Kapitalist Rant Üzerine [1 ed.]

Citation preview

Karl Marx

1

Kapitalist ; Rant i Uzerine "lJ

•

•

-i

1 m

YAYlNLARI

Bİ RİNCİ

BA S K I

KAPiTALİST RANT ÜZERİNE KARL MARX ÇEVİ REN

SEYHAN ERDOGDU

Karl Marx'ın Capitaı (Volume III, Progress Publishers, Moscow 1974) adlı yapıtından "Transformation of Surplus-Profit into Ground-Rent" adlı kısmı, İngilizcesinden Seyhan E.rdoğdu dilimize çevirmiş, ve kitap, Kapitalist Rant Üzerine adı ile, Sol Yayınları tarafından, Ağustos 1976 tarihinde, Ankara'da, Çağ Matbaası'nda dizdirilip bastırılmıştır.

İÇİNDEKİLER 7 7

40

52 84 99 110 110 121 123 132

167 180 213

224 224 234 240 243

250

[Kapitalist Rant Üzerine] Giriş OTUZSEKİZİNCi BÖLÜM - Farklılık Rantı (Diferansiyel Rant): Genel Görüşler OTUZDOKUZUNCU 8ÖLtı-M ' - Farklılık Rantının Birinci Biçimi. (Farklılık Rantı I ) KffiKINCI BÖLÜM - Farklılık Rantımn (Diferansiye1 Rantın) İkiiıci Biçimi. (Farklılık Rantı I I ) KffiKBİRİNCİ BÖLÜM - Farklılık Rantı II - Birinci Durum: Sabit Üretim Fiyatı KffiKİKİNCİ BÖLÜM - Farklılık Rantı II - İkinci Durum: Düşen Üretim· Fiyatı I. E k Sermaye Yatırımımn Üretkenliği Aynı Kalır n. Ek Sermayenin Azalan Üretkenlik Oram III. E k Sermayenin Artan Üretkenlik Oram KIRKÜÇÜNCÜ BÖLÜM - Farklılık· Rantı n - Üçüncü Durum: Yükselen Üretim Fiyatı KIRKDÖRDÜNCÜ BÖLÜM - En Kötü Ekili Toprak Üzerinde Farklılık Rantı KIRKBEŞİNCİ BÖLÜM - Mutlak Toprak Rantı KffiKALTINCI BÖLÜM':__ Arsa Rantı. Madencilikteki Rant. Teprabn Fiyatı KI RKYE DİNCİ BÖLÜM - Kapitalist Toprak Rantının Doğuşu I . Giriş Sözleri II. Emek-Rant m. Ayni Rant VI. Para-Rant V. Yarıcılık ve Toprak Parç< en ct!

ll

Quarter Şilin Quarter Şilin

-- -- -- -- -- -- --

ı

A A'

B B' B"

c

l'h

1% 2 2% 2% 3

D

4

Toplam

17

* ı894

ı

60 75 90 105 120 135 180

50 50 50 50 50 50 50

-

-

Alınanca baskıda: 25'/7•

>J, s; ,

'1.

ı

12/, ıs;, ı•;, 2'/, �

lO 25 40 55 70 85 130 1 -

Ya % ı 1%

1% 2%

7%

15 30 45

60 75 120 345

aı a

ÇQ :O "' ... ...

.;n::ı .cı a ro � ::l a ·� G' , "'

� s,... .D ca

-

1

Quarter Rant Kar Başına -Üretim Fiyatı Quarter Şilin Quarter Şilin

"' tl)

1

l

30 15 84/ı 6

\·· 1

!

1

,Ys

--

-- -- --

lO

o

o

2Ys 5Ys

70 160

2 5

60 150

8Ys

250

8

240

-

-

15

1

450

Bu ve diğer tablolardaki sayısal oranlar rasgele seçil­ mişler:::

�

-

9 18

33 1 1

w

::;

26

8

3

1

9

12

,

1

1

1

::.-. :

�

TABLO

1

XVII -

.;:j

�

"'

.!::;>

Ürün (Bushel)

B

c

D

""

rx.

"'

"'

�

1

ı

1

1::

�

-

-

Toplam

Rant Artışı

§

ı:: -d N

"" "' IZl

5'/7

E

1

ı

:s

.;:j

8

1

B toprağı rantsız hale

u

-

o

o

o

6x20

Varyant 3 : İkinci sermaye yatırımının üretkenliği ar­ tar ; A toprağı rekabette kalır ; B toprağı rant getirir. [Tabl.J XVIII.]

1 1

1

TABLO XVTII

1

11

·s. iR

..>:

1

"' a o

A

c

D

E

Toplam

ürün (Bushel)

1

1

1

1

E-
:

1

TABLO XIX 1

,.-;. "'

Ürün* (Bushel)

E

Toplam

�

�

"' "' . ro "

ro :.::

ro

- -- ---

- --

D

:;::1

.::ı

a o

A B c

s �

ı

ı

1

60 +60=İ20 60 + 60=ı20 60 + 60= 120 60 + 60 = 120 60 + 60= 120 -

6 6 6

120 144 168 192 216

-

-

6

5 + ı5=20 6 + 18=24 7 + 21=28 8 + 24=32 9 + 27=36

6

-

11

Rant Artışı

� � tl ro

p::

24

o

48 72 96

. 24 2x24 3x24 4x24

240

10x24

* 1894 Almanca baskıda, Tablo XXI'in rakamlan yanlışlıkla altına sokulmuştur. Bunlar, duruma . uygun olarak değiştirilmiştir.

o

bu baş'ık

-Ed.

Varya,nt 2 : İkinci sermaye yatırımının üretkenliği aza­ lır ; bu: hirinci ya,tırımın sabit üretkenliğini d1ştalamaız. [TabLo XX.] Varyant 3: İkinci sermaye yatırımının üretkenliği yük­ selir ; varsayılan koşullar altında, bru, birinci yatırımın azalan üretkenliğini öngörür. [Tablo XXI.] . . B) Düşük kalitede bir toprak (a ile gösterilen) fiyat düzenleyicisi hali�e gelir ve böylece A toprağı rant getirir. Bu, bütün varyantlar için , ikinci yatırımın sabit üretkenliği­ ni mümkün kılar. 145

TABLO XX .

Üretim Fiyatı (Şilin)

·a e::

..>: ,

:;:ı "'

::5 A B c D Toplam

ı

ı ı 1 4

�

3 9 !6 6 6

24V.

�

� ,...

�

8

1

1

::ı

ı

2:

.:: :::ı

::5

ı 4!6 !6 7 !6

5

18V.

ı

1

� .;:ı co .Q �

....: co r.. '"' ""'

u:ı

P-ı ::O:::

P "dür ; ya­

P, B toprağının ürününün g erçek ürettm fiyatından faz­

lasını karşılar. Şimdi P

layısıyla

-

P' = d olduğunu varsayalım ; do­

d, P'nin P "nden fazlası, B tipi toprağın çiftçisinin

gerçekleştirdiği artı-kardır . Bu d, toprakbeyine

ödenmesi

gereken ranta dönüştürülür. P " , üçüncü toprak tipi C'nin

P - P " = 2d olsun ; o halde bu 2d ranta dönüştürülür ; gene bunun gibi, P' " dördüncü toprak tip i D'nin bireysel üretim fiyatı, ve toprak rantma dönüş­ türülen P-P ' " = 3d olsun, vıb .. Şimdi A toprağı için rant = O gerçek üretim fiyatı, ve

,

ve dolayısıyla ürününün fiyatı = P + O öncülünün hatalı ol­

duğunu varsayalım. Bunun yerine, onun da rant =

r getirdi­

ğini varsayalım. Bu durumda iki farklı sonuç çıkar.

Birincisi : A toprağının ürününün fiyatı onun üzerindeki · üretim fiyatı tarafmdan düzenlenmeyecek, bu fiyatın üstün­ de bir fazla içerecek, ya:qi =

P + r olacaktır. Çünkü kapita­

Hst üretim hiçiminiri normal olarak işledjğini varsayarsak, yani çiftçinin toprakbeyine ödediği

r

fazlasının, ne ücretler­

den, ne de sermayenin ortalama karından bir çıkartınayı temsil etmediğini varsayarsak, çiftçi, bunu, yalnızca, ürfuiü üretim fiyatının üstünde böylece de, eğer bu fazlayı rant bi­ çiminde topraklbeyine aktarmak zocrunda olmasaydı, ona ar­ tı-kar getirecek biçimde satarak ödeyebilir.

Bu durumda,

bütün topraklardan elde edilen, piyasadaki toplam üretimin düzenleyici piyasa-fiyatı, s ermayenin, bütün üretim alanla­ rında genel olarak getirdiği üretim fiyatı, yani maliyetler

artı ortalama kara eşit bir fiyat olmayacak, üretim fiyatlı artı rant olacaktır. P değil, P + r olacaktır. Çünkü A topra­ ğının ürününü..'"! fiyatı, genel olarak, · düzenleyici genel piya­ sa-fiyatının, yani toplam ürünün sağlanabileceği fiyatın sı­ nırını temsil eder, ve bu ö1çüde bu toplam ürünün fiyatini

181

düzenler. Ama

ikincisi : Tarımsal ürünlerin genel fiyatının bu du­

rumda önemli ölçüde değişmiş olmasına karşın, farklılık ran­ tı yasası, gene de hiç hir biçimde etkisini yitirmez.

Çünkü A toprağının ürününün fiyatı ve böylelikle genel piyasa-fiyatı =

P + r ise, B,

C, D vb. toprakları için fiyat da gene bunun

P - P ' = d ol­ duğuna göre, (P + r) - (P ' + r) de gene bunun gibi d, ve C toprağı için, P-P " = (P + r) - (P " +r) = 2d, ve niha­ yet D toprağı için P - P ' " = (P + r) - (P ' " +r) = 3d ola­

giJbi,

=

P + r olacaktır. Ama, B toprağı için

=

caktır vıb. . Böylece rantın bu yasadan bağımsız bir öğe i çer­

mesine ve tarımsal ürünün fiyatıyla birlikte genel bir artış

göstermesine karşın, farklılık rantı, eskisinin aynı olacak­ tır ve aynı yasa tarafından düzenlenecektir. O h ald e bundan şu sonuç çıkar ki, en az verimli topraklardaki rant açısın­

dan durum ne olursa olsun, farklılık rantı yasası yaLıızca

bundan bağımsız olmakla kalmaz, farklılık rantı niteliğine uygun olarak kavramının tek biçimi; A toprağı üzerindeki rantı

=

çekten

=

O ıı_aymaktır. Farklılık rantı açısından, bunun ger­

O mı yoksa >O mı olduğu önemli d eğildir ve as­

lında hesaiba katılmaz.

O ha1de, farklılık rantı yasası aşağıdaki inc elemenin so­

nuçlarından bağımsızdır. Eğer şimdi', en kötü toprak A'nın ürününün hiç bir rant getirmediği varsayımının temelini daha derinden araştıra­

cak olursak, yanıt, zorunlu olarak şöyle olacaktır : Eğer ta­ rımsal ürünün, diyelim tahılın, piyasa-fiyatı, A toprağındaki

bir ek sermayenin yatırımının olağan üretim fiyatı ile SO-'

nuçlandığı, yani sermaye üzerinden olağan ortalama karın

geldiği düzeye ulaşırsa, hu koşul, ek sermayeyi A toprağı­ na yatırmak için yeterlidir. Bir başka deyişle, bu koşul, ola­ ğan kar getiren yeni s ermayeyi yatırmak ve onu normal bi-

. çimde kullanmak için, kapitaliste yeterlidir:

Burada şunu belirtmek gerekir· ki, bu durumda da, piyasa-

182

fiyatı, A'mn üretim fiyatından yüksek olmalıdır. Çünkü ek sermaye yaratılır yaratılmaz &çıktır ki, arz ve talep arasın­

daki ilişki d eğişikliğe uğrar'. Esk�den arz yeterısizdi. Şimdi

yeterlidir. O halde fiyat düşmelidir. Düşmesi için, A'nın üre­ tim fiyatından yüksek olmuş olması gerekir. Ama yeni ekime açılan A �oıprağının daha az .verimli olması gerçeği yüzünden, , fiyat, B toprağının üretim fiyatının piyasayı düzenlediği za­ manki kadar düşük hir düzeye tekrar düşmez. A'mn üretim fiyatı, piyasa-fiyatındaki, geçici değil, nispeten sürekli yük­ selişin sınırını oluşturur. Öte yandan ·ekime açılan yeni top­

rak, o zamana kadar düzenleyici olan A toprağından da­ ha verimli ise ve gene de ancak artan talebi karşılamaya

yetiyorsa, piyasa-fiyatı değişmeden kalır . Ama, en fakir top­ rak tipinin rant getirip getirmediği sorusunun araştırılması, bu durumda da, bizim mevcut soruşturmaınızia ç akışır, çün­ kü burada da, A toprağının hiç bir rant getirmediği varsa­ yımı, piyasa-fiyatının, kapitalistin bu fiyatla, yatırılan ser­ maye artı ortalama karı tam olarak kapsamasına yeterli ol­ ması gerçeğiyle açıklanacaktır ; ona metalarının üretim fiyatını

kısacaısı,

piyasa-fiyatının

getirdiği gerçeğiyle açık­

lanacaktır. Her durum ve koşulda, kapitalist çiftçi, kapitalist olarak böyle bir karar gücüne sahip olduğu ölçüde, bu koşullar al­ tında A toprağını ekebilir, A toprağındaki normal sermaye yayılmaısının önkoşulu şimdi mevcuttur. Ama, kapitalist çift­ çinin şimdi, sermayenin yayılması için ortalama koşullar al­ tında, hiç rant ödemek zorunda olmasa bile, A toprağına ser­ maye yatırabileceği öncülünden, asla, A kategorisine

dahil

olan bu toprağın, şimdi, hemen çiftçinin kullanımmd a olduğu sonucu çıkmaz. Kiracı çiftçinin, hiç bir rant ödemek zorun­

da olmasa idi, sermayesi üzerinden olağan karı gerçekleşti­ rebileceği gerçeği, hiç de, toprakbeyinin -toprağını bedava­ dan. çiftçiye vermesi ve iş arkadaşlığı uğruna credit gratuit* " Bedava kredi; -ı;.

183

bahşedecek kadar hayırsever olması için bir temel teşkil et­ mez. Böyle bir varsayım, toprak mülkiyetinin soyutlanması, toprak mülkiyetinin kaldırıLması anlamına gelecektir, ve tam da bu sonuncunun varlığıdır ki, sermaye yatırımına ve top­ ra.kta sermayenin özgürce yayılmasına bir sınırlama oluştu­ rur. Çiftçinin, eğer hiç rant ödemek zorunda olmasaydı, bir başka deyişle, gerçekte, sanki toprak mülkiyeti ynkmuş gibi davranabilseydi, tahıl fiyatları düzeyinin, A toprağının işlen­ mesindeki sermayesinin yatırımı ile, olağan karı gerçekleş­ tirmesine olanak s ağlayacağı yolundaki

� asit

düşüncesinin

karşısında, ibu sınırlama hiç de ortadan kalkmaz. Ama, fark­ lılık rantı, toprak mülkiyetinde hir tekelin varlığını, s erma­ yeye bir sınırlama olarak toprak mülkiyetini öngörür, çünkü

bu olmaksızın, artı-kar, ne toprak rantma dönüştürülecek, ne

de çiftçi yerine toprakbeyinin payına düşecektir. Ve bir sı­ nırlama olarak toprak mülkiyeti,

farklıiLk rantı biçiminde

rant, örneğin A toprağı üzerinde ortadan kalktığı zaman bi­ le, var olmaya devam eder. ıE.ğ er, toprakta s ermaye yatırı­ mının rant ödenmeksizin gerçekleşebileceği, kapitalist üreti­ me sahip bir ülkedeki durumları ele

alırsak, göreceğiz ki,

bunların tümü de, toprak mülkiyetinin ayrıca hukuken kaldı­ rılmasına olmasa bile, de facto* kaldırılmasına dayanmak­ tadırlar ;

ama bu, ancak, tam da niteliği gereği raslansal

olan çok özgül koşuHaT altında y er alabilir.

.

· Birincisi : Toprakbeyinin kendisi bir kapitalist ya da ka­ pitalistin kendisi bir tciprakbeyi olduğu zaman. Bu durum­ da, piyasa-fiyatı, şimdi A toprağı olan topraktan, üretim fi­ yatını, yani sermayenin yenilenmesi artı ortalama karı e1de etmesini mümkün kılmaya yetec3k kadar yükselir yüksel­

mez, toprağını kendisi yönetebilir. Ama niçin? Çünkü, omm

için, toprak mülkiyeti sermaye yatırımına bir engel oluştur­ maz. Toprağına sadece doğanın bir öğeısi olarak davranabi­

lir ve bu yüzden yalnızca sermayesini yayma düşünceleri, * Fiili olarak. -ç.

184

kapitalist düşünceler ona yol göıs.terebilir. Böyle durumlar pratikte ortaya çrkar, ama ancak istisnai olarak. ToprağJ.n kapitalist ekimi, nasıl · ki, işlev yapmakta olan sermayenin, toprak mülkiyetinden ayrılmasını öngörürse, bir kural ola­ rak, toprak mülkiyetinin kendisi tarafından yönetimini de dıştalar. Hemen anlaşılmaktadır ki, bu durum , s alt rasıan­ sal bir durumdur. Eğer artan tahıl talebi, kendi-kendine yö­ neten mülk sahiplerinin elinde olandan daha büyük bir A ti­ pi toprak alanının ekimini gerektirirse , bir başka deyişle, ekilmek üzere A tipi toprağın bir bölümünün kirayla tutul­ ması gerekirse, toprak mülkiyetinin sermaye yatırımına koy­ duğu sınırlamanın bu varsayımı kaldrrılması, bir anda çöker. Kapitalist üretim ibiçimi altında, sermaye ile toprak, çiftçi­ ler ile toprakbeyleri arasındaki farklılaşma ile işe başlamak, sonra da dönerek, her nerede ve her ne zaman sermaye top­ rak mülkiyeti ondan ayrı ve farklı değilse toprağın ekimin­ den rant sağlamayacak olursa, toprakbeylerinin bir kural olarak kendi topraklarını yönettiklerini varsaymak saçma bir çelişkidir. (Aşağıda aktarılan, Adam Smith'in madencilik rantma ilişkin parçalarına bakınız.*) Toprak mülkiyetinin bu kaldırılması rarslansaldır. Olabilir de olmayabilir de. ' İkincisi : Kiraya verilen · bir mülkün toplam alanında, rr.evcut piyasa-fiyatlarında hiç rant getirmeyen .bazı bölüm­ ler olabilir, öyle ki bunlar, aslında ibedavadan verilmiştir. Ama toprakıbeyi buna o gözle ıbakmaz, çünkü o, kiraya ve­ rilen toprağın toplam rantını görür, onu oluşturan ayrı ayrı parıçaların özgül rantım değil. Bu durumda, kiraya verilen mülkün içindeki rantsız parçalar açısından, sermaye yatı­ rımına bir sınırlama olarak toprak mülkiyeti, kapitalist çift­ çi için ortadan kalkar ; ve bu, gerçekte, toprakbeyinin ken­ disiyle sözleşme ile olur. Ama, kapitalist çiftçi, salt bunlarla bc�ğlantılı olan toprak için rant ödediğinden, bu parçalar için rant ödemez. Burada, arz açığını üretmek için kesinlik· *

Bu yapıtın 216. sayfası. -Ed.

185

le yeni bir üretim alanı olarak daha fakir

A toprağına baş­

vurma:k yerine daha fakir A toprağının, yalruzca, daha iyi

toprağın ayrılmaz bir parçasını olu'§turduğu bir düzenleme ' öngörülmektedir. Ama araştırılması gereken durum, tam ta­ nıma, A tipi topraktaki bazı · toprak

parçalarının bağımsız

olarak yönetilmesi gereken, yani kapitalist üretim biçimi al­ tında genellikle hüküm süren !\)oşullar

yüzünden bağımsız

olarak kiraya verilmesi gereken durumdur .

Üçüncüsü:

Bir çiftçi, bu yolla sağlanan

ek ürün, ona, yal­

nızca, yfuürlükte Dlan piyasa�fiyatlarında, üretim fiyatını ge- . tirse bile yani ona olağan karı sağlasa, ama hiç bir ek rant ödemesine olanak vermese bile , aynı kiraya verilmiş mülke, ek sermaye yatırabilir. Böylece, toprağa yaıtırılan s ermaye­ nin bir bölümü

ile toprak rantı öder, ama öteki ile ödemez.

Ancak, bu varsayımın, s orunun çözümüne ne kadar az yar­ dımcı olduğu şu aşağıdakinden anlaşılabilir :

Eğer piyasa­

fiyatı (ve toprağın verimliliği ) , eski sermayede olduğu gi­ bi, üretim fiyatına ek olarak bir artı-kar getiren ek serma­ yesiyle, ek bir ürün elde etmesini mümkün kılarsa,

kira söz­

leşmesi sona ermediği sürece, bu artı-karı cebe indirebil­ mektedir. Ama niçin?

Çünkü, toprak mülkiyetinin

serma­

yesinin toprağa yatırılmasina koyduğu sınırlama, kira söz­ leşmesi d evannnca ortadan kaldırılmıştır. Ama, daha fakir kalitedeki ek toprağın ona bu artı-karı sağlaması için, bağım­

sız olarak temizlenmesi ve bağımsız olarak kiraya verilmesi

gerektiği yolundaki basit gerçek, eski topraktaki ek sermaye yatırımının,

artık, gereken arz artışını üretmeye yetmedi­

ğini çürütülınez bir biçimde tamtlamaktadır. Bir varsayını ötehlııi dıştalıyıor. Şurası ıbir gerçek ki, şimdi şöyle söylene­ bilir : En kötü tüprak A üzerindeki rantın kendisi -karşılaş­ tırma ister toprak sahibinin kendisi tarafından İşlenen top­ rağa göre (ama bu, s alt bir raslansal istisna olarak meyda­ na gelir ) , i·ster hiç rant

getirmeyen eski kiraya verilmiş

mülklerdeki ek s ermaye yatırımıarına göre yapılsın- fark-

l86

lılık rantıdır. Ama bu, 1) çeş1tli toprak kategorilerinin ve­ rimliliğindeki farklılıktan dağınayan ve dolayısıyla A topra­

ğının hiç rant getirmediğini ve ürününÜn üretim fiyatından satıld,\ı.ğını

öngörmeyen

bir

farklılık rantı olacaktır ; ve 2)

aym kiraya verilmiş ' mülkteki ek s ermaye

yatırımlarının

rant getirip getirmemesi durumunun, ekime açılacak A sını­ fından yeni toprağın rant getiriB getirmemesi sorunu ile il­ gisi yıoktur, bpkı, örneğin, yeni bir bağımsız bir imalat işi­ nin kurulmasının, aynı da1daki ibir başka fabrikatörün, ser­ mayesinin bir bölümünü hepsini kendi işinde kullanamadığı için, faiz getiren seınete yatırmaısı, ya da ona tam kar getir­ meyen, ama gene de faizden daha fazla getiren bazı iyileş­

tirmeler yapması ile ilgisi olmaması g:üb i. Bu, onun için ikin­ cil önem taşır. Öte yandan, yeni ek kuruluşlar, arıtalama ka­ rı getirmelidir ve bu odalama

karı elde etmek umuduyla

örgütlenmişlerdir. ELbette şurası bir gerçektir ki, eski kira­ ya verilmiş mülklerdeki ek sermaye yatırımları ve A tipi yeni toprağın ek ekimi, karşılıklı olarak biribirini sınırlar. Daha az elverişli üretim Iwşulları altındaki aynı kiraya ve­

rilmiş millke ek sermayenin yatırılabileceği sınır, A topra­ ğındaki rakip yeni yatırımlarla belirlenir,

öte yandan, ibu

toprak kategorisinin getirebileceği rant, eski kiraya veril­ miş mülklerdeki rakip ek sermaye yatırımlarıyla sınırlan­ mıştır. Ama bütün bu belirsiz kaçamaklar,

basit bir biçimde

şöyle ifade edilen socrunu çözmezler : Tahılın (bu araştırma­

da, bu, genel olarak toprak ürünlerini temsil etmektedir) pi­ yasa-fiyatının, A toprağından bölümlerin ekime açılmasına izin verecek yeterlikte olduğunu ve bu yeni alanlara yatırı­ lan s ermayenin üretim fiyatını getirebi1diğini, yani sermaye

artı ortalama karı tekrar yerine koyahildiğini varsayın. Böy­ lece, A toprağında sermayenin normal yayılması için koşul­ ların var olduğ11.nu var