dla siebie roli biernego obserwatora? Jak traktat

odbierano w Polsce? Na te i wiele innych

pytań starają się odpowiedzieć autorzy

tej publikacji.

Wydarzenia bydgoskie 1939 roku Podstawę publikacji stanowią referaty wygłoszone na konferencji zorganizowanej

3 września 2021 r., w rocznicę tzw. wydarzeń bydgoskich, jednego z najboleśniejszych

epizodów września 1939 r. - zbrodni pomorskiej, w której zginęło co najmniej

30 tys. osób. W książce omówiono m.in. tematy związane z propagandą

czy wojną totalną, przedstawiono sylwetkę nazistowskiego zbrodniarza Karla F. Straussa i wyjaśniono pojęcie

Bromberger Blutsonntag. Pracę uzupełniają plansze z wystawy.

iderepublica.pl

Elbląg 1970-1981 Opór wobec władzy komunistycznej

W grudniu 1970 r., w proteście przeciwko podwyżkom cen żywności, doszło

w największych miastach Wybrzeża

do wielu robotniczych strajków

i demonstracji, które zostały bezwzględnie stłumione przez Milicję Obywatelską

i wojsko. Również ulice Elbląga były widownią tych krwawych wydarzeń. Autorzy tomu przypominają ważne dla dziejów miasta i regionu momenty z historii

z lat 1970-1971 oraz 1981-1983. Zastanawiają

się, czy kilkadziesiąt lat po tych wielkich protestach i represjach warto o nich pisać.

w & ( y B % t % ' " ; :

Jan Zamoyski Czasy, ludzie, polityka

Zbiór artykułów z dziedziny historii, politologii, historii kultury, sztuki

i architektury, których autorzy wywodzą się z kilkunastu polskich i zagranicznych ośrodków naukowych. Wspólnym

mianownikiem publikacji jest postać, działalność i otoczenie Jana Zamoyskiego, kanclerza wielkiego koronnego i hetmana

wielkiego koronnego. Wybitny mąż stanu, utrwalony w polskiej historii również

jako dowódca wojskowy, mecenas sztuki, założyciel miasta Zamościa i fundator tamtejszej Akademii Zamojskiej.

sklep.iderepublica.pl

----------- —